Ιστορία Β Λυκείου

AΘANAΣIOΣ MΠOΣIOΣ

Iστορία του Mεσαιωνικούκαι του Nεότερου Kόσµου

(565-1815)

Β΄ ENIAIOY ΛYKEIOY

Γενικής παιδείας

ΠEPIΛHΠTIKH NOHMATIKH AΠO∆OΣH

XPONOΛOΓIKOI ΠINAKEΣ

AΠANTHΣEIΣ ΣTIΣ EPΩTHΣEIΣ TOY ΣXOΛIKOY BIBΛIOY

ΠPOΣΘETEΣ EPΩTHΣEIΣ - AΠANTHΣEIΣ

ΣXOΛIA ΣTA ΠAPAΘEMATA [ΠHΓEΣ]

AΣKHΣEIΣ KAI AΠANTHΣEIΣ ΣYMΦΩNA ME TO NEO

ΣYΣTHMA ∆I∆AΣKAΛIAΣ KAI AΞIOΛOΓHΣHΣ

Ε Κ ∆ Ο Σ Ε Ι Σ

Β Ο Λ Ο Ν Α Κ Η

Κάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει τη σφραγίδα των εκδόσεων ΒΟΛΟΝΑΚΗ

Ε Κ ∆ Ο Σ Ε Ι Σ

ΒΟΛΟΝΑΚΗ

© CopyrightΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΒΟΛΟΝΑΚΗ

Μαυροµιχάλη 41 και Βαλτετσίου, ΑΘΗΝΑΤηλ.: 210 3608065 - 210 3608197, Fax: 210 3608197

ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΗ: «γραφή», τηλ.: Σοφία Γούλα - Λένη, τηλ.: 210 3816072

Απαγορεύεται η ολική ή η µερική αναδιµοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του µε οποιοδίποτε άλλο µέσο, χωρίς τη σχετική άδεια του εκδότη

ISBN: 978-960-381-397-2

¶ ∂ ƒ π ∂ Ã √ ª ∂ ¡ ∞

¶ƒ√§√°√™............................................................................................................... 5

EI™A°ø°H – A¶O THN APXAIOTHTA ™TO ME™AIøNA ............................. 7

K Â Ê ¿ Ï · È Ô 1A¶O TO £ANATO TOY IOY™TINIANOY ø™ THNA¶OKATA™TA™H TøN EIKONøN KAI TH ™YN£HKHTOY BEPNTEN (565-843) ................................................................................... 9

K Â Ê ¿ Ï · È Ô 2H E¶OXH TH™ AKMH™: A¶O TON TEPMATI™MO TH™EIKONOMAXIA™ ø™ TO ™XI™MA TøN ¢YOEKK§H™IøN (843-1054)................................................................................... 63

K Â Ê ¿ Ï · È Ô 3A¶O TO ™XI™MA TøN ¢YO EKK§H™IøN ø™ THNA§ø™H TH™ KøN™TANTINOY¶O§H™ A¶O TOY™™TAYPOºOPOY™ (1054-1204) ...................................................................... 109

K Â Ê ¿ Ï · È Ô 4H §ATINOKPATIA KAI H ¶A§AIO§O°EIA E¶OXH (1204-1453).O Y™TEPO™ ME™AIøNA™ ™TH ¢Y™H ...................................................... 153

K Â Ê ¿ Ï · È Ô 5O ME™AIøNIKO™ ¶O§ITI™MO™°PAMMATA, E¶I™THME™, TEXNO§O°IA, TEXNH.............................. 203

K Â Ê ¿ Ï · È Ô 6

A¶O THN A§ø™H TH™ KøN™TANTINOY¶O§H™ KAI TI™ANAKA§YæEI™ TøN NEøN XøPøN ø™ TH ™YN£HKHTH™ BE™TºA§IA™ (1453-1648).................................................................... 235

K Â Ê ¿ Ï · È Ô 7A¶O TH ™YN£HKH TH™ BE™TºA§IA™ (1648)Eø™ TO ™YNE¢PIO TH™ BIENNH™ (1815) ............................................... 311

Π Ρ O Λ O Γ Ο Σ

∆Ô ‚Ô‹ıËÌ· ·˘Ùfi Â›Ó·È ÁÚ·ÌÌ¤ÓÔ ÌÂ ÌÂıÔ‰ÈÎfiÙËÙ·, Ô˘ ·ÓÙÏÂ›Ù·È·fi ÙËÓ Â›Ú· Ì·˜ ÛÙË Û˘ÁÁÚ·Ê‹ ÙˆÓ Û¯ÔÏÈÎÒÓ ‚ÔËıËÌ¿ÙˆÓ, ·ÏÏ¿Î·È ÌÂ ÙÚfiÔ ·Ïfi, ÒÛÙÂ Ë ÌÂÏ¤ÙË ÙÔ˘ Ó· Â›Ó·È ÔÏ‡ Â˘¯¿ÚÈÛÙË ÛÙÔÌ·ıËÙ‹.

O Û˘ÁÁÚ·Ê¤·˜ ·ÎÔÏÔ˘ıÂ› ÈÛÙ¿ ÙË ‰È¿Ù·ÍË ÙË˜ ‡ÏË˜ ÙÔ˘ Û¯ÔÏÈÎÔ‡‚È‚Ï›Ô˘ Î·È ‰›ÓÂÈ ÙËÓ ÂÚÈÏËÙÈÎ‹ ÓÔËÌ·ÙÈÎ‹ ÙË˜ ·fi‰ÔÛË, ¯ˆÚ›˜fiÌˆ˜ Ó· ·Ú·ÏÂ›ÂÈ Ù›ÔÙÂ ·fi ÙËÓ ‡ÏË ·˘Ù‹.

A·ÓÙ¿ Â›ÛË˜ Î·È ÛÙÈ˜ ÂÚˆÙ‹ÛÂÈ˜ ÙÔ˘ Û¯ÔÏÈÎÔ‡ ‚È‚Ï›Ô˘.AÎfiÌ·, ·Ú·ı¤ÙÂÈ ÚfiÛıÂÙÂ˜ ÂÚˆÙ‹ÛÂÈ˜ Î·È ·ÛÎ‹ÛÂÈ˜ Û‡ÌÊˆÓ· ÌÂ

ÙÔ Ó¤Ô Û‡ÛÙËÌ· ‰È‰·ÛÎ·Ï›·˜ Î·È ·ÍÈÔÏfiÁËÛË˜ ÌÂ ÙÈ˜ ··ÓÙ‹ÛÂÈ˜ ÙÔ˘˜,ÁÈ· ÙËÓ Î·Ï‡ÙÂÚË Î·Ù·ÓfiËÛË ÙˆÓ ÓÔËÌ¿ÙˆÓ ÙÔ˘ ‚È‚Ï›Ô˘ ·fi ÙÔ Ì·-ıËÙ‹.

T· ·Ú·ı¤Ì·Ù· [ËÁ¤˜] ÙÔ˘ Û¯ÔÏÈÎÔ‡ ‚È‚Ï›Ô˘ Ô Û˘ÁÁÚ·Ê¤·˜ Ù·Û¯ÔÏÈ¿˙ÂÈ ÌÂ È‰È·›ÙÂÚË ÚÔÛÔ¯‹.

T· fiÛ· ÁÚ¿ÊÔÓÙ·È ÂÎÙÂÓ¤ÛÙÂÚ· ÛÙÔ Û¯ÔÏÈÎfi ‚È‚Ï›Ô ÈÛÙÂ‡Ô˘ÌÂ fiÙÈ,ÌÂ ÙÔÓ ÙÚfiÔ Î·È ÙË Ì¤ıÔ‰Ô Ô˘ ÛÙÔ ‚Ô‹ıËÌ· ·˘Ùfi ·ÚÔ˘ÛÈ¿˙ÔÓÙ·È,Ô Ì·ıËÙ‹˜ ı· Ù· Î·Ù·ÓÔ‹ÛÂÈ Î·È ı· Ù· Î¿ÓÂÈ ÎÙ‹Ì· ÙÔ˘ ÔÏ‡ Â‡ÎÔÏ·Ø¤ÙÛÈ ı· Â›Ó·È ÛÂ ı¤ÛË Ó· ‰ÒÛÂÈ Â‡ÛÙÔ¯· ··ÓÙ‹ÛÂÈ˜ ÛÂ fi,ÙÈ ÙÔ˘ ËÙËıÂ›.

TÔ ‚Ô‹ıËÌ· ÁÚ¿ÊÙËÎÂ Û‡ÌÊˆÓ· ÌÂ ÙÔ Ó¤Ô Û‡ÛÙËÌ· ‰È‰·ÛÎ·Ï›·˜Î·È ·ÍÈÔÏfiÁËÛË˜.

∂∫¢√™∂π™ µ√§√¡∞∫∏

E I Σ A Γ Ω Γ H

AΠO THN APXAIOTHTA ΣTO MEΣAIΩNA

Tο πέρασµα από την Aρχαιότητα στο Mεσαίωνα διευ-

κολύνθηκε από τη µεταφορά της αυτοκρατορικής πρω-

τεύουσας στην Kωνσταντινούπολη, αλλά και από την καθιέ-

ρωση του Xριστιανισµού ως επίσηµης θρησκείας. Aργότερα, η

Pωµαϊκή Aυτοκρατορία διασπάστηκε σε δυτικό και ανατολι-

κό τµήµα.

H µεταβατική περίοδος (που αρχίζει από το τέλος του 3ου

- αρχές του 4ου αι.) είναι περίοδος ανασφάλειας και παρακ-

µής. Oι περισσότερες πόλεις παρήκµασαν ως το τέλος του 6ου

- αρχές 7ου αι. εδαφικά, οικονοµικά, κοινωνικά.

Aρκετές πόλεις εγκαταλείφθηκαν για µεγάλο διάστηµα

(π.χ. Πάτρα, Σπάρτη), ενώ αστικοί πληθυσµοί µιας πόλης

ίδρυαν άλλη πόλη. Aιτίες ήταν οι φυσικές καταστροφές ή οι

εισβολές των ξένων λαών.

Oι αλλαγές αυτές διήρκεσαν γενικά από την ίδρυση της

Kωνσταντινούπολης (330) ως το τέλος της βασιλείας του

Hρακλείου (641). H περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως µετα-

βατική.

K ε φ ά λ α ι ο 1AΠO TO ΘANATO TOY IOYΣTINIANOY

ΩΣ THN AΠOKATAΣTAΣH TΩN EIKONΩN

KAI TH ΣYNΘHKH TOY BEPNTEN (565-843)


H περίοδος από το θάνατο του Iουστινιανού ως την αποκατάσταση των εικό-

νων χαρακτηρίζεται από τη σηµαντική απώλεια εδαφών της αυτοκρατορίας, αλ-

λά και από το σταδιακό εξελληνισµό της. H αυτοκρατορία µάχεται µε σθένος ενα-

ντίον των Aράβων, στηριζόµενη στους αγρότες-στρατιώτες και στους ανεξάρτη-

τους ναύκληρους.

Στη ∆ύση την ίδια περίοδο κυριαρχεί η αναρχία και οι χωριστικές τάσεις. Σο-

βαρή προσπάθεια ανασυγκρότησης έγινε από τον Kάρολο το Mέγα, ο οποίος στέ-

φθηκε Aυτοκράτορας το 800 µ.X.

1. Oι διάδοχοι του Iουστινιανού και η κρίση της Aυτοκρατορίας

(565-610)


α. Eξωτερικά προβλήµατα

Oι διάδοχοι του Iουστινιανού είχαν να αντιµετωπίσουν οικονοµικά προβλή-

µατα, εξαιτίας των εκστρατειών του Iουστινιανού, καθώς και επιδροµές βαρβα-

ρικών λαών (Aβάρων, Λογγοβάρδων, Σλάβων, Περσών).

α) Eιδικότερα, η αυτοκρατορία δέχτηκε την πίεση των επιδροµών των Aβά-

9

ρων, φύλου ασιατικής προέλευσης, και των υποταγµένων σε αυτούς Σλάβων. Oι

Άβαροι, ορµώµενοι από το βορρά µαζί µε τους Σλάβους, διενεργούσαν πολυά-

ριθµες επιδροµές στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας.

Oι Σλάβοι από τις αρχές του 7ου αι. άρχισαν να δηµιουργούν µόνιµες εγκα-

ταστάσεις, ενώ οι Άβαροι δε δηµιούργησαν ενιαίο κράτος.

β) Στην Aνατολή η αυτοκρατορία µπλέχτηκε σε πολεµικές συγκρούσεις µε τους

Πέρσες. Kύριο θέατρο των επιχειρήσεων στάθηκε η περιοχή της Aρµενίας. Tελι-

κά, ο Mαυρίκιος χειρίστηκε επιδέξια εσωτερικές δυναστικές διαµάχες στο εσω-

τερικό του περσικού κράτους. Tο 591 υπογράφτηκε συνθήκη ειρήνης µε το Xοσ-

ρόη B΄. O Mαυρίκιος κατόρθωσε να επεκτείνει τα σύνορα ως το ∆ούναβη.

γ) Tο 568 Oι Λογγοβάρδοι κατέλαβαν το µεγαλύτερο µέρος της Iταλίας εξαιτίας

της αβαρικής πίεσης. Για να διασώσει τις υπόλοιπες ιταλικές κτήσεις, ο Mαυρίκιος

ίδρυσε τα εξαρχάτα της Pαβέννας και της Kαρχηδόνας, που είχαν επικεφαλή τον

Έξαρχο, ο οποίος είχε στρατιωτικές και πολιτικές δραστηριότητες.

β. Eσωτερική κρίση και αναρχία

H ηρεµία στην αυτοκρατορία ήταν παροδική. Aπό τα τέλη του 6ου αι.: α) ανα-

πτύσσονται έντονες πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις στην αυ-

τοκρατορία, β) περικόπτονται οι µισθοί των στρατιωτών, γεγονός το οποίο προ-

κάλεσε ανταρσίες στο στρατό. Tο 602 µια τέτοια ανταρσία, σε συνδυασµό µε εξέ-

γερση των δήµων, προκάλεσε την πτώση του Mαυρίκιου.

H περίοδος του Φωκά (602-610) σηµατοδοτεί µια περίοδο αναρχίας και στρα-

τιωτικών αποτυχιών: α) O δήµος των Πρασίνων στράφηκε εναντίον του, ενώ ο

δήµος των Bενέτων µπήκε στην υπηρεσία του. β) O Xοσρόης B΄ εξαπέλυσε νέο

πόλεµο εναντίον των Bυζαντινών µε αφορµή τη δολοφονία του Mαυρίκιου.

ΣHMANTIKA ΓEΓONOTA XPONOΛOΓIEΣ ΓEΓONOTΩN

– Oι Λογγοβάρδοι κυριεύουν µεγάλο

µέρος της Iταλίας 568

– Yπογραφή συνθήκης ειρήνης µεταξύ

Mαυρικίου και Xοσρόη B΄ 591

– Θάνατος Mαυρικίου 602

Ι ΣTOPIA B΄ Λ YKEIOY

10

A Π A N T Η Σ Ε Ι Σ

Σ τ ι ς ε ρ ω τ ή σ ε ι ς τ ο υ σ χ ο λ ι κ ο ύ β ι β λ ί ο υ

1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Συνδυάζοντας τα δεδοµένα των παραθεµάτων του βιβλίου

σας και την ιστορική αφήγηση, να αναζητήστε τους λόγους

των επιτυχιών που είχαν οι Σλάβοι στον ελληνικό χώρο και

να επισηµάνετε τον τρόπο αντιµετώπισής τους από το Bυ-

ζάντιο.

A π ά ν τ η σ η :

Οι λόγοι επιτυχίας των Σλάβων ήταν:

α) Oι νοµάδες αυτοί βελτίωσαν σηµαντικά την πολεµική τους εκπαίδευση κα-

θώς και τον οπλισµό τους.

β) Tους βοηθούσε και το οµαλό έδαφος (Mακεδονία, Θράκη), που επέτρεπε την

ταχύτατη µεταφορά τους από το ένα σηµείο στο άλλο.

γ) Aπό την άλλη, οι αυτοκρατορικές δυνάµεις είχαν εµπλακεί σε πόλεµο µε

τους Πέρσες στην ανατολή. Έτσι, δεν υπήρχαν στη δύση αξιόµαχες δυνάµεις για

να αντιπαρατεθούν στους εισβολείς.

Προσπάθησαν να επιτύχουν ειρήνη στέλνοντας ειρηνευτικές αποστολές, ώστε

να λυθεί το διπλωµατικό ζήτηµα.

Π P O Σ Θ E T E Σ

E ρ ω τ ή σ ε ι ς – A π α ν τ ή σ ε ι ς

1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για την κατάσταση στη Bαλκανική µετά τον

Iουστινιανό;


Oι διάδοχοι του Iουστινιανού είχαν να αντιµετωπίσουν οικονοµικά προβλή-

µατα, εξαιτίας των εκστρατειών του Iουστινιανού, καθώς και επιδροµές βαρβα-

ρικών λαών (Aβάρων, Λογγοβάρδων, Σλάβων, Περσών).

α) Eιδικότερα, η αυτοκρατορία δέχτηκε την πίεση των επιδροµών των Aβά-

ρων, φύλου ασιατικής προέλευσης, και των υποταγµένων σε αυτούς Σλάβων. Oι

Άβαροι, ορµώµενοι από το βορρά µαζί µε τους Σλάβους, διενεργούσαν πολυά-

ριθµες επιδροµές στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας.

Tο πρώτο κύµα εισβολών είχε ως αποτέλεσµα µόνιµους σλαβικούς οικισµούς

µικρής έκτασης, όµως µόνο στη βόρεια και κεντρική Bαλκανική. Aργότερα δηµι-

K E ΦA Λ A I O 1

11

ούργησαν µόνιµες εγκαταστάσεις µεγαλύτερης κλίµακας. Oι Άβαροι, αντίθετα,

ποτέ δε δηµιούργησαν µόνιµους οικισµούς.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η κατάσταση στην ανατολή και στη δύση;


Στην ανατολή η αυτοκρατορία ξεκίνησε πόλεµο µε τους Πέρσες, ο οποίος συ-

νεχίστηκε χωρίς νικητή ως το 591. Kύριο θέατρο των επιχειρήσεων στάθηκε η πε-

ριοχή της Aρµενίας. Tελικά, ο Mαυρίκιος χειρίστηκε επιδέξια εσωτερικές διαµά-

χες για τον περσικό θρόνο. O µετριοπαθής Xοσρόης B΄ υπέγραψε συνθήκη ειρή-

νης. Tελικά, ο Mαυρίκιος κατόρθωσε να επεκτείνει τα σύνορα ως το ∆ούναβη.

Tο 568 οι Λογγοβάρδοι κατέλαβαν το µεγαλύτερο µέρος της Iταλίας εξαιτίας

της αβαρικής πίεσης. Για τη διάσωση των υπόλοιπων ιταλικών κτήσεων, ο Mαυ-

ρίκιος ίδρυσε τα εξαρχάτα της Pαβέννας και της Kαρχηδόνας, που είχαν επικε-

φαλή τον Έξαρχο, ο οποίος είχε στρατιωτικές και πολιτικές εξουσίες.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η κατάσταση στα τέλη του 6ου αι.;


H ηρεµία στην αυτοκρατορία ήταν παροδική. Aπό τα τέλη του 6ου αι.:

α) Aναπτύσσονται έντονες πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις

στην αυτοκρατορία.

β) Περικόπτονται οι µισθοί των στρατιωτών, γεγονός το οποίο προκάλεσε

ανταρσίες στο στρατό. Tο 602 µια τέτοια ανταρσία, σε συνδυασµό µε εξέγερση

των δήµων, προκάλεσε την πτώση του Mαυρίκιου.

Σ XOΛ I A Σ TA Π A PAΘE M ATA [ Π H Γ E Σ ]

Eπιδροµή των Σκλαβήνων στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας (σελ.

12 του σχολικού βιβλίου)O Iωάννης της Eφέσου µας περιγράφει µια επιδροµή Σκλαβήνων στην Eλλά-

δα, στη Θράκη και στη Mακεδονία. Kατάφεραν να λεηλατήσουν πολλές περιοχές,νά κυριεύσουν πόλεις καί κάστρα και να γυρίσουν στις βάσεις τους φορτωµένοιµε πλούσια λάφυρα. O Iωάννης µιλάει µε φρίκη και απέχθεια, αλλά και µια δόσηαπορίας, για το λαό εκείνο ο οποίος, αν και στην αρχή ζούσε ζωή πρωτόγονη σταδάση, αργότερα εξοπλίστηκε καλά και έµαθε την τέχνη του πολέµου. Πραγµατι-κά, οι Σλάβοι πραγµατοποιούσαν σηµαντικές επιδροµές στα ευρωπαϊκά εδάφητης αυτοκρατορίας, φτάνοντας πολλές φορές ως την Πελοπόννησο. Oι επιδρο-


12

µές αυτές επιζούν σήµερα στα πολυάριθµα σλαβικά τοπωνύµια που υπάρχουνστον ελλαδικό χώρο.

Oι περισπασµοί της αυτοκρατορικής κυβέρνησης (σελ. 12 του σχολικού βι-

βλίου)Σε αυτή την πηγή ο συγγραφέας µας παρουσιάζει µια θλιβερή εικόνα της επο-

χής. O Aυτοκράτορας του Bυζαντίου, ο απόγονος των Pωµαίων Aυτοκρατόρων,δεν µπορούσε να αντιπαρατεθεί στο πεδίο της µάχης µε τους Σκλαβήνους, εξαι-τίας έλλειψης αξιόµαχης δύναµης, αφού οι αυτοκρατορικές δυνάµεις πολεµού-σαν στην ανατολή. H κατάσταση αυτή περιέπλεκε τα πράγµατα στην αυτοκρατο-ρία. Tην εποχή αυτή οι Bυζαντινοί προσπαθούν νά διατηρήσουν την ειρήνη µε δι-πλωµατικά µέσα ή µε χορηγίες προς τους Aβάρους και τους Σλάβους.

A Σ K Η Σ Ε Ι Σ

Σύµφωνα µε το νέο σύστηµα διδασκαλίας και αξιολόγησης

A΄ OMA∆A AΣKHΣEΩN

Eπιλέξτε το σωστό:

1. Στη διάρκεια της περιόδου, που τερµατίζεται µε την αποκατάσταση των ει-

κόνων, η αυτοκρατορία…

α. εκτουρκίζεται

β. εκρωµαΐζεται

γ. εξελληνίζεται

Aπάντηση: γ

2. Tο φραγκικό κράτος των Mεροβιγγείων στη ∆ύση...

α. διαλύεται

β. αναπτύσσεται

γ. γεννιέται

Aπάντηση: α

3. Προσπάθεια οργάνωσης του ∆υτικού κόσµου ανέλαβαν στο δεύτερο µισό του

8ου αι. οι…

α. Kαρολίδες

β. Mεροβίγγειοι

γ. Πέρσες

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 1

13

4. Στις αρχές του 6ου αι. Σλάβοι εντάχθηκαν στη σφαίρα επιρροής των…

α. Γεπιδών

β. Aβάρων

γ. Aρµενίων

Aπάντηση: β

5. Tο κύριο θέατρο της διαµάχης Περσών και Bυζαντινών ήταν η...

α. Mεσοποταµία

β. Kαρχηδόνα

γ. Aρµενία

Aπάντηση: γ

6. Kάτω από την πίεση των Aβάρων, οι Λογγοβάρδοι κατέκτησαν µεγάλο µέρος...

α. της Περσίας

β. της Iταλίας

γ. της Aρµενίας

Aπάντηση: β

7. Tην ίδρυση των εξαρχάτων της Pαβέννας και της Kαρχηδόνας επιτέλεσε ο…

α. Mαυρίκιος

β. Φωκάς

γ. Tιβέριος A΄

Aπάντηση: α

8. Στα τέλη του 6ου αι. οι πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές αντιθέσεις µέ-

σα στην αυτοκρατορία …

α. οξύνθηκαν

β. εξοµαλύνθηκαν

γ. εξαφανίστηκαν

Aπάντηση: α

B΄ OMA∆A AΣKHΣEΩN

Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι λανθασµένες:

1. Tο βυζαντινό κράτος θα στηριχθεί στους πληθυσµούς που είχαν παραµεληθεί

από την άρχουσα ρωµαϊκή τάξη, δηλαδή τους αγρότες-στρατιώτες και στους

ανεξάρτητους ναύκληρους.


14

2. Oι Kαρολίδες Πιπίνος και Kάρολος ο Mέγας αδιαφόρησαν για την οργάνω-

ση του κράτους.

3. O Kάρολος περιέλαβε στην αυτοκρατορία µεγάλο µέρος της ∆υτ. Eυρώπης.

4. Oι Σλάβοι είχαν ενιαία πολιτική οργάνωση.

5. Oι Άβαροι µετά τις λεηλασίες δηµιούργησαν µόνιµες εγκαταστάσεις στον ελ-

λαδικό χώρο.

6. O νεαρός Xοσρόης B΄ υπέγραψε συνθήκη ειρήνης µε το Mαυρίκιο.

7. O επικεφαλής Έξαρχος είχε µόνο πολιτικές αρµοδιότητες.

8. Oι επιτυχίες του Mαυρίκιου ήταν σηµαντικές και µακροχρόνιες.

9. H εξέγερση των παρατάξεων του ιπποδρόµου κατέστρεψε το Mαυρίκιο.

10. O τύραννος Φωκάς κατάφερε να πετύχει µεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες µε

την αµέριστη βοήθεια του ∆ήµου των Πρασίνων.

11. O Xοσρόης B΄ εξαπέλυσε µακροχρόνιο πόλεµο εναντίον του Bυζαντίου.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι: οι 2, 4, 7, 8, 10

Γ΄ OMA∆A AΣKHΣEΩN

Aντιστοιχίστε τις προτάσεις της οµάδας A µε αυτές της οµάδας B

A B

1. Mε τη στέψη του Kαρόλου το 800 µ.X. α. οι Λογγοβάρδοι

2. Oι πόλεµοι του Iουστινιανού A΄ ήταν β. νοµαδικό φύλο

3. Στη Bαλκανική έκαναν επιδροµές γ. ενισχύεται το κύρος τους φρα-

γκικού κράτους

4. Στην Iταλία έκαναν επιδροµές δ. να εγκαθίστανται µόνιµα στη

Bαλκανική

5. Στην Aνατολή έκαναν επιδροµές ε. οι συχνές περικοπές µισθών

6. Oι Άβαροι ήταν στ. µεταθέσει τα σύνορα της αυτο-

κρατορίας στο ∆ούναβη

7. Oι Άβαροι δηµιούργησαν ζ. οι Πέρσες

8. Aπό τα τέλη του 6ου αι. οι Σλάβοι η. µόνιµο κράτος

άρχισαν άρχισαν

9. Tελικά, ο Mαυρίκιος κατόρθωσε να θ. πολύ δαπανηροί

10. Tο στρατό δυσαρεστούσαν ι. οι Σλάβοι και οι Άβαροι

Aπάντηση: 1γ, 2θ, 3ι, 4α, 5ζ, 6β, 8δ, 9στ, 10ε

K E ΦA Λ A I O 1

15

2. H Bασιλεία του Hρακλείου (610-641). Aποφασιστικοί αγώνες και

µεταρρυθµίσεις


α. Eξωτερικοί κίνδυνοι

Eξαιτίας των αβαροσλαβικών επιδροµών, η Bαλκανική δοκιµάστηκε σοβαρά.

Πολλές σηµαντικές πόλεις καταστράφηκαν, µεγάλο µέρος του πληθυσµού έχασε

τη ζωή του ή την ελευθερία του. Oι Σλάβοι, ωστόσο, απέτυχαν να εγκατασταθούν

στις παράκτιες περιοχές. Aρχικά, οι επιδροµείς ίδρυσαν µικρούς οικισµούς ανά-

µεσα στους ντόπιους πληθυσµούς. H σταδιακή αφοµοίωση των Σλάβων ξεκίνησε

από τις παράκτιες περιοχές.

Πιο άµεσος ήταν ο κίνδυνος που αντιπροσώπευαν στην ανατολή οι Πέρσες. Oι

Πέρσες κατέλαβαν τη Συρία (613) και τα Iεροσόλυµα (614). O Tίµιος Σταυρός µε-

ταφέρθηκε στην Kτησιφώντα. Ξεκίνησε ιερός πόλεµος από τους Bυζαντινούς µε

την αµέριστη ηθική και υλική υποστήριξη της Eκκλησίας. O Hράκλειος, έχοντας

πολύ καλά εκπαιδευµένο στρατό και εφαρµόζοντας σωστές τακτικές, µετέφερε τον

πόλεµο στην Περσία, ενώ παράλληλα αποκρούστηκαν οι Άβαροι και οι Σλάβοι. Tε-

λικά, οι Bυζαντινοί κέρδισαν αποφασιστική µάχη στη Nινευί. Tο Bυζάντιο ανέκτη-

σε, εκτός από τα παλιά του εδάφη, και την Aρµενία και τη ρωµαϊκή Mεσοποταµία.

Tο 630 µ.X. ο Tίµιος Σταυρός αποκαταστάθηκε στα Iεροσόλυµα.

β. Eσωτερική αναδιοργάνωση

Tην εποχή αυτή πραγµατοποιήθηκε εκτεταµένη µεταρρύθµιση:

α) ∆ηµιουργήθηκαν τα πρώτα θέµατα, τα οποία αρχικά ήταν περιφερόµενες

στρατιωτικές µονάδες. Aργότερα θέµατα ονοµάστηκαν οι τόποι εγκατάστασης

αυτών των µονάδων. Oργανώθηκαν αρχικά στη M. Aσία (7ος αι.), ενώ αργότερα

η οργάνωση αυτή επεκτάθηκε και στη Bαλκανική. Στην κορυφή της πυραµίδας

βρισκόταν ο στρατηγός. Oι στρατιώτες συντηρούσαν τα όπλα τους από τα δικά

τους κτήµατα (στρατιωτόπια). Tα κτήµατα και η στρατιωτική υποχρέωση µετα-

βιβαζόταν από πατέρα σε πρωτότοκο γιο.

Oι συνέπειες ήταν οι ακόλουθες:

α) Eξαφανίσθηκαν οι µισθοφόροι. β) Oι στρατιώτες-αγρότες υπερασπίζονταν

µε πείσµα την ιδιοκτησία τους. Oι µεγαλογαιοκτήµονες είχαν σφαγιασθεί κατά


16

τις αβαροσλαβικές επιδροµές και τα κτήµατά τους πήραν οι ελεύθεροι γεωργοί.

Aυτοί ήταν οργανωµένοι σε κοινότητες χωρίων, τα οποία διέθεταν και κοινόχρη-

στες εκτάσεις γης.

Aλλαγές έγιναν και στην κρατική µηχανή. H κρατική µηχανή εξαρτιόταν άµεσα

από τον Aυτοκράτορα. Yπήρχε το αξίωµα του Λογοθέτη του Γενικού (για τα οικο-

νοµικά), του Λογοθέτη του ∆ρόµου (ασκούσε τις αρµοδιότητες του Πρωθυπουργού).

γ. Eξελληνισµός του κράτους

Παράλληλα το βυζαντινό κράτος αποκτά οµοιογένεια. Tα λατινικά αντικαθί-

στανται από τα ελληνικά. Έτσι, πρώτος ο Hράκλειτος τιτλοφορείται βασιλεύς πι-

στός εν Xριστώ αντί για imperator Romanorum, caesar και augustus.


– Oι Πέρσες κατακτούν τη Συρία 613

– Oι Πέρσες κατακτούν τα Iεροσόλυµα 614

– Συνθήκη ειρήνης µεταξύ Bυζαντινών και

Aβάρων 619

– Aποκατάσταση του Tιµίου Σταυρού στα

Iεροσόλυµα 630


Σ τ ι ς α σ κ ή σ ε ι ς τ ο υ σ χ ο λ ι κ ο ύ β ι β λ ί ο υ

1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε τα στοιχεία που αποδεικνύουν το θρη-

σκευτικό χαρακτήρα των εκστρατειών του Hρακλείου.


∆ιαπιστώνεται από το γεγονός ότι ο Aυτοκράτορας είχε ως στόχο του την

ανάκτηση του Tίµιου Σταυρού, που αρπάχτηκε από τους αλλόθρησκους Πέρσες

και µεταφέρθηκε στην Περσία καθώς και από το γεγονός ότι οι πόλεµοι αυτοί εί-

χαν την απεριόριστη ηθική και υλική συµπαράσταση της Eκκλησίας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : ∆ιαβάστε µε προσοχή το παράθεµα για τα θέµατα. Πότε

δηµιουργήθηκαν τα πρώτα θέµατα; Ποια ανάγκη οδήγησε

στη δηµιουργία τους;

K E ΦA Λ A I O 1

17


Tα πρώτα θέµατα δηµιουργήθηκαν στα µέσα του 7ου αι., γιατί η επικράτεια

της αυτοκρατορίας είχε περιοριστεί και οι αυτοκράτορες µετά τον Hράκλειο

(610-640) έπρεπε να αναπροσαρµόσουν το σύστηµα διακυβέρνησης της αυτοκρα-

τορίας.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mελετήστε το παράθεµα για το στρατιώτη-αγρότη. Ποιες

υποχρεώσεις είχαν οι αγρότες των κοινοτήτων σε περίπτω-

ση πολέµου;


Oι υποχρεώσεις των αγροτών-στρατιωτών ήταν να παρουσιάζονται έτοιµοι

για πόλεµο, φέροντας µαζί τους όπλα και άλογα.


Προετοιµασία της εκστρατείας εναντίον των Περσών (σελ. 14 του σχολικού

βιβλίου)O Θεοφάνης αναφέρεται στην προετοιµασία του στρατού από τον Hράκλειο

για να πολεµήσουν τους Πέρσες. O Aυτοκράτορας προσπαθεί νά συγκεντρώσειτους διασκορπισµένους και οκνούς στρατιώτες και να τους εµφυσήσει θάρροςκαι ζήλο για µάχη. Tους µιλάει για τις ερηµώσεις των πόλεων και των ναών απότους Πέρσες. O αγώνας των Bυζαντινών εναντίον των Περσών είχε θρησκευτι-κό χαρακτήρα. Oι Πέρσες είχαν ερηµώσει τη χώρα και άρπαξαν τον Tίµιο Σταυ-ρό από τα Iεροσόλυµα. Ήταν ζήτηµα τιµής η ανάκτησή του και η τιµωρία τωνΠερσών.

H γένεση των θεµάτων και η καθιέρωση της ελληνικής (σελ. 14 του σχολι-

κού βιβλίου).O συγγραφέας, Aυτοκράτορας ο ίδιος, υποστηρίζει ότι η διαίρεση της αυτο-

κρατορίας σε µικρότερα διοικητικά τµήµατα πραγµατοποιήθηκε, επειδή οι Aυ-τοκράτορες που διαδέχθηκαν τόν Hράκλειο δεν ήξεραν πώς να ασκήσουν τηνεξουσία τους, τη στιγµή που πολλά εδάφη είχαν χαθεί από τους εχθρούς.

Πραγµατικά, όσο η αυτοκρατορία έχανε από εδαφική άποψη, τόσο κέρδιζεστον τοµέα της ενότητας και της παγίωσης της εθνικής (ελληνικής) συνείδη-σης. Παράλληλα, η δηµιουργία θεµάτων έγινε αναγκαία, ώστε να αντιµετωπι-στούν οι νέοι επικίνδυνοι εχθροί.


18

O στρατιώτης - αγρότης και οι υποχρεώσεις του (τέλη 8ου αι.) (σελ. 15 τουσχολικού βιβλίου)

O συγγραφέας µας µιλάει για µια στρατιωτική σκηνή του τέλους του 8ου αι.:ένα επικουρικό σώµα κατέλαβε το στρατόπεδο, ώστε να προετοιµάσει εκστρα-τεία εναντίον των Aράβων. Στην επιθεώρηση που ακολούθησε το άλογο ενόςστρατιώτη ψόφησε. O εκατόνταρχος τον απειλούσε, ενώ ο στρατιώτης δενµπορούσε να αγοράσει άλλο άλογο. Oι στρατιώτες - αγρότες είχαν πάρει κτή-µατα για να τα καλλιεργούν. Ήταν όµως υποχρεωµένοι να διατηρούν άλογο καιτον οπλισµό τους. Oι αγρότες της M. Aσίας αποτέλεσαν τον κορµό του στρα-τού γιά πολλά χρόνια. Πολεµούσαν γενναία, καθώς υπερασπίζονταν την ιδιο-κτησία τους.





1. Mεγάλη ηθική και υλική βοήθεια προσέφερε στα βυζαντινά στρατεύµατα…

α. ο Aυτοκράτορας

β. αγροτική τάξη

γ. η Eκκλησία

Aπάντηση: γ

2. O χαρακτήρας των εκστρατειών του Hρακλείου ήταν...

α. θρησκευτικός

β. κοινωνικός

γ. επεκτατικός

Aπάντηση: α

3. Στη µάχη της Nινευί ο … στρατός αφανίστηκε.

α. αβαρικός

β. βυζαντινός

γ. περσικός

Aπάντηση: γ

4. O Hράκλειτος το 630 ανέκτησε από τους Πέρσες τον Tίµιο Σταυρό και τον

επέστρεψε θριαµβευτικά…

α. στην Kτησιφώντα

K E ΦA Λ A I O 1

19

β. στα Iεροσόλυµα

γ. στην Kωνσταντινούπολη

Aπάντηση: β

5. Oι επαρχότητες αντικαταστάθηκαν από...

α. τα εξαρχάτα

β. τα θέµατα

γ. τα φέουδα

Aπάντηση: β

6. Mε την αναδιοργάνωση του κράτους, η µικρή και µεσαίας έκτασης ιδιοκτη-

σία…

α. µειώθηκε

β. εξαφανίσθηκε

γ. ενισχύθηκε

Aπάντηση: γ

7. H δυναµικότερη τάξη της µεσοβυζαντινής κοινωνίας ήταν…

α. οι µεγαλογαιοκτήµονες

β. οι αστοί

γ. οι ελεύθεροι αγρότες

Aπάντηση: γ

8. O λεγόµενος Λογοθέτης του Γενικού ήταν κάτι σαν το σηµερινό…

α. Yπουργό Άµυνας

β. Yπουργό Oικονοµικών

γ. Πρωθυπουργό

Aπάντηση: β

9. O λεγόµενος Λογοθέτης του ∆ρόµου ήταν κάτι σαν το σηµερινό…

α. Πρέσβη

β. Yπουργό Eξωτερικών

γ. Πρωθυπουργό

Aπάντηση: γ

10. Mε την αποκοπή των ανατολικών επαρχιών, το βυζαντινό κράτος απέκτησε

εθνογραφική…

α. οµοιογένεια

β. ανοµοιογένεια


20

γ. µεταβολή

Aπάντηση: α

11. Ως επίσηµη κρατική γλώσσα καθιερώθηκαν…

α. τα περσικά

β. τα λατινικά

γ. τα ελληνικά

Aπάντηση: γ



1. O ελληνικός πληθυσµός, µετά τις αβαροσλαβικές επιδροµές, αυξήθηκε στο

εσωτερικό της χερσονήσου του Aίµου και µειώθηκε στις παράκτιες περιοχές.

2. Mεγάλος και άµεσος κίνδυνος υπήρχε από τους Πέρσες και τους Aβάρους.

3. Στο µέτωπο της M. Aσίας δεν κατάφεραν να µεταφερθούν βυζαντινά στρατεύ-

µατα γιατί υπογράφηκε συνθήκη ειρήνης µε το Xαγάνο των Aβάρων.

4. O πατριάρχης Σέργιος, αν και ο πόλεµος είχε θρησκευτικό χαρακτήρα, αρνή-

θηκε να παραχωρήσει στον Aυτοκράτορα ως δάνειο τα χρήµατα των φιλαν-

θρωπικών ιδρυµάτων.

5. Oι εκστρατείες του Hρακλείου στρέφονταν κατά των πυρολατρών Περσών.

6. Oι Πέρσες, σε συνεργασία µε τους Άβαρους και τους Σλάβους, έκαναν έναν

επικίνδυνο αντιπερισπασµό εναντίον της Kωνσταντινούπολης και κατάφεραν

να νικήσουν.

7. Στη νέα κοινωνική οργάνωση υπήρχαν πολλοί µισθοφόροι και οι στρατιώτες-

αγρότες δεν είχαν δική τους ιδιοκτησία για να την υπερασπιστούν µε πάθος.

8. O βασιλιάς Σιρόης υπέγραψε συνθήκη ειρήνης και το Bυζάντιο ανέκτησε τα

εδάφη του.

9. H διοίκηση του κρατικού µηχανισµού εξαρτήθηκε άµεσα από τον Aυτοκράτορα.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 3, 4, 6, 7



A B

1. O Σλάβοι εγκαταστάθηκαν µόνιµα α. στο εσωτερικό της Xερσονήσου

στην Eλλάδα ιδρύοντας του Aίµου

2. H Θεσσαλονίκη δοκιµάστηκε β. θρησκευτικής έξαρσης

επανειληµµένα από

K E ΦA Λ A I O 1

21

3. O ελληνικός πληθυσµός µειώθηκε γ. τροπαιούχος στην Kωνσταντινού-

πολη

4. O ελληνικός πληθυσµός διατηρήθηκε δ. τις σκλαβηνίες

5. O Tίµιος Σταυρός µεταφέρθηκε από ε. στις παράκτιες περιοχές και στις

τους Πέρσες πόλεις

6. O πόλεµος έγινε σε ατµόσφαιρα στ. τη νικηφόρα έκβαση του πρώτου

θρησκευτικού πολέµου της Xρι-

στιανοσύνης

7. H ανάκτηση του Tιµίου Σταυρού ζ. στην Kτησιφώντα

συµβολίζει

8. O Hράκλειτος επέστρεψε η. τις αβαροσλαβικές επιδροµές.

Aπάντηση: 1δ, 2η, 3α, 4ε, 5ζ, 6β, 7στ, 8γ

A B

1. θέµατα αρχικά ήταν α. στη M. Aσία

2. Tα πρώτα θέµατα οργανώθηκαν τον 7ο αι. β. εγκαταλείφθηκε

3. Oι στρατιώτες διέθεταν γ. περιφερόµενες στρατιωτι-

κές µονάδες

4. O Hράκλετος υιοθέτησε τον ελληνικό τίτλο δ. τα ελληνικά

5. Tα λατινικά αντικαταστάθηκαν από ε. βασιλεύς πιστός εν Xρι-

στώ

6. Tο πυραµιδικό σύστηµα στ. αποδεκατίστηκαν

7. Oι µεγάλοι γαιοκτήµονες ζ. στρατιωτόπια

Aπάντηση: 1γ, 2α, 3ζ, 4ε, 5δ, 6β, 7στ

3. H εµφάνιση του Iσλάµ


α. H προϊσλαµική Aραβία

Eλάχιστες σχέσεις υπήρχαν ανάµεσα στο Bυζάντιο και στην προϊσλαµική

Aραβία. Oι Άραβες δε θεωρούνταν ότι αντιπροσώπευαν κίνδυνο για την αυτο-

κρατορία. Στη N. Aραβία υπήρχε οργανωµένη κοινωνία γεωργών. Στη B. Aραβία,

όµως, κυριαρχούσε ο νοµαδικός τρόπος ζωής, οι οποίος ήταν βασισµένος στη φυ-

λή. Oι νοµάδες αρχικά ήταν ακίνδυνοι για την αυτοκρατορία, γιατί ήταν δια-


22

σπασµένοι σε φυλές που διεξήγαγαν µεταξύ τους εµφύλιους πολέµους και λεη-

λασίες των καραβανιών.

β. H οργάνωση των Aράβων

O Mωάµεθ ήταν πολυταξιδεµένος, καθώς ήταν οδηγός καραβανιών. Άρχισε να

διδάσκει τη νέα θρησκεία το 613. Tο 622 εκδιώχθηκε από τη Mέκκα στη Mεδίνα

(Eγίρα). Tελικά, ο Mωάµεθ κατόρθωσε να ενώσει την αραβική χερσόνησο κάτω

από τον Iσλαµισµό. Iερό βιβλίο ήταν το Kοράνι.

Σηµαντικός θεσµός είναι η εξάπλωση του Iσλάµ σε όλο τον κόσµο µέσω του

ιερού πολέµου. Όσοι πέθαιναν στον πόλεµο θα πήγαιναν στον παράδεισο.

O Iσλαµισµός δανείστηκε πολλά στοιχεία από το Xριστιανισµό και τον Iου-

δαϊσµό. Oι κανόνες της θρησκείας δεν περιορίζονται µόνο στον πνευµατικό το-

µέα αλλά και στην καθηµερινή ζωή. H θρησκευτική κοινότητα ταυτίζεται µε το

κράτος (Θεοκρατία). Oι πιστοί κρίνονται για τα παραπτώµατά τους από το

Mουφτή ή τον Kαδή µε βάση το Kοράνι. O ανώτατος άρχοντας είναι θρησκευτι-

κός και κοσµικός ηγέτης.

Mετά το θάνατο του Mωάµεθ, την εξουσία πήραν οι Xαλίφες, ή τοποτηρητές

του Προφήτη. Aυτοί είχαν κοσµική και θρησκευτική εξουσία.


– O Mωάµεθ αρχίζει να κηρύσσει 613

το Kοράνι

– Eκδίωξη του Mωάµεθ στη Mεδίνα 622

– Θάνατος του Mωάµεθ 632



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς αντιλαµβάνεστε τη φράση «ο ιερός πόλεµος υπήρξε ση-

µαντικός παράγοντας της ραγδαίας εξάπλωσης του Iσλάµ»;


H επιταγή του Kορανίου για την εξάπλωση της θρησκείας µέσω του πολέµου

έδρασε καταλυτικά στη ραγδαία εξάπλωση του Iσλάµ, καθώς ανταποκρινόταν πλή-

ρως στο πολεµικό πνεύµα των αραβικών φυλών. Oι Άραβες, ζώντας σε µια χώρα

K E ΦA Λ A I O 1

23

στην οποία επικρατούν ακραίες κλιµατολογικές συνθήκες (υπερβολική ζέστη),

όπου το έδαφος δεν προσφέρεται για εκτεταµένη γεωργική εκµετάλλευση, διακρί-

νονταν για το σκληροτράχηλο χαρακτήρα τους και το αγωνιστικό πνεύµα τους. O

Iσλαµισµός τούς έδωσε το ιδεολογικό υπόβαθρο (φανατισµός) και την απαραίτητη

ενότητα, ώστε να διαδώσουν ραγδαία τη θρησκεία µέσω του πολέµου.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η κατάσταση στην Aραβία πριν από την εµφάνιση

του Iσλαµισµού;


Eλάχιστες σχέσεις υπήρχαν ανάµεσα στο Bυζάντιο και στην προϊσλαµική

Aραβία. Oι Άραβες δε θεωρούνταν ότι αντιπροσώπευαν κίνδυνο για την αυτο-

κρατορία. Στη N. Aραβία υπήρχε οργανωµένη κοινωνία γεωργών. Στη B. Aραβία

όµως κυριαρχουσε ο νοµαδικός τρόπος ζωής, ο οποίος ήταν βασισµένος στη φυ-

λή. Oι νοµάδες αρχικά ήταν ακίνδυνοι για την αυτοκρατορία, γιατί ήταν δια-

σπασµένοι σε φυλές που διεξήγαγαν µεταξύ τους εµφύλιους πολέµους και λεη-

λασίες των καραβανιών.


O προσκυνητής της Πλακεντίας για τους Άραβες (περ. 570) (σελ. 17 του σχολι-

κού βιβλίου)

O συγγραφέας µας µιλάει για την καθηµερινή ζωή των στρατιωτών στην Aίγυ-πτο στα τέλη του αιώνα. Kάθε µέρα έβγαιναν για περιπολία στην έρηµο, ώστε ναπροστατέψουν τους ερηµίτες και τις µονές από τους Άραβες. Oι προµήθειες και οιστολές εξασφαλίζονταν από το κρατικό ταµείο. Πριν από το Mωάµεθ, οι αραβικέςφυλές εκτόνωναν την αναµφισβήτητη ανδρεία τους σε ληστρικές επιδροµές ενα-ντίον των Bυζαντινών. O Mωάµεθ και η νέα θρησκεία τούς ένωσε και η πίστη στονιερό πόλεµο τους οδήγησε µε φανατισµό στις νίκες εναντίον των απίστων.

Tο Kοράνι για τον πόλεµο κατά των απίστων (σελ. 17 του σχολικού βιβλίου)

Στο Kοράνι αναφέρεται ότι οι πιστοί µουσουλµάνοι πρέπει να πολεµούν τουςαπίστους, όπου κι αν βρίσκονται, αρκεί να µην επιτίθενται πρώτοι. Oι εχθροίπρέπει να ηττώνται ολοκληρωτικά. O κίνδυνος να αλλάξουν θρησκεία οι πιστοίείναι µεγαλύτερος από το θάνατο ή το φόνο. H κήρυξη του ιερού πολέµου ήτανβασικό κίνητρο για την εκρηκτική εξάπλωση των Aράβων.


24




Aντιστοιχίστε τις προτάσεις της οµάδας A µε αυτές της οµάδας B.

A B

1. Tο Bυζάντιο είχε ελάχιστες σχέσεις α. ο αστικός βίος

2. Στην N. Aραβία η κοινωνία β. ο Mωάµεθ

3. Στη βόρεια Aραβία ανύπαρκτος ήταν γ. ο οπαδός της θρησκείας του Iσλάµ

4. Oι νοµάδες Άραβες δ. µε τις νοµαδικές φυλές της προϊ-

σλαµικής Aραβίας

5. Oι νοµάδες αρχικά δεν αποτελούσαν ε. της υποχρέωσης των πιστών για

6. Iδρυτής της νέας θρησκείας ήταν διάδοση της θρησκείας µε κάθε µέ-

σο

7. Mουσουλµάνος ονοµάστηκε στ. σοβαρή απειλή για το Bυζάντιο

8. Tο Iσλάµ εξαπλώθηκε εξαιτίας ζ. πολεµούσαν διαρκώς µεταξύ τους

η. ήταν γεωργική

Aπάντηση: 1δ, 2η, 3α, 4ζ, 5στ, 6β, 7γ, 8ε

A B

1. Tο Kοράνι καθορίζει α. όποιον παραβιάζει τους ιερούς κα-

νόνες

2. H θρησκευτική κοινότητα β. τα θρησκευτικά καθήκοντα και τις

υποχρεώσεις των πολιτών

3. O Mουφτής ή ο Kαδής δικάζει γ. θρησκευτικός και κοσµικός ηγέτης

4. O ανώτατος άρχοντας είναι δ. ταυτίζεται µε το κράτος

5. Tη διακυβέρνηση της κοινότητας ε. µια θέση στον παράδεισο

6. O ιερός πόλεµος εξασφαλίζει στους στ. αναλαµβάνει ο Xαλίφης

πιστούς

Aπάντηση: 1β, 2δ, 3α, 4γ, 5στ, 6ε

K E ΦA Λ A I O 1

25

4. Oι αραβικές κατακτήσεις και οι συνέπειές τους


α. H αραβική εξάπλωση

Oι Άραβες, µετά το θάνατο του Mωάµεθ, κατέλαβαν πολύ γρήγορα τη Συρία,

την Παλαιστίνη, την Περσία, τη Mεσοποταµία, την Aρµενία (ως το 640). H Aίγυ-

πτος καταλήφθηκε το 646, ενώ ως τον 8ο αι. οι Άραβες είχαν φτάσει στην Iσπα-

νία. Tο 732 η προέλασή τους ανακόπηκε στο Πουατιέ της Γαλλίας. Aίτια της ρα-

γδαίας εξάπλωσης των Aράβων στην Aνατολή ήταν η εξάντληση των Bυζαντινών

καθώς και το σχίσµα που υπήρχε ανάµεσα στην Kων/πολη και τις ανατολικές

επαρχίες εξαιτίας του Mονοφυσιτισµού.

β. O πόλεµος στη θάλασσα και οι πολιορκίες της Kωνσταντινούπολης

Oι Άραβες, για να αντιµετωπίσουν τους Bυζαντινούς, ναυπήγησαν στόλο. O

Mωαβίας, διοικητής της Συρίας, λεηλάτησε πόλεις της Kύπρου, της Pόδου και

της Kω. Tο 674-678 οι Άραβες προσπάθησαν να καταλάβουν την Kων/πολη, αλ-

λά απέτυχαν. O αραβικός στόλος καταστράφηκε από το υγρόν πυρ. Oι Άραβες

επιχειρούν για δεύτερη φορά να καταλάβουν την Kων/πολη (717), αλλά αποτυγ-

χάνουν ξανά.

γ. Oι αραβοβυζαντινές συγκρούσεις στη M. Aσία και στην A. Mεσόγειο

Oι Άραβες της Iσπανίας κατέλαβαν την Kρήτη και αποβιβάστηκαν στη Σικε-

λία. H κυριαρχία των Bυζαντινών πλήττεται ανεπανόρθωτα. Στη M. Aσία ο Θε-

όφιλος διεξάγει τον 9ο αι. σκληρούς αγώνες εναντίον των Aράβων. Tο 838 κατα-

στρέφεται το Aµόριο, η ιδιαίτερη πατρίδα του Aυτοκράτορα.

Oι αραβικές κατακτήσεις τελικά διέσπασαν την ενότητα του χριστιανικού κό-

σµου γύρω από τη Mεσόγειο. Στην A. Mεσόγειο παγιώθηκε συγκυριαρχία Bυζα-

ντινών και Aράβων. Tο εµπόριο περιορίστηκε δραστικά και ο πληθυσµός µειώ-

θηκε εξαιτίας των επιδροµών (κούρσα).


26


– Oι Άραβες κατακτούν την Συρία την

Παλαιστίνη την Περσία 640

– Πρώτη αραβική ναυτική εκστρατεία

στην Kύπρο. Aραβική Eκστρατεία

στη Pόδο και στην Kω µέσα 7ου αι.

– Oι Άραβες επιχειρουν να καταλάβουν

την Kων/πολη 674-678

– ∆εύτερη πολιορκία της Πόλης από

τους Άραβες 717

– Ήττα των Aράβων στο Πουατιέ της Γαλλίας 732

– Eξέγερση του Θωµά του Σλάβου 821-823



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί η απώλεια της Aιγύπτου υπήρξε βαρύ πλήγµα για τη

Bυζαντινή Aυτοκρατορία; (Συµβουλευτείτε το σχετικό πα-

ράθεµα).


H οικονοµιή σηµασία της Aιγύπτου για την αυτοκρατορία ήταν µεγάλη. H λά-

σπη που εναπόθετε ο Nείλος αποτελούσε ιδιαίτερα γόνιµο έδαφος για γεωργική

εκµετάλλευση. Iδιαίτερη σηµασία παρουσίαζε η καλλιέργεια των σιτηρών. Tο σι-

τάρι της Aιγύπτου παρείχε τροφή σε µεγάλο µέρος της αυτοκρατορίας. H Aίγυ-

πτος ήταν ο σιτοβολώνας της αυτοκρατορίας. H απώλεια της Aιγύπτου ήταν βα-

ρύ πλήγµα, καθώς το βυζαντινό κράτος έχασε µια σπουδαία πηγή παραγωγής

τροφίµων.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι ήταν οι τρόποι χρήσης του υγρού πυρός στη διάρκεια

του 10ου αι., σύµφωνα µε το σχετικό παράθεµα;


Oι Bυζαντινοί χρησιµοποιούσαν το υγρό πυρ:

α) εκτοξεύοντάς το µέσα από σιφώνια, β) ρίχνοντας χύτρες γεµάτες υγρό πά-

νω στα εχθρικά καράβια, γ) ρίχνοντας µικρά σιφώνια (που περιείχαν υγρό πυρ)

µε τα χέρια.

K E ΦA Λ A I O 1

27

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα συζητήστε την άποψη του ιστορικού H. Pirenne «H

(Mεσόγειος) θάλασσα, που ήταν µέχρι τότε κέντρο της

Xριστιανοσύνης, έγινε το σύνορό της. H µεσογειακή ενό-

τητα θρυµµατίστηκε».


Kατά τα χρόνια πριν την εξάπλωση του Iσλάµ σηµαντικές για το Xριστιανι-

σµό ήταν η περιοχή της Iουδαίας, της Συρίας, της Aιγύπτου. H χριστιανική θρη-

σκεία σε αυτά τα µέρη είχε πρωτοεµφανιστεί, για να εξαπλωθεί αργότερα σε ολό-

κληρη σχεδόν τη µεσογειακή λεκάνη. Oι περιοχές αυτές είχαν σαφώς βαρύνουσα

σηµασία για τους χριστιανούς. Θεωρούνταν τα µέρη από τα οποία πήγασε ο λό-

γος του Xριστού. Aπό κείνα τα µέρη ξεκίνησαν οι Aπόστολοι για να διαδώσουν

το λόγο του Kυρίου στην Oικουµένη. H αραβική κατάκτηση έδωσε τέλος σε αυτό

το status quo. Oι τόσο σηµαντικές για τη Xριστιανοσύνη περιοχές προσαρτήθη-

καν στο Iσλάµ. H θρησκευτική, οικονοµική, πολιτική –µέσω της θρησκείας– ενό-

τητα, η οποία είχε παγιωθεί στο µεσογειακό χώρο, θρυµµατίστηκε. Tα ιερά µέρη

του Xριστιανισµού πέρασαν οριστικά στη σφαίρα επιρροής του Iσλάµ.


H οικονοµική σηµασία της Aιγύπτου (σελ. 18 του σχολικού βιβλίου)

Στο απόσπασµα αυτό γίνεται λόγος για τη χώρα της Aιγύπτου. Iδιαίτερα ηAλεξάνδρεια ωφελείται από τις ετήσιες πληµµύρες του Nείλου, που κάνει τη γηιδιαίτερα γόνιµη. H Kωνσταντινούπολη, η Θράκη, οι ανατολικές επαρχίες τρέ-φονται από την Aίγυπτο, η οποία ήταν ο σιτοβολώνας της αυτοκρατορίας. Hαπώλεια της Aιγύπτου σήµανε την απώλεια µιας σηµαντικής πηγής εξασφάλι-σης διατροφής.

Tρόποι χρήσης του υγρού πυρός (σελ. 19 του σχολικού βιβλίου)

O Λέοντας Στ΄ αναφέρεται στους τρόπους χρήσης του υγρού πυρός. O δρό-µωνας είχε στην πλώρη χάλκινο σωλήνα, από τον οποίο εκτοξεύονταν υγρό πυρεναντίον των εχθρών. O συγγραφέας συµβουλεύει και τη χρήση άλλων τρόπωνρίψης του υγρού πυρός: να εκτοξεύονται χύτρες γεµάτες υγρό πυρ, οι οποίες θαέβαζαν φωτιά στα εχθρικά πλοία. Aκόµη, µπορεί να εκτοξεύεται το υγρό πυρ µετα χέρια. Oι στρατιώτες µπορούν να ρίχνουν µικρά σιφώνια εναντίον των εχθρών.Tο υγρό πυρ υπήρξε µια εφεύρεση η οποία χάρισε τη νίκη πολλές φορές στουςBυζαντινούς.


28





1. Oι Άραβες µαχητές κατέκτησαν σύντοµα τις γειτονικές πλούσιες χώρες της

Eγγύς Aνατολής µε την καθοδήγηση…

α.του Προφήτη

β. του Mουφτή

γ. των Xαλιφών

Aπάντηση: γ

2. Oι κατακτήσεις των Aράβων πραγµατοποιήθηκαν...

α. µε καταπληκτική ταχύτητα

β. πολύ αργά

γ. σε µικρό σχετικά διάστηµα

Aπάντηση: α

3. O διοικητής της Συρίας Mωαβίας συνειδητοποίησε ότι ο αγώνας µε το Bυζά-

ντιο θα κρινόταν…

α. στη θάλασσα

β. στην ξηρά

γ. στον αέρα

Aπάντηση: α

4. H πρώτη ναυτική εκστρατεία των Aράβων έληξε µε άλωση…

α. της Λυκίας

β. της Kωνσταντινούπολης

γ. της Kωνσταντίας

Aπάντηση: γ

5. O χαλίφης Mωαβίας αναγκάστηκε να υπογράψει συνθήκη ειρήνης...

α. µε τους Φράγκους

β. µε τους Bυζαντινούς

γ. µε τους Πέρσες

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 1

29

6. O στόλος των Aράβων καταστράφηκε το 678 στην απόπειρα κατάκτησης της

Kωνσταντινούπολης από…

α. το υγρόν πυρ

β. την ανικανότητα των ναυάρχων

γ. φοβερή θαλασσοταραχή

Aπάντηση: α

7. Oι Άραβες προσπάθησαν να καταλάβουν την Kωνσταντινούπολη το…

α. 714

β. 717

γ. 720

Aπάντηση: β

8. Στην Kύπρο υπήρξε για µερικούς αιώνες…

α. κυριαρχία Aράβων

β. κυριαρχία Bυζαντινών

γ. συγκυριαρχία Aράβων-Bυζαντινών

Aπάντηση: γ

9. Tελικός στόχος του Mωαβία ήταν η κατάκτηση…

α. της Kωνσταντίας

β. του Aµορίου

γ. της Kωνσταντινούπολης

Aπάντηση: γ

10. Tο σπουδαιότερο επεισόδιο στον πόλεµο του Θεόφιλου εναντίον των Aράβων

υπήρξε η άλωση…

α. του Aµορίου

β. της Kωνσταντινούπολης

γ. της Kωνσταντίας

Aπάντηση: α


Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι λανθασµένες;

1. O στρατός της Aιγύπτου ήταν πολύ δυνατός και καλά οργανωµένος.

2. H κατάκτηση της Aιγύπτου ευνοήθηκε από την εξάντληση των Bυζαντινών

από τους περσικούς πολέµους.


30

3. Kανείς δεν µπορούσε να υποτάξει την Aίγυπτο, γιατί δεν το επέτρεπε η ισχυ-

ρή διοίκησή της.

4. H σηµαντικότερη αιτία κατάρρευσης της ελληνιστικής Aνατολής ήταν το ψυ-

χικό σχίσµα που εκδηλώθηκε στον ελληνορωµαϊκό κόσµο µεταξύ ανατολικών

επαρχιών και κέντρου.

5. H τύχη της Aρµενίας είχε κριθεί ως το 640.

6. Για πρώτη φορά ανακόπηκε η σχεδόν ανεξέλεγκτη εξάπλωση του Iσλάµ επί

της βασιλείας του Kωνσταντίνου ∆΄.

7. Tο υγρόν πυρ κατέστρεψε το στόλο του Bυζαντίου.

8. H δεύτερη αποτυχηµένη προσπάθεια των Aράβων για την κατάκτηση της

Kωνσταντινούπολης έγινε το 717.

9. Mε τις αραβικές κατακτήσεις η Mεσόγειος έγινε σύνορο της Xριστιανοσύνης.

10. Oι Bυζαντινοί κυριάρχησαν ολοκληρωτικά στη θάλασσα.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι :1, 3, 7, 10



A B

1. Oι Άραβες επεκτάθηκαν α. ταχύτατα

2. Oι Άραβες κατέλαβαν β. εύφλεκτη ύλη εκτοξευόµενη µε σι-

φώνια

3. Oι Aραβες αναχαιτίστηκαν στη γ. την Aίγυπτο, τη B. Aφρική και τη

∆ύση βησιγοτθική Iσπανία

4. O Mωαβίας έδωσε βάρος δ. ρυθµίστηκαν προσωρινά

5. H Kωνσταντία ήταν ε. είχε καταστροφικές συνέπειες

6. Tο υγρό πυρ ήταν στ. έπαψαν προσωρινά οι αραβικές

επιδροµές

7. Oι σχέσεις µε τους Άραβες ζ. στη ναυπήγηση στόλου

8. Στις αρχές του 9ου αι. η. κατέλαβαν την Kρήτη

9. H παραµέληση του στόλου από θ. πρωτεύουσα της Kύπρου

τους Bυζαντινούς

10. Oι Άραβες από την Iσπανία ι. από τους Φράγκους το 732

Aπάντηση: 1α, 2γ, 3ι, 4ζ, 5θ, 6β, 7δ, 8στ, 9ε,10η

K E ΦA Λ A I O 1

31

5. H Eικονοµαχία


α. Συνθήκες εκδήλωσης της Eικονοµαχίας

H εικονοµαχία (726-843) ήταν µια θρησκευτική διαµάχη που συντάραξε την

αυτοκρατορία. Ξεκίνησε από τους δύο πρώτους Ίσαυρους, το Λέοντα Γ΄ και τον

Kων/νο E΄, σχετικά µε το αν θα έπρεπε να παριστάνονται ανθρώπινες µορφές

στις εικόνες ή όχι. Tο κίνηµα αυτό προήλθε από το συνδυασµό δύο ρευµάτων: α)

από αυτό που, έχοντας δεχτεί ισλαµικές και ιουδαϊκές επιδράσεις, υποστήριζε

ότι στο Xριστιανισµό δεν έπρεπε να υπάρχουν εικόνες προσώπων επειδή πρό-

κειται για µια πνευµατική θρησκεία και β) από αυτό που προήλθε από την αντί-

δραση στις υπερβολικές εκδηλώσεις λατρευτικής συµπεριφοράς απέναντι στις ει-

κόνες και στα ιερά λείψανα.

O χρόνος εκδήλωσης του κινήµατος αυτού δικαιολογείται από το γεγονός ότι

την περίοδο αυτή (8ος αι.) η αυτοκρατορία βρίσκεται σε κίνδυνο: στην Aνατολή

δρουν οι Άραβες και στη ∆ύση οι Σλάβοι και οι Bούλγαροι.

Oι εικονοµάχοι Aυτοκράτορες προσπάθησαν να συµφιλιωθούν µε τους αγρό-

τες-στρατιώτες της M. Aσίας, της µόνης δύναµης που µπορούσε να σώσει την αυ-

τοκρατορία, µέσω της εικονοµαχικής πολιτικής.

β. Έναρξη της Eικονοµαχίας

Aφορµή στάθηκε ένας καταστροφικός σεισµός, που ερµηνεύτηκε ως εκδήλωση

θεϊκής οργής εξαιτίας της ειδωλολατρικής χρήσης των εικόνων.

Tο 726, µε διαταγή του Λέοντα Γ΄, αποµακρύνθηκαν οι εικόνες του Xριστού

από την Xαλκή Πύλη του ανακτόρου. Στην Πόλη ξέσπασαν ταραχές, οι οποίες

εξαπλώθηκαν στο θέµα της Eλλάδας.

Tο 730 οι εικόνες καθαιρέθηκαν και οι εικονόφιλοι διώχθηκαν. O πάπας Γρη-

γόριος Γ΄ αφόρισε τους εικονοµάχους. Oι Bυζαντινοί αντέδρασαν και τότε ο Πά-

πας στράφηκε στους Φράγκους ηγεµόνες.

γ. Kορύφωση της Eικονοµαχίας

H Eικονοµαχία κορυφώθηκε στα χρόνια του Kων/νου E΄. H λατρεία των ει-

κόνων καταδικάστηκε από τη σύνοδο της Iερείας (754). Oι εικονοµάχοι καταδι-

κάστηκαν, όµως, από τη Z΄ Oικουµενική Σύνοδο (787).


32

δ. Aναζωπύρωση και τέλος της Eικονοµαχίας

H Eικονοµαχία έφτασε σε νέα κορύφωση κατά τη διάρκεια της βασιλείας των

αυτοκρατόρων Λέοντα E΄ και Θεόφιλου. Tελικά, το Mάρτιο του 843 συνήλθε

στην Kων/πολη σύνοδος που αποφάσισε την αναστήλωση των εικόνων.


– Tο κίνηµα της Eικονοµαχίας 726-843

– Kαθαιρούνται οι εικόνες 730

– Συγκαλείται η Σύνοδος της Iερείας 754

– Z΄ Oικουµενική Σύνοδος 787

– Σύνοδος στην Kων/πολη. Oι εικόνες

αποκαθίστανται οριστικά 3/3/843



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aφού µελετήσετε το σχετικό παράθεµα και µε βάση την

ιστορική αφήγηση, να εξετάσετε ποια πολιτική αναγκαιό-

τητα επέβαλε την Eικονοµαχία και ποια λαϊκή αντίληψη

υπηρετούσε.


Tην Eικονοµαχία επέβαλε η ανάγκη συµφιλίωσης των αγροτικών πληθυσµών

της M. Aσίας µε την Kωνσταντινούπολη. Oι πληθυσµοί αυτοί αποτελούσαν τη

βάση του στρατού της αυτοκρατορίας και ήταν πολύ φτωχοί. Oι κρίσιµες στιγµές

που περνούσε η αυτοκρατορία επέβαλαν αυτή τη συµφιλίωση, αφού αυτοί οι πλη-

θυσµοί µπορούσαν να την υπερασπιστούν.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η ερµηνεία που έδωσαν στην έκρηξη του ηφαιστείου

της Θήρας (παράθεµα) οι εικονοµάχοι και ποια οι εικονο-

λάτρες; Ποιο χαρακτηριστικό της µεσαιωνικής νοοτροπίας

αποκαλύπτουν οι συγκεκριµένες ερµηνείες;


α) O Aυτοκράτορας θεώρησε την έκρηξη σηµάδι θείας οργής η οποία στρεφό-

ταν εναντίον των εικονολατρών.

K E ΦA Λ A I O 1

33

β) Oι εικονολάτρες, πάλι, θεώρησαν την έκρηξη σηµάδι θείας οργής εναντίον

του Aυτοκράτορα και των εικονοκλαστών.

γ) Oι συγκεκριµένες ερµηνείες ευθυγραµµίζονται µε τη µεσαιωνική άποψη που

θεωρούσε ότι οι συµφορές που παθαίνουν οι άνθρωποι ή οι φυσικές καταστρο-

φές είναι αποτέλεσµα της θεϊκής οργής για τις αµαρτίες των ανθρώπων.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε τα κυριότερα επιχειρήµατα των εικονοµά-

χων και των εικονολατρών (βλ. σχετικά παραθέµατα), αφού

λάβετε υπόψη σας τις αποφάσεις των συνόδων του 754 και

του 787 (βλ. σελ. 94).


α) Oι εικονοκλάστες θεωρούσαν ότι οι εικόνες ήταν είδωλα, αφού παρίσταναν

πρόσωπα και υλικά σώµατα και ήταν κατασκευασµένα από υλικό (ξύλο).

β) Oι εικονολάτρες πίστευαν ότι δεν είναι λάθος να λατρεύεται η εικόνα, για-

τί έτσι φαίνεται η πίστη των χριστιανών στα πρόσωπα του Xριστού και των

αγίων. Eπιπλέον, αυτό που γίνεται αντικείµενο λατρείας δεν είναι το ξύλο του

σταυρού ή της εικόνας αλλά η προσωπικότητα και τα έργα του τιµούµενου προ-

σώπου.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι ήταν η Eικονοµαχία; Ποια τα αίτια της εµφάνισής της

και ποια η αφορµή;


H Eικονοµαχία (726-843) ήταν µια θρησκευτική διαµάχη που συντάραξε την

αυτοκρατορία. Ξεκίνησε από τους δύο πρώτους Ίσαυρους, το Λέοντα Γ΄ και τον

Kων/νο E΄, σχετικά µε το αν θα έπρεπε να παριστάντονται ανθρώπινες µορφές

στις εικόνες ή όχι. Tο κίνηµα αυτό προήλθε από το συνδυασµό δύο ρευµάτων:

α) Aπό αυτό που, έχοντας δεχτεί ισλαµικές και ιουδαϊκές επιδράσεις, υπο-

στήριζε ότι στο Xριστιανισµό δεν έπρεπε να υπάρχουν εικόνες προσώπων επει-

δή κυριαρχεί η πνευµατική λατρεία.

β) Aπό την αντίδραση στις υπερβολικές εκδηλώσεις λατρευτικής συµπεριφο-

ράς απέναντι στις εικόνες και στα ιερά λείψανα.

O χρόνος εκδήλωσης του κινήµατος αυτού δικαιολογείται από το γεγονός ότι


34

την περίοδο αυτή (8ος αι.) η αυτοκρατορία βρίσκεται σε κίνδυνο: στην Aνατολή

επιτίθενται οι Άραβες και στη ∆ύση οι Σλάβοι και οι Bούλγαροι. Oι Aυτοκράτο-

ρες στράφηκαν στους στρατιώτες-αγρότες της M. Aσίας, θεωρώντας ότι µόνο αυ-

τοί µπορούσαν να σώσουν την αυτοκρατορία.

Aφορµή στάθηκε ένας καταστροφικός σεισµός, που ερµηνεύθηκε ως εκδήλωση

θεϊκής οργής εξαιτίας της ειδωλολατρικής χρήσης των εικόνων.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η εξέλιξη του κινήµατος της Eικονοµαχίας;


Tο 730 οι εικόνες καθαιρέθηκαν. O πάπας Γρηγόριος Γ΄ αφόρισε τους εικο-

νοµάχους. Oι βυζαντινοί αντέδρασαν και τότε ο Πάπας στράφηκε στους Φρά-

γκους ηγεµόνες.

H Eικονοµαχία κορυφώθηκε στα χρόνια του Kων/νου E΄. H λατρεία των ει-

κόνων καταδικάστηκε από τη σύνοδο της Iερείας (754). Oι εικονοκλάστες κατα-

δικάστηκαν από τη Z΄ Oικουµενική Σύνοδο (787). H Eικονοµαχία έφτασε σε νέα

κορύφωση κατά τη διάρκεια της βασιλείας των αυτοκρατόρων Λέοντα E΄ και

Θεόφιλου. Tελικά, το Mάρτιο του 843 συνήλθε στην Kων/πολη σύνοδος που απο-

φάσισε την αναστήλωση των εικόνων.


H πολιτική αναγκαιότητα της Eικονοµαχίας (σελ. 21 του σχολικού βιβλίου)

H E. Γλύκατζη - Aρβελέρ µας µιλάει για την Eικονοµαχία και τις συνθήκεςπου τη γέννησαν. Oι δύσκολες συνθήκες στα σύνορα της αυτοκρατορίας έκα-ναν φανερό ότι η χώρα είχε άµεση ανάγκη τις στρατιωτικές υπηρεσίες τωναγροτών της ανατολικής M. Aσίας. Γι’ αυτό η κεντρική κυβέρνηση προσπάθησενα συµφιλιωθεί µαζί τους υιοθετώντας τις ανεικονικές αντιλήψεις που είχαν γιατη θρησκεία.

H έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και η έναρξη της Eικονοµαχίας

(σελ. 21 του σχολικού βιβλίου)O Θεοφάνης στη χρονογραφία µας µιλάει για την έκρηξη του ηφαιστείου της

Θήρας. H θάλασσα ξέρασε φωτιά και ατµό. Σχηµατίστηκε ένα νησάκι. O Aυτο-κράτορας θεώρησε την έκρηξη σηµάδι θεϊκής οργής εναντίον των εικονολατρών.O λαός στην Kωνσταντινούπολη προσπάθησε να σκοτώσει τους αυτοκρατορι-κούς στρατιώτες που καθαίρεσαν την εικόνα του Xριστού από τη Xαλκή Πύλη.Πολλοί από το λαό σκοτώθηκαν, εξορίστηκαν ή υπέστησαν σωµατικές τιµωρίες.Στο απόσπασµα αυτό βλέπουµε πώς χρησιµοποιούνταν τα φυσικά φαινόµενα: δί-

K E ΦA Λ A I O 1

35

νονταν σε αυτά θρησκευτική χροιά, προκειµένου να εξυπηρετηθούν οι στόχοιτους. O αγώνας ανάµεσα στίς δύο παρατάξεις ήταν σκληρός. Πολλές φορές τοαίµα έρρεε και από τις δύο πλευρές.

Tα επιχειρήµατα των εικονοκλαστών (σελ. 22 του σχολικού βιβλίου)

Στο κείµενο αυτό ο Λέοντας Γ΄ προσπαθεί να δικαιολογήσει στον πάπα Γρη-γόριο B΄ τον αγώνα του εναντίον των εικόνων. Xρησιµοποιεί τα ακόλουθα επι-χειρήµατα:

α) Oι εικόνες είναι δυνάµει είδωλα. Άρα, όσοι τις προσκυνούν είναι ειδωλο-λάτρες.

β) ∆εν πρέπει να προσκυνούνται ανθρώπινες κατασκευές.γ) ∆εν υπάρχει στην ιερά παράδοση εντολή να προσκυνούνται τα ανθρώπι-

να κατασκευάσµατα.

Tα επιχειρήµατα των εικονολατρών (σελ. 22 του σχολικού βιβλίου)

O Iωάννης ∆αµασκηνός αναφέρει επιχειρήµατα υπέρ της λατρείας των εικόνων:α) O σταυρός, η λόγχη, τα όργανα βασανισµού του Iησού είναι αντικείµενα

λατρείας και προσκυνήσεως. Eποµένως, δεν είναι λάθος να γίνονται αντικείµε-να λατρείας οι εικόνες, οι οποίες είχαν φτιαχτεί µέσω της αγαθής προαίρεσηςτων πιστών.

β) Aντικείµενο λατρείας δε γίνεται η ύλη, γιατί αυτή είναι φθαρτή, καταστρέ-φεται.





1. Oι ανατολικές επαρχίες πίστευαν ότι ο Xριστιανισµός... την απεικόνιση του

Θείου µε ανθρώπινη µορφή.

α. στήριζε

β. αµφέβαλε για

γ. απέκλειε

Aπάντηση: γ

2. Στις αρχές του 8ου αι. οι θάλασσες λεηλατούνταν από...

α. Άραβες


36

β. Σλάβους

γ. Πέρσες

Aπάντηση: α

3. Tο εµπόριο βρισκόταν σε...

α. άνθιση

β. παράλυση

γ. µέτρια κατάσταση

Aπάντηση: β

4. Tα Bαλκάνια είχαν κατακλυσθεί από…

α. Πέρσες

β. Σλάβους και Bούλγαρους

γ. Σύριους

Aπάντηση: β

5. H εικονοµαχική πολιτική θα µπορούσε να συµφιλιώσει την Kωνσταντινούπο-

λη µε τους... της M. Aσίας.

α. αγροτικούς πληθυσµούς

β. αστούς

γ. βασιλείς

Aπάντηση: α

6. H αφορµή για την Eικονοµαχία δόθηκε από ένα καταστροφικό...

α. σεισµό

β. λοιµό

γ. πόλεµο

Aπάντηση: α

7. O πάπας Γρήγοριος Γ΄ στράφηκε εναντίον…

α. των Λογγοβάρδων

β.των Φράγκων

γ. των Bυζαντινών

Aπάντηση: γ

8. H Eικονοµαχία απέβη µοιραία για τις σχέσεις της αυτοκρατορίας µε τις ιτα-

λικές επαρχίες της, γιατί...

α. ο Πάπας αφόρισε τους εικονοµάχους

K E ΦA Λ A I O 1

37

β. ο Πάπας στράφηκε προς τους Φράγκους

γ. οι ιταλικές επαρχίες βρέθηκαν στη δικαιοδοσία του Πάπα

Aπάντηση: β

9. H εικονοµαχική κίνηση καταδικάστηκε από τη Z΄ Oικουµενική Σύνοδο,

επί...

α. Θεοδώρας

β. Mιχαήλ Γ΄

γ. Kωνσταντίνου ΣT΄ και Eιρήνης

Aπάντηση: γ

10. Στη σύνοδο που έγινε από τη Θεοδώρα στην Kωνσταντινούπολη το Mάρτιο

του 843 αποφασίστηκε…

α. η αποκατάσταση των εικόνων

β. η καταστροφή των εικόνων

γ. η τοποθέτηση των εικόνων στα πιο ψηλά σηµεία των ναών

Aπάντηση: α


Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές;

1. Oι πρωτεργάτες της Eικονοµαχίας ήταν οι πρώτοι Ίσαυροι, σε συνεργασία µε

εκπροσώπους του ανώτερου κλήρου.

2. Λίγοι ήταν αυτοί που υπερέβαλαν στη λατρεία εικόνων και λειψάνων.

3. Tο κίνηµα της Eικονοµαχίας ήταν υπέρ της λατρείας των εικόνων.

4. O σεισµός στο θαλάσσιο χώρο µεταξύ Θήρας και Θηρασίας το 726 έγινε

αφορµή για την έναρξη της Eικονοµαχίας, επειδή ερµηνεύτηκε ως θεία οργή

κατά της λατρείας των εικόνων.

5. Tα βυζαντινά στρατεύµατα κέρδισαν τον έλεγχο της κεντρικής Iταλίας.

6. O πάπας Γρηγόριος Γ΄ αφόρισε τους εικονοµάχους.

7. H Eικονοµαχία κορυφώθηκε επί Kωνσταντίνου E΄.

8. Tα µοναστήρια και οι µοναχοί δεν επλήγησαν από την εικονοµαχία, αν και

ήταν προπύργια της εικονολατρείας.

9. H Pώµη συµπαραστάθηκε στους εικονοµάχους.

10. H Eικονοµαχία αναζωπυρώθηκε από τους αυτοκράτορες Λέοντα E΄ και Θε-

όφιλο.

11. Oι εικονολάτρες θεωρούσαν τους εικονοµάχους ειδωλολάτρες.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 1, 4, 6, 7, 10


38



A B

1. H Eικονοµαχία συντάραξε το Bυζάντιο α. εξαπολύθηκε το 726

2. Oι ανατολικές επαρχίες διακρίνονταν για β. αφόρισε τους εικονοµάχους

3. H σωτηρία του Bυζαντίου εξαρτιόταν γ. τα έτη 726-843

4. H πρώτη επίθεση εναντίον των δ. επί αυτοκρατορίας Mιχαήλ Γ΄και

εικόνων της µητέρας του Θεοδώρας

5. Tο 730 επιβλήθηκε ε. η καθαίρεση των εικόνων

6. O πάπας Γρηγόριος Γ΄ στ. από τους αγροτικούς πληθυσµούς

της M. Aσίας

7. Eπί Kωνσταντίνου E΄ ζ. καταδικάστηκε η λατρεία των ει-

κόνων

8. Στη σύνοδο της Iερείας το 754 η. των εικονολατρών

9. H Pώµη ήταν µε το µέρος θ. η Eικονοµαχία έφτασε πρωτοφα-

νή κορύφωση

10. H αποκατάσταση των εικόνων ι. ανεικονικές τάσεις

αποφασίστηκε

Aπάντηση: 1γ, 2ι, 3στ, 4α, 5ε, 6β, 7θ, 8ζ, 9η, 10δ

6. Kοινωνία και Oικονοµία


α. H οικονοµία (6ος-9ος αι.)

Eξαιτίας των επιδηµιών, των φυσικών καταστροφών του δεύτερου µισού του

6ου αι. και των πολέµων, ο πληθυσµός της αυτοκρατορίας µειώθηκε σηµαντικά.

Aποτέλεσµα ήταν να διευκολυνθούν οι Άραβες και οι Σλάβοι στις διεισδύσεις

τους. Eξάλλου, η καταστροφή πολλών αστικών κέντρων από τους Άραβες προ-

κάλεσε υποχώρηση της αστικής ζωής και ενίσχυση της αγροτικής οικονοµίας. Πά-

ντως, το εµπόριο και η αστική οικονοµία δεν εξαφανίστηκαν.

Ωστόσο, η οικονοµική ζωή της αυτοκρατορίας υπέστη σοβαρό πλήγµα, καθώς

οι εµπορικοί δρόµοι της Aνατολής, τα λιµάνια της Συρίας και της Aιγύπτου ήταν

σε αραβικά χέρια. Ήδη από τον 8ο αι. δεν υπάρχουν ουσιαστικά εµπορικοί δε-

σµοί µε τη ∆ύση, ενώ η πειρατεία βρίσκεται σε έξαρση.

K E ΦA Λ A I O 1

39

Πάντως, από τα τέλη του 8ου αι. η οικονοµία ακολουθεί τροχιά ανάκαµψης.

Oι εµπορικές επαφές µε το βορρά και τη δύση διαφυλάσσονται. O Nικηφόρος A΄

(802-811) πήρε τολµηρά δηµοσιονοµικά µέτρα. Πρόκειται για τις λεγόµενες κα-

κώσεις του Nικηφόρου:

α) H ακύρωση των φοροαπαλλαγών που είχε θεσπίσει η αυτοκράτειρα Eιρήνη

(797-802) και η εγγραφή των πολιτών σε φορολογικούς καταλόγους.

β) η επιβολή του καπνικού φόρου (για κάθε νοικοκυριό) στους παροίκους

(εξαρτηµένους γεωργούς) των µονών και των ναών και στα φιλανθρωπικά ιδρύ-

µατα,

γ) η καθιέρωση της συλλογικής υποχρέωσης της κοινότητας για την καταβολή

των φόρων (αλληλέγγυο),

δ) η απαγόρευση της τοκογλυφίας,

ε) η δηµιουργία κλήρων για τους ναύτες-στρατιώτες της M. Aσίας,

στ) οι πλοιοκτήτες της Kων/πολης έπρεπε να δανείζονται µε υψηλό επιτόκιο.

β. Στρατιωτικοποίηση και εποικισµοί

Aπό τα µέσα του 7ου αι. παγιώνεται η κυριαρχία του στρατού στη βυζαντινή

κοινωνία. H στρατιωτικοποίηση της βυζαντινής κοινωνίας φαίνεται από την εµ-

φάνιση οικογενειακών ονοµάτων που σχετίζονται σχεδόν αποκλειστικά µε στρα-

τιωτικές οικογένειες και των κάστρων που βρίσκονται σε δυσπρόσιτες περιοχές.

Eπιπλέον, παρατηρούµε ότι αυτή την περίοδο προκύπτουν νέα θέµατα από τη

διχοτόµηση παλαιότερων µεγάλων. Παράλληλα δηµιουργούνται και ναυτικά θέ-

µατα. Έτσι, η αυτοκρατορία θωρακίζεται σε µεγάλο βαθµό.

Eπειδή οι σλαβικοί πληθυσµοί ήταν πολυάριθµοι στις ευρωπαϊκές επαρχίες,

οι Aυτοκράτορες εφαρµόζουν εποικιστική πολιτική. Πολλοί Σλάβοι µεταφέρθη-

καν στη M. Aσία, ενώ πληθυσµοί της M. Aσίας µεταφέρθηκαν στη Mακεδονία και

στη Θράκη.

γ. Tο κίνηµα του Θωµά του Σλάβου

Tο κίνηµα αυτό εκδηλώθηκε το 821 στη M. Aσία. O Θωµάς στέφθηκε Aυτο-

κράτορας από τον Πατριάρχη Aντιοχείας. Eµφανιζόταν ως υποστηρικτής των

φτωχών (υποσχόταν φοροαπαλλαγές) και ως εικονόφιλος.

H αναταραχή ήταν µεγάλη. Mόνο δύο από τα έξι µικρασιατικά θέµατα έµειναν

πιστά στον Aυτοκράτορα. O Θωµάς κατόρθωσε να µεταβεί στην Eυρώπη µε κα-

ράβια και να πολιορκήσει την Kων/πολη. Tελικά υπέστη βαριά ήττα (φθινόπωρο

822). Tον Oκτώβριο του 823 συνελήφθη και θανατώθηκε µε βασανιστήρια.


40

Tο κίνηµα αυτό είχε ως αφετηρία τις προσωπικές φιλοδοξίες του Θωµά. Πά-

ντως, η αρχική επιτυχία της εξέγερσης δείχνει τη γενική εχθρότητα που υπήρχε

ανάµεσα στις επαρχίες και στην κεντρική κυβέρνηση.


– Tο κίνηµα του Θωµά του Σλάβου 821-823



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα σχολιάσετε τις οικονοµικές µεταρρυθµίσεις του Nικηφό-

ρου A΄ και να επισηµάνετε τυχόν αρνητικά στοιχεία τους.

Aπάντηση:

α) O Nικηφόρος προσπάθησε να αναµορφώσει το κρατικό δηµοσιονοµικό σύ-

στηµα σε µια εποχή κατά την οποία η αυτοκρατορία νιώθει τη διµέτωπη πίεση σε

∆ύση (Σλάβοι, Bούλγαροι) και Aνατολή (Άραβες). Προς την κατεύθυνση αυτή συ-

νηγορούσαν και τα πλήγµατα που δέχτηκε το εξωτερικό εµπόριο, αφου οι επαφές

µε τη ∆ύση περιορίστηκαν δραστικά, ενώ στην Aνατολή οι Άραβες αποτελούσαν

ανασταλτικό παράγοντα.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια στοιχεία πιστοποιούν τη βαθµιαία στρατιωτικοποίη-

ση της βυζαντινής κοινωνίας;


H στρατιωτικοποίηση της βυζαντινής κοινωνίας φαίνεται από την εµφάνιση

επωνύµων που συνδέονται σχεδόν αποκλειστικά µε αριστοκρατικές στρατιωτικές

οικογένειες καθώς και από την οικοδόµηση πολλών κάστρων. Eπιπλέον, παρατη-

ρούµε ότι ο θεσµός των θεµάτων επεκτείνεται, ενώ τα παλαιότερα διχοτοµούνται.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες σκοπιµότητες εξυπηρετούσαν οι εποικισµοί;


Mέσω του εποικισµού η αυτοκρατορία προσπάθησε να αντιµετωπίσει το ζή-

τηµα της ύπαρξης πολυάριθµων Σλάβων στα ευρωπαϊκά εδάφη. Mεταφέρονται

µεγάλες σλαβικές οµάδες στη M. Aσία. Oι κυβερνήτες θεωρούσαν ότι θα µπο-

K E ΦA Λ A I O 1

41

ρούσαν να αφοµοιωθούν ευκολότερα. Παράλληλα οι πληθυσµοί της M. Aσίας

που µεταφέρονταν στις ευρωπαϊκές επαρχίες θα αποτελούσαν το αναγκαίο υπό-

βαθρο το οποίο ήταν απαραίτητο ώστε να κρατηθούν οι επαρχίες αυτές στη σφαί-

ρα επιρροής της αυτοκρατορίας.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε το χαρακτήρα τις αιτίες της αποτυχίας

του κινήµατος του Θωµά του Σλάβου.


Tο κίνηµα του Θωµά του Σλάβου δεν µπορεί να ερµηνευτεί ως κοινωνική επα-

νάσταση. Φαίνεται ότι πήγαζε µάλλον από την άµετρη φιλοδοξία του ίδιου του

εµπνευστή και οργανωτή της. Ωστόσο, ο Θωµάς κατόρθωσε, αρχικά τουλάχιστον,

να εκµεταλευτεί την αντίθεση των επαρχιών µε την Kων/πολη καθώς και τη δια-

µάχη σχετικά µε το ρόλο των Eικόνων (Eικονοµαχία).

Tα αίτια της αποτυχίας ήταν τα ακόλουθα:

α) Προχειρότητα στον τρόπο σχεδιασµού της ανταρσίας.

β) O Θωµάς δεν µπόρεσε να πείσει πραγµατικά τους οπαδούς του για την

αγνότητα των προθέσεών του. Γι’ αυτό πολλοί οπαδοί του λιποτάκτησαν µπρο-

στά στα τείχη της Kων/πολης.

γ) Eπιπλέον, φαίνεται ότι η εξέγερση είχε βασιστεί στον ενθουσιασµό της στιγ-

µής και στη δυσαρέσκεια των οπαδών του Θωµά.

δ) O Aυτοκράτορας δεν κατέθεσε εύκολα τα όπλα. Πολέµησε µε σθένος και πο-

νηριά το στασιαστή. Έστειλε εναντίον του τους συµµάχους του Bουλγάρους.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η κατάσταση τον 8ο αι. στην αυτοκρατορία;


Eξαιτίας των επιδηµιών, των φυσικών καταστροφών του δεύτερου µισού του

6ου αι. και των πολέµων, ο πληθυσµός της αυτοκρατορίας µειώθηκε σηµαντικά.

Aποτέλεσµα ήταν να διευκολυνθούν οι Άραβες και οι Σλάβοι στις διεισδύσεις

τους. Eξάλλου, η καταστροφή πολλών αστικών κέντρων από τους Άραβες προ-

κάλεσε υποχώρηση της αστικής ζωής και ενίσχυση της αγροτικής οικονοµίας. Πά-

ντως, το εµπόριο και η αστική οικονοµία δεν εξαφανίστηκαν.

Ωστόσο, η οικονοµική ζωή της αυτοκρατορίας υπέστη σοβαρό πλήγµα, καθώς


42

οι εµπορικοί δρόµοι της Aνατολής, τα λιµάνια της Συρίας και της Aιγύπτου ήταν

σε αραβικά χέρια. Ήδη από τον 8ο αι. δεν υπάρχουν ουσιαστικά εµπορικοί δε-

σµοί µε τη ∆ύση, ενώ η πειρατεία βρίσκεται σε έξαρση.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι «κακώσεις» του Nικηφόρου;


α) H ακύρωση φοροαπαλλαγών που είχε θεσπίσει η Eιρήνη και η διεύρυνση

των φορολογικών καταλόγων.

β) H επιβολή του καπνικού φόρου (για κάθε νοικοκυριό) στους εξαρτηµένους

γεωργούς (πάροικοι) των µονών και των ναών καθώς και στα φιλανθρωπικά

ιδρύµατα.

γ) H καθιέρωση της συλλογικής ευθύνης απόδοσης του φόρου από την κοινό-

τητα (αλληλέγγυο).

δ) H απαγόρευση της τοκογλυφίας.

ε) H δηµιουργία κλήρων για τους ναύτες-στρατιώτες της M. Aσίας.

στ) O δανεισµός µε υψηλό επιτόκιο των πλοιοκτητών της Kωνσταντινούπολης.


Eπιστολή του Mιχαήλ B΄ στον ηγεµόνα των Φράγκων (σελ. 24 του σχολικού

βιβλίου)Στο κείµενο αυτό γίνεται αναφορά στο κίνηµα του Θωµά του Σλάβου, ο οποί-

ος είχε πολλούς οπαδούς. Aργότερα πολιόρκησε την Kωνσταντινούπολη. OΘωµάς ηττήθηκε σε ναυµαχίες, αιχµαλωτίστηκε και κρεµάστηκε. Oι γιοι τουέχασαν τη ζωή τους. Tο κίνηµα του Θωµά του Σλάβου προκάλεσε µεγάλη ανα-στάτωση στην αυτοκρατορία. Tελικά, όµως, ηττήθηκε. O Θωµάς προσέλκυσεκοντά του πολλούς δυσαρεστηµένους από την κεντρική εξουσία οπαδούς. Tε-λικά, φαίνεται όµως ότι επρόκειτο µάλλον γιά επίδοξο σφετεριστή του θρόνου.

H ανοικοδόµηση των πόλεων της Πελοποννήσου (σελ. 24 του σχολικού βι-

βλίου)Ένας στρατηγός από το γένος των Σκληρών κατέστρεψε τη δύναµη των

Σλάβων στην Πελοπόννησο. O Nικηφόρος A΄ φρόντισε για την ανοικοδόµησητων πόλεων που είχαν καταστραφεί. Σε αυτό το απόσπασµα µπορούµε να δού-µε κοµµάτι της ζοφερής εικόνας της εποχής. Oι εισβολές και οι λεηλασίες τωνΣλάβων είχαν ερηµώσει τη χώρα. Ωστόσο, εµφανίζονται τα πρώτα φωτεινά ση-µάδια: αρχίζει η διαδικασία αφοµοίωσης των Σλάβων στη βυζαντινή κοινωνία.

K E ΦA Λ A I O 1

43





1. H µείωση του πληθυσµού της αυτοκρατορίας διευκόλυνε την προέλαση…

α. Περσών

β. Aράβων και Σλάβων

γ. Iταλών

Aπάντηση: β

2. Oι νέες συνθήκες επέτειναν το... πρόβληµα.

α. εµπορικό

β. δηµογραφικό

γ. αγροτικό

Aπάντηση: β

3. Παρά τη µεγάλη οικονοµική κρίση, πολλές πόλεις…

α. άκµασαν

β. παρήκµασαν

γ. στράφηκαν στην πειρατεία

Aπάντηση: α

4. Tο εξωτερικό εµπόριο παρουσιάζει… πορεία.

α. σταθερή

β. ανοδική

γ. φθίνουσα

Aπάντηση: γ

5. Oι Bυζαντινοί µοιράζονται τα κέρδη τους από το εµπόριο µε τους...

α. Σλάβους

β. Άραβες

γ. Σέρβους

Aπάντηση: β


44

6. Mεγάλο τµήµα του πληθυσµού των Σλάβων τελικά... βυζαντινή κοινωνία.

α. ενσωµατώθηκε στη

β. αποβλήθηκε από τη

γ. µεταλλάχθηκε από τη

Aπάντηση: α

7. Oι περισσότεροι υποταγµένοι Σλάβοι µεταφέρονται στη(ν)…

α. M. Aσία

β. Πάτρα

γ. Θράκη

Aπάντηση: α

8. Tο σηµαντικότατο κίνηµα του Θωµά του Σλάβου εκδηλώθηκε στη M. Aσία το

έτος..

α. 867

β. 802

γ. 821

Aπάντηση: γ

9. O Θωµάς, ο λεγόµενος Σλάβος, υποσχέθηκε στο λαό...

α. ισχυρό στρατό

β. φοροαπαλλαγές

γ. απαλλαγή από τους πειρατές

Aπάντηση: β

10. Tο κίνηµα του Θωµά ερµηνεύεται...

α. ως λαϊκή εξέγερση ή προσωπική αντιζηλία

β. ως λαϊκή εξέγερση

γ. αποκλειστικά ως προσωπική αντιζηλία

Aπάντηση: α



1. Oι επιδηµίες, οι φυσικές καταστροφές και οι πόλεµοι προκάλεσαν δηµογρα-

φικό πρόβληµα στην αυτοκρατορία το δεύτερο µισό του 6ου αι.

2. Πολλά αστικά κέντρα καταστράφηκαν από τους Άραβες και τους Σλάβους.

K E ΦA Λ A I O 1

45

3. H αγροτική οικονοµία άρχισε να φθίνει.

4. H Nίκαια και η Έφεσος έχασαν τις εµπορικές τους δραστηριότητες και έφθι-

ναν.

5. Tο εµπόριο µε τη ∆ύση στις αρχές του 8ου αι. αυξάνεται γιατί µειώθηκε η πει-

ρατεία.

6. O Nικηφόρος A΄ όρισε δηµοσιονοµικά και οικονοµικά µέτρα που χαρακτη-

ρίστηκαν από τους αντιπάλους του ως κακώσεις.

7. Oι κακώσεις είχαν ως στόχο την κατάρρευση της ναυσιπλοΐας, των µεταφο-

ρών και του εµπορίου.

8. Tα επώνυµα προσδιορίζουν σχεδόν αποκλειστικά στρατιωτικές αριστοκρατι-

κές οικογένειες.

9. H εποικιστική πολιτική του βυζαντινού κράτους εγκαινιάζεται µε τη µεταφο-

ρά των αιχµαλώτων Σλάβων από τον Aυτοκράτορα στη M. Aσία.

10. Στη M. Aσία τα παλαιότερα µεγάλα θέµατα διχοτοµήθηκαν, µέχρι που εξα-

φανίστηκαν.

11. Aπό τα τέλη του 8ου αι. οι Σλάβοι άρχισαν να αφοµοιώνονται στη βυζαντινή

κοινωνία.

12. O στασιαστής Θωµάς ο Σλάβος πέρασε και στην Eυρώπη και πολιόρκησε την

πρωτεύουσα, αλλά αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία.

13. H εξέγερση επηρεάσθηκε από τη γενική εχθρότητα των επαρχιών εναντίον της

κεντρικής κυβερνητικής πολιτικής.

14. O Θωµάς εµφανίστηκε ως εικονοµάχος.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι :1, 2, 6, 8, 9, 11, 12, 13



A B

1. H δηµογραφική κρίση κράτησε ως α. µε δυσκολία

2. H επιβίωση του εµπορίου συντελείται β. κάθε νοικοκυριού

3. Oι θαλάσσιες επικοινωνίες γ. τα τέλη του 8ου αι.

4. Oι κακώσεις αφορούσαν δ. οι εξαρτηµένοι γεωργοί

5. Kαπνικός λεγόταν ο φόρος ε. την ακύρωση φοροαπαλλαγών

6. Πάροικοι λέγονταν στ. είναι επικίνδυνες λόγω πειρατείας

Aπάντηση: 1γ, 2α, 3στ, 4ε, 5β, 6δ


46

A B

1. Aπό τα µέσα του 7ου µέχρι τα µέσα α. θωρακίστηκαν οι παράλιες

του 9ου αι. περιοχές

2. Tο δίκτυο των θεµάτων β. έντονη είναι η παρουσία του

στρατού στο Bυζάντιο

3. Mε τα ναυτικά θέµατα γ. εγκαταστάθηκαν στις σκλαβηνίες

της Θράκης και A. Mακεδονίας

4. Mικρασιατικοί πληθυσµοί δ. εκτελέστηκε

5. H έκβαση της πολιορκίας του Θωµά ε. κρίθηκε και από τις λιποταξίες

των πληρωµάτων

6. Tελικά ο Θωµάς στ. βαθµιαία επεκτάθηκε

Aπάντηση: 1β, 2στ, 3α, 4γ, 5ε, 6δ

7. Σλάβοι και Bούλγαροι


α. Σκλαβηνίες

O όρος σκλαβηνίες δηλώνει τους πρώτους πολιτικούς σχηµατισµούς των Σλά-

βων στη χερσόνησο του Aίµου. Mέσα στις σκλαβηνίες σιγά σιγά άρχισε να εγκα-

ταλείπεται η φυλετική οργάνωση. ∆ηµιουργήθηκε ένας πρωτόγονος διοικητικός

µηχανισµός.

Kατά τον 9ο αι. δηµιουργούνται στη βορειοδυτική Bαλκανική τα πρώτα κρα-

τίδια Σέρβων και Kροατών. Στη νότια Bαλκανική οι σκλαβηνίες ενσωµατώθηκαν

στη βυζαντινή διοίκηση.

β. H ίδρυση του κράτους των Bουλγάρων

Oι Bούλγαροι προήλθαν από τις ασιατικές στέπες. Kατέλαβαν τα εδάφη µετα-

ξύ ∆ούναβη, Aίµου και Eύξεινου Πόντου, αφού νίκησαν τους Bυζαντινούς. O

Aυτοκράτορας υποσχέθηκε την καταβολή ετήσιων χορηγιών για το µέλλον.

Oι Bούλγαροι αργότερα βοήθησαν το Λέοντα E΄ να αντιµετωπίσει τους Άρα-

βες, οι οποίοι πολιορκούσαν την Kωνσταντινούπολη.

O Kωνσταντίνος E΄ προσπάθησε να καταλάβει το βουλγαρικό κράτος. Παρ’

όλη την κρίση που υπήρχε ανάµεσα στους Bούλγαρους, και ειδικότερα ανάµεσα

στη φιλοβυζαντινή και αντιβυζαντινή παράταξη, ο Aυτοκράτορας δεν κατάφερε

να τους υποτάξει.

K E ΦA Λ A I O 1

47

γ. H Bουλγαρία υπό τον Kρούµο

Στις αρχές του 9ου αι. ο Kρούµος κατέλαβε τη Σαρδική (Σόφια). O Nικηφόρος

A΄ εκστράτευσε στη Bουλγαρία και κατέστρεψε την Πλίσκα. O βυζαντινός στρα-

τός, όµως, υπέστη βαριές απώλειες στον Aίµο. O Aυτοκράτορας σκοτώθηκε. O

Kρούµος κατέλαβε λιµάνια στον Eύξεινο Πόντο και τελικά έφτασε µπροστά στα

τείχη της Kωνσταντινούπολης. Tελικά, όµως ο Kρούµος πέθανε το 814 από εγκε-

φαλική αιµορραγία και η ορµή των Bουλγάρων ανακόπηκε. O διάδοχος του

Kρούµου Oµουρτάγ συνήψε 30ετή συνθήκη ειρήνης.

δ. H οργάνωση του βουλγαρικού κράτους

α) Ως τον 9ο αι. στη διακυβέρνηση της χώρας εναλλάσονται οι Πρωτοβούλγα-

ροι και ο σλαβικός πληθυσµός που είχε εγκατασταθεί στη βουλγαρική επικράτεια.

O Xάνος και οι αριστοκράτες (Πρωτοβούλγαροι) καθορίζουν την κρατική πολι-

τική, ενώ οι σκλαβηνίες διατηρούν κάποια αυτονοµία.

β) Kατά τον 9ο αι. ενισχύεται η κεντρική εξουσία, ενώ παράλληλα οι Bούλγα-

ροι υφίστανται εκσλαβισµό.


– Άλωση της Σόφιας 809

– Θάνατος του Kρούµου 814



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο ήταν το µεγαλύτερο εσωτερικό πρόβληµα που αντι-

µετώπιζε το Πρώτο Bουλγαρικό Kράτος; Πότε και πώς λύ-

θηκε το πρόβληµα αυτό;


α) Tο µεγαλύτερο εσωτερικό πρόβληµα ήταν µια µεγάλη πολιτική κρίση που

προκλήθηκε από τη σύγκρουση της φιλοβυζαντινής µε την αντιβυζαντινή παρά-

ταξη και της παλιάς βουλγαρικής αριστοκρατίας µε τους Σλάβους.

β) Tο πρόβληµα λύθηκε κατά τον 9ο αι. µε την ενίσχυση της (πρωτοβουλγαρι-

κής) κεντρικής εξουσίας και µε τον εκσλαβισµό των Bουλγάρων.


48

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Eκτός από τον πόλεµο και την επίσηµη διπλωµατία, µε ποι-

ους άλλους τρόπους ασκούσε το βυζαντινό κράτος την επί-

σηµη πολιτική του; Συµβουλευτείτε το σχετικό παράθεµα.


O Kωνσταντίνος E΄ είχε φίλους κρυφούς στη Bουλγαρία και πιθανότατα µέ-

σα στη βασιλική αυλή των Bουλγάρων. Oι άνθρωποι αυτοί είχαν πρόσβαση στα

κρατικά µυστικά και ειδοποιούσαν τον Aυτοκράτορα όταν υπήρχε ανάγκη.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η οργάνωση των σκλαβηνιών;


O όρος σκλαβηνίες δηλωνει τους πρώτους πολιτικούς σχηµατισµούς των Σλά-

βων στη χερσόνησο του Aίµου. Mέσα στις σκλαβηνίες σιγά σιγά άρχισε να εγκα-

ταλείπεται η φυλετική οργάνωση. Ξεχώρισαν οι ζουπάνοι (τοπικοί άρχοντες) µε

τη δρουζίνα (ένοπλη συνοδεία) και ένας πρωτόγονος διοικητικός µηχανισµός.

Kατά τον 9ο αι. δηµιουργούνται στη βορειοδυτική Bαλκανική τα πρώτα κρα-

τίδια Σέρβων και Kροατών. Στην νότια Bαλκανική οι σκλαβηνίες ενσωµατώθη-

καν στη βυζαντινή διοίκηση.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η εξέλιξη των επιχειρήσεων στα χρόνια του Kρού-

µου;


Στις αρχές του 9ου αι. ο Kρούµος κατέλαβε τη Σαρδική (Σόφια). O Nικηφόρος

A΄ εκστράτευσε στη Bουλγαρία και κατέστρεψε την Πλίσκα. O βυζαντινός στρα-

τός, όµως, υπέστη βαριές απώλειες στον Aίµο. O Aυτοκράτορας σκοτώθηκε. O

Kρούµος κατέλαβε λιµάνια στον Eύξεινο Πόντο και τελικά έφτασε µπροστά στα

τείχη της Kωνσταντινούπολης. Tελικά όµως ο Kρούµος πέθανε το 814 από εγκε-

φαλική αιµορραγία και η ορµή των Bουλγάρων ανακόπηκε. O διάδοχος του

Kρούµου Oµουρτάγ συνήψε 30ετή συνθήκη ειρήνης.

K E ΦA Λ A I O 1

49


Πόλεµος και κατασκοπεία (σελ. 26 του σχολικού βιβλίου)

O Kωνσταντίνος E΄ έλαβε πληροφορίες από κατασκόπους στη Bουλγαρίαότι οι Bούλγαροι ετοιµάζονται να κάνουν επιδροµές για να απαγάγουν πληθυ-σµούς. Όσο οι απεσταλµένοι των Bουλγάρων έµεναν στην Kωνσταντινούπολη,προσποιούνταν ότι ετοίµαζε εκστρατεία εναντίον των Aράβων. Mόλις αυτοίέφυγαν, συγκέντρωσε αµέσως στρατό και επιτέθηκε κεραυνοβόλα και σάρωσετους εχθρούς. H κατασκοπεία έπαιζε σηµαντικό ρόλο τα βυζαντινά χρόνια. OιBυζαντινοί πλήρωναν κατασκόπους οι οποίοι µάθαιναν τα σχέδια των εχθρώνκαι τα πρόδιδαν στους Bυζαντινούς. Έτσι, ο πόλεµος γινόταν ευκολότερος.

Eσωτερικές ταραχές στη Bουλγαρία (σελ. 26 του σχολικού βιβλίου)

O Θεοφάνης µας διηγείται το ιστορικό µιας επανάστασης στη Bουλγαρία. Oιηττηµένοι κατέφυγαν σε αυτοκρατορικά εδάφη. Oι Bυζαντινοί νίκησαν σε µάχηκαι σκότωσαν τους ηγέτες των Bουλγάρων που είχαν σφετεριστεί την εξουσία.Eγκατέστησαν δικό τους άνθρωπο στην εξουσία, ο οποίος επιδίωξε ειρήνη µετο Bυζάντιο. Kαι αυτός, όµως, έχασε την εξουσία ύστερα από εξέγερση. H κα-τάσταση στη Bουλγαρία ήταν ρευστή. H διπλωµατία των Bυζαντινών προσπα-θούσε να κρατήσει την ειρήνη και µε την τοποθέτηση στο θρόνο δικών της αν-θρώπων.





1. Oι σκλαβηνίες στο νέο διοικητικό πλαίσιο ήταν…

α. υποτελείς

β. αυτόνοµες

γ. ηµιαυτόνοµες

Aπάντηση: γ

2. Tο πρώτο ξένο κράτος στη Xερσόνησο του Aίµου ιδρύθηκε από τους...

α. Σλάβους

β. Bούλγαρους

γ. Άραβες

Aπάντηση: β


50

3. Oι Bούλγαροι ήταν λαός… προέλευσης.

α. τουρκικής

β. ασιατικής

γ. σκανδιναβικής

Aπάντηση: β

4. Tην κατάλυση του βουλγαρικού κράτους επιδίωξε ο…

α. Kωνσταντίνος E΄

β. Bασίλειος A΄

γ. Iουστινιανός B΄

Aπάντηση: α

5. Aτυχή έκβαση, αν και είχε προηγηθεί επιτυχηµένη διείσδυση στη βουλγαρική

επικράτεια, είχε η εκστρατεία του...

α. Kωνσταντίνου E΄

β. Bασιλείου A΄

γ. Nικηφόρου A΄

Aπάντηση: γ

6. O χάνος Kρούµος, που ήταν ικανότατος πολέµαρχος, έχασε τη ζωή του…

α. από εγκεφαλική αιµορραγία

β. στη µάχη

γ. αυτοκτονώντας

Aπάντηση: α

7. Tην πολιτική στη νέα οργάνωση του βουλγαρικού κράτους καθορίζει…

α. ο σλαβικός λαός

β. ο αρχηγός των σκλαβηνιών

γ. ο Xάνος και η πρωτοβουλγαρική αριστοκρατία

Aπάντηση: γ

8. Στη διάρκεια του 9ου αι. ενισχύθηκε…

α. η δύναµη του λαού

β. η κεντρική εξουσία

γ. η δύναµη των αρχηγών των Σλάβων

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 1

51



1. Oι πρώτοι πολιτικοί σχηµατισµοί των Σλάβων στη Xερσόνησο του Aίµου εί-

ναι γνωστοί µε τον όρο σκλαβηνίες.

2. Oι σκλαβηνίες µετεξελίχθηκαν και σχηµάτισαν τα πρώτα κρατίδια των Σέρβων

και των Kροατών.

3. Eπί Bασιλείου A΄ τα κρατίδια αρνήθηκαν να ασπαστούν το Xριστιανισµό.

4. Oι σκλαβηνίες ήταν αυτόνοµες και έτσι δεν πλήρωναν φόρο υποτέλειας.

5. O Aυτοκράτορας αναγκάστηκε να αναγνωρίσει τη νίκη των Bουλγάρων και

υποσχέθηκε την καταβολή ετησίων χορηγιών.

6. Oι Bούλγαροι βοήθησαν το Λέοντα Γ΄ να αντιµετωπίσει τους Άραβες επιδρο-

µείς µπροστά στα τείχη της Kωνσταντινούπολης.

7. H ύπαρξη φιλοβυζαντινής και αντιβυζαντινής παράταξης δε δηµιούργησε εσω-

τερικά προβλήµατα στο βουλγαρικό κράτος, όπως ήταν αναµενόµενο.

8. Στη διακυβέρνηση του νέου βουλγαρικού κράτους συµµετέχουν δύο εθνικά

στοιχεία: οι πρωτοβούλγαροι και ο σλαβικός πληθυσµός.

9. O δυισµός είναι όχι µόνο διοικητικός αλλά και εθνικοφυλετικός.

9. H αριθµητική υπεροχή των Bουλγάρων οδήγησε τους Σλάβους σε εκβουλγαρι-

σµό.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 3, 4, 7, 10.



A B

1. Oι σκλαβηνίες αποτελούσαν α. ετήσιες χορηγίες

2. H ύπαρξη των κρατιδίων των β. συνήψε 30ετή συνθήκη ειρήνης µε

Σέρβων και των Kροατών διευκόλυνε το Bυζάντιο

3. O Aυτοκράτορας υποσχέθηκε γ. ήδη από τον 8ο αι.

στους Bούλγαρους

4. O χάνος Kρούµος δ. ο Xάνος και η πρωτοβουλγαρική

αριστοκρατία

5. O Nικηφόρος A΄ ε. τον εκχριστιανισµό τους

6. O Oµουρτάγ στ. µια ορισµένη αυτονοµία

7. Xάνος στους Bούλγαρους ήταν ζ. τέλεσε πολλές επιθετικές ενέργειες

αυτός που εναντίον του Bυζαντίου


52

8. Tην πολιτική του βουλγαρικού η. είχε συγκεντρώσει κοσµική

κράτους καθόριζε εξουσία

9. Oι αρχηγοί των σκλαβηνιών διατηρούν θ. έχασε τη ζωή του στην εκστρατεία

εναντίον του Kρούµου

10.H Bουλγαρία είχε ισχυροποιηθεί ι. αυτόνοµες νησίδες σλαβικού πλη-

θυσµού

Aπάντηση: 1ι, 2ε, 3α, 4ζ, 5θ, 6β, 7η, 8δ, 9στ, 10γ

8. Tο Φραγκικό κράτος υπό τη δυναστεία των Mεροβιγγείων και

των Kαρολιδών


α. H εποχή των Mεροβιγγείων και η κρίση του Φραγκικού κράτους

Mετά το 561 το βασίλειο των Φράγκων, το οποίο βρισκόταν υπό την εξουσία

των Mεροβιγγείων, βρίσκεται σε παρακµή. Tο φραγκικό βασίλειο διασπάστηκε σε

τµήµατα εξαιτίας εµφυλίων συγκρούσεων των απογόνων του Xλωδοβίκου.

β. Oι Kαρολίδες και η ακµή της φραγκικής δύναµης

Σηµαντικό ήταν το αξίωµα του Aυλάρχη, το οποίο καταξιώθηκε ακόµη περισ-

σότερο µετά τη νίκη των Φράγκων επί των Aράβων στο Πουατιέ (732). O πάπας

Στέφανος B΄ στράφηκε προς τους Φράγκους και ονόµασε το γιο του Kαρόλου

Mαρτέλου Πιπίνο ελέω Θεού βασιλέα των Φράγκων (754). Mε αυτό τον τρόπο

επιβλήθηκε η ιδέα της ελέω Θεού βασιλείας έναντι της παλαιότερης αντίληψης

της χαρισµατικής βασιλείας.

O Πιπίνος (751-758), δωρίζοντας στον Πάπα τα εδάφη της κεντρικής Iταλίας

ονοµάστηκε (µαζί µε τους γιους του) Πατρίκιος Pωµαίων. Oι Πάπες µε αυτό τον

τρόπο συνδέθηκαν µε τους Φράγκους και αποµακρύνθηκαν από το Bυζάντιο.

O διάδοχος του Πιπίνου Kάρολος ο Mέγας (768-814) επέκτεινε τα όρια του

φραγκικού κράτους.

H συνοχή του κράτους ενισχύθηκε, καθώς:

α) H χώρα διαιρέθηκε σε περίπου 200 κοµητείες. Oι Kόµητες, έχοντας τη βοή-

θεια των Eπισκόπων, ασκούσαν πολιτική και στρατιωτική εξουσία, ενώ ήταν και

δικαστές και φοροεισπράκτορες.

K E ΦA Λ A I O 1

53

β) Eνεργοποιήθηκε το σώµα των βασιλικών απεσταλµένων, το οποίο επέβλεπε

την εφαρµογή των βασιλικών διαταγµάτων.

γ) Προχώρησε σε εκκλησιαστική µεταρρύθµιση. H Eκκλησία αποτέλεσε παρά-

γοντα ενότητας.

γ. Tο πρόβληµα των δύο αυτοκρατοριών

Tο 774 ο Kάρολος κατέλυσε το κράτος των Λογγοβάρδων στην Iταλία. H ισχύς

του φραγκικού κράτους παγιώθηκε.

Oι Bυζαντινοί, αρχικά, προσπάθησαν να προσεγγίσουν µε τη διπλωµατία τον

ισχυρό Φράγκο ηγεµόνα. Γι’ αυτό τελέσθηκαν οι αρραβώνες του Kων/νου E΄ µε

την κόρη του Kαρόλου (781). Tελικά, όµως, ο αρραβώνας διαλύθηκε. Eπιπλέον, ο

Πάπας ζήτησε τη βοήθεια του Kαρόλου εξαιτίας εσωτερικών διαµαχών. Σε αντάλ-

λαγµα υποσχέθηκε να τον στέψει Aυτοκράτορα. Έτσι κι έγινε. Tο 799 ο Kάρολος

έστειλε στρατό στη Pώµη και τα Xριστούγεννα του 800 στέφθηκε στον Άγιο Πέ-

τρο Mέγας και ειρηνοποιός αυτοκράτωρ, κυβερνήτης του Pωµαϊκού Kράτους.

Έδρα του Kαρόλου ήταν το Άαχεν.

H στέψη του Kαρόλου ως Aυτοκράτορα θεωρήθηκε ως έργο βλάσφηµο, καθώς

υπήρχε µόνο µια αυτοκρατορία, η Aνατολική. Θεωρούσαν ότι µόνο αυτοί µπο-

ρούσαν να έχουν δικαίωµα στη ρωµαϊκή κληρονοµιά και µόνο ο Aυτοκράτορας

της Kωνσταντινούπολης µπορούσε να ονοµαστεί Bασιλεύς Pωµαίων (imperator

Romanorum). Tελικά, ο Kάρολος ήρθε µε συµβιβασµό µε τους Bυζαντινούς.

δ. H διάσπαση της αυτοκρατορίας του Kαρόλου

Oι διάδοχοι του Kαρόλου διέπραξαν σοβαρά λάθη. Tο 843 οι τρεις γιοι του

Λουδοβίκου του Eυσεβούς διένειµαν τα αυτοκρατορικά εδάφη (συνθήκη του Bερ-

ντέν). O πρώτος γιος πήρε τα εδάφη ανατολικά του Pήνου, ο δεύτερος γιος τα

εδάφη δυτικά του Pήνου και ο τρίτος µια ζώνη που εκτεινόταν από το Bέλγιο ως

την κεντρική Iταλία.


– Ήττα των Aράβων στο Πουατιέ 732

– O Πιπίνος στέφεται ελέω Θεού

βασιλεύς των Φράγκων 754

– H βασιλεία του Πιπίνου 751-768

– Bασιλιάς των Φράγκων ο Kαρλοµάγνος 768-814


54

– Kατάλυση του λογγοβαρδικού κράτους στην

Iταλία από τον Kαρλοµάγνο 774

– Aρραβώνες του Kων/νου E΄ µε τη Pοτρούδη,

κόρη του Kαρόλου 781

– O Kαρλοµάγνος µεταβαίνει στη Pώµη 799

– O Kαρλοµάγνος στέφεται στη Pώµη από τον

Πάπα Aυτοκράτορας 800

– Θάνατος του Λουδοβίκου του Eυσεβούς 840

– Συνθήκη του Bερντέν 843



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς είδαν οι ∆υτικοί και πώς οι Bυζαντινοί την αυτοκρα-

τορική στέψη του Kαρόλου; Nα λάβετε υπόψη σας το πε-

ριεχόµενο του κεφαλαίου και τα δύο παραθέµατα.


α) Οι ∆υτικοί θεωρούσαν ότι, αφού η εξουσία βρισκόταν σε γυναικεία χέρια,

δεν υπήρχε Aυτοκράτορας. Γι’ αυτό και αυτό το αξίωµα έπρεπε να το πάρει ο

Kάρολος, ο οποίος µάλιστα κυριαρχούσε και στη Pώµη, όπως οι παλιοί Aυτο-

κράτορες.

β) Oι Bυζαντινοί θεωρούσαν ότι η στέψη του Kάρολου ως Aυτοκράτορα ήταν

αναπίτρεπτη, αφού υπήρχε ήδη Aυτοκράτορας στην Kωνσταντινούπολη.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Σχολιάστε τη στάση του Kαρλοµάγνου απέναντι στο Bυζά-

ντιο µετά τη στέψη του.


O Kάρολος ο Mέγας φέρθηκε διπλωµατικά. Kατάλαβε ότι µια δυναµική αντι-

παράθεση µε τη Bυζαντινή Aυτοκρατορία δε θα οδηγούσε πουθενά. Γι’ αυτό προ-

σπάθησε να προσεταιριστεί τους Bυζαντινούς µε τη διπλωµατία.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : O χρονογράφος Θεοφάνης αναφέρει ότι σχεδιαζόταν γάµος

µεταξύ Eιρήνης και Kαρόλου, ώστε να συνενωθούν οι δύο

αυτοκρατορίες. Aνεξάρτητα από το σταθµό αξιοπιστίας

της πληροφορίας αυτής, τι προβλήµατα νοµίζετε ότι θα

προκαλούσε αυτή η επιλογή;

K E ΦA Λ A I O 1

55


Oι δύο αυτοκρατορίες ήταν αδύνατο να ενωθούν, γιατί είχαν µεγάλες διαφο-

ρές, κοινωνικές, πολιτιστικές και οικονοµικές. H δυτικοευρωπαϊκή κοινωνία

βρισκόταν σε χαµηλότερο οικονοµικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο από το

αντίστοιχο επίπεδο των Bυζαντινών. Άλλωστε, οι Bυζαντινοί θεωρούσαν τους

∆υτικούς ως βάρβαρους, καθώς αυτοί κατέλυσαν το δυτικό τµήµα της Aυτοκρα-

τορίας.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς εκδηλώθηκε η παρακµή στο φραγκικό κράτος των Mε-

ροβιγγείων;


Mετά το 561 το βασίλειο των Φράγκων, το οποίο βρισκόταν υπό την εξουσία

των Mεροβιγγείων, βρίσκεται σε παρακµή. Tο φραγκικό βασίλειο διασπάστηκε σε

τµήµατα, εξαιτίας των εµφυλίων συγκρούσεων των Nωθρών Bασιλέων.

H οικονοµία οπισθοδρόµησε και παρήκµασε, το οδικό δίκτυο εγκαταλείφθη-

κε, τα αστικά κέντρα έπεσαν σε παρακµή (αγροτοποίηση, ή απαστικοποίηση).

Έτσι, στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου αι. το αδιέξοδο ήταν πλήρες και

µοναδικός συνδετικός κρίκος αναδεικνυόταν η Eκκλησία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Σε ποιο ιδεολογικό πλαίσιο στηριζόταν η ιδέα της βασιλεί-

ας πριν και µετά τη βασιλεία του Πιπίνου;


O πάπας Στέφανος B΄ στράφηκε προς τους Φράγκους και ονόµασε το γιο του

Kαρόλου Mαρτέλου Πιπίνο ελέω Θεού βασιλέα των Φράγκων. (Dei misericordia

rex Francorum). Mε αυτό τον τρόπο επιβλήθηκε η ιδέα της χαρισµατικής βασιλείας.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς ενίσχυσε ο Kαρλοµάγνος τη συνοχή του κράτους του;


H συνοχή του κράτους ενισχύθηκε, καθώς:

α) H χώρα διαιρέθηκε σε περίπου 200 κοµητείες. Oι Kόµητες, έχοντας τη βοή-

θεια των Eπισκόπων, είχαν την πολιτική και στρατιωτική εξουσία ενώ ήταν και

δικαστές και φοροεισπράκτορες.


56

β) Eνεργοποιήθηκε το σώµα των βασιλικών απεσταλµένων, το οποίο επέβλεπε

την εφαρµογή των βασιλικών διαταγµάτων.

γ) Στον εκκλησιαστικό τοµέα, µε τις αποφάσεις της Συνόδου της Φραγκφούρ-

της (794), η ∆υτική Eκκλησία απέκτησε ενιαίο δόγµα.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για τη συνθήκη του Bερντέν (843); Ποια γε-

γονότα οδήγησαν σε αυτήν;


O διάδοχος του Kάρολου Λουδοβίκος ο Eυσεβής διέπραξε σοβαρά λάθη. Tο

843 οι τρεις γιοι του διένειµαν τα αυτοκρατορικά εδάφη (συνθήκη του Bερντέν).

O πρώτος γιος πήρε τα εδάφη ανατολικά του Pήνου (Francia orientalis), ο δεύτε-

ρος γιος τα εδάφη δυτικά του Pήνου (Francia occidentalis) και ο τρίτος µια ζώνη

που επεκτεινόταν από το Bέλγιο ως την κεντρική Iταλία.


H στέψη του Kαρλοµάγνου από τη σκοπιά των Φράγκων (σελ. 30 του σχο-

λικού βιβλίου).Στα χρονικά του Lorsch φαίνεται πώς έβλεπε ο Πάπας και οι ∆υτικοί εκκλη-

σιαστικοί κύκλοι τη στέψη του Kαρλοµάγνου. Θεωρούσαν ότι, επειδή στο θρό-νο της Kωνσταντινούπολης βρισκόταν µία γυναίκα, ο αυτοκρατορικός τίτλοςέπρεπε να δοθεί στον βασιλιά των Φράγκων Kάρολο, ο οποίος θα κυριαρχούσεστη Pώµη και στη ∆. Eυρώπη. O Kαρλοµάγνος δέχτηκε την προσφορά. Στο κεί-µενο αυτό βλέπουµε προσπάθειες εκκλογίκευσης της προσπάθειας προσεταιρι-σµού ενός τίτλου τον οποίο οι Bυζαντινοί κρατούσαν ζηλόφθονα. Πράγµατι, οιAυτοκράτορες της Kωνσταντινούπολης θεωρούσαν ότι αυτοί αποτελούσαντους συνεχιστές της παλαιάς Pωµαϊκής Aυτοκρατορίας. Oι ∆υτικοί ήταν ξένοι,σφετεριστές ενός τίτλου που δεν τους ανήκε.

H σκέψη του Kαρλοµάγνου από τη σκοπιά των Bυζαντινών (σελ. 30 του

σχολικού βιβλίου)O Θεοφάνης µας µιλάει για τη στέψη του Kαρλοµάγνου τα Xριστούγεννα

του 800. Aν και αρχικά σκόπευε να επιτεθεί στους Bυζαντινούς, τελικά ζήτησεσε γάµο την Eιρήνη. H αυτοκράτειρα εµποδίστηκε από τον Aέτιο. Tελικά, ο Nι-κηφόρος έδιωξε την Eιρήνη (802) και έγινε ο ίδιος Aυτοκράτορας.

K E ΦA Λ A I O 1

57





1. Στο βασίλειο των Φράγκων η κρίση έπληξε ιδιαίτερα…

α. τη στρατιωτική µηχανή

β. τις θρησκευτικές αντιλήψεις

γ. την οικονοµία

Aπάντηση: γ

2. Tο εµπόριο και η βιοτεχνία...

α. αναπτύχθηκαν

β. υποχώρησαν

γ. δοκιµάστηκαν

Aπάντηση: β

3. Tο πολιτικό σύστηµα των Mεροβιγγείων έφερε…

α. πρόοδο

β. αδιέξοδο

γ. πνοή ανανέωσης

Aπάντηση: β

4. Παράγοντας εξουσίας αναδείχθηκε…

α. η Eκκλησίαβ. η αστική τάξηγ. η λαϊκή τάξη

Aπάντηση: α

5. Στο φραγκικό κράτος ιδιαίτερα σηµαντικό ήταν το αξίωµα του...

α. Kόµηταβ. ∆υνάστηγ. Aυλάρχη

Aπάντηση: γ

6. Στη φραγκική βασιλεία µεγάλο ηθικό κύρος προσέδωσε…

α. η αναχαίτιση σερβικών προελάσεωνβ. η παπική ευλογίαγ. η κατάκτηση της Pώµης

Aπάντηση: β


58

7. O τίτλος που πήρε ο Πιπίνος και οι γιοι του ως Πατρίκιοι Pωµαίων συνεπα-

γόταν την υποχρέωση να…

α. υπερασπίζονται τον Πάπα

β. να επεκτείνουν το κράτος

γ. προστατεύουν και τους Bυζαντινούς

Aπάντηση: α

8. H επικράτεια του φραγκικού κράτους διαιρέθηκε σε 200...

α. κοµητείες

β. θέµατα

γ. φέουδα

Aπάντηση: α

9. Oι βασιλικοί απεσταλµένοι είχαν ως καθήκον να...

α. επιβλέπουν την εφαρµογή των νόµων

β. εισπράττουν φόρους

γ. διοικούν το στρατό

Aπάντηση: α

10. Σηµαντικότατος διάδοχος του Πιπίνου ήταν...

α. ο Λέοντας

β. ο Kάρολος ο Mέγας

γ. ο Xλωδοβίκος

Aπάντηση: β

11. Tα παλαιότερα γερµανικά βασίλεια... µε την ισχυροποίηση του φραγκικού

κράτους.

α. υποσκελίστηκαν

β. εξαφανίστηκαν

γ. ισχυροποιήθηκαν

Aπάντηση: α

12. O αυτοκράτορας Kάρολος ο Mέγας επέλεξε ως έδρα του...

α. την Kωνσταντινούπολη

β. τη Pώµη

γ. το Άαχεν

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 1

59



1. Oι διάδοχοι του Xλωδοβίκου, ιδρυτή του φραγκικού κράτους, ήταν ανίκανοι.

2. H πολιτική διάσπαση του φραγκικού κράτους έγινε εξαιτίας των πολέµων µε

άλλους λαούς.

3. Eπικράτησαν βαρβαρικά ήθη, όπως η αυτοδικία και η θεοδικία.

4. O πάπας Στέφανος B΄ στράφηκε προς τους Φράγκους για να σωθεί από την

απειλή των Λογγοβάρδων.

5. Eπικράτησε η αντίληψη της χαρισµατικής βασιλείας.

6. Tην πραγµατική εξουσία είχε ο Πάπας.

7. Πυρήνας του παπικού κράτους κατέστη η περιοχή από τη Pαβέννα µέχρι τη

Pώµη.

8. O διάδοχος του Πιπίνου Kάρολος ο Mέγας αύξησε πολύ την επικράτεια του

φραγκικού βασιλείου.

9. Oι Kόµητες ήταν αυτοί που επέβλεπαν την εφαρµογή νόµων και διαταγµά-

των.

10. H Bυζαντινή Aυτοκρατορία χρησιµοποίησε αρχικά τη διπλωµατική µέθοδο

για να προσεγγίσει το νέο αντίπαλό της στο ιταλικό µέτωπο.

11. O Kωνσταντίνος ΣT΄ παντρεύτηκε τη Pοτρούδη, την κόρη του Kαρόλου.

12. Tο έτος 800 ο Kάρολος στέφθηκε Mέγας και ειρηνοποιός αυτοκράτωρ, κυ-

βερνήτης του Pωµαϊκού Kράτους.

13. H στέψη του Kαρόλου ένωσε τις δύο αυτοκρατορίες, Aνατολική και ∆υτική,

πολιτικά, πολιτισµικά, γλωσσικά, θρησκευτικά κτλ.

14. O Kάρολος επιχείρησε να υποτάξει την ανατολική Aυτοκρατορία.

15. Oι Kαρολίδες συνένωσαν το µεγαλύτερο µέρος του χριστιανικού κόσµου της

∆. Eυρώπης.

16. Oι διάδοχοι του Λουδοβίκου του Eυσεβή µοιράστηκαν τα εδάφη µε τη συνθή-

κη του Bερντέν.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 2, 5, 6, 11, 13, 14



A B

1. Tο Bασίλειο των Φράγκων ήταν α. παραµερίστηκε

2. Oι απόγονοι του Xλωδοβίκου ήταν β. µε το Bυζαντινό Aυτοκράτορα

3. H εξουσία των Mεροβιγγείων γ. έγινε βαθύτερο


60

4. H παρακµή φάνηκε έντονα δ. το πιο σηµαντικό βαρβαρικό

κατά τη βασιλεία κράτος

5. O Πιπίνος στέφθηκε ε. ανίκανοι

6. Tο χάσµα Aνατολής και ∆ύσης, στ. των διαδόχων του Xλωδοβίκου

που ξεκίνησε µε την Eικονοµαχία,

7. O Παπισµός συνδέθηκε ζ. στη στρατιωτική και πολιτική

διοίκηση

8. Oι Eπίσκοποι βοηθούσαν τους η. µε το φραγκικό κράτος

Kόµητες

9. O Πάπας ζήτησε βοήθεια θ. ελέω Θεού βασιλεύς των Φράγκων

από το Φράγκο βασιλιά ι. υποσχόµενος να στέψει τον

10. O Kάρολος πέτυχε συµβιβασµό Kάρολο βασιλιά

Aπάντηση: 1δ, 2ε, 3α, 4στ, 5θ, 6γ, 7η, 8ζ, 9ι, 10β

K E ΦA Λ A I O 1

61

K ε φ ά λ α ι ο 2H EΠOXH THΣ AKMHΣ: AΠO TON TEPMATIΣMO

THΣ EIKONOMAXIAΣ ΩΣ TO ΣXIΣMA

TΩN ∆YO EKKΛHΣIΩN (843-1054)


Kατά τη διάρκεια της Mακεδονικής ∆υναστείας στη Bυζαντινή Aυτοκρατορία

πνέει ένας νέος επιθετικός αέρας. H οικονοµική, κοινωνική και στρατιωτική ανα-

διοργάνωση βοήθησε σηµαντικά την ενδυνάµωση του βυζαντινού κράτους. H βυ-

ζαντινή κυριαρχία στερεώνεται πάλι σε περιοχές που κατείχαν οι Σλάβοι και οι

Άραβες.

H οικονοµία ανακάµπτει σηµαντικά. H Kωνσταντινούπολη αναπτύσσεται σε

µεγάλο βαθµό, ενώ η κεντρική εξουσία κρατάει σταθερά υπό τον έλεγχό της τη

γαιοκτητική αριστοκρατία.

Στη ∆ύση, εξαιτίας των επιδροµών εχθρικών λαών (Bίκιγκς, Oύγγροι) και της

εξασθένισης της κεντρικής εξουσίας, παγιώνεται το φεουδαρχικό σύστηµα.

1. Προοίµιο της ακµής του Bυζαντινού Kράτους (843-867)


Kατά τη διάρκεια της βασιλείας του Mιχαήλ Γ΄ (842-867) ανορθώθηκε σηµα-

ντικά η οικονοµία και η παιδεία. Στο εξωτερικό οι Bυζαντινοί κατέλαβαν αραβι-

κά εδάφη.

α. O εκχριστιανισµός των Σλάβων

Tο Bυζάντιο στράφηκε και προς τους Σλάβους. Mε αφορµή µια ρωσική επίθεση

στην Kων/πολη το 860 στάλθηκαν οι πρώτοι ιεραπόστολοι στο ρωσικό κράτος.

63

Tο 863 στάλθηκαν ιεραπόστολοι στη Mοραβία, ύστερα από πρόσκληση του

Mοραβού ηγεµόνα, ο οποίος φοβόταν τη διείσδυση των Φράγκων και των Bουλ-

γάρων. Eπικεφαλείς της αποστολής τέθηκαν δύο αδέρφια από τη Θεσσαλονίκη, ο

Kωνσταντίνος Kύριλλος και ο Mεθόδιος. O Kύριλλος επινόησε και το γλαγολι-

τικό αλφάβητο· η Θεία Λειτουργία γινόταν στη σλαβονική γλώσσα. Xάρη στο έρ-

γο των δύο αδερφών ο βυζαντινός πολιτισµός ρίζωσε βαθιά, αν και τελικά επι-

κράτησαν οι Φράγκοι.

Σειρά είχαν οι Bούλγαροι, οι οποίοι αρχικά ζήτησαν ιεραποστόλους από τον

Πάπα. Oι Bυζαντινοί, όµως, έστειλαν αµέσως στρατό και στόλο στη Bουλγαρία,

µε αποτέλεσµα ο Bόρης να ενδώσει και να βαπτιστεί στην Kων/πολη το 864 µε το

όνοµα Mιχαήλ.

β. O ανταγωνισµός µεταξύ των δύο Eκκλησιών και το Πρώτο Σχίσµα

H Bουλγαρική Eκκλησία οργανώθηκε κατά τα βυζαντινά πρότυπα και διορί-

στηκε Έλληνας Eπίσκοπος. Tο γεγονός αυτό έστρεψε το Bόρη πάλι προς τον Πά-

πα. O Mιχαήλ Γ΄ έστειλε επιστολή στον Πάπα µε την οποία εξέφραζε την υπερο-

χή των Bυζαντινών.

O πατριάρχης Φώτιος κατηγόρησε τον Πάπα για δογµατικές παρεκκλίσεις και

κυρίως και το δόγµα της εκπόρευσης του Aγίου Πνεύµατος και από τον Yιό

(filoque). Ο πάπας Νικόλαος αναθεµατίστηκε µε τη Σύνοδο του 867 (Πρώτο Σχί-

σµα). Με απόφαση της Συνόδου του 870 η Βουλγαρία τέθηκε οριστικά στη σφαί-

ρα επιρροής της Κωνσταντινούπολης.

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ

– Αυτοκράτορας ο Μιχαήλ Γ΄ 842-867

– Απόκρουση επίθεσης των Ρώσων

την Κων/πολη 860

– Αποστολή ιεραποστόλων στη Μοραβία 863

– Ο Βόρης βαπτίζεται χριστιανός 864

– Σύνοδος αναθεµατίζει

τον Πάπα 867

– H Bουλγρία υπάγεται στο

Πατριαρχείο Kωνσταντινούπολης 870


64



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Στο σχεδιασµό του εκχριστιανισµού των σλαβικών λαών οι

βυζαντινές αρχές επέδειξαν σύνεση και διορατικότητα.

Τεκµηριώστε την άποψη αυτή.


Οι Βυζαντινοί κατάλαβαν από την αρχή τη σηµασία που είχε ο εκχριστιανι-

σµός των Σλάβων. Κατάλαβαν δηλαδή ότι η αποστολή ιεραποστόλων και η θρη-

σκευτική πρόσδεση στην Κων/πολη θα έφερνε σηµαντικά οφέλη για την αυτοκρα-

τορία, καθώς οι λαοί αυτοί θα δένονταν και πολιτικά-πολιτιστικά µε το βυζαντι-

νό κράτος. Έτσι, η αυτοκρατορία θα έλεγχε ως ένα σηµείο χωρίς πολεµικό κό-

στος λαούς άγριους.

Η κατανόηση αυτής της πραγµατικότητας συνέβαλε στην αποστολή ιεραπο-

στόλων στην Ρωσία, στη Σερβία, στη Μοραβία. Στην περίπτωση της Βουλγαρίας,

οι Βυζαντινοί επέβαλαν σχεδόν µε τη βία την απόσπαση των Βουλγάρων από τον

Πάπα της Ρώµης. Γιατί ήξεραν ότι, αν δεν ενεργούσαν γρήγορα, όλες αυτές οι πε-

ριοχές θα κατέληγαν τελικά στη σφαίρα επιρροής του Πάπα και των Φράγκων,

από τη στιγµή µάλιστα που η ∆ύση έδειξε µε πολύ καθαρό τρόπο (πολιτικά: τη

στέψη του Καρλοµάγνου ως Aυτοκράτορα των Ρωµαίων, θρησκευτικά: την αξίω-

ση του Πάπα να αναγνωριστεί το παπικό πρωτείο) όχι µόνο ότι προσπαθεί να

αποµακρυνθεί από την βυζαντινή επιρροή αλλά και ότι προσπαθεί να κυριαρχή-

σει σε βάρος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της µοναδικής, κατά την άποψη των

Βυζαντινών, γνήσιας απογόνου της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες διαφορές παρουσιάζουν οι τρόποι εκχριστιανισµού

των Μοραβών, των Βουλγάρων και των Ρώσων;


α) Στην περίπτωση των Μοραβών, οι Βυζαντινοί έστειλαν τον Κωνσταντίνο

Κύριλλο και το Μεθόδιο ως επικεφαλείς της ιεραποστολικής πρεσβείας, ύστερα

από αίτηση του Μολδαβού ηγεµόνα Ρατισλάβου.

β) Στην περίπτωση των Βουλγάρων, οι Βυζαντινοί βάπτισαν το Βόρη µε τη βία

σχεδόν, ώστε να προλάβουν την παπική-φράγκικη διείσδυση.

γ) Στην περίπτωση των Ρώσων, αφορµή για τις αποστολές ιεραποστόλων στά-

θηκαν οι αλλεπάλληλες ανεπιτυχείς επιθέσεις των Ρώσων εναντίον της Κωνστα-

K E ΦA Λ A I O 2

65

ντινούπολης. Καθώς το Βυζάντιο είχε συχνές εµπορικές επαφές µε το κράτος του

Κιέβου, στάθηκε πιο εύκολος ο εκχριστιανισµός των Ρώσων, µε τη µεσολάβηση

µάλιστα της ιδιαίτερα ικανής βυζαντινής διπλωµατίας.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες κατηγορίες εναντίον της Ρωµαϊκής Εκκλησίας διατυ-

πώνει ο πατριάρχης Φώτιος στην επιστολή του; Πού οφείλε-

ται κατά τη γνώµη σας η οξύτητα της διατύπωσής του;


Ο Φώτιος διατυπώνει τις ακόλουθες κατηγορίες εναντίον της Ρωµαϊκής

Εκκλησίας:

α) Ότι οι ∆υτικοί δε σεβάστηκαν το γεγονός ότι το βουλγαρικό έθνος είχε προ-

σηλυτιστεί ήδη από ιεραποστόλους της Κων/πολης.

β) Ότι προσπάθησαν µε αθέµιτο τρόπο, µε νύχια και µε δόντια, να αποσπά-

σουν τη Βουλγαρία από την Ορθοδοξία.

Ο Φώτιος ήταν ένας ιδιαίτερα µορφωµένος άνθρωπος. ∆ιακρινόταν για τη

φυσική αντίληψη που είχε για τα πράγµατα. Ήξερε ότι η φύση του παπικού κα-

θεστώτος ήταν επιθετική, από τη στιγµή µάλιστα οι Πάπες είχαν αφυπνιστεί και

απεξαρτηθεί από την εξουσία του Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Επό-

µενο ήταν, εφόσον βρήκαν στήριξη από τους Φράγκους, να προσπαθήσουν να

αποσπάσουν όσο το δυνατό περισσότερες περιοχές από την επιρροή των Βυζα-

ντινών και του Πατριάρχη της Κων/πολης.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της νέας περιόδου (843-

1054);


Κατά τη διάρκεια της Μακεδονικής ∆υναστείας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία

πνέει ένας νέος επιθετικός αέρας.

Η οικονοµική, κοινωνική και στρατιωτική αναδιοργάνωση βοήθησε σηµαντι-

κά την ενδυνάµωση του βυζαντινού κράτους. Η βυζαντινή κυριαρχία στερεώνε-

ται πάλι σε περιοχές που κατείχαν οι Σλάβοι και οι Άραβες.

Η οικονοµία ανακάµπτει σηµαντικά. Η Κωνσταντινούπολη αναπτύσσεται σε

µεγάλο βαθµό, ενώ η κεντρική εξουσία κρατάει σταθερά υπό τον έλεγχό της τη

γαιοκτητική αριστοκρατία.


66

Ση ∆ύση, εξαιτίας των επιδροµών εχθρικών λαών (Βίνιγκς, Ούγγροι) και της

εξασθένισης της κεντρικής εξουσίας, παγιώνεται το φεουδαρχικό σύστηµα.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες οι αρχικές φάσεις της αναδιοργάνωσης της αυτοκρα-

τορίας;


Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ΄ (842-867) ξεχώρισε ο λογοθέ-

της του ∆ρόµου Θεόκτιστος, ο οποίος βοήθησε σηµαντικά στην αναδιοργάνωσε

της οικονοµίας. Επιπλέον, οι Βυζαντινοί κατέλαβαν αραβικά εδάφη, ενώ στο

εσωτερικό υποτάχτηκαν οι Σκλαβήνοι και οι Παυλικιανοί (χριστιανική αίρεση η

οποία είχε ως κέντρο τη Μ. Ασία).

Το 856 ο Μιχαήλ Γ΄ ανέλαβε προσωπκά την εξουσία µαζί µε το θείο του Βάρ-

δα. Το 863, µε τη νίκη του εναντίον των Αράβων, αρχίζει η βυζαντινή αντεπίθεση

στη Μ. Ασία.


H ιεραποστολή στη Mοραβία (σελ. 34 του σχολικού βιβλίου)

Στο κείµενο αυτό ο Σλάβος ηγεµόνας της Mοραβίας Pατισλάβος στέλνει µή-

νυµα στον αυτοκράτορα Mιχαήλ, ζητώντας του να στείλει ιεραποστόλους, ώστε

να γνωρίσουν την αλήθεια. Στάλθηκαν δύο αδελφοί από τη Θεσσαλονίκη, οι

οποίοι συνέταξαν σλαβικό αλφάβητο. Tο έργο των δύο ιεραποστόλων ήταν επι-

τυχηµένο. Oι Bυζαντινοί έδιναν µεγάλη σηµασία στο ιεραποστολικό έργο ως

µέσο επέκτασης της επιρροής της αυτοκρατορίας. Στην περίπτωση της Bουλ-

γαρίας, για παράδειγµα, έφτασαν ως και σε αποκλεισµό της χώρας, ώστε να µη

γίνουν δεκτοί οι παπικοί απεσταλµένοι.

∆ιαµαρτυρία του Φωτίου κατά του Πάπα (σελ. 34 του σχολικού βιβλίου)

O Φώτιος κατηγορεί τη Pωµαιοκαθολική Eκκλησία, και ειδικότερα τον Πάπα,

ότι επέπεσε σαν άγριο θηρίο στη Bουλγαρία, προσπαθώντας να την εντάξει µε

το ζόρι στη δική του σφαίρα επιρροής. Tην εποχή αυτή οι Πάπες έχουν συνει-

δητοποιήσει τη δύναµή τους, συµµαχώντας µε τους Φράγκους ηγεµόνες, και

ανταγωνίζονται σθεναρά τον πατριαρχικό θρόνο της Kωνσταντινούπολης. Θε-

ωρούν ότι, ως κληρονόµοι της πρώτης χριστιανικής έδρας, είναι αλάθητοι και

κυρίαρχοι στο θρόνο της Xριστιανοσύνης.

K E ΦA Λ A I O 2

67





1. Ηγεµόνας της Μοραβίας το 863 ήταν ο…

α. Ρατισλάβος

β. Βόρης

γ. Σαµουήλ

Απάντηση: α

2. Ο Βόρης βαφτίστηκε µε το χριστιανικό όνοµα…

α. Ιωάννης

β. Θεόφραστος

γ. Μιχαήλ

Απάντηση: γ

3. Ο Βόρης συνέτριψε την αντίσταση των…

α. Βουλγάρων ευγενών

β. χωρικών

γ. εµπόρων

Απάντηση: α

4. Ο πατριάρχης Φώτιος έστειλε επιστολή διαµαρτυρίας…

α. στο Ρώσο Βλαδίµηρο

β. στους Άραβες

γ. στον πάπα Νικόλαο

Απάντηση: γ

5. Το Πρώτο Σχίσµα χρονολογείται από το…

α. 865

β. 867

γ. 967

Απάντηση: β


68


Σηµειώστε ποιες από τις παρακάτω οµάδες είναι σωστές ή λανθασµένες (Σ

για τις σωστές, Λ για τις λανθασµένες).

1. Στα χέρια του Mιχαήλ Γ΄ ο αγώνας µε τους Άραβες ήταν αµφίρροπος.

2. Στη ∆ύση άρχισε να αποκρυσταλλώνεται το φεουδαρχικό σύστηµα.

3. H επίθεση των Pώσων 860 αποκρούστηκε.

4. O Mεθόδιος καταγόταν από τη Θράκη.

5. Aρχικά στη Bουλγαρία υπήρχε Έλληνας Eπίσκοπος.

6. O Φώτιος εξέφρασε την αποδοχή του παπικού πρωτείου.

7. H Σύνοδος του 870 ρύθµισε το θέµα της Pωσίας.

Aπάντηση: 1Λ, 2Σ, 3Σ, 4Λ, 5Σ, 6Λ, 7Λ



A B

1. Στα χρόνια της Mακεδονικής α. ενσκήπτουν οι Oύγγροι και οι

∆υναστείας και οι Bίκιγκς

2. Kέντρο της αυτοκρατορίας β. µια πρώτη ιεραποστολική αποστο-

λή στη Mοραβία

3. Tο 863 οργανώθηκε γ. το filique, δηλ. το δόγµα κατά το

οποίο το Άγιο Πνεύµα εκπορεύε-

ται και από τον Yιό

4. O βυζαντινός πολιτισµός δ. κυριάρχησε η αστική αριστοκρατία

5. Όταν οι Bούλγαροι ζήτησαν παπικούς ε. ρίζωσε βαθιά στη Mοραβία

ιεραποστόλους

6. O πατριάρχης Φώτιος κατηγόρησε στ. αναδείχτηκε η Kωνσταντινούπολη

τον Πάπα και για

7. Στο Bυζάντιο ζ. οι Bυζαντινοί απέκλεισαν µε στρα-

τό και στόλο τη Bουλγαρία.

Aπάντηση: 1α, 2στ, 3β, 4ε, 5ζ, 6γ, 7δ

K E ΦA Λ A I O 2

69

2. Oικονοµία


α. Oι δηµογραφικές εξελίξεις και η αγροτική παραγωγή

Xαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι η ενδυνάµωση της αστικής ζωής και

της αγροτικής παραγωγής. Eξαιτίας της επέκτασης των γαιών των αριστοκρατών

και της αύξησης της αγροτικής φορολογίας, ενισχύθηκαν οι τάσεις της αστυφι-

λίας, ειδικά προς την Kωνσταντινούπολη. Παράλληλα υποχώρησαν και οι επιδη-

µίες. Mόνο τρεις αναφέρονται (µέσα 10ου αι. - µέσα 11ου αι.).

β. Tο εµπόριο και η βιοτεχνία

Tο εµπόριο και η βιοτεχνία γνωρίζουν νέα άνθιση: Oι αγρότες επισκέπτονται

όλο και πιο συχνά τα εµπορικά κέντρα, για να διαθέσουν τα προϊόντα τους ή για

να αγοράσουν ό,τι δεν παράγουν. Yπάρχει έντονη εµπορική εσωτερική ανταλλα-

γή αγαθών, κυρίως µε την Kωνσταντινούπολη, η οποία βρίσκεται σε διεθνές

εµπορικό σταυροδρόµι.

Mεγάλη ανάπτυξη γνωρίζουν και οι θαλάσσιες οδοί, ύστερα µάλιστα από την κα-

τάληψη της Kρήτης, της Kύπρου και της βόρειας Συρίας, µετά τη δεκαετία 960-970.

O αστικός βίος ανθεί, καθώς αναπτύσσονται πολλοί βιοτεχνικοί κλάδοι. Πολ-

λές πόλεις της περιφέρειας (Σάρδεις, Θήβα, Aθήνα κ.ά.) αναδεικνύονται σε εµπο-

ρικά κέντρα. Yποτυπώδεις βιοτεχνικές δραστηριότητες αναπτύσσονται και στην

ύπαιθρο (π.χ. υπάρχουν σιδηρουργεία, αλλά και περιφερόµενοι σιδηρουργοί,

που κατασκευάζουν και επισκευάζουν αγροτικό εξοπλισµό).

γ. Tα αστικά επαγγέλµατα

Στις µεγάλες πόλεις µε τους στενούς δρόµους δραστηριοποιούνται πολλοί

χειρώνακτες (µεταφορείς κτλ.).

Πολλοί ασχολούνται µε το µικροεµπόριο και τα επαγγέλµατα που σχετίζονται

µε τη διατροφή, καθώς οι ανάγκες σε τροφή των αστικών κέντρων είναι µεγάλες.

Tα εµποροβιοτεχνικά επαγγέλµατα οργανώθηκαν σε προνοµιούχα σωµατεία,

τα συστήµατα:

α) H λειτουργία τους διέπεται από αυστηρούς κανονισµούς (Eπαρχικόν Bι-

βλίον).

β) Γενικός επόπτης είναι ο Έπαρχος της Πόλης.


70

γ) Eνώ αγοράζουον στην ίδια τιµή τις πρώτες ύλες και τα εµπορεύµατα, µπο-

ρούν να καθορίσουν τον όγκο παραγωγής, το µισθό των υπαλλήλων τους και τη

λιανική τιµή πώλησης των προϊόντων.

δ) Eλέγχεται αυστηρά η ποιότητα των εµπορευµάτων και η προσφορά των πο-

λύτιµων εµπορευµάτων (κεκωλυµένα).

ε) Tα µέλη των συστηµάτων απέκτησαν πολιτική δύναµη.

στ) Για να γραφτεί κανείς, έπρεπε να αποδείξει την επαγγλεµατική του ικανό-

τητα.

ζ) H αποβολή από τα συστήµατα επέφερε και σωµατικές ποινές.

η) Tο κράτος επενέβαινε για να διασφαλίσει τα δικά του συµφέροντα, όσο και

αυτά των καταναλωτών.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν στην αύξηση του πληθυσµού

της αυτοκρατορίας κατά την περίοδο των Mακεδόνων;


Ήταν οι ακόλουθοι:

α) H οικονοµική ανάκαµψη (εµπόριο, βιοτεχνία), η οποία προκάλεσε άνοδο

του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της αυτοκρατορίας.

β) H υποχώρηση των επιδηµιών. Aπό τα µέσα του 10ου αι. ως τα µέσα του

11ου αι. αναφέρονται µόνο τρεις επιδηµίες.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε τους λόγους άνθισης του εµπορίου και να

αναφέρετε τα σπουδαία οικονοµικά κέντρα της αυτοκρα-

τορίας.


Tο εµπόριο γνωρίζει νέα άνθηση εξαιτίας: α) της αύξησης της ζήτησης αγαθών,

καθώς υπάρχει δηµογραφική ανάκαµψη, β) του σχετικού οικονοµικού φιλελευθε-

ρισµού (ελεύθερος καθορισµός τιµών, εύκαµπτο σύστηµα εκτελωνισµού των αγα-

θών), γ) των ευνοϊκών διεθνών συγκυριών. Yπάρχει έντονα εµπορική εσωτερική

ανταλλαγή αγαθών, κυρίως µε την Kωνσταντινούπολη, η οποία βρίσκεται σε διε-

θνές εµπορικό σταυροδρόµι.

Mεγάλη ανάπτυξη γνωρίζουν και οι θαλάσσιες οδοί, ύστερα από την κατάλη-

ψη της Kρήτης, της Kύπρου και της βόρειας Συρίας, µετά τη δεκαετία 960-970.

K E ΦA Λ A I O 2

71

Tα σπουδαιότερα οικονοµικά κέντρα ήταν η Kωνσταντινούπολη, η Θεσσαλο-

νίκη, η Θήβα, η Kόρινθος, η Σπάρτη, οι Σάρδεις.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες υποχρεώσεις είχε το «σύστηµα» των ιχθυοπρατών;

Πώς λειτουργούσε ο έλεγχος των συστηµάτων και τι επι-

διωκόταν, πρωτίστως, µ’ αυτόν; (σχετικό παράθεµα)


α) Έπρεπε να διαµένουν στις µεγάλες καµάρες της πόλης, πουλώντας φρέσκα

ψάρια.

β) Oι ιχθυοπράτες δεν µπορούσαν να παστώνουν και να πωλούν τα ψάρια σε

ξένους, που θα τα µετέφεραν στο εξωτερικό. Tα περισσευούµενα ψάρια έπρεπε να

παστωθούν για να µη χαλάσουν.

γ) Oι επιστάτες των ιχθυοπρατών έπρεπε να αναφέρουν στον Έπαρχο της πό-

λης κάθε πρωί πόσα λευκά ψάρια έπιαναν.

Oι ιχθυοπράτες επιβλέπονταν από τους επιστάτες, οι οποίοι έλεγχαν πώς γι-

νόταν η αγορά των ψαριών και πώς γινόταν η εκποίησή τους.

Mε τον έλεγχο αυτό επιδιωκόταν ο έλεγχος της αγοράς από το κράτος, ώστε

να διασφαλιστούν τα έσοδα από το εµπόριο αλλά και να εξασφαλιστεί η επάρ-

κεια σε τρόφιµα, ώστε να µην υπάρχει έλλειψη τροφίµων στην πόλη.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα περιγράψετε την επαγγελµατική ζωή των πόλεων.


Στις µεγάλες πόλεις µε τους στενούς δρόµους δραστηριοποιούνται πολλοί

χειρώνακτες (µεταφορείς κτλ.).

Πολλοί ασχολούνται µε το µικροεµπόριο και τα επαγγέλµατα που σχετίζονται

µε τη διατροφή, καθώς οι ανάγκες σε τροφή των αστικών κέντρων είναι µεγάλες.

Tα εµποροβιοτεχνικά επαγγέλµατα οργανώθηκαν σε προνοµιούχα σωµατεία,

τα συστήµατα.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aπό ποιες αρχές διέπεται η λειτουργία των συστηµάτων;


α) H λειτουργία τους διέπεται από αυστηρούς κανονισµούς (Eπαρχικόν Bι-

βλίον).


72

β) Γενικός επόπτης είναι ο Έπαρχος της Πόλης.

γ) Eνώ αγοράζουν στην ίδια τιµή τις πρώτες ύλες και τα εµπορεύµατα, µπο-

ρούν να καθορίσουν τον όγκο παραγωγής, το µισθό των υπαλλήλων τους και τη

λιανική τιµή πώλησης των προϊόντων.

δ) Eλέγχεται αυστηρά η ποιότητα των εµπορευµάτων και η προσφορά των πο-

λύτιµων εµπορευµάτων (κεκωλυµένα).

ε) Tα µέλη των συστηµάτων απόκτησαν πολιτική δύναµη.

στ) Για να γραφτεί κανείς, έπρεπε να αποδείξει την επαγγελµατική του ικανό-

τητα.

ζ) H αποβολή από τα συστήµατα επέφερε και σωµατικές ποινές.


H Πόλη στα µάτια ενός περιηγητή (12ος αι.) (σελ. 36 του σχολικού βιβλίου

Ένας περιηγητής του 12ου αι. µιλάει µε θαυµασµό για τη Bασιλεύουσα, την

πόλη των πόλεων, την Eπτάλοφο Kωνσταντινούπολη. H πόλη είναι πολυάν-

θρωπη και πολυάσχολη. Xιλιάδες είναι αυτοί που έρχονται για να εµπορευτούν.

Yπάρχουν αναρίθµητα κτίρια. Στα κάστρα φυλάσσεται πολύς χρυσός, πορφύρα,

πολύτιµοι λίθοι και υφάσµατα. Tο κρατικό ταµείο είναι ιδιαίτερα πλούσιο. Aκό-

µη και το 12ο αι. η Kωντανινούπολη ήταν µία ακµαία πόλη. Σε σχέση µάλιστα µε

τις καθυστερηµένες δυτικοευρωπαϊκές πόλεις, η Kων/πολη φάνταζε ως η πιο

όµορφη και δυνατή πόλη του κόσµου. Ωστόσο, η Bυζαντινή Aυτοκρατορία βρι-

σκόταν σε τροχιά παρακµής. Oι άξεστοι σταυροφόροι θαµπώθηκαν από αυτά

τα πλούτη και τη λεηλάτησαν το 1204.

Oι ιχθυοπράτες (σελ. 36 του σχολικού βιβλίου)

Στο κείµενο αυτό µαθαίνουµε για µερικούς από τους κανόνες του Eπαρχικού

βιβλίου που αφορούσαν τους ιχθυοπράτες. H διοίκηση ήταν αυστηρή, καθώς

έπρεπε να ελεγχθούν οι δραστηριότητες των συντεχνιών. Mόνο έτσι θα µπο-

ρούσε να µένει ακµαία η εµπορική δραστηριότητα στην Kωνσταντινούπολη.

K E ΦA Λ A I O 2

73





1. Στην αναζωογόννηση των πόλεων και της αγροτικής παραγωγής συνέβαλε ...

α. η καλή διοίκηση

β. η δηµογραφική ανάκαµψη

γ. η εξωτερική µετανάστευση

Aπάντηση: β

2. Oι αγροτικοί φόροι κατά το 10ο αι. ...

α. έµειναν σταθεροί

β. µειώθηκαν

γ. αυξήθηκαν

Aπάντηση: γ

3. Mεταξύ 10ου και 11ου αι. αυξάνεται ο αριθµός των απασχολουµένων στη ...

α. θάλασσα

β. βιοµηχανία

γ. βιοτεχνία

Aπάντηση: γ

4. Kυρίαρχη οικονοµική δραστηριότητα καθίσταται ...

α. το µικροεµπόριο

β. η µεγάλη γαιοκτησία

γ. η βιοτεχνία

Aπάντηση: α

5. Tα συστήµατα εποπτεύονται από ...

α. το φεουδάρχη

β. τον Έπαρχο της Πόλης

γ. τον Aυτοκράτορα

Aπάντηση: β


74

6. «Kεκωλυµένα» ονοµάζονταν ...

α. τα πολύτιµα εµπορεύµατα

β. οι πρώτες ύλες

γ. οι κανόνες της βιοτεχνίας

Aπάντηση: α

7. H αποβολή από τα προνοµιούχα σωµατεία συνοδευόταν από...

α. δηµόσια κατακραυγή

β. πολιτικές στερήσεις

γ. σωµατικές ποινές

Aπάντηση: γ



1. Στη διάρκεια του 10ου αι. αυξήθηκαν οι επιδηµίες.

2. H µεγάλη γαιοκτησία ελαττώθηκε, το ίδιο και η αγροτική φορολογία.

3. Tό διεθνές εµπόριο και η βιοτεχνία ακµάζουν, εξαιτίας συγκυριών αλλά και της

αύξησης της ζήτησης αγαθών και του σχετικού οικονοµικού φιλελευθερισµού.

4. H αύξηση του αστικού πληθυσµού οφείλεται στην εσωτερική µετανάστευση και

στη φυσική αύξηση του πληθυσµού.

5. Στις πόλεις ανθούν η κεραµική, η τέχνη της επεξεργασίας πολυτίµων λίθων, η

βιοτεχνία λινών και άλλες βιοτεχνίες.

6. Oι χειρώνακτες που δραστηριοποιούνται στις πόλεις και στα λιµάνια είναι

ελάχιστοι.

7. Λειτουργεί ένα παράδοξο µείγµα ελεύθερης επιχείρησης και κρατικού παρεµ-

βατισµού.

8. Tα µέλη των συστηµάτων δεν ασκούν πολιτική πίεση στην κυβέρνηση.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 2, 6, 8.



A B

1. Mέρος του αγροτικού πληθυσµού α. οι χερσαίοι δρόµοι

2. H Kωνσταντινούπολη ήταν β. λέγονταν συστήµατα

3. Mεγαλύτερη εµπορική σηµασία έχουν γ. επισκευάζουν επιτόπου τα αγροτι-

αρχικά κά εργαλεία

K E ΦA Λ A I O 2

75

4. Oι θαλάσσιοι δρόµοι αναπτύσσονται δ. κοµβικό σηµείο διεθνών εµπορι-

κών δρόµων

5. Oι περιφερόµενοι σιδηρουργοί ε. διέπονταν από αυστηρούς κανόνες

6. Tα σωµατεία στα οποία οργανώνονταν στ. άρχισε να µεταναστεύει στις πόλεις

7. H λειτουργία των συστηµάτων ζ. από τη δεκαετία 960-970

Aπάντηση: 1στ, 2δ, 3α, 4ζ, 5γ, 6β, 7ε

3. Kοινωνία


α. H ανώτερη αριστοκρατία

Ήδη από τα χρόνια της βασιλείας του Kων/νου E΄ η κεντρική εξουσία προ-

σπαθούσε να αποδυναµώσει την παλιά γαιοκτητική αριστοκρατία δηµιουργώ-

ντας µια παλατιανή αριστοκρατία, η οποία θα έπαιρνε µισθό για τα αξιώµατα

που κατείχε.

Στα χρόνια του Bασιλείου B΄ παρατηρείται σύνδεση της παλατιανής και γαι-

οκτητικής αριστοκρατίας µέσα από επιγαµίες. Oι βασιλικοί αποκτούν µεγάλη

δύναµη επειδή µονοπωλούν τα βασικά αξιώµατα.

Kυριαρχούν οι δυνατοί, οι οποίοι πιέζουν και τελικά υποτάσσουν σταδιακά

το δήµο και τις αγροτικές κοινότητες.

β. H µεσαία τάξη

Tο 10ο και 11ο αι. δηµιουργείται η τάξη των εµπόρων και βιοτεχνών, που απο-

τέλεσαν τη βάση της οικονοµικής ανάπτυξης του βυζαντινού κράτους. Ήταν µεγα-

λέµποροι που πραγµατοποιούσαν µακρινά ταξίδια. Aπό αυτά εξασφάλισαν τερά-

στια κέρδη. Kατά τη διάρκεια του 11ου αι. απέκτησαν τεράστια πολιτική δύναµη.

γ. H κοινωνία του χωριού και η πάλη κατά των δυνατών

Tο χωρίον (η κοινότητα) αποτελείται από τις ακόλουθες κοινωνικές οµάδες:

α) Aπό τον ιερέα, ο οποίος έχει ηθικό κύρος. β) Aπό τους δυνατούς, οι οποίοι

έχουν την οικονοµική ισχύ. γ) Aπό τους ελεύθερους µικροϊδιοκτήτες, οι οποίοι

συχνά βοηθούνταν από δούλους.

Aπό τα τέλη του 8ου αι. εµφανίζεται µια νέα αριστοκρατία η οποία αποκτά µε-

γάλη οικονοµική και πολιτική δύναµη. Oι µικροϊδιοκτήτες πιέζονται φορολογικά.

Tο αποτέλεσµα ήταν να εκχωρήσουν την ελευθερία τους και να γίνουν πάροικοι.


76

Kαθώς ίσχυε το αλληλέγγυο, το µερίδιο των φόρων όσων εγκατέλειπαν τη γη

βάρυνε τους γείτονές τους. Kαθώς αυτοί επιβαρύνονταν περισσότερο, τελικά εκ-

γατέλειπαν και αυτοί τη γη.

Oι Mακεδόνες πολέµησαν την αριστοκρατία της γης, γιατί η αποδυνάµωση

των αγροτικών κοινοτήτων σήµαινε και αποδυνάµωση του κορµού του βυζαντι-

νού στρατού.

Mε ειδικό νόµο, το αλληλέγγυον, καθορίστηκε ότι οι εύποροι γείτονες έπρεπε

να πληρώνουν τους φόρους των φτωχών αγροτών της κοινότητας.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες αλλαγές σηµειώθηκαν στη σύνθεση της αριστοκρα-

τίας από τον 8ο µέχρι το 10ο αιώνα;


Ήδη από τα χρόνια της βασιλείας του Kων/νου E΄ η κεντρική εξουσία προ-

σπαθούσε να αποδυναµώσει την παλιά γαιοκτητική αριστοκρατία δηµιουργώ-

ντας µια παλατιανή αριστοκρατία, η οποία θα έπαιρνε µισθό για τα αξιώµατα

που κατείχε.

Στα χρόνια του Bασιλείου B΄ παρατηρείται σύνδεση της παλατιανής και γαι-

οκτητικής αριστοκρατίας µέσα από επιγαµίες. Oι βασιλικοί αποκτούν µεγάλη δύ-

ναµη, καθώς παίρνουν όλα τα αξιώµατα.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι αιτίες της αναχώρησης και ποιους κινδύνους

συνεπαγόταν η εξαφάνιση των ελεύθερων αγροτών και µι-

κροϊδιοκτητών σύµφωνα µε τα παραθέµατα;


α) Oι αιτίες της αναχώρησης ήταν η αδυναµία των αγροτών να καλύψουν εύ-

κολα τις ζηµιές που πάθαιναν και που ήταν απρόβλεπτες. Xωρίς κρατική υπο-

στήριξη, σε περίπτωση απρόβλεπτης ζηµιάς δεν µπορούσαν να θρέψουν τις οικο-

γένειές τους ούτε να πληρώσουν τους ολοένα αυξανόµενους φόρους, δεν µπο-

ρούσαν να ξεπληρώσουν τα δάνεια που τυχόν είχαν πάρει.

β) Oι συνέπειες της εξαφάνισης της ελεύθερης ιδιοκτησίας ήταν σοβαρές: µει-

ώθηκαν οι φόροι τους οποίους απέδιδαν οι µικροϊδιοκτήτες και καταστράφηκε

σιγά σιγά ο κορµός του βυζαντινού στρατού.

K E ΦA Λ A I O 2

77

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η σκοπιµότητα της θεσµοθέτησης του «αλληλεγγύ-

ου»;


Tο «αλληλέγγυο» θεσπίστηκε ως µέτρο, ώστε να αποδυναµωθούν οι δυνατοί,

αφού ήταν υποχρωµένοι να πληρώνουν αυτοί τους φόρους των φτωχών αγροτών

της κοινότητας. Mε αυτό τον τρόπο ελάφρυναν σηµαντικά οι υποχρεώσεις των

φτωχών.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια τάξη αποτέλεσε τη βάση του βυζαντινού κράτους κα-

τά το 10ο και 11ο αι.;


Tο 10ο και 11ο αι. δηµιουργείται η τάξη των εµπόρων και βιοτεχνών, που απο-

τέλεσαν τη βάση της οικονοµικής ανάπτυξης του βυζαντινού κράτους. Ήταν µε-

γαλέµποροι που πραγµατοποιούσαν µακρινά ταξίδια. Tον 11ο αιώνα απέκτησαν

τεράστια δύναµη.


H αναχώρηση ενός φτωχού γεωργού (σελ. 38 του σχολικού βιβλίου)

Στο βίο του Aγίου Φιλαρέτου διαβάζουµε για ένα γεωργό του οποίου το βόδι

ψόφισε ενώ όργωνε το χωράφι του. O γεωργός απελπίστηκε και διαµαρτυρήθη-

κε στο Θεό, καθώς το βόδι ήταν χρεωµένο· δεν µπορούσε να πληρώσει φόρους

ή να ξεπληρώσει τα δάνειά του. Σκέφτεται να εγκαταλείψει κρυφά τη χώρα. Oι µι-

κροί γεωργοί βρίσκονταν σε ολόκληρη την διάρκεια του βυζαντινού κράτους σε

µειονεκτική θέση. Tην εποχή των Mακεδόνων η θέση τους έχει βελτιωθεί αισθη-

τά. Ωστόσο, ακόµα και τότε υπέφεραν από τις εισφορές, τη δουλεία, τους µεγα-

λογαιοκτήµονες, οι οποίοι επιζητούσαν να απορροφήσουν τις µικρές ιδιοκτησίες.

Oφέλη από την ύπαρξη των µικροϊδιοκτητών (Nεαρά του έτους 935) (σελ.

39 του σχολικού βιβλίου).

Στο απόσπασµα βλέπουµε τα οφέλη που αποκοµίζει το κράτος από τους µι-

κροϊδιοκτήτες: α) καταβάλλουν µεγάλο ποσοστό των κρατικών φόρων, β) πα-


78

ρέχουν σηµαντικές στρατιωτικές υπηρεσίες. H καταστροφή αυτής της τάξης

τον 11ο αι. και η κυριαρχία των δυνατών είναι από τους λόγους κατάρρευσης

της βυζαντινής στρατιωτικής ισχύος. Oι µικρογεωργοί αποτελούσαν τον κορµό

του στρατού. Όταν αυτοί χάθηκαν, ο στρατός βασίστηκε σε µισθοφόρους, οι

οποίοι δεν ήταν καθόλου αξιόπιστοι.





1. Στη διάρκεια του 10ου και 11ου αι. η τάξη που διαµορφώθηκε γρήγορα ήταν

η… τάξη.

α. εµποροβιοτεχνική

β. αστική

γ. λαϊκή

Aπάντηση: α

2. O φόρος των γεωργών που εγκατέλειπαν τη γη τους…

α. επιβάρυνε το κράτος

β. επιβάρυνε τους γείτονες

γ. επιβάρυνε τους µεγαλογαιοκτήµονες

Aπάντηση: β

3. H αριστοκρατία στα χρόνια των Mακεδόνων…

α. µένει ίδια

β. αλλάζει σηµαντικά

γ. υφίσταται ελάχιστες αλλαγές

Aπάντηση: β

4. Mια βασική αιτία εξαφάνισης των µικροκαλλιεργητών ήταν…

α. η δίψα για πλούτο

β. οι επιδηµίες

γ. η βαριά φορολογία

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 2

79

5. Tην προστασία των αγροτών και των στρατιωτών επιδίωξαν…

α. οι Mακεδόνες

β. παραµεθόριοι γαιοκτήµονες

γ. γενικά οι γαιοκτήµονες

Aπάντηση: α

6. Mεγάλο πλήγµα για τους δυνατούς αποτέλεσε…

α. η Nεαρά του 922

β. η Nεαρά του 927/28

γ. το αλληλέγγυον

Aπάντηση: γ



1. Tο κράτος κατέβαλλε προσπάθειες για την αύξηση της δύναµης των µεγάλων

γαιοκτηµόνων.

2. Eπί Bασιλείου B΄ η αριστοκρατία της γης και η αριστοκρατία των αξιωµάτων

συνδέονται µε επιγαµίες.

3. Oι βασιλικοί δεν έχουν πλούτο, έχουν όµως ισχυρό όνοµα.

4. H οικονοµική ισχύς των δυνατών είναι µεγάλη.

5. Στα χωριά οι οικονοµικές διαφορές µεταξύ των τάξεων είναι µικρές.

6. Aπό την εποχή του Nικηφόρου A΄ οι φορολογικές πιέσεις µειώνονται.

7. Oι εµποροβιοτέχνες απέκτησαν µεγάλη δύναµη.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 3, 5, 6



A B

1. Oι µεγάλες οικογένειες α. ο παπάς

2. Tα στρατιωτικά και πολιτικά β. αποτελούσαν οι ελεύθεροι

αξιώµατα µονοπωλούν µικροϊδιοκτήτες

3. Στο βυζαντινό χωρίον σπουδαίο ηθικό γ. συρρέουν στην Kωνσταντινούπολη

ρόλο έχει

4. Oι αγροτικές κοινότητες σταδιακά δ. ένας ειδικός νόµος, το αλληλέγγυο.

5. Tον περιορισµό της δύναµης της ε. να καταβάλουν τους φόρους των

αριστοκρατίας επεδίωκε φτωχών της κοινότητας

6. Tον κορµό του πληθυσµού στ. οι βασιλικοί


80

7. Tο «αλληλέγγυο» υποχρέωνε ζ. περιέρχονται υπό την

τους εύπορους γείτονες κηδεµονία των δυνατών.

Aπάντηση: 1γ, 2στ, 3α, 4ζ, 5δ, 6β, 7ε

4. ∆ιοίκηση και νοµοθεσία


α. H διοίκηση

H διαίρεση των µεγάλων θεµάτων σε µικρότερα και η επέκταση του θεσµού

στις περιοχές που κατακτήθηκαν βελτίωσαν τη δηµόσια διοίκηση.

H κρατική µηχανή αλλάζει και µεταµορφώνεται, αφού δηµιουργούνται νέες

υπηρεσίες, ενώ οι παλιές αναπροσαρµόζονται. Στην κορυφή της πυραµίδας στέ-

κεται ο Aυτοκράτορας.

O Aυτοκράτορας είναι διορισµένος από το Θεό και προστατεύει την εκκλησία,

ενώ είναι ο ανώτατος στρατιωτικός διοικητής, ανώτατος δικαστής, µοναδικός

νοµοθέτης και η κεφαλή της δηµόσιας διοίκησης. Tροποποιεί τους νόµους κατά

βούληση και περιορίζεται µόνο από την ηθική και την παράδοση.

Tην ίδια εποχή το πρόσωπο του Aυτοκράτορα θεωρήθηκε σεβαστό ακόµα και

από τους ευκλεείς σφετεριστές, ή κηδεµόνες-αυτοκράτορες (π.χ. ο Nικηφόρος

Φωκάς), οι οποίοι υιοθέτησαν τίτλους όπως βασιλεοπάτωρ, καίσαρ, συµβασιλεύςγια να κυβερνήσουν.

β. Oι σχέσεις Kράτους-Eκκλησίας

Για τις σχέσεις Kράτους-Eκκλησίας υπάρχουν δύο απόψεις: η µία θεωρεί ότι

µετά την Eικονοµαχία η Eκκλησία υποτάχτηκε στην κοσµική εξουσία, καθώς ο

Πατριάρχης διοριζόταν από τον Aυτοκράτορα, και ότι µόνο κατά το β΄ µισό του

10ου αι. η εξουσία της αποκαταστάθηκε. H δεύτερη άποψη υποστηρίζει το αντί-

θετο: η εξουσία του Aυτοκράτορα στα θρησκευτικά ζητήµατα περιορίστηκε, για

το διορισµό και παύση εκκλησιαστικών λειτουργών απαραίτητη ήταν η συγκατά-

θεση του κλήρου, η εκκλησιαστική σύνοδος είχε τη βασική ευθύνη για τα θέµατα

της θρησκείας.

K E ΦA Λ A I O 2

81

γ. H νοµοθεσία

Tην εποχή αυτή αντικείµενο επιδίωξης έγινε η επαναφορά του Pωµαϊκού ∆ι-

καίου, µε τις ανάλογες βέβαια αλλαγές, που ανταποκρίνονταν στην κοινωνική

πραγµατικότητα της εποχής.

H παραπάνω επιδίωξη εγκαινιάζεται µε την έκδοση του Πρόχειρου Nόµου

(870-879), που ήταν ένα πρακτικό εγχειρίδιο µε διατάξεις Aστικού και ∆ηµοσίου

∆ικαίου. Bάση και Πρόχειρου Nόµου ήταν η Eκλογή (νοµικό έργο των Iσαύρων).

Mεγαλύτερη επιρροή από την Eκλογή είχε δεχτεί η Eπαναγωγή (µετά το 879),

µε την οποία ορίζονται οι αρµοδιότητες του Πατριάρχη και του Aυτοκράτορα

πάνω στη βάση της αµοιβαίας συνεργασίας.

H µεγαλύτερη νοµική συλλογή της αυτοκρατορίας ήταν τα Bασιλικά, τα οποία

αντλούν από τις ιουστινιάνειες συλλογές

Iδιαίτερα σηµαντικά νοµοθετήµατα για το δίκαιο του 10ου αι. ήταν οι Nεαρές.

Σηµαντικές είναι αυτές που καταργούν τα παλιά δικαιώµατα των βουλευτηρίων

των πόλεων και των συγκλητικών. Mε αυτές η εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια

του Aυτοκράτορα, ο οποίος ταυτίζεται µε το κράτος. Nεαρές εκδόθηκαν και για

την αντιµετώπιση προβληµάτων της εποχής.


– Eκδίδεται ο Πρόχειρος Nόµος 870-879

– Eκδίδεται η Eπαναγωγή µετά το 879



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιος ήταν ο χαρακτήρας της αυτοκρατορικής εξουσίας;

Ποιο σηµείο του πρώτου παραθέµατος εκφράζει το βυζα-

ντινό επεκτατισµό;


α) H αυτοκρατορική εξουσία είχε συγκεντρωτικό χαρακτήρα. O Aυτοκράτο-

ρας διοριζόταν από το Θεό και ήταν προστατευόµενος της Θείας Πρόνοιας. Πα-

ράλληλα, προστάτευε την Eκκλησία και την Oρθοδοξία. Ήταν επίσης κεφαλή της

δηµόσιας διοίκησης, αρχηγός του στρατού και ανώτατος νοµοθέτης και δικαστής.

Bλέπουµε ότι ο Aυτοκράτορας δεν ήταν υπόλογος σε κάποιον άλλο άνθρωπο,


82

παρά µόνο στο Θεό. H ιδεολογία αυτή ήταν σύµφωνη µε την παλαιότερη ελληνι-

στική ρωµαϊκή θεωρία της ελέω Θεού βασιλείας.

β) Tο βυζαντινό επεκτατισµό δείχνει το σηµείο που λέει ότι ο Aυτοκράτορας

οφείλει να ανακτά τα χαµένα και να κατακτά τα αγαθά που του λείπουν µε νίκες

δίκαιες. Eδώ προβάλλεται η ιδέα του δίκαιου πολέµου, κατά τον οποίο ήταν δί-

καιο ο Aυτοκράτορας να πολεµάει τους εχθρούς του για να πάρει µε τη βία τα

αγαθά που εκείνοι είχαν.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η σχέση Πολιτείας και Eκκλησίας στο Bυζάντιο;


H κατάσταση (εσωτερική-εξωτερική) στην οποία βρισκόταν κάθε φορά η Bυ-

ζαντινή Aυτοκρατορία επηρέαζε άµεσα τις σχέσεις Kράτους-Eκκλησίας. Σε πε-

ριόδους κρίσης εσωτερικής και εξωτερικής (όπως κατά τον 8ο αι.) οι σχέσεις

Kράτους-Eκκλησίας ήταν περισσότερο δυσχερείς. Oι Aυτοκράτορες προσπαθού-

σαν να επιβάλουν τη θέλησή τους στην Eκκλησία, γιατί πίστευαν ότι µε αυτό τον

τρόπο θα αντιµετώπιζαν πιο εύκολα τα προβλήµατα. H δύναµη της Eκκλησίας

ήταν µεγάλη και η Eκκλησία απέβαινε πάντα σπουδαίος σύµµαχος του Aυτοκρά-

τορα, ώστε αυτός να εφαρµόσει την πολιτική που ήθελε ή που είχε ανάγκη η αυ-

τοκρατορία για να επιβιώσει.

H προσωπικότητα, οι βλέψεις, οι φιλοδοξίες, η παιδεία, ο χαρακτήρας γενι-

κότερα κάθε Aυτοκράτορα, αλλά και κάθε Πατριάρχη, επηρέαζαν σηµαντικά τις

σχέσεις Πολιτείας και Eκκλησίας. Aπό τα παραπάνω φαίνεται ότι οι σχέσεις Πο-

λιτείας-Eκκλησίας ακολουθούσαν διπλή κατεύθυνση: άλλες φορές ενισχύεται η

ισχύς της Eκκλησίας έναντι της Πολιτείας και άλλες φορές η δύναµή της ελαττώ-

νονταν.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια είναι η σχέση Eκλογής και Προχείρου Nόµου; (βλ.

σχετικό παράθεµα)


O Πρόχειρος Nόµος αντλεί πολλά στοιχεία από την Eκλογή των Iσαύρων.

Φαίνεται όµως ότι επιχειρείται µια γενικότερη αναθεώρηση του παλαιότερου νο-

µικού καθεστώτος. H αναθεώρηση αυτή κρίθηκε αναγκαία από την αλλαγή των

κοινωνικών συνθηκών του 9ου αι., σε σχέση µε αυτές του 8ου αι. Oι νοµοθέτες

της εποχής των Mακεδόνων προσπάθησαν να εκσυγχρονίσουν τη νοµοθεσία, πα-

τώντας όµως γερά σε παλιότερες διατάξεις, δεν επιχειρήθηκε δηλαδή ρήξη µε το

παρελθόν.

K E ΦA Λ A I O 2

83



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες απόψεις υπάρχουν για τις σχέσεις κράτους-Eκκλη-

σίας;


Για τις σχέσεις κράτους-Eκκλησίας υπάρχουν δύο απόψεις: η µία θεωρία ότι

µετά την Eικονοµαχία η Eκκλησία υποτάχτηκε στην κοσµική εξουσία, καθώς ο

Πατριάρχης διοριζόταν από τον Aυτοκράτορα, και ότι µόνο κατά το β΄ µισό του

10ου αι. η εξουσία της αποκαταστάθηκε. H δεύτερη άποψη υποστηρίζει το αντί-

θετο: η εξουσία του Aυτοκράτορα στα θρησκευτικά ζητήµατα περιορίστηκε, για

το διορισµό και παύση εκκλησιαστικών λειτουργών απαραίτητη ήταν η συγκατά-

θεση του κλήρου, η εκκλησιαστική σύνοδος είχε τη βασική ευθύνη για τα θέµατα

της θρησκείας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για τη νοµοθεσία των Mακεδόνων;


Tην εποχή αυτή αντικείµενο επιδίωξης έγινε η επαναφορά του Pωµαϊκού ∆ι-

καίου, µε τις ανάλογες βέβαια αλλαγές, που ανταποκρίνονταν στην κοινωνική

πραγµατικότητα της εποχής.

H παραπάνω επιδίωξη εγκαινιάζεται µε την έκδοση του Πρόχειρου Nόµου

(870-879), που ήταν ένα πρακτικό εγχειρίδιο µε διατάξεις Aστικού και ∆ηµοσίου

∆ικαίου. Bάση του Πρόχειρου Nόµου ήταν η Eκλογή (νοµικό έργο των Iσαύρων).

Mεγαλύτερη επιρροή από την Eκλογή είχε δεχτεί η Eπαναγωγή (µετά το 879),

µε την οποία ορίζονται ακριβώς οι αρµοδιότητες του Πατριάρχη και του Aυτο-

κράτορα, πάνω στη βάση της αµοιβαίας συνεργασίας.

H µεγαλύτερη νοµική συλλογή της αυτοκρατορίας ήταν τα Bασιλικά, µε δια-

τάξεις Kανονικού, Aστικού και ∆ηµοσίου ∆ικαίου. Tα Bασιλικά αντλούν από τις

ελληνικές και παραλλαγές και σχόλια των ιουστινιάνειων συλλογών του 6ου και

7ου αι.

Iδιαίτερα σηµαντικά έργα για το δίκαιο του 10ου αι. ήταν οι Nεαρές. Σηµα-

ντικές είναι αυτές που καταργούν τα παλιά δικαιώµατα των βουλευτηρίων των

πόλεων και των συγκλητικών. H εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια του Aυτο-

κράτορα, ο οποίος ταυτίζεται µε το κράτος. Nεαρές εκδόθηκαν και για την αντι-

µετώπιση προβληµάτων της εποχής.


84


Xαρακτήρας, σκοποί και υποχρεώσεις της αυτοκρατορικής εξουσίας (σελ.

40 του σχολικού βιβλίου)

Tο απόσπασµα από την Eπαναγωγή µας µιλάει για τον Aυτοκράτορα και την

εξουσία που αυτός έχει. Aποτελεί τη νόµιµη εξουσία. Aγρυπνάει, ώστε να δια-

φυλάσσει τα αγαθά και να ανακτά τα χαµένα µε δίκαιες νίκες. Για την κρίση του

στηρίζεται στην Aγία Γραφή, στα ιερά θέσµια των Aγίων Πατέρων και στους

νόµους του κράτους. O Aυτοκράτορας είχε απόλυτη εξουσία. Περιοριζόταν µό-

νο από την ηθική και την παράδοση.

Oι στόχοι του Πρόχειρου Nόµου (σελ. 41 του σχολικού βιβλίου)

Στο προοίµιο του Πρόχειρου Nόµου αναφέρεται ότι σκοπός του είναι η επα-

ναφορά καλών νόµων οι οποίοι θα βοηθήσουν το κράτος να προκόψει. Eδώ γί-

νεται αρνητική κριτική στην Eκλογή των Iσαύρων. Πάντως, γεγονός είναι ότι ο

Πρόχειρος Nόµος πήρε πολλά στοιχεία από την Eκλογή.





1. H δηµόσια διοίκηση της αυτοκρατορίας στις αρχές του 10ου αι.…

α. παρακµάζει

β. παρουσίαζει προβλήµατα

γ. βελτιώνεται

Aπάντηση: γ

2. H κεντρική κρατική µηχανή ελέγχεται από ...

α. τον αρχηγό του στρατού

β. την Eκκλησία

γ. τον Aυτοκράτορα

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 2

85

3. Tον πρώτο λόγο στα εκκλησιαστικά και δογµατικά θέµατα είχε …

α. ο Aυτοκράτορας

β. η εκκλησιαστική σύνοδος

γ. ο λαός

Aπάντηση: β

4. Tις αρµοδιότητες του Aυτοκράτορα και του Πατριάρχη καθορίζει µε ακρί-

βεια…

α. η Eπαναγωγή

β. το Πρόχειρο δίκαιο

γ. η Eκλογή

Aπάντηση: α

5. Tις ιστορικές συνθήκες των αρχών του 10ου αι. αντικατοπτρίζουν καλύτερα

...

α. οι Nεαρές

β. τα Bασιλικά

γ. η Eκλογή

Aπάντηση: α

6. Tο κράτος ταυτίζεται πλέον µε τον εκάστοτε…

α. Πατριάρχη

β. Aυτοκράτορα

γ. Στρατηγό

Aπάντηση: β

7. Στις αρχές του 10ου ο αριθµός των θεµάτων …

α. µένει σταθερός

β. αυξάνεται

γ. µειώνεται

Aπάντηση: β



1. Στις αρχές του 10ου αι. και η κρατική µηχανή ελέγχεται από τους Έπαρχους.

2. Tα µεγάλα θέµατα διαιρούνται και απλουστεύεται η επαρχιακή πολιτική διοί-

κηση.


86

3. Tο ζήτηµα των σχέσεων Kράτους-Eκκλησίας είναι αµφιλεγόµενο έως το δεύ-

τερο µισό του 10ου αι.

4. Στη νοµοθεσία επιδιώχθηκε η επιστροφή στο ∆ίκαιο των εικονοµάχων.

5. Για τα Bασιλικά χρησιµοποιήθηκε το λατινικό κείµενο των ιουστινιάνειων

συλλογών.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 2, 3.



A B

1. Mε τους Mακεδόνες εµπεδώνεται α. από τις εντολές της ηθικής και της

παράδοσης

2. H εξουσία του Aυτοκράτορα

περιορίζεται µόνο β. δόθηκε δυο φορές σε µέλη της αυ-

τοκρατορικής οικογένειας

3. Eπιδιώχθηκε η επιστροφή γ. ανώτατος διοικητής

4. O Πρόχειρος Nόµος ήταν δ. την επαρχιακή διοίκηση

5. Tο πατριαρχικό αξίωµα ε. ένα αίσθηµα δυναστικής σταθερό

τητας

6. Tα Bασιλικά ήταν στ. η µεγαλύτερη νοµική συλλογή της

αυτοκρατορίας

7. Oι Mακεδόνες απλούστευσαν

ζ. πρακτικό εγχειρίδιο µε διατάξεις

∆ηµοσίου και Aστικού ∆ικαίου

8. O Aυτοκράτορας ήταν η. στο Pωµαϊκό ∆ίκαιο

Aπάντηση: 1ε, 2α, 3η, 4ζ, 5β, 6στ, 7δ, 8γ

5. H διεθνής ακτινοβολία του Bυζαντίου


α. H βυζαντινή διπλωµατία

Tο Bυζάντιο είχε επιδέξια διπλωµατία, η οποία περιλάµβανε: α) ανταλλαγές

πρέσβεων, β) χρήµατα ή δώρα σε ξένους ηγεµόνες (χορηγίες), γ) σύναψη συµµα-

χιών µέσω των επιγαµιών καθώς και σύναψη εµπορικών συµφωνιών, δ) τον εκ-

K E ΦA Λ A I O 2

87

χριστιανισµό αλλόθρησκων λαών. Tα διακρατικά προβλήµατα ρυθµίζονταν µέσω

της αποστολής πρέσβεων, οι οποίοι ήταν πρόσωπα ιερά.

H εξωτερική πολιτική χαραζόταν από τον Aυτοκράτορα, ενώ ο Λογοθέτης του

∆ρόµου ήταν υπεύθυνος για τις λεπτοµέρειες.

Oι διπλωµατικές µέθοδοι δεν έµειναν σταθερές αλλά εξελίχτηκαν µε το πέρα-

σµα του χρόνου.

β. Oι σχέσεις µε τους Άραβες

H αραβοβυζαντινή σύγκρουση αυτή την εποχή κορυφώνεται. Oι δύο πλευρές

έχουν τα δικά τους εδαφικά κέρδη. H Θεσσαλονίκη αλώθηκε από το 904, ενώ οι

Bυζαντινοί είχαν αλλεπάλληλες επιτυχίες. Tο 944 ο Iωάννης Kουρκούας πέτυχε

την άλωση της συριακής Έδεσσας, αργότερα πήρε την Kρήτη (961) και την Kύ-

προ (965) από τους Άραβες. Mε τους Mακεδόνες αυτοκράτορες τα σύνορα του

κράτους ανατολικά φτάνουν ως τη Συρία και την Kιλικία. Aν και οι µουσουλµά-

νοι διεξήγαγαν ιερό πόλεµο εναντίον των αντιπάλων τους, συχνά αναπτύσσονται

ειρηνικές επαφές στο µεσοδιάστηµα των συγκρούσεων.

γ. Oι σχέσεις µε τους Bούλγαρους

γ1. Oι Bούλγαροι υπό το Συµεών

O εκχριστιανισµός των Bουλγάρων ενίσχυσε το σλαβικό στοιχείο και συνέβα-

λε στην πολιτική ενοποίηση των δύο µερίδων που αποτελούσαν το βουλγαρικό

κράτος. O Συµεών (839-927) µετέφερε την πρωτεύουσα στην Πρεσλάβα. Tότε η

χώρα γνώρισε την πρώτη ακµή της.

O Συµεών, ο οποίος είχε χαρακτηριστεί ηµιαργείος (ηµιέλληνας), απέβλεπε

στη δηµιουργία µιας βουλγαροβυζαντινής αυτοκρατορίας. Έφτασε ως τα τείχη

της Kων/πολης το 913, αλλά δεν µπόρεσε να την καταλάβει. Πήρε όµως την ευχή

του πατριάρχη Nικόλαου Mυστικού. O Συµεών αργότερα αναγορεύτηκε Bασι-λεύς Bουλγάρων και Pωµαίων. Πάντως αυτός ο τίτλος ποτέ δεν αναγνωρίστηκε

από τους Bυζαντινούς.

O Συµεών πέτυχε και άλλες νίκες επί των Bυζαντινών και το 924 εµφανίστη-

κε µπροστά στα τείχη της Kωνσταντινούπολης, χωρίς ωστόσο να κατορθώσει τί-

ποτα, καθώς δε διέθετε στόλο και οι δυνάµεις του ειχαν εξασθενήσει εξαιτίας των

πολέµων µε τους Σέρβους και τους Kροάτες.

Tελικά, ο δίαδοχος του Συµεών Πέτρος νυµφεύθηκε την κόρη του Pωµανού

Λεκαπηνού και πήρε τον τίτλο Bασιλεύς της Bουλγαρίας.


88

γ2. H ίδρυση του νέου βουλγαρικού κράτους από το Σαµουήλ. H υποταγή του

στο Bυζάντιο

Nέο βουλγαρικό κράτος δηµιουργήθηκε µε κέντρο τη βορειοδυτική Mακεδονία

µε ηγεµόνα το Σαµουήλ. Aρχικά, το Bυζάντιο αντέδρασε ήπια, καθώς ο στρατός

ήταν απασχοληµένος στην M. Aσία. Aργότερα, ο Nικηφόρος Oυρανός πέτυχε µε-

γάλη νίκη στο Σπερχειό (997), ενώ σηµαντική ήττα γνώρισαν οι Bούλγαροι το

1014 στο Kλειδί της Mακεδονίας. H Bουλγαρία υποτάχθηκε το 1018 και διαιρέ-

θηκε σε θέµατα.

δ. Oι σχέσεις µε τους Pώσους

Aν και οι Pώσοι απείλησαν το Bυζάντιο αρκετές φορές, αναπτύχθηκαν καλές

σχέσεις ανάµεσα στο κράτος του Kιέβου και στην αυτοκρατορία. Pώσοι έµποροι

αντάλλασσαν τα προϊόντα τους µε βυζαντινά µεταξωτά.

Tο 957 η ηγεµονίδα του Kιέβου Όλγα ήρθε στην Kων/πολη και συµφώνησε να

αναλάβει το Bυζάντιο το δεύτερο και οριστικό εκχριστιανισµό των Pώσων. O

Pώσος ηγεµόνας Bλαδίµηρος παντρεύτηκε την αδερφή του Bασιλείου B΄, αφού

βαπτίστηκε χριστιανός. Tην εποχή αυτή συνηθίζεται συγγενείς του Aυτοκράτορα

και πορφυρογέννητες πριγκίπισσες να παντρεύονται ξένους ηγεµόνες για πολι-

τικούς λόγους.

Mε το γάµο αυτό ο Bλαδίµηρος έβαλε τη Pωσία σε νέα τροχιά, αφού οι βυζα-

ντινοί θεσµοί, η βυζαντινή τέχνη κτλ. µεταλαµπαδεύτηκαν µε επιτυχία στη Pωσία.

ε. H βυζαντινή πολιτική στην Iταλία και η Aγία Pωµαϊκή Aυτοκρα-

τορία του Γερµανικού Έθνους

O Nικηφόρος Φωκάς ακολούθησε την πολιτική των προκατόχων του στην Iτα-

λία. Aγωνίστηκε εναντίον των Aράβων και των ∆υτικών, για να παραµείνει ζω-

ντανή η βυζαντινή παρουσία στην περιοχή. Mήλο της έριδας έγιναν τα κρατίδια

της κεντρικής Iταλίας. Oι Γερµανοί του Όθωνα A΄ τα κατέλαβαν. Tότε οι Bυζα-

ντινοί αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν τη στέψη του Όθωνα ως Aυτοκράτορα των

Pωµαίων (962). Oι διαπραγµατεύσεις τελικά απέβησαν άκαρπες.

Στα χρόνια του Iωάννη Tσιµισκή οι σχέσεις των δύο αυτοκρατοριών βελτιώ-

θηκαν. H ανιψιά του Aυτοκράτορα παντρεύτηκε τον Όθωνα B΄. Oι ιταλικές κτή-

σεις χάθηκαν τελικά το 1071 από τους Nορµανδούς.

στ. Tο Σχίσµα µεταξύ των δύο Eκκλησιών

Tο 1054 είναι η χρονολογία του οριστικού Σχίσµατος ανάµεσα στη ∆υτική και

Aνατολική Eκκλησία. Πέρα από δογµατικές και θεολογικές διαφορές, κύρια αίτια

K E ΦA Λ A I O 2

89

του Σχίσµατος ήταν η προσπάθεια της επιβολής του παπικού πρωτείου. Σηµαντι-

κό µερίδιο ευθύνης φέρουν ο πατριάρχης Kηρουλάριος και ο αντιπρόσωπος του

Πάπα καρδινάλιος Oυµβέρτος, καθώς ήταν και οι δύο αδιάλλακτοι. Tο περίεργο εί-

ναι ότι η κοσµοϊστορική σηµασία του γεγονότος δεν έγινε άµεσα αντιληπτή.

ζ. Oι σχέσεις µε τις ιταλικές ναυτικές πόλεις

Kατά το 10ο αι. αναπτύχθηκαν οι σχέσεις του Bυζαντίου µε τις ιταλικές ναυ-

τικές πόλεις, και ειδικά µε τη Bενετία.

O Bασίλειος B΄ παραχώρησε στους Bενετούς το δικαίωµα να πληρώσουν λι-

γότερα χρυσά νοµίσµατα κατά την είσοδο τους στο τελωνείο της Aβύδου, ως

αντάλλαγµα για το γεγονός ότι οι Bενετοί µετέφεραν µε τα καράβια τους βυζα-

ντινό στρατό στη Λογγοβαρδία. Έτσι, εγκαινιάζεται η πολιτική παραχώρησης

προνοµίων στις ιταλικές ναυτικές πόλεις, πολιτική που επέφερε τελικά ανυπο-

λόγιστη καταστροφή αργότερα στην οικονοµία της αυτοκρατορίας.


– H βασιλεία του Συµεών 893-927

– O Συµεών µπροστά στα τείχη της

Kων/πολης 913

– ∆εύτερη εµφάνιση του Συµεών

µπροστά στην Kωνσταντινούπολη 924

– Άλωση της συριακής Έδεσσας 944

– Eπίσκεψη της ηγεµονίδας του Kιέβου

Όλγας στην Kωνσταντινούπολη 957

– Kατάληψη της Kρήτης από τους

Bυζαντινούς 961

– Στέψη του Όθωνα A΄ ως αυτοκρά-

τορα των Pωµαίων 962

– Kατάληψη της Kύπρου από τους

Bυζαντινούς 965

– O Λιουτπράνδος πηγαίνει στην

Kων/πολη για διαπραγµατεύσεις 968

– ∆ηµιουργείται νέο Bουλγαρικό Kράτος

µε κέντρο τη βορειοδυτική Mακεδονία 976

– Nίκη των Bυζαντινών έναντι των


90

Bούλγαρων στο Σπερχειό 997

– Nίκη των Bυζαντινών έναντι των

Bουλγάρων στο Kλειδί 1014

– Oριστική υποταγή της Bουλγαρίας

στους Bυζαντινούς 1018

– ∆εύτερο και οριστικό Σχίσµα µεταξύ

Aνατολικής και ∆υτικής Eκκλησίας 1054

– Oι Nορµανδοί εξαλείφουν τα τελευταία απο-

µεινάρια των ιταλικών βυζαντινών κτήσεων 1071



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν τα µέσα µε τα οποία οι Bυζαντινοί ασκούσαν τη

διπλωµατία (συµβουλευτείτε το σχετικό παράθεµα);


α) Tα µέσα της βυζαντινής διπλωµατίας ήταν οι ανταλλαγές πρέσβεων, οι χο-

ρηγίες (δώρα κτλ.) σε ξένους ηγεµόνες, η σύναψη συµµαχιών και µε επιγαµίες, ο

εκχριστιανισµός άλλων λαών.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Σε ποιους περιορισµούς υποβαλλόταν η διάθεση ρωσικών

προϊόντων στην αγορά της Kωνσταντινούπολης κατά το

10ο αι; (σχετικό παράθεµα)


α) Oι Pώσοι πρεσβευτές και έµποροι έπρεπε να µεταφέρουν έγγραφα που να

δήλωναν πόσα πλοία απέστειλαν.

β) Όταν έρχονταν, έπρεπε να µένουν κοντά στο ναό του Aγίου Mάµαντος.

γ) Έπρεπε να έρχονται στην Πόλη από καθορισµένη πύλη, συνοδευόµενοι από

αυτοκρατορικούς υπαλλήλους χωρίς όπλα, 50 άνδρες κάθε φορά.

δ) Mπορούσαν να εµπορεύονται ανάλογα µε τις ανάγκες τους.

ε) ∆εν µπορούσαν να διαχειµάζουν κοντά στον Aγ. Mάµαντα.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι φιλοδοξίες του Bούλγαρου τσάρου Συµεών

και ποια τα αίτια της τελικής αποτυχίας των σχεδίων του;

(σχετικό παράθεµα)

K E ΦA Λ A I O 2

91


O Συµεών επιθυµούσε να δηµιουργήσει µια βουλγαροβυζαντινή αυτοκρατο-

ρία. Aπέτυχε όµως γιατί δεν µπόρεσε να εκπορθήσει τα τείχη της Kωνσταντινού-

πολης.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι αφορµές και ποια τα βαθύτερα αίτια του

Σχίσµατος; (σχετικό παράθεµα)


α) Aφορµή για το Σχίσµα του 1054 ήταν οι διαφωνίες σε θρησκευτικά και δογ-

µατικά θέµατα: η νηστεία του Σαββάτου, η χρήση του άζυµου άρτου, το filoque

κ.ά.

β) H πραγµατική αιτία ήταν η φιλοδοξία της ∆υτικής Eκκλησίας να κυριαρχή-

σει στην οικουµένη. O Πάπας διεκδικούσε για τον εαυτό του το πρωτείο, πράγµα

που το Πατριαρχείο Kων/πολης, φυσικά, αρνούνταν να δεχτεί, ύστερα µάλιστα

από την προσάρτηση του σλαβικού κόσµου στην Aνατολική Eκκλησία.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mε ποιο τρόπο οι Pώσοι ασπάστηκαν την Oρθοδοξία;


Tο 957 η ηγεµονίδα του Kιέβου Όλγα ήρθε στην Kων/πολη και συµφώνησε να

αναλάβει το Bυζάντιο το δεύτερο και οριστικό εκχριστιανισµό των Pώσων. Oι

Pώσοι βοήθησαν στρατιωτικά τους Bυζαντινούς όταν ξέσπασε η εξέγερση του

Bάρδα Σκληρού στη M. Aσία. O Pώσος ηγεµόνας Bλαδίµηρος παντρεύτηκε την

αδερφή του Bασιλείου B΄, αφού βαπτίστηκε χριστιανός. Tην εποχή αυτή συνηθί-

ζεται συγγενείς του Aυτοκράτορα και πορφυρογέννητες πριγκίπισσες να πα-

ντρεύονται ξένους ηγεµόνες για πολιτικούς λόγους.


92


Yποδοχή ξένου πρεσβευτή (σελ. 43 του σχολικού βιβλίου)

O Λιουτπράνδος αναφέρει το τυπικό της υποδοχής ενός ξένου πρεσβευτή. Oθρόνος του Aυτοκράτορα είναι επιβλητικός. Tο ίδιο και ο περιβάλλων χώρος.Yπήρχαν τέσσερα λιοντάρια ξύλινα ή από επιχρυσωµένο µέταλλο ως φρουροίκ.ά. H είσοδος του πρεσβευτή συνοδεύονταν από φωνές πτηνών και βρυχηθ-µούς των λιονταριών. Προσκύνησε τρεις φορές στον Aυτοκράτορα, του οποίουο θρόνος είχε υψωθεί πολύ και αυτός φορούσε άλλη στολή. Όλο αυτό το θεα-τρικό περιβάλλον και η ύπαρξη της ιδιαίτερης σκηνικής παρουσίας δικαιολογεί-ται από το γεγονός ότι οι Bυζαντινοί ήθελαν να υποβάλουν τους ξένους πρε-σβευτές δείχνοντάς τους τη δύναµη και τον πλούτο των ίδιων και της αυτοκρα-τορίας. Έπρεπε οι φιλοξενούµενοι να νιώσουν το δέος της ισχύος του κράτους.

H αραβοβυζαντινή συνθήκη του 969 (παρ. 20) (σελ. 44 του σχολικού βιβλίου)

H παράγραφος 20 της αραβοβυζαντινής συνθήκης του 969 µιλάει για το φό-ρο που επιβάλλεται σε ανθρώπους και αγαθά που µπαίνουν σε αραβικές περιο-χές από περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχο των Bυζαντινών. Ένα νέο επιθετι-κό πνεύµα την εποχή των Mακεδόνων, σε συνδυασµό µε τη διάσπαση του Xα-λιφάτου, οδήγησε σε ραγδαία προέλαση των Bυζαντινών. Mέσα σε αυτά ταπλαίσια εντάσσεται και αυτή η αραβοβυζαντινή συνθήκη.

O Pωµανός A΄ Λεκαπηνός ψέγει το Συµεών για τις απαιτήσεις του (σελ. 44

του σχολικού βιβλίου)O Pωµανός A΄ Λεκαπηνός κατηγορεί το Συµεών ότι έχει σφετεριστεί τον τίτ-

λο του Bασιλέα Bουλγάρων και Pωµαίων, χωρίς µάλιστα τη θεϊκή έγκριση. Oπαραπάνω τίτλος ανήκει στους Bυζαντινούς, γιατί αυτοί τον πήραν από το Θεό,όπως και την εξουσία, και όχι µε σφαγές και βία. Oι Bυζαντινοί κρατούσαν µεπείσµα το δικαίωµα να ονοµάζονται µόνο αυτοί Aυτοκράτορες Pωµαίων. Θεω-ρούσαν ότι οι υπόλοιποι ήταν υποτακτικοί τους.

Aπό τη βυζαντινορωσική συνθήκη του 944 (σελ. 45 του σχολικού βιβλίου)

Στο απόσπασµα αυτό αναφέρονται οι υποχρεωτές των Pώσων πρεσβευτώνκαι εµπόρων που µπαίνουν στη βυζαντινή επικράτεια. Oφείλουν να φέρουν έγ-γραφα πιστοποίησης του αριθµού πλοίων κάθε αποστολής. Oφείλουν να διαµέ-νουν στον Άγιο Mάµαντα, να εισέρχονται από ορισµένη πύλη, χωρίς όπλα. Φεύ-γοντας παίρνουν προµήθειες από το κράτος. Tο βυζαντινό κράτος ασκούσε πο-λιτική αυστηρή ελέγχου εισόδου κα εξόδου ξένων υπηκόων, ώστε να γνωρίζεικάθε φορά ποιοι εισέρχονται στη χώρα και ποιοι εξέρχονται.

K E ΦA Λ A I O 2

93

O Λιουτπράνδος επισκέπτεται την Πόλη για δεύτερη φορά (968 - 969) (σελ.

46 του σχολικού βιβλίου)O Λιουτπράνδος µιλάει µε άσχηµα λόγια για την υποδοχή που έγινε στην

πρεσβεία από τον Aυτοκράτορα. Aν και περίµεναν έφιπποι γιά ώρα, οδηγήθη-καν πεζοί στο µέγαρο. Aργότερα ο Λιουτπράνδος φιλονίκησε µε το λογοθέτηΛέοντα γιατί αποκαλούσε το ∆υτικό Aυτοκράτορα Pήγα, δηλ. Bασιλιά. Ήδη απόαυτή την εποχή οι σχέσεις Bυζαντινών και ∆υτικών δεν είναι καλές. Λίγο αρ-γότερα (1054) επήλθε και το δεύτερο Σχίσµα µεταξύ Aνατολικής και ∆υτικήςEκκλησίας. Tο 1204 ξεκινάει η Λατινοκρατία στην Eλλάδα. Aλλά και αργότεραοι ∆υτικοί δε βοήθησαν τη δεινοπαθούσα Kωνσταντινούπολη από τους Oθωµα-νούς. Oι ∆υτικοί διέλυσαν τη συνοχή της αυτοκρατορίας, ώστε να µπορέσουννα ελέγχουν τους πλούσιους εµπορικούς δρόµους µε την Aνατολή.

Tο Bυζάντιο και το πρωτείο της Pώµης (Σελ. 48 του σχολικού βιβλίου)

O Oστρογκόρσκυ υποστηρίζει ότι ο εκχριστιανισµός µεγάλης µερίδας τωνΣλάβων από το Πατριαρχείο Kωνσταντινούπολης υπήρξε ο θεµέλιος λίθος τηςδύναµης της Aνατολικής Eκκλησίας, η οποία αρνήθηκε να υποταχτεί στις προ-σπάθειες της Pώµης για αποδοχή του Πρωτείου, το οποίο διεκδικούσε λόγωθέσης και αρχαιότητας.





1. Στο Mεσαίωνα κάθε διακρατικό ζήτηµα ρυθµιζόταν ...

α. µε µόνιµες διπλωµατικές αντιπροσωπείες

β. µε ευκαιριακή αποστολή πρέσβεων

γ. µε πόλεµο

Aπάντηση: β

2. Tις κατευθύνσεις της εξωτερικής πολιτικής καθόριζε ο ...

α. πρεσβευτής

β. Λογοθέτης του ∆ρόµου

γ. Aυτοκράτορας

Aπάντηση: γ


94

3. O εκχριστιανισµός των Bουλγάρων επηρέασε την …

α. οικονοµική τους εξέλιξη

β. πολιτισµική

γ. ηθική

Aπάντηση: β

4. O Συµεών µετέφερε την πρωτεύουσα στην …

α. Πρεσλάβα

β. Πλίσκα

γ. Σόφια

Aπάντηση: α

5. O Πατριάρχης Nικόλαος Mυστικός ενίσχυσε το κύρος του Συµεών ...

α. µε την ευχή του

β. µε χρήµατα

γ. µε ιεραποστόλους

Aπάντηση: α

6. O Συµεών προσπάθησε να γίνει δεκτός στην Kωνσταντινούπολη, αλλά δεν τα

κατάφερε γιατί …

α. ήταν εξασθενηµένος στρατιωτικά

β. ήταν ανίκανος

γ. ήταν ανέτοιµος

Aπάντηση: α

7. Eιρήνη µε το Bυζάντιο συνήψε ο Bούλγαρος ηγεµόνας…

α. Πέτρος

β. Συµεών

γ. Σαµουήλ

Aπάντηση: α

8. H υποταγή της Bουλγαρίας και προσάρτησή της στο βυζαντινό κράτος έγινε

το έτος …

α. 1014

β. 1018

γ. 976

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 2

95

9. Tα νέα εδάφη της Bουλγαρίας που προσαρτήθηκαν στο Bυζάντιο οργανώθη-

καν σε…

α. φέουδα

β. επαρχίες

γ. θέµατα

Aπάντηση: γ

10. O Bασίλειος B΄ υποσχέθηκε να δώσει στο Pώσο ηγεµόνα Bλαδήµηρο ως σύ-

ζυγο την αδελφή του Άννα, αν ο ίδιος και το έθνος του…

α. του παραχωρούσε εδάφη

β. εκχριστιανιζόταν

γ. υποτασσόταν

Aπάντηση: β

11. O Nικηφόρος Φωκάς ακολούθησε την ... πολιτική των προκατόχων του.

α. ιταλική

β. αραβική

γ. βουλγαρική

Aπάντηση: α

12. Oι σχέσεις µεταξύ Bυζαντινής και Γερµανικής Aυτοκρατορίας βελτιώθηκαν

επί ...

α. Nικηφόρου Φωκά

β. Bασιλείου B΄

γ. Iωάννη Tσιµισκή

Aπάντηση: γ

13. Kύρια αιτία του Σχίσµατος υπήρξε …

α. κάποια δογµατική διαφωνία

β. η διεκδίκηση της πρωτοκαθεδρίας εκ µέρους της Pώµης

γ. η αγαµία του κλήρου

Aπάντηση: β



1. Tο Bυζάντιο πολεµούσε εναντίον των εχθρών του και απέφευγε το διπλωµα-

τικό δρόµο.

2. Oι επιτυχίες του Kουρκούα προετοίµασαν την ανάκτηση των µεγαλονήσων


96

Kρήτης και Kύπρου, η οποία συνέβαλε στον περιορισµό της πειρατείας του

αραβικού στόλου.

3. O Nικηφόρος Φωκάς και ο Iωάννης Tσιµισκής επεξέτειναν τα σύνορα του

κράτους ως τη Συρία και την Παλαιστίνη.

4. O εκχριστιανισµός των Bουλγάρων συνέβαλε θετικά στην πολιτιστική τους

εξέλιξη.

5. Mε το Συµεών οι ελληνοβουλγαρικές σχέσεις είναι οµαλές.

6. O πατριάρχης Nικόλαος Mυστικός ενίσχυσε ηθικά τους Bυζαντινούς.

7. Mεταξύ του Bυζαντίου και της Γερµανικής Aυτοκρατορίας µήλο της έριδας

ήταν οι βυζαντινές κτήσεις στην Iταλία.

8. Mεγάλο ρόλο στο Σχίσµα έπαιξε η αδιαλλαξία του Mιχαήλ Kηρουλλάριου

και του Oυµβέρτου.

9. Tο Σχίσµα δηµιούργησε φιλοβυζαντινή διάθεση στην Iταλία.

10. Στους Bενετούς παραχωρήθηκαν πολλά προνόµια από το Bασίλειο B΄.




A B

1. Oι πρεσβευτές ήταν α. την προσχώρηση των Pώσων

Xριστιανισµό

2. H Kύπρος ανακτήθηκε β. πρόσωπα ιερά και απαραβίαστα

3. O Συµεών επιδίωκε

γ. να γίνει ο ίδιος Aυτοκράτορας

4. Tο Bυζάντιο ανέπτυξε εµπορικές σχέσεις

5. Oι βυζαντινορωσικές εµπορικές σχέσεις δ. µε το Kίεβο

6. Oι παραδόσεις του Bυζαντίου ήρθαν

στην αυλή των Oθωνιδών από ε. της Παλαιοβουλγαρικής Eκκλη

σίας

7. O Bασίλειος B΄ επιδίωκε στ. ήταν επωφελείς και για τις δύο

πλευρές

8. Πραγµατοποιήθηκε εξελληνισµός ζ. το 965

η. τη Θεοφανώ

Aπάντηση: 1β, 2ζ, 3γ, 4δ, 5στ, 6η, 7α, 8ε

K E ΦA Λ A I O 2

97

6. Oι διάδοχοι του Bασιλείου B΄ (1025-1054)


α. H οικονοµία

Tα χρόνια µε τά το θάνατο του Bασιλείου B΄ χαρακτηρίζονται από συνέχιση

της οικονοµικής ανάπτυξης, αλλά και από πολιτική αστάθεια. Tο χρυσό νόµισµα

νοθεύτηκε µε άργυρο, ώστε να καλυφθεί η ζήτηση χρήµατος στην αγορά, καθώς

υπήρχε αύξηση της αγροτικής παραγωγής και ανάπτυξη του εξωτερικού εµπορί-

ου. Aκολούθησαν και άλλες υποτιµήσεις του νοµίσµατος, το οποίο τελικά έχασε

µεγάλο µέρος της αξίας του.

β. H κοινωνική πολιτική

Όσον αφορά την κοινωνική πολιτική, ο Pωµανός Aργυρός κατάργησε το αλ-

ληλέγγυο, ενώ αργότερα εγκαταλείφθηκε ο αγώνας εναντίον των δυνατών. Aπο-

τέλεσµα ήταν µακροπρόθεσµα να αποδυναµωθεί ο βυζαντινός στρατός, καθώς οι

µικροϊδιοκτήτες, οι οποίοι απορροφήθηκαν από τους δυνατούς, αποτελούσαν

τον κορµό του στρατού. Aποδυναµώθηκε, όµως, και η οικονοµία. Aργότερα, επί

Kων/νου Θ΄ Mονοµάχου, οι δυνατοί απαλλάχθηκαν από τη φορολογία, ενώ ανέ-

λαβαν και σηµαντικές δικαστικές και διοικητικές δικαιοδοσίες. Πολλές φορές οι

φόροι εκµισθώνονταν σε ιδιώτες.

γ. Πολιτική αστάθεια

Στον τοµέα της πολιτικής χαρακτηριστικό της εποχής είναι η αστάθεια, που

εκφράζεται µε τις συχνές εναλλαγές Aυτοκρατόρων στο θρόνο, τις δολοπλοκίες

και τις διαµάχες ανάµεσα στους δυνατούς. Aρχικά, υπερίσχυσε η πολιτική αρι-

στοκρατία της πρωτεύουσας.

Oι επίγονοι των Mακεδόνων έδειξαν αλαζονεία και δεν προστάτευσαν επαρ-

κώς τα νεοαποκτηθέντα εδάφη. Eίχε καθιερωθεί ο θεσµός της εξαγοράς της θη-

τείας (εξαργυρισµός). Έτσι, ο στρατός σιγά σιγά αντικαταστάθηκε από µισθοφό-

ρους, τη στιγµή µάλιστα που νέοι εχθροί εµφανίστηκαν στον ορίζοντα.


98



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Σε ένα πίνακα µε δύο στήλες, σηµειώστε, αριστερά, τις οι-

κονοµικοκοινωνικές µταβολές που έλαβαν χώρα επί των

επιγόνων του Bασιλείου και δεξιά, περιληπτικά, τις συνέ-

πειές τους.


α) Oικονοµικοκοινωνικές µεταβολές

– Nόθευση του νοµίσµατος, ώστε να αντιµετωπιστεί η µεγάλη ζήτηση στην

αγορά.

– ∆ιαµάχες ανάµεσα στους δυνατούς.

– Aδιαφορία της κεντρικής εξουσίας για τους πληθυσµούς των νεοαποκτηθει-

σών περιοχών και καθιέρωση του θεσµού της εξαγοράς της θητείας.

– Oι Aυτοκράτορες ευνοούν τους δυνατούς, οι οποίοι απορροφούν τις µι-

κροϊδιοκτησίες. Oι δυνατοί σιγά σιγά αναλαµβάνουν αυξηµένες οικονοµικές και

δικαστικές διακαιοδοσίες.

– ∆ηµιουργία του θεσµού της πρόνοιας.

– Σχίσµα µεταξύ των δύο Eκκλησιών.

β) Συνέπειες

– Tο βυζαντινό χρυσό νόµισµα έπαψε να κυριαρχεί στη διεθνή αγορά.

– Πολιτική αστάθεια.

– Kρίση στις σχέσεις των ακριτών µε την κεντρική εξουσία. Oι µισθοφόροι

επανέρχονται στο στρατό.

– H εξαφάνιση των µικροϊδιοκτητών υπονοµεύει τη στρατιωτική δύναµη της

αυτοκρατορίας, αλλά και την οικονοµική ευρωστία του κράτους.

– Aυξάνεται η δύναµη των γαιοκτηµόνων.

– O χριστιανικός κόσµος διαιρείται στα δύο.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η σηµασία των βυζαντινών νοµισµάτων για τη διάδο-

ση της αυτοκρατορικής ιδεολογίας, σύµφωνα µε το παρά-

θεµα;


Tα βυζαντινά νοµίσµατα διέδιδαν την αυτοκρατορική ιδέα, καθώς κυκλοφο-

ρούσαν παντού µέσα στην αυτοκρατορία και έξω από αυτήν. Oι µεσαιωνικοί άν-

K E ΦA Λ A I O 2

99

θρωποι –απλοί πολίτες και Bασιλιάδες– θαύµαζαν τον πλούτο και τη δύναµη

της Kων/πολης και του Aυτοκράτορα.


Tο ∆ολάριο του Mεσαίωνα (σελ. 49 του σχολικού βιβλίου)

H Eλένη Aρβελέρ µας µιλάει για την απήχηση του βυζαντινού νοµίσµατοςστις διεθνείς αγορές της εποχής. Kυριαρχεί από το 312 ως τα µέσα του 11ουαι. Xάρη σε αυτό η δύναµη του Bυζαντίου (οικονοµική πρώτα, πολιτική, στρα-τιωτική, θρησκευτική) γίνεται γνωστή και σεβαστή στα πέρατα της οικουµένης.O χλαµυδοφόρος Aυτοκράτορας, ο οποίος κρατάει στο χέρι του σφαίρα πουφέρει σταυρό και σκήπτρο, στέφεται από Άγγελο, αντιπρόσωπο του Θεού. Hεξουσία του Bυζαντινού Kαίσαρα, το µόνο και γνήσιο αντιπρόσωπο των Pωµαί-ων Kαισάρων, εκτείνεται µε τη χάρη του Θεού παντού όπου κυκλοφορεί ο χρυ-σός πρέσβης µιας αυτοκρατορίας και µιας πόλης η οποία κράτησε για χίλια καιπλέον χρόνια άσβηστη τη φωτιά του ελληνορωµαϊκού παρελθόντος και της χρι-στιανικής πίστης.





1. Tο βυζαντινό νόµισµα νόθευσε µε άργυρο ο…

α. Λέων Στ΄

β. Bασίλειος B΄

γ. Kωνσταντίνος Θ΄

Aπάντηση: γ

2. Στον πολιτικό χώρο υπερίσχυσε ...

α. H πολιτική αριστοκρατία

β. η στρατιωτική αριστοκρατία

γ. η εκκλησιαστική εξουσία

Aπάντηση: α


100

3. Tο αλληλέγγυο τελικά … από τους επιγόνους του Bασιλείου B΄.

α. ενισχύθηκε

β. καταργήθηκε

γ. διατηρήθηκε

Aπάντηση: β

4. Oι µικροί γεωργοί εξελίχθηκαν …

α. κοινωνικά

β. οικονοµικά

γ. σε παροίκους

Aπάντηση: γ

5. Eξαιρέθηκαν από τη φορολογία επί Kωνσταντίνου Θ΄...

α. οι πάροικοι

β. οι δυνατοί

γ. οι γεωργοί

Aπάντηση: β



1. Mετά το θάνατο του Bασιλείου B΄ υπάρχει πολιτική σταθερότητα.

2. Tο εξωτερικό εµπόριο παρουσίασε ανοδικές τάσεις.

3. Oι επίγονοι του Bασιλείου B΄ δεν ενδιαφέρθηκαν για τα συµφέροντα των πλη-

θυσµών που περιλαµβάνονταν στα νέα σύνορα της αυτοκρατορίας.

4. H εκδίκηση αξιόποινων πράξεων και η είσπραξη των φόρων πέρασε από τους

γαιοκτήµονες στο κράτος.

5. Άρχισε να υφίσταται ο θεσµός της πρόνοιας, δηλαδή της παραχώρησης κτηµά-

των µε όλα τα έσοδά τους στους µικρούς γεωργούς.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 2, 3, 5.



A B

1. H αγροτική παραγωγή στα χρόνια

των επιγόνων α. η εξαγορά της θητείας

2. Tο βυζαντινό νόµισµα τελικά β. αντικαταστάθηκε από µισθοφό

ρους

K E ΦA Λ A I O 2

101

3. Eξαργυρισµός ονοµαζόταν γ. απορρόφησαν τα κτήµατα των µι

κρών γεωργών

4 O εθνικός στρατός δ. αυξήθηκε

5. Oι µεγαλογαιοκτήµονες ε. την αρχή του τέλους της αυτοκρα

τορίας

6. H περίοδος αυτή αποτελεί στ. έπαψε να κυριαρχεί στις διεθνείς

αγορές.

Aπάντηση: 1δ, 2στ, 3α, 4β, 5γ, 6ε

7. Oικονοµία και κοινωνία στη ∆υτική Eυρώπη.

Tο σύστηµα της φεουδαρχίας


α. Xαρακτηριστικά και εξέλιξη

Tο φραγκικό κράτος είχε αγροτικό χαρακτήρα. H ανασφάλεια που επικρα-

τούσε την εποχή των Mεροβιγγείων οδήγησε τους αδύναµους στην αναζήτηση

προστασίας από τους ισχυρούς. Oι ανώτεροι ευγενείς έδιναν στους υπηκόους

τους, ως αµοιβή, τροφή, κατοικία και ρούχα. Aργότερα, παραχωρούσαν εκτάσεις

γης και προστασία, µε αντάλλαγµα την προσφορά πίστης και υποτέλειας και άλ-

λων υπηρεσιών. H γη αυτή ονοµαζόταν φέουδο. H αναγνώριση της υποτέλειας

ενός κατώτερου άρχοντα σε έναν ανώτερο γινόταν µε τη λεγόµενη τελετή της πε-

ριβολής. Aν ο υποτελής παραµελούσε τις υποχρεώσεις του, έχανε το φέουδο. Στην

κορυφή βρισκόταν ο Bασιλιάς. Oι άµεσοι υποτελείς του (Bαρώνοι, Mαρκήσιοι,

Kόµητες) αποτελούσαν την αριστοκρατία. Στη βάση της πυραµίδας βρίσκονταν

οι ελεύθεροι γεωργοί οι δουλοπάροικοι, οι οποίοι ήταν δεµένοι µε τη γη, πλήρω-

ναν φόρο στο φεουδάρχη και ζητούσαν την άδειά του για να παντρευτούν, και οι

δούλοι.

β. H επικράτηση του συστήµατος της φεουδαρχίας

Σταθµό στη διαµόρφωση του συστήµατος αποτέλεσαν οι µεταρρυθµίσεις του

Kαρλοµάγνου. H σύνθεση του στρατού αλλάζει: ενώ παλιότερα αποτελούταν

από ελεύθερους αγρότες, τώρα αποτελείται από υποτελείς του φεουδάρχη, ο

οποίος παρέχει και τον οπλισµό. Ήδη ο Kαρλοµάγνος είχε παραχωρήσει γαίες

στους βασιλικούς αξιωµατούχους. Kατά το 10ο και 11ο αι. οι εχθρικές επιδροµές


102

και η αποσύνθεση της αυτοκρατορίας του Kαρλοµάγνου οδήγησαν στην παγίωση

της φεουδαρχίας.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πόσα και ποια στάδια περιλαµβάνει η «τελετή της περιβο-

λής»; Συµβουλευτείτε το σχετικό παράθεµα και την εικόνα.


α) H τελετή της περιβολής περιλάµβανε δύο βασικά στάδια. Tο πρώτο στάδιο

αφορούσε τον όρκο που έδινε ο υποτελής στο φεουδάρχη: 1) O φεουδάρχης ρω-

τούσε τον υποτελή αν ήθελε να γίνει ακόλουθός του, φιλούσε ο ένας τον άλλο,

ενώ ο υποτελής έβαζε τα χέρια του στα χέρια του φεουδάρχη. 2) O υποτελής έδι-

νε όρκο πίστης στο φεουδάρχη. 3) O υποτελής έδινε όρκο πίστης στο φεουδάρχη

µπροστά στα ιερά λείψανα των αγίων.

Στο δεύτερο στάδιο ο φεουδάρχης µε τη ράβδο που κρατούσε στα χέρια του βε-

βαίωνε την περιβολή του αξιώµατος σε εκείνους που του είχαν ορκιστεί πίστη.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της φεουδαρχίας;


Tα κυριότερα γνωρίσµατα της φεουδαρχίας ήταν: α) Tο γεγονός ότι υπήρχε

σχέση αλληλεξάρτησης ανάµεσα στο φεουδάρχη και στον υποτελή: ο φεουδάρχης

προσέφερε ασφάλεια στον υποτελή, ενώ ο υποτελής προσέφερε υπηρεσίες στο φε-

ουδάρχη. β) Στην πλήρη ανάπτυξή του το σύστηµα αυτό χαρακτηριζόταν από πολ-

λαπλή υποτέλεια και κατάτµηση της γης, που αρχικά ανήκε στο Bασιλιά. γ) Tο φε-

ουδαρχικό σύστηµα ευνοούσε κεντρόφυγες δυνάµεις εξαιτίας της πολλαπλής υπο-

τέλειας. Oι φεουδάρχες κρατούσαν το φέουδο ως προσωπική περιουσία.

K E ΦA Λ A I O 2

103



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς γεννήθηκε η φεουδαρχία;


Aρχικά, στο φραγκικό κράτος οι ευγενείς έδιναν στους υπαλλήλους τους, αντί

για χρήµα, τροφή, κατοικία και ρούχα. Aργότερα, µε την επέκταση του κράτους,

επεκτάθηκε και η κρατική µηχανή. Oι ευγενείς έδιναν τότε γαίες ως δάνειο

(beneficium, feudum). H συνήθεια αυτή αποτελεί τις απαρχές του συστήµατος της

φεουδαρχίας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο ρόλο έπαιξαν οι µεταρρυθµίσεις του Kαρλοµάγνου

στη γέννηση της φεουδαρχίας;


Σηµαντικό ρόλο έπαιξαν οι µεταρρυθµίσεις του Kαρλοµάγνου.

α) O φυλετικός στρατός διαλύθηκε και κυριάρχησαν οι χιφοδεσπότες, που φο-

ρούσαν πανοπλία και κατείχαν φέουδα.

β) Oι χωροδεσπότες σιγά σιγά απέκτησαν πολιτική δύναµη.

γ) Yπήρχε άµεση αλληλεξάρτηση ανάµεσα στα αξιώµατα που παραχωρούσε ο

Bασιλιάς και στις γαίες.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες τάξεις υπήρχαν στη φεουδαρχική κοινωνία;


α) Aριστοκρατία: Tην αποτελούσαν οι υποτελείς του Bασιλιά (Bασάλοι-

vasalli), δηλ. οι ∆ούκες, οι Mαρκήσιοι κτλ., καθώς και οι ανώτεροι κληρικοί.

Aργότερα από αυτούς αναδείχτηκαν οι ιππότες, οι οποίοι ήταν κατάφρακτοι ιπ-

πείς που κατείχαν γαίες και σιγά σιγά µετατράπηκαν σε κλειστή οµάδα.

β) O λαός. Aποτελούνταν από: 1) Tους ελεύθερους γεωργούς, που κατείχαν

ένα µικρό κλήρο γης. Aυτοί πιέζονταν να εγκαταλείψουν ή να εκποιήσουν τα κτή-

µατά τους.

2) Tους δουλοπάροικους. Ήταν και η πλειοψηφία και είχαν ορισµένες µόνο

ελευθερίες. Ήταν δεµένοι µε τη γη, πλήρωναν κεφαλικό φόρο και δεν µπορούσαν

να παντρευτούν χωρίς την άδεια του φεουδάρχη. Ήταν υποχρεωµένοι να στρατεύ-

ονται και µπορούσαν να εµφανίζονται ως µάρτυρες ή µηνυτές στο δικαστήριο.

3) Tους δούλους. Ήταν «αντικείµενα», χωρίς κανένα δικαίωµα.


104


Mια τελετή περιβολής (σελ. 51 του σχολικού βιβλίου)

O συγγραφέας µας µιλάει για µια τελετή περιβολής η οποία ανέδειξε νέουποτελή: ο υποτελής δήλωνε ότι ήθελε να γίνει ακόλουθος του Kόµη. Aκολου-θούσε ασπασµός και επίθεση των χεριών του υποτελή στα χέρια του Kόµη. Στησυνέχεια ο υποτελής ορκιζόταν πίστη στο φεουδάρχη. Tέλος, ο υποτελής ορ-κιζόταν πίστη στα ιερά λείψανα των αγίων. O Kόµης, µε τη ράβδο του, επιβε-βαίωνε την περιβολή του αξιώµατος σε όσους είχαν δώσει όρκο. H τελετή αυ-τή αποτελούσε το τυπικό της επίσηµης ανάθεσης αξιωµάτων από το φουδάρχηστους υποτελείς.





1. Oι ευγενείς και οι άρχοντες παραχωρούσαν στους υποτελείς τους …

α. γαίες

β. χρήµατα

γ. τρόφιµα

Aπάντηση: α

2. Όταν οι υποτελείς παραµελούσαν τις υποχρεώσεις τους, η κύρωση που είχαν

ήταν ...

α. αφαίρεση του δικαιώµατος ψήφου

β. σωµατική τιµωρία

γ. αφαίρεση του φέουδου

Aπάντηση: γ

3. Tο σύστηµα της φεουδαρχίας αναδύθηκε µετά την κατάρρευση της δυναστεί-

ας των …

α. Mεροβιγγείων

β. Mακεδόνων

γ. Kοµητόπουλων

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 2

105

4. O στρατός ήταν …

α. φυλετικός

β. επαγγελµατικός

γ. µισθοφορικός

Aπάντηση: β

5. Στην επέκταση του συστήµατος προστασίας και υποτέλειας οδήγησε η ...

α. οικονοµική δυσχέρεια

β. ανασφάλεια των πληθυσµών

γ. απαίτηση του Bασιλιά

Aπάντηση: β

6. H αναγνώριση της υποτέλειας από έναν κατώτερο άρχοντα γινόταν µε …

α. την τελετή της αναγόρευσης

β. απλή αναγγελία

γ. την τελετή της περιβολής

Aπάντηση: γ

7. Oι ελεύθεροι γεωργοί ήταν …

α. µικροϊδιοκτήτες

β. ιππείς

γ. δούλοι

Aπάντηση: α

8. Tην πλειοψηφία των αγροτών αποτελούσαν οι …

α. δούλοι

β. δουλοπάροικοι

γ. ελεύθεροι γεωργοί

Aπάντηση: β

9. O στρατός τέθηκε υπό την υπηρεσία των …

α. βασιλειάδων

β. µισθοφόρων

γ. φεουδαρχών

Aπάντηση: γ


106



1. Στο φραγκικό κράτος η άρχουσα τάξη παρείχε στους υποτελείς εκτάσεις γης.

2. Oι υποτελείς παραχωρούσαν στους άρχοντες κάποια εδάφη για εκµετάλλευση.

3. O υποτελής ορκιζόταν να παρέχει στο φεουδάρχη πίστη, σεβασµό και κάθε

βοήθεια που τυχόν χρειαζόταν.

4. Kεφαλή της κοινωνικής πυραµίδας ήταν ο Kόµης.

5. H κεντρική εξουσία είχε δύναµη ανάλογη των ισχυρών φεουδαρχών.

6. H φεουδαρχία είχε τρεις ισχυρές λειτουργίες, τη στρατιωτική, την οικονοµικο-

κοινωνική και την πολιτική.

7. H πολλαπλή υποτέλεια έδινε τη δυνατότητα στους ευγενείς να εκπληρώσουν

τις υποχρεώσεις τους απέναντι σε όλους τους χωροδεσπότες.

8. O δουλοπάροικος ήταν δεµένος µε τη γη.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 1, 3, 6, 8



A B

1. H παραχώρηση του φέουδου γινόταν α. περιορισµένη ελευθερία

2. Oι ιεραρχικά κατώτεροι β. για να µπορέσει ο υποτελής να

αντάλλασσαν τις υπηρεσίες τους εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του

3. Mεταξύ αξιώµατος και φέουδου γ. στην αριστοκρατία

4. Στη βάση της κοινωνικής πυραµίδας δ. ήταν µικροϊδιοκτήτες

5. Oι ελεύθεροι γεωργοί ε. στο κτήµα που εργάζονταν

6. Oι δουλοπάροικοι είχαν στ. υπήρχε αλληλεξάρτηση

7. Oι Mαρκήσιοι ανήκουν ζ. βρίσκονταν οι δούλοι

8. Oι δούλοι ανήκαν η. µε φέουδα

Aπάντηση: 1β, 2η, 3στ, 4ζ, 5δ, 6α, 7γ, 8ε

K E ΦA Λ A I O 2

107

K ε φ ά λ α ι ο 3AΠO TO ΣXIΣMA TΩN ∆YO EKKΛHΣIΩN ΩΣ

THN AΛΩΣH THΣ KΩNΣTANTINOYΠOΛHΣ

AΠO TOYΣ ΣTAYPOΦOPOYΣ (1054-1204)


Στην περίοδο αυτή πολλές είναι οι ανακατατάξεις που διαδραµατίζονται. Στο

εσωτερικό αναπτύσσεται η µεγάλη ιδιοκτησία, ενώ οι ιταλικές ναυτικές πόλεις

διεισδύουν όλο και περισσότερο στην αυτοκρατορία.

Στο εξωτερικό τοµέα η αυτοκρατορία χάνει τις ιταλικές κτήσεις και µεγάλο

µέρος της M. Aσίας από τους Σελτζούκους Tούρκους.

Στη ∆ύση παρατηρούµε αύξηση του πληθυσµού και επανάσταση στον τρόπο

εκµετάλλευσης της γης. Oι πόλεις αναβιώνουν και µαζί και το εµπόριο. Oι Πάπες

ισχυροποιούνται σηµαντικά έναντι των κοσµικών ηγεµόνων, ενώ την περίοδο αυ-

τή κυριαρχούν οι Σταυροφορίες.

1. Eσωτερική κρίση και εξωτερικοί κίνδυνοι (1054-1081)


α. Πολιτική αστάθεια και οικονοµικά προβλήµατα

Για µισό αιώνα µετά το θάνατο του Bασιλείου B΄ (1025) επικράτησε αστάθεια

στην αυτοκρατορία. H περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την αντιπαράθεση της

στρατιωτικής και πολιτικής αριστοκρατίας, ενώ παράλληλα παρεµβάλλεται στην

πολιτική σκηνή και η Eκκλησία. H κρατική οικονοµία αρχίζει να φθίνει, αφού: α)

εφαρµόζεται σε µεγάλη έκταση το σύστηµα εκµίσθωσης των φόρων, β) εντείνεται

η εξαγορά των αξιωµάτων, γ) περικόπτονται στρατιωτικές δαπάνες, δ) αυξάνο-

νται οι παροχές στην Aυλή, στην Eκκλησία και στους γειτονικούς λαούς.

109

β. Eξωτερικά προβλήµατα. H µάχη του Mατζικέρτ (1071)

Στην Aνατολή οι Σελτζούκοι Tούρκοι εξαφάνισαν τα τελευταία ίχνη της αρα-

βικής παρουσίας (περί το 1000) εκµεταλλευόµενοι τη διάσπαση του Xαλιφάτου.

O Pωµανός ∆΄ ∆ιογένης προσπάθησε να αντιµετωπίσει τους Σελτζούκους, αλ-

λά ηττήθηκε στη µάχη του Mατζικέρτ (1071). O Aυτοκράτορας συνελήφθη, αργό-

τερα όµως απελευθερώθηκε. Tυφλώθηκε όµως στην Kωνσταντινούπολη από τους

αντιπάλους του και πέθανε. Tο γεγονος αυτό χρησιµοποίησαν οι Σελτζούκοι ως

αφορµή για να επιτεθούν πάλι στην αυτοκρατορία. Σε µια δεκαετία το µεγαλύτε-

ρο µέρος της M. Aσίας είχε περιέλθει σε τούρκικα χέρια.

γ. Άλλα εξωτερικά και εσωτερικά προβλήµατα

Tο 1071 οι Nορµανδοί καταλύουν τα τελευταία αποµεινάρια της βυζαντινής

κυριαρχίας στην Iταλία.

Στο εσωτερικό εκδηλώνεται κρίση εξαιτίας της µεγάλης αύξησης της τιµής του

ψωµιού και άλλων βασικών αγαθών. Tο 1081 στο θρόνο ανέβηκε ο Aλέξιος A΄

Kοµνηνός, εκπρόσωπος της στρατιωτικής αριστοκρατίας της M. Aσίας.


– Oι Σελτζούκοι Tούρκοι κινούνται δυτικά 1000

– Pωµανός ∆ιογένης 1067-1071

– Mάχη στο Mατζικέρτ 1071

– Tο Mπάρι πέφτει στα χέρια των Nορµανδών 1071

– Eνθρόνιση του Aλεξίου A΄Kοµνηνού 1081



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί ηττήθηκε στο Mατζικέρτ ο ικανός στρατιωτικός και

αυτοκράτορας Pωµανός ∆΄ ∆ιογένης (σχετικό παράθεµα);


O Pωµανός ∆΄ ∆ιογένης απέτυχε στο Mατζικέρτ, γιατί: α) Ξεκίνησε στην εκ-

στρατεία βιαστικά, χωρίς ιδιαίτερες προετοιµασίες.

β) O στρατός των Bυζαντινών δεν ήταν στρατός εθνικός αλλά κυρίως µισθο-


110

φορικός. Oι αγρότες-στρατιώτες, που αποτελούσαν τον κορµό του στρατού την

περίοδο των Mακεδόνων, είχαν αφεθεί στη µοίρα τους, ήταν φτωχοί, δεν είχαν

προµήθειες, ήταν αγύµναστοι και ανίκανοι για εκστρατείες.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι συνέπειες της ήττας του βυζαντινού στρατού

στη µάχη του Mατζικέρτ (σχετικό παράθεµα);


α) Tα σύνορα της αυτοκρατορίας παραβιάστηκαν από επικίνδυνους εχθρούς.

Tο ηθικό πλήγµα ήταν µεγάλο.

β) H M. Aσία αφέθηκε στα χέρια των Σελτζούκων Tούρκων. Aυτοί λεηλάτησαν

πόλεις, πολλούς έσυραν δούλους και γενικά προκάλεσαν πολλές καταστροφές.

Aπό εδώ και πέρα η M. Aσία δε θα ανήκει ποτέ πια ολοκληρωτικά στους Bυζα-

ντινούς.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η εξέλιξη των σελτζουκικών κατακτήσεων στη M.

Aσία;


O Pωµανός ∆ιογένης προσπάθησε να αντιµετωπίσει τους Σελτζούκους, αλλά

ηττήθηκε στη µάχη του Mατζικέρτ. O Aυτοκράτορας συνελήφθη, αργότερα απε-

λευθερώθηκε. Tυφλώθηκε όµως στην Kωνσταντινούπολη από τους αντιπάλους

του και πέθανε. Tο γεγονός αυτό χρησιµοποίησαν οι Σελτζούκοι ως αφορµή για

να επιτεθούν πάλι στην αυτοκρατορία. Σε µια δεκαετία το µεγαλύτερο µέρος της

M. Aσίας είχε περιέλθει σε τούρκικα χέρια. Tον ίδιο χρόνο (1071) κλονίζεται η

βυζαντινή κυριαρχία στην Iταλία.


O στρατός του Pωµανού ∆΄ ∆ιογένη (σελ. 54 του σχολικού βιβλίου)

O Pωµανός ξεκίνησε την εκστρατεία χωρίς ιδιαίτερη και σωστή προετοιµα-σία. Eπιπλέον, δεν ήταν εθνικός στρατός αλλά κύρια µισθοφορικός, ένα συνον-θύλευµα ξένων µισθοφόρων και ελάχιστων φτωχών και κακοεξοπλισµένων ντό-πιων στρατιωτών. Ήταν δειλοί, ανεκπαίδευτοι και ακατάλληλοι για πόλεµο. Γι’αυτό δεν ήταν τυχαίο που η µάχη στο Mατζικέρτ στάθηκε πανωλεθρία για το

K E ΦA Λ A I O 3

111

Pωµανό. Στη µάχη αυτή χάθηκε ουσιαστικά ένα µεγάλο κοµµάτι της M. Aσίας,το οποίο δεν ανακτήθηκε ποτέ.

Oι συνέπειες της µάχης του Mατζικέρτ (σελ. 54 του σχολικού βιβλίου)

H Άννα Kοµνηνή αναφέρεται στην εποχή του Pωµανού ∆΄ ∆ιογένη. Στα χρό-νια των διαδόχων του οι Tούρκοι πάτησαν τη γη της M. Aσίας. Eπιδόθηκαν σεσφαγές, λεηλασίες, πολλές πόλεις καταστράφηκαν, ολόκληροι πληθυσµοίεξανδαποδήθηκαν. Mε τη βασιλεία του Aλέξιου A΄ Kοµνηνού η ισχύς των βαρ-βάρων περιορίστηκε.





1. Ένα χαρασκτηριστικό της περιόδου 1054-1204 ήταν η εντεινόµενη οικονοµι-

κή διείσδυση των .... στη βυζαντινή επικράτεια.

α. Iταλών

β. Tούρκων

γ. Aράβων

Aπάντηση: α

2. Mεγάλο µέρος της Mικράς Aσίας κατακτήθηκε από…

α. Iταλούς

β. Nορµανδούς

γ. Tούρκους

Aπάντηση: γ

3. Στη ∆ύση αναπτύχθηκε το εσωτερικό και το διεθνές εµπόριο και ένας από

τους λόγους ήταν η... επανάσταση.

α. βιοµηχανική

β. βιοτεχνική

γ. αγροτική

Aπάντηση: γ


112

4. Tην ισχύ του Παπισµού εξέφρασαν…

α. οι πόλεµοι

β. οι Σταυροφορίες

γ. οι κατακτήσεις στη M. Aσία

Aπάντηση: β

5. H µικρασιατική στρατιωτική αριστοκρατία επέβαλε ως αυτοκράτορα το(ν)…

α. Pωµανό ∆ιογένη

β. Aλέξιο A΄ Kοµνηνό

γ. Mιχαήλ B΄

Aπάντηση: β

6. Tις εισβολές των Σελτζούκων προσπάθησε ανεπιτυχώς να τερµατίσει ο ... στη

µάχη του Mατζικέρτ.

α. Pωµανός ∆΄ ∆ιογένης

β. Aλέξιος A΄ Kοµνηνός

γ. Mιχαήλ ΣT΄

Aπάντηση: α

7. Στη µάχη του Mατζικέρτ οι Bυζαντινοί...

α. ηττήθηκαν ολοκληρωτικά

β. κέρδισαν σηµαντική νίκη

γ. ήρθαν ισόπαλοι µε τους Σελτζούκους

Aπάντηση: α

8. O Pωµανός ∆ιογένης πέθανε…

α. από τους Tούρκους

β. από φυσικό θάνατο

γ. από τους πολιτικούς του αντιπάλους

Aπάντηση: γ

9. Σοβαρή οικονοµική κρίση εκδηλώθηκε στο εσωτερικό εξαιτίας...

α. της ανόδου στο θρόνο του Aλέξιου A΄ Kοµνηνού

β. της ανόδου της τιµής βασικών καταναλωτικών αγαθών

γ. δηµαγωγικών υποσχέσεων του Aυτοκράτορα

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 3

113



1. Tην περίοδο 1054-1204 αποδυναµώνεται η µεγάλη γαιοκτησία.

2. Oι Iταλοί διεισδύουν οικονοµικά στη βυζαντινή επικράτεια.

3. H δυναστεία των Aγγέλων οδήγησε το κράτος σε µεγάλη οικονοµική και κοι-

νωνική άνοδο.

4. O Παπισµός επιβλήθηκε σε βάρος της κοσµικής εξουσίας.

5. Tον 11ο αι. οι παροχές προς την Aυλή αυξήθηκαν.

6. Στα µέσα του 11ου αι. η αµυντική δύναµη της αυτοκρατορίας ισχυροποιήθη-

κε στην Iταλία και στα Bαλκάνια.

7. Oι Σελτζούκοι εξαφάνισαν κάθε ίχνος αραβικής κυριαρχίας στην εγγύς Aνα-

τολη, επωφελούµενοι από τη διάσπαση και την παρακµή του Xαλιφάτου.

8. O Pωµανός ∆΄ ∆ιογένης συνήψε συνθήκη ειρήνης µε τους Σελτζούκους.

9. H δύναµη των Σελτζούκων αυξήθηκε εντυπωσιακά τον 9ο αι.

10. Oι στρατιώτες είχαν υψηλούς µισθούς και πλούσιες προµήθειες.

Aπάντηση: Σωστές είναι: οι 2, 4, 5, 7, 8



A B

1. Tο Bυζάντιο υπονόµευσαν και α. ακύρωσαν τη συνθήκη ειρήνης

συνέλαβαν στην πτώση του

2. Mετά το θάνατο του Bασιλείου B΄ β. κυρίως από µισθοφόρους

3. Oι Σελτζούκοι υπέταξαν γ. ξέσπασε λαϊκή εξέγερση στην

Kων/πολη

4. Oι Tούρκοι, επικαλούµενοι την δ. οδηγήθηκε σε πτώχευση

τύφλωση του Pωµανού ∆΄ ∆ιογένη

5. Oι βυζαντινές πόλεις στην Iταλία ε. οι Σταυροφορίες

6. Στα τέλη του 11ου αι. στ. εκπρόσωπος της στρατιωτικής αρι-

στοκρατίας της M. Aσίας

7. H κρατική οικονοµία του 11ου αι. ζ. την Περσία και το Xαλιφάτο της

Bαγδάτης

8. Oι αποθήκες σιταριού η. γκρεµίστηκαν σε µια λαϊκή εξέγερση

9. O στρατός του Pωµανού θ. κατακτήθηκαν από τους Nορµαν-

∆ιογένη αποτελούνταν δούς

10. O Aλέξιος A΄ Kοµνηνός ήταν ι. επικράτησε αστάθεια στην αυτο-

κρατορία

Aπάντηση: 1ε, 2ι, 3ζ, 4α, 5θ, 6γ, 7δ, 8η, 9β, 10στ


114

2. H εσωτερική πολιτική των Kοµνηνών (1081-1185)


α. H διοίκηση και η οικονοµία

Στην εποχή του Aλεξίου A΄ Kοµνηνού παρατηρούµε το γεγονός της εξαφάνι-

σης της αυστηρής ιεραρχικής τάξης και της συγκεντρωτικής γραφειοκρατίας. Tο

ίδιο συνέβη και στα θέµατα.

Tα φορολογικά έξοδα αυξήθηκαν. Mολονότι το νόµισµα ήταν νοθευµένο, το

κράτος είχε την απαίτηση από τους φορολογούµενους να πληρώνουν µε νόµισµα

πλήρους αξίας. Tην κατάσταση χειροτέρευσε η συµπεριφορά των εφοριακών, αλ-

λά και εκείνων που είχαν εκµισθώσει από το κράτος το δικαίωµα της είσπραξης

των φόρων. Tέλος, η φορολογία επεκτάθηκε σε περισσότερους τοµείς και πήρε

διάφορες µορφές.

β. O στρατός και ο θεσµός της πρόνοιας

Στο στρατό το ποσοστό των µισθοφόρων που συµµετέχουν υποχωρεί, καθώς

µετέχουν πολλοί προνοιάριοι, οι οποίοι παίρνουν από το κράτος γαίες ή φορο-

λογικές εισπράξεις ως αντάλλαγµα για τις στρατιωτικές υπηρεσίες που παρέ-

χουν. O προνοιάριος, ή στρατιώτης, είναι έφιππος και συµµετέχει στον πόλεµο

µε µια οµάδα πολεµιστών ανάλογα µε την έκταση που κατέχει. H κατοχή της γης

δεν είναι κληρονοµική. O θεσµός της πρόνοιας ορισµένες οµοιότητες είχε µόνο

µε το θεσµό της φεουδαρχίας. Στα χρόνια των Kοµνηνών ο στρατός απέκτησε κυ-

ρίαρχο ρόλο στην κοινωνία.

γ. H προσπάθεια για µεταρρύθµιση

O Aνδρόνικος A΄ Kοµνηνός προσπάθησε να συντρίψει τους δυνατούς της

υπαίθρου και να προστατεύσει τον αγροτικό πληθυσµό. Πολέµησε την εξαγορά

των αξιωµατούχων, τη διαφορά και τις καταχρήσεις των κρατικών υπαλλήλων.

Xρησιµοποίησε όµως βία, πράγµα που είχε ως αποτέλεσµα τη λυσσαλέα αντί-

δραση απέναντι στις µεθόδους του. H τακτική του αποδυνάµωσε το κράτος και

επέσυρε την αυξηµένη εχθρότητα της ∆ύσης.

K E ΦA Λ A I O 3

115



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα περιγράψετε το θεσµό της πρόνοιας και το ρόλο των

προνοιαρίων.


O Aυτοκράτορας παραχωρούσε αγροτικές εκτάσεις ή το δικαίωµα είσπραξης

φόρων σε στρατιωτικούς, οι οποίοι στελέχωναν το στράτευµα. Oι παροχές αυτές

ονοµάζονταν πρόνοιες. H πρόνοια ήταν ιδιοκτησία του κράτους· δεν µπορούσε

να µεταβιβαστεί κληρονοµικά. Oι προνοιάριοι ήταν έφιπποι πολεµιστές οι οποί-

οι µετείχαν στον πόλεµο ως επικεφαλείς οµάδας ανάλογης µε την έκταση της

πρόνοιας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι επιδίωξε µε τη µεταρρύθµισή του Aνδρόνικος A΄ Kο-

µνηνός (βλ. και σχετικό παράθεµα). Γιατί απέτυχε η προ-

σπάθεια αναµόρφωσης της βυζαντινής κοινωνίας;


α) O Aνδρόνικος A΄ επιδίωξε να ελαφρύνει το λαό από τους δυσβάσταχτους

φόρους και την απληστία των φοροεισπρακτόρων.

β) H προσπάθειά του απέτυχε, γιατί χρησιµοποίησε ωµή βία, µε αποτέλεσµα

να προκαλέσει σοβαρές αντιδράσεις.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η κατάσταση της οικονοµίας την εποχή των Kοµνη-

νών;


Tα φορολογικά έσοδα αυξήθηκαν. Mολονότι το νόµισµα ήταν νοθευµένο, το

κράτος είχε την απαίτηση από τους φορολογούµενους να πληρώνουν µε νόµισµα

πλήρους αξίας. Tην κατάσταση χειροτέρευσε η συµπεριφορά των εφοριακών, αλ-

λά και εκείνων που είχαν εκµισθώσει από το κράτος το δικαίωµα της είσπραξης

των φόρων. Tέλος, η φορολογία επεκτάθηκε σε περισσότερους τοµείς και πήρε

διάφορες µορφές.


116

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η κατάσταση του στρατού;


Στο στρατό το ποσοστό των µισθοφόρων που συµµετέχουν υποχωρεί, καθώς

µετέχουν πολλοί προνοιάριοι, οι οποίοι παίρνουν από το κράτος γαίες ή φορο-

λογικά ανταλλάγµατα ως αντάλλαγµα για τις στρατιωτικές υπηρεσίες που παρέ-

χουν. O προνοιάριος, ή στρατιώτης, είναι έφιππος και συµµετέχει στον πόλεµο

µε µια οµάδα πολεµιστών, ανάλογα µε την έκταση που κατέχει. H κατοχή της γης

δεν είναι κληρονοµική. O θεσµός της πρόνοιας,µοιάζει µε τη φεουδαρχία. Tο φε-

ουδαρχικό σύστηµα δε ρίζωσε στην Aνατολή.


O αριστοκρατικός πατριωτισµός των Kοµνηνών (σελ. 56 του σχολικού βι-

βλίου)H Eλένη Aρβελέρ µας λέει ότι κατά την περίοδο των Kοµνηνών, όπως και κα-

τά την Eικονοµαχία, πρώτιστο ζήτηµα ήταν η άµυνα της αυτοκρατορίας έναντιτων αντιπάλων της. Kαι τις δύο εποχές παρατηρείται στρατιωτικοποίηση τηςκοινωνίας. Ωστόσο, ενώ κατά τη διάρκεια της Eικονοµαχίας το βασικό ρόλοστην άµυνα της χώρας έπαιζε το λαϊκό στοιχείο (οι στρατιώτες-αγρότες της Mι-κράς Aσίας), οι Kοµνηνοί βασίστηκαν στην αριστοκρατία, τις µεγάλες αστικέςκαι στρατιωτικές οικογένειες. Aποτέλεσµα όµως ήταν αυτές να σφετεριστούντον κρατικό µηχανισµό, να αποκτήσουν υπέρµετρη δύναµη και να οδηγήσουνστον κατακερµατισµό της χώρας κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Aγγέ-λων. Έτσι, η αυτοκρατορία αρχικά διαµελίστηκε από τους Λατίνους και αργό-τερα από τους Oθωµανούς.

Mέτρα για το λαό (σελ. 56 του σχολικού βιβλίου)

O Nικήτας Xωνιάτης αναφέρεται στις προσπάθειες των Kοµνηνών για µε-ταρρυθµίσεις: όσοι δεν µπορούσαν να πληρώσουν φόρους δεν ήταν σε δεινήθέση, όπως παλιά, ο φοροεισπράκτορας δε βασάνιζε τους φτωχούς της αυτο-κρατορίας.

K E ΦA Λ A I O 3

117





1. Eπί Aλεξίου A΄ Kοµνηνού µεταβλήθηκαν....

α. τα σύνορα της αυτοκρατορίας

β. τα αξιώµατα και οι τίτλοι

γ. οι εµπορικές σχέσεις

Aπάντηση: β

2. H θέση των αγροτών ....

α. καλυτέρευσε

β. χειροτέρευε διαρκώς

γ. έµενε σταθερή

Aπάντηση: β

3. Σηµασία αποκτά πάλι…

α. ο στρατός των ακριτών

β. ο µισθοφορικός στρατός

γ. ο εθνικός στρατός

Aπάντηση: γ

4. H πρόνοια αποτελεί ιδιοκτησία....

α. του κράτους

β. του προνοιάριου

γ. της Eκκλησίας

Aπάντηση: α

5. Kυρίαρχη τάξη την εποχή του Mανουήλ A΄ Kοµνηνού στο Bυζάντιο ήταν…

α. οι έµποροι

β. οι στρατιωτικοί

γ. οι αγρότες

Aπάντηση: β


118

6. Tην προστασία του αγροτικού πληθυσµού από τις υπερβολές των ισχυρών της

υπαίθρου ανέλαβε ο ....

α. Aλέξιος A΄ Kοµνηνός

β. Mανουήλ A΄ Kοµνηνός

γ. Aνδρόνικος A΄ Kοµνηνός

Aπάντηση: γ



1. Tην κεντρική διοίκηση της Mεσοβυζαντινής Περιόδου χαρακτήρισαν η άκα-

µπτη συγκεντρωτική γραφειοκρατία και η αυστηρή ιεραρχική τάξη.

2. O αριθµός των θεµάτων αυξήθηκε.

3. Tην άνοδο του νοµίσµατος εκµεταλλεύτηκε ο Aλέξιος για ν’ αυξήσει τα φορο-

λογικά κέρδη.

4. Tο σύστηµα της φεουδαρχίας υπήρξε ξένο προς τις ιδέες των Bυζαντινών για

την ιδιοκτησία, την κοινωνία και το πολίτευµα.

5. O Aνδρόνικος, όντας προστάτης των αδυνάτων, δε χρησιµοποιούσε ποτέ βία.

6. H αντιλατινική πολιτική του Aνδρόνικου επαύξησε την εχθρότητα της ∆ύσης.

7. H αντιαριστοκρατική εκστρατεία του Aνδρόνικου ενδυνάµωσε περισσότερο το

κράτος και το στρατό.

8. Oι καταχρήσεις στη δηµόσια διοίκηση πολεµήθηκαν από τον Aνδρόνικο.




A B

1. O θεσµός της πρόνοιας παρουσιάζει α. µε υποχρεωτική προσφορά

οµοιότητες εργασίας

2. H σηµασία των θεµάτων β. αντιτάχθηκε ο λαός

3. H οικονοµική πολιτική του Aλέξιου γ. έφιπποι πολιεµιστές

4. Oι φορολογούµενοι επιβαρύνθηκαν δ. προνοιάριους

5. Oι προνοιάριοι ήταν ε. ενδιαφέρθηκε για τους αγρότες

6. O στρατός αποτελείται κυρίως από στ. µειώθηκε

7. Στη βία του Aνδρόνικου ζ. µεταβλήθηκε σε τυραννία

8. H εξουσία του Aνδρόνικου η. ήταν κερδοσκοπική

9. O Aνδρόνικος A΄ Kοµνηνός θ. µε το σύστηµα της φεουδαρχίας

Aπάντηση: 1θ, 2στ, 3η, 4α, 5γ, 6δ, 7β, 8ζ, 9ε

K E ΦA Λ A I O 3

119

3. H Aνατολική πολιτική των Kοµνηνών. H εξάπλωση του Iσλάµ και

η απώλεια της Mικράς Aσίας


O Aλέξιος A΄ Kοµνηνός εκχώρησε στο σουλτάνο Σουλεϊµάν τα εδάφη που εί-

χε καταλάβει προηγουµένως, ώστε να µπορέσει να αποκρούσει την πρώτη νορ-

µανδική επίθεση στα ευρωπαϊκά εδάφη της αυτοκρατορίας.

O Σουλτάνος δήλωσε υποταγή στην Kωνσταντινούπολη (1162).

Aργότερα όµως, καθώς ο Mανουήλ προσπαθούσε να αναβιώσει τη βυζαντινή

κυριαρχία στην Iταλία, ο Σουλτάνος άρχισε πάλι τις επιθέσεις εναντίον των Bυ-

ζαντινών. O στρατός των Bυζαντινών αντιµετώπισε τους Tούρκους στο Mυριο-

κέφαλο της Φρυγίας (1176), όπου έπαθε φοβερή καταστροφή. Oι περιοχές που εί-

χαν καταληφθεί από τους Tούρκους άρχισαν να εξισλαµίζονται, καθώς οι σφα-

γές και οι καταστροφές των πόλεων µείωσαν αισθητά το χριστιανικό πληθυσµό.

H συριακή πόλη Έδεσσα, για παράδειγµα, έπαθε φοβερή καταστροφή.

Oι µικρασιατικοί πληθυσµοί που βρίσκονταν κάτω από την εξουσία των

Tούρκων πέθαιναν και από την πείνα και την πανούκλα. Πολλοί κατέφυγαν σε

ορεινά µέρη ή σε οχυρωµένα αστικά κέντρα ή προς τα δυτικά. Έτσι, η ενδοχώρα

της M. Aσίας ερηµώθηκε και τελικά εποικίστηκε από τους Tούρκους.


– O Σουλτάνος δηλώνει υποταγή

στον Aυτοκράτορα στην Kωνστα-

ντινούπολη 1162

– Ήττα των Bυζαντινών στο Mυριοκέφαλο 1176



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι συνέπειες της στρατιωτικής ήττας των Bυ-

ζαντινών στο Mυριοκέφαλο;


Oι συνέπεις της ήττας ήταν τροµακτικές: οι Tούρκοι κατέκλυσαν τη M. Aσία


120

και επιδόθηκαν σε φοβερές λεηλασίες και σφαγές. Aποτέλεσµα ήταν η δραστική

µείωση του πληθυσµού (εξαιτίας και της πείνας και της πανούκλας). Aυτό είχε ως

αποτέλεσµα η M. Aσία –όπου προέρχονταν ο κορµός του στρατού– να κατοικη-

θεί από τους Tούρκους. Ήταν η αρχή του τέλους για την αυτοκρατορία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες επιµέρους αιτίες οδήγησαν στον εξισλαµισµό µεγά-

λου µέρους του πληθυσµού της M. Aσίας; Συµβουλευτείτε

και το σχετικό παράθεµα.


α) Στον εξισλαµισµό οδηγήθηκαν πολλοί κάτοικοι της M. Aσίας, εξαιτίας των

καταλήψεων των πόλεων και των σφαγών που ακολούθησαν. Tο σκηνικό συ-

µπλήρωσαν η πείνα και η πανούκλα.

Oι τρεις αυτές αιτίες συνδέονται στενά µεταξύ τους, καθώς οι σφαγές και οι

λεηλασίες προκάλεσαν εγκατάλειψη της γης και διάλυση του όποιου συστήµατος

δηµόσιας υγιεινής (αφού διαλύθηκε η αστική οργάνωση). Έτσι, ως επακόλουθο

της κατάληψης των πόλεων ήρθε η σιτοδεία και η πανούκλα. Kαι τα τρία αυτά γε-

γονότα είχαν ως αποτέλεσµα να ερηµώσει µεγάλο µέρος της M. Aσίας, το οποίο

τελικά εποικίστηκε από τους Tούρκους.


Mατζικέρτ και Mυριοκέφαλον (σελ. 58 του σχολικού βιβλίου)

O Nικήτας Xωνιάτης αναφέρεται στην προσπάθεια του Mανουήλ Kοµνηνούνα παρουσιαστεί ως οµοιοπαθής µε το Pωµανό ∆΄ ∆ιογένη, ο οποίος ηττήθηκεαπό τους Tούρκους και πιάστηκε αιχµάλωτος. H µάχη στο Mυριοκέφαλο σήµα-νε την οριστική απώλεια της M. Aσίας, η οποία από προπύργιο του χριστιανι-σµού έγινε ισλαµική χώρα.

Oι µικρασιατικοί πληθυσµοί αφανίζονται από τις σφαγές και την πείνα

(σελ. 58 του σχολικού βιβλίου)Στα τέλη του 11ου αι. η M. Aσία ήταν ένας τόπος πολλών δεινών για τους

χριστιανούς. Πολλές πόλεις είχαν καταστραφεί, οι θάνατοι από το σπαθί ή τηνπείνα ήταν πολυάριθµοι. Oι αγροί είχαν εγκαταλειφθεί. Kυριαρχούσε η ερήµω-ση και η καταστροφή. Πολλοί πληθυσµοί κατέφυγαν σε ορεινά µέρη, στις πό-λεις ή στο εξωτερικό. H χώρα ερήµωσε. Tους χριστιανούς αντικατέστησαν οι

νοµάδες Tούρκοι.

K E ΦA Λ A I O 3

121





1. O Aλέξιος A΄ αναγκάστηκε να εκχωρήσει εδάφη που είχε καταλάβει στο

σουλτάνο Σουλεϊµάν για να αποκρούσει την επιδροµή των…

α. Iταλών

β. Aράβων

γ. Nορµανδών

Aπάντηση: γ

2. Eπί της κυριαρχίας του Mανουήλ, ο Σουλτάνος έγινε πολύ επιθετικός, εξαι-

τίας των περισπασµών του Bυζαντίου…

α. στο νότο

β. στη δύση

γ. στα Bαλκάνια

Aπάντηση: β

3. Tο αποτέλεσµα των καταστροφών των Tούρκων, της πείνας και των λιµών

ήταν....

α. η ανανέωση πολλών πόλεων

β. η µεταφορά πόλεων σε άλλο τόπο

γ. η ερήµωση πολλών περιοχών

Aπάντηση: γ

4. H µάχη στο Mυριοκέφαλο έγινε το...

α.1276

β. 1176

γ. 1076

Aπάντηση: β


122



1. Όταν ο Mανουήλ A΄ ηττήθηκε από τον Tούρκο Σουλτάνο, υπέγραψε συνθήκη

και υποσχέθηκε να του παρέχει στρατιωτική βοήθεια.

2. O Σουλτάνος προχώρησε όµως σε επιθετικές ενέργειες.

3. H M. Aσία εξισλαµίστηκε, γεγονός που οφείλεται στο ότι οι επιδροµείς ήθελαν

να αφανίσουν τους εχθρούς τους.

4. Mετά τις καταστροφές των Tούρκων πολλοί πληθυσµοί οδηγήθηκαν σε γειτο-

νικές ισλαµικές χώρες ή σε παραλιακές πόλεις.

5. O βυζαντινός στρατός νίκησε τους Tούρκους πανηγυρικά στο Mυριοκέφαλο.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 4, 5



A B

1. Oι Kοµνηνοί αντιµετώπισαν α. και καταστράφηκε

2. H συριακή πόλη Έδεσσα καταλήφθηκε β. ο βυζαντινός στρατός

3. Tις καταστροφές των Tούρκων γ. η πείνα και η πανούκλα

συµπλήρωσαν

4. Σηµαντική ήταν και η καταστροφή δ. εξισλαµίστηκε

5. Σιγά σιγά η M. Aσία ε. σε οχυρωµένα αστικά κέντρα

6. Πολλοί πληθυσµοί κατέφυγαν στ. µε διπλωµατικές µεθόδους τους

Σελτζούκους

7. Kαταστροφή στο Mυριοκέφαλο υπέστη ζ. που υπέστη το ∆ορύλαιο

Aπάντηση: 1στ, 2α, 3γ, 4ζ, 5δ, 6ε, 7β

4. H ιταλική και η βαλκανική πολτική των Kοµνηνών


α. Σχέσεις µε τις ιταλικές ναυτικές δηµοκρατίες

Oι Bυζαντινοί πρόσφεραν τίτλους και χορηγίες στους Bενετούς (1082). Σηµα-

ντικότερα ήταν τα εµπορικά προνόµια που δέχθηκαν από τους Bυζαντινούς επει-

δή τους βοήθησαν να αποκρούσουν τους Nορµανδούς.

H Bενετία αναπτύχθηκε εµπορικά. Tο εµπόριο όµως της αυτοκρατορίας πα-

K E ΦA Λ A I O 3

123

ρήκµασε στη ∆ύση και στην Aνατολή. O Iωάννης B΄ Kοµνηνός προσπάθησε να

αποκηρύξει τη συνθήκη του 1082, αλλά οι Bενετοί επιτέθηκαν στο Aιγαίο και ο

Aυτοκράτορας αναγκάστηκε να δεχτεί τη συνθήκη αυτή.

Kαι ο Mανουήλ A΄ Kοµνηνός προσπάθησε να ακυρώσει αυτές τις συµφωνίες·

έκλεισε συνθήκες µε τη Γένοβα και την Πίζα.

Tο 1171 ξέσπασε διαµάχη µε τη Bενετία. Όλοι οι Bενετοί κάτοικοι της

Kων/πολης συνελήφθησαν και οι σχέσεις των δύο κρατών διακόπηκαν για δέκα

χρόνια περίπου.

Oι σφαγές και οι λεηλασίες εναντίον των Λατίνων επαναλήφθηκαν το 1182

κατά τη διάρκεια λαϊκής εξέγερσης στην Kωνσταντινούπολη.

Aυτά τα γεγονότα ανησύχησαν τους Bενετούς, οι οποίοι άρχισαν να σκέφτο-

νται ότι, για να κυριαρχήσουν εµπορικά στην Aνατολή, έπρεπε να καταλυθεί η

Bυζαντινή Aυτοκρατορία.

β. H πολιτική των Kοµνηνών στην Bαλκανική χερσόνησο

O Aλέξιος A΄ Kοµνηνός συνέτριψε τους Πατζινάκες και τους Kοµάνους στα

Bαλκάνια.

O Iωάννης B΄ διέλυσε οριστικά τους Πατζινάκες. Σε αυτή την εποχή έχει τις

ρίζες της η διαµάχη Bυζαντινών και Oύγγρων.

Aρχικά οι Oύγγροι υπέγραψαν συνθήκη µε τους Bυζαντινούς (1164) µε την

οποία η B.∆. Bαλκανική πέρασε σε βυζαντινά χέρια. O ηγέτης των Σέρβων Στέ-

φανος Nεµάνια ηττήθηκε και δήλωσε υποταγή στον Aυτοκράτορα.

Στα χρόνια του Aνδρόνικου οι Oύγγροι και ο Nεµάνια αποσχίσθηκαν από την

αυτοκρατορία. Tότε ιδρύθηκε το ∆εύτερο Bουλγαρικό Kράτος. Oι κάτοικοι της

περιοχής εξεγέρθηκαν εξαιτίας της βαριάς φορολογίας (1185).

Aρχηγοί της εξέγερσης ήταν ο Πέτρος και ο Aσάν. H Bαλκανική είχε χαθεί ορι-

στικά για τους Bυζαντινούς.


– Παραχώρηση τίτλων, χορηγήσεων

(κυρίων εµπορικών προνοµίων) στους

Bενετούς 1082

– Yπογραφή συνθήκης µε τους Oύγγρους 1164

– ∆ιαµάχη Bυζαντινών και Bενετών 1171

– Eξεγέρσεις στην Πόλη εναντίον των

Λατίνων 1182

– Eξέγερση των Bουλγάρων, Bλάχων και

Kουµάνων 1185


124



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο ήταν το σηµαντικότερο από τα εµπορικά προνόµια

που δόθηκαν στους Bενετούς µε τη συνθήκη του έτους 1082

και ποια η σηµασία του κατά τη γνώµη σας; (βλέπε σχετι-

κό παράθεµα)


α) Ήταν η ελευθερία που είχαν οι Bενετοί να εµπορεύονται στις περιοχές που

βρίσκονταν κάτω από αυτοκρατορικό έλεγχο χωρίς να πληρώνουν δασµούς.

β) Ήταν ένα προνόµιο το οποίο θα είχε αργότερα καταλυτικές συνέπειες για

την πορεία της βυζαντινής εµπορικής παρουσίας στη A. Mεσόγειο και στα Bαλ-

κάνια. Σταδιακά η εµπορική παρουσία των Bυζαντινών στην περιοχή έφθινε και

εδραιωνόταν η εµπορική δύναµη της Bενετίας, η οποία αργότερα εξελίχθηκε σε

εµπορική αυτοκρατορία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι επιδίωκαν, γενικά, οι Kοµνηνοί µε την παραχώρηση

προνοµίων και στις άλλες ναυτικές δυνάµεις της εποχής;


O Mανουήλ προσπαθούσε να δηµιουργήσει ένα αντίβαρο στο µονοπώλιο των

Bενετών στην Aνατολή. Oι υπόλοιπες ιταλικές ναυτικές πόλεις θα αδυνάτιζαν

την επιρροή και τη δύναµη του βενετικού εµπορίου.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί ο Mανουήλ, σύµφωνα µε το σχετικό παράθεµα, απο-

φάσισε να συλλάβει τους Bενετούς υπηκόους του και να

κατασχέσει τις περιουσίες τους;


Oι Bενετοί είχαν ήδη αποκτήσει µεγάλο πλούτο εξαιτίας των προνοµίων. O

πλούτος αυτός προκαλούσε το φθόνο των Bυζαντινών, των οποίων η φτώχεια

ήταν µεγάλη.

O πλούτος των Bενετών αποστράγγιζε τις δυνάµεις της αυτοκρατορίας. Γι’

αυτό ο Mανουήλ αποφάσισε να διώξει τους Bενετούς από την αυτοκρατορία.

K E ΦA Λ A I O 3

125



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η διακύµανση των σχέσεων ανάµεσα στους Bυ-

ζαντινούς και στους Bενετούς;


Oι Bυζαντινοί πρόσφεραν τίτλους και χορηγίες. Σηµαντικότερα ήταν τα εµπο-

ρικά προνόµια (1082) στους Bενετούς, επειδή τους βοήθησαν να αποκρούσουν

τους Nορµανδούς.

H Bενετία αναπτύχθηκε εµπορικά. Tο εµπόριο όµως της αυτοκρατορίας πα-

ρήκµασε στη ∆ύση και στην Aνατολή. O Iωάννης B΄ Kοµνηνός προσπάθησε να

αποκηρύξει τη συνθήκη του 1082, αλλά οι Bενετοί επιτέθηκαν στο Aιγαίο και ο

Aυτοκράτορας αναγκάστηκε να δεχτεί τη συνθήκη αυτή.

Kι ο Mανουήλ A΄ Kοµνηνός προσπάθησε να ακυρώσει αυτές τις συµφωνίες·

έκλεισε συνθήκες µε τη Γένοβα και την Πίζα.

Tο 1171 ξέσπασε διαµάχη µε τη Bενετία και οι σχέσεις των δύο κρατών δια-

κόπηκαν για δέκα χρόνια περίπου.

Nέες σφαγές και λεηλασίες ξέσπασαν εναντίον των Λατίνων το 1182 κατά τη

διάρκεια λαϊκής εξέγερσης στην Kωνσταντινούπολη.

Aυτά τα γεγονότα ανησύχησαν τους Bενετούς, οι οποίοι άρχισαν να σκέφτο-

ναι ότι, για να κυριαρχήσουν εµπορικά στην Aνατολή, έπρεπε να καταλυθεί η Bυ-

ζαντινή Aυτοκρατορία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες οι εξελίξεις στα Bαλκάνια αυτή την εποχή;


O Aλέξιος A΄ Kοµνηνός συνέτριψε τους Πατζινάκες και τους Kοµάνους στα

Bαλκάνια.

O Iωάννης B΄ διέλυσε οριστικά τους Πατζινάκες. Tο 1164 οι Oύγγροι υπέ-

γραψαν συνθήκη ειρήνης µε τους Bυζαντινούς µε την οποία η B. ∆. Bαλκανική

πέρασε σε βυζαντινά χέρια. O ηγέτης των Σέρβων Στέφανος Nεµάνια ηττήθηκε το

1172 και δήλωσε υποταγή στον Aυτοκράτορα.

Στα χρόνια του Aνδρόνικου οι Oύγγροι και ο Nεµάνια αποσχίσθηκαν από την

αυτοκρατορία. Tότε ιδρύθηκε το ∆εύτερο Bουλγαρικό Kράτος. Oι κάτοικοι της

περιοχής εξεγέρθηκαν εξαιτίας της βαριάς φορολογίας (1185).

Aρχηγοί της εξέγερσης ήταν ο Πέτρος και ο Aσάν. H Bαλκανική χάθηκε ορι-

στικά για την αυτοκρατορία.


126


Eµπορικά προνόµια στους Bενετούς (σελ. 59 του σχολικού βιβλίου)

H Άννα Kοµνηνή σε αυτό το απόσπασµα της Aλεξιάδας αναφέρεται.σταεµπορικά προνόµια που είχαν παραχωρηθεί στους Bενετούς. Mπορούσαν ναεµπορεύονται σε πολλές αποβάθρες, πήραν πολλά ακίνητα, ενώ απέκτησαν δι-καίωµα ελεύθερου εµπορίου στη βυζαντινή επικράτεια. H πολιτική αυτή απο-στράγγισε τα δηµόσια ταµεία και συνέβαλε στον οικονοµικό µαρασµό της αυ-τοκρατορίας.

O Mανουήλ A΄ αντιδρά στη βενετική αλαζονεία (σελ. 60 του σχολικού βι-

βλίου)O Nικήτας Xωνιάτης µας αναλύει τη βενετική υπεροψία. Oι Bενετοί έγιναν

φαντασµένοι και διέπραταν αυθαιρεσίες, αψηφώντας ακόµα και τις εντολές τουAυτοκράτορα. H εχθρότητα του Aυτοκράτορα ήταν κατάφωρη. O Mανουήλ A΄Kοµνηνός, βλέποντας την υπεροψία των Bενετών, προσπάθησε να τους αποδυ-ναµώσει. Έκλεισε συµφωνίες και µε άλλες ιταλικές πόλεις. Tο 1171 οι Bενετοί

της Kωνσταντινούπολης συνελήφθησαν και οι περιουσίες τους δηµεύτηακαν.





1. Για να αποκρούσει το Bυζάντιο τη νορµανδική απειλή, βοηθήθηκε από ...

α. τη Pασκία

β. τη Bενετία

γ. τη Bοσνία

Aπάντηση: β

2. Στα χρόνια της βασιλείας του Aλεξίου A΄ η βοήθεια εξαγοράστηκε µε ...

α. χρήµατα

β. παραχώρηση εδαφών

γ. παραχώρηση εµπορικών προνοµίων

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 3

127

3. O Iωάννης B΄ θέλησε ν’ αντιδράσει στη βενετική εµπορική κυριαρχία, αλλά

οι Bενετοί επιτέθηκαν…

α. στη Θεσσαλονίκη

β. στα νησιά του Aιγαίου

γ. στην Aχρίδα

Aπάντηση: β

4. Aυτός που οραµατιζόταν µια οικουµενική αυτοκρατορία και έκλεισε συνθήκη

µε τη Γένοβα και την Πίζα ήταν ο ...

α. Mανουήλ A΄

β. Aλέξιος A΄

γ. Aνδρόνικος

Aπάντηση: α

5. H συνθήκη που υπογράφτηκε µε τους ... το 1164 ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκή για

το Bυζάντιο.

α. Λατίνους

β. Nορµανδούς

γ. Oύγγρους

Aπάντηση: γ

6. O Στέφανος Nεµάνια αρχικά .... Aυτοκράτορα.

α. έµεινε ανεξάρτητος από τον

β. έµεινε υποτελής στον

γ. υποτάχτηκε ολοκληρωτικά στον

Aπάντηση: β

7. Oι Bούλγαροι, Bλάχοι και Kουµάνοι εξεγέρθηκαν και ίδρυσαν το ∆εύτερο

Bουλγαρικό Kράτος εξαιτίας ...

α. της βαρύτατης φορολογίας

β. της καταπίεσης

γ. της εχθρικής συµπεριφοράς

Aπάντηση: α


Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές:

1. H αυτοκρατορία, µε την παραχώρηση προνοµίων στη Bενετία, έχασε το ρόλο

του µεσάζοντα στο εµπόριο µε την Aνατολή.


128

2. O Iωάννης B΄ έκλεισε συνθήκη µε τη Γένοβα και την Πίζα και έτσι ξέσπασε

διαµάχη µε τη Bενετία.

3. Mέσα σε µια µέρα (12 Mαρτίου 1171) όλοι οι Bενετοί υπήκοοι της αυτοκρατο-

ρίας συνελήφθηκαν και τα υπάρχοντά τους κατασχέθηκαν.

4. Oι άριστες σχέσεις µεταξύ της αυτοκρατορίας και της Bενετίας συνεχίστηκαν

για µια δεκαετία.

5. Όταν στην εξουσία ήταν ο Aνδρόνικος A΄ Kοµνηνός, ξέσπασε στην πρωτεύ-

ουσα λαϊκή εξέγερση.

6. Oι Λατίνοι λεηλάτησαν την οικονοµία της αυτοκρατορίας.

7. H βυζαντινή κυβέρνηση, για να εξισορροπήσει τη βενετική ναυτική και εµπορι-

κή υπεροχή, παρείχε προνόµια στους αντιπάλους της.

8. Tα αποτελέσµατα των επιτυχιών του Mανουήλ άρχισαν να εξανεµίζονται επί

Aνδρόνικου Kοµνηνού.

9. H αυτοκρατορία τελικά κέρδισε τη Bαλκανική.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 1, 3, 5, 6, 7, 8



A B

1. H βοήθεια της Bενετίας εξαγοράστη- α. να επικυρώσει τη συνθήκη του

κε µε 1082

2. Oι Bενετοί µπορούσαν να εµπορεύονται β. αποδεσµεύτηκαν από τη βυζαντι-

νή επιρροή

3. H αυτοκρατορία έπαψε να γ. κυριαρχεί στις µεσογειακές αγο-

ρές

4. O Iωάννης B΄ αναγκάστηκε δ. Πατζινάκες

5. O λαός διέπραξε σφαγές ε. περιερχόταν υπό βυζαντινό

σε βάρος έλεγχο

6. Oι σχέσεις βυζαντίου και Bενετίας στ. την προσφορά τίτλων και χρηµα-

τικών χορηγιών

7. O Iωάννης B΄ συνέτριψε τους ζ. ο Στέφανος Nεµάνια

8. Mε τη συνθήκη του 1164 η ∆αλµατία η. διακόπηκαν για µια δεκαετία

9. Hγέτης των Σέρβων στα τέλη του θ. σε τρεις αποβάθρες στην

12 αι. ήταν Kων/πολη

10. Tο 12ο αιώνα οι Oύγγροι και ι. των Λατίνων

ο Nεµάνια

11. H Bοσνία κ. πέρασε σε ρωµαιοκαθολικό έλεγχο

Aπάντηση: 1στ, 2θ, 3γ, 4α, 5ι, 6η, 7δ, 8ε, 9ζ, 10β, 11κ

K E ΦA Λ A I O 3

129

5. Oικονοµικές µεταβολές στη ∆υτική Eυρώπη


α. O πληθυσµός και η γεωργία

Στα µέσα του 11ου αιώνα στη ∆υτική Eυρώπη ο πληθυσµός αρχίζει να αυξά-

νεται, αναπτύσσονται η γεωργία, το εµπόριο, η βιοτεχνία, ιδρύονται νέες πόλεις.

Στον αγροτικό τοµέα παρατηρούµε αύξηση των καλλιεργούµενων εκτάσεων,

ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της παραγωγής και τεχνολογικές καινοτοµίες.

Eφαρµόζεται, ακόµη, η τριζωνική καλλιέργεια: στην πρώτη ζώνη καλλιεργείται

σιτάρι και βρόµη το φθινόπωρο, στη δεύτερη κριθάρι, όσπρια και λαχανικά την

άνοιξη, ενώ στην τρίτη δεν καλλιεργείται τίποτα (αγρανάπαυση).

β. Oι πόλεις

Oι πόλεις γνωρίζουν νέα ακµή. H ύπαιθρος δε µένει ανεπηρέαστη από την

επανάσταση των πόλεων. H τεχνολογία προοδεύει, ο νερόµυλος (11ος αιώνας)

και ο ανεµόµυλος (τέλη του 12ου αιώνα) γίνονται κύρια πηγή ενέργειας. Oι πό-

λεις γίνονται οι κινητήριες δυνάµεις της παραγωγικής διαδικασίας.

γ. Tο εµπόριο

Tο πλεόνασµα της τροφής διατίθεται στις πόλεις. Eποµένως, αναπτύσσεται

και το εµπόριο. Yπάρχουν οδικοί άξονες οι οποίοι συνδέουν µεγάλο µέρος της

∆υτικής Eυρώπης, ενώ άλλοι δρόµοι φτάνουν ως την ανατολική Mεσόγειο. Tην

περίοδο αυτή ακµάζουν οι ιταλικές ναυτικές πόλεις, η Bρύγη και η Bρέµη στο

βορρά.

Στην ξηρά χρησιµοποιούνται ως µεταφορικά µέσα οι τετράτροχες άµαξες ή

καραβάνια µουλαριών, ενώ στη θάλασσα χρησιµοποιούνται οι γαλέρες ή οι κό-

γκες (είδος πλοίων του βορρά).

Aρχίζει να ανθεί το εµπόριο ειδών πολυτελείας (γούνες, αρώµατα κτλ.) αλλά

και των καταναλωτικών αγαθών.

Aπό τον 12ο αιώνα διαδίδεται ο θεσµός των εµποροπανηγύρεων, όπου, εκτός

από πωλήσεις καταναλωτικών αγαθών, εκτελούνται και χρηµατοπιστωτικές ερ-

γασίες. Kυρίως στη Bενετία και στη Γένοβα δηµιουργούνται εταιρείες που επεν-

δύουν στο θαλάσσιο εµπόριο.


130


– Eµφάνιση του εµπορίου στη ∆. Eυρώπη µέσα του 11ου αιώνα

– Aναβίωση των πόλεων µέσα 11ου αιώνα

– ∆ιάδοση του νερόµυλου ως πηγή ενέργειας 11ος αιώνας

– Aρχίζει να διαδίδεται ο θεσµος των τέλη 12ου αιώνα

εµποροπανηγύρεων

– Kαθιερώνεται η πυξίδα και το πρυµναίο

πηδάλιο 1200



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mελετήστε µε προσοχή το παράθεµα που περιλαµβάνει

συµβόλαιο ίδρυσης ναυτικής εταιρείας. Πώς προβλεπόταν

να γίνει η διανοµή των κερδών της ιδρυόµενης ναυτικής

εταιρείας;


Tα κέρδη θα µοιράζονταν στη µέση, αφού αφαιρούνταν το κεφάλαιο που είχε

τοποθετήσει ο κάθε συνέταιρος. Aυτό γινόταν γιατί ο συνεταίρος που έβαλε µι-

κρότερο κεφάλαιο θα ταξίδευε κιόλας στην Tύνιδα ή αλλού για να επενδύσει. O

συνεταίρος που έβαλε τα περισσότερα χρήµατα θα εισέπρατε τα κέρδη.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι δηλώνει ο όρος «γεωργική επανάσταση»;


O όρος αυτός δηλώνει την ποσοτική και ποιοτική βελτίωση των αγροτικών

προϊόντων µε τη χρήση νέων τεχνολογιών.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : H παροιµιώδης έκφραση «ο πέµπτος τροχός της αµάξης»

(αυτός που δεν τον υπολογίζουν καθόλου, ο «ανύπαρκτος»)

η οποία εµφανίσθηκε τον 11ο-12ο αιώνα, σε ποια τεχνολο-

γική καινοτοµία της εποχής παραπέµπει; Συζητήστε τη

σχέση γλώσσας - οικονοµίας - τεχνολογίας.


α) H έκφραση αυτή παραπέµπει στην ανακάλυψη του τροχού και συνεκδοχικά

στην ανάπτυξη και τεχνολογική εξέλιξη των συγκοινωνιών.

K E ΦA Λ A I O 3

131

β) H γλώσσα αποτελεί κύριο όργανο επικοινωνίας ανάµεσα στους ανθρώπους.

H ανάπτυξη της οικονοµίας και της τεχνολογίας είχε άµεσο αντίκτυπο στην εξέ-

λιξη της γλώσσας, καθώς οι άνθρωποι, για να επικοινωνήσουν µεταξύ τους για

θέµατα σχετικά µε αυτούς τους τοµείς, έπρεπε να βρουν νέες λέξεις και εκφρά-

σεις. H εισαγωγή, εποµένως, νέων λεκτικών κωδίκων ανταποκρίνεται στις ανά-

γκες του ανθρώπου. Eιδικά σήµερα, η επικοινωνία είναι µια βασική παράµετρος

ανάπτυξης της οικονοµίας και της τεχνολογίας. Γιατί µέσω της λεκτικής επικοι-

νωνίας κυρίως µεταδίδονται οι πληροφορίες, που αποτελούν βασικό στοιχείο

της ανάπτυξης της οικονοµίας και του τεχνολογικού πολιτισµού.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες µεταβολές συνέβησαν στο δηµογραφικό και στον

αγροτικό τοµέα στη ∆ύση κατά τον 11ο αιώνα;


Στα µέσα του 11ου αιώνα στη ∆υτική Eυρώπη ο πληθυσµός αρχίζει να αυξά-

νεται, αναπτύσσονται η γεωργία, το εµπόριο, η βιοτεχνία, ιδρύονται νέες πόλεις.

Στον αγροτικό τοµέα παρατηρούµε αύξηση των καλλιεργούµενων εκτάσεων,

ποσοτική και ποιοτική βελτίωση της παραγωγής και τεχνολογικές καινοτοµίες.

Eφαρµόζεται ακόµη η τριζωνική καλλιέργεια: στην πρώτη ζώνη καλλιεργείται σι-

τάρι και βρόµη το φθινόπωρο, στη δεύτερη κριθάρι, όσπρια και λαχανικά την

άνοιξη, ενώ στην τρίτη δεν καλλιεργείται τίποτε (αγρανάπαυση).

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η κατάσταση του εµπορίου;


Tο πλεόνασµα της τροφής διατίθεται στις πόλεις. Eποµένως αναπτύσσεται

και το εµπόριο. Yπάρχουν οδικοί άξονες οι οποίοι συνδέουν µεγάλο µέρος της

∆υτικής Eυρώπης, ενώ οι άλλοι δρόµοι φτάνουν ως την ανατολική Mεσόγειο.

Tην περίοδο αυτή ακµάζουν οι ιταλικές ναυτικές πόλεις, η Bρύγη και η Bρέµη

στο βορρά.

Στην ξηρά χρησιµοποιούνται ως µεταφορικά µέσα οι τετράτροχες άµαξες ή

καραβάνια µουλαριών, ενώ στη θάλασσα χρησιµοποιούνται οι γαλέρες ή οι κό-

γκες (είδος πλοίων του βορρά).

Aρχίζει να ανθεί το εµπόριο ειδών πολυτελείας (γούνες, αρώµατα κτλ.) αλλά

και καταναλωτικών αγαθών.


132

Aπό το 12ο αιώνα διαδίδεται ο θεσµός των εµποροπανηγύρεων, όπου, εκτός

από πωλήσεις καταναλωτικών αγαθών, εκτελούνται και χρηµατοπιστωτικές ερ-

γασίες. Kυρίως στη Bενετία και στη Γένοβα δηµιουργούνται εταιρείες που επεν-

δύουν στο θαλάσσιο εµπόριο.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η εξέλιξη των πόλεων;


H ύπαιθρος δε µένει ανεπηρέαστη από την επανάσταση των πόλεων. H τεχνο-

λογία προοδεύει, ο νερόµυλος (11ος αιώνας) και ο ανεµόµυλος (τέλη του 12ου

αιώνα) γίνονται κύρια πηγή ενέργειας. Oι πόλεις γίνονται οι κινητήριες δυνάµεις

της παραγωγικής διαδικασίας.


Συµβόλαιο ίδρυσης ναυτικής εταιρείας (σελ. 63 του σχολικού βιβλίου)

Tο απόσπασµα αναφέρεται στη σύσταση ναυτικής εταιρείας από δύο συνε-ταίρους. Tα κέρδη θα διανεµηθούν µετά την αφαίρεση του κεφαλαίου. Tην επο-χή αυτή (12ος αι.) η σηµαντική ανάπτυξη του εµπορίου οδήγησε στην ίδρυσηναυτικών εταιρειών, που πραγµατοποιούσαν ταξίδια µε σηµαντικά κέρδη.





1. H αύξηση του πληθυσµού στη ∆υτική Eυρώπη οδηγεί....

α. στην επέκταση των καλλιεργούµενων εκτάσεων

β. σε µεγάλη πείνα

γ. στην καταστροφή της γεωργίας

Aπάντηση: α

2. H γεωργική επανάσταση προκάλεσε...

α. εξάλειψη των κοινωνικών ανισοτήτων

β. πρόοδο του εµπορίου

γ. κατάρρευση της φεουδαρχίας

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 3

133

3. Mεγάλα εµπορικά κέντρα στη διάρκεια του 12ου αιώνα είναι οι ... ναυτικές

πόλεις.

α. ισπανικές

β. ιταλικές

γ. αγγλικές

Aπάντηση: β

4. Περίπου το 1200 καθιερώνεται η χρήση....

α. του τηλέγραφου

β. της πυξίδας

γ. της τυπογραφίας

Aπάντηση: β

5. Tο εµπόριο µε προϊόντα πολυτελείας....

α. είναι ανύπαρκτο

β. γίνεται ζωηρό

γ. µειώνεται

Aπάντηση: β

6. O ρυθµός της αναβίωσης των πόλεων γίνεται ασυγκράτητος µετά το...

α. 850

β. τον 11ο αι.

γ. 1400

Aπάντηση: β

7. Στο µεσογειακό κόσµο γενικεύεται το 12ο αιώνα η πρακτική συγκρότησης…

α. κοµµάτων

β. συνεταιρισµών

γ. ναυτικών εταιρειών

Aπάντηση: γ

8. Kύρια πηγή ενέργειας ως το 14ο αιώνα γίνεται ο ...

α.νερόµυλος

β. ανεµόµυλος

γ. ήλιος

Aπάντηση: α


134



1. H αύξηση του πληθυσµού οδηγεί στην επέκταση των καλλιεργούµενων εκτά-

σεων.

2. Tο χρήµα δε χρησιµοποιείται πλέον στις ανταλλαγές.

3. Tα χωράφια χωρίζονται σε δύο ζώνες εξαιτίας της έλλειψης λιπάσµατος.

4. H πρώτη ζώνη µένει χέρσα.

5. Όλες οι µεταβολές οδήγησαν στον αγροτικό εποικισµό, στην οικοδόµηση πό-

λεων και ναών και στη διεξαγωγή Σταυροφοριών.

6. Tο εµπόριο έχει ευρεία ακτίνα δράσης και συνδέει τα έσχατα σηµεία της Xρι-

στιανοσύνης.

7. Στη Φλάνδρα και στη γαλλική Kαµπανία κυρίως διαδίδεται ο θεσµός των

εµποροπανηγύρεων.

8. Aνταλλαγές νοµισµάτων κάνουν µόνο εξειδικευµένοι τραπεζίτες.

9. Bάση της ζωής στην πόλη είναι ο καταµερισµός εργασίας.

10. Γκρεµίζονται τα τείχη των πόλεων.

11. Oι πόλεις αναλαµβάνουν το ρόλο που διαδραµάτιζαν οι µονές στον πρώιµο

Mεσαίωνα.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι: οι 2, 3, 4, 8, 10



A B

1. H συγκοµιδή α. µε γαλέρες και κόγκες

2. O πληθυσµός εξασφαλίζει β. ανεγείρονται νέα φρούρια

3. H γεωργική επανάσταση προκαλεί γ. βελτιώνεται ποσοτικά και ποιοτι-

κά

4. Tο εµπόριο στη θάλασσα διεξάγεται δ. κινητήριες δυνάµεις παραγωγής

5. H έλλειψη λιπάσµατος ε. επηρεάζει και την ύπαιθρο

6. Tην περίοδο αυτή στ. περισσότερη και πλουσιότερη σε

τροφή

7. Oικοδοµούνται ζ. νέες πόλεις

8. Oι πόλεις αποτελούν η. πρόοδο του εµπορίου

9. H επανάσταση των πόλεων θ. επιβάλλει την τριζωνική καλλιέρ-

γεια

Aπάντηση: 1γ, 2στ, 3η, 4α, 5θ, 6β, 7ζ, 8δ, 9ε

K E ΦA Λ A I O 3

135

6. Kοινωνία και εξουσία στη ∆υτική Eυρώπη


α. Oι κοινωνικές τάξεις

H ανώτερη αριστοκρατία είναι τάξη κλειστή. Oι Bασιλείς αρχίζουν να αναθέ-

τουν υπηρεσίες σε αγρότες για να µειώσουν την ισχύ των αριστοκρατών. Oι

αγρότες αυτοί αποτέλεσαν τις απαρχές της τάξης των ιπποτών. Aυτοί φορούσαν

βαριές πανοπλίες και ασχολούνταν από µικροί µε τον πόλεµο. Oι ιππότες έπρε-

πε να προασπίζονται την πίστη, τη δικαιοσύνη και έπρεπε να βοηθούν τους αδύ-

νατους. Aπό τα δώδεκα ή τα δεκατέσσερα χρόνια ο ιππότης έπαιρνε το χρίσµα

κατά τη διάρκεια ειδικής τελετής.

Oι ιππότες ήταν µια σχετικά ανοιχτή τάξη. Oι πρωτότοκοι κληρονοµούσαν

την πατρική περιουσία και γίνονταν περιπλανώµενοι ιππότες. Oι υπόλοιποι γι-

οι συνήθως κατέληγαν στην Eκκλησία ή σε µοναστήρια.

H θέση πολλών αγροτών βελτιώνεται σηµαντικά, αφού πολλοί γίνονται ιππό-

τες, άλλοι δραπετεύουν στις πόλεις ή σε περιοχές τις οποίες εκχέρσωναν και τις

εποίκιζαν.

β. Oι κάτοικοι των πόλεων

Oι έµποροι και οι βιοτέχνες αποκτούν ελευθερίες και προνόµια, καθώς εκµε-

ταλλεύονται την ειρήνη που επικρατεί, την αντίθεση κοσµικής και εκκλησιαστι-

κής εξουσίας και τις αντιθέσεις που υπάρχουν ανάµεσα στους φεουδάρχες. Έτσι,

αναπτύσσεται από τα τέλη του 12ου αιώνα η αστική τάξη.

γ. H σύγκρουση Eκκλησίας και Kράτους

Ένα γεγονός που σηµάδεψε τον 11ο αιώνα είναι η σύγκρουση κοσµικής και πα-

πικής εξουσίας. O πάπας Γρηγόριος Z΄ (1073-1085) προσπάθησε να καταργήσει τη

σιµωνία (εξαγορά αξιωµάτων), να επιβάλει την αγαµία του κλήρου και την απα-

γόρευση διορισµού των Eπισκόπων από τον Aυτοκράτορα (κοσµική περιβολή). H

πρώτη φάση της διαµάχης ονοµάζεται διαµάχη για την περιβολή. O Πάπας, µε

γνωµοδότηση (Dictatus Papae), καθόριζε τις αρχές της παπικής εξουσίας (1075).

O αυτοκράτορας Eρρίκος ∆΄ αναθεµάτισε τον Πάπα στη Σύνοδο της Bορµς

(1076), ενώ ο Πάπας κάλεσε τους πιστούς σε Γερµανία και Iταλία να µην υπα-

κούσουν στον Aυτοκράτορα. Oι περισσότεροι Γερµανοί ηγεµόνες εκµεταλλεύθη-

καν για δικό τους όφελος τον αναθεµατισµό του Πάπα. O Aυτοκράτορας ανα-

γκάστηκε να ταπεινωθεί µπροστά στον Πάπα στο φρούριο Kανόσσα (1077).


136

H σύγκριση συνεχίστηκε. H φάση αυτή τελείωσε µε τη Συµφωνία της Bορµς

(1122), από την οποία κερδισµένη βγήκε η Eκκλησία, καθώς διαχωρίζονται οι

σφαίρες επιρροής εκκλησιαστικής και κοσµικής εξουσίας.


– Πάπας ο Γρηγόριος Z΄ 1073-1085

– Παπική γνωµοδότηση που καθόριζε

τις αρχές της παπικής εξουσίας 1075

– Σύνοδος της Bορµς 1076

– Tαπείνωση του Aυτοκράτορα στην

Kανόσσα 1077

– Συµφωνία Bορµς 1122



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί οι ιππότες συγκίνησαν και ενέπνευσαν τους λογοτέ-

χνες;


Οι ιππότες συγκίνησαν τη λογοτεχνία, εξαιτίας των αγώνων που έδιναν, προ-

κειµένου να προασπίσουν τα ευγενικά ιδανικά του δίκαιου αγώνα και την τιµή

των πιο αδύναµων. Iδανικά που έδειχναν ότι ήταν άνθρωποι τολµηροί, γενναίοι,

αλλά και ευγενικοί, ενάρετοι.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Συζητήστε τα αιτήµατα των εξεγερµένων κατοίκων της

Λαόν και τη συµπεριφορά του Eπισκόπου της πόλης σύµ-

φωνα µε το παράθεµα.


α) Oι κάτοικοι της Λαόν ήθελαν να αποθέσουν από τους ώµους τους το βάρος

της βαριάς φορολογίας, που τους επέβαλε ο Eπίσκοπος, αλλά και να εµποδίσουν

τον Eπίσκοπο να διαλύσει την κοινότητά τους. H κατάσταση αυτή δεν ήταν ασυ-

νήθιστη κατά το Mεσαίωνα. Σε πολλές πόλεις η φορολογία ήταν επαχθής. Oι κοι-

νότητες ήταν πολλές φορές δεµένες στο άρµα του φεουδάρχη ή του Eπισκόπου

της περιοχής.

β) O Eπίσκοπος φέρεται υπεροπτικά. ∆εν πίστευε ότι ο λαός είναι ικανός να

καταφέρει τίποτα. Eίναι τυχοδιώχτης. Πιστεύει ότι µπορεί να κάνει ό,τι θέλει

ατιµώρητα. Στο τέλος, όµως, τιµωρείται και αυτός από τη λαϊκή οργή.

K E ΦA Λ A I O 3

137

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα συζητήσετε τη σχέση κοσµικής-εκκλησιαστικής εξου-

σίας στη ∆ύση.


α) Oµοιότητες: Kαι στην Aνατολή και στη ∆ύση η Eκκλησία έκανε προσπάθει-

ες να αποσπαστεί από το άρµα της κοσµικής εξουσίας και, ακόµα περισσότερο,

να θέσει υπό την εξουσία της τον Aυτοκράτορα.

β) ∆ιαφορές: Στην Aνατολή υπήρξε µια πολύ πιο στενή συνεργασία µεταξύ κο-

σµικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. H Eκκλησία ενδιαφέρθηκε σε πολύ µικρό-

τερο βαθµό να αποκτήσει κοσµικό χαρακτήρα, έστω κι αν πολέµησε λυσσαλέα κά-

θε προσπάθεια υποταγής της στην εξουσία του Aυτοκράτορα.

Στη ∆ύση η Eκκλησία προσπάθησε µε κάθε τρόπο να επιβληθεί στους ηγεµό-

νες. H ∆υτική εκκλησία είχε έντονα κοσµικό χαρακτήρα. O Πάπας έκανε ό,τι µπο-

ρούσε για να προβληθεί ως ο µόνος αντιπρόσωπος του Θεού στη Γη.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο γεγονός σηµάδεψε τον 11ο αιώνα στη ∆ύση;


Ένα γεγονός που σηµάδεψε τον 11ο αιώνα είναι η σύγκρουση κοσµικής και

παπικής εξουσίας. O πάπας Γρηγόριος Z΄ (1073-1085) προσπάθησε να καταργή-

σει τη σιµωνία (εξαγορά αξιωµάτων), να επιβάλει την αγαµία του κλήρου και να

απαγορεύσει το διορισµό των Eπισκόπων από τον Aυτοκράτορα (κοσµική περι-

βολή). H πρώτη φάση της διαµάχης ονοµάζεται διαµάχη για την περιβολή. O Πά-

πας, µε γνωµοδότηση (Dictatus Papae), καθόριζε τις αρχές της παπικής εξουσίας.

O αυτοκράτορας Eρρίκος ∆΄ αναθεµάτισε τον Πάπα στη Σύνοδο της Bορµς

(1076), ενώ ο Πάπας κάλεσε τους πιστούς σε Γερµανία και Iταλία να µην υπα-

κούσουν στον Aυτοκράτορα. Oι περισσότεροι Γερµανοί ηγεµόνες εκµεταλλεύθη-

καν για δικό τους όφελος τον αναθεµατισµό του Πάπα. O Aυτοκράτορας ανα-

γκάστηκε να ταπεινωθεί µπροστά στον Πάπα στο φρούριο Kανόσσα (1077).

H σύγκρουση συνεχίστηκε και αργότερα. H φάση αυτή τελείωσε µε τη Συµφω-

νία της Bορµς (1122), από την οποία κερδισµένη βγήκε η Eκκλησία, καθώς δια-

χωρίζονταν οι σφαίρες επιρροής εκκλησιαστικής και κοσµικής εξουσίας.


138


H εξέγερση του πληθυσµού της Λαόν κατά του Eπισκόπου (1115) (σελ. 64

του σχολικού βιβλίου)Tο κείµενο αναφέρεται στην εξέγερση των κατοίκων µιας πόλης, της Λαόν,

εναντίον του Eπισκόπου, ο οποίος είχε επιβάλει βαριά φορολογία στους κατοί-κους της. Oι κάτοικοι υπέφεραν από τη βαριά φορολογία. Tελικά εξεγέρθηκαν,τον συνέλαβαν και τον σκότωσαν. Oι εξεγέρσεις ήταν συχνές κατά το Mεσαίω-να, εξαιτίας της φτώχειας και της καταπίεσης. Πολλές φορές ήταν χωρίς ορ-γάνωση και ικανή ηγεσία, γι’ αυτό και αποτύγχαναν.

Aποσπάσµατα από την παπική γνωµοδότηση (σελ. 65 του σχολικού βιβλί-

ου)Στο κείµενο αυτό φαίνεται η προσπάθεια των Παπών να ορίσουν τον εαυτό

τους ως απόλυτο θρησκευτικό και κοσµικό άρχοντα. H Eκκλησία στη ∆ύση είχεαποκτήσει τεράστια δύναµη κατά τό Mεσαίωνα. Kατάφερε να ταπεινώσει τη δύ-ναµη του Γερµανού Aυτοκράτορα. O Πάπας διεκδικούσε για τον εαυτό του τοαλάθητο και τα απόλυτα πρωτεία. Eίχε απόλυτα δικαιώµατα πάνω σε όλουςτους χριστιανούς.





1. Aνατίθενται υπηρεσίες σε εξαρτηµένους αγρότες για να περιοριστεί η

ισχύς …

α. του Bασιλιά

β. των πιστών

γ. της ανώτερης αριστοκρατίας

Aπάντηση: γ

2. Tις τάξεις των περιφερόµενων ιπποτών πύκνωναν συχνά…

α. οι έµποροι

β. όσοι αποκλείονταν από την πατρική περιουσία

γ. οι πρωτότοκοι, που κληρονοµούσαν την πατρική περιουσία

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 3

139

3. Oι έµποροι και οι βιοτέχνες συµµαχούσαν συνήθως µε…

α. τα κατώτερα στρώµατα της αριστοκρατίας

β. τους φεουδάρχες

γ. τον απλό λαό

Aπάντηση: α

4. H µεταρρύθµιση της Kαθολικής Eκκλησίας απέβλεπε και στην απαγόρευση

της κοσµικής περιβολής, δηλαδή...

α. στην απλή περιβολή του Eπισκόπου

β. στο διορισµό Eπισκόπων από τον Aυτοκράτορα

γ. στην κίνηση των Eπισκόπων στην αυλή του Aυτοκράτορα

Aπάντηση: β

5. H παπική γνωµοδότηση καθόριζε ...

α. τις αρχές της παπικής κυριαρχίας

β. το διορισµό των Eπισκόπων

γ. τη σύγκλιση συνόδων από τον Aυτοκράτορα

Aπάντηση: α

6. O αυτοκράτορας Eρρίκος ∆΄ στη σύνοδο του Bορµς ... τον Πάπα.

α. καθαίρεσε

β. συµφώνησε µε

γ. εκµεταλλεύτηκε

Aπάντηση: α

7. Oι ... ηγεµόνες εκµεταλλεύτηκαν τον αναθεµατισµό του Πάπα στον Aυτοκρά-

τορα για να αυξήσουν τη δύναµή τους.

α. Oύγγροι

β. Γερµανοί

γ. Pωµαίοι

Aπάντηση: β

8. H Συµφωνία της Bορµς ήταν πρακτικά µια νίκη ...

α. του λαού

β. της κοσµικής εξουσίας

γ. της Eκκλησίας

Aπάντηση: γ


140



1. H ανώτερη αριστοκρατία προέρχεται από τους ευγενείς της καρολίδειας επο-

χής.

2. H ανώτερη αριστοκρατία είναι µια ανοιχτή τάξη.

3. H τάξη των ιπποτών βρισκόταν σε αντίθεση µε την αριστοκρατία.

4. Oι ιππότες είχαν υποχρέωση να υπερασπίζονται τους αδύνατους και κατα-

πιεσµένους.

5. H Eκκλησία και οι µονές δέχονται στους κόλπους τους συχνά όσους απο-

κλείονται από την πατρική περιουσία.

6. Oι αγρότες δεν έχουν πρόσβαση στην τάξη των ιπποτών.

7. Oι αγρότες αποκτούν την ελευθερία τους δραπετεύοντας στις πόλεις.

8. Tη µεταρρύθµιση της Kαθολικής Eκκλησίας ανέλαβε οι πάπας Γρηγόριος Z΄.

9. H Eκκλησία της Pώµης και η Γερµανική Aυτοκρατορία είχαν στενές σχέσεις.

10. H σιµωνία ήταν η εξαγορά αξιωµάτων.

11. H κοσµική και η εκκλησιαστική εξουσία ταυτίστηκαν µετά τη Συµφωνία της

Bορµς (1122).

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 1, 2, 4, 5, 7, 8, 10



A B

1. H τάξη των ιπποτών ήταν α. εναντίον του Eπισκόπου τους

2. Oι ιππότες διακρίνονταν για β. κάθε εξουσία στη Γερµανία και

στην Iταλία

3. Aνοιχτή σε τολµηρούς τυχοδιώκτες γ. βελτιώνεται σηµαντικά

ήταν

4. H θέση των αγροτών δ. νοµικά και κοινωνικά διακριτή

απ’ την αριστοκρατία

5. H Eκκλησία προσπαθεί να ε. αποτελούσε νίκη της Eκκλησίας

6. H βίαιη εξέγερση των κατοίκων στ. υποτάξει την κοσµική εξουσία

της Λαόν ήταν

7. O Πάπας αφαίρεσε απο τον ζ. στο φρούριο Kανόσσα

Aυτοκράτορα

8. O Aυτοκράτορας υπέκυψε στον Πάπα η. µε τις Σταυροφορίες

9. H Συµφωνία της Bορµς θ. το βαρύ οπλισµό και τη σκληρή

εκπαίδευση

K E ΦA Λ A I O 3

141

10. H δύναµη της Eκκλησίας εκδηλώνεται ι. η τάξη των ιπποτών

Aπάντηση: 1δ, 2θ, 3ι, 4γ, 5στ, 6α, 7β, 8ζ, 9ε, 10η

7. Oι Σταυροφορίες


α. Oι αιτίες

H ιδέα των Σταυροφοριών γεννήθηκε από την αναβίωση των προσκυνηµάτων

στους Aγίους Tόπους, σε συνδυασµό µε τις φηµολογούµενες ωµότητες των Aρά-

βων και των Tούρκων σε βάρος των προσκυνητών. Ωστόσο, φαίνεται πως οι ίδι-

οι οι Πάπες προέτρεπαν τους χριστιανούς να εκδιώξουν από τους Aγίους Tόπους

τους µωαµεθανούς (ιερός πόλεµος), όπως είχαν κάνει και στην Iσπανία.

H ιδέα για σταυροφορίες ευνοούσε τους Πάπες, καθώς ενίσχυσε τη θέση τους

στη διαµάχη τους µε τους ηγεµόνες. Eπιπλέον, ο Πάπας επιδίωκε την υποστήρι-

ξη του Bυζαντινού Aυτοκράτορα. O Aλέξιος A΄, πάλι, ήταν δύσπιστος απέναντι

στους Σταυροφόρους.

H Πρώτη Σταυροφορία κηρύχτηκε από τον Πάπα στη Σύνοδο του Kλερµόν.

(1095).

β. Oι τρεις πρώτες σταυροφορίες

O ιερός πόλεµος βρήκε µεγάλη ανταπόκριση στο λαό, ο οποίος θεώρησε ότι

στους Aγίους Tόπους θα εκπληρώσει τα θρησκευτικά του καθήκοντα, αλλά και θα

βελτιώσει τη δεινή του οικονοµική κατάσταση.

Kατά την Πρώτη Σταυροφορία (1096-1099) µια µάζα από φτωχούς και αγρό-

τες εξοντώθηκε από τους Tούρκους στη M. Aσία. Aκολούθησαν οι φεουδάρχες.

O Aλέξιος A΄ πέτυχε να πάρει σχεδόν από όλους όρκους πίστης.

Oι σταυροφόροι νίκησαν τους Tούρκους στο ∆ορύλαιο (1097). Tα εδάφη αυτά

κατοχυρώθηκαν στο βυζαντινό κράτος. H Iερουσαλήµ καταλήφθηκε µε έφοδο το

1099.

Oι µουσουλµάνοι αντεπιτέθηκαν. Γι’ αυτό πραγµατοποιήθηκαν η ∆εύτερη και

η Tρίτη σταυροφορία (12ος αι.), οι οποίες απέτυχαν. Kατά την Tρίτη Σταυροφο-

ρία, η Kύπρος πέρασε τα χέρια των Λατίνων.


142

γ. Tα αποτελέσµατα των τριών πρώτων σταυροφοριών

Γενικά οι στόχοι των σταυροφόρων στις τρεις πρώτες σταυροφορίες (κατά-

κτηση των Aγίων Tόπων, παροχή βοήθειας στους Έλληνες, συνένωση όλων των

χριστιανών) δεν ευοδώθηκαν. Aκόµα περισσότερο, µεγάλωσε το χάσµα µεταξύ

∆υτικών και Bυζαντινών, αλλά και χριστιανών και µουσουλµάνων. Eξαιτίας των

Σταυροφοριών, οξύνθηκαν οι αντιθέσεις: οι εθνικές, προσωπικές, οι αντιθέσεις

ανάµεσα στην κοσµική και εκκλησιαστική εξουσία, µεταξύ ιπποτών και φτωχών,

οι οποίοι είχαν αποκλειστεί από τα λάφυρα.

Στον πολιτιστικό τοµέα οι Σταυροφορίες δεν προσέφεραν πολλά στη ∆ύση. Oι

καθυστερηµένοι πολιτιστικά σταυροφόροι δεν µπορούσαν να κατανοήσουν τον

αναπτυγµένο αραβικό πολιτισµό.

Aλλά και τα οικονοµικά οφέλη των ιπποτών ήταν µικρά. Πολλοί ιππότες έχα-

σαν τη ζωή τους και την περιουσία τους, καθώς το ταξίδι στους Aγίους Tόπους

ήταν πολυέξοδο. Kαι η Eκκλησία έχασε πολλά. Tα µοναχικά τάγµατα γύριζαν στη

∆ύση χωρίς να έχουν καταφέρει τίποτα.

δ. H Tέταρτη Σταυροφορία

Στα τέλη του 12ου αιώνα η Bυζαντινή Aυτοκρατορία βρισκόταν σε κίνδυνο.

Eίχε απειληθεί απ’ τους Nορµανδούς, δεν είχε καλές σχέσεις µε τους Bενετούς, ο

Γερµανός αυτοκράτορας Eρρίκος Στ΄ ήθελε να επεκταθεί στην ανατολή.

Ψυχή της σταυροφορίας αυτής ήταν ο πάπας Iννοκέντιος Γ΄. Oι Bενετοί συµ-

φώνησαν να µεταφέρουν το στρατό στην Aίγυπτο ή στη Συρία έναντι αδρότατης

αµοιβής.

H συγκέντρωση των σταυροφόρων στη Bενετία είχε πολλά προβλήµατα.

Tον Iανουάριο του 1203 δέχτηκαν να αποκαταστήσουν τον Iσαάκιο B΄ Άγγε-

λο στο βυζαντινό θρόνο έναντι µεγάλης αµοιβής.

ε. H άλωση της Kωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους

Πραγµατικά, οι σταυροφόροι έφτασαν στην Kωνσταντινούπολη το 1203 και

επέβαλαν Aυτοκράτορα τον Iσαάκιο. Έµειναν όµως να διαχειµάσουν. Oι Λατίνοι

φέρθηκαν άσχηµα στον ντόπιο πληθυσµό. Στην αναταραχή που προκλήθηκε ο

διάδοχος του Iσαακίου Aλέξιος ∆΄ Άγγελος ανατράπηκε.

Tέλος Mαρτίου 1204 οι σταυροφόροι υπέγραψαν από κοινού τη συµφωνία

διανοµής της Pωµανίας. H Πόλη έπεσε στις 13/4/1204. Oι σταυροφόροι επιδόθη-

καν σε σφαγές και λεηλασίες. Πολλά έργα τέχνης έφυγαν στη ∆ύση.

K E ΦA Λ A I O 3

143


– Oι Tούρκοι κατακτούν τη Bαγδάτη 1055

– Σύνοδος του Kλερµόν 1095

– H Πρώτη Σταυροφορία 1096-1099

– Oι σταυροφόροι νικούν τους Tούρκους

στο ∆ορύλαιο 1097

– Tα Iεροσόλυµα καταλαµβάνονται

από τους σταυροφόρους 1099

– Oι σταυροφόροι αποδέχονται πρόταση

να µεταβούν στην Kωνσταντινούπολη Iανουάριος 1203

– Yπογραφή από τους Λατίνους

της συµφωνίας διανοµής της Pωµανίας Mάρτιος 1204

– Άλωση της Kωνσταντινούπολης 13/4/1204



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : O Πάπας επικαλείται µια σειρά από λόγους που επιβάλλουν

τη συµµετοχή των πιστών στη σταυροφορία (σχετικό παρά-

θεµα). Nα επισηµάνετε τους λόγους αυτούς και να τους δια-

κρίνετε σε πνευµατικούς-θρησκευτικούς και σε υλικούς.


α) Πνευµατικοί-θρησκευτικοί: 1) ∆εν πρέπει να υπάρχουν εχθρότητες, µίση

και πόλεµοι ανάµεσα σε χριστιανούς. 2) H Iερουσαλήµ, η πόλη των βασιλέων, εί-

ναι στα χέρια του διαβόλου (των απίστων). Aν την ελευθέρωναν οι χριστιανοί,

θα έπαιρναν άφεση αµαρτιών και θα κέρδιζαν τη δόξα της Bασιλείας των Oυρα-

νών.

β) Yλικοί: H ∆ύση υπέφερε από υπερπληθυσµό. H γη δεν µπορεί να θρέψει τό-

σους ανθρώπους.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια υποχρέωση ανέλαβαν οι σταυροφόροι έναντι του

Aλεξίου A΄ Kοµνηνού; (βλ. σχετικό παράθεµα)


Oι σταυροφόροι ανέλαβαν την υποχρέωση να παραδώσουν στους Bυζαντι-

νούς όσα εδάφη θα κατακτούσαν, µε την προϋπόθεση ότι τα εδάφη αυτά ανήκαν

παλιότερα στην αυτοκρατορία.


144

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι εντυπώσεις που προκάλεσε στους σταυροφό-

ρους το επιβλητικό θέαµα της Bασιλεύουσας (βλέπε σχετι-

κό παράθεµα). Συσχετίστε τις εντυπώσεις αυτές µε τη συ-

µπεριφορά που έδειξαν όταν εισέβαλαν στην Kωνσταντι-

νούπολη (σχετικό παράθεµα).


α) Oι σταυροφόροι εντυπωσιάστηκαν µόλις είδαν τα ψηλά τείχη, τα πλούσια

παλάτια, τους ωραίους πύργους, τις ψηλές εκκλησίες. H Kωνσταντινούπολη είχε

τη φήµη της πρωτεύουσας του χριστιανικού κόσµου. Oι άξεστοι σταυροφόροι

ανατρίχιασαν µπροστά στα πλούτη της πολιτείας.

β) Φυσικό είναι να φθονήσουν την πλούσια πόλη και να θελήσουν να αρπά-

ξουν τα πλούτη τους. O θαυµασµός γρήγορα µετατράπηκε σε διάθεση αρπαγής

και λεηλασίας των θησαυρών της Πόλης. Πράγµατι, πολλά αριστουργήµατα κα-

τέληξαν στη ∆ύση µετά την άλωση της Kωνσταντινούπολης.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν τα κυριότερα αίτια και οι άµεσες συνέπειες της

άλωσης της Kωνσταντινούπολης από τους Λατίνους µε βά-

ση τα παραθέµατα και την ιστορική αφήγηση;


Tα αίτια ήταν: η αρπακτική διάθεση των σταυροφόρων, οι οποίοι είχαν ήδη δε-

λεαστεί από την άλωση της Zάρας το Nοέµβριο του 1203. Oι σταυροφόροι είχαν

αποτύχει κατά τις προηγούµενες σταυροφορίες να κρατήσουν τα εδάφη που κα-

τέλαβαν. Πολλοί πτώχευσαν, καθώς τα έξοδα ήταν µεγάλα. H προοπτική να κερ-

δίσουν χρήµατα από τις λεηλασίες τούς έκανε να στραφούν προς την πλούσια

Kωνσταντινούπολη. Iδιαίτερα µάλιστα όταν είδαν το µεγάλο πλούτο της πόλης.

H αλαζονική συµπεριφορά των Λατίνων φάνηκε και κατά την περίοδο που δια-

χείµαζαν στην Πόλη.

β) H Kωνσταντινούπολη έπαθε µεγάλη συµφορά. Oι κάτοικοί της σφαγιάστη-

καν, οι θησαυροί της κλάπηκαν και µεταφέρθηκαν στη ∆ύση. H παλιά Bυζαντινή

Aυτοκρατορία κατακερµατίστηκε. Στα εδάφη της ιδρύθηκαν πολλά λατινικά κρά-

τη. Ποτέ πια δε θα υπάρξει ενιαία αυτοκρατορία, όπως υπήρχε παλιά. H άλωση

της Kωνσταντινούπολης από τους Λατίνους ήταν η αρχή του τέλους για τη Bυ-

ζαντινή Aυτοκρατορία.

K E ΦA Λ A I O 3

145



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι αιτίες των Σταυροφοριών;


H ιδέα των Σταυροφοριών γεννήθηκε από την αναβίωση των προσκυνηµάτων

στους Aγίους Tόπους, σε συνδυασµό µε τις φηµολογούµενες ωµότητες των Aρά-

βων και Tούρκων σε βάρος των προσκυνητών. Ωστόσο, φαίνεται πως οι ίδιοι οι

Πάπες προέτρεπαν τους χριστιανούς να εκδιώξουν από τους Aγίους Tόπους τους

µωαµεθανούς (ιερός πόλεµος), όπως είχαν κάνει και στην Iσπανία.

H ιδέα για σταυροφορίες ευνοούσε τους Πάπες, καθώς ενίσχυε τη θέση τους

στη διαµάχη µε τους ηγεµόνες. Eπιπλέον, ο Πάπας επιδίωκε την υποστήριξη του

Bυζαντινού Aυτοκράτορα. O Aλέξιος A΄, πάλι, ήταν δύσπιστος απέναντι στους

σταυροφόρους.

H Πρώτη Σταυροφορία κηρύχτηκε από τον Πάπα στη Σύνοδο του Kλερµόν.

(1095).

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς εξελίχτηκαν οι τρεις πρώτες σταυροφορίες;


O ιερός πόλεµος βρήκε µεγάλη ανταπόκριση στο λαό, οι οποίος θεώρησε ότι

τους Aγίους Tόπους θα εκπληρώσει τα θρησκευτικά του καθήκοντα αλλά και θα

βελτιώσει τη δεινή οικονοµική κατάσταση.

Kατά την Πρώτη Σταυροφορία µια µάζα από φτωχούς και αγρότες εξοντώθη-

κε από τους Tούρκους στη M. Aσία. Aκολούθησαν οι φεουδάρχες. O Aλέξιος A΄

πέτυχε να πάρει σχεδόν από όλους όρκο πίστης.

Oι σταυροφόροι νίκησαν τους Tούρκους στο ∆ορύλαιο (1097). Tα εδάφη αυτά

κατοχυρώθηκαν στο βυζαντινό κράτος. H Iερουσαλήµ καταλήφθηκε µε έφοδο το

1099.

Aρχικά επικεφαλής του νέου κράτους, που είχε κοσµικό και στρατιωτικό χα-

ρακτήρα, εκλέχτηκε ο Γοδεφρείδος ντε Mπουγιόν.

Oι µουσουλµάνοι όµως αντεπιτέθηκαν. Γι’ αυτό πραγµατοποιήθηκαν η ∆εύτε-

ρη και η Tρίτη σταυροφορία (12ος αιώνας), οι οποίες απέτυχαν. Kατά την Tρίτη

Σταυροφορία η Kύπρος πέρασε στα χέρια των Λατίνων.


146

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mπορείτε να κάνετε έναν απολογισµό των επιπτώσεων των

Σταυροφοριών στους Eυρωπαίους;


Γενικά, οι στόχοι των σταυροφόρων στις τρεις πρώτες σταυροφορίες (κατά-

κτηση των Aγίων Tόπων, παροχή βοήθειας στους Έλληνες, συνένωση όλων των

χριστιανών) δεν ευοδώθηκαν. Aκόµα περισσότερο, µεγάλωσε το χάσµα µεταξύ

∆υτικών και Bυζαντινών, αλλά και χριστιανών και µουσουλµάνων. Eξαιτίας των

Σταυροφοριών, οξύνθηκαν οι αντιθέσεις: οι εθνικές, προσωπικές, οι αντιθέσεις

ανάµεσα στην κοσµική και εκκλησιαστικη εξουσία, µεταξύ ιπποτών και φτωχών,

οι οποίοι ειχαν αποκλειστεί από τα λάφυρα.

Στον πολιτιστικό τοµέα οι Σταυροφορίες δεν προσέφεραν πολλά στη ∆ύση. Oι

καθυστερηµένοι πολιτιστικά σταυροφόροι δεν µπορούσαν να κατανοήσουν τον

αναπτυγµένο αραβικό πολιτισµό.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια τα γεγονότα που διαδραµατίστηκαν κατά την Tέταρ-

τη Σταυροφορία;


Στα τέλη του 12ου αιώνα η Bυζαντινή Aυτοκρατορία βρισκόταν σε κίνδυνο.

Eίχε απειληθεί απ’ τους Nορµανδούς, οι Bενετοί δεν είχαν καλές σχέσεις, ο Γερ-

µανός αυτοκράτορας Eρρίκος Στ΄ ήθελε να επεκταθεί στην ανατολή.

Ψυχή της σταυροφορίας αυτής ήταν ο πάπας Iννοκέντιος Γ΄. Aρχηγός της

σταυροφορίας ορίστηκε ο Bονιφάτιος ο Mοµφερατικός. Oι Bενετοί συµφώνησαν

να µεταφέρουν το στρατό στην Aίγυπτο ή στη Συρία έναντι αδρότατης αµοιβής.

H συγκέντρωση των σταυροφόρων στη Bενετία είχε πολλά προβλήµατα. Γι’

αυτό, ύστερα από έκκληση των Bενετών, οι σταυροφόροι πολιόρκησαν και κατέ-

λαβαν την δαλµατική πόλη Zάρα.

Tον Iανουάριο του 1203 δέχτηκαν να αποκαταστήσουν τον Iσαάκιο B΄ Άγγε-

λο στο βυζαντινό θρόνο έναντι µεγάλης αµοιβής.

Πραγµατικά οι σταυροφόροι έφτασαν στην Kωνσταντινούπολη το 1203 και

επέβαλαν αυτοκράτορα τον Iσαάκιο. Έµειναν όµως να διαχειµάσουν. Oι Λατίνοι

φέρθηκαν άσχηµα στον ντόπιο πληθυσµό. Στην αναταραχή που προκλήθηκε ο

διάδοχος του Iσαακίου Aλέξιος ∆΄ Άγγελος ανατράπηκε.

Tέλος Mαρτίου 1204 οι σταυροφόροι υπέγραψαν από κοινού τη συµφωνία

διανοµής της Pωµανίας. H Πόλη έπεσε στις 13/4/1204. Oι σταυροφόροι επιδόθη-

καν σε σφαγές και λεηλασίες. Πολλά έργα τέχνης διέφυγαν στη ∆ύση.

K E ΦA Λ A I O 3

147


O Πάπας κηρύσσει τη Σταυροφορία (σελ. 67 του σχολικού βιβλίου)

O Πάπας παρακινεί τους χριστιανούς στρατιώτες να πολεµήσουν για την πί-στη, γιατί: α) υπάρχει υπερπλυθυσµός, β) δεν πρέπει οι χριστιανοί να αλληλο-σκοτώνονται, γ) η Iερουσαλήµ βρίσκεται σε χέρια απίστων. O Πάπας υπόσχεταιάφεση αµαρτιών και δόξα στον Oυρανό. Oι Πάπες, µε το τεράστιο ηθικό καιπνευµατικό κύρος που διέθεταν, µπορούσαν να κινητοποιήσουν ολόκληρουςπληθυσµούς. H εποχή ήταν θρησκευτική. O λόγος ενός Πάπα είχε ιδιαίτερα βα-ρύνουσα σηµασία. H εξαγορά δόξας στη Bασιλεία των Oυρανών, αλλά και οιυλικές απολαβές, δεν ήταν κάτι το αµελητέο.

Συµφωνία του Aλεξίου A΄ µε τους σταυροφόρους (σελ. 67 του σχολικού βι-

βλίου)H Άννα Kοµνηνή στην Aλεξιάδα αναφέρεται στον όρκο που έδωσε ο Γοδε-

φρείδος του Mπουγιόν στον Aυτοκράτορα. Όσα έδάφη κατακτούσε, έπρεπε νατα αποδώσει στην αυτοκρατορία. O Γοδεφρείδος έδωσε όρκο, πήρε αρκετάχρήµατα και δείπνησε µαζί µε τον Aυτοκράτορα. Πάντως, οι ∆υτικοί σταυροφό-ροι έγιναν δεκτοί µε δυσπιστία στην Kωνσταντινούπολη. O Aλέξιος προσπα-θούσε να αποφύγει τις δεσµεύσεις προς τους σταυροφόρους και τον Πάπα. Γε-νικά η στάση του απέναντι στους σταυροφόρους ήταν χλιαρή.

Mπροστά στα τείχη της Kωνσταντινούπολης (σελ. 70 του σχολικού βιβλίου)

Oι Λατίνοι θαύµασαν βλέποντας τα τείχη της Kωνσταντινούπολης, τον πλού-το και την πολυτέλεια που είχε συσσωρεύσει. Tαυτόχρονα, όµως, τα φθόνησαν.Γι’ αυτό και δε δίστασαν να ληστέψουν και τις εκκλησίες.

O πάπας Iννοκέντιος στηλιτεύει το µένος των σταυροφόρων (σελ. 70 του

σχολικού βιβλίου)Ήταν τόση η ληστρική διάθεση και το µένος των σταυροφόρων εναντίον της

ανυπεράσπιστης Kωνσταντινούπολης, ώστε ακόµη και ο πάπας Iννοκέντιος µι-λάει µε άσχηµα λόγια εναντίον τους. Tους κατηγορεί ότι έσφαξαν χριστιανούς,τους λήστεψαν, άρπαξαν ακόµη και τα πλούτη των εκκλησιών. H άλωση τηςKωνσταντινούπολης σηµατοδοτεί την έναρξη της Λατινοκρατίας στον ελλαδι-κό χώρο. H αυτοκρατορία κατακερµατίστηκε. H ανάκτηση της Πόλης το 1261 δεσήµανε και την αναγέννησή της. Oι Φράγκοι καταπίεζαν συστηµατικά το λαό. Hαυτοκρατορία άντεξε λιγότερο από διακόσια χρόνια µετά από την ανάκτηση τηςΠόλης. Γι’ αυτό αρκετοί ιστορικοί θεωρούν ως χρονολογία - ορόσηµο για τηνπτώση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας όχι το 1453 αλλά το 1204.


148





1. H ιδέα των Σταυροφοριών γεννήθηκε στη(ν)…

α. Pωσία

β. ∆υτική Eυρώπη

γ. Iσπανία

Aπάντηση: β

2. Oι... κατέκτησαν τη Συρία και κυρίευσαν τα Iεροσόλυµα το 1055.

α. Σελτζούκοι Tούρκοι

β. Oθωµανοί Tούρκοι

γ. Φράγκοι

Aπάντηση: α

3. H πρωτοβουλία να προσδοθεί στις Σταυροφορίες ένας χαρακτήρας ιερού πο-

λέµου ανήκε στους…

α. Πάπες

β. Bασιλιάδες

γ. ιππότες

Aπάντηση: α

4. Oι σταυροφόροι που έφτασαν στην Kωνσταντινούπολη έγιναν δεκτοί από τον

κόσµο µε…

α. εχθρότητα

β. µεγάλη λαχτάρα

γ. βαθιά δυσπιστία

Aπάντηση: γ

5. Tα πλήθη ανταποκρίθηκαν στο κήρυγµα του Πάπα, βρίσκοντας την ευκαιρία

να βελτιώσουν τη δεινή... θέση τους.

α. γεωγραφική

β. οικονοµική

γ. κοινωνική

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 3

149

6. O Aλέξιος A΄ έπεισε τους σταυροφόρους να του υποσχεθούν…

α. χρήµατα

β. πίστη

γ. εδάφη

Aπάντηση: β

7. Στην Πρώτη Σταυροφορία οι σταυροφόροι νίκησαν τους Tούρκους…

α. στα Iεροσόλυµα

β. στην Έδεσσα

γ. στο ∆ορύλαιο

Aπάντηση: γ

8. Ένας βασικός στόχος, η συνένωση της Xριστιανοσύνης, µε τις Σταυροφο-

ρίες...

α. δεν πραγµατοποιήθηκε

β. πραγµατοποιήθηκε

γ. διαγράφηκε

Aπάντηση: α

9. O αντισηµιτισµός και το µίσος χριστιανών και µουσουλµάνων…

α. ξεκίνησε

β. έπαψε να υπάρχει

γ. αναζωπυρώθηκε

Aπάντηση: γ

10. Άρχισαν να υπάρχουν µίση και µεταξύ ιπποτών και…

α. φτωχών

β. βασιλειάδων

γ. πλουσίων

Aπάντηση: α

11. H ιδέα της Tέταρτης Σταυροφορίας ανήκε στο φιλόδοξο...

α. πάπα Πίο Z΄

β. πάπα Iννοκέντιο B΄

γ. πάπα Iννοκέντιο Γ΄

Aπάντηση: γ


150

12. O σκοπός της Tέταρτης Σταυροφορίας ήταν…

α. ασαφής

β. ιερός

γ. προσδιορισµένος

Aπάντηση: α

13. Tόπος συγκέντρωσης του στρατού ήταν…

α. η Bενετία

β. η Kωνσταντινούπολη

γ. τα Iεροσόλυµα

Aπάντηση: α



1. Στη διάρκεια του 10ου αιώνα υπήρχε έντονη φηµολογία ότι οι Άραβες και οι

Tούρκοι φέρονταν άσχηµα στους προσκυνητές.

2. H επιχείρηση ανάκτησης των χριστιανικών εδαφών στην Iσπανία είχε επεκτα-

τικό χαρακτήρα.

3. O Παπισµός ήθελε να ενισχύσει τη θέση του έναντι των Oύγγρων ηγεµόνων.

4. O Aλέξιος ανέµενε σταυροφόρους.

5. Tα Iεροσόλυµα καταλήφθηκαν µε έφοδο στις 15 Iουλίου 1099.

6. H Παλαιστίνη µετατράπηκε σε στρατιωτικό και κοσµικό βασίλειο, που επέβα-

λε την επικυριαρχία τους στους ηγεµόνες της Aντιόχειας και της Tρίπολης.

7. Oι βαριές ήττες των µουσουλµάνων έναντι των σταυροφορικών κρατιδίων

προκάλεσαν τη ∆εύτερη και την Tρίτη Σταυροφορία.

8. Για το Bυζάντιο και την Eυρώπη η Tρίτη Σταυροφορία ήταν καταστροφική.

9. Στη µεγαλόνησο υπήρξε για τέσσερις αιώνες Λατινοκρατία.

10. Oι Σταυροφορίες δηµιούργησαν καλές σχέσεις µεταξύ Eλλήνων και Λατίνων.

11. H Tέταρτη Στυροφορία οδήγησε στην αιµατηρή άλωση της Kωνσταντινούπο-

λης.

12. Πολιτιστικά υπήρξαν σηµαντικές ανταλλαγές ανάµεσα στους σταυροφόρους

και στους µουσουλµάνους.


K E ΦA Λ A I O 3

151



A B

1. Tον 11ο αιώνα αναβίωσε η παράδοση α. από φτωχούς και αγρότες

2. H Πρώτη Σταυροφορία κηρύχθηκε β. των προσκυνηµάτων στους Aγίους

Tόπους

3. Oι Σταυροφορίες είχαν χαρακτήρα γ. ανέκτησε πολλά εδάφη

4. H πρώτη στρατιά της A΄ Σταυρο- δ. ήταν περιορισµένα

φορίας αποτελούνταν

5. O Aλέξιος µε τους σταυροφόρους ε. ιερού πολέµου

6. Tα οικονοµικά οφέλη των στ. από τον Πάπα το 1095

σταυροφόρων

Aπάντηση: 1β, 2στ, 3ε, 4α, 5γ, 6δ


152

K ε φ ά λ α ι ο 4H ΛATINOKPATIA KAI

H ΠAΛAIOΛOΓEIA EΠOXH

(1204-1453). O YΣTEPOΣ

MEΣAIΩNAΣ ΣTH ∆YΣH


H Ύστερη Bυζαντινή περίοδος αποτελείται από δύο µικρότερες:

α) Tη Φραγκοκρατία (1204-1261). β) Tην Παλαιολόγεια Περίοδο (1261-1453).

Tη δεύτερη αυτή περίοδο το Bυζάντιο παρακµάζει σε όλους τους τοµείς, ενώ οι

εµφύλιοι πόλεµοι, η στάση των ∆υτικών χωρών, η επέκταση των Σέρβων και η δύ-

ναµη των Tούρκων επιταχύνουν την έλευση του τέλους. Aπό την άλλη, όµως,

αναδύεται η νεοελληνική εθνική συνείδηση.

Στη ∆ύση η φεουδαρχία το 13ο αιώνα φτάνει στην ακµή της, για να αρχίζει η

παρακµή της το 14ο αιώνα.

1. Tα λατινικά κράτη και η αντίσταση των Eλλήνων


α. Tα λατινικά κράτη

H Bυζαντινή Aυτοκρατορία διαµελίστηκε µετά το 1204. Στο χώρο που εκτει-

νόταν ιδρύθηκε µια πληθώρα βασιλείων και ηγεµονιών. Tα περισσότερα κέρδη

αποκόµισαν οι Bενετοί, οι οποίοι δηµιούργησαν ένα τεράστιο αποικιακό κράτος.

Aυτοκράτορας της Kωνσταντινούπολης ορίστηκε ο κόµης Bαλδουίνος της

Φλάνδρας. Στον ελλαδικό χώρο ιδρύθηκαν πολλά λατινικά βασίλεια. Στον ελλη-

νικό νότο κυριάρχησαν το ∆ουκάτο της Aθήνας και το Πριγκιπάτο της Aχαΐας,

153

το οποίο χαρακτηριζόταν από το ∆υτικό τρόπο οργάνωσης. Oι Bενετοί κατέλα-

βαν τη Mεθώνη και την Kρήτη.

O αυτοκράτορας της Nίκαιας Mιχαήλ Παλαιολόγος απέσπασε το Mιστρά, τη

Mάνη, το Γεράκι και τη Mονεµβασιά, που αποτέλεσαν τον πυρήνα του ∆εσποτά-

του του Mορέως. Aργότερα, ο δεσπότης του Mορέως Θεόδωρος A΄ Παλαιολόγος

(1382-1406) πέτυχε να ενισχύσει σηµαντικά τη βυζαντινή εξουσία.

β. Έλληνες καί Φράγκοι

Πάντως, γενικά υπήρχε σχετική οµοιότητα ανάµεσα στη ∆υτική και βυζαντινή

κοινωνική οργάνωση, ανάµεσα στην πρόνοια και στο φέουδο, έτσι ο λαός προ-

σαρµόστηκε σχετικά εύκολα στην λατινική κυριαρχία.

O λαός αντιστάθηκε στους Λατίνους, εξαιτίας της υπεροψίας τους και της

προσπάθειάς τους να επιβάλουν το ∆υτικό θρησκευτικό δόγµα.


– Iδρύεται το ∆ουκάτο της Aθήνας

και το Πριγκιπάτο της Aχαΐας 1204

– ∆εσπότης του Mορέως

ο Θεόδωρος A΄ Παλαιολόγος 1382-1406

– Oι περισσότερες λατινικές κτήσις

της Πελοποννήσου σε ελληνικά χέρια 1432

– Oι Tούρκοι κατακτούν το

∆ουκάτο των Aθηνών 1456



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί, κατά τη γνώµη σας, οι Bενετοί δεν ενδιαφέρθηκαν

παρά µόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις να αποκτήσουν ηπει-

ρωτικές κτήσεις;


Οι Bενετοί ήταν ναυτική και εµπορική δύναµη. Tους ενδιέφερε να θέσουν κά-

τω από την εξουσία τους νησιά κυρίως της A. Mεσογείου, ώστε να είναι δυνατό


154

µε όσο το δυνατόν λιγότερους κινδύνους το επικερδέστατο εµπόριο µε την Aνα-

τολή. Aπό την ηπειρωτική Eλλάδα τους ενδιέφερε να κατακτήσουν κάποια φρού-

ρια-κλειδιά (παραλιακά πάντα), ώστε να εξασφαλίσουν τον παραπάνω στόχο.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η στάση της ελληνικής γαιοκτητικής αριστοκρατίας

και του αγροτικού πληθυσµού έναντι των κατακτητών;


H γαιοκτητική αριστοκρατία, γενικά, τήρησε τις εξής στάσεις απέναντι στους

κατακτητές: α) Oι προνοιάριοι υποτάχτηκαν στους Λατίνους όταν εξασφάλιζαν

την κατοχή των κτηµάτων τους. β) Oρισµένοι ευγενείς αντιστάθηκαν στους Λα-

τίνους. γ) Άλλοι ευγενείς κατέφυγαν σε ελεύθερες περιοχές, όπου οργάνωσαν νέα

κρατίδια.

O αγροτικός πληθυσµός πολέµησε τους κατακτητές, εξαιτίας της υπεροψίας

τους και των δογµατικών διαφορών της πίστης.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα συζητήστε το περιεχόµενο της φράσης του βιβλίου: το

Πριγκιπάτο της Aχαΐας ήταν ένα κοµµάτι της Γαλλίας µε-

ταµοσχευµένο στο ελληνικό έδαφος.


Tο Πριγκιπάτο της Aχαΐας ήταν οργανωµένο κατά τα ∆υτικά πρότυπα· είχε

δοθεί σε Γάλλους ιππότες, οι οποίοι µετέφεραν το γαλλικό τρόπο ζωής στην Πε-

λοπόννησο. H κοινωνική οργάνωση ήταν καθαρά φεουδαρχική, διαφέροντας από

την οργάνωση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε τα πρόσωπα και τις κοινωνικές οµάδες

που αναφέρονται στο τελευταίο παράθεµα και να ανασυν-

θέσετε τη φεουδαρχική πυραµίδα της κρητικής κοινωνίας.


Aναφέρονται τα ονόµατα αυτών που παίρνουν το Φέουδο (Nικόλαος Mονιά-

νης, Mιχαήλ Mολλεσίνος), ο χωροδεσπότης της περιοχής (Γραδονίγος), ο ∆όγης

της Bενετίας, ο ∆ούκας της Kρήτης, το Mεγάλο και το Mικρό Συµβούλιο. Όλοι

αυτοί ανήκαν στους αριστοκράτες.

Yπήρχαν και οι Bυζαντινοί, οι οποίοι κατείχαν τη γη πριν την έλευση των Λα-

τίνων, οι δουλοπάρικοι (βιλάνοι) και οι δούλοι.

β) ∆όγης Bενετίας → ∆ούκας της Kρήτης (µαζί µε το Mεγάλο και το Mικρό

Συµβούλιο) → χωροδεσπότης → αποδέκτης των επιµέρους φέουδων → δουλο-

πάροικοι → δούλοι.

K E ΦA Λ A I O 4

155



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια κράτη δηµιουργήθηκαν µετά την άλωση της Kωνστα-

ντινούπολης από τους Λατίνους; (1204).


H Bυζαντινή Aυτοκρατορία διαµελίστηκε µετά το 1204. Στο χώρο που εκτινό-

ταν ιδρύθηκε µια πληθώρα βασιλείων και ηγεµονιών. Tα περισσότερα κέρδη απο-

κόµισαν οι Bενετοί, οι οποίοι δηµιούργησαν ένα τεράστιο αποικιακό κράτος.

Aυτοκράτορας της Kωνσταντινούπολης ορίστηκε ο κόµης Bαλδουίνος της

Φλάνδρας. O Bονιφάτιος ο Mοµφερατικός ίδρυσε το βασίλειο της Θεσσαλονίκης,

το ∆ουκάτο της Aθήνας και το Πριγκιπάτο της Aχαΐας. Tο ∆ουκάτο των Aθηνών

κατείχε τις γύρω περιοχές. Aργότερα το ∆ουκάτο της Aθήνας πέρασε διαδοχικά

στα χέρια των Kαταλανών και στην οικογένεια των Aτσαγιόλι.

Oι Bενετοί κατάλαβαν τη Mεθώνη και την Kορώνη και εξασφάλισαν προνό-

µια στις πόλεις και στα λιµάνια του Πριγκιπάτου της Aχαΐας, η οποία χαρακτη-

ριζόταν από το ∆υτικό τρόπο οργάνωσης.

O αυτοκράτορας της Nίκαιας απέσπασε το Mιστρά, τη Mάνη, το Γεράκι και τη

Mονεµβασιά, που αποτέλεσαν τον πυρήνα του ∆εσποτάτου του Mορέως. Aργό-

τερα, ο δεσπότης του Mορέως Θεόδωρος A΄ Παλαιολόγος πέτυχε να στηρίξει πε-

ρισσότερο τη βυζαντινή κυριαρχία.


H πόλη του Mιστρά (σελ. 74 του σχολικού βιβλίου)

Στο απόσπασµα αυτό γίνεται µιά περιγραφή της πόλης του Mιστρά. H πόληείχε διαιρεθεί σε συνοικίες. Yπήρχε η συνοικία της Mητρόπολης µε τον καθε-δρικό ναό του Aγίου ∆ηµητρίου και το µοναστήρι της Περιβλέπτου, η πλουσιό-τερη συνοικία της Eυαγγελίστριας, η άνω πόλη µε το παλάτι. Eκεί δέσποζε ηβασιλική µε νάρθηκα της Aγ. Σοφίας. Πιο πάνω ήταν τα κάστρα. O Mιστράς εξε-λίχτηκε σε σηµαντική πόλη τα τελευταία χρόνια πριν την οθωµανική κατοχή. Eί-χε γίνει πρωτεύουσα του ∆εσποτάτου του Mορέως. Mετά την Άλωση της Kων-σταντινούπολης έπεσε άδοξα στα χέρια του Mωάµεθ E΄.

Tο κάστρο του Mιστρά (σελ. 74 του σχολικού βιβλίου)

Ήταν από τα πιό ισχυρά κάστρα της Πελοποννήσου. Xτίστηκε το 1249. O


156

Γουλιέλµος Bιλλεαρδουΐνος το κόσµησε µε αποθήκες, πλακόστρωτους δρό-µους, αυλές, δυνατούς πύργους, ώστε να κυριαρχεί στην περιοχή.

Eνσωµάτωση ελληνικών γαιών στο δυτικό φεουδαρχικό σύστηµα (σελ. 75

του σχολικού βιβλίου)Σε έγγραφο του 1222 από την Kρήτη βλέπουµε πώς είχαν διαµορφωθεί οι

σχέσεις υποτέλειας στις φραγκοκρατούµενες περιοχές. Oι δύο υποτακτικοί, Nι-κόλαος Mονιάνης και Mιχαήλ Mολεσσίνος, αλλά και οι κάτοικοι µιας συγκεκρι-µένης περιοχής αναγνωρίζουν ως επικυρίαρχό τους το ∆όγη της Bενετίας, το∆όγη της Kρήτης και το Mεγάλο και το Mικρό Συµβούλιο. ∆ηλώνουν πίστη καιυποταγή στη Bενετία και ότι θα απωθούν τους Bυζαντινούς από το φέουδο,ακόµη και µε πόλεµο. Bέβαια, αν θελήσουν, θα µπορούν και εκείνοι, να ενσω-µατωθούν στο φεουδαρχικό σύστηµα. Oι δουλοπάροικοι και οι δούλοι της πε-ριοχής του Pεθύµνου θα επιστραφούν στους φεουδάρχες της περιοχής. Πολ-λές γαίες ενσωµατώθηκαν σχετικά εύκολα στο φεουδαρχικό σύστηµα. Πάντως,σε πολλές περιπτώσεις οι πληθυσµοί και η τοπική αριστοκρατία αντιστάθηκανσθεναρά στους Φράγκους, εξαιτίας δογµατικών διαφορών αλλά και εξαιτίαςτης καταπίεσης προς το γηγενή πληθυσµό.





1. Mετά το 1204 τα πιο σηµαντικά νησιά του Aιγαίου και του Iονίου Πελάγους

τα κατέλαβαν οι …

α. Φράγκοι

β. Bενετοί

γ. Bουργουνδοί

Aπάντηση: β

2. O Eρρίκος ∆άνδολος επέβαλε ως αυτοκράτορα της Kωνσταντινούπολης τον…

α. Bονιφάτιο Mοµφερατικό

β. κόµη Bαλδουίνο

γ. Aτσαγιόλι

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 4

157

3. H Mεγαρίδα, το Nαύπλιο και το Άργος περιλαµβάνονταν…

α. στο ∆ουκάτο της Aθήνας

β. στην Hγεµονία της Aχαΐας

γ. στο Bασίλειο της Θεσσαλονίκης

Aπάντηση: α

4. O τρόπος ζωής των ανθρώπων στο Πριγκιπάτο της Aχαΐας ήταν…

α. ∆υτικός

β. αραβικός

γ. διχασµένος

Aπάντηση: α

5. O Aυτοκράτορας που κατόθρωσε να αποσπάσει από το Πριγκιπάτο της

Aχαΐας τα κάστρα Mιστράς, Mάνη, Γεράκι και Mονεµβασιά ήταν ο…

α. Mιχαήλ Παλαιολόγος

β. Θεόδωρος A΄ Παλαιολόγος

γ. Όθωνας de la Roche

Aπάντηση: α

6. O Θεόδωρος A΄ Παλαιολόγος ενίσχυσε τη βυζαντινή εξουσία…

α. Στη Θράκη

β. στο Mοριά

γ. στην Aθήνα

Aπάντηση: β



1. H Ύστερη Bυζαντινή περίοδος διακρίνεται στη Φραγκοκρατία και στην Πα-

λαιολόγεια Περίοδο.

2. H καταστροφή του Bυζαντίου οφείλεται στους εµφύλιους πολέµους, στην πα-

ρακµή του στρατού και της οικονοµίας, στη στάση των ∆υτικών δυνάµεων και

στην ισχύ Σέρβων και Tούρκων.

3. H Bενετοί ίδρυσαν µια τεράστια αυτοκρατορία.

4. O Bονιφάτιος ίδρυσε το Bασίλειο της Θεσσαλονίκης, το ∆ουκάτο της Aθήνας

και την Hγεµονία της Aχαΐας.

5. O Θεόδωρος Παλαιολόγος εναντιώθηκε στον Tούρκο Σουλτάνο, στον οποίο

ήταν υποτελής και συντάχθηκε µε την τοπική αριστοκρατία.


158

6. Mέχρι το 1432 οι περισσότερες λατινικές κτίσεις είχαν γίνει τουρκικές.

7. H επιβολή της λατινικής κυριαρχίας διευκολύνθηκε από το γεγονός ότι υπήρ-

χαν σηµαντικές διαφορές ανάµεσα στη βυζαντινή πρόνοια και στο φέουδο.

8. Oι προνοιάριοι δεν είχαν αρκετή δύναµη ώστε ν’ αντισταθούν στους κατακτητές.

9. Kάποιοι ευγενείς µε τη συνδροµή των ντόπιων οργάνωσαν νέα κρατίδια.




A B

1. Στην Aνατολή αναπτύχθηκε α. ήταν καλές

2. Tη συνθήκη διαµελισµού

της Pωµανίας εµπνεύστηκε β. οι Kαταλανοί

3. Kύριοι του ∆ουκάτου γ. στο Πριγκιπάτο της Aχαΐας

της Aθήνας έγιναν

4. Tο Πριγκιπάτο της Aχαΐας δόθηκε δ. αντιστάθηκε στους Λατίνους

5. Oι σχέσεις Πριγκιπάτου της Aχαΐας ε. ο Eρρίκος ∆άνδολος

και Bενετίας

6. O αγροτικός πληθυσµός στ. αντιστάθηκε στους Λατίνους κα-

τακτητές

7. Oι Bενετοί εξασφάλισαν ζ. στο Bονιφάτιο Mοµφερατικό

εµπορικά προνόµοια

8. O ελλαδικός πληθυσµός η. ένα τεράστιο βενετικό αποικιακό

κράτος.

Aπάντηση: 1η, 2ε, 3β, 4ζ, 5α, 6δ, 7γ, 8στ

K E ΦA Λ A I O 4

159

2. Tα ελληνικά κράτη: Tραπεζούς, Ήπειρος, Nίκαια


α. H Aυτοκρατορία της Tραπεζούντας

Mόλις έπεσε η Kωνσταντινούπολη στα χέρια των Λατίνων (1204), ο Aλέξιος

και ∆αβίδ Kοµνηνός κατέλαβαν τα εδάφη της Tραπεζούντας µε τη βοήθεια της Γε-

ωργιανής βασίλισσας Θαµάρ. Aργότερα, κατέκτησαν τη Σινώπη, την Παφλαγονία

και την Hράκλεια του Πόντου. H προέλαση των Mεγαλοκοµνηνών ανακόπηκε,

ενώ η κατάκτηση της δυτικής M. Aσίας από τους Σελτζούκους κράτησε την αυ-

τοκρατορία σε αποµόνωση για 250 χρόνια.

β. Tο κράτος της Hπείρου

Tο κράτος της Hπείρου οργανώθηκε από το Mιχαήλ Kοµνηνό ∆ούκα. Tο 1215

τον διαδέχτηκε ο αδερφός του Θεόδωρος, ο οποίος κατέστησε το κράτος ισχυρό,

αφού κατέλυσε το 1224 το Λατινικό Bασίλειο της Θεσσαλονίκης. Tο 1227 ίσως

στέφθηκε αυτοκράτωρ Pωµαίων. Bάδισε εναντίον της Kωνσταντινούπολης. Tο

Mάρτιο του 1230 έκανε το λάθος να στραφεί εναντίον του Bούλγαρου ηγεµόνα

Aσάν B΄. Στη µάχη που ακολούθησε ηττήθηκε και αιχµαλωτίστηκε. O Aσάν είχε

ιδρύσει µια αυτοκρατορία που έφτανε ως το ∆υρράχιο.

γ. H Aυτοκρατορία της Nίκαιας και η ανασύσταση της Bυζαντινής

Aυτοκρατορίας

Ήταν το σπουδαιότερο ελληνικό κράτος και είχε ως πρωτεύουσα τη Nίκαια

(δυτική M. Aσία). Aρχικά, το κράτος αυτό πέρασε δύσκολες ώρες, επειδή ήταν

περικυκλωµένο από πολλούς εχρθούς. H σωτηρία ήρθε όµως από τη Θράκη,

όπου οι Bούλγαροι (1205) συνέτριψαν τους Λατίνους. O Θεόδωρος B΄ Λάσκα-

ρης στέφθηκε αυτοκράτωρ και βασιλεύς Pωµαίων το 1208. O διάδοχός του Iω-

άννης Bατάτζης (1222-1254) µετέτρεψε το κράτος σε σηµαντική δύναµη.

Στον εσωτερικό τοµέα ο Bατάτζης: α) πάταξε τη διαφθορά της διοίκησης και

ίδρυσε πολλά φιλανθρωπικά ιδρύµατα. β) ∆ηµιούργησε στρατιωτικά κτήµατα ως

µέσο άµυνας των ανατολικών συνόρων. γ) Παραχώρησε προνοιακά κτήµατα στη

µέση αριστοκρατία. δ) Προσπάθησε να ανορθώσει την αγροτική οικονοµία:

Oργάνωσε πρότυπες καλλιέργειες, απαγόρευσε την εισαγωγή ειδών πολυτελείας

από την Iταλία. ε) Φρόντισε ώστε η οικονοµία να είναι ισχυρή.


160

Mετά το θάνατο του Bατάτζη, κανένας σοβαρός εχθρός δεν απειλούσε την αυ-

τοκρατορία. Έπρεπε µόνο να ανακτηθεί η Kωνσταντινούπολη.

O Mιχαήλ Παλαιολόγος συνήψε µε τους Γενουάτες τη Συνθήκη του Nυµφαίου

(1261). Oι Γενουάτες έπρεπε να παράσχουν στρατιωτική βοήθεια εναντίον των

Bενετών, ενώ ο Mιχαήλ Παλαιολόγος τους πρόσφερε φορολογική απαλλαγή, λι-

µάνια και εµπορικές περιοχές.

Στις 25/7/1261 η Kωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια του Mιχαήλ Παλαιολό-

γου, ο οποίος στέφθηκε αυτοκράτορας το Σεπτέµβρη του 1261.


– Iδρύεται η Aυτοκρατορία Tραπεζούντας 1204

– O Θεόδωρος Λάσκαρης στέφεται

αυτοκράτωρ και βασιλεύς Pωµαίων 1208

– Στο θρόνο του Kράτους της Hπείρου

ανεβαίνει ο Θεόδωρος Kοµνηνός 1215

– O Iωάννης Bατάτζης στο θρόνο

της Aυτοκρατορίας της Nίκαιας 1222-1254

– H κατάλυση του Λατινικού βασιλείου

της Θεσσαλονίκης από το Θεόδωρο

Kοµνηνό 1224

– O Θεόδωρος Kοµνηνός στέφεται

αυτοκράτωρ των Pωµαίων 1227

– H µάχη της Kλοκόνιτσας (Έβρος) 1230

– H Συνθήκη του Nυµφαίου 1261

– O Mιχαήλ H΄ Παλαιολόγος στέφεται

Aυτοκράτορας στην Aγ. Σοφία Σεπτέµβριος 1261

K E ΦA Λ A I O 4

161



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες πληροφορίες για την ισχύ και το διεθνές κύρος της

Aυτοκρατορίας της Tραπεζούνας µας δίνει ο Aλ-Oυµάρι;

∆ιαβάστε σχετικό παράθεµα.


O Aλ-Oυµάρι µας πληροφορεί ότι οι κάτοικοι είναι φιλοπόλεµοι και ατρόµη-

τοι. Oι στρατιώτες, αν και είναι λίγοι και όχι καλά εξοπλισµένοι, δεν αφήνουν

τίποτα να τους ξεφύγει.

O µονάρχης είναι πλούσιος και ισχυρός. O Πάπας τον εκτιµάει πολύ. H γενιά

του Aυτοκράτορα είναι πιο ένδοξη και πιο δυνατή από αυτή του Aυτοκράτορα

της Kωνσταντινούπολης.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι ήταν οι στόχοι και πού οφείλεται η αποτελεσµατι-

κότητα της εσωτερικής (οικονοµικής, κοινωνικής και στρα-

τιωτικής) καθώς και της εξωτερικής πολιτικής του Iωάννη

Bατάτζη; ∆ιαβάστε και το σχετικό παράθεµα από το Nικ.

Γρηγορά.


α) Oι στόχοι του Iωάννη Bατάτζη ήταν οι ευγενείς να καλύπτουν µόνοι τους

τις ανάγκες τους, ώστε να µην αρπάζουν την περιουσία των φτωχών.

β) H πολιτική του Bατάτζη ήταν αποτελεσµατική, γιατί κατάφερε σε µεγάλο

ποσοστό να αµβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες και νά εξυγιάνει την οικονοµία

της χώρας. Aυτό είχε αντίκτυπο και στο στρατιωτικό τοµέα.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για το Kράτος της Hπείρου;


Tο κράτος της Hπείρου οργανώθηκε από το Mιχαήλ Kοµνηνό ∆ούκα. Tο 1215

τον διαδέχτηκε ο αδερφός του Θεόδωρος, ο οποίος κατέστησε το κράτος ισχυρό,

αφού κατέλυσε το 1224 το Λατινικό Bασίλειο της Θεσσαλονίκης. Tο 1227 ίσως


162

στέφθηκε αυτοκράτωρ Pωµαίων. Bάδισε εναντίον της Kωσνταντινούπολης. Tο

Mάρτιο του 1230 έκανε το λάθος να στραφεί εναντίον του Bούλγαρου ηγεµόνα

Aσάν B΄. Στη µάχη της Kλοκόνιτσας (1230) ηττήθηκε και αιχµαλωτίστηκε. O

Aσάν είχε ιδρύσει µια αυτοκρατορία που έφτανε το ∆υρράχιο.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια εσωτερικά µέτρα πήρε ο Iωάννης Bατάτζης;


Στον εσωτερικό τοµέα ο Bατάτζης: α) πάταξε τη διαφθορά της διοίκησης και

ίδρυσε πολλά φιλανθρωπικά ιδρύµατα. β) ∆ηµιούργησε στρατιωτικά κτήµατα ως

µέσο άµυνας των ανατολικών συνόρων. γ) Προσπάθησε να ανορθώσει την αγρο-

τική οικονοµία: Oργάνωσε πρότυπες καλλιέργειες, απαγόρευσε την εισαγωγή ει-

δών πολυτελείας από την Iταλία, χρησιµοποίησε τους Mογγόλους για να πλουτί-

σει το κράτος (οι Tούρκοι πλήρωναν πολλά για τα τρόφιµα που έκανε εξαγωγή).

δ) Παραχώρησε προνοιακά κτήµατα στη µέση αριστοκρατία. H οικονοµία ήταν

ισχυρή.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς ανακαταλήφθηκε η Kωνσταντινούπολη από το Mι-

χαήλ Παλαιολόγο;


Mετά τό θάνατο του Bατάτζη, κανένας σοβαρός εχθρός δεν απειλούσε την αυ-

τοκρατορία. Έπρεπε µόνο να ανακτηθεί η Kωνσταντινούπολη.

O Mιχαήλ Παλαιολόγος συνήψε µε τους Γενουάτες τη Συνθήκη του Nυµφαίου

(1261). Oι Γεννουάτες έπρεπε να παράσχουν στρατιωτική βοήθεια εναντίον των

Bενετών, ενώ ο Mιχαήλ Παλαιολόγος τους πρόσφερε φορολογική απαλλαγή, λι-

µάνια και εµπορικές περιοχές.

Στις 25/7/1261 η Kωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια του Mιχαήλ Παλαιολό-

γου.


Ένας ξένος για την Aυτοκρατορία της Tραπεζούντας (σελ. 76 του σχολι-

κού βιβλίου)O Mαροκινός ιστορικός Aλ Oυµάρι µας πληροφορεί για το χαρακτήρα της

Aυτοκρατορίας της Tραπεζούντας. O µονάρχης είναι ισχυρός, µε πολλά εισο-δήµατα. ∆ιαθέτει πολυάριθµη αυλή και είναι σεβαστός από τον Πάπα. Oι κάτοι-κοι είναι φιλοπόλεµοι και ατρόµητοι. Πολλοί ταξιδευτές διασχίζουν τη χώρα. OAυτοκράτορας κατάγεται από γενιά πιό ένδοξη από αυτή του Aυτοκράτορα τηςKωνσταντινούπολης. Aν και λίγοι αριθµητικά και κακοεξοπλισµένοι, οι στρατιώ-

K E ΦA Λ A I O 4

163

τες είναι άφοβοι. H Aυτοκρατορία της Tραπεζούντας αποτέλεσε το τελευταίοουσιαστικό ισχυρό προπύργιο του Eλληνισµού στη M. Aσία. H κατάληψή τηςαπό τους Oθωµανούς το 1461 σήµανε το τέλος της ελληνικής κυριαρχίας στηνπεριοχή.

H εσωτερική πολιτική του I. Bατάτζη (σελ. 77 του σχολικού βιβλίου)

O Nικηφόρος Γρηγοράς µας µιλάει για την εσωτερική πολιτική του IωάννηBατάτζη. Yποστήριζε τους αδύνατους πολίτες (γέρους, φτωχούς, αρρώστους).Eπιπλέον, επιθύµησε κάθε ευγενής να καλύπτει µόνος του τις ανάγκες του,ώστε να µην αρπάζουν τις περιουσίες των φτωχών. H κοινωνική πολιτική τουBατάτζη γρήγορα έφερε αποτελέσµατα. H χώρα ανέκαµψε σηµαντικά και έγινε

πάλι υπολογίσιµη δύναµη.





1. Tο κράτος της Hπείρου επεκτάθηκε επί της διακυβέρνησης του…

α. Θεόδωρου Λάσκαρη

β. Mιχαήλ Kοµνηνού

γ. Θεόδωρου Kοµνηνού

Aπάντηση: γ

2. Όταν ο Θεόδωρος βρέθηκε σε απόσταση βολής από την Kωνσταντινούπολη,

έκανε το λάθος να στραφεί εναντίον…

α. της Bουλγαρίας

β. της Γένουας

γ. της Θράκης

Aπάντηση: α

3. O Iωάννης Bατάτζης, για να εξασφαλίσει καλό αµυντικό σύστηµα…

α. πλήρωνε αδρά το στρατό

β. δηµιούργησε στρατιωτικά κτήµατα

γ. φανάτισε τους µισθοφόρους

Aπάντηση: β


164

4. Oι Γενουάτες πρόσφεραν στο Mιχαήλ τη βοήθειά τους εναντίον των… µε

αντάλλαγµα εµπορικά προνόµια.

α. Tούρκων

β. Bενετών

γ. Φράγκων

Aπάντηση: β

5. H πολιτική του Bατάτζη… την Aυτοκρατορία της Nίκαιας.

α. αποδυνάµωσε

β. χαλύβδωσε

γ. διέλυσε

Aπάντηση: β

6. O Mιχαήλ Kοµνηνός ∆ούκας ίδρυσε…

α. τη Θεσσαλονίκη

β. την Aυτοκρατορία της Tραπεζούντας

γ. το κράτος της Hπείρου

Aπάντηση: γ



1. H Aυτοκρατορία της Tραπεζούντας ιδρύθηκε από τον Aλέξιο και ∆αβίδ Kο-

µνηνό.

2. H κατάληψη της Σινώπης από τους Σελτζούκους ένωσε την Aυτοκρατορία

της Tραπεζούντας µε τη δυτική M. Aσία.

3. O Θεόδωρος κατέλαβε την Θεσσαλονίκη το 1224 και κατέλυσε το Λατινικό

Bασίλειο.

4. Eκτός της Aυτοκρατορίας της Nίκαιας δεν υπήρξε άλλο κράτος που να προ-

σπαθεί ν’ αντικαταστήσει τη Bυζαντινή Aυτοκρατορία.

5. Tο νέο κράτος µε κέντρο τη Nίκαια είχε τη συµπαράσταση πολλών ανεξάρ-

τητων ελλήνων τοπαρχών.

6. Tο Θεόδωρο Λάσκαρη βοήθησαν οι Bούλγαροι.

7. O Iωάννης Bατάτζης προσπάθησε να ευνοήσει τους φτωχούς και να µειώσει

τις καταχρήσεις στη διοίκηση.

8. Eπί Iωάννη Bατάτζη η αγροτική οικονοµία παρήκµασε.

9. Oι Tούρκοι πλήρωναν µεγάλα ποσά για να εισάγουν τρόφιµα από τη Nίκαια

10. O Θεόδωρος B΄ Λάσκαρης κατέλαβε την Kωνσταντινούπολη το 1261.


K E ΦA Λ A I O 4

165



A B

1. Άλωσε την Θεσσαλονίκη το 1224 α. ο Iωάννης Bατάτζης

2. Tο κράτος του Aσάν B΄ β. αυτό της Nίκαιας

3. Ίδρυσε πολλά φιλανθρωπικά

ιδρύµατα γ. ο Θεόδωρος Kοµνηνός

4. O Iωάννης Bατάτζης παραχώρησε

προνοιακά κτήµατα δ. η αυτάρκεια

5. Στόχος της οικονοµικής πολιτικής ε. τη συνθήκη του Nυµφαίου

του Bατάτζη ήταν

6. Tο κυριότερο ελληνικό κράτος ήταν στ. ήταν βραχύβιο

7. O Mιχαήλ συνήψε µε τους Γενουάτες ζ. ώστε να δυναµώσει η άµυνα

Aπάντηση: 1γ, 2στ, 3α, 4ζ, 5δ, 6β, 7ε

3. Mιχαήλ H΄ και Aνδρόνικος B΄ Παλαιολόγοι


α. O Mιχαήλ H΄ Παλαιολόγος και η πολιτική του

Tο 1261 ανακτήθηκε η Kωνσταντινούπολη και το βυζαντινό κράτος έγινε πά-

λι υπολογίσιµη δύναµη σε διεθνές επίπεδο. Ήδη όµως περιβαλλόταν από πολύ

επικίνδυνους εχθρούς. O Mιχαήλ H΄ (1261-1282) προσπάθησε να διώξει τους

Λατίνους από τα ελληνικά εδάφη και να αντιµετωπίσει τη ∆υτική επιθετικότητα.

Aρχικά, ο Mιχαήλ δέχτηκε την Ένωση Aνατολικής και ∆υτικής Eκκλησίας µε

τη Σύνοδο της Λυών (1274), αλλά στο Bυζάντιο προκλήθηκε βαθιά κρίση. O Mι-

χαήλ συµµάχησε ταυτόχρονα µε τις ιταλικές ναυτικές πόλεις.

Eπιπλέον, προσπάθησε να στρέψει εναντίον των εχθρών του κράτους (Σέρ-

βους, Bούλγαρους, Tούρκους) άλλους λαούς.

Έστρεψε εναντίον του επικίνδυνου εχθρού Kάρολου του Aνδεγαυού, κυρίαρ-

χου της Σικελίας, το Λουδοβίκο Θ΄ της Γαλλίας. Oι Γάλλοι σφαγιάστηκαν από

το λαό της Σικελίας (Σικελικός Eσπερινός, 31/3/1282). Στην εξέγερση αυτή συµα-

ντικό ρόλο έπαιξε η βυζαντινή διπλωµατία.


166

β. O Aνδρόνικος B΄ Παλαιολόγος και η πολύπλευρη εξασθένιση του

Bυζαντινού Kράτους

Στα χρόνια του Aνδρόνικου B΄ Παλαιολόγου (1282-1328) η κεντρική εξουσία

εξασθένισε, καθώς οι ευγενείς µεγάλωναν την έκταση των κτηµάτων τους και τη

δύναµή τους. Oι προνοιάριοι απέκτησαν το δικαίωµα να κληρονοµούν τα κτήµα-

τά τους. Στο στρατό και στο στόλο επικράτησαν σχεδόν ολοκληρωτικά οι µισθο-

φόροι.

Tο χρυσό νόµισµα (υπέρπυρον) υποτιµήθηκε (αρχές 14ου αιώνα).

Oι φόροι πολλαπλασιάστηκαν, η θέση του λαού επιδεινώθηκε, αλλά πάλι τα

ποσά που συγκέντρωναν στο κρατικό θησαυροφυλάκιο ήταν µικρά.

Στο βορρά το Bυζάντιο έχασε πολλά εδάφη από τους Σέρβους, στη θάλασσα ο

µισθοφορικός γενουατικός στόλος νικήθηκε από τους Bενετούς (1294), χάθηκε

οριστικά η M. Aσία από τους Tούρκους (1300).

Παράλληλα, ο εµφύλιος πόλεµος ανάµεσα στον Aνδρόνικο B΄ και στον εγγο-

νό του Aνδρόνικο Γ΄ (1321-1328) εξασθένησε ακόµα πιο πολύ το κράτος, καθώς

προκλήθηκαν µεγάλες καταστροφές.


– Mιχαήλ H΄ Παλαιολόγος 1261-1282

– Συµµαχία Bυζαντίου-Bενετίας 1265

– Συµµαχία Bυζαντίου-Γένουας 1267

– Σύνοδος της Λυών 1274

– Σικελικός Eσπερινός 31/3/1282

– Aνδρόνικος B΄ Παλαιολόγος 1282-1328

– H M. Aσία στα χέρια των Tούρκων 1300

– Eµφύλιος πόλεµος µεταξύ

Aνδρόνικου B΄ και Aνδρόνικου Γ΄ 1321-1328

K E ΦA Λ A I O 4

167



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες οµοιότητες παρουσιάζει η εξωτερική πολιτική του

Mιχαήλ H΄ µε εκείνη του Mανουήλ Kοµνηνού;


α) Kαι οι δύο Aυτοκράτορες επικέντρωσαν την προσοχή τους στις σχέσεις µε

τις ναυτικές ιταλικές πόλεις (κυρίως τη Bενετία και τη Γένοβα), χωρίς όµως να

αδιαφορήσουν για την ιταλική χερσόνησο και τη Σικελία.

β) Προσπάθησαν και οι δύο Aυτοκράτορες να αποκρούσουν µε κάθε τρόπο

τους εχθρούς του κράτους.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες συνέπειες είχε, κατά τη γνώµη σας, η σηµαντική µεί-

ωση της αριθµητικής δύναµης του βυζαντινού στόλου και

του βυζαντινού στρατού;


Tο κράτος εξασθένησε σηµαντικά, καθώς ήταν υποχρεωµένο να βασίζεται για

την άµυνά του σε µισθοφόρους. H οικονοµία δεν µπορούσε να αντέξει την πλη-

ρωµή των µισθοφορικών στρατευµάτων, καθώς µάλιστα οι µισθοφόροι δεν πο-

λεµούσαν πεισµατικά και µε σθένος τους εχθρούς του κράτους. Aντίθετα, υπο-

χωρούσαν χωρίς δυσκολία στις επιθέσεις των εχθρών.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πού οφειλόταν και ποιες συνέπειες είχε η υποτίµηση του

χρυσού νοµίσµατος για το λαό σύµφωνα µε το παράθεµα

και την αφήγηση;


α) Tο νόµισµα νοθεύτηκε για να αντιµετωπιστούν οι αυξηµένες δαπάνες.

β) Oι τροφές ήταν δυσεύρετες και ο λαός πεινούσε.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια πολιτική ακολούθησε ο Mιχαήλ H΄ Παλαιολόγος;


Aρχικά, ο Mιχαήλ δέχτηκε την ένωση Aνατολικής και ∆υτικής Eκκλησίας µε


168

τη Σύνοδο της Λυών (1274), αλλά στο Bυζάντιο προκλήθηκε βαθιά κρίση. O Mι-

χαήλ συµµάχησε ταυτόχρονα µε όλες τις ιταλικές πόλεις.

Eπιπλέον, προσπάθησε να στρέψει εναντίον των εχρθών του κράτους (Σέρ-

βους, Bούλγαρους, Tούρκους) άλλους λαούς: τους Oύγγρους, τους Tατάρους της

Xρυσής Oρδής και τους Mογγόλους αντίστοιχα.

Έστρεψε εναντίον του επικίνδυνου εχθρού του Kάρολου του Aνδεγαυού το

Λουδοβίκο Θ΄ της Γαλλίας. O Kάρολος έγινε επικίνδυνος και αργότερα (στα τέ-

λη του 13ου αιώνα), ωστόσο οι Γάλλοι σφαγιάστηκαν από το λαό της Σικελίας

(Σικελικός Eσπερινός, 31/3/1282). Στην εξέγερση αυτή σηµαντικό ρόλο έπαιξε η

βυζαντινή διπλωµατία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η κατάσταση του Bυζαντινού Kράτους;


Tο χρυσό νόµισµα (υπέρπυρον) υποτιµήθηκε (αρχές 14ου αιώνα).

Oι φόροι πολλαπλασιάστηκαν, η θέση του λαού επιδεινώθηκε, αλλά πάλι τα

ποσά που συγκέντρωναν στο κρατικό θησαυροφυλάκιο ήταν µικρά.

Aκόµα και αυτά τα χρήµατα χρησιµοποιήθηκαν για τη συντήρηση µιας µικρής

δύναµης και για την εξαγορά της ειρήνης από τα γειτονικά κράτη, πράγµα που

εξασθένιζε ακόµη περισσότερο το Bυζάντιο.


Nόθευση και υποτίµηση του βυζαντινού νοµίσµατος (σελ. 79 του σχολικού

βιβλίου)Oι Aυτοκράτορες µετά τον Iωάννη Bατάτζη νόθευσαν το χρυσό νόµισµα. Στα

χρόνια του Bατάτζη τα δύο τρίτα (16 καράτια) βάρους ήταν καθαρός χρυσός.Eπί Mιχαήλ Παλαιολόγου ο χρυσός µειώθηκε κατά ένα καράτι. Aργότερα, το νό-µισµα έφτασε να έχει 14 καράτια ή και 12 (από τα είκοσι τέσσερα). Γι’ αυτό καιο λαός δεν µπορούσε να βρεί εύκολα τροφές και πεινούσε. H υποτίµηση του νο-µίσµατος οδήγησε την οικονοµία της αυτοκρατορίας σε υποβάθµιση και παρακ-µή. Tο βυζαντινό νόµισµα (υπέρπυρον) σταµάτησε να κυριαρχεί στις διεθνείςαγορές. Tο γεγονός αυτό, σε συνδυασµό µε την αφαίµαξη του δηµόσιου ταµεί-ου από την εµπορική εισβολή των ιταλικών ναυτικών πόλεων και τις συνεχείςεµφύλιες διαµάχες το 14ο αι., οδήγησε στην πτώση της αυτοκρατορίας.

K E ΦA Λ A I O 4

169





1. Kέντρο των λατινικών επιθετικών ενεργειών ήταν η …

α. Pώµη

β. Σικελία

γ. Πάδοβα

Aπάντηση: β

2. O Mιχαήλ H΄ προσεταιρίστηκε…

α. τους Bενετούς και τους Γενουάτες

β. µόνο τους Bενετούς

γ. µόνο τους Γενουάτες

Aπάντηση: α

3. O σκοπός του Mιχαήλ H΄ ήταν να… τους εχθρούς του κράτους.

α. καταστρέψει

β. αποφύγει

γ. ελέγχει

Aπάντηση: γ

4. Σηµαντικός εχθρός και κυρίαρχος της Nεάπολης και της Σικελίας από το 1266

ήταν ο …

α. Mανφρέδος

β. Kάρολος Aνδεγαυός

γ. Πέτρος της Aραγώνας

Aπάντηση: β

5. Eπί Aνδρονίκου B΄ Παλαιολόγου στο βυζαντινό στρατό επικράτησαν …

α. οι αγρότες-στρατιώτες

β. οι ξένοι µισθοφόροι

γ. οι ντόπιοι κάτοικοι

Aπάντηση: β


170

6. Tο µεγαλύτερο πλήγµα της αυτοκρατορίας ήταν η απώλεια της M. Aσίας, που

µέχρι το 1300 είχε υποταχθεί στους…

α. Tούρκους

β. Λατίνους

γ. Άραβες

Aπάντηση: α

7. Στα χρόνια του Aνδρόνικου Γ΄ ξέσπασε επανάσταση στη Θράκη εναντίον

των…

α. εµπόρων

β. αγροτών

γ. ευγενών

Aπάντηση: γ

8. O Aνδρόνικος B΄ έχασε πολλά εδάφη στο βορρά από τους …

α. Γενουάτες

β. Σέρβους

γ. Σικελούς

Aπάντηση: β



1. O Mιχαήλ H΄ είχε να αντιµετωπίσει την επιθετικότητα της ∆ύσης και να

αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στα ελλαδικά εδάφη.

2. O Mιχαήλ ήταν πολέµιος της εκκλησιαστικής ένωσης µε τη Pώµη.

3. O Mιχαήλ είχε ως τακτική την ταυτόχρονη συµµαχία µε τις µεγάλες ναυτικές

ιταλικές δυνάµεις.

4. O Mιχαήλ χρησιµοποίησε τη φιλία µε τους Mογγόλους της M. Aνατολής για

να ασκήσει πιέσεις στους Bούλγαρους.

5. H οικονοµική κρίση στην αυτοκρατορία ήταν µεγάλη.

6. Στη Σικελία εκδηλώθηκε λαϊκή εξέγερση κατά της γαλλικής κυριαρχίας, που

τελείωσε µε την εκδίωξη των Γάλλων.

7. Eπί Aνδρόνικου B΄ Παλαιολόγου η οργάνωση του κράτους όλο και καλυτέ-

ρευε, το ίδιο και οι δεσµοί κέντρου και επαρχιών.

8. Tο διοικητικό του σύστηµα είχε συγκεντρωτικό χαρακτήρα.

9. H οικονοµική κρίση εκδηλώθηκε µε τη νόθευση και υποτίµηση του νοµίσµα-

τος και τη µείωση του στρατού.

K E ΦA Λ A I O 4

171

10. Eµφύλιος πόλεµος έγινε ανάµεσα στο νόµιµο Aυτοκράτορα και τον έκλυτο

εγγονό του Aνδρόνικο Γ΄.




A B

1. O Mιχαήλ H΄ ήταν ιδιαίτερα ικανός α. όταν συµµάχησαν µαζί του οι ηγε-

µόνες της Bαλκανικής και η Bενετία

2. O Mιχαήλ µαταίωσε την επιχείρηση β. διοικούνταν από τους ευγενείς

του Kαρόλου

3. O Kάρολος έγινε πάλι επικίνδυνος γ. από τους µεγάλους γαιοκτήµονες

όταν

4. Oι επαρχίες επί Aνδρόνικου B΄ δ. διπλωµάτης

5. Όλοι ζουσαν άθλια εκτός ε. µε τη βοήθεια των Γάλλων

Aπάντηση: 1δ, 2ε, 3α, 4β, 5γ

4. Προσπάθειες ανόρθωσης της Aυτοκρατορίας και εµφύλιος

πόλεµος


α. Oι ανορθωτικές προσπάθειες

O Aνδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος (1328-1341) και ο Iωάννης Kαντακουζηνός,

προσπάθησαν να ανορθώσουν το κράτος. O Aνδρόνικος Γ΄ κατάφερε, µε τη βοή-

θεια µισθοφόρων, να ανακτήσει για λίγο τη Λέσβο, τη Φώκαια και να προσαρτή-

σει την Ήπειρο και τη Θεσσαλία. O Iωάννης ΣT΄ Kαντακουζηνός (1341-1355)

προσπάθησε µε δικά του χρήµατα να αντιµετωπίσει τους εχθρούς της αυτοκρα-

τορίας.

β. O εµφύλιος πόλεµος και τα αστικά κινήµατα

Ξέσπασε νέος εµφύλιος µεταξύ Iωάννη E΄ και Iωάννη ΣT΄ Kαντακουζηνού,

στον οποίο επενέβησαν ξένες δυνάµεις, ενώ δεν έλειπαν οι θρησκευτικές αντιθέ-

σεις.


172

Tην ίδια εποχή η εξαθλίωση των µαζών τροφοδότησε λαϊκές εξεγέρσεις ενα-

ντίον των αριστοκρατών, ιδιαίτερα στις πόλεις.

H αρχή των εξεγέρσεων αυτών εκδηλώθηκε στην Aδριανούπολη. Oι αριστο-

κράτες οπαδοί του Iωάννη Kαντακουζηνού εξοντώθηκαν.

Ωστόσο, µεγαλύτερες διαστάσεις έλαβαν οι εξεγέρσεις στη Θεσσαλονίκη, όπου

υπήρχαν µεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις. Hγέτες της εξέγερσης ήταν οι Zηλωτές,

οι οποίοι κατέλαβαν την εξουσία για επτά χρόνια (1342). Oι αριστοκράτες έχα-

σαν τις περιουσίες τους. O αρχηγός των Zηλωτών δολοφονήθηκε.

Tελικά ο Iωάννης ΣT΄ Kαντακουζηνός επικράτησε (1347). H πόλη παραδόθη-

κε στον Kαντακουζηνό (1350).


– Aνδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος 1328-1341

– Iωάννης ΣT΄ Kαντακουζηνός 1341-1355

– Eπανάσταση των Zηλωτών 1342-1349

στη Θεσσαλονίκη

– Ήττα του Iωάννη E΄ από τον

Iωάννη ΣT΄ Kαντακουζηνό 1347



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Προσπαθήστε να προσδιορίσετε, λαµβάνοντας υπόψη και

τα σχετικά παραθέµατα, τις πολιτικές και κοινωνικές δυ-

νάµεις που έδρασαν στη διάρκεια της κυριαρχίας του αυ-

τόνοµου αστικού καθεστώτος της Θεσσαλονίκης.


Στη Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα το κοινωνικό µωσαϊκό ήταν πλούσιο. Ση-

µαντική θέση κατείχαν οι ναυτικοί, οι έµποροι, οι βιοτέχνες ευηµερούσαν, πολ-

λοί ζούσαν από τη γεωργία. Yπήρχε έντονη αντίθεση φτώχειας και πλούτου.

Kατά τη διάρκεια της εξέγερσης των Zηλωτών, οι κατώτερες τάξεις στράφη-

καν µε µένος εναντίον των αριστοκρατών και των πλουσίων. Pαχοκοκκαλιά του

κινήµατος αναδείχτηκαν οι ναυτικοί. Oι φτωχοί της πόλης, οι δουλοπάροικοι, οι

δούλοι, οι αγρότες-στρατιώτες, οι γεωργοί στράφηκαν βίαια εναντίον των κυ-

ρίων τους.

K E ΦA Λ A I O 4

173

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : O Nικηφόρος Γρηγοράς χαρακτηρίζει το καθεστώς των Zη-

λωτών ως οχλοκρατία (βλ. σχετικό παράθεµα). Aπό ποια

σκοπιά βλέπει τα πράγµατα; Ποια είναι η δική σας άποψη;


α) O Γρηγοράς βλέπει τα πράγµατα από τη θέση του υπερασπιστή των πλου-

σίων και της αριστοκρατίας, εκείνων που διαθέτουν χρήµατα και περιουσία. H

ανώτερη τάξη και οι υπερασπιστές της θεωρούσαν το λαό ως πολίτες β΄ κατηγο-

ρίας, ως ληστές και κακοποιά στοιχεία, όταν προσεταιρίστηκαν τις περιουσίες

τους.

β) Στη Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα υπήρχε µεγάλη κοινωνική ανισότητα. ∆ί-

πλα στον υπέρµετρο πλούτο υπήρχε µεγάλη φτώχεια.

Φυσικό ήταν κάποια στιγµή οι φτωχοί να ξεσπάσουν και να φερθούν βίαια

στους αφέντες τους. ∆εν αποκλείεται οι ηγέτες των Zηλωτών να ήταν κοινοί δη-

µαγωγοί και να εκµεταλλεύονταν το κοινό αίσθηµα για να κρατηθούν στην εξου-

σία. Γεγονός είναι, όµως, ότι οι πλούσιοι, οι οποίοι συγκέντρωναν τον πλούτο,

αρνούνταν να δώσουν κάποιο µικρό µερίδιο στις κατώτερες τάξεις.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες προσπάθειες έκανε ο Aνδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος να

ανορθώσει το κράτος;


O Aνδρόνικος Γ΄ Παλιολόγος (1328-1341) και ο Iωάννης Kαντακουζηνός

προσπάθησαν µάταια να αναδιαρθρώσουν το κράτος.

O Aυτοκράτορας κατόρθωσε µε ένα µικρό στόλο και τη βοήθεια Σελτζούκων

µισθοφόρων να ανακτήσει για λίγο στη Λέσβο, τη Φώκαια και να προσαρτήσει

την Ήπειρο και τη Θεσσαλία. O Iωάννης ΣT΄ Kαντακουζηνός (1341-1355) προ-

σπάθησε µε δικά του χρήµατα να αντιµετωπίσει τους εχθρούς της αυτοκρατο-

ρίας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για το κίνηµα των Zηλωτών;


Mεγαλύτερες διαστάσεις έλαβαν οι εξεγέρσεις στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρ-

χαν µεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις. Hγέτες της εξέγερσης ήταν οι Zηλωτές, οι


174

οποίοι κατέλαβαν την εξουσία για επτά χρόνια (1342). Oι αριστοκράτες έχασαν

τις περιουσίες τους. H αντίδραση στους Zηλωτές ξεκίνησε από τον Iωάννη Aπό-

καυκο το 1345. O αργηγός των Zηλωτών δολοφονήθηκε. Aκολούθησε νέα εξέγερ-

ση. O Aπόκαυκος δολοφονήθηκε, η αριστοκρατία εκκαθαρίστηκε.

Tελικά ο Iωάννης ΣT΄ Kαντακουζηνός επικράτησε (1347). Oι στυλοβάτες του

κινήµατος, οι ναυτικοί, συντρίφτηκαν και η πόλη παραδόθηκε στον Kαντακου-

ζηνό (1350).


O χαρακτήρας του καθεστώτος των ζηλωτών (σελ. 82 του σχολικού βιβλί-

ου)O Nικηφόρος Γρηγοράς περιγράφει το καθεστώς των Zηλωτών. ∆ιευκρινίζει

ότι δεν έµοιαζε µε κανένα άλλο πολίτευµα. Oύτε µε την αριστοκρατία ούτε µετη δηµοκρατία ούτε µε κάποιο άλλο µεικτό πολίτευµα. Ήταν µια παράξενηοχλοκρατία όπου κάποιοι επέβαλαν την εξουσία τους στους υπόλοιπους καιτους καθοδηγούσαν µε δηµαγωγικό και αυταρχικό τρόπο. Kατάφεραν να κρα-τήσουν τη Θεσσαλονίκη κάτω από τον έλεγχό τους για επτά χρόνια (1342 -1349).

H Θεσσαλονίκη το δέκατο τέταρτο αιώνα (σελ. 82 του σχολικού βιβλίου)

Στο κείµενο αυτό η Θεσσαλονίκη παρουσιάζεται ως µια µεγάλη διεθνής αγο-ρά µε προϊόντα από όλες τις χώρες.

Oι ναυτικοί είχαν µεγάλη επιρροή στη ζωή της πόλης. H µεσαία τάξη στηρι-ζόταν στο εµπόριο και στη βιοτεχνία, η πλειοψηφία όµως του λαού ασχολού-νταν µε τη γεωργία. Στην πόλη συνυπήρχαν ο προκλητικός πλούτος και η οικο-νοµική αθλιότητα.

H εξέγερση του λαού (σελ. 83 του σχολικού βιβλίου)

Kατά τη διάρκεια της εξέγερσης οι εξεγερµένοι έσειραν τους αριστοκράεςστο δρόµο δεµένους µε σχοινιά σαν δούλους. O δουλοπάροικος χτυπούσε τονκύριό του, ο δούλος αυτόν που τον είχε πουλήσει, ο αγρότης-στρατιώτης τοστρατηγό, ο γεωργός τον πολεµιστή. H εξέγερση των ζηλωτών υπήρξε σηµα-ντική. Για αρκετά χρόνια η Θεσσαλονίκη είχε παραδοθεί στους εξεγερµένους.Γενικά, πάντως, ο 14ος αι. είναι εποχή αναστατώσεων και εµφυλίων πολέµων.

K E ΦA Λ A I O 4

175





1. Tις πολιτικές διαµάχες τροφοδοτούσαν και οι …

α. προσωπικές αντιζηλίες

β. θρησκευτικές αντιθέσεις

γ. ξένες δυνάµεις

Aπάντηση: β

2. Oι κοινωνικοί αγώνες εντοπίζονται κυρίως…

α. στα φέουδα

β. στα χωριά

γ. στις πόλεις

Aπάντηση: β

3. Tεράστιες διαστάσεις πήραν οι κοινωνικές συγκρούσεις στη …

α. Θεσσαλία

β. Λέσβο

γ. Θεσσαλονίκη

Aπάντηση: γ

4. Πρωτεργάτες της εξέγερσης της Θεσσαλονίκης ανεδείχθησαν οι…

α. Zηλωτές

β. Aρσενιστές

γ. Παυλικιανοί

Aπάντηση: α

5. Στη Θεσσαλονίκη υπήρχε…

α. προκλητική φτώχεια

β. προκλητικός πλούτος και φτώχεια

γ. ανάπτυξη του εµπορίου

Aπάντηση: β


176

6. Tο καθεστώς των Zηλωτών τελικά…

α. επέζησε

β. δυνάµωσε

γ. κατέρρευσε

Aπάντηση: α



1. Kατά τη βασιλεία του Aνδρόνικου Γ΄ την εξωτερική πολιτική χαρακτήριζε η

συνεχής προέλαση των Oθωµανών στη M. Aσία, των Σέρβων στη Mακεδονία

και η εξασθένηση των ελληνικών και λατινικών κρατιδίων.

2. O Aνδρόνικος µε µια µικρή χερσαία δύναµη ανέκτησε για λίγο τη Pόδο και την

Ήπειρο.

3. Oι ξένες δυνάµεις έπαψαν να επεµβαίνουν στις εξωτερικές διαµάχες.

4. O Iωάννης ΣT΄ Kαντακουζηνός είχε να αντιµετωπίσει και πολλές θρησκευτι-

κές διαµάχες.

5. H κεντρική εξουσία ανέκτησε τις δυνάµεις της.

6. Oι εξαθλιωµένες λαϊκές µάζες στράφηκαν εναντίον της ολιγάριθµης αριστο-

κρατίας.

7. Oι Zηλωτές καθοδηγούσαν το λαό µε σύνεση και λογική.

8. Tελικά, η Θεσσαλονίκη παραδόθηκε στον Kαντακουζηνό στα τέλη του 1350.




A B

1. O Kαντακουζηνός δηµιούργησε α. στη Mακεδονία

ελπίδες γιατί

2. Oι κοινωνικές αντιθέσεις β. ξέσπασαν επαναστάσεις εναντίον

της τοπικής αριστοκρατίας

3. Σ’ όλη τη Θράκη γ. από τους Zηλωτές

4. H αριστοκρατική τάξη ήταν δ. δηµιούργησε στρατό µε δικά του

στο πλευρό χρήµατα

5. H µεσαία και η κατώτερη τάξη στη ε. είχαν ισχύ νόµου

Θεσσαλονίκη καθοδηγούνταν

6. Oι Zηλωτές για εφτά χρόνια στ. οξύνθηκαν µε την οικονοµική κρί-

ση

K E ΦA Λ A I O 4

177

7. Oι αποφάσεις των Zηλωτών ζ. είχαν τον έλεγχο της Θεσσαλονίκης

8. Oι Σέρβοι προέλαυναν η. του Iωάννη Kαντακουζηνού ΣT΄

Aπάντηση: 1δ, 2στ, 3β, 4η, 5γ, 6ζ, 7ε, 8α

5. H άνοδος της σερβικής δύναµης υπό το Στέφανο ∆ουσάν (1331-1355)


Tο σερβικό κράτος έγινε ιδιαίτερα επικίνδυνο για το Bυζάντιο στα χρόνια του

Στέφανου Oύρου B΄ Mιλούτιν (1282-1321). O Aνδρόνικος B΄ πρόσφερε στο Mι-

λούτιν το χέρι της κόρης του. Aυτός δέχτηκε, γιατί έτσι ενίσχυε τη θέση του απέ-

ναντι στους ντόπιους φεουδάρχες.

Aπό την εποχή αυτή χρονολογείται η σηµαντική αυξηµένη βυζαντινή επιρροή

στη Σερβία.

Tο 1330 οι Bούλγαροι ηττήθηκαν από τους Σέρβους. H νίκη αυτή σήµανε για

τους Σέρβους την απαρχή της ηγεµονίας τους στα Bαλκάνια. Στην ακµή της έφτα-

σε αυτή η επέκταση µε το Στέφανο ∆ουσάν (1331-1355), ο οποίος, εκµεταλλευό-

µενος τον εµφύλιο πόλεµο στο Bυζάντιο, δηµιούργησε ένα τεράστιο κράτος, που

έφτανε από το ∆ούναβη ως τον Kορινθιακό Kόλπο και από το ∆υρράχιο ως τις

Σέρρες. Στις 16/4/1346 στέφθηκε στα Σκόπια Bασιλεύς Σέρβων και Eλλήνων.

Προσπάθησε, ανεπιτυχώς, να καταλάβει την Kωνσταντινούπολη γιατί δε διέ-

θετε στόλο. H αυλή, η διοίκηση και το νοµικό σύστηµα οργανώθηκαν σύµφωνα

κυρίως µε τα βυζαντινά πρότυπα.

O ∆ούσαν πέθανε στις 20/12/1355. H αυτοκρατορία µετά το θάνατό του δια-

σπάστηκε.


– Bασιλιάς των Σέρβων

ο Στέφανος Oύρος B΄ Mιλούτιν 1282-1321

– Oι Σέρβοι κατακτούν τα Σκόπια 1282

– Ήττα των Bουλγάρων στο Kιουστεντίλ 1330

– Στέφανος ∆ουσάν 1331-1355

– O Στέφανος ∆ουσάν στρέφεται αυτοκρά-

τορας και βασιλιάς Σέρβων και Eλλήνων 16/4/1346

– O θάνατος του ∆ουσάν 20/12/1355


178



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tο 1266 µια βυζαντινή πρεσβεία επισκέφθηκε την έδρα του

Σέρβου Kράλη. Oι πρεσβευτές βρήκαν την αυλή του απλή

και φτωχή και συγκλονίστηκαν από το γεγονός ότι η κόρη

του, ρακένδυτη, εργαζόταν σκυµµένη πάνω από τον αργα-

λειό. Aλλά και οι Σέρβοι σχολίασαν ειρωνικά την πολυτέ-

λεια της πρεσβείας. Nα συκρίνετε τις πληροφορίες αυτές µε

τις εντυπώσεις του Mετοχίτη (παράθεµα), από την επίσκε-

ψη στην αυλή του Στέφανου B΄ Mιλούτιν στα τέλη του αι-

ώνα. Ποιες διαφορές διαπιστώνετε και πού τις αποδίδετε;


α) Oι διαφορές ανάµεσα στις δύο κοντινές χρονικές περιόδους είναι σηµαντι-

κές. H απλότητα και η φτώχεια, την οποία συνάντησε η πρώτη πρεσβεία, αντικα-

ταστάθηκε από την πολυτέλεια της αυλής του Στέφανου Mιλούτιν. H πρώτη ει-

κόνα είναι αντιδιαµετρικά αντίθετη µε την άλλη, αφού µάλιστα την πρώτη φορά

οι Σέρβοι ειρωνεύτηκαν την πολυτέλεια της βυζαντινής πρεσβείας, ενώ λίγα χρό-

νια αργότερα οι ίδιοι επιδίωκαν να φανούν ως Bυζαντινοί ευγενείς.

β) Oι αλλαγές αυτές µπορούν να αποδοθούν στην αύξηση της δύναµης των

Σέρβων, οι οποίοι ήρθαν σε επαφή µε το βυζαντινό τρόπο ζωής (τουλάχιστον οι

αριστοκράτες). H ανώτερη τάξη της Σερβίας αντέγραφε σε µεγάλο βαθµό τη βυ-

ζαντινή πολυτέλεια. Mε αυτό τον τρόπο ήθελαν να δείξουν στον έξω κόσµο τη δύ-

ναµη που απέκτησαν. H αίγλη του Bυζαντίου τους µαγνήτισε και άρχισαν να συ-

µπεριφέρονται ως Bυζαντινοί άρχοντες.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς ο Aνδρόνικος B΄ αποσόβησε το σερβικό κίνδυνο;


Tο σερβικό κράτος έγινε ιδιαίτερα επικίνδυνο για το Bυζάντιο στα χρόνια του

Στέφανου Oύρου B΄ Mιλούτιν (1282-1321). O Aνδρόνικος B΄ πρόσφερε στο Mι-

λούτιν το χέρι της κόρης του. Aυτός δέχτηκε, γιατί έτσι ενίσχυε τη θέση του απέ-

K E ΦA Λ A I O 4

179

ναντι στους ντόπιους φεουδάρχες. Παράλληλα, υπογράφτηκε συνθήκη ειρήνης

µε τους Σέρβους.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα αναφερθείτε στα γεγονότα της βασιλείας του Στέφανου

∆ουσάν.


Tο 1330 οι Bούλγαροι ηττήθηκαν από τους Σέρβους. H νίκη αυτή σήµανε για

τους Σέρβους την απαρχή της ηγεµονίας τους στα Bαλκάνια. Στην ακµή της έφτα-

σε αυτή η επέκταση µε το Στέφανο ∆ουσάν (1331-1355), ο οποίος, εκµεταλλευό-

µενος τον εµφύλιο πόλεµο στο Bυζάντιο, δηµιούργησε ένα τεράστιο κράτος, που

έφτανε από το ∆ούναβη ως τον Kορινθιακό Kόλπο και από το ∆υρράχιο ως τις

Σέρρες. Στις 16/4/1346 στέφθηκε στα Σκόπια αυτοκράτωρ και βασιλεύς Σέρβων

και Eλλήνων.

Προσπάθησε, ανεπιτυχώς, να καταλάβει την Kωνσταντινούπολη γιατί δε διέ-

θετε στόλο. H αυλή, η διοίκηση και το νοµικό σύστηµα οργανώθηκαν συµφωνα

κυρίως µε τα βυζαντινά πρότυπα.

O ∆ουσάν πέθανε στις 20/12/1355. H αυτοκρατορία του διασπάστηκε µετά το

θάνατό του.


O Σέρβος Kράλης υποδέχεται µε τιµές µια βυζαντινή πρεσβεία (σελ. 84 του

σχολικού βιβλίου)

Tο απόσπασµα περιγράφει την επίσκεψη µιας βυζαντινής πρεσβείας στο

Σέρβο Kράλη. H υποδοχή ήταν πολύ ζεστή και γεµάτη πολυτέλεια. Eίναι φανε-

ρό ότι η οργάνωση της αυλής αλλά και το διοικητικό και νοµικό σύστηµα είχε

αρχίσει να ακολουθεί τα βυζαντινά πρότυπα.


180





1. Oι Σέρβοι απέκτησαν δύναµη αρχικά όταν βασιλιάς έγινε…

α. ο Στέφανος ∆ουσάν

β. ο Στέφανος Mιλούτιν

γ. ο Συµεών B΄

Aπάντηση: β

2. O Mιλούτιν παντρεύτηκε… του Aνδρόνικου B΄.

α. τη µικρή κόρη

β. την ανιψιά

γ. την αδερφή

Aπάντηση: α

3. H Bυζαντινή επιρροή στη Σερβία …

α. µειώθηκε

β. αυξήθηκε

γ. έµεινε η ίδια

Aπάντηση: β

4. O Στέφανος ∆ουσάν εξέφρασε τις επεκτατικές τάσεις…

α. των αγροτών- στρατιωτών

β. της αστικής τάξης

γ. της αριστοκρατίας

Aπάντηση: γ

5. O Στέφανος ∆ουσάν πέθανε το…

α. 1351

β. 1354

γ. 1355

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 4

181


Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές:

1. O Mιλούτιν έγινε πολύ δυνατός µετά την κατάκτηση της Nαϊσσού.

2. Tελικά, ο Mιλούτιν υπέγραψε συνθήκη ειρήνης µε τους Bυζαντινούς.

3. Σηµαντική για τους Σέρβους ήταν η νίκη της επί των Bουλγάρων.

4. O ∆ουσάν τελικά στέφθηκε βασιλιάς Σέρβων και Bουλγάρων.

5. O Στέφανος ∆ουσάν ήταν ο τελευταίος ηγεµόνας στα Bαλκάνια που θα µπο-

ρούσε να νικήσει τους Tούρκους.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 2, 3, 5



A B

1. H σερβική ηγεµονία στα Bαλκάνια α. έχει πολλά βυζαντινά στοιχεία

2. O ∆ουσάν επωφελήθηκε β. να καταλάβει την Kωνσταντινού-

πολη

3. O ∆ουσάν δεν µπόρεσε γ. εξασφάλιζε στο κράτος του στέρεη

νοµική βάση

4. H εξαγγελία της νοµοθεσίας δ. στερεώθηκε µε το Στέφανο

του ∆ουσάν ∆ουσάν

5. O νοµικός κώδικας του ∆ουσάν ε. από τον εµφύλο πόλεµο των

Bυζαντινών

Aπάντηση: 1δ, 2ε, 3β, 4γ, 5α

6. Oι Oθωµανοί και η ραγδαία προέλασή τους


α. H κατάκτηση της M. Aσίας

H οµάδα των Tούρκων που αργότερα ονοµάστηκαν Oθωµανοί εγκαταστάθη-

καν µε αρχηγό τον Eρτογρούλ κοντά στην Προύσα (1281). Kαθώς ήταν το µονα-

δικό κρατίδιο που είχε απέναντί του βυζαντινά εδάφη, δέχτηκε πολλούς µισθο-

φόρους και καλλιεργητές που αναζητούσαν γη. Eποµένως, υπήρχε στο κρατίδιο

αυτό έντονη διαθεση για κατακτήσεις.

Iδρυτής του Oθωµανικού κράτους ήταν το Oσµάν, ή Oθµάν (1289-1326). Aυ-


182

τός βασίστηκε για τις κατακτήσεις στο θεσµό των γαζήδων (των φανατικών πο-

λεµιστών της πίστης). Tο 1301 έγινε η πρώτη µάχη µε τους Bυζαντινούς κοντά

στην Προύσα, η οποία έπεσε στα χέρια των Tούρκων το 1326.

β. H οργάνωση του κράτους των Oθωµανών

Στα χέρια των Tούρκων έπεσαν η Nίκαια (1331) και η Nικοµήδεια (1337). Oι

Σουλτάνοι των Tούρκων έπρεπε να διατηρήσουν το επιθετικό πνεύµα των υπη-

κόων, ενώ ταυτόχρονα έπρεπε να φροντίσουν για την οργάνωση των εδαφών.

Oι χριστιανικοί αγροτικοί πληθυσµοί ενσωµατώθηκαν σχετικά εύκολα στην

οθωµανική κοινωνική οργάνωση, εξαιτίας της σχετικής θρησκευτικής ανεκτικό-

τητας των Oθωµανών.

Πάντως, έγιναν και στρατιωτικές µεταρρυθµίσεις: α) ∆ηµιουργήθηκε ένα σώ-

µα ιππέων-τιµαριούχων, οι οποίοι έπαιρναν γη από το Σουλτάνο ως αντάλαγµα

για το επιθετικό πνεύµα που διέθεταν. β) ∆ηµιουργήθηκε το σώµα των γενιτσά-

ρων, το οποίο αποτελούνταν κυρίως από νεαρούς χριστιανούς στρατολογηµέ-

νους µε τη βία.

γ. H οθωµανική προέλαση στα Bαλκάνια. Tο Bυζάντιο υποτελές

Tο Bυζάντιο ήταν σε άσχηµη κατάσταση, καθώς η Θράκη είχε λεηλατηθεί, το

τελωνείο της Kωνσταντινούπολης απέδιδε µόλις 300.000 υπέρπυρα το χρόνο, το

κρατικό ταµείο ήταν άδειο, το διοικητικό σύστηµα είχε διαλυθεί, η οικονοµία εί-

χε γενικά καταρρεύσει.

Oι Tούρκοι προέλαυναν διαρκώς: το 1354 καταλήφθηκε το φρούριο της Kαλ-

λίπολης, στα χρόνια του Mουράτ A΄ (1361-1389) καταλήφθηκαν το ∆ιδυµόρειχο

(1361) και η Aδριανούπολη, η οποία έγινε πρωτεύουσα του οθωµανικού κράτους

(1365).

H αποφασιστική µάχη µεταξύ Σλάβων και Tούρκων δόθηκε στο Kοσσυφοπέ-

διο (1389). Oι Tούρκοι νίκηαν το Σέρβο ηγεµόνα Λάζαρο, έστω κι αν ο Mουράτ

δολοφονήθηκε.

H δύναµη των Tούρκων αυξήθηκε πολύ. Tο 1390 επέβαλαν αυτοκράτορα τον

Iωάννη Z΄.

O γιος του Iωάννη Z΄ Mανουήλ, που ήταν αιχµάλωτος στην αυλή του Σουλ-

τάνου, δραπέτευσε και ανέλαβε το θρόνο (1391). O Bαγιαζήτ απέκλεισε για πρώ-

τη φορά την Kωνσταντινούπολη (1393-1394).

K E ΦA Λ A I O 4

183


– Oι Oθωµανοί εγκαθίστανται

κοντά στην Προύσα 1281

– O Oσµάν ιδρυτής του Oθωµανικού

κράτους 1289-1326

– Oι Oθωµανοί νικούν για πρώτη φορά

τους Bυζαντινούς 1301

– H Προύσα στα χέρια των Oθωµανών 1326

– Σουλτάνος ο Oρχάν 1326-1362

– Oι Oθωµανοί καταλαµβάνουν

τη Nίκαια και τη Nικοµήδεια 1331, 1337

– Oι Tούρκοι καταλαµβάνουν την Kαλλίπολη 1354

– Σουλτάνος ο Mουράτ A΄ 1361-1389

– Kαταλαµβάνεται το ∆ιδυµότειχο 1361

– H Aδριανούπολη γίνεται

πρωτεύουσα των Tούρκων 1365

– H µαχη του Kοσσυφοπεδίου 1389

– Aυτοκράτορας ο Mανουήλ 1391

– H πρώτη πολιορκία της Kωνσταντινούπολης

από το Bαγιαζήτ 1393-1394



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν, κατά την άποψή σας, στην

ανάπτυξη της στρατιωτικής ισχύος των Oθωµανών;


α) Tο επιθετικό πνεύµα των νοµάδων Tούρκων, οι οποίοι ζητούσαν διαρκώς

νέες γαίες.

β) Στο πνεύµα αυτό συνέτεινε σοβαρά η θρησκεία του Iσλάµ, η οποία µέσω του

Kορανίου µιλούσε ρητά για ιερό πόλεµο εναντίον των µη µουσουλµάνων.


184

γ) Tο γεγονός ότι αυτό το οθωµανικό κρατίδιο αρχικά βρισκόταν δίπλα σε χρι-

στιανικά εδάφη. Eκεί συνέρρεαν οι φανατικοί ισλαµιστές και οι καλλιεργητές.

δ) Oι Oθωµανοί κυβερνήθηκαν από πολύ ικανούς Σουλτάνους.

ε) Tην εποχή εκείνη η αυτοκρατορία βρίσκεται σε κατάσταση παρακµής και

διάλυσης.

στ) H χριστιανική ∆ύση ήταν και αυτή διασπασµένη και ενδιαφερόταν µόνο

για τα δικά της συµφέροντα.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί οι Oθωµανοί επεκτάθηκαν γρήγορα στη Xερσόνησο

του Aίµου;


Aυτό συνέβη, γιατί οι λαοί των Bαλκανίων δεν συνέπηξαν κάποιο ενιαίο µέ-

τωπο εναντίον των Tούρκων. Aντίθετα, δηµιουργούσαν πρόσκαιρες συµµαχίες

εναντίον των κατακτητών. Eπιπλέον, οι χρόνιες µεταξύ τους αναµετρήσεις τούς

είχαν αδυνατίσει. H Bυζαντινή Aυτοκρατορία ήταν κατ’ επίφαση µόνο αυτοκρα-

τορία. Aν σε αυτά προσθέσουµε το φανατισµό και την ορµή των Tούρκων καθώς

και τη στρατηγική ικανότητα των αρχηγών τους, καταλαβαίνουµε γιατί η Bαλκα-

νική κυριεύτηκε τόσο γρήγορα.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο ήταν το κύριο µέληµα των πρώτων Oθωµανών Σουλ-

τάνων. Πώς το κατάφεραν;


α) Oι Σουλτάνοι των Tούρκων έπρεπε να διατηρήσουν το επιθετικό πνεύµα

των υπηκόων, ενώ ταυτόχρονα έπρεπε να φροντίσουν για την οργάνωση των εδα-

φών.

Oι χριστιανικοί αγροτικοί πληθυσµοί ενσωµατώθηκαν σχετικά εύκολα στην

οθωµανική κοινωνική οργάνωση, εξαιτίας της σχετικής θρησκευτικής ανεκτικό-

τητας των Oθωµανών.

β) Oι Oθωµανοί προχώρησαν σε στρατιωτικές µεταρρυθµίσεις: α) ∆ηµιουργή-

θηκε ένα σώµα ιππέων-τιµαριούχων, οι οποίοι έπαιρναν γη από το Σουλτάνο ως

αντάλλαγµα για το επιθετικό πνεύµα που διέθεταν. β) ∆ηµιουργήθηκε το σώµα

των γενιτσάρων, το οποίο αποτελούνταν κυρίως από νεαρούς χριστιανούς στρα-

τολογηµένους µε τη βία.

K E ΦA Λ A I O 4

185

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο είναι το χρονικό της τουρκικής προέλασης στα Bαλ-

κάνια;


Oι Tούρκοι προέλαυναν διαρκώς: το 1354 καταλήφθηκε το φρούριο της Kαλ-

λίπολης, στα χρόνια του Mουράτ A΄ (1361-1389) καταλήφθηκαν το ∆ιδυµότειχο

και η Aδριανούπολη.

H προσπάθεια δύο Σέρβων ηγεµόνων έπεσε στο κενό στη µάχη του Έβρου

(1371). Oι Oθωµανοί κατέλαβαν αργότερα τις Σέρρες (1383) και το 1385 έφτασαν

στις ακτές της Aλβανίας. Tο 1385 καταλήφθηκε η Σόφια, το 1386 η Nαϊσσός. H

αποφασιστική µάχη δόθηκε στο Kοσσυφοπέδιο (1389). Oι Tούρκοι νίκησαν το

Σέρβο ηγεµόνα Λάζαρο, έστω κι αν ο Mουράτ δολοφονήθηκε.

H δύναµη των Tούρκων αυξήθηκε πολύ. Tο 1390 επέβαλαν αυτοκράτορα τον

Iωάννη Z΄.

O γιος του Iωάννη Z΄ Mανουήλ, που ήταν αιχµάλωτος στην αυλή του Σουλ-

τάνου, δραπέτευσε και ανέλαβε το θρόνο. O Bαγιαζήτ απέκλεισε για πρώτη φορά

την Kωνσταντινούπολη (1393-1394).


Γιατί παραδόθηκε η Προύσα (σελ. 85 του σχολικού βιβλίου)

Στο απόσπασµα αυτό µαθαίνουµε για το χρονικό παράδοσης της Προύσας

στους Oθωµανούς. Aιτία για την παράδοση της πόλης ήταν ο βεζίρης του Bυ-

ζαντινού άρχοντα. Aυτός είχε µεγάλη περιουσία. Όταν ο Oρχάν τον ρώτησε

γιατί παρέδωσε το Kάστρο, ο βεζίρης απάντησε ότι το έκανε, εξαιτίας της αυ-

ξανόµενης δύναµης του οθωµανικού κράτους, εξαιτίας της κατάληψης της γύ-

ρω υπαίθρου από τους Tούρκους, επειδή είχαν αποκλειστεί στο κάστρο και βοή-

θεια δεν ερχόταν. Aκόµη επειδή έβλεπε την εξασθένηση της κεντρικής βυζα-

ντινής εξουσίας. Eπιπλέον, επειδή θεωρεί πως κάποια στιγµή θα γινόταν αλλα-

γή στην κυριότητα του κάστρου. H κατάκτηση της οχυρής Προύσας αποδυνά-

µωσε ακόµη περισσότερο το ήδη αδύναµο βυζαντινό κράτος. Oι Oθωµανοί προ-

χωρούσαν ακάθεκτοι. Σε λίγα χρόνια ολόκληρη η M. Aσία ήταν στα χέρια τους.


186





1. Oι Oθωµανοί Tούρκοι προέρχονταν από …

α. τη M. Aσία

β. την Aρµενία

γ. την Kεντρική Aσία

Aπάντηση: γ

2. Iδρυτής του οθωµανικού κράτους ήταν ο …

α. Oσµάν

β. Eρτογρούλ

γ. Oρχάν

Aπάντηση: α

3. H Προύσα καταλήφθηκε το … από τους Oθωµανούς.

α. 1321

β. 1329

γ. 1326

Aπάντηση: γ

4. Oι … αποτελούνταν από χριστιανούς στρατολογηµένους µε τη βία.

α. σπαχήδες

β. γενίτσαροι

γ. γαζήδες

Aπάντηση: β

5. ∆ιάδοχος του Oσµάν ήταν ο…

α. Oρχάν

β. Mουράτ A΄

γ. Mουράτ B΄

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 4

187

6. Oι οικονοµικοί πόροι του Bυζαντίου τα τελευταία χρόνια …

α. αυξάνονταν

β. έµεναν στάσιµοι

γ. µειώνονταν διαρκώς

Aπάντηση: γ

7. Στο Kοσσυφοπέδιο οι Σέρβοι …

α. νίκησαν

β. ηττήθηκαν

γ. ήρθαν σε ανακωχή µε τους Tούρκους

Aπάντηση: β

8. O Mανουήλ αρχικά διαβιούσε…

α. στην αυλή του Σουλτάνου

β. στη Bενετία

γ. στη Bουλγαρία

Aπάντηση: α



1. Tα οθωµανικά εδάφη ήταν τα µόνα που συνόρευαν µε βυζαντινά εδάφη.

2. Στο οθωµανικό κράτος υπήρχε ο θεσµός των χατζήδων.

3. Oι Oθωµανοί κατέκτησαν τη Nικοµήδεια το 1333.

4. Oι νοµάδες-ιππείς αντικαταστάθηκαν από τους βαζιβουζούκους.

5. H Θράκη είχε καταστραφεί από τις λεηλασίες.

6. Tο κρατικό ταµείο του Bυζαντίου ήταν πάντως εύρωστο.

7. H πορεία της οθωµανικής προέλασης στα Bαλκάνια καθορίστηκε από ιδεο-

λογικούς παράγοντες.

8. H πιο σηµαντική µάχη στα Bαλκάνια ήταν η µάχη της Bάρνας.

9. O Σουλτάνος επέβαλε ως αυτοκράτορα του Bυζαντίου τον Iωάννη Z΄.

10. O πρώτος Tούρκος που απέκλεισε την Kωνσταντινούπολη ήταν ο Bαγιαζήτ.



188



A B

1. Στο µικρό αρχικά κράτος α. ανεξάντλητη πηγή διοικητικών

των Oθωµανών είχαν συρρεύσει υπαλλήλων και στρατιωτικών

2. Aρχικά οι Oθωµανοί έδειξαν β. έπεσε στα χέρια των Tούρκων

3. Oι γενίτσαροι αποτελούσαν γ. το 1391

4. Tο διοικητικό σύστηµα του Bυζαντίου δ. έγιναν φόρου υποτελείς στους

τα τελευταία εκατό χρόνια Tούρκους

5. Oι πόλεις της Θράκης ε. στη διάρκεια της µάχης του

Kοσσυφοπεδίου

6. Tο 1361 το ∆ιδυµότειχο στ. βρισκόταν σε κατάσταση διάλυσης

7. O Mουράτ δολοφονήθηκε ζ. υπέκυψαν εύκολα και γρήγορα

στους Tούρκους

8. O Mανουήλ B΄ έγινε αυτοκράτορας η. σχετική θρησκευτική ανεκτικότητα

προς τους χριστιανικούς αγροτι-

κούς πληθυσµούς της M. Aσίας

9. Tελικά, οι Σλάβοι ηγεµόνες θ. πολλοί µισθοφόροι και καλλιεργη-

τές που ζητούσαν γη

Aπάντηση: 1θ, 2η, 3α, 4στ, 5ζ, 6β, 7ε, 8γ, 9δ

7. H Άλωση της Kωνσταντινούπολης


α. Aναζήτηση βοήθειας στη ∆ύση

O Mανουήλ B΄ Παλαιολόγος (1391-1425) ταξίδεψε στη ∆ύση, φτάνοντας ως

το Λονδίνο, αναζητώντας βοήθεια ενεντίον των Tούρκων. Στο Παρίσι έµαθε για

την ήττα των Tούρκων από τον Tαµερλάνο στη µάχη της Άγκυρας (1402). Tα οφέ-

λη αυτής της περιοδείας ήταν µηδαµινά.

O Iωάννης H΄ Παλαιολόγος (1425-1448) έκανε µια τελευταία προσπάθεια να

θωρακίσει την αυτοκρατορία: στη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439)

δέχτηκε την πλήρη υποταγή της Oρθοδοξίας στην Kαθολική Eκκλησία. H σύνο-

δος αυτή έφερε βαθύ διχασµό στους Bυζαντινούς, ενώ η ∆ύση δεν έστειλε την

αναµενόµενη βοήθεια.

K E ΦA Λ A I O 4

189

Tο 1421 στο θρόνο ανέβηκε ο Mουράτ B΄. H περίοδος ανάπαυλας τελείωσε.

Tο 1422 επιτέθηκε στην Kωνσταντινούπολη χωρίς επιτυχία. Tο 1425 στον αυτο-

κρατορικό θρόνο ανέβηκε ο Iωάννης H΄. Σε µια τελευταία απελπισµένη προσπά-

θεια να εξασφαλίσει βοήθεια από τη ∆ύση δέχτηκε την ένωση –στην ουσία υπο-

ταγή– µεταξύ Oρθοδοξίας και Kαθολικισµού. H θρησκευτική διχόνοια αναζοπυ-

ρώθηκε στην Kωνσταντινούπολη. Πόλοι αντίστασης στα Bαλκάνια ήταν ο βοεβό-

δας της Tρανσυλβανίας Iωάννης Oυνυάδης και ο Aλβανός Σκεντέρµπεης. Mια

∆υτική σταυροφορία αποκρούστηκε στη µάχη της Bάρνας (1444).

β. H Άλωση

Tο 1453 οι Tούρκοι, µε σουλτάνο το Mωάµεθ E΄, πολιόρκησαν πάλι την Kων-

σταντινούπολη. Eίχαν ήδη αποκόψει το Bόσπορο µε φρούριο, το Pούµελη-Xισάρ,

ενώ είχαν εµποδίσει κάθε βοήθεια από την Πελοπόννησο. H ∆ύση έστειλε πολύ

µικρή βοήθεια.

Στις 29/5/1453, ύστερα από γενική επίθεση των Tούρκων, η Kωνσταντινούπο-

λη έπεσε. Tο 1461 η τελευταία ελληνοκρατουµενη περιοχή, η Tραπεζούντα, έπεσε

σε τούρκικα χέρια.

γ. Tο Bυζάντιο µετά την Άλωση

Mετά την άλωση της Kωνσταντινούπολης σηµαντικό ρόλο στους υπόδουλους

χριστιανούς έπαιξε η πνευµατική παράδοση του Bυζαντίου. Eιδικά η Oρθοδοξία

προφύλαξε τους λαούς των Bαλκανίων από τον εξισλαµισµό, ώστε να αναγεννη-

θούν το 19ο αιώνα.

H ανιψιά του Kωνσταντίνου IA΄ Παλαιολόγου παντρεύτηκε Pώσο ηγεµόνα,

τον Iβάν το Γ΄. Tο βυζαντινό τελετουργικό και ο δικέφαλος αετός εισήχθησαν στη

Mόσχα, την Tρίτη Pώµη, όπως ονοµάστηκε.

Eπιπλέον, οι Bυζαντινοί λόγοι κατέφυγαν στη ∆ύση. Eκεί βρήκαν πρόσφορο

έδαφος και µετέδωσαν τα φώτα της κλασικής αρχαιότητας, συµβάλλοντας πολύ

στην Aναγέννηση του ∆υτικού κόσµου.


– Mανουήλ B΄ Παλαιολόγος 1391-1425

– H µάχη της Άγκυρας 1402

– Oι Tούρκοι εισβάλλουν στην

Πελοπόννησο 1423


190

– Iωάννης H΄ Παλαιολόγος 1425-1448

– Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας 1438-1439

– H µάχη της Bάρνας 1444

– Kωνσταντίος IA΄ Παλαιολόγος 1449-1453

– H Άλωση της Kωνσταντινούπολης

από τους Tούρκους 29/5/1453

– H Tραπεζούντα πέφτει σε τούρκικα χέρια 1461



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mπορείτε να εξηγήσετε τις αντιδυτικές διαθέσεις µιας µε-

γάλης µερίδας αξιωµατούχων και του λαού κατά τη παρα-

µονή της Άλωσης;


Tο φαινόµενο αυτό δεν ήταν κάτι το περίεργο. Πέρα από τις δογµατικές και

λειτουργικές διαφορές µεταξύ Aνατολικής και ∆υτικής Eκκλησίας, ο λαός του

Bυζαντίου ποτέ δεν ξέχασε το σκαιό, γεµάτο υπεροψία, τρόπο µε τον οποίο φέρ-

θηκαν οι Λατίνοι στις περιοχές που είχαν κατακτήσει µετά το 1204. Oι ∆υτικοί

άρχοντες όχι µόνο καταπίεζαν το λαό αλλά προσπαθούσαν να τον οδηγήσουν

στην επιρροή της Pώµης. Γι’ αυτό και ο ορθόδοξος κλήρος κυνηγήθηκε ανελέητα.

Aν η ∆ύση είχε φροντίσει µετά τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας να προσφέρει

µαζική βοήθεια στο Bυζάντιο, τα πράγµατα θα ήταν διαφορετικά. Oι ίδιοι οι ∆υ-

τικοί έβλεπαν την τουρκική κατοχή ως ένα είδος τιµωρίας για τους Aνατολικούς,

εξαιτίας της αιρετικής διάθεσης που είχαν δείξει (κατά την άποψη των ∆υτικών).

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η κυριότερη προσφορά του Bυζαντίου στον ευ-

ρωπαϊκό πολιτισµό;


H κυριότερη προσφορά του Bυζαντίου στον ευρωπαϊκό πολιτισµό ήταν οι λό-

γιοι και η κλασική παιδεία καθώς και τα έργα των αρχαίων Eλλήνων, που µετέ-

φεραν στη ∆ύση. Aυτά έγιναν το προζύµι ανάπτυξης του ευρωπαϊκού πνεύµατος

και πολιτισµού.

K E ΦA Λ A I O 4

191

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mελετήστε το παράθεµα από το Λ. Xαλκοκονδύλη και

απαντήστε στις εξής ερωτήσεις: α) Συµφωνείτε µε την άπο-

ψη του µεσολαβητή Iσµαήλ ότι ήταν µάταιος ο αγώνας των

υπερασπιστών της Kων/πολης; β) Ποια η απάντηση των

Eλλήνων στην πρόταση του Tούρκου Σουλτάνου για την

παράδοση της πόλης;


α) Στο διάβα των αιώνων η Kων/πολη υπήρξε προπύργιο πολιτικό, θρησκευ-

τικό, πνευµατικό. ∆εν ήταν µια απλή πόλη, η οποία πολιορκούνταν από τους

Tούρκους. Ήταν η ∆εύτερη Pώµη, η Πόλη. Ήταν το µέρος όπου κατοικούσε ο

αντιπρόσωπος του Θεού επί της Γης, η βασιλεύουσα των πόλεων. Eκεί διέµενε ο

πραγµατικός απόγονος των Pωµαίων Aυτοκρατόρων. Ήταν ο τόπος στον οποίο

είχε χτιστεί «ο Παρθενώνας της Xριστιανοσύνης», η Aγία του Θεού Σοφία. Mια

τέτοια πόλη δε θα µπορούσε να παραδοθεί έτσι απλά. Tο ηρωϊκό πνεύµα δεν εί-

χε χαθεί από την ψυχή των κατοίκων της Kων/πολης. Ήξεραν ότι θα πεθάνουν,

αλλά ο αγώνας δε θα ήταν µάταιος. Γιατί θα πέθαιναν υπερασπιζόµενοι τα ιδα-

νικά τους. Θα γίνονταν φωτεινό παράδειγµα για τους κατοπινούς Έλληνες. Eπο-

µένως, ο αγώνας δεν ήταν µάταιος αλλά επιβεβληµένος.

β) Oι υπερασπιστές της πόλης αποφάσισαν να πολεµήσουν, έστω κι αν έχαναν

τη ζωή τους.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες οι προσπάθειες των τελευταίων Παλαιολόγων να θω-

ρακίσουν το κράτος από τις επιθέσεις των Oθωµανών;


O Mανουήλ B΄ Παλαιολόγος (1391-1425) ταξίδεψε στη ∆ύση, φτάνοντας ως

το Λονδίνο, αναζητώντας βοήθεια εναντίον των Tούρκων. Στο Παρίσι έµαθε για

την ήττα των Tούρκων από τον Tαµερλάνο στη µάχη της Άγκυρας (1402). Tα οφέ-

λη αυτής της περιοδείας ήταν µηδαµινά.

O Iωάννης H΄ Παλαιολόγος (1425-1448) έκανε µια τελευταία προσπάθεια να

θωρακίσει την αυτοκρατορία: στη Σύνοδο Φερράρας - Φλωρεντίας (1438-1439)

δέχτηκε την πλήρη υποταγή της Oρθοδοξίας στην καθολική Eκκλησία. H σύνοδος

αυτή έφερε βαθύ διχασµό στους Bυζαντινούς, ενώ η ∆ύση δεν έστειλε την αναµε-

νόµενη βοήθεια.


192

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν τα γεγονότα της Άλωσης;


Tο 1453 οι Tουρκοι, µε Σουλτάνο τον Mωάµεθ E΄, πολιόρκησαν πάλι την

Kωνσταντινούπολη. Eίχαν ήδη αποκόψει το Bόσπορο µε φρούριο, το Pούµελη-

Xισάρ, ενώ είχαν εµποδίσει κάθε βοήθεια από την Πελοπόννησο. H ∆ύση έστειλε

πολύ µικρή βοήθεια.

Στις 29/5/1453, ύστερα από γενική επίθεση των Tούρκων, η Kωνσταντινούπο-

λη έπεσε.


Στιγµιότυπα από την πολιορκία της Πόλης (σελ. 88 του σχολικού βιβλίου)

Tο στιγµιότυπο από την πολιορκία της Πόλης που περιγράφεται εδώ έλαβεχώρα την 7η Mαΐου. Oι Tούρκοι χτύπησαν για πολλοστή φορά µε ένα µεγάλοκανόνι ένα τµήµα του τείχους, πού έπεσε και έδωσε την ευκαιρία σε πλήθοςTούρκων να εισέλθουν. Aκόµη περιγράφεται το πάθος και η παρατολµία και τωνδύο πλευρών. O Γιουστινιάνης, ο Γενουάτης πολεµιστής που είχε πάει να βοη-θήσει, κινδύνευσε να χάσει τη ζωή του από ένα γενίτσαρο. Γλίτωσε την τελευ-ταία στιγµή από κάποιον Έλληνα. H ένταση εκείνων των στιγµών ήταν απερί-γραπτη. Aπερίγραπτη ήταν η φόρτιση και το θάρρος των Eλλήνων που διακιν-δύνευσαν τη ζωή τους, αφού οι Tούρκοι ήταν σαφώς περισσότεροι και η ανα-λογία ήταν 10 προς 1 τόσο σε έµψυχο, όσο και άψυχο υλικό. Παρά την ηρωϊκήαυτή αντίσταση, η Πόλη δεν κατάφερε να σωθεί.

H απάντηση των Eλλήνων στις προτάσεις των Tούρκων για την παράδοση

της Kων/πολης (σελ. 88 του σχολικού βιβλίου)O γιος του άρχοντα της Σινώπης µεσολάβησε για ειρηνική παράδοση της Πό-

λης στους Tούρκους. Προσπαθεί να τους πείσει να παραδοθούν λέγοντας ότικινδυνεύουν να χάσουν την ελευθερία και τη ζωή τους. Γι’ αυτό πρέπει να αρ-χίσουν διαπραγµατεύσεις για ειρήνη και παράδοση. Oι Έλληνες έστειλαν αγγε-λιοφόρο στο τουρκικό στρατόπεδο για να πληροφορηθούν τις προθέσεις τουΣουλτάνου. O Σουλτάνος αποφάσισε να δίνουν οι Έλληνες φόρο ετήσιο100.000 νοµισµάτων. Aν δεν µπορούσαν, θα µπορούσαν να πάνε όπου ήθελαν,αφού έπαιρναν µαζί και τα υπάρχοντά τους. Mόλις αυτό έγινε γνωστό στην Πό-λη, αποφάσισαν να πολεµήσουν µε κίνδυνο τη ζωή τους, παρά να εγκαταλεί-ψουν την Kωνσταντινούπολη.

K E ΦA Λ A I O 4

193





1. Tο τελευταίο ταξίδι του Mανουήλ A΄ στη ∆ύση …

α. απέδωσε σηµαντικά

β. απέβη άκαρπο

γ. απέδωσε λίγα οφέλη

Aπάντηση: β

2. Oι Tούρκοι ηττήθηκαν από τον Tαµερλάνο στη µάχη της …

α. Σηλυβρίας

β. Προύσας

γ. Άγκυρας

Aπάντηση: γ

3. Στη Σύνοδο … αποφασίστηκε η υποταγή της Oρθόδοξης Eκκλησίας στην Kα-

θολική.

α. Φερράρας-Φλωρεντίας

β. του Tρέντο

γ. της Mπολώνια

Aπάντηση: α

4. Tο 1421 στον οθωµανικό θρόνο ανέβηκε ο …

α. Mωάµεθ Γ΄

β. Mουράτ B΄

γ. Bαγιαζήτ

Aπάντηση: β

5. Σπουδαίος Aλβανός ηγέτης ήταν ο…

α. Iωάννης Oυνυάδης

β. Aντρέα Nτόρια

γ. Iωάννης Σκεντέρµπεης

Aπάντηση: γ


194

6. Στις ευρωπαϊκές ακτές των στενών οι Tουρκοι έχτισαν το …

α. Pούµελη - Xισάρ

β. Aναντολού - Xισάρ

γ. Mποζ Nταγ

Aπάντηση: α

7. H ∆ύση βοήθησε… τους υπερασπιστές της Kωνσταντινούπολης.

α. πολύ

β. ελάχιστα

γ. λίγο

Aπάντηση: γ

8. H πόλη έπεσε στα χέρια των Tουρκων στις … 1453.

α. 29 Aπριλίου

β. 27 Mαΐου

γ. 29 Mαΐου

Aπάντηση: γ

9. Tρίτη Pώµη ονοµάστηκε η…

α. Bιέννη

β. Mόσχα

γ. Bενετία

Aπάντηση: β

10. Tο Bυζάντιο εµπλούτισε πολιτιστικά…

α. τη ∆ύση

β. τους Άραβες

γ. τους Tούρκους

Aπάντηση: α



1. O Mανουήλ B΄ έµαθε για την ήττα των Tουρκων στην Άγκυρα όταν ήταν στο

Παρίσι.

2. Oι Bυζαντινοί δέχτηκαν µε χαρά την ένωση µε τους Kαθολικούς.

3. Oι Tούρκοι αφοσιώθηκαν απερίσπαστοι στην πολιορκία της Kωνσταντινού-

πολης.

4. O Mωάµεθ εισέβαλε αρχικά στην Πελοπόννησο.

K E ΦA Λ A I O 4

195

5. H υπεροπλία των Tουρκων ήταν 7 προς 1.

6. Tελευταία ελληνική περιοχή που υπέκυψε στους Tούρκους ήταν το ∆εσποτάτο

του Mορέως.

7. Tο Bυζάντιο, µετά την άλωση, επηρέασε πολύ τους Tούρκους.

8. O Iβάν Γ΄ ονόµασε τον εαυτό του κληρονόµο της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 1, 3, 4, 8



A B

1. Oι ∆υτικοί ένιωσαν συναισθήµατα α. επηρέασε ολόκληρη την Eυρώπη

2. H συµπαράσταση από τη Pώµη β. το δικέφαλο αετό

3. O Mωάµεθ έκοψε την επικοινωνία γ. συµπάθειας βλέποντας το Mανου-

ήλ B΄ να ζητάει βοήθεια από αυ-

τούς

4. Tελευταίος Aυτοκράτορας δ. της Πόλης µε τον Eύξειντο Πόντο

του Bυζαντίου ήταν

5. O βυζαντινός πολιτισµός ε. την πηγή του αρχαίου πνεύµατος

6. H Eυρώπη βρήκε στο Bυζάντιο στ. δεν ήρθε ποτέ

7. O Iβάν Γ΄ υιοθέτησε ζ. ο Kωνσταντίνος IA΄ Παλαιολόγος

Aπάντηση: 1γ, 2στ, 3δ, 4ζ, 5α, 6ε, 7β

8. H ∆υτική Eυρώπη στη διάρκεια του Ύστερου Mεσαίωνα


α. Oικονοµική και δηµογραφική ανάπτυξη

Kατά το 13ο αιώνα το αγροτικό πλεόνασµα αυξάνεται, ενώ η νέα τεχνολογία

(νερόµυλος, υδραυλικό πριόνι κ.ά.) βοηθούν σηµαντικά την ανάπτυξη της βιοτε-

χνίας µεταξωτών και πολυτελών ενδυµάτων.

H βιοτεχνία και η χειροτεχνική παραγωγή προκαλούν άνοδο των εµπορικών

δραστηριοτήτων. Oι συγκοινωνίες βελτιώνονται, γενικεύεται ο θεσµός των εµπο-

ροπανηγύρεων.

Aρχίζει πάλι η κοπή χρυσών νοµισµάτων, τα βυζαντινά και αραβικά νοµίσµα-

τα εκτοπίζονται, ενώ στον κοινωνικό τοµέα ενισχύεται η κεντρική εξουσία και η

ανώτερη αριστοκρατία διατηρεί τις θέσεις της. Xαµένοι βγαίνουν οι µικροί φε-

ουδάρχες. Oι αγρότες πάντως γενικά βρίσκονται σε δεινή θέση.


196

O 13ος αιώνας χαρακτηρίζεται από πληθυσµιακή έκρηξη, η οποία επηρεάζει

κυρίως την αστική ανάπτυξη.

β. Kοινωνικές µεταβολές

H δύναµη των µικρών φεουδαρχών µειώθηκε. H ανώτερη αριστοκρατία συ-

νεργάστηκε µε την κεντρική εξουσία. Πολλοί αγρότες εξαγόρασαν τις υποχρεώ-

σεις τους προς τους φεουδάρχες. Πάντως, η µεγάλη µάζα των αγροτών γινόταν

ολοένα και πιο φτωχοί.

Στις πόλεις υπάρχει εξειδίκευση των επαγγελµάτων, καθώς εµφανίζονται οι

επαγγελµατικές συντεχνίες. H εξουσία ασκείται από λίγες οικογένειες, τους πα-

τρικίους. Aυτοί συγκροτούν τα συµβούλια και τις συνελεύσεις, που κυβερνούν

τις πόλεις.

γ. H κρίση της φεουδαρχίας

Tο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα εκδηλώνεται κρίση της φεουδαρχίας. Oι

καλλιεργήσιµες εκτάσεις δεν επαρκούν για τη διατροφή τόσου πληθυσµού. H επέ-

κταση των καλλιεργειών, που γίνεται για να αντιµετωπίσει το πρόβληµα, βαίνει

σε βάρος των βοσκότοπων και της κτηνοτροφικής παραγωγής. Παράλληλα, τα

προϊόντα του διεθνούς εµπορίου (αµπέλι, λινάρι) προκαλούν µείωση της καλ-

λιέργειας δηµητριακών.

Tο 1347 εισέβαλε από την Aσία η πανούκλα, που, µαζί µε την πείνα, εξολό-

θρευσε τα δύο πέµπτα του πληθυσµού.

Tην παραπάνω καταστροφή συµπλήρωσε ο Eκατονταετής Πόλεµος (1339-

1453) µεταξύ Aγγλίας και Γαλλίας.

H ύπαιθρος ερηµώθηκε, το εµπόριο και η υφαντουργία βρίσκονται σε κρίση,

οι φτωχοί γίνονταν φτωχότεροι, καθώς επιβάλλονταν νέοι φόροι.

Στη Φλωρεντία ξεσπούν λαϊκές εξεγέρσεις εναντίον των πλουσίων.

Mολονότι οι εξεγέρσεις αυτές καταπνίγηκαν, οι ανώτερες τάξεις υποχρεώθη-

καν να παραχωρήσουν δικαιώµατα στις κατώτερες: οι συντεχνίες συµµετείχαν

στα δηµοτικά συµβούλια των πόλεων, ενώ αυξάνονται οι µισθοί των εργαζόµε-

νων στις βιοτεχνίες.

δ. H συκρότηση κρατών και η αιχµαλωσία της Aβινιόν

Στον τοµέα της οργάνωσης της εξουσίας αρχίζει η ενίσχυση της κεντρικής

εξουσίας, µε τη βοήθεια µάλιστα των αστών. H τάση αυτή εµφανίζεται κυρίως στη

Γαλία. Oι Γάλλοι Bασιλιάδες µάχονται εναντίον των Άγγλων και του Παπισµού.

Mάλιστα, από το 1309 ως το 1378 έδρα του Πάπα ήταν η Aβινιόν και όχι η Pώ-

K E ΦA Λ A I O 4

197

µη. Σηµαντική φθορά στον Παπισµό επέφεραν και τα φαινόµενα εσωτερικής δια-

φθοράς (φιλαργυρία, εξαγορά των αξιωµάτων).

Στην Aγγλία ο Iωάννης ο Aκτήµονας υποχρεώθηκε το 1215 να δεχτεί τη Mε-

γάλη Xάρτα των Eλευθεριών, η οποία επέβαλε σηµαντικούς περιορισµούς στην

εξουσία του.

Σε αυτό το γεγονός συνέβαλαν οι αστοί, ο κλήρος και οι φεουδάρχες.

Aργότερα, ιδρύθηκε το Aγγλικό Kοινοβούλιο, στο οποίο εκπροσωπούνταν οι

κοµητείες και οι πόλεις (µε δύο αστούς). Aπό το κοινοβούλιο αυτό προήλθαν η

Bουλή των Aντιπροσώπων και η Bουλή των Λόρδων.

Στη Γερµανία κυριάρχησαν οι φεουδάρχες. H χώρα διαιρέθηκε σε πολλά αυ-

τόνοµα κρατίδια.


– Περίοδος ευµάρειας για την Eυρώπη 1180-1270

– H Mεγάλη χάρτα των Eλευθεριών 1215

– ∆ηµογραφική έκρηξη στην Eυρώπη 13ος αιώνας

– Περίοδος κρισης στην Eυρώπη 1270-1330

– Πρώτη συνεδρίαση του Aγγλικού

Kοινοβουλίου 1295

– H έδρα του Πάπα µεταφέρεται στην Aβινιόν 1309-1378

– Eκατονταετής πόλεµος 1339-1453

– H πανούκλα έρχεται στην Eυρώπη 1347



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι είδους δικαιώµατα προστάτευε ο Mεγάλος Xάρτης των

Eλευθεριών και ποια σηµασία είχε για το αγγλικό πολιτι-

κό σύστηµα;


α) O Mεγάλος Xάρτης των Eλευθεριών προστάτευε τις πολιτικές ελευθερίες

και τα βασικά δικαιώµατα των πολιτών. Παράλληλα, περιόριζε τη βασιλική εξου-

σία. O Bασιλιάς δεν µπορούσε να ασκεί ανεξέλεγκτη εξουσία.

β) H σηµασία του για το αγγλικό πολιτικό σύστηµα ήταν τεράστια. O Xάρτης


198

αυτός αποτελεί στην ουσία το ιδρυτικό έγγραφο του Aγγλικού Kοινοβουλίου και

γενικότερα του κοινοβουλευτικού αντιπροσωπευτικού συστήµατος. Kάθε κοµη-

τεία και κάθε πόλη αντιπροσωπευόταν στο Kοινοβούλιο.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς εκδηλώθηκε και πού οφειλόταν η παρακµή του Παπι-

σµού στη διάρκεια του 14ου αιώνα;


Στον τοµέα της οργάνωσης της εξουσίας αρχίζει ενίσχυση της κεντρικής εξου-

σίας, µε τη βοήθεια µάλιστα των αστών. H τάση αυτή εµφανίζεται κυρίως στη

Γαλλία. Oι Γάλλοι βασιλιάδες µάχονται εναντίον των Άγγλων και του Παπισµού.

Mάλιστα από το 1309 ως το 1378 έδρα του Πάπα ήταν η Aβινιόν και όχι η Pώµη.

H παπική εξουσία είχε υποταχτεί στην κοσµική. Σηµαντική φθορά στον Παπισµό

επέφεραν και τα φαινόµενα εσωτερικής διαφθοράς (φιλαργυρία, εξαγορά των

αξιωµάτων).



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η διάθρωση των πόλεων;


O 13ος αιώνας χαρακτηρίζεται από δηµογραφική έκρηξη, η οποία επηρεάζει

κυρίως την αστική ανάπτυξη.

Στις πόλεις υπάρχει εξειδίκευση των επαγγελµάτων, καθώς εµφανίζονται οι

επαγγελµατικές συντεχνίες. H εξουσία ασκείται από λίγες οικογένειες, τους πα-

τρικίους. Aυτοί συγκροτούν τα συµβούλια και τις συνελεύσεις, που κυβερνούν

τις πόλεις.


Σηµειώσεις ενός µοναχού για το Mαύρο Θάνατο στην Ποµερανία (σελ. 91

του σχολικού βιβλίου)Ένας µοναχός µιλά για το Mαύρο θάνατο στην Ποµερανία. Eξηγεί ότι η ακρί-

βεια είχε εξαπλωθεί και πολλοί πέθαιναν από την πείνα. Έτσι, ο Θεός έστειλετο Mαύρο θάνατο. Ήταν µία επιδηµία βουβωνικής πανώλης που εξόντωσε ταδύο πέµπτα του πληθυσµού της Eυρώπης τον 14ο αι. Ήταν το τελειωτικό χτύ-

K E ΦA Λ A I O 4

199

πηµα για τους ανθρώπους µετά από τη γενικευµένη κρίση που είχε φέρει η αύ-ξηση του πληθυσµού και έλυσε εν µέρει το πρόβληµα επισιτισµού.

Aπό τη Mεγάλη Xάρτα των Eλευθεριών (1215) (σελ. 92 του σχολικού βιβλί-

ου)Στη µεγάλη Xάρτα των Eλευθεριών διατυπώνονται οι απαιτήσεις και οι πε-

ριορισµοί που έθεσαν στη βασιλική εξουσία οι φεουδάρχες, ο κληρος και οιαστοί.

Bλέπουµε εδώ ότι στην Aγγλία το Kοινοβούλιο είχε µεγάλη δύναµη και θε-ωρούνταν ότι προστάτευε τα δικαιώµατα των πολιτών, την ελευθερία και τηναξιοπρέπεια.





1. H περίοδος 1180-1270 είναι περίοδος…

α. ευµάρειας

β. στασιµότητας

γ. φτώχειας

Aπάντηση: α

2. Tα καλλιεργήσιµα εδάφη

α. µειώνονται

β. µένουν στάσιµα

γ. επεκτείνονται

Aπάντηση: γ

3. Ύστερα από αιώνες, επαναλαµβάνεται…

α. παραγωγή υφασµάτων

β. η κοπή χρυσών νοµισµάτων

γ. η οργάνωση εµποροπανηγύρεων

Aπάντηση: β


200

4. H θέση πολλών αγροτών…

α. χειροτέρευσε

β. έµεινε η ίδια

γ. βελτιώθηκε

Aπάντηση: γ

5. O 13ος αιώνας χαρακτηρίζεται από δηµογραφική…

α. ανάπτυξη

β. στασιµότητα

γ. πτώση

Aπάντηση: α

6. Στις αρχές του 14ου αιώνα εκδηλώθηκε…

α. σεισµός

β. ξηρασία

γ. φυσική καταστροφή

Aπάντηση: γ

7. H πανούκλα εισέβαλε στην Eυρώπη το …

α. 1357

β. 1347

γ. 1367

Aπάντηση: β

8. Tα … των Eυρωπαίων πέθαναν από την επιδηµία.

α. δύο πέµπτα

β. δύο τρίτα

γ. δύο έβδοµα

Aπάντηση: α

9. Tη δηµογραφική φθορά συµπλήρωσε ο…

α. Πόλεµος των Pόδων

β. Eκατονταετής Πόλεµος

γ. Tριακονταετής Πόλεµος

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 4

201



1. H βιοτεχνική παραγωγή προκάλεσε ανάπτυξη του εµπορίου.

2. H κοινωνία δεν είχε ισορροπηµένη ταξική διάρθρωση.

3. H αύξηση του πληθυσµού επηρεάζει την εξέλιξη της υπαίθρου.

4. Oι βιοτέχνες ανήκουν στην οµάδα που κυβερνάει τις πόλεις.

5. Oι ιθύνουσα τάξη στις πόλεις αποτελούνταν από τις ισχυρές οικογένειες.

6. H περίοδος 1270-1330 είναι περίοδος κρίσης.

7. Oι καλλιέργειες επεκτείνονται σε βάρος των βοσκοτόπων.

8. O ρυθµός των γεννήσεων όµως αυξήθηκε.

9. Oι λαϊκές εξεγέρσεις είναι πολυάριθµες.

10. Στην Aγγλία ο Iωάννης ο Aκτήµονας περιόρισε την ισχύ των φεουδαρχών.




A B

1. Tο άνοιγµα νέων δρόµων συµβάλλει α. µεταφέρθηκε για λίγο στην Aβινιόν

2. Oι περισσότεροι επαγγελµατίες β. οργανώνονται σε συντεχνίες

3. H κρίση της φεουδαρχίας γ. είναι περισσότερο επίκαιρο από

ποτέ

4. Kατά τα έτη 1270-1330 δ. γίνεται φτωχότερη

5. H ύπαιθρος ερηµώνεται, ε. στην ανάπτυξη των πόλεων

6. H µεγάλη µάζα αγροτών στ. συνδέεται µε την επιδηµία της πα-

νούκλας (1347).

7. H πίεση που ασκήθηκε από ζ. εκδηλώθηκε κρίση στην Eυρώπη.

τις λαϊκές µάζες

8. H παπική έδρα η. πραγµατοποιείται το 1295.

9. Προς τα τέλη του Mεσαίωνα το θ. η παραγωγή και το εµπόριο

αίτηµα για µεταρρύθµιση της Pωµαιο- φθίνουν.

καθολικής Eκκλησίας

10. H πρώτη συνεδρίαση του Kοινοβου- ι. είχε τελικά θετικά αποτελέ-

λίου στην Aγγλία σµατα γι’ αυτές

Aπάντηση: 1ε, 2β, 3στ, 4ζ, 5θ, 6δ, 7ι, 8α, 9γ, 10η


202

K ε φ ά λ α ι ο 5O MEΣAIΩNIKOΣ ΠOΛITIΣMOΣ

ΓPAMMATA, EΠIΣTHMEΣ,

TEXNOΛOΓIA, TEXNH


H µεσογειακή λεκάνη, κατά τη διάρκεια του Mεσαίωνα, διατηρεί σε γενικές

γραµµές την πολιτισµική ενότητά της. Oι συνεχείς αλληλεπιδράσεις ανάµεσα

στους διαφορετικούς κόσµους (∆ύση, Bυζάντιο, Iσλάµ) είχαν διάρκεια.

O βυζαντινός πολιτισµός διαδίδεται στους σλαβικούς λαούς. Tο σκοτάδι του

Mεσαίωνα στη ∆ύση αρχίζει να υποχωρεί ύστερα από την επαφή µε την κλασική

αρχαιότητα.

Σηµαντικό πολιτισµό ανέπτυξαν και οι Aραβες, οι οποίοι στηρίχτηκαν στην

ελληνιστική παράδοση.

1. O Bυζαντινός πολιτισµός


α. Γράµµατα, επιστήµες, τεχνολογία

• H Φιλοσοφία. O χαρακτήρας της χριστιανικής θρησκείας και οι συνεχείς

έριδες πάνω στα δογµατικά ζητήµατα αποµάκρυναν τη φιλοσοφική σκέψη από το

ελληνορωµαϊκό παρελθόν. Ωστόσο, η αρχαία σκέψη δεν ήταν άγνωστη στους Bυ-

ζαντινούς, όπως φαίνεται και µετά την Eικονοµαχία.

Σπουδαία επίδραση άσκησε η πλατωνική φιλοσοφία. Στα χρόνια των Mακε-

δόνων σπουδαιότερος φιλόσοφος αναδείχτηκε ο Mιχαήλ Ψελλός, ο οποίος ήταν

πολυγραφότατος συγγραφέας. Ήταν διευθυντής της Φιλοσοφικής Σχολής του

Πανδιδακτηρίου της Mαγναύρας.

203

Σφοδρή αντίθεση παρατηρείται την παλαιολόγεια εποχή ανάµεσα στους πλα-

τωνικούς, µε αρχηγό το Γεώργιο Γεµιστό, ή Πλήθωνα, και στους αριστοτελικούς,

µε αρχηγό το Γεώργιο Σχολάριο Γεννάδιο. O Πλήθωνας βοήθησε στην αναγέννη-

ση των πλατωνικών σπουδών στην Iταλία. O Γεννάδιος µετέφρασε έργα του Aκι-

νάτη. Oι αριστοτελικοί της παλαιολόγειας περιόδου µετέφρασαν σωστά τα έργα

του Aριστοτέλη στα λατινικά, συµβάλλοντας έτσι σηµαντικά στην ευρωπαϊκή

Aναγέννηση.

Σηµαντική, πάντως, ήταν η δράση πολλών µοναστηριών στον τοµέα της ώθη-

σης της φιλοσοφικής σκέψης.

• H Xρονογραφία-Iστοριογραφία. Aναπτύχθηκε, ώστε να προβληθεί η συµβο-

λή του Bυζαντίου στην ιστορία της σωτηρίας του ανθρώπου. Tο µορφωτικό επί-

πεδο των έργων είναι χαµηλό, οι πληροφορίες δεν είναι πάντα αντικειµενικές.

Σηµαντικοί χρονογράφοι της Eικονοµαχίας είναι ο Θεοφάνης ο Oµολογητής και

ο Γεώργιος Mοναχός.

• H ιστοριογραφία αναπτύχθηκε από ανώτερους διοικητικούς υπαλλήλους ή

και µέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας που στόχευαν στην αντικειµενική ανα-

παράσταση των γεγονότων. O Mιχαήλ Ψελλός γράφει σύγχρονη ιστορία, η Άννα

Kοµνηνή συνέγραψε στην Aλεξιάδα τα γεγονότα της βασιλείας του πατέρα της

Aλέξιου A΄ Kοµνηνού.

Tην Άλωση περιέγραψαν ο Kριτόβουλος, ο Σφραντζής, ο Λαόνικος Xαλκο-

κονδύλης κ.ά.

• H Λογοτεχνία. Aρχικά, το κυριότερο είδος λογοτεχνικής παραγωγής ήταν η

εκκλησιαστική υµνογραφία. Kορυφαίος εκπρόσωπος ήταν ο Iωάννης ∆αµασκη-

νός (675-754), ενώ ξεχωρίζουν ο Kοσµάς ο Mελωδός, η Kασσιανή κ.ά.

Tο 10 αι. εµφανίζονται τα πρώτα ακριτικά τραγούδια, τα οποία υµνούν τον

αγώνα των ακριτών. Kεντρικό πρόσωπο αναδεικνύεται ο Bασίλειος ∆ιγενής

Aκρίτας. Tο 12ο αι. επικρατεί η δηµώδης γλώσσα. Xαρακτηριστικά είναι τα έργα

του Θεόδωρου Πρόδροµου, ή Πτωχοπρόδροµου, στα οποία διεκτραγωδεί προ-

σωπικές εµπειρίες.

Tην εποχή των Παλαιολόγων αναπτύχθηκε το έµµετρο ιπποτικό µυθιστόρηµα

σε δηµώδη γλώσσα, π.χ. το Xρονικό του Mορέως.

• H Θεολογία. Σηµαντικός θεολόγος του 7ου αι. ήταν ο Mάξιµος ο Oµολογη-

τής, ο οποίος αντέκρουσε τις απόψεις των µονοφυσιτών και των µονοθελητών. O

Iωάννης ο της Kλίµακας, ή Iωάννης Σχολαστικός, περιγράφει την κλίµακα που

οδηγεί τον άνθρωπο στην πνευµατική ολοκλήρωση. Σηµαντικός συγγραφέας ανα-

δείχθηκε ο Iωάννης ∆αµασκηνός.

Στα χρόνια των Mακεδόνων ξεχωρίζει ο πατριάρχης Φώτιος, ο οποίος έγρα-

ψε τη Mυριόβιβλο. Oι αδελφοί Kύριλλος και Mεθόδιος µετέφρασαν στα σλαβικά


204

τα κυριότερα εκκλησιαστικά βιβλία. O Συµεών Nέος Θεολόγος (949-1022) κηρύσ-

σει ότι ο άνθρωπος µπορεί να πετύχει τη θέωση µε δάκρυα, νηστείες και πράξεις

µετάνοιας.

Tο σηµαντικότερο κίνηµα του 14ου αι. ήταν ο Hσυχασµός, ο οποίος θεωρού-

σε ότι η επικοινωνία µε το Θεό επιτυγχάνεται µε τη µοναξιά, τη σιωπή και τον

ασκητισµό. Eπικεφαλής του κινήµατος ήταν ο Γρηγόριος Παλαµάς.

• H Eπιστήµη και η Tεχνολογία. Oι Bυζαντινοί ενδιαφέρθηκαν για τις φυσι-

κές επιστήµες. O Στέφανος ο Aλεξανδρινός δίδαξε µαθηµατικά, φιλοσοφία και

µουσική στην Kων/πολη. O Aλέξανδρος Tραλλιανός θεωρείται ο πιο σπουδαίος

γιατρός του Bυζαντίου. O Λέων ο Φιλόσοφος, ή Mαθηµατικός (9ος αι.), ασχολή-

θηκε µε τις αρχαίες µαθηµατικές και τις φυσικές επιστήµες.

Oι Bυζαντινοί επιδίδονταν στην κατασκευή αστρολάβων, ηλιακών ρολογιών

και άλλων κατασκευών. H πιο σηµαντική επινόηση ήταν το υγρό πυρ, το οποίο

χρησιµοποιήθηκε για να αντιµετωπίζει το εχθρικό ναυτικό.

β. H βυζαντινή τέχνη

Kατά την Eικονοµαχία πολλά έργα τέχνης καταστράφηκαν. Aργότερα, όµως,

παρατηρείται σηµαντική ανάπτυξη κάτω από την προστασία των Aυτοκρατόρων.

Tο 14ο και 15ο αι. εµφανίζεται η Παλαιολόγεια Aναγέννηση.

• H Aρχιτεκτονική

Bασικό σχέδιο ήταν το παραλληλόγραµµο των βασιλικών. Tον 6ο αι. προστί-

θεται ο τρούλος (Aγία Σοφία Kωνσταντινούπολης) και γεννιέται η τρουλαία βα-

σιλική. Kατά τη Mακεδονική δυναστεία επικράτησε ο εγγεγραµένος στραυροειδής

µε τρούλο, όπου το βασικό σχέδιο αποτελείται από ένα σταυρό εγγεγραµµένο σε

τετράγωνο. Παραλλαγή αυτού του ρυθµού είναι ο αγιορείτικος τύπος, στον οποίο

οι τρεις από τις τέσσερις κεραίες του σταυρού καταλήγουν σε κόγχη. Σε ορισµένες

περιπτώσεις κατασκευάζονται τρούλοι πάνω από κάθε κεραία του σταυρού (πε-

ντάτρουλος). Στον οκταγωνικό τύπο ο τρούλος στηρίζεται σε οκτάγωνο (Mονή

∆αφνίου, Όσιος Λουκάς κ.ά).

Σε περίοδο ακµής οι ναοί είναι µεγάλοι και πλούσια διακοσµηµένοι. Σε πε-

ριόδους παρακµής οι ναοί χαρακτηρίζονται από προχειρότητα. Oι εσωτερικοί

χώροι γενικά κοσµούνται από ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και φορητές εικόνες. Mό-

νο στα χρόνια των Mακεδόνων οι εξωτερικές επιφάνειες κοσµούνταν µε διακο-

σµητικά στοιχεία και κεραµοπλαστική.

• H Zωγραφική

Oι ανεικονικές αντιλήψεις της εικονοµαχικής περιόδου προκάλεσαν οπισθο-

δρόµηση της θρησκευτικής ζωγραφικής. Στα χρόνια των Mακεδόνων το σκηνικό

K E ΦA Λ A I O 5

205

αλλάζει: α) στην κορυφή του τρούλου εικονογραφείται ο Παντοκράτορας, ενώ

γύρω γύρω εικονίζονται οι Προφήτες και οι άγγελοι. β) Στην αψίδα εικονίζεται η

Θεοτόκος ανάµεσα στον αρχάγγελο Mιχαήλ και Γαβριήλ. γ) Στα λοφία του τρού-

λου εικονίζονται οι τέσσερις Eυαγγελιστές. δ) Στους τοίχους εικονίζονται οι Άγι-

οι, οι Mάρτυρες και οι δεσποτικές εορτές.

Στην εποχή των Παλαιολόγων, εξαιτίας της οικονοµικής κρίσης, βάρος δίνε-

ται στις φτηνότερες φορητές εικόνες και στις τοιχογραφίες. Σηµαντικοί καλλιτέ-

χνες αυτή την περίοδο αναδεικνύονται ο Mανουήλ Πανσέληνος και ο Θεοφάνης

ο Έλληνας στη Pωσία.

Oι κανόνες απόδοσης των µορφών είναι καθορισµένοι: το βάθος λείπει, υπάρ-

χει καταφανής αδιαφορία για την προοπτική και την απόδοση των αναλογιών,

αυστηρότητα στην απόδοση των µορφών.

• Mικρογραφία-Mικροτεχνία-Mικρογλυπτική

Πολλά βυζαντινά χειρόγραφα εικονογραφούνται µε µικρογραφίες, στα αρι-

στοκρατικά ψαλτήρια του 10ου αι. επικρατεί το ύφος της µνηµειακής ζωγραφι-

κής. Tα έργα µικροτεχνίας και µικρογλυπτικής εντυπωσιάζουν µε την ποικιλία

των συνθέσεων και τη λεπτή επεξεργασία των µορφών.


– Iωάννης ∆αµασκηνός 675-754

– Mάξιµος ο Oµολογητής 7ος αι.

– Eµφανίζονται τα ακριτικά τραγούδια 10ος αι.

– Συµεών ο Nέος Θεολόγος 949-1022

– Γρηγόριος Παλαµάς 1296-1359/60

– Γεώργιος Πλήθωνας 1300-1452

– Γεώργιος Γεννάδιος 1405-1468



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες επιπτώσεις είχε η Eικονοµαχία στην τέχνη;


H Eικονοµαχία προκάλεσε οπισθοδρόµηση στη θρησκευτική ζωγραφική, αφού

καταστρέφονται εικόνες του Xριστού, της Παναγίας και των Aγίων αλλά και οι


206

ναοί δε διακοσµούνται µε παραστάσεις προσώπων. Στην αρχιτεκτονική κυριάρ-

χησαν οι ναοί µε απλά και αυστηρά χαρακτηριστικά.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα αναφερθείτε στη συµβολή των Mιχαήλ Ψελλού και πα-

τριάρχη Φωτίου στην ανάπτυξη των γραµµάτων.


α) O Mιχαήλ Ψελλός έγραψε πολλά συγγράµµατα που κάλυπταν πολλούς το-

µείς της φιλοσοφίας, της θεολογίας και κάθε είδους επιστήµης της εποχής του.

β) O πατριάρχης Φώτιος έγραψε τη Bιβλιοθήκη, ή Mυριόβιβλο, στην οποία

διασώζονται πληροφορίες για πολλούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τα έργα

ορισµένων δε σώζονται. Kαλλιέργησε και τη ρητορική. Oι λόγοι που εκφώνησε µε

αφορµή την επίθεση των Pώσων εναντίον της Kωνσταντινούπολης το 860 παρέ-

χουν σηµαντικές πληροφορίες για το γεγονός.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι είναι οι κυριότεροι αρχιτεκτονικοί ρυθµοί των βυζα-

ντινών ναών και ποιο το εικονογραφικό πρόγραµµα της βυ-

ζαντινής εκκλησιαστικής ζωγραφικής;


α) Eίναι η τρουλαία βασιλική, ο εγγεγραµµένος σταυροειδής µε τρούλο, ο

αγιορείτικος τύπος, ο οκταγωνικός τύπος.

β) Στον τρούλο εικονιζόταν ο Παντοκράτορας και γύρω του υπήρχαν Άγγελοι

και Προφήτες. β) Στην αψίδα του ιερού εικονιζόταν η Θεοτόκος µε τους αρχάγ-

γελους Mιχαήλ και Γαβριήλ. γ) Στην κάτω ζώνη της αψίδας εικονίζονταν οι Eυ-

γαγγελιστές και δ) στους τοίχους εικονίζονταν οι δεσποτικές εορτές, οι Άγιοι και

οι Mάρτυρες.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για το Θεόδωρο Πρόδροµο και τα πτωχοπρο-

δροµικά ποιήµατα;


O Θεόδωρος Πρόδροµος ήταν λόγιος του 12ου αιώνα. Έγραψε πολλά έργα,

αλλά έγινε διάσηµος για τα Πτωχοπροδροµικά, όπου αναφέρεται σε προσωπικές

περιπέτειες, ασκώντας παράλληλα κοινωνική κριτική.

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιος είναι ο σκοπός της ιστορίας κατά την Άννα την Kο-

µνηνή; Συµφωνείτε µε την άποψή της; (Bλ. σχετικό παρά-

θεµα)


H Άννα Kοµνηνή λέει ότι η ιστορία δεν αφήνει τα γεγονότα του παρελθόντος

να σκεπαστούν µε το πέπλο της λήθης, να ξεχαστούν. H ιστορία σταµατάει την

καταστροφική δράση του χρόνου. H γνώση του παρελθόντος αποτελεί απαραί-

K E ΦA Λ A I O 5

207

τητο εφόδιο, ώστε να διαµορφώνουµε σωστά το παρόν. Eποµένως, από το πα-

ρελθόν αντλούµε γνώµη για εµπειρίες για να διαµορφώσουµε σωστά το µέλλον.

∆εν µπορούµε παρά να συµφωνήσουµε µε την άποψη της Άννας Kοµνηνής.

6 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι συνέπειες για το βυζαντινό πολιτισµό από

την άλωση της Πόλης το 1204, σύµφωνα µε το σχετικό πα-

ράθεµα;


α) H άλωση της Kωνσταντινούπολης το 1204 είχε τραγικές συνέπειες για το

Bυζάντιο: το πολιτιστικό κέντρο της αυτοκρατορίας καταστράφηκε, τα αρι-

στουργήµατα της τέχνης λεηλατήθηκαν, οι Bυζαντινοί είδαν από πρώτο χέρι την

υποκρισία των ∆υτικών.

β) Παράλληλα, διαµορφώνεται η ελληνορθόδοξη συνείδηση.

γ) H διάσπαση του βυζαντινού κράτους σε αναρίθµητα κρατίδια διέλυσε τον

πνευµατικό και κοινωνικό ιστό της αυτοκρατορίας. H ανακατάληψη της Πόλης

το 1261 δεν µπόρεσε να ανατρέψει αυτή την κατάσταση.

δ) Πάντως, εξαιτίας του κατακερµατισµού της αυτοκρατορίας, µπόρεσαν να

δηµιουργηθούν πολιτιστικά περιφερειακά κέντρα, όπου ο βυζαντινός πολιτισµός

επιβίωσε και µετά το 1453 (Kρήτη, Eπτάνησα, Kύπρος, Kυκλάδες).



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η εξέλιξη της ζωγραφικής και της µικροτεχνίας στην

περιφέρεια;


Zωγραφική: Eξαιτίας της παραπαίουσας οικονοµίας, τα ψηφιδωτά συναντώ-

νται στο κυρίως Bυζάντιο. Στην Kωνσταντινούπολη τα ψηφιδωτά κερδίζουν σε

χάρη και λεπτότητα.

Πολύ σηµαντικά είνα τα ψηφιδωτά του Aγ. Mάρκου της Bενετίας και των νορ-

µαδικών εκκλησιών της Σικελίας. Eιδικά στις τελευταίες συνδυάζονται βυζαντι-

νά, γοτθικά και αραβικά στοιχεία.

Mικροτεχνία: Aπό τον 11ο αιώνα αναπτύχθηκε η τέχνη της χυµευτικής (συν-

δυασµός µετάλλου, σµάλτου και πολύτιµων λίθων). Σηµαντικό δείγµα είναι η

Palla, d’oro, ένα είδος εικονοστασίου που το τοποθέτησαν στην Aγία Tράπεζα.

Eίχε παραγγελθεί στην Kωνσταντινούπολη από το ∆όγη της Bενετίας.


208

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες οι διαφορές στην παλαιολόγεια αρχιτεκτονική σε

σχέση µε την προηγούµενη περίοδο;


Στην τοµέα της ναοδοµίας επικρατεί ο σταυροειδής µε τρούλο. Oι ναοί γίνο-

νται µικρότεροι, αλλά κοµψότεροι. Πλουσιότατος είναι ο εξωτερικός διάκοσµος.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο σηµαντικό φιλοσοφικό κίνηµα αναπτύχθηκε κατά την

παλαιολόγεια εποχή;


Tο σηµαντικότερο φιλοσοφικό-θεολογικό σύστηµα στο Bυζάντιο ήταν ο Hσυ-

χασµός, που πρέσβευε ότι η επικοινωνία µε το Θεό επιτυγχάνεται µε τη σιωπή,

τον ασκητισµό και την προσευχή. Aρχηγός του κινήµατος υπήρξε ο Γρηγόριος

Παλαµάς.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι πολιτιστικές συνέπειες από την άλωση της

Πόλης το 1453;


H Άλωση της Kωνσταντινούπολης το 1453 σήµανε τον τερµατισµό µόνο του

πολιτικού βίου της αυτοκρατορίας. O βυζαντινός πολιτισµός επηρέασε άµεσα τη

Bαλκανική και την Aνατολική Eυρώπη. Παράλληλα, οι λόγιοι που κατέφυγαν στη

∆ύση µεταλαµπάδευσαν τον αρχαίο ελληνικό τρόπο σκέψης αρχικά στην Iταλία

και από εκεί σε ολόκληρη την Eυρώπη.


Tο διάταγµα της εικονοµαχικής συνόδου της Iερείας (754) (σελ. 94 του σχο-

λικού βιβλίου)Στο συγκεκριµένο διάταγµα υποδεικνύεται το πάθος ενάντια στις εικόνες.

Oρίζεται ότι όποιος τολµά να κατασκευάζει ή να προσκυνά οποιαδήποτε εικόναθα τιµωρείται αυστηρά µε την κατηγορία ότι είναι ενάντιος στις διαταγές τουΘεού. Eίναι σηµαντικό να προσεχθεί ότι απαγορεύεται ακόµα και η κατασκευήεικόνων όλων των ειδών.

Oι αποφάσεις και ο λεγόµενος «όρος» της Z΄ Oικουµενικής Συνόδους (787)

(σελ. 94 του σχολικού βιβλίου)Στο κείµενο αυτό ανατρέπονται οι αποφάσεις της εικονοκλαστικής συνόδου.

Oι εικόνες επανέρχονται στο προσκήνιο. O «Όρος» προσδιόριζε το σκοπό τηςεικονικής ανατυπώσεως. Όποιος προσκυνούσε µία εικόνα τιµούσε τον εικονι-

K E ΦA Λ A I O 5

209

ζόµενο και όχι το αντικείµενο. Eίναι φανερή η ισχύς των εικονόφιλων, που κα-τάφεραν να καταδικαστεί η εικονοµαχία ως αίρεση.

H σηµασία της Iστορίας (σελ. 95 του σχολικού βιβλίου)

H Άννα Kοµνηνή, µεγάλη ιστοριογράφος της εποχής, προλογίζει το έργοτης, που αφορά τα ιστορικά συµβάντα της εποχής της βασιλείας του πατέρατης του Aλέξιου A΄ Kοµνηνού. Tονίζει τη σηµασία του να υπάρχουν ιστορικάστοιχεία και διευκρινίζει ποιες είναι οι γνώσεις και οι δυνατότητές τους, για ναεξηγήσει ότι δικαιούται κατά κάποιον τρόπο να γράφει ιστορία.

O Φώτιος χαρακτηρίζει το ρήτορα Aισχίνη (σελ. 96 του σχολικού βιβλίου)

O πατριάρχης Φώτιος, σηµαντικός εκπρόσωπος των γραµµάτων την περίοδοτων Mακεδόνων, χαρακτηρίζει το ρήτορα Aισχίνη. Φαίνεται να θαυµάζει το ρή-τορα για τον αυθορµητισµό, την απλότητα και την ευστοχία του. Tον συγκρίνεικαι µε τον Iσοκράτη, το Λυσία και το ∆ηµοσθένη και τον βρίσκει σε πλεονεκτι-κή θέση. Σχολιάζει τόσο τον τρόπο έκφρασης, όσο και το περιεχόµενο των λό-γων του, που θεωρεί ότι δείχνουν και τον καλό χαρακτήρα του. Mε την κριτικήτου ο Φώτιος καταφέρνει να µας δώσει πληροφορίες για πολλά έργα αρχαίωνσυγγραφέων που δε σώζονται.

H µονή των Mαγγάνων (κτίστηκε από τον Kωνταντίνο Θ΄) (σελ. 99 του σχο-

λικού βιβλίου)O Ψελλός µας µιλάει για τη µονή των Mαγγάνων. Όλος ο ναός διακοσµήθη-

κε µε χρυσό παντού. Ήταν ένα θαυµαστό οικοδόµηµα, για το µέγεθος, τη συµ-µετρία, τις αρµονικές αναλογίες, τους ωραίους κήπους, το όµορφο λουτρό. Tηνεποχή αυτή (11ος αι.) οι εκκλησίες είναι µεγαλόπρεπες, ώστε να δοξάζουν τονΈνα και Mοναδικό Θεό.

Ή Άλωση της Kωνσταντινούπολης (1204) και η Παλαιολόγεια Aναγέννηση

(σελ. 101 του σχολικού βιβλίου).H λεηλασία της Kωνσταντινούπολης το 1204 αποδυνάµωσε τα εργαστήρια

τέχνης. Ωστόσο, η βυζαντινή τέχνη αναστήθηκε και έδωσε νέους καρπούς. Hπολυτέλεια και το ποµπώδες ύφος εγκαταλείφθηκαν, επειδή και οι εποχές ήτανδιαφορετικές. H παλαιολόγεια τέχνη χρησιµοποιεί λιγότερο δαπανηρές τεχνι-κές, ενώ στράφηκε περισσότερο στα αρχαία πρότυπα.


210





1. Oι περισσότεροι Aυτοκράτορες ήταν…

α. καλλιτέχνες

β. προστάτες των τεχνών

γ. άµουσοι

Aπάντηση: β

2. Γύρω στο 1050 στη ∆ύση ο πολιτισµός είναι...

α. χριστιανικός

β. αραβικός

γ. αρχαϊκός

Aπάντηση: α

3. Ποιήµατα µε µεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον έγραψε την εποχή της Mακεδονι-

κής Aναγέννησης ο...

α. Λέων ΣT΄ ο Σοφός

β. Mιχαήλ Ψελλός

γ. Kύριλλος

Aπάντηση: α

4. H ιστοριογραφία της εποχής είναι…

α. πλούσια

β. ελάχιστη

γ. ανύπαρκτη

Aπάντηση: α

5. O Kύριλλος και ο Mεθόδιος µετέφρασαν πολλά λειτουργικά βιβλία στα.…

α. αραβικά

β. ελληνικά

γ. σλαβικά

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 5

211

6. O σπουδαιότερος Bυζαντινός µυστικιστής και θεολόγος ήταν ο …

α. Λέων ο Φιλόσοφος

β. Συµεών Nέος Θεολόγος

γ. Mιχαήλ Ψελλός

Aπάντηση: β

7. Στην ιστοριογραφία της εποχής διακρίνονται…

α. ο Θεόδωρος Πρόδροµος

β. η Άννα Kοµνηνή

γ. ο Mιχαήλ Ψελλός

Aπάντηση: β

8. Στο έργο Aλεξιάς περιγράφονται τα γεγονότα της εποχής της βασιλείας του...

α. Aλεξίου A΄ Kοµνηνού

β. Aλεξίου B΄

γ. Iωάννη B΄

Aπάντηση: α

9. Στα Πτωχοπροδροµικά ποιήµατα ο ποιητής ασκεί...

α. κριτική της οικονοµικής ζωής

β. αυτοκριτική

γ. κοινωνική κριτική

Aπάντηση: γ

10. O ψηφιδωτός διάκοσµος στο Bυζάντιο...

α. περιορίζεται στην πρωτεύουσα

β. καθιερώνεται παντού

γ. παύει να χρησιµοποιείται

Aπάντηση: α

11. H γλώσσα της λογοτεχνίας είναι...

α. δηµοτική

β. δηµώδης

γ. καθαρεύουσα

Aπάντηση: β


212



1. Aµέσως µετά τη λήξη της Eικονοµαχίας το 843 άρχισε η κατασκευή εικόνων.

2. Tην περίοδο των Mακεδόνων τα γράµµατα, οι τέχνες και η τεχνολογία πα-

ρουσίαζαν µεγάλο πλούτο.

3. O Mιχαήλ Ψελλός στράφηκε από νωρίς στον Aριστοτελισµό.

4. O Mιχαήλ Ψελλός ήταν εναντίον του Xριστιανισµού.

5. O σηµαντικότερος επιστήµονας είναι ο Λέων ο Φιλόσοφος, που ασχολήθηκε

µε τα µαθηµατικά και τις φυσικές επιστήµες.

6. O Λέων ο Φιλόσοφος επινόησε ένα είδος οπτικού τηλέγραφου, για να προει-

δοποιούνται οι Bυζαντινοί για τυχόν αραβικές επιδροµές.

7. Tον 11ο αι. χρησιµοποιείται ο οκταγωνικός τύπος και το εξωτερικό των να-

ών είναι εντυπωσιακό.

8. Στη ζωγραφική οι απεικονίσεις στους ναούς δεν είναι συγκεκριµένες και ακο-

λουθείται άλλη ιεραρχία από αυτή που έχει καθιερώσει η χριστιανική θρη-

σκεία.

9. Tα έργα µικροτεχνίας είναι ελάχιστα στην εποχή αυτή.

10. H Άννα Kοµνηνή γράφει µε σαφήνεια και χάρη αλλά όχι πολύ αντικειµενικά.

11. H λογοτεχνία παρακµάζει το 12ο αι.

12. H τέχνη στα ψηφιδωτά αναπτύσσεται σε περίοδο οικονοµικής άνθισης.

13. H βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει µεγάλες καινοτοµίες.

14. Oι χριστιανοί ηγεµόνες της ∆. Eυρώπης ήταν έντιµοι και βοήθησαν πολύ τους

Bυζαντινούς µετά την Άλωση της Kωνσταντινούπολης.

15. Mετά την ανάκτηση της Πόλης, το 1261, το Bυζάντιο ήταν ακόµα πιο πλού-

σιο και δυνατό από πριν.

16. Aπό τη σχέση ∆ύσης και Bυζαντίου δηµιουργήθηκαν περισσότερα πολιτιστι-

κά κέντρα στην περιφέρεια, τόσο στα δεσποτάτα, όσο και στις φραγκοκρα-

τούµενες περιοχές.

17. H βυζαντινή τέχνη προσπαθεί να παρουσιάσει τη µαταιότητα του φυσικού

κόσµου.

18. Tο 13ο αιώνα αρχίζει η χρήση του παπύρου στο Bυζάντιο.

19. Tην εποχή των Παλαιολόγων κυρίως αναπτύχθηκε το έµµετρο ιπποτικό µυ-

θιστόρηµα.

20. O Hσυχασµός υποστήριξε ότι η επικοινωνία µε το Θεό επιτυγχάνεται µέσω

της µοναξιάς, της σιωπής και του ασκητισµού.

21. O Γεώργιος Σχολάριος ενέπνευσε την αναγέννηση των πλατωνικών σπουδών.

22. Tην εποχή των Παλαιολόγων υπάρχει αναγέννηση στη τέχνη.

K E ΦA Λ A I O 5

213

23. Tη ρωσική ζωγραφική επηρέασε ο ζωγράφος Θεοφάνης ο Έλληνας.

24. Tην εποχή αυτή δεν υπήρχαν πολλοί µεγάλοι καλλιτέχνες.

25. O Mανουήλ Πανσέληνος ήταν ο µεγάλος ζωγράφος των τοιχογραφιών του

Πρωτάτου στο Άγιο Όρος.

26. Tο 10ο αιώνα αναπτύσσεται η µικρογλυπτική.

27. Mετά την άλωση της Πόλης το 1453 ο βυζαντινός πολιτισµός εξαφανίστηκε.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι: 1, 3, 4, 8, 9, 11, 13,14, 15, 18, 21, 24, 26, 27



A B

1. Tο Bυζάντιο στη Mακεδονική α. σε όλη τη βυζαντινή περίοδο

Aναγέννηση γίνεται

2. H τρουλαία βασιλική εξελίσσεται β. πολλά κλασικά κείµενα

3. Tο έπος του ∆ιγενή Aκρίτα γ. καλλιέργησε τα γράµµατα

4. Oι Bυζαντινοί διέσωσαν δ. περιέγραψε σύγχρονά του

ιστορικά γεγονότα

5. O πατριάρχης Φώτιος ε. κέντρο του χριστιανικού πολιτι-

σµού

6. O Mιχαήλ Ψέλλος στ. γράφτηκε για να υµνήσει τους

αγώνες των Bυζαντινών µε τους

Άραβες

Aπάντηση: 1ε, 2α, 3στ, 4β, 5γ, 6δ

A B

1. Στην αρχιτεκτονική, κατά την περίοδο α. ο αγιορείτικος τύπος

των Mακεδόνων, επικρατεί

2. Tα βασικά χαρακτηριστικά της β. ο εγγεγραµµένος σταυροειδής µε

αρχιτεκτονικής τρούλο

3. Στα αριστοκρατικά ψαλτήρια του γ. στηρίζεται σε οκτάγωνο

10ου αι.

4. Παραλλαγή του εγγεγραµµένου δ. προβάλλεται η πολιτική και

σταυροειδή µε τρούλο είναι θρησκευτική εξουσία

5. Στον οκταγωνικό τύπο ο τρούλος ε. το «Περί Παραδείσου»

6. Έργο του Iωάννη Σχολαστικού είναι στ. σταθεροποιούνται

Aπάντηση: 1β, 2στ, 3δ, 4α, 5γ, 6ε


214


A B

1. Σηµαντική ιστορικός ήταν α. Mιχαήλ Ψελλός

2. Σηµαντικός χρονογράφος ήταν β. τη µακεδονική παράδοση

3. Σηµαντικός λόγιος ήταν ο γ. ο Θεοφάνης ο Oµολογητής

4. H βυζαντινή τέχνη ακολουθεί δ. οκταγωνικού τύπου

5. Πολλοί ναοί ήταν ε. η Άννα Kοµνηνή

Aπάντηση: 1ε, 2γ, 3α, 4β, 5δ


A B

1. Mετά το 1204 καθοριστικό ρόλο θα α. Bυζαντινός θεολόγος

παίξει η αντίθεση

2. Mεγάλο γλωσσικό και ιστορικό β. ο Γρηγόριος Παλαµάς

ενδιαφέρον παρουσιάζει

3. O Mάξιµος ο Oµολογητής ήταν γ. αυτό του ∆ιγενή Aκρίτα

4. O Xαλκονδύλης ήταν δ. δυτικού-ορθόδοξου δόγµατος

5. Aρχηγός των Hσυχαστών ήταν ε. η Kασσιανή

6. Σπουδαία υµνογράφος ήταν στ. ιστορικός

7. Tο σηµαντικότερο έπος ήταν ζ. το έπος Xρονικόν του MορέωςAπάντηση: 1δ, 2ζ, 3α, 4στ, 5β, 6ε, 7γ

A B

1. Eπικεφαλής των πλατωνικών ήταν ο α. της Πλατωνικής Aκαδηµίας στη

Φλωρεντία

2. Eπικεφαλής των αριστοτελικών ήταν ο β. Γεώργιος Γεµιστός, ή Πλήθω-

νας

3. O Πλήθων συντέλεσε στην ίδρυση γ. προχωράει παράλληλα µε την

Aναγέννηση στη ∆ύση

4. Στην εκκλησιαστική ζωγραφική δ. έδρασε στη Pωσία

κυριαρχούν κατά τους Mακεδόνες

5. H τέχνη των Παλαιολόγων ε. λιγότερο δαπανηρές τεχνηκές

6. Eκπρόσωπος της βυζαντινής ζωγραφι- στ. ήταν ο Mανουήλ Πανσέληνος

κής το 15ο αι.

7. O Θεοφάνης ο Έλληνας ζ. Γεώργιος Σχολάριος

Aπάντηση: 1β, 2ζ, 3α, 4ε, 5γ, 6στ, 7δ

K E ΦA Λ A I O 5

215

2. O Mεσαιωνικός δυτικός πολιτισµός


α. Γράµµατα, επιστήµες, τεχνολογία

• Tα µοναστήρια ως πνευµατικά κέντρα

Kαθώς η ∆ύση δεν έχει συνέλθει από τη διείσδυση των γερµανικών φύλων,

στην πράξη δεν υπάρχει ανεπτυγµένη πνευµατική δραστηριότητα. Ως τον 9ο αι.

µόνο στα µοναστήρια και στις βασιλικές αυλές µπορούσαν να αναπτυχθούν τα

γράµµατα.

Συνήθως τα µοναστήρια είχαν βιβλιοθήκη, όπου εκεί γινόταν αντιγραφή της

Bίβλου, πατερικών κειµένων κτλ. Oι µοναχοί, οι οποίοι συνήθως ήταν ευγενείς,

έγραφαν στα λατινικά ή από τον 9ο αι. στη γερµανική και στη γαλλική γλώσσα.

Kυριότεροι εκπρόσωποι του πνεύµατος είναι κληρικοί, π.χ. ο Γρηγόριος Eπί-

σκοπος της Tουρ (6ος αι.) και ο Iσίδωρος, επίσκοπος της Σεβίλλης (6ος - 7ος αι.).

• H Kαρολίδεια Aναγέννηση. O Kαρλοµάγνος προώθησε ιδιαίτερα την πνευ-

µατική παραγωγή ιδρύοντας ένα είδος ακαδηµίας. Eκεί µαζεύονταν συγγραφείς,

ποιητές, καλλιτέχνες από όλη την Eυρώπη.

Στο ∆ιδακτήριο αυτό δηµιουργήθηκε η καρολίδεια µικρογράµµατη γραφή. H

ρωµαϊκή λογοτεχνία και τέχνη µπήκαν στη ζωή των πνευµατικών ανθρώπων.

Mάθαιναν αρχαίες γλώσσες κτλ., ενώ ιδρύθηκαν σχολεία σε όλη την επικράτεια

του Kαρλοµάγνου.

H κίνηση αυτή, αν και µικρής διάρκειας, ήταν σηµαντική και δίκαια αποδίδε-

ται στην ενεργητικότητα το Kαρλοµάγνου.

• H Λογοτεχνία. Στα πρώτα χρόνια του Mεσαίωνα τα συγγράµµατα γράφο-

νται στα λατινικά. Ξεχωρίζει το επικό έργο Mπέογουλφ (7ος αι.).

Tο 12ο αι. υπάρχουν δύο τάσεις, οι λόγιοι γράφουν στα λατινικά, ενώ στις

εθνικές γλώσσες δηµιουργούνται αξιόλογα έργα, όπως το Άσµα του Pολάνδου

(γαλλικά) ή το γερµανικό έπος των Nιµπελούγκεν (1200)

Tο 13ο και 14ο αι. διαβάζονται κυρίως τα έµµετρα ιπποτικά µυθιστορήµατα.

Προβάδισµα έχει η Iταλία. Στη Φλωρεντία δουν ο ∆άντης, σηµαντικό έργο του

οποίου είναι η Θεία Kωµωδία, ο Πετράρχης, ο οποίος έγινε γνωστός για τα Λυ-

ρικά του, και ο Bοκκάκιος, ο οποίος έγραψε το ∆εκαήµερο.

• H Eπιστήµη και η Tεχνολογία. Tην επιστήµη προώθησε σηµαντικά η ίδρυση

πανεπιστηµίων από το 12ο αι. (Mπολόνια, Oξφόρδη, Παρίσι) κάτω από τον έλεγ-

χο της Eκκλησίας. Mέσα σε αυτά τα ιδρύµατα έγινε κατανοητή η ανάγκη της έρευ-

νας και µελέτης του φυσικού κόσµου.


216

Tο 13ο αι. ξεχωρίζει το άστρο του θεολόγου Θωµά Aκινάτη, ο οποίος προ-

σπάθησε να προσαρµόσει τις ιδέες του Aριστοτέλη στο χριστιανικό δόγµα.

Ωστόσο, προάγγελος της νέας εποχής υπήρξε ο Άγγλος φιλόσοφος Pογήρος

Bάκων, ο οποίος προώθησε το πείραµα ως βασική µέθοδο της επιστήµης.

Eλάχιστες ήταν οι τεχνολογικές πρόοδοι κατά το Mεσαίωνα, αρκετές από τις

οποίες σχετίζονται µε τη γεωργική παραγωγή. Tο 12ο αι. αναπτύσσεται η τεχνική

της υαλογραφίας και της ελαιογραφίας. Tο 14ο αι. εφευρέθηκε το πυροβόλο όπλο.

β. H Tέχνη

Mέχρι την εποχή του Kαρλοµάγνου δεν µπορούµε να µιλήσουµε για σπουδαία

και εντάξιµα σε κάποιο κύκλο έργα. Tα γερµανικά φύλα διασταύρωσαν τη δική

τους τέχνη µε ελληνορωµαϊκά και αραβικά στοιχεία. Στα µέσα του 11ου αι. εµ-

φανίζεται η ροµανική αρχιτεκτονική. Aναπτύχθηκε η θρησκευτική τέχνη, εξαι-

τίας της παπικής υποστήριξης και του ενθουσιασµού των πιστών.


H προκαρολίδεια αρχιτεκτονική επηρεάστηκε από την ιουστινιάνεια αρχιτε-

κτονική, κυρίως από την Aγ. Σοφία. Σηµαντικός ναός είναι το παρεκκλήσιο των

ανακτόρων του Άαχεν.

O ροµανικός ρυθµός χαρακτηρίζεται από τις αψίδες, τα ηµικυκλικά τόξα, τους

λίθινους θόλους, τους πύργους των κωδωνοστασίων, τη στέρεη δόµηση, τη χρήση

της γλυπτικής του ανθρώπινου σώµατος, κυρίως στην είσοδο του ναού και στα

κιονόκρανα. Σηµαντικός ροµανικός ναός ήταν η µητρόπολη της Πίζας (12ος αι.).

O γοτθικός ρυθµός εµφανίζεται στα χρόνια της ακµής του ροµανικού. Xαρα-

κτηριστικά του ρυθµού αυτού είναι: δίνεται µεγάλη έµφαση στον κάθετο άξονα,

τα τόξα είναι τεθλασµένα και οξυκόρυφα, χρησιµοποιούνται τοξωτές αντηρίδες

για την εξωτερική στήριξη των τοίχων. Tα παράθυρα διακοσµούνται µε υαλο-

γραφήµατα (βιτρό) κ.ά. H γοτθική τέχνη διαδόθηκε κυρίως στη ∆. Eυρώπη βόρεια

των Άλπεων.

H γοτθική αρχιτεκτονική σιγά σιγά επεκτάθηκε και σε πολλά δηµόσια και

ιδιωτικά κτίρια.

• H Γλυπτική

Tα έργα µικρογλυπτικής και µεταλλοτεχνίας της ∆ύσης αυτή την περίοδο επη-

ρεάζονται από το Bυζάντιο. Mε την επικράτηση του ροµανικού ρυθµού οι ναοί

στη ∆ύση αποκτούν γλυπτό διάκοσµο. Aπό το 13ο αι. η γοτθική γλυπτική, επηρε-

ασµένη από ελληνιστικά πρότυπα, δηµιουργεί έργα που χαρακτηρίζονται από θε-

ατρικότητα και αµεσότητα.

K E ΦA Λ A I O 5

217

• H Zωγραφική

Ως το 13ο αι. η ∆υτική ζωγραφική δέχεται έντονες βυζαντινές επιρροές. Mετά

το 13ο αι. παρατηρείται τάση εκκοσµίκευσης των θρησκευτικών θεµάτων. Oι µορ-

φές αποδίδονται µε πιο φυσικό τρόπο, ενώ δίνεται έµφαση στην απόδοση των συ-

ναισθηµάτων.

Tο 13ο και 14ο αι. η γοτθική τέχνη (αρχιτεκτονική, ζωγραφική) αναπτύσσεται

πλήρως. H γοτθική ζωγραφική εκκοσµικεύει τα εκκλησιαστικά θέµατα. Tο 14ο αι-

ώνα εξαπλώνεται σε όλη την Eυρώπη (διεθνής γοτθικός ρυθµός).

Tην περίοδο αυτή εµφανίζεται ο Tζιόττο (1266-1337), ο οποίος διακρίνεται

για τον πρωτότυπο τρόπο ζωγραφικής, που βρίσκεται µακριά από τη βυζαντινή

και τη γοτθική τέχνη. Tα έργα του έχουν ζωή, αυθορµητισµό, η παράσταση απο-

δίδεται ελεύθερα, ενώ θαυµαστή είναι και η οργάνωση των συνθέσεων.


– Aρχή της πνευµατικής δραστηριότητας

στα µοναστήρια της ∆. Eυρώπης 650 περ.

– Pογήρος Bάκων 1214-1274

– ∆άντης 1263-1321

– Tζιόττο 1266-1337

– Πετράρχης 1304-1374

– Bοκκάκιος 1313-1375



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί ο 13ος και 14ος αιώνες αποτελούν σταθµό για την

ιταλική λογοτεχνία;


O 13ος και 14ος αιώνας αποτελούν σταθµό για την ιταλική λογοτεχνία, γιατί

τότε ολοκληρώνεται ο γοτθικός ρυθµός και εξαπλώνεται σε όλη την Eυρώπη. H

ιταλική τέχνη αρχίζει να µπαίνει σε ιδιαίτερα υψηλή τροχιά ανάπτυξης. Aρχίζει

να ξεφεύγει από την επιρροή της βυζαντινής τέχνης, όσο κι αν η τελευταία εξα-

κολουθεί να την επηρεάζει σε σηµαντικό βαθµό. Ωστόσο, εµφανίζονται χαρακτη-

ριστικά στοιχεία της αναγεννησιακής τέχνης: η εκκοσµίκευση των θρησκευτικών

θεµάτων, πρωτότυπα θέµατα, ζωηρά χρώµατα, αρχιτεκτονική οργάνωση των θε-


218

µάτων, αυθορµητισµός, ελεύθερη απόδοση των θεµάτων. H ιταλική τέχνη, λοιπόν,

αρχίζει να αποµακρύνεται και από τη γοτθική και από τη βυζαντινή τέχνη, για να

δηµιουργήσει το µεγαλείο της Aναγέννησης.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aπό τους µεγάλους στοχαστές της ∆ύσης Θωµά Aκινάτη

και Pογήρο Bάκωνα ποιος ήρθε σε ρήξη µε το µεσαιωνικό

πνεύµα και γιατί θεωρείται πρωτοπόρος στην επιστήµη;


α) Σε ρήξη µε το µεσαιωνικό πνεύµα ήρθε ο Pογήρος Bάκωνας.

β) Θεωρείται πρωτοπόρος στην επιστήµη, γιατί πρώτος απελευθερώθηκε από

τη σχολαστική φιλοσοφία και προανάγγειλε την πειραµατική µέθοδο.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mε βάση ποια στοιχεια δικαιολογείται ο χαρακτηρισµός

της εποχής του Kαρλοµάγνου ως περιόδου πολιτιστικής

αναγέννησης;


O Kαρλοµάγνος προώθησε ιδιαίτερα την πνευµατική παραγωγή ιδρύοντας

ένα είδος ακαδηµίας. Eκεί µαζεύονταν συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες κ.ά. από

όλη της Eυρώπη. Σηµαντικότεροι ήταν ο Iταλός Παύλος ∆ιάκονος και ο Aγγλο-

σάξονας Aλκουίνος.

Στο ∆ιδακτήριο αυτό δηµιουργήθηκε η καρολίδεια µικρογράµµατη γραφή. H

ρωµαϊκή λογοτεχνία και τέχνη µπήκαν στη ζωή των πνευµατικών ανθρώπων.

Mάθαιναν αρχαίες γλώσσες, ενώ ιδρύθηκαν πολλά σχολεία στην επικράτεια του

Kαρλοµάγνου.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια σηµαντική αλλαγή σηµειώνεται στα µέσα του 11ου

αιώνα στην εξέλιξη του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισµού;


Aπό τα µέσα του 11ου αι. παύουν οι βυζαντινές επιδράσεις στη ∆ύση και η τέ-

χνη εµφανίζεται αυτόνοµη, µε πρωτότυπα στοιχεία.

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Yπάρχουν διαφορές ανάµεσα στη βυζαντινή και γερµανική

εικαστική περιγραφή της σκηνής του Nιπτήρα; (Nα παρα-

τηρήσετε τις αντίστοιχες εικόνες).


H βυζαντινή εκδοχή παρουσιάζει µε µεγαλύτερη ακρίβεια την απεικόνιση των

µορφών σε σχέση µε τη γερµανική, όπου οι µορφές είναι πιο απλοποιηµένες, χω-

ρίς στολίδια και περιττά στοιχεία. Στη γερµανική εκδοχή του «Nιπτήρα» ο Xρι-

K E ΦA Λ A I O 5

219

στός βρίσκεται στη µέση της παράστασης, πίσω του εµφανίζονται τα σπέρµατα

της προοπτικής (µε το οικοδόµηµα). Oι µορφές είναι πιο κοινότυπες από ό,τι στη

βυζαντινή εκδοχή, πιο εκκοσµικευµένες. Aντίθετα, στη βυζαντινή εκδοχή τονίζε-

ται η πνευµατικότητα των προσώπων και της πράξης τους, ενώ στη γερµανική ει-

κόνα κυριαρχούν τα αρχιτεκτονικά στοιχεία.

6 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα αναφέρετε τα κυριότερα χαρακτηριστικά του ροµανι-

κού και του γοτθικού ρυθµού.


α) O ροµανικός ρυθµός χαρακτηρίζεται από τις αψίδες, τα ηµικυκλικά τόξα,

τους λίθινους θόλους, τους πύργους των κωδωνοστασίων, τη στέρεη δόµηση, τη

χρήση της γλυπτικής του ανθρώπινου σώµατος, κυρίως στην είσοδο του ναού και

στα κιονόκρανα. Tα θέµατα των τοιχογραφιών συνδέονται κυρίως µε την Aπο-

κάλυψη.

β) Xαρακτηριστικά του γοτθικού ρυθµού είναι: δίνεται µεγάλη έµφαση στον

κάθετο άξονα, τα τόξα είναι τεθλασµένα και οξυκόρυφα, χρησιµοποιούνται το-

ξωτές αντηρίδες για την εξωτερική στήριξη των τοίχων. Tα παράθυρα διακο-

σµούνται µε υαλογραφήµατα (βιτρό) για τις τοιχογραφίες. Oι γοτθικοί ναοί είναι

συνήθως ψηλοί.

7 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί ο Tζιόττο θεωρείται πρωτοπόρος ζωγράφος; Συµβου-

λευτείτε και το σχετικό παράθεµα.


O Tζιόττο (1266-1337) διακρίνεται για τον πρωτότυπο τρόπο ζωγραφικής,

που βρίσκεται µακριά από τη βυζαντινή και τη γοτθική τέχνη. Tα έργα του έχουν

ζωή, αυθορµητισµό, η παράσταση αποδίδεται ελεύθερα, ενώ θαυµαστή είναι και

η οργάνωση των συνθέσεων.

Θ E M A Γ I A Σ Y Z H T H Σ H

Nα σχολιάσετε τη συµµετοχή του λαού στην ανοικοδόµηση των γοτθικών

ναών µε βάση τα παραθέµατα.


Oι γοτθικοί ναοί ήταν µνηµεία αφιερωµένα όχι µόνο στο Θεό αλλά και στην

ικανότητα των ανθρώπων που τα έχτισαν. Bρισκόµαστε σε µια εποχή κατά την

οποία η θρησκεία και η πίστη στο Θεό έχουν µέγιστη σηµασία για τους απλούς

ανθρώπους. Eίναι άνθρωποι φτωχοί, άνθρωποι του µόχθου. Γι’ αυτό και στην


220

ψυχή τους υπάρχει η λύτρωση ως µεταφυσική έννοια. Προπαθούν να κερδίσουν

στη Γη τη Bασιλεία των Oυρανών. Θέλουν να δείξουν την προσήλωσή τους στα

ιδανικά του Xριστιανισµού και την αγάπη τους για το Θεό χτίζοντας ένα όσο το

δυνατό πιο ωραίο οίκο γι’ Aυτόν. Όπως ο αγιογράφος εκφράζει τη ζωντάνια της

πίστης µέσα από την καλλιτεχνική απεικόνιση των µορφών που ζωγραφίζει –δω-

ρίζοντας στις µορφές ένα κοµµάτι της πίστης του–, έτσι και οι πιστοί εξέφραζαν

την αγάπη τους στο ζωντανό Θεό βοηθώντας το χτίσιµο του ναού, βάζοντας µέ-

σα στις πέτρες και ένα κοµµάτι του εαυτού τους. H προσφορά των πιστών ήταν,

εποµένως, προσφορά ζωής, ελπίζοντας ότι θα αµειφθούν στη µεταθανάτια ζωή.

Xάρη στον ενθουσιασµό των πιστών χτίστηκαν τόσο µεγαλόπρεποι ναοί, των

οποίων οι αψίδες υψώνονται σαν χέρια προς τον ουρανό, δοξάζοντας παράλλη-

λα την πίστη των λαϊκών κυρίως, και όχι τόσο των κληρικών, προς το Θεό.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aπό πού ξεκίνησε η πνευµατική αναγέννηση στη ∆ύση;


Kαθώς η ∆ύση δεν έχει συνέλθει από τη διείσδυση των γερµανικών φύλων,

στην πράξη δεν υπάρχει ανεπτυγµένη πνευµατική δραστηριότητα. Ως τον 9ο αι-

ώνα µόνο στα µοναστήρια και στις βασιλικές αυλές µπορούσαν να αναπτυχθούν

τα γράµµατα.

Συνήθως τα µοναστήρια είχαν βιβλιοθήκες, όπου εκεί γινόταν αντιγραφή της

Bίβλου, πατερικών κειµένων κτλ. Oι µοναχοί, οι οποίοι συνήθως ήταν ευγενείς,

έγραφαν στα λατινικά και από τον 9ο αι. στη γερµανική και στη γαλλική γλώσσα.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η εξέλιξη της ζωγραφικής;


∆εν υπήρχαν για καιρό δείγµατα εκκλησιαστικής ζωγραφικής εξαιτίας της έλ-

λειψης αξιόλογων ναών.

Oι ζωγράφοι αντέγραφαν βυζαντινά θέµατα, κάνοντας τις ανάλογες προσαρ-

µογές. Kατά το τέλος του 8ου αι. οι Φράγκοι και Γερµανοί δηµιουργούν δικά

τους θέµατα.

K E ΦA Λ A I O 5

221


H παιδεία του Kαρλοµάγνου (σελ. 104 του σχολικού βιβλίου)

O Eγινάρδος περιγράφει ότι κατά τη διάρκεια του γεύµατος ο Kαρλοµάγνοςάκουγε µουσική και του διάβαζαν ιστορικές αφηγήσεις για γεγονότα της αρ-χαιότητας. Eπίσης, τονίζει ότι µάθαινε ξένες γλώσσες και ότι γνώριζε ιδιαιτέ-ρως καλά τα λατινικά. Στην γραφή φαίνεται ότι δεν είχε την ίδια ικανότητα. Πα-ρόλ’ αυτά, δικαιολογείται από την ευρεία αντίληψη και τη διορατικότητά του ηονοµασία της πνευµατικής κίνησης της εποχής (Kαρολίδεια Aναγέννηση).

H σχέση επιστήµης και Θρησκείας (σελ. 105 του σχολικού βιβλίου)

O Iταλός Θεολόγος Θωµάς Aκινάτης προσπαθεί να δείξει ότι η φιλοσοφίακαι η χριστιανική πίστη έχουν σχεδόν κοινά αντικείµενα µελέτης. Tα φιλοσοφι-κά συστήµατα διαπραγµατεύονται όσα και η θρησκεία και µπορούν να συµβιβα-στούν η παλιά γνώση µε το δόγµα.

O ενθουσιασµός των πιστών στην ανοικοδόµηση των γοτθικών ναών (σελ.

106 του σχολικού βιβλίου)Στην επιστολή του Aιµόν περιγράφεται µε µεγάλη λεπτοµέρεια και γλαφυ-

ρότητα η αίσθηση των πιστών που εθελοντικά βοηθούσαν στην ανέγερση γοτ-θικών ναών µε κάθε δυνατό τρόπο. Eπισηµαίνεται ότι οι πιστοί ανήκαν συχνά σευψηλές κοινωνικές τάξεις. Ήταν έντονα συνδεδεµένοι συναισθηµατικά µεταξύτους και πειθαρχηµένοι. Tις νύχτες έψαλλαν µε κατάνυξη. Aν ένιωθαν ότι κά-ποιος δεν είχε συγχωρέσει τους εχθρούς του, διώχνονταν από την κοινωνίατου αγίου λαού και η προσφορά του αποµακρυνόταν από το κάρο γιατί θεω-ρούνταν µίασµα και για τους άλλους.

Aκόµη, οι πιστοί έφερναν µαζί τους και τους αρρώστους γιατί είχαν πάντατην ελπίδα της θεραπείας.

H γοτθική τέχνη: τέχνη της πόλης (σελ. 108 του σχολικού βιβλίου)

O A. Xάουζερ σχολιάζει ότι η τέχνη των γοτθικών καθεδρικών ναών είναι τέ-χνη της πόλης και της αστικής τάξης.

Aυτό εξηγείται από το γεγονός ότι απαιτεί µεγάλο κόστος, που κανείς µε-µονωµένος ιεράρχης δεν µπορεί να επωµιστεί µόνος του. Oι πόλεις όµως µπο-ρούν να το αντιµετωπίσουν. Eπειδή οι λαϊκοί έπαιρναν όλο και µεγαλύτερο µέ-ρος στο χτίσιµο των µεγάλων καθεδρικών ναών, ενώ η καλλιτεχνική επίδρασητου κλήρου µειωνόταν διαρκώς, ονοµάζεται και αστική τέχνη.

O γοτθικός ρυθµός βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση µε το ροµανικό ρυθµό.


222

H θέση του Tζιόττο στην κοινωνία (σελ. 108 του σχολικού βιβλίου)

O E.H. Γκόµπριτς σχολιάζει ότι ο Tζιόττο σηµατοδοτεί την αρχή της νεότε-ρης ζωγραφικής και εγκαινιάζει ένα νέο κεφάλαιο στην τέχνη. Ως τότε οι ζω-γράφοι δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τη φήµη τους. Aπό τον Tζιόττο, που ηφήµη του απλώθηκε παντού, και µετά αρχίζει η ιστορία των µεγάλων καλλιτε-χνών. O Φλωρεντινός ζωγράφος ήταν πρωτότυπος, αυθόρµητος και πνευµατώ-δης και η τέχνη του δε συµβαδίζει ούτε µε τη βυζαντινή παράδοση αλλά ούτεκαι µε τη γοτθική ζωγραφική. Nέος αέρας δηµιουργίας πνέει στην Eυρώπη.





1. Oι λόγιοι συγγραφείς γράφουν σε γλώσσα…

α. λατινική

β. γαλλική

γ. ελληνική

Aπάντηση: α

2. Tα πρώτα πανεπιστήµια ελέγχονται από ...

α. την Eκκλησία

β. το Bασιλιά

γ. τους λόγιους

Aπάντηση: α

3. Oι γοτθικοί ναοί ήταν...

α. χαµηλοί

β. µεσαίου ύψους

γ. ψηλοί

Aπάντηση: γ

4. O ροµανικός ρυθµός έχει ως αφετηρία...

α. τη βασιλική µε τρούλο

β. τη ρωµαϊκή βασιλική

γ. την Aγία Σοφία

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 5

223

5. Oι γοτθικοί ναοί αντί για τοιχογραφίες έχουν...

α. υαλογραφήµατα

β. ψηφιδωτά

γ. µικρογραφίες

Aπάντηση: α

6. Oι τεχνολογικές πρόοδοι κατά το Mεσαίωνα ήταν...

α. ραγδαίες

β. µέτριες

γ. ελάχιστες

Aπάντηση: γ

7. Tο πιο αξιόλογο αγγλοσαξωνικό έργο του 7ου αι. ήταν…

α. το Mπέογουλφ

β. το έπος του Pολάνδου

γ. το έπος των Nιµπελούγκεν

Aπάντηση: α

8. Aπό το 12ο αι. αναπτύσσεται η τέχνη της …

α. υδατογραφίας

β. υδατοκαλλιέργειας

γ. υαλογραφίας

Aπάντηση: γ

9. H προκαρολίδεια αρχιτεκτονική επηρεάστηκε κυρίως από …

α. την Aγία Σοφία

β. το παρεκκλήσιο του Άαχεν

γ. τον Άγιο Bιτάλιο

Aπάντηση: α

10. O ναός της Σαρτρ είναι ρυθµού…

α. ροµανικού

β. γοτθικού

γ. οκταγωνικού

Aπάντηση: β

11. H γοτθική ζωγραφική δανείστηκε στοιχεία από την…

α. αρχαϊκή εποχή


224

β. κλασική αρχαιότητα

γ. βορειοευρωπαϊκούς λαούς

Aπάντηση: β

12. O ∆άντης έγραψε...

α. τα Λυρικά

β. το ∆εκαήµερο

γ. τη Θεία Kωµωδία

Aπάντηση: γ

13. Σηµαντική µορφή του 13ου αι. ήταν και ο φιλόσοφος...

α. Θωµάς Aκινάτης

β. Pογήρος Bάκων

γ. Πετράρχης

Aπάντηση: β

14. H πνευµατική κίνηση στη ∆. Eυρώπη αρχικά εστιάζεται...

α. στα µοναστήρια

β. στις αυλές των ηγεµόνων

γ. στα πανεπιστήµια

Aπάντηση: α



1. O Γρηγόριος, Eπίσκοπος της Tουρ, θεωρείται ο µεγαλύτερος ιστορικός της

µεσαιωνικής ∆ύσης.

2. Στα χρόνια του Kαρλοµάγνου καθιερώθηκε η µεγαλογράµµατη γραφή.

3. Tο 14ο αι. διαβάζονται στη ∆ύση κυρίως τα ακριτικά τραγούδια.

4. Tο µεγαλύτερο πνευµατικό κέντρο της Iταλίας είναι η Φλωρεντία.

5. Στα πανεπιστήµια συντέλεσαν στην αναγέννηση των γραµµάτων.

6. Tο 13ο αι. επικρατεί η µορφή του θεολόγου Tζιόττο.

7. Tο πυροβόλο όπλο εφευρέθηκε το 14ο αι.

8. Eντυπωσιακό παράδειγµα κτιρίου ροµανικού ρυθµού είναι η µητρόπολη της

Πίζας.

9. Tα γοτθικά κτίρια είχαν ιδιαίτερα µικρά παράθυρα.

10. O διεθνής γοτθικός ρυθµός εξαπλώθηκε το 15ο αι.


K E ΦA Λ A I O 5

225



A B

1 . Πρωτεύουσα του Kαρλοµάγνου ήταν α. τάση εκκοσµίκευσης των θρη-

σκευτικών θεµάτων

2. Tα πρώτα πανεπιστήµια ιδρύθηκαν β. είχαν αναπτύξει τη δική τους τέ-

χνη

3. O Pογήρος Bάκων προανήγγειλε γ. µετά από την επικράτηση του γοτ-

θικού ρυθµού.

4. Tα γερµανικά φύλα δ. το Άαχεν

5. Στα µέσα του 11ου αι. ε. την πειραµατική µέθοδο στην επι-

στήµη

6. H χρήση της γλυπτικής του στ. στο Παρίσι, στην Mπολώνια και

ανθρώπινου σώµατος στην Oξφόρδη

7. H βυζαντινή επρροή είναι εµφανής και ζ. αποτελεί χαρακτηριστικό του ρο-

µανικού ρυθµού

8. Γλυπτό διάκοσµα αποκτούν οι η. στα µεσαιωνικά έργα µεταλλοτε-

ναοί στη ∆ύση χνίας και µικρογλυπτικής στη ∆.

Eυρώπη

9. Tο 13ο αι. παρατηρείται στη ∆υτική θ. εµφανίστηκε στη ∆ύση ο

ζωγραφική ροµανικός ρυθµός

10. Tα έργα του Tζιόττο χαρακτηρίζονται ι. αυθορµητισµό και πρωτοτυπία

από

Aπάντηση: 1δ, 2στ, 3ε, 4β, 5θ, 6ζ, 7η, 8γ, 9α, 10ι

3. H βυζαντινή πολιτισµική παράδοση στους Bαλκανικούς λαούς και

στη Pωσία


O εκχριστιανισµός των Pώσων και των Σέρβων επέδρασε δραστικά στον πο-

λιτισµό τους, καθώς γνώρισαν σηµαντικές επιρροές από το Bυζάντιο. Tο µεγα-

λύτερο µέρος της βυζαντινής υµνογραφίας καθώς και τα βυζαντινά νοµικά κεί-

µενα µεταφράστηκαν στα σλαβικά και στα βουλγαρικά.

Στον τοµέα της τέχνης έδειξαν από νωρίς στοιχεία ευαισθησίας. Στα έργα τους

διασταυρώνονται η βυζαντινή παράδοση, τα ντόπια χαρακτηριστικά και ∆υτικές


226

επιδράσεις (Σέρβοι) ή Aνατολικές (Pώσοι). Σηµαντική είναι η δράση του Θεοφά-

νη του Έλληνα, ο οποίος έδρασε στη Pωσία το 14ο αι. Mαθητής του ήταν ο κο-

ρυφαίος Pώσος ζωγράφος Aντρέι Pουµπλιόφ.


– Eκχριστιανισµός Σέρβων και Pώσων 9ος, 10ος αι.

– Xτίζονται εντυπασιακοί ναοί στην Aχρίδα 11ος αι.

– Θεοφάνης ο Έλληνας 14ος αι.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η επίδραση της βυζαντινής ζωγραφικής στην εξέλιξη

της ρωσικής µε βάση το σχετικό παράθεµα;


H βυζαντινή ζωγραφική επέδρασε καταλυτικά στην εξέλιξη της ρωσικής. Oι

Pώσοι πήραν από το Bυζάντιο τη θρησκευτική θεµατολογία αλλά και τους τρό-

πους παράστασής της, τα ανέπτυξαν όµως µε το δικό τους ιδιαίτερο τρόπο.


Bυζάντιο και Pωσία (σελ. 110 του σχολικού βιβλίου)

Oι Pώσοι, µε τον εκχριστιανισµό τους, επηρεάστηκαν πολύ από το βυζαντι-νό πολιτισµό. Ωστόσο ανέπτυξαν µια ιδιαίτερη πολιτισµική ταυτότητα και διδά-χτηκαν από τους Έλληνες ότι µπορούν να εκφράσουν µε καλλιτεχνικό τρόποτις δογµατικές αλήθειες.

K E ΦA Λ A I O 5

227





A B

1. Mε τον εκχριστιανισµό τους οι Σέρβοι α. διακοσµήθηκε από Bυζαντινούς

και οι Pώσοι καλλιτέχνες

2. Oι Pώσοι φαίνεται να έχουν β. γνώρισαν το βυζαντινό πολιτισµό

3. Tον 11ο αι. χτίζονται εντυπωσιακοί γ. ο Aντρέι Pουµπλιόφ

ναοί

4. H Aγία Σοφία του Kιέβου δ. ιδιαίτερη πολιτισµική ταυτότητα

5. Kορυφαίος Pώσος ζωγράφος ήταν ε. στην Aχρίδα

Aπάντηση: 1β, 2δ, 3ε, 4α, 5γ

4. O αραβικός πολιτισµός


α. H πόλη κέντρο του αραβικού πολιτισµού

Oι αραβικές πόλεις αναδείχτηκαν κέντρα του αραβικού πολιτισµού. Ήταν πο-

λυάνθρωπες.

Xτίστηκαν τεράστια ανάκτορα και πολυτελή κτίρια. Στην Kόρδοβα κυριάρχη-

σε το Mεγάλο Tζαµί, που ήταν κέντρο διδασκαλίας του ισλαµικού νόµου και της

αραβικής λογοτεχνίας.

Στις µεγάλες πόλεις χτίστηκαν και άλλα οικοδοµήµατα µετά τον 9ο αι.: κέ-

ντρα έρευνας, νοσοκοµεία, εκπαιδευτικά ιδρύµατα.

Oι αγορές των πόλεων ήταν πλούσιες. Kάποιος µπορούσε να βρει ακριβά

αντικείµενα, φτιαγµένα από ελεφαντόδοντο, µετάξι κτλ.

β. Oι επιστηµονικές επιδόσεις των Aράβων

H πολιτισµική ανάπτυξη των Aράβων άρχισε στο χαλιφάτο των Aββασιδών

στη Bαγδάτη, όταν ο χαλίφης Aλ Mαµούν πρωτοστάτησε στη µετάφραση ελληνι-

κών κειµένων. H ελληνική σκέψη επηρέασε τους Άραβες και, µέσω αυτών, την Eυ-

ρώπη. Σηµαντικότεροι φιλόσοφοι αναδείχθηκαν ο Γιακούρ Aλκένδι, ο Aβικέννας

και ο Aβερρόης.


228

Στη Bαγδάτη ο Aλ Mαµούν ίδρυσε τον Oίκο της Σοφίας, ο οποίος ήταν επι-

στηµονικό και φιλοσοφικό κέντρο. Tο 12ο αι. παρατηρείται το φαινόµενο της

δίωξης της ελεύθερης σκέψης από τους ηγεµόνες. Tο 1150 κάηκαν τα έργα του

Aβικέννα, ενώ το 1194 απαγορεύτηκαν τα φιλοσοφικά έργα των Aβερρόη.

Σηµαντική ήταν η πρόοδος στον τοµέα της ιατρικής. Σηµαντική προσωπικό-

τητα στον τοµέα της οικονοµίας και της ιστορίας ήταν ο Άραβας Iµπν Xαλντούν.

γ. H Aραβική τέχνη

H αραβική τέχνη είναι ανεικονική. Eπηρεάστηκε από την τέχνη της ανατολής

και του Bυζαντίου. Xαρακτηριστικά είναι τα αραβουργήµατα, λιτές δαντελωτές

διακοσµητικές συνθέσεις σε απέραντη ποικιλία.


Γενικά το Iσλάµ επέβαλε οµοιοµορφία στην αρχιτεκτονική. Oι διαφορές οφεί-

λονται κυρίως στις προτιµήσεις του Xαλιφών. Tα πιο ενδιαφέροντα κτίσµατα εί-

ναι τα τζαµιά και τα ανάκτορα.

α) Tα τζαµιά αποτελούνται από κεντρικό κυβικό κτίσµα πάνω στο οποίο στη-

ρίζεται ο τρούλος. β) Tα ανάκτορα αποτελούνται συνήθως από εσωτερικές αυ-

λές µε κήπους, κρήνες κτλ. ∆οµικό στοιχείο είναι τα τεθλασµένα και οξυκόρυφα

τόξα. Σηµαντικά µνηµεία της αραβικής αρχιτεκτονικής είναι το τέµενος του

Oµάρ (Iεροσόλυµα), το Mεγάλο Tζαµί (Kάιρο), τα ανάκτορα της Aλάµπρας

(Iσπανία) κ.ά.


– Tέµενος του Oµάρ 7ος αι.

– Tο Mεγάλο Tζαµί (Kόρδοβα) 8ος αι.

– Tο Mεγάλο Tζαµί (Kάιρο) 9ος αι.

– Γιακούρ Aλκένδι 9ος αι.

– Aβικέννας 11ος αι.

– Aβερρόης 12ος αι.

– Kαίγονται τα φιλοσοφικά έργα

του Aβικέννα 1150

– Aπαγορεύονται τα φιλοσοφικά

έργα του Aβερρόη 1194

– Aνάκτορα της Aλάµπρας 13ος αι.

K E ΦA Λ A I O 5

229



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο το κοινό σηµείο µεταξύ της τέχνης της Eικονοµαχίας

και της µουσουλµανικής τέχνης;


H µουσουλµανική τέχνη είναι ανεικονική, καθώς θεωρείται ότι ο Θεός είναι

πνεύµα και δεν µπορεί να απεικονιστεί. Aντί γι’ αυτό, παριστάνονται µε ιδιαίτε-

ρη ικανότητα µορφές και σχέδια υψηλής ποιότητας και σύλληψης. Tο ίδιο συµ-

βαίνει και µε την τέχνη της Eικονοµαχίας. Aρνείται να παριστάνει τα πρόσωπα

του Xριστού, του Θεού, των Aγίων κτλ. Aντίθετα, παριστάνονται συµβολικές πα-

ραστάσεις: ο σταυρός, πουλιά, ζώα και διάφορα διακοσµητικά θέµατα.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια είναι τα σπουδαιότερα αραβικά αρχιτεκτονικά µνη-

µεία κατά την εποχή αυτή;


α) Tο τέµενος του Oµάρ (7ος αι.).

β) Tο Mεγάλο Tζαµί στην Kόρδοβα.

γ) Tο Mεγάλο Tζαµί στο Kάιρο.

δ) Tα ανάκτορα της Aλάµπρα.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες επιδράσεις δέχθηκαν οι Άραβες από τους Έλληνες

και ποιες επιστήµες καλλιέργησαν;


Oι Άραβες δέχθηκαν σηµαντικές επιδράσεις από την αρχαία ελληνική φιλοσο-

φική σκέψη και επιστήµη. Oι ίδιοι καλλιέργησαν κυρίως την ιατρική και τη φι-

λοσοφία.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για την αραβική πόλη;


Oι αραβικές πόλεις αναδείχτηκαν κέντρα του αραβικού πολιτισµού. Ήταν πο-

λυάνθρωπες.


230

Xτίστηκαν τεράστια ανάκτορα και πολυτελή κτίρια. Στην Kόρδοβα κυριάρχη-

σε το Mεγάλο Tζαµί, που ήταν κέντρο διδασκαλίας του ισλαµικού νόµου και της

αραβικής λογοτεχνίας. Στο Kάιρο χτίζονται το τέµενος του Aµίρ, ενώ το 879 ο

Aχµέτ Iµπν Tουλούν χτίζει το περίφηµο τζαµί, που σώζεται και σήµερα.

Στις µεγάλες πόλεις χτίστηκαν και άλλα οικοδοµήµατα µετά τον 9ο αι.: κέ-

ντρα έρευνας, νοσοκοµεία, εκπαιδευτικά ιδρύµατα.

Oι αγορές των πόλεων ήταν πλούσιες.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η εξέλιξη της ιατρικής από τους Άραβες;


Oι Bυζαντινοί µετέφρασαν από τον 11ο αι. το έργο του Άραβα γιατρού Aµπού

Γκαφάρ. Oι Άραβες, από την άλλη, διδάχτηκαν πολλά από τον Iπποκράτη και το

Γαληνό. Tην περίοδο αυτή έζησε και ο Aβικέννας, ο οποίος έγραψε πολλά ιατρι-

κά και φιλοσοφικά έργα. Άλλος σπουδαίος γιατρός ήταν ο κορυφαίος χειρουρ-

γός κατά το Mεσαίωνα, ο Aµπού-Kασίµ Zαχράουι (Aµπούκασις).


Oι Άραβες και οι αρχαίοι Έλληνες (σελ. 112 του σχολικού βιβλίου)

Σε αυτό το κείµενο περιγράφεται το τεράστιο ενδιαφέρον του χαλίφη Aλ

Mαµούν για τη φιλοσοφία και την επιστήµη. Στις αρχές του 9ου αι. ο Xαλίφης

ανάθεσε στους καλύτερους µεταφραστές να µεταφράσουν βιβλία φιλοσοφίας,

που είχε αποκτήσει από Bυζαντινούς αυτοκράτορες ως αντάλλαγµα πλούσια

δώρα. Aφού µεταφράστηκαν µε ακρίβεια, ο Aλ Mαµούν προσπάθησε να τα δια-

δώσει στους υπηκόους του ώστε να τα µελετήσουν. Έτσι, προώθησε στα χρό-

νια του την επιστήµη και βοήθησε την ανάπτυξη της επιστηµονικής κρίσης. Oι

Άραβες διδάχθηκαν πολλά από τους Έλληνες. ∆ιέδωσαν την αρχαία ελληνική

σκέψη στη ∆. Eυρώπη.

K E ΦA Λ A I O 5

231





1. O χαλίφης... πρωτοστάτησε στις µεταφράσεις των έργων των αρχαίων Eλλή-

νων συγγραφέων.

α. Oµάρ

β. Aλ Mαµούν

γ. Mωαβίας

Aπάντηση: β

2. H φιλοσοφία γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση στη...

α. ∆αµασκό

β. Θήβα

γ. Bαγδάτη

Aπάντηση: γ

3. Tο Iσλάµ επέβαλε... στην αρχιτεκτονική.

α. οµοιοµορφία

β. µεγάλη ποικιλία µορφών

γ. το λιτό τρόπο δόµησης

Aπάντηση: α

4. Oι αγορές των αραβικών πόλεων ήταν…

α. φτωχές

β. πλούσιες

γ. υποανάπτυκτες

Aπάντηση: β

5. H πολιτισµική ανάπτυξη άρχισε...

α. στην Iερουσαλήµ

β. στη ∆αµασκό

γ. στη Bαγδάτη

Aπάντηση: γ


232

6. Tον Oίκο της Σοφίας ίδρυσε ο...

α. Aβικέννας

β. Aλ Mαµούν

γ. Aβερρότης

Aπάντηση: β

7. Oι Άραβες διακρίθηκαν στον τοµέα της …

α. Iατρικής

β. φυσικής επιστήµης

γ. Zωολογίας

Aπάντηση: α

8. O Iµπν Xαλντούν ήταν σπουδαίος…

α. επιστήµονας

β. ιστορικός

γ. γιατρός

Aπάντηση: β



1. Kέντρο πολιτισµού των Aράβων ήταν το τζαµί.

2. Oι Άραβες φιλοτέχνησαν σπουδαία έργα µικροτεχνίας.

3. O 11ος αι. είναι αιώνας πνευµατικών διώξεων.

4. Tο 1150 κάηκαν τα έργα του Aβερρόη.

5. H αραβική τέχνη είναι ανεικονική.

6. Σηµαντική προσφορά των Aράβων στην τέχνη είναι τα τζαµιά.

7. Tο Iσλάµ επέβαλε ανοµοιοµορφία στην αρχιτεκτονική.

8. Tα πιο ενδιαφέροντα κτίρια είναι τα τζαµιά και τα ανάκτορα.

9. Tα ανάκτορα διαθέτουν πολλές εσωτερικές αυλές.

10. Tο Mεγάλο Tζαµί βρισκόταν στην Kόρδοβα της Iσπανίας.


K E ΦA Λ A I O 5

233

K ε φ ά λ α ι ο 6AΠO THN AΛΩΣH THΣ KΩNΣTANTINOYΠOΛHΣ

KAI TIΣ ANAKAΛYΨEIΣ TΩN NEΩN XΩPΩN

ΩΣ TH ΣYNΘHKH THΣ BEΣTΦAΛIAΣ

(1453-1648)


Kατά το 15ο και το 16ο αιώνα στην Eυρώπη κυριαρχεί η Aναγέννηση. O όρος

αυτός δηλώνει την αναβίωση του πνεύµατος της αρχαίας Eλλάδας και Pώµης και

είναι µεταγενέστερος. Tην ίδια εποχή οι οικονοµικές, κοινωνικές και πνευµατι-

κές µεταβολές στη ∆. Eυρώπη ετοίµασαν τη µεγάλη έξοδο των Eυρωπαίων πέρα

από τις Hράκλειες Στήλες. H υποβόσκουσα κρίση στη Pωµαιοκαθολική Eκκλησία

οδήγησε στο ξέσπασµα της Mεταρρύθµισης. Oι Oθωµανοί συνέχισαν την επέκτα-

ση της αυτοκρατορίας τους σχεδόν ανενόχλητοι. Tην ίδια εποχή οι Έλληνες µε-

τείχαν στις αντιτουρκικές δραστηριότητες των Eυρωπαίων µε την ελπίδα της

απελευθέρωσής τους. Tο 17ο αιώνα οι ενδοευρωπαϊκές συρράξεις αυξήθηκαν.

1. Aπό το Mεσαίωνα στους Nέους χρόνους


α. Oικονοµικές και κοινωνικές µεταβολές

Παρά τη βαθιά κρίση στην οποία βρίσκεται η φεουδαρχία, αρχίζουν να εµφα-

νίζονται µια σειρά από οικονοµικές και κοινωνικές αλλαγές: α) Tο εµπόριο (εσω-

τερικό-εξωτερικό) βρίσκεται πάλι σε άνοδο. Kέντρα εµπορίου αναδεικνύονται οι

πόλεις. β) Tο χρήµα επανεµφανίζεται. γ) H γη παύει να αποτελεί το µοναδικό µέ-

235

τρο αξίας. δ) Όσοι ασχολούνται µε τις νέες οικονοµικές δραστηριότητες (βιοτέ-

χνες, τραπεζίτες κ.ά.) δηµιουργούν µια νέα τάξη, την αστική. H τάξη αυτή προ-

σπαθεί να πάρει την εξουσία από τους φεουδάρχες.

Σηµαντική βοήθεια σε αυτές τις αλλαγές προσφέρουν οι Σταυροφορίες: α) H

Eυρώπη βγήκε από την αποµόνωση. β) ∆ιαµορφώθηκαν νέες οικονοµικές συνθή-

κες. γ) Aποκαταστάθηκε η επικοινωνία µεταξύ ∆ύσης και Aνατολής. δ) Aλλάζει

ριζικά ο πολιτικός και στρατηγικός χάρτης της Eυρώπης.

Aποτέλεσµα αυτών των αλλαγών είναι η εδραίωση των εθνικών µοναρχιών

έναντι της φεουδαρχικής εξουσίας και η ανάπτυξη κεντρόφυγων δυνάµεων στους

κόλπους της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας.

β. Oι νέες πνευµατικές δυνάµεις - Kλίµα αναζήτησης

Στον τοµέα του πολιτισµού διαδραµατίζονται σηµαντικές αλλαγές στον τρό-

πο σκέψης του ανθρώπου, καθώς οι φεουδαρχικές αξίες τίθενται υπό αµφισβή-

τηση.

H αµβισβήτηση στρέφεται και εναντίον της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας, η

οποία προσπαθεί να βρει σηµεία τοµής ανάµεσα στις δογµατικές αλήθειες και

στην ελληνική, ρωµαϊκή και αραβική φιλοσοφική σκέψη. H Pωµαιοκαθολική

Eκκλησία προσπάθησε να θέσει υπό τον έλεγχό της τα πανεπιστήµια.

∆ηµιουργούνται πνευµατικές ζυµώσεις στα πανεπιστήµια, εξαιτίας των οποί-

ων γίνεται αντιληπτή η ανάγκη αµφισβήτησης των θρησκευτικών δογµάτων και η

ανάγκη µελέτης του φυσικού κόσµου.

Tο κλίµα αναζήτησης που διαµορφώθηκε επεκτείνεται και στην καθηµερινή

ζωή σε πιο πρακτικά ζητήµατα. Άρχισαν να ερευνούν για νέους εµπορικούς δρό-

µους προς την Aνατολή. Xαρακτηριστικό ήταν το ταξίδι του Mάρκο Πόλο (1271-

1295). Tο κλίµα αυτό χαρακτηρίζει την εποχή των Aνακαλύψεων.


– Tο ταξίδι του Mάρκο Πόλο 1271-1295


236



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε τις οικονοµικές και κοινωνικές εξελίξεις

που προετοίµασαν τους Nέους Xρόνους.


Παρά τη βαθιά κρίση στην οποία βρίσκεται η φεουδαρχία, αρχίζουν να εµφα-νίζονται µια σειρά από οικονοµικές και κοινωνικές αλλαγές: α) Tο εµπόριο (εσω-τερικό - εξωτερικό) βρίσκεται πάλι σε άνοδο. Kέντρα εµπορίου αναδεικνύονταιοι πόλεις. β) Tο χρήµα επανεµφανίζεται. γ) H γη παύει να αποτελεί το µοναδικόµέτρο αξίας. δ) Όσοι ασχολούνται µε τις νέες οικονοµικές δραστηριότητες (βιο-τέχνες, τραπεζίτες κ.ά.) δηµιουργούν µια νέα τάξη, την αστική. H τάξη αυτή προ-σπαθεί να πάρει την εξουσία από τους φεουδάρχες.

Σηµαντική βοήθεια σε αυτές τις αλλαγές προσφέρουν οι Σταυροφορίες, κα-θώς: α) H Eυρώπη βγήκε από την αποµόνωση. β) ∆ιαµορφώθηκαν νέες οικονοµι-κές συνθήκες. γ) Aποκαταστάθηκε η επικοινωνία µεταξύ ∆ύσης και Aνατολής. δ)Aλλάζει ριζικά ο πολιτικός και στρατηγικός χάρτης της Eυρώπης.

Aποτέλεσµα αυτών των αλλαγών είναι η εδραίωση των εθνικών µοναρχιώνέναντι της φεουδαρχικής εξουσίας και η ανάπτυξη κεντρόφυγων δυνάµεων στουςκόλπους της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Για ποιους λόγους η Pωµαιοκαθολική Eκκλησία παραχώ-

ρησε στα πανεπιστήµια διοικητικά και πνευµατικά προνό-

µοια; Mέχρι ποιο σηµείο µπορούσε να φτάσει η πνευµατι-

κή ελευθερία σύµφωνα µε τη Pωµαιοκαθολική Eκκλησία;

Nα συµβουλευτείτε τα σχετικά παραθέµατα της ενότητας.


α) H Παπική Eκκλησία προσπάθησε να χειραγωγήσει τα ανώτερα εκπαιδευτι-κά ιδρύµατα. Eιδικότερα, προσπάθησε να συµβιβάσει τα θρησκευτικά δόγµατα µετον ελληνορωµαϊκό ορθολογισµό και φιλοσοφία. Eπιπλέον, η Παπική Eκκλησίαέβλεπε ότι τα πανεπιστήµια θα µπορούσαν να αποτελέσουν φυτώρια από ταοποία θα έβγαιναν οι υπερασπιστές της ρωµαιοκαθολικής πίστης.

β) H πνευµατική ελευθερία µπορούσε να φτάσει ως το σηµείο εκείνο κατά τοοποίο δεν αµφισβητούνταν τα θρησκευτικά δόγµατα. Aπό εκεί και πέρα διέπρατ-ταν σοβαρό αδίκηµα, για το οποίο µπορούσαν και να αφοριστούν. Γενικά, φαί-νεται ότι η Eκκλησία ήθελε να έχει τη σκέψη και το πνεύµα κάτω από τον έλεγχότης. ∆εν ήθελαν ανθρώπους που να σκέφτονται ελεύθερα αλλά ανθρώπους τωνοποίων η σκέψη θα περιοριζόταν µέσα στα πλαίσια των εκκλησιαστικών δογµά-των και αποφάσεων.

K E ΦA Λ A I O 6

237



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πού οδήγησαν οι πνευµατικές ζυµώσεις που γεννήθηκαν

στα πανεπιστήµια;


∆ηµιουργούνται πνευµατικές ζυµώσεις στα πανεπιστήµια, εξαιτίας των οποί-

ων γίνεται αντιληπτή η ανάγκη αµφισβήτησης των θρησκευτικών δογµάτων και η

ανάγκη µελέτης του φυσικού κόσµου


Tα προνόµια του Πανεπιστηµίου των Παρισίων (σελ. 116 του σχολικού βι-

βλίου)Tο κείµενο φανερώνει την προσπάθεια της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας να

θέσει υπό τον έλεγχό της τα πανεπιστήµια. Mέ βούλλα του πάπα Γρηγορίου,παραχωρούνται προνόµια στους καθηγητές και στους µαθητές του Πανεπιστη-µίου του Παρισιού.

Tο 1277 ο επίσκοπος των Παρισίων καταδικάζει «τις πλάνες» που διδάσκο-νται στο πανεπιστήµιο της πόλης.(σελ. 116 του σχολικού βιβλίου)

Tο κείµενο φανερώνει ότι, σύµφωνα µε τη Pωµαιοκαθολική Eκκλησία, ηπνευµατική ελευθερία είχε και τα όριά της. Kαταδικάζονται όσοι αµφισβητούντην αλήθεια των Γραφών και κατηγορούνται όσοι φοιτητές τολµούν να διαφο-ροποιηθούν από την καθολική πίστη.





1. Mέτρο αξίας και συναλλαγών είναι πλέον …

α. τα προϊόντα

β. η γη

γ. τα χρήµατα

Aπάντηση: γ


238

2. Tον περιορισµό των φεουδαρχικών δικαιωµάτων στα αστικά κέντρα πετυχαί-

νει …

α. ο λαός

β. η αστική τάξη

γ. η Eκκλησία

Aπάντηση: β

3. Ως σύστηµα εδραιώνεται …

α. η βασιλεία

β. η φεουδαρχία

γ. η εθνική µοναρχία

Aπάντηση: γ

4. H Pωµαιοκαθολική Eκκλησία, για να πλησιάσει τις νέες πνευµατικές δυνά-

µεις, επιδιώκει να θέσει υπό τον έλεγχό της…

α. τα πανεπιστήµια

β. τα φέουδα

γ. τους φιλοσόφους

Aπάντηση: α

5. Tο θρησκευτικό δόγµα µε τις φιλοσοφικές και επιστηµονικές παραδόσεις του

ελληνικού, ρωµαϊκού και αραβικού πολιτισµού επιχειρεί να συµφιλιώσει …

α. µια νέα πνευµατική κίνηση

β. η Pωµαιοκαθολική Eκκλησία

γ. η µοναρχία

Aπάντηση: β



1. Mια σηµαντική µεταβολή που συντελέστηκε είναι η αναζωπύρωση του εσωτε-

ρικού και εξωτερικού εµπορίου µε επίκεντρο τις πόλεις.

2. H γη είναι πλέον το µοναδικό µέτρο αξίας.

3. Tο φεουδαρχικό σύστηµα καταρρέει και η ισχύς του στη διακυβέρνηση του

κράτους µειώνεται.

4. O λαός αρχίζει να παίζει σηµαντικό ρόλο στη διακυβέρνηση του κράτους.

5. Mειώνεται η ισχύς των εθνικών µοναρχιών.

K E ΦA Λ A I O 6

239

6. Όλες οι κατεστηµένες αξίες αρχίζουν να αµφισβητούνται και µαζί τους η Pω-

µαιοκαθολική Eκκλησία.

7. H προσπάθεια συγκερασµού της χριστιανικής σκέψης µε εκείνη του Aριστοτέ-

λη βρίσκει τέλεια έκφραση στο έργο του µεγάλου θεολόγου και φιλοσόφου Θω-

µά Aκινάτη.

8. O δογµατισµός βρίσκεται σε έξαρση.

9. Tα εξερευνητικά ταξίδια των ιταλικών πόλεων συνεχίζονται και αυτό το ταξί-

δι του Mάρκο Πόλο στην Aσία αποτελεί έκφραση της νέας εποχής.




A B

1. Πολλές οικονοµικές και κοινωνικές α. την αστική τάξη

µεταβολές οδηγούν β. προκαλούν κρίση στη σκέψη και

2. Όσοι ασχολούνται µε νέες στη συνείδηση του ανθρώπου

οικονοµικές δραστηριότητες γ. άλλαξε σηµαντικά την πολεµική

συγκροτούν τακτική

3. Oι Σταυροφορίες επέφεραν δ. εµπορικοί δρόµοι

ριζική µεταβολή ε. στην έρευνα και στη µελέτη

4. H χρήση των πυροβόλων όπλων του φυσικού κόσµου

5. Oι νέες τάσεις στ. στους Nέους Xρόνους

6. H Pωµαιοκαθολική Eκκλησία ζ. υφίσταται σκληρή κριτική

7. Tα δογµατικά όρια δίνουν η. στον πολιτικό, κοινωνικό και

τη θέση τους στρατηγικό χάρτη της Eυρώπης

8. Xαράζονται νέοι

Aπάντηση: 1στ, 2α, 3η, 4γ, 5β, 6ζ, 7ε, 8δ

2. Aναγέννηση και Aνθρωπισµός


H περίοδος της Aναγέννησης σηµατοδοτεί µια γενικότερη πνευµατική κίνηση

η οποία στηρίζεται στην αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας. O άν-

θρωπος της Aναγέννησης απελευθερώνεται σιγά σιγά από τη θρησκευτική-εκκλη-

σιαστική, πνευµατική µονοκρατορία και στρέφεται στις τέχνες και στη µελέτη

των νόµων της φύσης.


240

α. Oι νέοι δρόµοι δηµιουργίας

H πολιτική άνθιση ξεκίνησε από τις ακµαίες οικονοµικά πόλεις της Iταλίας.

Eκεί, η οικονοµική ευεξία προκάλεσε έντονη καλλιτεχνική και πνευµατική δρα-

στηριότητα, η οποία υποστηριζόταν από εκπροσώπους της αστικής τάξης.

H αρχιτεκτονική ξεφεύγει από τη µεσαιωνική ακαµψία και θρησκευτικότητα

και ασχολείται µε την οµορφιά της ζωής και το ανθρώπινο σώµα.

Tα πανεπιστήµια δεν ασχολούνται µόνο µε φιλοσοφικές αναζητήσεις αλλά και

µε οικονοµικά και κοινωνικά ζητήµατα.

Oι άνθρωποι της εποχής βλέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη κάτω από ένα δια-

φορετικό πρίσµα.

β. Tο κίνηµα του Aνθρωπισµού

• H ρήξη µε το Mεσαίωνα

Kεντρικό θέµα αναζήτησης του αναγεννησιακού ανθρώπου ήταν η αναζήτηση

της θέσης του ανθρώπου µέσα στον κόσµο, µακριά από το θεοκεντρισµό και τη

θρησκοληψία του Mεσαίωνα.

Γι’ αυτό ο άνθρωπος της Aναγέννησης στράφηκε στα ιδανικά της ελληνορω-

µαϊκής αρχαιότητας. Άρχισε να µελετάει τα αρχαία συγγράµµατα, να τα µετα-

φράζει και να τα σχολιάζει. H κίνηση αυτή ονοµάζεται Aνθρωπισµός.

Tα αρχαία κείµενα είχαν µελετηθεί και παλαιότερα και στη ∆ύση (12ος αι.) και

στο Bυζάντιο (10ος-15ος αι.). Ωστόσο, τώρα επιχειρείται όχι µια θεωρητική προ-

σέγγιση αλλά η αξιοποίηση των διδαγµάτων της αρχαίας σκέψης και πνεύµατος

στη θεµελίωση ενός νέου κόσµου.

Πρόδροµοι του Aνθρωπισµού θεωρούνται ο ∆άντης, ο Πετράρχης και ο Bοκ-

κάκιος.

• O καθολικός άνθρωπος

Oι ανθρωπιστές θεωρούν ότι κέντρο του κόσµου είναι ο άνθρωπος. O άνθρω-

πος πρέπει να πάρει ο ίδιος την τύχη του στα χερια του. Iδανικό των ανθρωπι-

στών είναι ο καθολικός άνθρωπος (homo universalis), ο οποίος ερευνάει πολλούς

τοµείς καθώς επιδιώκει τη γνώση.

• H συµβολή των Eλλήνων λογίων στην ανθρωπιστική κίνηση

H συµβολή των Eλλήνων λογίων στην ανθρωπιστική κίνηση ήταν καθοριστική.

Στα τέλη του 14ου αι. ο Mανουήλ Xρυσολωράς είχε µεταβεί στη Bενετία για

να ζητήσει βοήθεια εναντίον των Tούρκων. Aργότερα επέστρεψε στην Iταλία,

όπου δίδαξε ελληνικά στη Bενετία και στο Mιλάνο.

K E ΦA Λ A I O 6

241

Kατά τη Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439), ήρθαν στην Iταλία ο Γεώργιος Σχο-

λάριος, ο Mάρκος Eυγενικός, ο Bησσαρίωνας και ο Γεώργιος Γεµιστός, ή Πλή-

θων.

Oι Έλληνες λόγιοι συνέβαλαν στην ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπουδών.

Oι άρχοντες της εποχής και οι βιβλιοθήκες χρηµατοδότησαν την έκδοση αρχαίων

ελληνικών συγγραµµάτων.

• Mια νέα αντίληψη για την αγωγή και για την επιστήµη

O άνθρωπος της Aναγέννησης έδινε µεγάλη σηµασία στη δύναµη της εκπαί-

δευσης ως µέσο για τη διαµόρφωση του χαρακτήρα του ανθρώπου.

δ. H τυπογραφία και η διάδοση της Aναγέννησης και του Aνθρωπι-

σµού

Oι ιδέες του Aνθρωπισµού και της Aναγέννησης εξαπλώθηκαν γρήγορα στην

Eυρώπη.

H Aναγέννηση εξαπλώθηκε στη Γαλλία, στη Γερµανία, στις Kάτω Xώρες και

στην Iβηρική Xερσόνησο.

Eστίες ανθρωπιστικής δράσης έγιναν πόλεις µε πανεπιστήµια και εκδοτικά κέ-

ντρα: Παρίσι, Bενετία κτλ.

Σηµαντικό ρόλο στη διάδοση των ιδεών της Aναγέννησης έπαιξε η τυπογρα-

φία. O Iωάννης Γουτεµβέργιος χρησιµοποίησε κινητά µεταλλικά στοιχεία για την

εκτύπωση βιβλίων (1450). Έτσι γεννήθηκε το βιβλίο.

H διαφορά µε το παρελθόν ήταν µεγάλη: τα βιβλία ήταν λιγότερο ογκώδη, πε-

ρισσότερο καλαίσθητα, προωθήθηκε η ατοµική µελέτη, η πρόσβαση στη γνώση

έγινε ευκολότερη. Πάντως, η µόρφωση είχε περιοριστεί στις πόλεις, καθώς στην

επαρχία υπήρχαν πολλοί αναλφάβητοι.


– ∆άντης 1265-1321

– Πετράρχης 1304-1374

– Bοκκάκιος 1313-1375

– Σύνοδος της Φλωρεντίας 1439

– Eφεύρεση της τυπογραφίας 1450


242



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η σηµασία των όρων Aνθρωπισµός και ανθρωπιστι-

κές σπουδές;


O όρος αυτός αναφέρονταν στην στροφή των ανθρώπων της εποχής προς τις

αξίες και τον πολιτισµό της ελληνορωµαϊκής αρχαιότητας. Mέτρο πια είναι ο άν-

θρωπος, όχι η υπερβατική λογική της µεσαιωνικής θρησκευτικής σκέψης. Ήρωες

των ανθρώπων είναι ο Πλάτωνας, ο Aριστοτέλης, οι Pωµαίοι φιλόσοφοι και στο-

χαστές. Mέσα από τη µελέτη του ανθρώπου και του κόσµου που τον περιβάλλει

οι άνθρωποι της εποχής προσπαθούν να θεµελιώσουν το δικό τους, ιδιαίτερο κό-

σµο, αλλά και ολόκληρο το σύµπαν, καθώς για πρώτη φορά από την αρχαιότητα

ο άνθρωπος αρχίζει να νιώθει τη δύναµη της σκέψης και των ιδιαίτερων ικανο-

τήτων του.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα δώσετε ένα σύντοµο ορισµό της Aναγέννησης.


Mε τον όρο Aναγέννηση εννοούµε το πνευµατικό κίνηµα το οποίο βασίστηκε

πάνω στις πνευµατικές αξίες της ελληνορωµαϊκής αρχαιότητας.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα αναφέρετε ποιον θεωρούσε ως ιδανικό τύπο ανθρώπου

η Aναγέννηση και να τον περιγράψετε. Aξιοποιήστε και το

σχετικό παράθεµα.


Kατά την Aναγέννηση, ιδανικός ήταν ο άνθρωπος ο οποίος θα ήταν µια πολυ-

διάστατη προσωπικότητα και ο άνθρωπος αυτός έπρεπε να είναι άνθρωπος της

δράσης, να διαµορφώνει ο ίδιος τη ζωή του, να µην είναι παθητικός αποδέκτης

των ερεθισµάτων του περιβάλλοντος. O άνθρωπος αυτός πρέπει να είναι έξυ-

πνος, να χαίρεται τη ζωή του, να διαπνέεται από τις αιώνιες αξίες της φιλοσο-

φίας, να ενδιαφέρεται τόσο για την εξωτερική, όσο και για την εσωτερική του εµ-

φάνιση, να είναι πνευµατώδης, ευφυής, να είναι δυνατός στο σώµα και στον πό-

λεµο αλλά και στο πνεύµα. O άνθρωπος, κατά τους ανθρωπιστές, έπρεπε να είναι

µορφωµένος, πολυµαθής προσωπικότητα, να ασχολείται µε πολλά πράγµατα.

K E ΦA Λ A I O 6

243

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aξιολογήστε τη συµβολή των Eλλήνων λογίων στην Aνα-

γέννηση.


Ήδη και πριν την άφιξη των πρώτων Eλλήνων λογίων στη ∆ύση υπήρχε ένα

ρεύµα στροφής προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισµό. H άνθιση της οικονοµίας

έκανε τους ανθρώπους να βλέπουν τη ζωή από διαφορετική θέση, σε σχέση µε το

µεσαιωνικό παρελθόν. ∆εν το εξέφραζε πια η προοπτική θέασης της ζωής του µέ-

σα από το µεσαιωνικό θεοκεντρισµό. Ένιωθε ότι ο ίδιος ήταν το κέντρο του κό-

σµου, όχι οι θεόσταλτες και θεόπνευστες ανθρώπινες πράξεις. O άνθρωπος των

Nέων Xρόνων απέκτησε εµπιστοσύνη στις ικανότητές του, σταµάτησε να είναι

µοιρολάτρης. Γι’ αυτό οι άνθρωποι της εποχής στράφηκαν προς τον ελληνορω-

µαϊκό πολιτισµό, ο οποίος ακριβώς θεωρούσε ότι κέντρο του σύµπαντος είναι ο

άνθρωπος. Mέσα σε αυτό το κλίµα, οι Έλληνες λόγιοι, µε τις απόψεις τους και τα

αρχαία ελληνικά χειρόγραφα που έφεραν µαζί τους, είχαν µεγάλη απήχηση στη

∆ύση, µια ∆ύση που διψούσε κυριολεκτικά για το αρχαίο ελληνικό πνεύµα και

αποδεχόταν ως µεγάλους δασκάλους τους φυσικούς φορείς αυτού του πνευµατος.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι λόγιοι κατέφυγαν στη ∆ύση και ποια η συµβολή τους

στην ανάπτυξη του ∆υτικού πολιτισµού;


Στα τέλη του 14ου αι. ο Mανουήλ Xρυσολωράς είχε µεταβεί στη Bενετία για

να ζητήσει βοήθεια εναντίον των Tούρκων. Aργότερα (1403) επέστρεψε στην Iτα-

λία, όπου δίδαξε ελληνικά στη Bενετία και στο Mιλάνο.

Λίγο πριν την πτώση της Kωνσταντινούπολης ήρθαν στην Iταλία ο Γεώργιος

Σχολάριος, ο Mάρκος Eυγενικός, ο Bησσαρίωνας και ο Γεώργιος Γεµιστός, ή

Πλήθων.

Σηµαντικό ρόλο στην εγκατάλειψη του µεσαιωνικού κλίµατος της µοιρολα-

τρίας έπαιξε ο Πλήθωνας.

Σηµαντικός ήταν και ο ρόλος του Bησσαρίωνα στη διαµόρφωση ενός νέου

κλίµατος. O Bησσαρίωνας ήταν θερµός υποστηρικτής της ένωσης των Eκκλη-

σιών.

Tα ελληνικά διδάσκουν στα ιταλικά πανεπιστήµια και άλλοι λόγιοι, όπως ο

∆ηµήτριος Xαλκοκονδύλης, ο Iανός Λάσκαρης κ.ά.


244

Oι Έλληνες λόγιοι συνέβαλαν στην ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπουδών.

Oι άρχοντες της εποχής και οι βιβλιοθήκες χρηµατοδότησαν την έκδοση αρχαίων

ελληνικών συγγραµµάτων.


O τέλειος «καθολικός άνθρωπος» (σελ. 117 του σχολικού βιβλίου)

O Baldassar Castiglione περιγράφει τον τέλειο αυλικό. Έχει πολύπλευρηπροσωπικότητα και είναι δυνατός, δυναµικός αλλά και ανθρώπινος. Eπίσης εί-ναι καλλιεργηµένος και έχει πολλές γνώσεις και δυνάµεις τόσο σωµατικές, όσοκαι πνευµατικές. Έχει γενικά υψηλό επίπεδο µόρφωσης και πολιτισµού. O κα-θολικός άνθρωπος είναι απότοκος της εποχής της Aναγέννησης.

Mόνο ο σοφός είναι ο αληθινός άνθρωπος (σελ. 119 του σχολικού βιβλίου)

Σύµφωνα µε τον Fr. Rabelais ο αληθινός άνθρωπος είναι πραγµατικά σοφόςκαι πανεπιστήµονας. Γνωρίζει τέλεια τις γλώσσες: ελληνικά, λατινικά, αραβικά,εβραϊκά κ.ά. Eπίσης, έχει πολλές επιστηµονικές γνώσεις, όπως γεωµετρίας,αριθµητικής, µουσικής, αστρονοµίας, αστικού δικαίου, φυσικής ιστορίας κ.ά.

Eννοείται ότι είναι βαθιά θρησκευόµενος και µελετά την Aγία Γραφή. Mπο-ρεί να υπερασπίζεται την πατρίδα του ως ικανός πολεµιστής και ταυτόχρονα ναείναι ήρεµος και σοβαρός. O καθολικός άνθρωπος είναι εξ ολοκλήρου υπεύθυ-νος για τη µοίρα του.





1. Tην εποχή της Aναγέννησης η πολιτιστική άνθιση ξεκίνησε από την …

α. Iταλία

β. Aγγλία

γ. Iσπανία

Aπάντηση: α

2. H αντίληψη για τη ζωή είναι…

α. η απαισιοδοξία

K E ΦA Λ A I O 6

245

β. η αισιοδοξία

γ. µοιρολατρία

Aπάντηση: β

3. Στα πανεπιστήµια καλλιεργείται…

α. ο δογµατισµός

β. το κριτικό πνεύµα

γ. η στείρα αναπαραγωγή

Aπάντηση: β

4. Oι άνθρωποι στρέφονται προς το(ν)… πολιτισµό.

α. αραβικό

β. βυζαντινό

γ. ελληνορωµαϊκό

Aπάντηση: γ

5. Σύµφωνα µε τους ανθρωπιστές, οι δυνατότητες του ανθρώπινου πνεύµατος εί-

ναι:

α. απεριόριστες

β. περιορισµένες

γ. εξαρτώµενες από τη Θεία Bούληση

Aπάντηση: α

6. Oι ανθρωπιστές είναι κατά βάση…

α. δογµατικοί

β. άθεοι

γ. θρησκευόµενοι

Aπάντηση: γ

7. Στην αναβίωση των ελληνικών γραµµάτων στη ∆ύση καθοριστική ήταν η συµ-

βολή των…

α. λογίων

β. καλλιτεχνών

γ. ιερέων

Aπάντηση: α

8. Για τον άνθρωπο της Aναγέννησης κάθε ανθρώπινη πράξη οφείλεται…

α. στην τύχη


246

β. στη θεία χάρη

γ. στις δυνατότητες του ανθρώπου

Aπάντηση: γ

9. Tην τυπογραφία ανακάλυψε ο…

α. Έρασµος

β. Γουτεµβέργιος

γ. Σβαρτς

Aπάντηση: β

10. Tα τυπογραφεία εξέδωσαν κατά το 16ο αι. … βιβλία.

α. 150.00 - 200.000

β. 30.000 - 35.000

γ. 10.000

Aπάντηση: α

11. Mετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, η φιλοµάθεια περιορίστηκε…

α. στην επαρχία

β. στη B. Eυρώπη

γ. στις πόλεις

Aπάντηση: γ

12. Στην επαρχία η αφύπνιση των συνειδήσεων έγινε µε το(ν)…

α. Mεσαίωνα

β. Aνθρωπισµό

γ. ∆ιαφωτισµό

Aπάντηση: γ

13. Tις νέες µορφές καλλιτεχνικής και πνευµατικής έκφρασης υποστηρίζει κυ-

ρίως…

α. ο λαός

β. η αστική τάξη

γ. η εκκλησία.

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 6

247



1. O όρος Aναγέννηση δηµιουργήθηκε για να εκφράσει την αναβίωση του πνεύ-

µατος της κλασικής Eλλάδας και της Pώµης.

2. Tην πολιτιστική άνοιξη υποστηρίζουν οι εκπρόσωποι του λαού και την µά-

χονται οι ηγεµόνες.

3. O άνθρωπος της Aναγέννησης ήταν απαλλαγµένος από το µεσαιωνικό θεα-

τρινισµό.

4. Aνθρωπισµός ονοµάστηκε η στροφή προς τη βαθύτερη γνώση των ελληνικών

και λατινικών γραµµάτων και της αρχαιότητας.

5. Tην περίοδο της Aναγέννησης ο αρχαίος πολιτισµός µελετάται σε θεωρητικό

µόνο επίπεδο.

6. Oι τρεις προδροµικές µορφές του ανθρωπισµού ήταν ο ∆άντης, ο Πετράρχης

και ο Bοκκάκιος.

7. Στον Aνθρωπισµό ο άνθρωπος είναι βαθιά θρησκευόµενος και την ευθύνη για

τη ζωή του την έχει ο Θεός.

8. H δραστηριότητα των Eλλήνων λογίων κατά το 15ο και 16ο αι. συνέβαλε

αποφασιστικά στην ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπουδών στη ∆ύση και

πολλά κείµενα των αρχαίων Eλλήνων συγγραφέων εκδόθηκαν τότε.

9. Στην Aναγέννηση η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι σπουδαίο ρόλο στη δια-

µόρφωση του ανθρώπου παίζει η εκπαίδευση.

10. H εµπειρία και το πείραµα δεν εξελίσσονται για να δώσουν ώθηση στις επι-

στήµες.

11. H αναγεννησιακή σκέψη βρισκόταν σε πλήρη σχεδόν σύµπνοια µε τη µεσαιω-

νική.

12. H Aναγέννηση και ο Aνθρωπισµός ξεπέρασαν τα όρια της ιταλικής χερσονή-

σου και έγιναν κίνηµα ευρωπαϊκό.

13. O Iωάννης Γουτεµβέργιος χρησιµοποίησε γύρω στο 1450 κινητά µεταλλικά

στοιχεία για την εκτύπωση βιβλίων.

14. H επαρχία, παράλληλα µε τις πόλεις, µυήθηκε στο πνεύµα της εποχής και εί-

χε εύκολη πρόσβαση στη γνώση.



248



A B

1. H Aναγέννηση ξεκίνησε α. ρήξη µε το Mεσαίωνα

2. Στα πανεπιστήµια καλλιεργείται β. από τις ακµαίες ιταλικές πόλεις

3. Aναβίωσαν γ. δηµιουργεί τον πολιτισµό και τη

µοίρα του

4. O Aνθρωπισµός σηµατοδοτεί δ. το κριτικό πνεύµα

5. Oι ανθρωπιστές πίστευαν ε. για την έκδοση κειµένων αρχαίων

Eλλήνων συγγραφέων

6. O καθολικός άνθρωπος στ. στις απεριόριστες δυνατότητες του

ανθρώπου

7. Eκδηλώθηκε έντονο ενδιαφέρον ζ. οι κλασικές σπουδές

Aπάντηση: 1β, 2δ, 3ζ, 4α, 5στ, 6γ, 7ε

A B

1. H Aναγέννηση σύντοµα έγινε α. ήρθε στην Iταλία κατά τη Σύνοδο

2. O Iωάννης Γουτεµβέργιος της Φλωρεντίας

καταγόταν από β. χειρόγραφα, ογκώδη, ακριβά και

3. O µητροπολίτης Nίκαιας Bησσαρίων σπάνια

4. H ανακάλυψη της τυπογραφίας γ. ήταν αναλφάβητοι

5. Tο 15ο αι. τα βιβλία ήταν δ. τη Mαγεντία της Γερµανίας

6. H πλειονότητα του πληθυσµού ε. ευρωπαϊκό κίνηµα

στην επαρχία στ. συνέβαλε στη διάδοση του ανα-

γεννησιακού πνεύµατος

Aπάντηση: 1ε, 2δ, 3α, 4στ, 5β, 6γ

3. Oι Aνακαλύψεις


α. Προς αναζήτηση νέων δρόµων

Aπό το Mεσαίωνα ήδη οι Eυρωπαίοι είχαν εκδηλώσει µεγάλο ενδιαφέρον για

την Kίνα και τα πλούτη της. Σε αυτό βοήθησαν και οι αφηγήσεις του Mάρκο Πό-

λο (1254-1324).

K E ΦA Λ A I O 6

249

Kαθώς όµως οι περιοχές της A. Mεσογείου ήταν υπό τουρκική κατοχή, ήταν

δύσκολο το εµπόριο µε την Aνατολή.

Eπιπλέον, το εµπόριο ήταν στα χέρια των Bενετών και των Aράβων, ενώ τα

ευγενή µέταλλα σπάνιζαν στην Eυρώπη.

Tέλος, η δηµιουργία ισχυρών εθνικών κρατών και ο διαφαινόµενος ανταγω-

νισµός µεταξύ τους έστρεφαν αυτά τα κράτη προς την ανακάλυψη νέων εµπορι-

κών δρόµων, ώστε να ενισχυθεί το εµπόριο και η οικονοµία τους.

Oι χώρες που πρωτοστάτησαν σε αυτή την προσπάθεια ήταν η Πορτογαλία και

η Iσπανία.

β. Oι πρόοδοι στη ναυσιπλοΐα

Tην ίδια εποχή εξελίσσεται η ναυτική τεχνολογία, και ειδικότερα τα µέσα προ-

σανατολισµού (η πυξίδα, ο αστρολάβος και ο πορτολάνος) και πλεύσης (ναυπη-

γήθηκαν πιο σταθερά πλοία, οι καραβέλες).

γ. Oι Eυρωπαίοι ανακαλύπτουν τον κόσµο

• Προς τις Iνδίες

Oι Πορτογάλοι προσπάθησαν να ανακαλύψουν το θαλάσσιο δρόµο προς τις

Iνδίες παραπλέοντας την Aφρική. Xρηµατοδότης ήταν ο πρίγκιπας Eρρίκος ο

Θαλασσοπόρος (1394-1460).

O Bαρθολοµαίος Nτιάζ (1450-1500) έφτασε ως το ακρωτήριο της Kαλής Eλπί-

δας το 1487. Tο 1498 ο Bάσκο Nτα Γκάµα έφτασε στις Iνδίες.

Tο 1500 ο Aλβαρέζ Kαµπράλ (περ. 1460-1526) έφτασε κατά λάθος ως τη Bρα-

ζιλία.

Oι Πορτογάλοι ιδρύουν εµπορικούς σταθµούς κατά µήκος των ακτών του

Iνδικού ωκεανού, θέτοντας έτσι τα θεµέλια της αυτοκρατορίας τους.

• Προς την Aµερική, µια νέα ήπειρο

O Xριστόφορος Kολόµβος (1451-1506) ταξιδεψε δυτικά. Πίστεψε ότι έφτασε

στις Iνδίες. Ωστόσο, είχε ανακαλύψει µια νέα ήπειρο.

O Φλωρεντινός Aµέρικο Bεσπούτσι (1454-1512) κατάλαβε ότι οι ακτές αυτές

ανήκουν σε µια νέα ήπειρο.

• O πρώτος περίπλους της Γης

Oι Iσπανοί πάντως δε σταµάτησαν να αναζητούν ένα νέο δρόµο προς τις

Iνδίες. Mέσα σε αυτή την προσπάθεια εντάσσεται η προσπάθεια του Mαγγελάνου

(1480-1521) να φτάσει στην Aσία ταξιδεύοντας δυτικά. Tο ταξίδι αυτό (1519-

1522) ήταν επιτυχηµένο και µε αυτό αποδείχτηκε η σφαιρικότητα της Γης.


250

δ. H κατάκτηση του Nέου Kόσµου και οι αποικιακές αυτοκρατορίες

Mε τη Συνθήκη της Tορντεζίλας (1494) οι Iσπανοί και οι Πορτογάλοι µοίρα-

σαν τον κόσµο µεταξύ τους.

Mετά τις πρώτες ανακαλύψεις οι Iσπανοί και οι Πορτογάλοι ξεκίνησαν την

κατάκτηση του Nέου Kόσµου, η οποία έγινε µε βίαιο τρόπο. Oι Iσπανοί µεταχει-

ρίστηκαν µε πολύ άσχηµο τρόπο τους λαούς των χωρών που κατέλαβαν, µε απο-

τέλεσµα οι ντόπιοι να εξαφανιστούν σε λίγα χρόνια.

Oι Πορτογάλοι ίδρυσαν µε τη βοήθεια του στόλου και του πυροβολικού µια

σειρά οχυρωµένων εµπορικών σταθµών στον Iνδικό ωκεανό, ώστε να µεταφέ-

ρουν µε ασφάλεια τα µπαχαρικά και τα πολύτιµα µέταλλα στην Eυρώπη.

Eνδιαφέρθηκαν και για τη Bραζιλία, όπου µε τη βοήθεια που πρόσφεραν η

αποικιακή διοίκηση και η ιδιωτική πρωτοβουλία δηµιουργήθηκαν φυτείες τσαγι-

ού, κακάου και ζάχαρης. Παράλληλα, εξαιτίας της έλλειψης εργατικών χεριών,

εγκαινιάστηκε το εµπόριο µαύρων δούλων από την Aφρική.

Oι Iσπανοί στράφηκαν στη δηµιουργία φυτειών (κακάο, καπνός, ζαχαροκά-

λαµο κ.ά), αλλά κυρίως στην ανακάλυψη και εκµετάλλευση ορυχείων χρυσού και

ασηµιού.

Σύντοµα πάντως οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και οι Oλλανδοί θα διεκδικήσουν µερί-

διο από το αποικιακό εµπόριο.

δ. H Eυρώπη µετά τις Aνακαλύψεις

• Oικονοµικές µεταβολές

α) Tο κέντρο των οικονοµικών δραστηριοτήτων µεταφέρεται από το µεσογει-

ακό νότο (Γένοβα, Bενετία) στο βορρά (Aµβέρσα) και στον Aτλαντικό (Λισσαβό-

να).

β) Oι εµπορικές ανταλλαγές διευρύνονται σηµαντικά και η ∆υτική και Bόρεια

Eυρώπη γίνονται το κέντρο του κόσµου.

γ) H µεγάλη ποσότητα χρυσού και ασηµιού οδήγησε στον εκχρηµατισµό των

συναλλαγών και στην οριστική κυριαρχία της νοµισµατικής οικονοµίας.

δ) Πολλοί άνθρωποι πλουτίζουν. Tα χρήµατα αυτά επενδύονται σε εµπορικές,

τραπεζικές κ.ά. επιχειρήσεις. Έτσι, τίθενται οι βάσεις του κεφαλαιοκρατικού συ-

στήµατος στην Eυρώπη.

ε) H βιοτεχνία ακµάζει, καθώς εξελίσσεται η τεχνολογία και παραγκωνίζονται

σιγά σιγά οι µεσαιωνικοί οικονοµικοί θεσµοί.

στ) H γεωργική παραγωγή εµπλουτίζεται µε την εισαγωγή νέων προϊόντων

(π.χ. ο καπνός, το κακάο).

K E ΦA Λ A I O 6

251

ζ) Eξαιτίας της µεγάλης ποσότητας πολύτιµων µετάλλων που φτάνει στην Eυ-

ρώπη, η τιµή των µετάλλων αυτών πέφτει, ενώ οι τιµές των αγαθών αυξάνουν.

• Kοινωνικός µετασχηµατισµός και ανανέωση της σκέψης

H κοινωνία αρχίζει να διαφοροποιείται σηµαντικά. Στη διαφοροποίηση αυτή

καθοριστικό ρόλο παίζει η αστική τάξη, αφού η τάξη αυτή ασχολείται µε τις νέ-

ες οικονοµικές δραστηριότητες.

Oι αγρότες επωφελήθηκαν από αυτές τις οικονοµικές µεταβολές, οι ευγενείς

και οι εργάτες έπαθαν µεγάλη καταστροφή. H εποχή αυτή είναι γενικά µεταβατι-

κή.

Oι Aνακαλύψεις επέδρασαν στον τρόπο σκέψης των Eυρωπαίων.

Aναπτύχθηκαν πολλοί επιστηµονικοί κλάδοι, εξαιτίας της ανάγκης αντιµετώ-

πισης των πρακτικών προβληµάτων και της αγάπης του ανθρώπου για τη γνώση.


– Mάρκο Πόλο 1254-1324

– Tο ταξίδι του Mάρκο Πόλο στην Aσία 1271-1291

– Eρρίκος ο Θαλασσοπόρος 1394-1460

– Bαρθολοµαίος Nτιάζ 1450-1500

– Xριστόφορος Kολόµβος 1451-1506

– Aµέρικο Bεσπούτσι 1454-1512

– Aλβαρέζ Kαµπράλ 1460-1526

– Bάσκο Nτα Γκάµα 1469-1524

– Φερδινάνδος Mαγγελάνος 1480-1521

– O Nτιάζ φτάνει στο ακρωτήριο

της Kαλής Eλπίδας 1487

– O Kολόµβος ανακαλύπτει την Aµερική 1492

– H συνθήκη της Tορντεζίλας 1494

– O Bάσκο Nτα Γκάµα φτάνει στις Iνδίες 1498

– O A. Kαµπράλ ανακαλύπτει τη Bραζιλία 1500

– O γύρος της Γης από το Mαγγελάνο 1519-1521


252



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Για ποιους λόγους, κατά τη γνώµη σας, οι Πορτογάλοι και

οι Iσπανοί έσπευσαν να µοιράσουν το Nέο Kόσµο;


α) Oι Πορτογάλοι και οι Iσπανοί ήθελαν να εξασφαλίσουν για τους εαυτούς

τους τις περιοχές που θα ανακάλυπταν. Έβλεπαν ότι οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές

χώρες θα προσπαθούσαν να αποκοµίσουν µερίδιο από τις νέες χώρες. Θέλοντας

λοιπόν να διασφαλίσουν τις νέες αγορές και τις νέες οδούς µεταφοράς µπαχαρι-

κών από τον ανταγωνισµό των υπολοίπων χωρών, χώρισαν από πριν τον κόσµο

σε ζώνες επιρροής.

Eπιπλέον, οι δύο χώρες ήθελαν να κατοχυρώσουν το πεδίο δράσης τους από

πριν, ώστε να µην υπάρχουν προστριβές µεταξύ τους όταν θα πραγµατοποιού-

νταν η ανακάλυψη αυτών των περιοχών.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα ταξινοµήσετε τα αποτελέσµατα (οικονοµικά, κοινωνι-

κά και πολιτιστικά) των Aνακαλύψεων και να τα αξιολο-

γήσετε βασιζόµενοι και στα σχετικά παραθέµατα.


α) Oικονοµικές µεταβολές

α. Tο κέντρο των οικονοµικών δραστηριοτήτων µεταφέρεται από το µεσογει-

ακό νότο (Γένοβα, Bενετία) στο βορρά (Aµβέρσα) και στον Aτλαντικό (Λισσαβώ-

να).

β. Oι εµπορικές ανταλλαγές διευρύνονται σηµαντικά και η ∆υτική και Bόρεια

Eυρώπη γίνονται το κέντρο του κόσµου.

γ. H µεγάλη ποσότητα χρυσού και ασηµιού οδήγησε στον εκχρηµατισµό των

συναλλαγών και στην οριστική κυριαρχία της νοµισµατικής οικονοµίας.

δ. Πολλοί άνθρωποι πλουτίζουν. Tα χρήµατα αυτά επενδύονται σε εµπορικές,

τραπεζικές κ.ά. επιχειρήσεις. Έτσι, τίθενται οι βάσεις του κεφαλαιοκρατικού συ-

στήµατος στην Eυρώπη.

ε. H βιοτεχία ακµάζει, καθώς εξελίσσεται η τεχνολογία και παραγκωνίζονται

σιγά σιγά οι µεσαιωνικοί οικονοµικοί θεσµοί.

στ. H γεωργική παραγωγή εµπλουτίζεται µε την εισαγωγή νέων προϊόντων

(π.χ. ο καπνός, το κακάο).

ζ. Eξαιτίας της µεγάλης ποσότητας πολύτιµων µετάλλων που έφταναν στην

Eυρώπη, η τιµή των µετάλλων αυτών πέφτει και το κόστος ζωής αυξάνει.

K E ΦA Λ A I O 6

253

β) Kοινωνικές µεταβολές

α. H κοινωνία αρχίζει να διαφοροποιείται σηµαντικά. Στη διαφοροποίηση αυ-

τή καθοριστικό ρόλο παίζει η αστική τάξη, αφού η τάξη αυτή ασχολείται µε τις

νέες οικονοµικές δραστηριότητες.

β. Oι αγρότες επωφελήθηκαν από αυτές τις οικονοµικές µεταβολές, οι ευγενείς

και οι εργάτες έπαθαν µεγάλη καταστροφή.

H εποχή αυτή είναι γενικά µεταβατική.

γ) Iδεολογικές µεταβολές

α. Oι Aνακαλύψεις επέδρασαν στον τρόπο σκέψης των Eυρωπαίων, οι οποίοι

επιθυµούν την επικοινωνία Eυρώπης και Nέου Kόσµου. Oι Eυρωπαίοι στρέφο-

νται προς την άποψη ότι όλα είναι σχετικά.

β. Aναπτύχθηκαν πολλοί επιστηµονικοί κλάδοι, εξαιτίας της ανάγκης αντι-

µετώπισης των πρακτικών προβληµάτων και της αγάπης του ανθρώπου για τη

γνώση.

Oι Aνακαλύψεις δροµολόγησαν ένα πολυεπίπεδο µετασχηµατισµό της ευρω-

παϊκής κοινωνίας. H Eυρώπη όδευε σταθερά προς την παγκόσµια κυριαρχία. Oι

Aνακαλύψεις σηµατοδοτούν µια αποφασιστική τοµή στην ευρωπαϊκή ιστορία·

πέρα από τις οικονοµικές, κοινωνικές κ.ά αλλαγές, δροµολογήθηκε δραστική αλ-

λαγή στον τρόπο σκέψης των Eυρωπαίων. Tο πνεύµα των ανθρώπων άρχισε να

διευρύνεται, θέτοντας τις βάσεις του σύγχρονου πολιτισµού.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για την ανακάλυψη του θαλάσσιου δρόµου

προς τις Iνδίες;


Oι Πορτογάλοι προσπάθησαν να ανακαλύψουν το θαλάσσιο δρόµο προς τις

Iνδίες παραπλέοντας την Aφρική. Xρηµατοδότης ήταν ο πρίγκιπας Eρρίκος Θα-

λασσινός (1394-1460).

O Bαρθολοµαίος Nτιάζ (1450-1500) έφτασε ως το ακρωτήριο της Kαλής Eλπί-

δας το 1487. Tο 1498 ο Bάσκο Nτα Γκάµα έφτασε στις Iνδίες.

Tο 1500 ο Aλβαρέζ Kαµπράλ (περ. 1460-1526) έφτασε κατά λάθος ως τη Bρα-

ζιλία.


254

Oι Πορτογάλοι ιδρύουν εµπορικούς σταθµούς κατά µήκος των ακτών του

Iνδικού ωκεανού, θέτοντας έτσι τα θεµέλια της αυτοκρατορίας τους.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Kάτω από ποιες συνθήκες έγινε ο πρώτος περίπλους της

Γης;


Oι Iσπανοί δε σταµάτησαν να αναζητούν ένα νέο δρόµο προς τις Iνδίες. Mέ-

σα σε αυτή την αναζήτηση εντάσσεται η προσπάθεια του Mαγγελάνου (1480-1521)

να φτάσει στην Aσία ταξιδεύοντας δυτικά. Tο ταξίδι αυτό (1519-1522) ήταν επι-

τυχηµένο και µε αυτό αποδείχτηκε η σφαιρικότητα της Γης.


Tα αµύθητα πλούτη της Iαπωνίας (σελ. 112 του σχολικού βιβλίου)

O Mάρκο Πόλο αφηγείται τις εντυπώσεις του από την Iαπωνία. Έκρινε ότι οι

άνθρωποι εκεί ήταν ευγενείς και η χώρα ήταν εξαιρετικά πλούσια. Yπήρχε πά-

ρα πολύ χρυσάφι και πετράδια αµέτρητα. ∆εν υπήρχε εµπόριο και ο πλούτος

έµενε στη χώρα.

Oι στόχοι του Eρρίκου του Θαλασσσοπόρου (σελ. 124 του σχολι-

κού βιβλίου)

O Eρρίκος ο Θαλασσοπόρος οργάνωνε εξερευνητικά ταξίδια πέρα από τα

Kανάρια νησιά και το ακρωτήριο Mπαταγιόρ για πολλούς λόγους. Πρώτον, τα

µέρη ήταν ανεξερεύνητα. ∆εύτερον, γιατί ήθελε να πληροφορηθεί αν θα µπο-

ρούσαν να υπάρξουν εµπορικές σχέσεις µε αυτούς τους τόπους. Tρίτον, ήθελε

να µάθει µέχρι πού είχαν φτάσει οι άπιστοι. Tέταρτον, αναζητούσε ισχυρούς

χριστιανούς ηγεµόνες και πέµπτον, αναζητούσε µε πάθος συµπαράσταση, ώστε

να εµφυσήσει τη χριστιανική πίστη σ’ όλους τους λαούς.

Tο πρώτο ταξίδι του Xριστόφορου Kολόµβου (σελ. 125 του σχολικού βιβλί-

ου)

Παρατίθενται αποσπάσµατα από το Hµερολόγιο του Kολόµβου που αφορούν

την απόβασή του στο νησί Mπαχάµες και στην Aϊτή. Tα καταλαµβάνει και δη-

λώνει ότι οι κάτοικοι της Aϊτής ήταν άοπλοι και γυµνοί και προφανώς θα εκχρι-

στιανίζονταν άνετα.

K E ΦA Λ A I O 6

255

Kαι µε τη Bούλλα του Πάπα (σελ. 126 του σχολικού βιβλίου)

Tο 1493 ο πάπας Aλέξανδρος VI πρότεινε τη διανοµή του κόσµου µεταξύΠορτογάλων και Iσπανών η οποία έγινε τελικά µε τη συνθήκη της Tορντεζίλαςτο 1494.

Oι Πορτογάλοι επέκτειναν των κυριαρχία τους και έτσι ο κόσµος µοιράστη-κε πρίν ανακαλυφθεί.

Mια φωνή διαµαρτυρίας για την τύχη των ιθαγενών (σελ. 126 του σχολικού

βιβλίου)O επίσκοπος Bαρθολοµαίος Λας Kάζας διαµαρτύρεται στο Bασιλιά της Iσπα-

νίας για την αγριότητα στη συµπεριφορά των Iσπανών απέναντι στους ιθαγε-νείς. Tονίζει ότι οι χριστιανοί φέρονται απάνθρωπα και εξοντώνουν τόσους αν-θρώπους µε µόνο σκοπό τον πλούτο.

H σχετικότητα των πραγµάτων (σελ. 128 του σχολικού βιβλίου)

O Mονταίνι αναφέρει ότι όλα είναι σχετικά και ο καθένας κρίνει την αλήθειαανάλογα µε το τι έχει µάθει και µε το τι θεωρείται σωστό σύµφωνα µε τις πα-ραδόσεις του τόπου του. H διεύρυνση των γνώσεων των Eυρωπαίων οδήγησεσε αλλαγή της στάσης τους απέναντι στα πράγµατα. Άρχισαν να βλέπουν ότιόλα είναι σχετικά, όχι απόλυτα.





1. Tο ενδιαφέρον των Eυρωπαίων για την Aνατολή κεντρίστηκε και από τις διη-

γήσεις του...

α. Aµέρικο Bεσπούτσι

β. Bαρθολοµαίου Nτιάζ

γ. Mάρκο Πόλο

Aπάντηση: γ

2. H µεταφορά των προϊόντων της Aνατολής ήταν δύσκολη, γιατί στην A. Mε-

σόγειο κυριαρχούσαν...

α. οι Άραβες


256

β. οι Bενετοί

γ. οι Tούρκοι

Aπάντηση: γ

3. Στον τοµέα των εξερευνήσεων πρωτοστάτησαν οι Πορτογάλοι και οι…

α. Iταλοί

β. Iσπανοί

γ. Γάλλοι

Aπάντηση: β

4. O πορτολάνος ήταν…

α. ναυτικός χάρτης

β. όργανο προσανατολισµού

γ. τµήµα του καταρτιού των πλοίων

Aπάντηση: α

5. H καραβέλα ήταν νέος τύπος...

α. όπλου

β. καραβιού

γ. κανονιού

Aπάντηση: β

6. O ... τελικά έφτασε στην Kαλκούτα των Iνδιών.

α. Aλβαρέζ Kαρµπράλ

β. Bαρθολοµαίος Nτιάζ

γ. Bάσκο Nτα Γκάµα

Aπάντηση: γ

7. H Bραζιλία κατακτήθηκε από τους…

α. Iσπανούς

β. Πορτογάλους

γ. Oλλανδούς

Aπάντηση: β

8. O Xριστόφορος Kολόµβος νόµιζε ότι είχε φτάσει...

α. στις Iνδίες

β. στο Mακάο

γ. σην Kίνα

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 6

257

9. Πρώτος ο ... κατάλαβε ότι είχε βρεθεί µια νέα ήπειρος.

α. Aµέρικο Bεσπούτσι

β. Mαγγελάνος

γ. Φρανσίσκο Πιζάρο

Aπάντηση: α

10. Mε τη Συνθήκη της … οι Iσπανοί και οι Πορτογάλοι µοίρασαν τον κόσµο.

α. Aυγούστας

β. Mαδρίτης

γ. Tορντεζίλας

Aπάντηση: γ

11. Oι Iσπανοί... τους προκολοµβιανούς πολιτισµούς.

α. αδιαφόρησαν για

β. σεβάστηκαν

γ. κατέστρεψαν

Aπάντηση: γ

12. Oι Iσπανοί τελικά δηµιούργησαν µια ... αυτοκρατορία.

α. ηπειρωτική

β. θαλάσσια

γ. ευρωπαϊκή

Aπάντηση: α

13. Oι Iσπανοί ενδιαφέρονταν κυρίως για...

α. την καλλιέργεια δηµητριακών

β. την εύρεση πολύτιµων µετάλλων

γ. την εκµετάλλευση των σκλάβων

Aπάντηση: β

14. Mετά τις Aνακαλύψεις, το λιµάνι της Bενετίας…

α. γνώρισε παρακµή

β. έµεινε σταθερό κέντρο εµπορίου

γ. άκµασε

Aπάντηση: α

15. Tο ασήµι και το χρυσάφι της Aµερικής προκάλεσε…

α. πτώση των τιµών των αγαθών


258

β. άνοδο των τιµών των αγαθών

γ. ούτε πτώση ούτε άνοδο των τιµών των αγαθών

Aπάντηση: β



1. Ένας από τους λόγους που αναζητούσαν νέους δρόµους προς την Aνατολή

ήταν η έλλειψη πολύτιµων µετάλλων στην Eυρώπη.

2. H ναυτική τεχνολογία δεν εξελίχτηκε καθόλου το 15ο αι.

3. Oι Πορτογάλοι βρήκαν αµέσως το δρόµο για τις Iνδίες.

4. Oι Πορτογάλοι ίδρυσαν µια σειρά εµπορικών σταθµών στις ακτές του Iνδι-

κού ωκεανού.

5. O Kολόµβος ήταν Iταλός.

6. O Kολόµβος αποβιβάστηκε αρχικά στη σηµερινή Kούβα.

7. Tο ταξίδι του Mαγγελάνου κράτησε ενάµισι χρόνο.

8. Oι Πορτογάλοι ανέπτυξαν στη Bραζιλία φυτείες κακάου.

9. Tο ασήµι και το χρυσάφι που εισέρρευσαν ελάχιστα επηρέασαν τις συναλλα-

γές στην Eυρώπη.

10. Πολλοί άνθρωποι πλούτισαν από τον ισπανικό χρυσό.

11. Tην εποχή αυτή τέθηκαν οι βάσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος.

12. H βιοτεχνία την ίδια περίοδο µένει στάσιµη.

13. H κοινωνία τελικά δεν άλλαξε από τις Aνακαλύψεις.




A B

1. H Iσπανία και η Πορτογαλία εκµεταλλεύ- α. πολλοί επιστηµονικοί κλάδοι

τηκαν τη γεωγραφική τους θέση

2. Tα εξερευνητικά ταξίδια των Πορτογάλων β. µετατράπηκαν σε κατακτήσεις

3. Oι πρώτες Aνακαλύψεις γρήγορα γ. µε αποικιακά προϊόντα

4. Oι Πορτογάλοι ενδιαφέρθηκαν πολύ δ. η υφαντουργία, η µεταξουργία

και η τυπογραφία

5. Oι Iσπανοί στράφηκαν κυρίως ε. του ανθρώπου διευρύνεται

6. Tο κέντρο του κόσµου µεταφέρθηκε στ. χρηµατοδοτήθηκαν από τον

Eρρίκο το Θαλασσοπόρο

K E ΦA Λ A I O 6

259

7. Mεγάλη ανάπτυξη γνώρισε ζ. παρέµεινε η γεωργική παραγω-

γή

8. Θεµέλιο της οικονοµίας, πάντως, η. των τιµών είχε θετικές επιπτώ-

σεις

9. H γεωργική παραγωγή εµπλουτίστηκε θ. στην εκµετάλλευση των ορυ-

χείων χρυσού και ασηµιού

10. Στη διαδικασία µετασχηµατισµού της ι. για να πρωταγωνιστήσουν στις

κοινωνίας Aνακαλύψεις

11. Για τους χωρικούς η άνοδος ια. στη ∆υτική και Bόρεια Eυρώ-

πη

12. Aναπτύχθηκαν σηµαντικά και ιβ. σηµαντικό ρόλο έπαιξε η νέα

τάξη, η αστική

13. Mε τις Aνακαλύψεις, ο ορίζοντας ιγ. για την ανάπτυξη της Bραζι-

λίας

Aπάντηση: 1ι, 2στ, 4ιγ, 3β, 5θ, 6ια, 7δ, 8ζ, 9γ,10ιβ, 11η, 12α, 13ε

4. Θρησκευτική µεταρρύθµιση (1517-1555)


α. H Pωµαιοκαθολική Eκκλησία σε κρίση

Eνώ ο Mεσαίωνας τελειώνει, πολλοί είναι αυτοί που διαµαρτύρονται για την

πνευµατική και διοικητική ανεπάρκεια της Kαθολικής Eκκλησίας:

α. Kυριαρχούσε η συνήθεια εξαγοράς των αξιωµάτων της εκκλησίας.

β. Oι Πάπες επέβαλλαν στους πιστούς βαριές εισφορές.

γ. O κατώτερος κλήρος µαστίζονταν από αµάθεια και ηθική παρακµή.

δ. Tη στιγµή που η αντίληψη των ανθρώπων διευρύνεται σηµαντικά, η Eκκλη-

σία εξακολουθεί να επισείει τη διαρκή απειλή του κακού (δείχνοντας έτσι µονο-

νιθικότητα) και να προβάλει διάφορους τρόπους άφεσης των αµαρτιών (π.χ. τα

συγχωροχάρτια).

Oι ανθρωπιστές αντέδρασαν σε αυτή την κατάσταση. Ήθελαν να στρέψουν

όλους τους ανθρώπους στη σωστή µελέτη της Παλαιάς και της Kαινής ∆ιαθήκης.

Έτσι, η Bίβλος µεταφράζεται στη λαϊκή γλώσσα κατά το 16ο αι. H τυπογρα-

φία βοηθάει σηµαντικά στη διάδοση των ιερών κειµένων. H κρίση της Pωµαιοκα-

θολικής Eκκλησίας έλαβε, εκτός από θρησκευτικό, και κοινωνικοπολιτικό χαρα-

κτήρα.


260

β. H Mεταρρύθµιση του Λούθηρου

Στις γερµανικές χώρες η σήψη της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας είχει πιο άµε-

σο αντίκτυπο, γιατί υπήρχε πιο έντονη η αντιπαράθεση µεταξύ κοσµικής εξου-

σίας και εκκλησιαστικής.

Aφορµή στάθηκε η πώληση συγχωροχαρτιών από το µοναχό Tέντζελ στη Γερ-

µανία, ώστε να ολοκληρωθεί το χτίσιµο του Aγ. Παύλου της Pώµης. Tο γεγονός

αυτό, η εκµετάλλευση δηλ. της αµάθειας του λαού για ιδιοτελείς σκοπούς, εξόρ-

γισε το Γερµανό µοναχό και θεολόγο Mαρτίνο Λούθηρο.

O Λούθηρος τοιχοκόλλησε τον Oκτώβριο του 1517 95 θέσεις διαµαρτυρίας

εναντίον των συγχωροχαρτιών και άλλων δογµατικών ζητηµάτων.

O πάπας Λέοντας I΄αφόρισε το Λούθηρο. H βούλλα του αφορισµού κατέληξε

στη φωτιά από τον ίδιο το Λούθηρο (1520).

O Aυτοκράτορας της Aγίας Pωµαϊκής Aυτοκρατορίας κάλεσε το Λούθηρο να

απολογηθεί ενώπιον της ∆ίαιτας της Bορµς, εκείνος όµως αρνήθηκε να αναιρέ-

σει τις απόψεις του. Όταν η ∆ίαιτα τον καταδίκασε, ο Λούθηρος κρύφτηκε στον

πύργο του εκλέκτορα της Σαξονίας.

Tο κήρυγµα του Λούθηρου βρήκε αµέσως ανταπόκριση στη Γερµανία, όπου οι

αγρότες κατέλαβαν τα εκκλησιαστικά κτήµατα.

Kαθώς ο Aυτοκράτορας ήταν απασχοληµένος µε τους ιταλικούς πολέµους, η

Mεταρρύθµιση βρήκε το χρόνο να απλωθεί περισσότερο. Mια νέα καταδίκη του

Λουθηρανισµού (1529) έκανε τους λουθηρανούς ηγεµόνες να διαµαρτυρηθούν.

Γι’ αυτό ονοµάστηκαν προτεστάντες, ή διαµαρτυρόµενοι. Tο 1530 οι ηγεµόνες

αυτοί υπέβαλαν στη ∆ίαιτα ένα υπόµνηµα µε τις αρχές του Λουθηρανισµού, την

Oµολογία της Aυγούστας.

Tελικά πάντως ξέσπασε στη χώρα εµφύλια διαµάχη, η οποία τερµατίστηκε µε

την Eιρήνη της Aυγούστας (1555). Kάθε κρατίδιο θα επέλεγε µόνο του το δόγµα

που θα ακολουθούσε.

γ. H διάδοση της Mεταρρύθµισης

H διδασκαλια του Λούθηρου εξαπλώθηκε στην Eλβετία. Aρχηγός της µεταρ-

ρύθµιστικής κίνησης ήταν ο Zβίγγλιος (1484-1531), ο οποίος έφτασε σε ένοπλη

αντιπαράθεση µε τους καθολικούς.

O Iωάννης Kαλβίνος (1509-1564) διατύπωσε το δικό του εκκλησιαστικό δόγµα

και εφάρµοσε το δικό του τρόπο ζωής στη Zυρίχη, ακολουθώντας τα βήµατα του

Λούθηρου.

K E ΦA Λ A I O 6

261

O Kαλβινισµός πολεµήθηκε άγρια στη Γαλλία. Στις 24/8/1572 2.000 Oυγενότοι

(Γάλλοι καλβινιστές) σφάχτηκαν από τους καθολικούς στο Παρίσι (Nύχτα του

Aγίου Bαρθολοµαίου).

Στην Aγγλία, η οριστική ρήξη µε τη Pώµη (1534) προήλθε από το βασιλιά Eρρί-

κο H΄(1534-1547) εξαιτίας µιας προσωπικής διαµάχης µε τον Πάπα. H παραλ-

λαγή της Mεταρρύθµισης στην Aγγλία Oνοµάστηκε Aγγλικανισµός και η εκκλη-

σία Aγγλικανική, κεφαλή της οποίας ήταν ο Bασιλιάς.

δ. H Aντιµεταρρύθµιση

Mπροστά σε όλα αυτά τα γεγονότα η Pωµαιοκαθολική Eκκλησία αποφάσισε

να αντιδράσει.

• Tα µοναχικά τάγµατα

Ως πιο σηµαντικό µέσο για την αντεπίθεση εναντίον της Mεταρρύθµσης κρί-

θηκε η αναδιοργάνωση των παλιών µοναχικών ταγµάτων και η ίδρυση νέων. Tα

τάγµατα αυτά θα διέδιδαν τα δόγµατα της Eκκλησίας µέσω συνεχούς προπαγάν-

δρας.

• H Iερή Eξέταση

Tο 1542 αναδιοργανώθηκε ο παλαιός θεσµός της Iεράς Eξέτασης. Oι ύποπτοι

υποβάλλονταν σε βασανιστήρια και τιµωρία ήταν η καύση στην πυρά.

• H Λογοκρισία

Iδρύθηκε στη Pώµη ένα συµβουλιο λογοκρισίας. Aυτό σε τακτά διαστήµατα

δηµοσίευε κατάλογο βιβλίων τα οποία περιείχαν αιρετικές θέσεις (Index

Libroum Prohibitorum).

• H Σύνοδος του Tρέντο (1545-1563)

Παράλληλα, η Pωµαιοκαθολική Eκκλησία προσπάθησε να αντιµετωπίσει τις

εσωτερικές της αδυναµίες. H ανασυγκρότηση της Eκκλησίας και η αποσαφήνιση

του ρωµαιοκαθολικού δόγµατος πραγµατοποιήθηκε από τη Σύνοδο του Tρέντο

(1545-1563). Eκεί αποφασίστηκαν τα ακόλουθα:

– H αναµόρφωση του κλήρου µέσω της δηµιουργίας ειδικών εκκλησιαστικών

σχολείων, των σεµιναρίων.

– O Πάπας ήταν ανώτερος από τις Συνόδους στα δογµατικά και διοικητικά θέ-

µατα.

– Eγκρίθηκαν τα ως τότε µέτρα εναντίον της Mεταρρύθµισης.

ε. Oι συνέπεις της Mεταρρύθµισης

α) ∆ιασπάστηκε η θρησκευτική ενότητα της ∆. Eυρώπης. O Λουθηρανισµός

χαρακτηριζόταν από διασπαστικές τάσεις, καθώς προωθούσε τον τοπικισµό, ενώ


262

ο Kαλβινισµός και ο Kαθολικισµός συντέλεσαν στη συγκρότηση µεγάλων κρα-

τών.

β) H Mεταρρύθµιση βρίσκεται σε άµεση αλληλεπίδραση µε τη διαδικασία δη-

µιουργίας εθνικών ταυτοτήτων. Έτσι, το β΄ µισό του 16ου αι. στη Γαλλία διεξά-

γονται έντονες θρησκευτικές διαµάχες, ενώ στη Γερµανία το 17ο αι. ξεσπάει ο

Tριαντακονταετής Πόλεµος (1618-1648).

γ) H Mεταρρύθµιση, κυρίως ο Kαλβινισµός, προωθούσε τις ατοµικές ελευθε-

ρίες και συνέβαλε στην ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού συστήµατος και του κα-

πιταλισµού.

δ) H Mεταρρύθµιση προώθησε την ατοµική δράση: η σωτηρία της ψυχής ήταν

ατοµική υπόθεση, η ηθική δεν είναι απόλυτο µέγεθος αλλά σχετικό.

ε) Kάτω από αυτές τις εξελίξεις, δίνεται νέα ώθηση στην ανάπτυξη των επι-

στηµών, των γραµµάτων, των τεχνών και γενικότερα της παιδείας.


– Σβίγγλιος 1484-1531

– Iωάννης Kαλβίνος 1509-1564

– Aρχίζει η διάθεση των συγχωροχαρτιών

στη Γερµανία 1515

– O Λούθηρος τοιχοκολλεί τις 95 θέσεις 1517

– O Λούθηρος καίει την παπική βούλλα

αφορισµού 1520

– O Λουθηρανισµός καταδικάζεται ξανά.

– Oι λουθηρανοί διαµαρτύρονται 1529

– H Oµολογία της Aυγούστας 1530

– Σκοτώνεται ο Zβίγγλιος 1531

– Eρρίκος H΄ 1534-1547

– Oριστική ρήξη Eρρίκου H΄ και Πάπα 1534

– Aναδιοργανώνεται η Iερά Eξέταση 1542

– Σύνοδος του Tρέντο 1545-1563

– H Eιρήνη της Aυγούστας 1555

– H νύχτα του Aγίου Bαρθολοµαίου 24/8/1572

K E ΦA Λ A I O 6

263



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η συµβολή του ανθρωπιστικού κινήµατος στην εκδή-

λωση της Mεταρρύθµισης και πώς επέδρασε στη διαµόρφω-

ση του περιεχοµένου της; Συµβουλευτείτε και το σχετικό

παράθεµα.


α) H συµβουλή των ανθρωπιστών στην εκδήλωση της Mεταρρύθµισης ήταν

καθοριστική. O Aνθρωπισµός, κίνηµα που κατεξοχήν πρόβαλλε το άτοµο και τις

δυνατότητες που διέθετε για να διαχειριστεί ο ίδιος τη ζωή του, επηρέασε καθο-

ριστικά τη σκέψη των µεταρρυθµιστών, καθώς, εκτός από άλλα, τους έκανε να

δουν µε κριτική µατιά τις αδυναµίες και τα τρωτά σηµεία του ρωµαιοκαθολικού

δόγµατος.

β) Oι ανθρωπιστές αντέδρασαν σε αυτή την κατάσταση. Ήθελαν να στρέψουν

όλους τους ανθρώπους στη σωστή µελέτη της Παλαιάς και της Kαινής ∆ιαθήκης.

Έτσι, η Bίβλος µεταφράζεται στη λαϊκή γλώσσα κατά το 16ο αι. H τυπογρα-

φία βοηθάει σηµαντικά στη διάδοση των ιερών κειµένων.

Mέσα από τη στενή επαφή µε τα εκκλησιαστικά κείµενα έγινε κατανοητό ότι

σηµασία είχε η αληθινή πίστη και όχι η τήρηση των τύπων.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα σχολιάσετε τη γκραβούρα που απεικονίζει την καύση

της βούλλας του Πάπα, επισηµαίνοντας αφενός τους λόγους

της δηµόσιας καύσης του παπικού εγγράφου και αφετέρου

το συµβολισµό αυτής της ενέργειας. Ποιος τίτλος θα ταί-

ριαζε, κατά τη γνώµη σας, στην εικόνα αυτή;


α) O Λούθηρος ήθελε να δείξει ότι οι καιροί είχαν αλλάξει, αφού ο αφορισµός

του Πάπα δεν είχε καµία αξία στη Γερµανία. Ήθελε ακόµη να δείξει την προσω-

πική του διαφωνία µε τους τρόπους αντιµετώπισης των διαφωνούντων µε την

επίσηµη Pωµαιοκαθολική Eκκλησία. Tέλος, ήθελε να επισηµάνει ότι ο ίδιος ήταν

έτοιµος να πολεµήσει µε σθένος για τις ιδέες και τις απόψεις του, τις µόνες σω-

στές κατά την άποψη του Λούθηρου.

β) O Λούθηρος δεν προέβη σε αυτή την κίνηση χωρίς υποστήριξη. Mαζί του

ήταν ηγεµόνες και λαός, οι οποίοι ήταν αηδιασµένοι από την προσπάθεια της Pω-

µαιοκαθολικής Eκκλησίας να κρατάει κάτω από τον απόλυτο έλεγχό της τους πι-

στούς. O Λούθηρος ήθελε να τονίσει ότι φτάνει πια, η παπική αλαζονεία δε θα πε-


264

ράσει. H κίνηση αυτή βρήκε άµεση απήχηση, αφού ήδη υπήρχε σηµαντική προϊ-

στορία όσον αφορά τη διαµάχη κοσµικής-εκκλησιαστικής εξουσίας. Aυτές οι κοι-

νωνικές δυνάµεις της Γερµανίας ταυτίστηκαν απόλυτα µε την «ανταρσία» του

Λούθηρου, ιδιαίτερα µάλιστα αφότου φάνηκε ότι ο Λούθηρος δεν ήταν διατεθει-

µένος να υποχωρήσει στις παπικές πιέσεις.

γ) Ένας άλλος τίτλος που θα µπορούσε να δοθεί είναι: «H απόφαση των µε-

ταρυθµιστών να παλέψουν για την πίστη τους».

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα αξιολογήσετε την αποτελεσµατικότητα των µέτρων µε

τα οποία η Kαθολική Eκκλησία αντιµετώπισε τη Mεταρ-

ρύθµιση.


H Kαθολική Eκκλησία προσπάθησε να αντιδράσει στο µεταρρυθµιστικό κίνη-

µα σε διάφορα επίπεδα. Ωστόσο, κύριο χαρακτηριστικό αυτής της προσπάθειας

είναι το γεγονός ότι χρησιµοποίησε βία για να «επαναφέρει» τους πιστούς στον

Kαθολικισµό, όπως φαίνεται από την ενεργοποίηση της Iεράς Eξέτασης και τη

δηµιουργία ενός συµβουλίου λογοκρισίας. Eπιπλέον, η Pωµαιοκαθολική Eκκλη-

σία χρησιµοποίησε και την προπαγάνδα ως µέσο αντίδρασης. Tα µέτρα αυτά ήταν

δύσκολο να αποδώσουν, αφού η βία προκαλεί βία και νέους µάρτυρες, δεδοµένου

µάλιστα ότι οι λόγοι επικράτησης της Mεταρρύθµισης δεν ήταν µόνο θρησκευτι-

κοί-ιδεολογικοί αλλά και οικονοµικοί-κοινωνικοί. H Pωµαιοκαθολική Eκκλη-

σίας θα έπρεπε να προχωρήσει στην εξάλειψη αυτών των βαθύτερων παραγό-

ντων, αν ήθελε να νικήσει τους µεταρρυθµιστές. O Πάπας θα έπρεπε να προβεί σε

βαθύ εκδηµοκρατισµό της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας, πράγµα βέβαια αδύνατο,

γιατί ο ίδιος θα έχανε τη θέση που είχε ως µοναδικός αντιπρόσωπος του Θεού επί

της Γης.

Oι Πάπες είχαν µάθει να φέρονται ως απόλυτοι µονάρχες, που βρίσκονταν

πιο ψηλά και από τους Aυτοκράτορες ακόµη. ∆εν είχαν κατανοήσει ούτε πριν

από την εκδήλωση της Mεταρρύθµισης, αλλά ούτε και µετά, τα νέα δεδοµένα των

καιρών, όπως διαµορφώθηκαν µετά την Aναγέννηση. Γι’ αυτό και τελικά πλήρω-

σαν τα επείχειρα της µωρίας τους.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα σχολιάσετε τις συνέπειες της Mεταρρύθµισης - Aντιµε-

ταρρύθµισης για την Eυρώπη και ολόκληρο τον κόσµο.


α) ∆ιασπάστηκε η θρησκευτική ενότητα της ∆. Eυρώπης. O Λουθηρανισµός χα-

ρακτηριζόταν από διασπαστικές τάσεις, καθώς προωθούσε τον τοπικισµό, ενώ ο

Kαλβινισµός και ο Kαθολικισµός συντέλεσαν στη συγκρότηση µεγάλων κρατών.

K E ΦA Λ A I O 6

265

β) H Mεταρρύθµιση βρίσκεται σε άµεση αλληλεπίδραση µε τη διαδικασία δη-

µιουργίας εθνικών ταυτοτήτων. Έτσι, το β΄µισό του 16ου αι. στη Γαλλία διεξά-

γονται έντονες θρησκευτικές διαµάχες, ενώ στη Γερµανία το 17ο αι. ξεσπάει ο

Tριαντακονταετής Πόλεµος (1618-1648).

γ) H Mεταρρύθµιση, κυρίως ο Kαλβινισµός, προωθούσε τις ατοµικές ελευθε-

ρίες και συνέβαλε στην ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού συστήµατος.

δ) H Mεταρρύθµιση προώθησε την ατοµική δράση: η σωτηρία της ψυχής ήταν

ατοµική υπόθεση, η ηθική δεν είναι απόλυτο µέγεθος αλλά σχετικό.

ε) Kάτω από αυτές τις εξελίξεις δίνεται νέα ώθηση στην ανάπτυξη των επι-

στηµών, των γραµµάτων, των τεχνών και γενικότερα της παιδείας.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια τρωτά σηµεία εµφάνιζε στο εσωτερικό της η Kαθολι-

κή Eκκλησία προς το τέλος του Mεσαίωνα;


Eνώ ο Mεσαίωνας τελειώνει, πολλοί είναι αυτοί που διαµαρτύρονται για την

πνευµατική και διοικητική ανεπάρκεια της Kαθολικής Eκκλησίας:

α. Kυριαρχούσε η συνήθεια εξαγοράς των αξιωµάτων της εκκλησίας.

β. Oι Πάπες επέβαλλαν στους πιστούς βαριές εισφορές.

γ. O κατώτερος κλήρος µαστίζονταν από αµάθεια και ηθική παρακµή.

δ. Tη στιγµή που η αντίληψη των ανθρώπων διευρύνεται σηµαντικά η Eκκλη-

σία εξακολουθεί να επισείει τη διαρκή απειλή του κακού (δείχνοντας έτσι µονο-

λιθικότητα) και να προβάλει διάφορους τρόπους άφεσης των αµαρτιών (π.χ. τα

συγχωροχάρτια).

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς εξελίχτηκαν τα γεγονότα µετά την τοιχοκόλληση των

95 θέσεων από το Λούθηρο;


O πάπας Λέοντας I΄ αρχικά προσπάθησε να µεταπείσει το Λούθηρο, αργότε-

ρα όµως τον αφόρησε. H βούλλα του αφορισµού κατέληξε στη φωτιά από τον

ίδιο το Λούθηρο (1520).

O αυτοκράτορας της Aγίας Pωµαϊκής Aυτοκρατορίας κάλεσε το Λούθηρο να

απολογηθεί ενώπιον της ∆ίαιτας της Bορµς, εκείνος όµως αρνήθηκε να αναιρέ-

σει τις απόψεις του. Όταν η ∆ίαιτα τον καταδίκασε, ο Λούθηρος κρύφτηκε στον

πύργο του εκλέκτορα της Σαξονίας.


266

Tο κήρυγµα του Λούθηρου βρήκε αµέσως ανταπόκριση στη Γερµανία, όπου οι

αγρότες κατέλαβαν τα εκκλησιαστικά κτήµατα. Tο 1526 ξεσπάει ο Πόλεµος των

Xωρικών, αλλά καταπνίγηκε.

Kαθώς ο Aυτοκράτορας ήταν απασχοληµένος µε τους ιταλικούς πολέµους, η

Mεταρρύθµιση βρήκε το χρόνο να απλωθεί περισσότερο. Mια νέα καταδίκη του

Λουθηρανισµού έκανε τους λουθηρανούς ηγεµόνες να διαµαρτυρηθούν. Γι’ αυτό

ονοµάστηκαν προτεστάντες, ή διαµαρτυρόµενοι. Tο 1530 οι ηγεµόνες αυτοί υπέ-

βαλαν στη ∆ίαιτα ένα υπόµνηµα µε τις αρχές του Λουθηρανισµού, την Oµολογία

της Aυγούστας. Tελικά πάντως ξέσπασε στη χώρα εµφύλια διαµάχη, η οποία τερ-

µατίστηκε µε την Eιρήνη της Aυγούστας (1555). Kάθε κρατίδιο θα επέλεγε µόνο

του το δόγµα που θα ακολουθούσε.

3η Ε ρ ώ τ η σ η : Mε ποιες µορφές διαδόθηκε η Mεταρρύθµιση έξω από τα

σύνορα της Γερµανίας;


H διδασκαλία του Λούθηρου εξαπλώθηκε στην Eλβετία. Aρχηγός της µεταρ-

ρυθµιστικής κίνησης ήταν ο Zβίγγλιος (1484-1531), ο οποίος έφτασε σε ένοπλη

αντιπαράθεση µε τους καθολικούς.

O Iωάννης Kαλβίνος (1509-1564) διατύπωσε το δικό του εκκλησιαστικό δόγµα

στη Zυρίχη, ακολουθώντας τα βήµατα του Λούθηρου. O Kαλβίνος πίστευε ότι ο άν-

θρωπος είναι διεφθαρµένος και ότι, για να σωθεί, έπρεπε να στραφεί στη µελέτη

της Bίβλου και στην τήρηση µιας αυστηρής κοινωνικής και προσωπικής πειθαχίας.

O Kαλβινισµός πολεµήθηκε άγρια στη Γαλλία. Στις 24/8/1572 2.000 Oυγενότοι

(Γάλλοι καλβινιστές) σφάχτηκαν από τους καθολικούς στο Παρίσι (Nύχτα του

Aγίου Bαρθολοµαίου).

Στην Aγγγλία, η οριστική ρήξη µε τη Pώµη προήλθε από το βασιλιά Eρρίκο H΄

(1534-1547) εξαιτίας µιας προσωπικής διαµάχης µε τον Πάπα. H παραλλαγή της

Mεταρρύθµισης στην Aγγλία ονοµάστηκε Aγγλικανισµός και η εκκλησία Aγγλι-

κανική, κεφαλή της οποίας ήταν ο Bασιλιάς.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι αποφάσισε η σύνοδος του Tρέντο;


Aποφασίστηκαν τα ακόλουθα:

– H αναµόρφωση του κλήρου µέσω της δηµιουργίας ειδικών εκκλησιαστικών

σχολείων, των σεµιναρίων.

– O Πάπας ήταν ανώτερος από τις Συνόδους στα δογµατικά και διοικητικά θέ-

µατα.

– Eγκρίθηκαν τα ως τότε µέτρα εναντίον της Mεταρρύθµισης.

K E ΦA Λ A I O 6

267


Oι αδυναµίες της Eκκλησίας (σελ. 129 του σχολικού βιβλίου)

O Έρασµος καταγγέλει τη διαφθορά κάποιων εκκλησιαστικών αξιωµατούχωνπου µε κάθε τρόπο προσπαθούν να εκµεταλλευθούν οικονοµικά τους πιστούς.Aπό την άλλη παρατηρεί τη διοικητική ανεπάρκεια της Eκκλησίας και την έλ-λειψη χριστιανικού πνεύµατος. Kατά την Aναγέννηση γίνονται πιο φανερές οιαδυναµίες της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας, η οποία δεν µπορεί να ακολουθή-σει το πνεύµα της εποχής. H στάση αυτή και η διαφθορά στους κόλπους τηςEκκλησίας οδήγησε στη Mεταρρύθµιση.

Συγχωροχάρτια (σελ. 130 του σχολικού βιβλίου)

Tα συγχωροχάρτια ήταν η γραπτή άφεση αµαρτιών που παραχωρούσε ηEκκλησία στους πιστούς κατά τον Mεσαίωνα έναντι χρηµατικής προσφοράς. HEκκλησία τα χρησιµοποίησε ως µέσο ελέγχου των πιστών µέσω του φόβου καιτης µόνιµης απειλής της αµαρτίας. Aκόµα περισσότερο, χρησιµοποιήθηκαν ωςµέσο πλουτισµού της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας.

H επιστροφή στη Bίβλο (σελ. 130 του σχολικού βιβλίου)

O Έρασµος δηλώνει την άποψή του ότι η Bίβλος πρέπει να διαδοθεί σ’ όλεςτις κοινωνικές και µορφωτικές τάξεις γιατί η χριστιανική θρησκεία δε στηρίζε-ται στην αµάθεια. Eπίσης, ήθελε η Bίβλος να µεταφραστεί σ’ όλες τις γλώσσεςκαι να διαδοθεί.

Tο προανάκρουσµα της Mεταρρύθµισης (σελ. 131 του σχολικού βιβλίου)

O Λούθηρος αντιδρά στο φαινόµενο εµφάνισης συγχωροχαρτιών, θεωρώ-ντας ότι όλοι οι άνθρωποι, άσχετα από την οικονοµική τους επιφάνεια, έχουνδικαίωµα στη χριστιανική πίστη και στα αγαθά του Xριστού.

O Λούθηρος καταδίκαζε κυριολεκτικά τα συγχωροχάρτια και αµφισβητούσεµε λογικά επιχειρήµατα τις παπικές απόψεις και άλλα δογµατικά ζητήµατα.

Tα βασικά σηµεία της διδασκαλίας του Λουθήρου (σελ. 131 του σχολικού

βιβλίου)O Mαρτίνος Λούθηρος πίστευε βαθιά στην αυθεντία της Aγίας Γραφής. Oι

εξωτερικοί λατρευτικοί τύποι δέν είχαν αξία γι’ αυτόν και παραδεχόταν µόνοτην προσευχή ως µέσο επικοινωνίας µε το Θεό. Tο κήρυγµα του Λουθήρου ήτανφυσικό να προκαλέσει µια ευρύτερη µεταρρυθµιστική κίνηση.


268

Θεµελιώδης αρχή της καλβινικής διδασκαλίας (σελ. 132 του σχολικού βι-

βλίου) O Kαλβίνος εκφράζει την πεποίθησή του ότι όλα κινούνται σύµφωνα µε το

προαιώνιο σχέδιο του Θεού. Έτσι, η σωτηρία ενός ανθρώπου εξαρτάται από τηδικαιοσύνη του Θεού, που είναι δεδοµένη και ανεξιχνίαστη. O Kαλβίνος υπο-στηρίζει την ελευθερία της ατοµικής δραστηριότητας. O Kαλβινισµός προώθη-σε την ατοµική δράση, τις οικονοµικές και πολιτικές αλλαγές. ∆εν είναι τυχαίοπου οι καθολικές χώρες ήταν καθυστερηµένες σε σχέση µε τις µη καθολικές.Aκόµα και η καθολική Γαλλία χρειάστηκε τη Γαλλική Eπανάσταση για να προ-χωρίσει.





1. Tα εκκλησιαστικά αξιώµατα απονέµονται µε... κριτήρια.

α. αξιοκρατικά

β. µη αξιοκρατικά

γ. χρηµατικά

Aπάντηση: γ

2. Tο α΄ µισό του 16ου αι, ο αριθµός µεταφράσεων της Bίβλου σε λαϊκή γλώσ-

σα...

α. µειώνεται

β. αυξάνεται

γ. µένει σταθερός

Aπάντηση: β

3. H Aφορµή για τη Mεταρρύθµιση εκδηλώθηκε όταν Πάπας ήταν…

α. Γρηγόριος Γ΄

β. Λέων I΄

γ. Nικόλαος B΄

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 6

269

4. H αντίδραση στις παπικές διδασκαλίες προήλθε από…

α. το Mαρτίνο Λούθηρο

β. το µοναχό Tέντζελ

γ. το Φίλιππο Mελάχθονα

Aπάντηση: α

5. O Λούθηρος έκαψε τη βούλλα του αφορισµού το...

α. 1519

β. 1521

γ. 1520

Aπάντηση: γ

6. O Λούθηρος αφέθηκε να εµφανιστεί µπροστά…

α. στη ∆ίαιτα της Bόρµς

β. στον Aυτοκράτορα

γ. στον Πάπα

Aπάντηση: α

7. O Λουθηρανισµός διαδόθηκε… στη Γερµανία.

α. δύσκολα

β. εύκολα αλλά αργά

γ. ταχύτατα

Aπάντηση: γ

8. Tο κείµενο µε τις βασικές αρχές του Λουθηρανισµού ονοµάζεται Oµολογία...

α. του Bάρτµπουργκ

β. της Bεστφαλίας

γ. της Aυγούστας

Aπάντηση: γ

9. O Iωάννης Kαλβίνος ήταν...

α. Eλβετός

β. Γάλλος

γ. Γερµανός

Aπάντηση: α

10. Oι Γάλλοι ηγεµόνες θεωρούσαν τον Kαλβινισµό... στοιχείο.

α. ενοποιητικό

β. απολυταρχικό

γ. διασπαστικό

Aπάντηση: γ


270

11. H νύχτα του Aγίου Bαρθολοµαίου διαδραµατίστηκε...

α. στο Παρίσι

β. στη Nαντ

γ. στο Στρασβούργο

Aπάντηση: α

12. H Pωµαιοκαθολική Eκκλησία αναδιοργάνωσε...

α. τα µοναχικά τάγµατα

β. την παπική προπαγάνδα

γ. την Iερή Eξέταση

Aπάντηση: γ

13. O Πάπας, µε τη Σύνοδο του Tρέντο, θεωρήθηκε... τη Σύνοδο.

α. κατώτερος από

β. ανώτερος από

γ. ισότιµος µε

Aπάντηση: β



1. Tα τρωτά σηµεία της Pωµαιοκαθολικής Eκκλησίας είχαν πιο άµεσο αντίκτυ-

πο στη Γερµανία.

2. O Λούθηρος τοιχοκόλλησε τις 95 θέσεις στο δηµαρχείο της Bιτεµβέργης.

3. O Λούθηρος θεωρούσε ότι η Eκκλησία έπρεπε να αναπροσαρµόσει το δόγµα

της.

4. O Πάπας Γρηγόριος B΄ αφόρισε το Λούθηρο.

5. Oι Λουθηρανοί ενίσχυσαν τελικά τις θέσεις τους.

6. H Eιρήνη της Aυγούστας όριζε ότι το θρήσκευµα κάθε κρατιδίου θα ορίζο-

νταν ύστερα από καθολικό δηµοψήφισµα.

7. O Eρρίκος H΄ στράφηκε εναντίον του Πάπα το 1511.

8. O Πάπας αρνήθηκε να αποµακρύνει τους Kαρδινάλιους από τη Pώµη.

9. H Σύνοδος του Tρέντο ήταν σηµαντική για την Kαθολική Eκκλησία.

10. H Mεταρρύθµιση ήταν πιο δηµοκρατική από τον Kαθολικισµό.

11. Tο µεταρρυθµιστικό κίνηµα ήταν σχετικό µε τη διαδικασία σχηµατισµού εθνι-

κών ταυτοτήτων.

12. H Mεταρρύθµιση έδινε προτεραιότητα στη δράση του ατόµου.

13. Πάντως η Mεταρρύθµιση δεν ευνόησε την ανάπτυξη των επιστηµών.


K E ΦA Λ A I O 6

271



A B

1. Eνώ τελείωνε ο Mεσαίωνας, η α της θρησκευτικής ενότητας της

Pωµαιοκαθολική Eκκλησία Eυρώπης

2. O κατώτερος κλήρος β. η αποσαφήνιση του καθολικού

δόγµατος

3. H εκκλησία στράφηκε στην γ. κατά τη διάρκεια ένοπλης σύ-

γκρουσης

4. H κρίσης της Pωµαιοκαθολικής δ. ζούσε στην αµάθεια και στην

Eκκλησίας ήταν ηθική παρακµή

5. ο Zβίγγλιος σκοτώθηκε ε. στην νοοτροπία του ατόµου

6. O Kαλβίνος οργάνωσε στ. πώληση των συγχωροχαρτιών

7. H Iερά Eξέταση χρησιµοποιούσε ζ. δεν ανταποκρινόταν στις

βασανιστήρια προσδοκίες των πιστών

8. H Pωµαιοκαθολική Eκκλησία ίδρυσε η. συντηρητικές χώρες

στη Pώµη

9. Σκοπός της Συνόδου του Tρέντο ήταν θ. σχετική µε το αναγεννησιακό πνεύ-

µα της ανανέωσης

10. H Mεταρρύθµιση σήµανε το τέλος ι. τον Kαθολικισµό στη Γερµανία

οδήγησε στον Tριαντακονταετή

Πόλεµο

11. H προσπάθεια του Γερµανού ια. για την απόσπαση των οµολογιών

Aυτοκράτορα να επιβάλει δυναµικά

12. Oι καθολικές χώρες ήταν ιβ. ένα συµβούλιο λογοκρισίας

13. H Mεταρρύθµιση επέβαλε σηµαντικές ιγ. πιο συστηµατικά τη Mεταρρύ-

µεταβολές θµιση στην Eλβετία

Aπάντηση: 1ζ, 2δ, 3στ, 4θ, 5γ, 6ιγ, 7ια, 8ιβ, 9β, 10α, 11ι, 12η, 13ε

5. H Aνατολή υπό την οθωµανική κυριαρχία


α. H επέκταση των Oθωµανών Tούρκων στην Aνατολική Eυρώπη και

στη Mεσόγειο

• H οθωµανική στρατηγική στη Mεσόγειο

H Kωνσταντινούπολη αποτελούσε πρωτεύουσα µοναδικής, πολιτικής και


272

στρατηγικής σηµασίας. H οθωµανική ισχύς αναγνωρίστηκε από τα ευρωπαϊκά

κράτη. Aκόµη και η Bενετία αναγκάστηκε να υπογράψει συνθήκες ειρήνης µε

τους Tούρκους. Tο πρώτο τέταρτο του 16ου αι. το µεγαλύτερο µέρος της A. Mε-

σογείου ήταν υπό τουρκική κατοχή.

• H επέκταση στην Aνατολική Eυρώπη

O Σουλεϊµάν ο Mεγαλοπρεπής (1520-1556) έφτασε µέχρι τη Bιέννη (1529). Tε-

λικά, ο Kάρολος E΄, Aυτοκράτορας της Γερµανίας, πέτυχε να µεταφέρει τον πό-

λεµο σε άλλα µέτωπα.

Oι Tούρκοι άρχισαν να ανακατεύονται στις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Oι Γάλ-

λοι, θέλοντας να κυριαρχήσουν στην Eυρώπη, προσέγγισαν τους Oθωµανούς.

Tο 1536, στα πλαίσια αυτής της πολιτικής, υπογράφτηκαν οι διοµολογήσεις,

δηλ. εµπορικές συµφωνίες µεταξύ Φραγκίσκου A΄ και Σουλεϊµάν του Mεγαλο-

πρεπούς.

• Mετατόπιση της ευρωπαϊκής και οθωµανικής αναµέτρησης στο µεσογειακό

χώρο. H ναυµαχία της Nαυπάκτου

Όταν η Oθωµανική Aυτοκρατορία επεκτάθηκε στη B. Aφρική, στο αντιτουρ-

κικό µέτωπο προστέθηκαν και οι Iσπανοί (µαζί µε τους Γερµανούς).

Oι Tούρκοι στράφηκαν µε επιτυχία εναντίον της Xίου (1566) και της Kύπρου

(1571).

Συγκροτήθηκε πάλι Iερός Συνασπισµός εναντίον των Tούρκων, ο οποίος συ-

νέτριψε το ναυτικό των Tούρκων στη Nαύπακτο (1571).

H νίκη των χριστιανικών δυνάµεων στη Nαύπακτο δεν προσέφερε στην Eυ-

ρώπη άµεσα αποτελέσµατα, γιατί η χριστιανική συµµαχία διασπάστηκε σύντοµα,

εξαιτίας των διοµολογήσεων, των θρησκευτικών ερίδων αλλά και για άλλους λό-

γους. Kάτω από αυτές τις συνθήκες οι Tούρκοι κατέλαβαν την Kρήτη (1645-

1669).

β. Eλληνισµός και ∆ύση

• H στάση των Eλλήνων κατά τις επιχειρήσεις των δυτικών δυνάµεων ενα-

ντίον της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας

Tο όνειρο των Eλλήνων για ελευθερία από τον τουρκικό ζυγό συνδέθηκε µε

την αντιτουρκική πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάµεων, αφού άλλωστε οι πιο

πολλοί πόλεµοι µεταξύ Tούρκων και Eυρωπαίων διεξήχθηκαν στον ελλαδικό χώ-

ρο.

∆ιαδίδονταν παραδόσεις και χρησµοί για επικείµενη ανάσταση του Γένους.

Ξεσπούσαν τοπικές εξεγέρεις σε διάφορες περιοχές.

K E ΦA Λ A I O 6

273

Kαι η Γαλλία, από τα τέλη του 15ου αι., υπόσχονταν ότι θα επελευθέρωνε τους

Έλληνες από τον τουρκικό ζυγό. Mετά το 1535, όµως, η Γαλλία ακολούθησε φι-

λοτουρκική πολιτική.

Kαι οι Iεροί Συνασπισµοί κάλυπταν τις επιδιώξεις και τα συµφέροντά τους

στην A. Mεσόγειο µε διακηρύξεις για δήθεν προσπάθειες εκδίωξης των άπιστων

από την περιοχή.

• Eπαναστατικές κινήσεις µετά τη ναυµαχία της Nαυπάκτου

Mετά την ήττα των Tούρκων στη ναυµαχία της Nαυπάκτου, οι Έλληνες και οι

υπόλοιποι υπόδουλοι λαοί της Bαλκανικής ζητούσαν πιο επίµονα τη βοήθεια

των ευρωπαϊκών χωρών.

Aρχικά στρέφονται στον Aυτοκράτορα της Γερµανίας, αργότερα στους Iσπα-

νούς, στον Πάπα και σε ηγεµόνες ιταλικών κρατιδίων.

Mέσα σε αυτό το πλαίσιο, και ως την έναρξη των θρησκευτικών πολέµων, εκ-

δηλώνονται επαναστατικά κινήµατα. Tα κυριότερα είναι:

• Kινήµατα στη ∆υτική Eλλάδα (τέλη 16ου αι.)

• Oι εξεγέρσεις του ∆ιονυσίου του Σκυλόσοφου (1600 και 1611)

• Kινήµατα των Mανιατών και του Γάλλου ∆ούκα του Nεβέρ (αρχές 17ου αι.)

• Kινήµατα των Kυπρίων σε συνεννόηση µε το ∆ούκα της Σαβοΐας

• Oι σχέσεις των Eλλήνων µε τη ∆ύση

Tα κινήµατα αυτά ήταν καταδικασµένα να αποτύχουν γιατί οι Eυρωπαίοι εν-

διαφέρονταν µόνο για τα συµφέροντά τους. Mετά από πολλές απογοητεύσεις, οι

Έλληνες στράφηκαν προς τη Pωσία, από το β΄ µισό του 17ου αι.

O υπόδουλος Eλληνισµός µαράζωνε οικονοµικά, εξαιτίας των συνεχών συ-

γκρούσεων, των εξεγέρσεων, των λεηλασιών, της βαριάς φορολογίας, της πειρα-

τείας και της φυγής του πληθυσµού στα ορεινά.

Mέσα σε αυτές τις συνθήκες δεν µπορεί να γίνει λόγος για την πολιτιστική

ανάπτυξη του Eλληνισµού. Παράλληλα, οι Eυρωπαίοι ενδιαφέρθηκαν για τη σύ-

ναψη διοµολογήσειων µε τους Tούρκους και όχι για τον Eλληνισµό. Mετά την

Άλωση της Πόλης (1453), εγκαινιάζεται και για την Eλλάδα µια περίοδος οπι-

σθοδρόµησης, η οποία είχε ως αποτέλεσµα µια σηµαντική υστέρηση σε όλους

τους τοµείς, που φάνηκε πιο καθαρά το 19ο αι.

Σιγά σιγά οι Έλληνες συνδέθηκαν µε την Eυρώπη και µπόρεσαν να βελτιώ-

σουν τις κοινωνικοοικονοµικές συνθήκες διαβίωσης, έτσι οδηγήθηκαν στο Nεο-

ελληνικό ∆ιαφωτισµό (1750-1821).


274

γ. H εθνολογική σύνθεση της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας και η κε-

ντρική εξουσία

• Tο καθεστώς των υποδούλων

Σύµφωνα µε το ισλαµικό δίκαιο, µόνο οι λαοί της Bίβλου (Eβραίοι, Xριστια-

νοί) µπορύσαν να εξαγοράσουν τη ζωή τους καταβάλλοντας κυρίως ένα φόρο,

τον κεφαλικό. Aυτοί ήταν οι τζιµµήδες. Aυτοί οι υπήκοοι αποκτούσαν ορισµένες

ελευθερίες.

Όλοι οι κάτοικοι της Oθωµανικης Aυτοκρατορίας, εκτός από τους αξιωµα-

τούχους, συγκροτούσαν την τάξη των ραγιάδων. Aργότερα, όµως, ο όρος αυτός

δήλωνε µόνο τους µη µουσουλµανικούς πληθυσµούς.

Oι λαοί αυτοί πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο και το χαράτσι. O πρώτος φόρος

πληρώνονταν για να εξασφαλιστεί ότι οι υπόδουλοι θα ζούσαν και ο δεύτερος

για να αναγνωριστεί ότι η γη των χριστιανών ανήκε στον Aλλάχ και στο Σουλ-

τάνο.

• Tα προνόµια και οι θεσµοί

Oι ραγιάδες ζούσαν σε κοινότητες, ή µιλλέτια, έχοντας κάποια µορφή αυτοδι-

οίκησης.

H σπουδαιότερη κοινότητα ήταν η ορθόδοξη. O Πατριάρχης Kων/πολης, ο

οποίος αναδείχθηκε σε Eθνάρχη, µε αυτοκρατορικό βεράτι µπορούσε να παρεµ-

βαίνει στην Yψηλή Πύλη για θέµατα σχετικά µε τους Έλληνες.

Ποικίλες δικαιοδοσίες και καθήκοντα απέκτησε και η εκκλησιαστική ιεραρχία.

Πάντως, οι χριστιανοί γενικά αποκλείονταν από θέσεις και αξιώµατα επίση-

µα, εκτός από κάποιες κατηγορίες αξιωµάτων οι οποίες δίνονταν παραδοσιακά

σε Έλληνες.

Iδιαίτερα οι Έλληνες, υπέφεραν από τη βαριά φορολογία, τις διοικητικές αυ-

θαιρεσίες, το παιδοµάζωµα, τον εξισλαµισµό και την υποχρεωτική ναυτολογία.

Tην εποχή αυτή οι Έλληνες οργανώθηκαν σε κοινότητες. Ήταν ένα είδος το-

πικής αυτοδιοίκησης το οποίο βασίστηκε κυρίως στην απροθυµία των Tούρκων

να οργανώσουν αποτελεσµατικό δηµοσιονοµικό σύστηµα.

• H είσπραξη των φόρων και η τοπική αυτοδιοίκηση

H δηµοσιονοµικές ευθύνες περιήλθαν στις κοινότητες, καθώς δεν υπήρχε δη-

µοσιονοµικός µηχανισµός για την είσπραξη των φόρων και τον επιµερισµό τους

στα φυσικά πρόσωπα και στις κοινότητες.

Oι αρχηγοί των κοινοτήτων εκλέγονται από τα µέλη και φέρουν διάφορα ονό-

µατα: πρόκριτοι, δηµογέροντες, κοτζαµπάσηδες κ.ά. Kριτήρια επιλογής τους εί-

ναι η οικονοµική τους επιφάνεια, η ηλικία τους, η επιρροή τους στη διοίκηση.

K E ΦA Λ A I O 6

275

Σιγά σιγά τα αξιώµατα αυτά έγιναν κληρονοµικά και οι οικογένειες που τα νέ-

µονταν είχαν επιβληθεί στις τοπικές κοινωνίες. Συνήθως, πάντως, ο άρχοντας

της κοινότητας εκλέγονταν χωρίς εξωτερική παρέµβαση.

O θεσµός των κοινοτήτων προώθησε το αίσθηµα της αλληλεγγύης και συλλο-

γικής ευθύνης, ενώ µέσα σε αυτές σφυρηλατήθηκαν το δηµοκρατικό πνεύµα και η

ελληνική εθνική συνείδηση.


– Άλωση της Kωνσταντινούπολης 1453

– Σουλεϊµάν ο Mεγαλοπρεπής 1520-1556

– Kατάκτηση της Pόδου από τους Tούρκους 1522

– Oι Tούρκοι µπροστά στη Bιέννη 1529

– ∆ιοµολογήσεις µεταξύ Γάλλων-Oθωµανών 1535

– H Xίος και η Kύπρος σε τουρκικά χέρια 1566,1570-71

– H ναυµαχία της Nαυπάκτου 7/10/1571

– Eπαναστατικά κινήµατα στην Eλλάδα τέλη 16ου-

αρχές 17ου αι.

– Eξέγερση του Mητροπολίτη Λαρίσης

∆ιονυσίου Φιλόσοφου 1600 και 1611

– Tριαντακονταετής Πόλεµος 1618-1638

– H κατάκτηση της Kρήτης από τους Tούρκους 1645-1699

– Nεοελληνικός ∆ιαφωτισµός 1750-1821



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε τους παράγοντες που επηρέασαν τη στάση

των Eλλήνων έναντι των ∆υτικών δυνάµεων κατά τις επι-

χειρήσεις των τελευταίων εναντίον της Oθωµανικής Aυτο-

κρατορίας. Πώς αξιολογείτε αυτή τη στάση;


α) Tο όνειρο των Eλλήνων για ελευθερία από τον τουρκικό ζυγό συνδέθηκε µε

την αντιτουρκική πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάµεων, αφού άλλωστε οι πιο πολ-

λοί πόλεµοι µεταξύ Tούρκων και Eυρωπαίων διεξήχθηκαν στον ελλαδικό χώρο.

∆ιαδίδονταν παραδόσεις και χρησµοί για επικείµενη ανάσταση του Γένους.

Ξεσπούσαν τοπικές εξεγέρσεις σε διάφορες περιοχές.


276

Kαι η Γαλλία υπόσχονταν ότι θα απελευθέρωνε τους Έλληνες από τον τουρ-

κικό ζυγό. Mετά το 1535, όµως οι Γαλλία ακολούθησε φιλοτουρκική πολιτική.

Kαι οι Iεροί Συνασπισµοί κάλυπταν τις επιδιώξεις και τα συµφέροντά τους

στην A. Mεσόγειο µε διακηρύξεις για δήθεν προσπάθειες εκδίωξης των απίστων

από την περιοχή.

β) H στάση αυτή ήταν δικαιολογηµένη, επειδή οι Έλληνες είχαν βασιστεί, πά-

νω στην απελπισία τους, στις υποσχέσεις των Eυρωπαίων για απελευθέρωση του

ελλαδικού χώρου. H ψυχολογία των Eλλήνων ήταν τέτοια, που ποτέ δεν έπαψαν

να ελπίζουν και να αναζητούν κάποιον ελευθερωτή. Tις ελπίδες τους αυτές ανα-

θέρµαναν και οι προφητείες και οι παραδόσεις, οι οποίες τόνιζαν τη συµβολή

των οµόθρησκων Eυρωπαίων στην απελευθέρωση των Eλλήνων από τους αλλό-

θρησκους. ∆εν είχαν καταλάβει ακόµη ότι οι Eυρωπαίοι ενδιαφέρονταν µόνο για

τα δικά τους συµφέροντα και πως θα ελευθερώνονταν µόνο µε τις δικές τους δυ-

νάµεις.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα εντοπίσετε τα κύρια σηµεία της επιστολής του Aρχιε-

πισκόπου Kύπρου (βλέπε σχετικό παράθεµα). Mε ποια επι-

χειρήµατα προσπαθεί ο Aρχιεπίσκοπος της Kύπρου να πεί-

σει το ∆ούκα της Σαβοΐας;


– Kύρια σηµεία της επιστολής είναι: α) O ∆ούκας πρέπει να έρθει µε στρατό

για να σώσει τους κατοίκους της Kύπρου από την τυραννία των Tούρκων. β) Πρέ-

πει να φέρει όπλα και για το λαό της Kύπρου, ο οποίος περιµένει ανυπόµονος το

στρατό του ∆ούκα.

– Xρησιµοποιεί τα ακόλουθα επιχειρήµατα: α) Eίναι αµαρτία το βασίλειο της

Kύπρου να βρίσκεται σε τυραννικά χέρια, εφόσον µάλιστα κάποτε ανήκε στους

προγόνους του ∆ούκα. β) Στο νησί υπάρχουν 35.000 ετοιµοπόλεµοι ντόπιοι, ενώ

από τους Tούρκους µόνο 8.000. γ) Aν οι Kύπριοι δουν τη βοήθεια να έρχεται, θα

αφανίσουν τους εχθρούς της πίστης.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mε βάση την αφήγηση του βιβλίου σας και το περιεχόµενο

των παραθεµάτων για το θεσµό της κοινότητας να προσ-

διορίσετε τις εξουσίες και τις αρµοδιότητές της. Nα αναλύ-

σετε τους λόγους που οδήγησαν το οθωµανικό κράτος να

παραχωρήσει προνόµια στις κοινότητες.


• α) H κοινότητα µπορούσε να συλλέγει τους φόρους και τους αποδίδει στους

Tούρκους.

K E ΦA Λ A I O 6

277

β) H κοινότητα είχε την απαραίτητη υποδοµή να κάνει τον καταµερισµό του

φόρου που αναλογούσε σε κάθε µέλος της κοινότητας.

γ) Tα µέλη της κοινότητας µπορούσαν να εκλέγουν άµεσα ή έµµεσα τους άρ-

χοντές τους.

• α) Oι Oθωµανοί ήταν λαός που ασχολούνταν µε τον πόλεµο και τις κατα-

κτήσεις. Kράτησαν για τον εαυτό τους το ρόλο του αφέντη και άφησαν τους υπό-

δουλους να αναπτύξουν εκείνους τους µηχανισµούς µε τους οποίους θα συνέλε-

γαν και θα τους απέδιδαν τους φόρους. Mετά µάλιστα το β΄ µισό του 17ου αι.,

οπότε αρχίζει η παρακµή της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, οι Tούρκοι ενδιαφέ-

ρονται όλο και περισσότερο µόνο για την είσπραξη των φόρων.

β) Oι Tούρκοι έδωσαν προνόµια στους Έλληνες και τους άφησαν να αναπτύ-

ξουν κάποια µορφή αυτοδιοίκησης για να µπορούν να ελέγχουν καλύτερα τις

επαναστατικές τους εξάρσεις.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Γιατί οι Oθωµανοί ήθελαν οπωσδήποτε να ολοκληρώσουν

την κατάκτηση της A. Mεσογείου;


Oι Oθωµανοί έπρεπε πρώτα να κατακτήσουν την A. Mεσόγειο και τη Bαλκα-

νική, αφού:

α) H κατοχή από τους Bενετούς νησιών του Aιγαίου καθώς και της Kρήτης

αποτελούσαν αγκάθια στα πλευρά της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας.

β) Yπήρχε η πεποίθηση στο µουσουλµανικό κόσµο ότι η ύπαρξη των µουσουλ-

µανικών χωρών σε οθωµανικό έδαφος τραυµάτιζε το γόητρο των Oθωµανών.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για την επέκταση των Oθωµανών στην Eυρώ-

πη το 16ο αι.;


Oι Oθωµανοί εκστράτευσαν στη B. Bαλκανική και στην A. Eυρώπη, γιατί ήθε-

λαν να δηµιουργήσουν ένα σύστηµα εµπορικών δρόµων το οποίο θα ήταν έξω

από τις αφετηρίες της Iταλίας και της Aδριατικής.

O Σουλεϊµάν ο Mεγαλοπρεπής (1520- 1556) έφτασε ως τη Bιέννη (1529). Tελι-

κά ο Kάρολος E΄, αυτοκράτορας της Γερµανίας, πέτυχε να µεταφέρει τον πόλε-

µο σε άλλα µέτωπα.


278

Oι Tούρκοι άρχισαν να ανακατεύονται στις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Oι Γάλ-

λοι, θέλοντας να κυριαρχήσουν στην Eυρώπη, προσέγγισαν τους Oθωµανούς.

Tο 1535, στα πλαίσια αυτής της πολιτικής, υπογράφτηκαν οι διοµολογήσεις,

δηλ. εµπορικές συµφωνίες µεταξύ Φραγκίσκου A΄ και Σουλεϊµάν του Mεγαλο-

πρεπούς.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια γεγονότα οδήγησαν στη ναυµαχία της Nαυπάκτου

(1571);


Όταν η Oθωµανική Aυτοκρατορία επεκτάθηκε στη B. Aφρική, στο αντιτουρ-

κικό µέτωπο προστέθηκαν και οι Iσπανοί (µαζί µε τους Γερµανούς).

Mέσα σε αυτές τις συνθήκες διεξάγεται ο τρίτος βενετοτουρκικός πόλεµος, κα-

τά τη διάρκεια του οποίου συγκροτείται η Santa Lega, ο αντιτουρκικός συνασπι-

σµός (1538) στο οποίο συµµετείχε ο πάπας Παύλος ο Γ΄, ο Kάρολος E΄, ο βασι-

λιάς της Aυστρίας Φερινάνδος και οι Bενετοί. Oι Bενετοί βγήκαν πάλι ηττηµένοι

από τη νέα σύγκρουση.

Tο πολεµικό θέατρο µεταφέθηκε προσωρινά στη B. Aφρική και στη Mάλτα.

Όταν όµως οι Tούρκοι απέτυχαν να καταλάβουν την τελευταία, στράφηκαν µε

επιτυχία εναντίον της Xίου (1566) και της Kύπρου (1571).

Συγκροτήθηκε πάλι Iερός Συνασπισµός εναντίον των Tουρκων, ο οποίος συ-

νέτριψε το ναυτικό των Tούρκων στη Nαύπακτο (1571).

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια η στάση των Eυρωπαίων µετά τη ναυµαχία της Nαυ-

πάκτου; Γιατί;


Γεγονός είναι ότι οι στρατιωτικές ενέργειες εναντίον της Tουρκίας δε συνεχί-

στηκαν µετά τη ναυµαχία της Nαυπάκτου. H Bενετία ήταν πολύ αδύναµη, η Γερ-

µανική Aυτοκρατορία είχε ειρηνικές σχέσεις µε τους Oθωµανούς. Aπέµενε η

Iσπανία, η οποία είχε να αντιµετωπίσει προβλήµατα στο Nέο Kόσµο.

H ανακοπή της αντιτουρκικής σχέσης των Eυρωπαίων οφείλεται στην υπο-

γραφή των διοµολογήσεων από ευρωπαϊκές χώρες, στις θρησκευτικές διαµάχες,

στον Tριαντακονταετή Πόλεµο (1616-1648).

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια κινήµατα ξεσπούν στην Eλλάδα το 16ο και 17ο αι.;


Mετά την ήττα των Tούρκων στη ναυµαχία της Nαυπάκτου (1571), οι Έλληνες

και οι υπόλοιποι υπόδουλοι λαοί της Bαλκανικής ζητούσαν πιο επίµονα τη βοή-

θεια των ευρωπαϊκών χωρών.

K E ΦA Λ A I O 6

279

Aρχικά, στρέφονται στον Aυτοκράτορα της Γερµανίας, αργότερα στους Iσπα-

νούς, στον Πάπα και σε ηγεµόνες ιταλικών κρατιδίων.

Mέσα σε αυτό το πλαίσιο, ως την έναρξη των θρησκευτικών πολέµων, εκδη-

λώνονται επαναστατικά κινήµατα. Tα κυριότερα είναι:

– Kινήµατα στη ∆υτική Eλλάδα (τέλη 16ου αι.)

– Oι εξεγέρσεις του ∆ιονυσίου του Σκυλόσοφου (1600 και 1611)

– Kινήµατα των Kυπρίων σε συνεννόηση µε το ∆ούκα της Σαβοΐας (1583-1671)

κ.ά.

6 η Ε ρ ώ τ η σ η : Kάτω από ποιο καθεστώς ζούσαν οι υπόδουλοι Έλληνες;


Σύµφωνα µε το ισλαµικό δίκαιο, µόνο οι λαοί της Bίβλου (Eβραίοι, Xριστια-

νοί) µπορούσαν να εξαγοράσουν τη ζωή τους καταβάλλοντας έναν κυρίως φόρο,

τον κεφαλικό. Aυτοί ήταν οι τζιµµήδες. Aυτοί οι υπήκοοι αποκτούσαν ορισµένες

ελευθερίες.

Όλοι οι κάτοικοι της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, εκτός από τους αξιωµα-

τούχους, συγκροτούσαν την τάξη των ραγιάδων. Aργότερα, όµως, ο όρος αυτός

δήλωνε µόνο τους µη µουσουλµανικούς πληθυσµούς.

Oι λαοί αυτοί πλήρωναν τον κεφαλικό φόρο και το χαράτσι. O πρώτος φόρος

πληρώνονταν για να εξασφαλιστεί ότι οι υπόδουλοι θα ζούσαν και ο δεύτερος για

να αναγνωριστεί ότι η γη των χριστιανών ανήκε στον Aλλάχ και στο Σουλτάνο.


Kρίσεις για τη ναυµαχία (σελ. 137 του σχολικού βιβλίου)

O Φερνάν Mπροντέλ παρουσιάζει κάποιες κρίσεις για τη ναυµαχία κοντά στηNαύπακτο. Kυρίως συνίσταται στο γεγονός ότι ο ενωµένος χριστιανικός κό-σµος κατάφερε να νικήσει τους Tούρκους, µε αποτέλεσµα να τονωθεί η αυτο-πεποίθηση των χριστιανών και ταυτόχρονα να συντριβεί η οθωµανική αλαζο-νεία.

Eπιστολή του αρχιεπισκόπου Kύπρου Xριστόδουλου προς το ∆ούκα της

Σαβοΐας (σελ. 140 του σχολικού βιβλίου)O αρχιεπίσκοπος Kύπρου Xριστόδουλος ζητά βοήθεια από το ∆ούκα της Σα-

βοΐας και το βασιλιά Φίλιππο, ώστε να έχει θετικό αποτέλεσµα µια επικείµενηαπελευθερωτική προσπάθεια. Eξηγεί στο ∆ούκα ότι οι πιθανότητες να νικήσουντους Tούρκους είναι πολλές αφού οι ίδιοι είναι τριάντα πέντε χιλιάδες, ενώ οιTούρκοι µόνο οχτώ.


280

Tο διανεµητικό σύστηµα και ο ρόλος της κοινότητας (σελ. 143 του σχολι-

κού βιβλίου)Eδώ περιγράφεται το διανεµητικό σύστηµα που χρησιµοποιούσαν οι Tούρ-

κοι. Eίχαν αναθέσει την ευθύνη για την κατανοµή και την είσπραξη των φόρωνστις κοινότητες. Έτσι, δεν οριζόταν λεπτοµερώς ο φόρος που θα κατέβαλε οκάθε υπόχρεος αλλά η συνολική επιβάρυνση που υποχρεούται η κάθε περιοχήνα επιδόσει στο δηµόσιο προϋπολογισµό. Aυτό το σύστηµα βοήθησε πολύ στηνανάπτυξη του θεσµού της τοπικής αυτοδιοίκησης.





1. H Kωνσταντινούπολη είχε µοναδική... σηµασία για τους Tούρκους.

α. πολιτιστική

β. πολιτική και στρατηγική

γ. οικονοµική

Aπάντηση: β

2. H Bενετία προσπάθησε να...

α. διαφυλάξει τους χριστιανικούς πληθυσµούς της Aνατολής

β. διαφυλάξει τα οικονοµικά της συµφέροντα στην Aνατολή.

γ. διαφυλάξει το γόητρό της στην Aνατολή

Aπάντηση: β

3. O Σουλεϊµάν ο Mεγαλοπρεπής έφτασε ως...

α. το Mόναχο

β. το Mιλάνο

γ. τη Bιέννη

Aπάντηση: γ

4. O Φραγκίσκος A΄ της Γαλλίας στράφηκε στον προσεταιρισµό…

α. των Iσπανών

β. των Tούρκων

γ. των Σουηδών

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 6

281

5. Oι διοµολογήσεις ήταν... συµφωνίες µε την Oθωµανική Aυτοκρατορία.

α. εµπορικές

β. πολιτιστικές

γ. στρατιωτικές

Aπάντηση: α

6. Στον Iερό Συνασπισµό συµµετείχε και...

α. η Bενετία

β. η Iσπανία

γ. η Aγγλία

Aπάντηση: α

7. H ναυµαχία της Nαυπάκτου έγινε το...

α. 1561

β. 1581

γ. 1571

Aπάντηση: γ

8. H Bενετία βγήκε... από τους πολέµους µε την Tουρκία.

α. εξουθενωµένη

β. δυναµωµένη

γ. απόλυτη νικήτρια

Aπάντηση: α

9. Tελικά, µόνος εχθρός της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας έµεινε η ...

α. Aγγλία

β. Iσπανία

γ. Pωσία

Aπάντηση: γ

10. Tελευταίο βενετικό προπύργιο στη ∆. Mεσόγειο ήταν η...

α. Kύπρος

β. η Eύβοια

γ. η Kρήτη

Aπάντηση: γ

11. Aπό το β΄ µισό του 17ου αιώνα οι Έλληνες στράφηκαν...

α. στην Aγγλία


282

β. στη Γαλλία

γ. στη Pωσία

Aπάντηση: γ

12. Πολλοί Έλληνες κατέφυγαν ... για να σωθούν.

α. στο βορρά

β. στην ανατολή

γ. στα ορεινά χωριά

Aπάντηση: γ

13. H πτώση της Πόλης σήµανε για τον Eλληνισµό την έναρξη µιας περιόδου …

α. στασιµότητας

β. οπισθοδρόµησης

γ. πνευµατικής άνθισης

Aπάντηση: β

14. Λαοί της βίβλου ήταν, κατά το Kοράνι, οι...

α. µωαµεθανοί και µόνο αυτοί

β. οι ειδωλολάτρες

γ. οι χριστιανοί και οι Eβραίοι

Aπάντηση: γ

15. Oι πληθυσµοί που ήταν υπόδουλοι στους µουσουλµάνους ονοµάζονταν...

α. χαϊντούκοι

β. τζιµµήδες

γ. δερβίσηδες

Aπάντηση: β

16. Oι µη µουσουλµάνοι πλήρωναν... φόρο για να έχουν το δικαίωµα να ζουν.

α. τον κεφαλικό

β. έγγειο

γ. αγροτικό

Aπάντηση: α

17. H εκλογή των κοινοτικών αρχόντων ήταν...

α. ανύπαρκτη

β. αναχρονιστική

γ. άµεσα δηµοκρατική

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 6

283



1. H Συρία κατακτήθηκε από τους Tούρκους το 1522.

2. O Φερδινάνδος ∆΄ απέτρεψε την κατάληψη της Bιέννης από τους Tούρκους.

3. H Iσπανία στράφηκε εναντίον της Tουρκίας κατά το 15ο αιώνα.

4. Oι Tούρκοι δεν κατάφεραν να κυριεύσουν τη Bιέννη.

5. Tο όραµα της ελευθερίας των Eλλήνων από τον τουρκικό ζυγό συνδέθηκε µε

την αντιτουρκική πολιτική της Eυρώπης.

6. H Γαλλία ποτέ δεν υποσχέθηκε στους Έλληνες ότι θα τους ελευθέρωνε από

τους Tούρκους.

7. Tα κίνητρα των Eυρωπαίων για την απελευθέρωση των υπόδουλων χριστια-

νών ήταν ανιδιοτελή.

8. Tο 18ο αιώνα εκδηλώνεται το κίνηµα του µητροπολίτη Tιρνάβου ∆ιονυσίου.

9. Στην ελληνική χερσόνησο ο αναβρασµός ήταν συνεχής.

10. Παρ’ όλη την υποδούλωσή τους στους Tούρκους, οι Έλληνες τελικά κατόρ-

θωσαν να αναπτυχθούν σε όλους τους τοµείς.

11. Tο χαράτσι είναι ο κεφαλικός φόρος.

12. Στις κοινότητες από την αρχή παραχωρήθηκε κάποια µορφή αυτοδιοίκησης.

13. O Πατριάρχης Kωνσταντινούπολης ήταν µόνο θρησκευτικός αρχηγός των

χριστιανών.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 2, 3, 6, 7, 8, 10, 11, 13



A B

1. Oι Tούρκοι οργάνωσαν τα εδάφη τους α. η γη που κελλιεργούσαν ανήκε

σε αυτοκρατορία στον Aλλάχ και στο Σουλτάνο

2. O τουρκικός παράγοντας άρχισε β. ποικίλες δικαιοδοσίες και κα-

θήκοντα

3. Στην ναυµαχία της Nαυπάκτου γ. ενδοκοινοτική διαδικασία

καταρρίφθηκε

4. Aρχικά, αποδέκτης των εκκλήσεων δ. µιλλέτια

των Eλλήνων

5. O Nεοελληνικός ∆ιαφωτισµός έγινε ε. όταν κατέλαβαν την

πραγµατικότητα όταν Kωνσταντινούπολη

6. Aρχικά ραγιάδες ονοµάζονταν στ. ήταν υποχρεωτική


284

7. Oι υπόδουλοι πλήρωναν τον έγγειο φόρο, ζ. να παίζει σηµαντικό ρόλο

δηλώνοντας ότι στις ευρωπαϊκές υποθέσεις

8. Oι κοινότητες λέγονταν αλλιώς και η. δηµοσιονοµικές αρµοδιότητες

9. H εκκλησιαστικη ιεραρχία είχε θ. ο µύθος του αήτητου των

Tούρκων

10. Oι Έλληνες υπέφεραν ιδιαίτερα ι. ήταν ο Aυτοκράτορας της

Γερµανίας

11. H ναυτολογία των πληθυσµών των ια. όλοι οι κάτοικοι της

νησιών του Aιγαίου αυτοκρατορίας, εκτός από

τους αξιωµατούχους

12. H κοινότητα είχε κυρίως ιβ. από τη βαριά φορολογία και

τις αυθαιρεσίες των Tούρκων

13. Tις πιο πολλές φορές η εκλογή των ιγ. αποκαταστάθηκε η επαφή των

αρχόντων αποτελούσε Eλλήνων µε τη ∆. Eυρώπη

Aπάντηση: 1ε, 2ζ, 3θ, 4ι, 5ιγ, 6ια, 7α, 8δ, 9β, 10ιβ, 11στ, 12η, 13γ

6. H Mέση και Ύστερη Λατινοκρατία στον Eλλαδικό χώρο (1460-

1650) και στην Kύπρο (15ος-16ος αι.)


Mαζί µε τους Tούρκους, που κατείχαν το µεγαλύτερο κοµµάτι του ελλαδικού

χώρου, νησιά και παραλιακές ζώνες κατείχαν και οι Λατίνοι, κυρίως οι Bενετοί.

Tα εδάφη αυτά είχαν καταληθφεί κατά τη διάρκεια της Tέταρτης Σταυροφορίας

(12ο αι.).

Oι περιοχές αυτές οργανώθηκαν κατά τα πρότυπα της φεουδαρχίας. Yπάρ-

χουν δύο τάξεις: οι ευγενείς (Λατίνοι και ντόπιοι) και ο λαός (αστοί, ελεύθεροι

χωρικοί), οι οποίοι συχνά εξεγείρονται.

H κοινωνία αυτών των περιοχών υφίσταται τις κοινωνικές αλλαγές που δια-

δραµατίζονται και στη ∆ύση. Πάντως, όλες αυτές οι περιοχές διατηρούν το ελλη-

νικό εθνικό φρόνηµα και τις ελληνικές παραδόσεις, ανακατεµένες µε ∆υτικές

επιρροές.

Bάση της οικονοµίας είναι η γεωργία και η βιοτεχνία. Tο πλεόνασµα της πα-

ραγωγής καταλήγει στους κατακτητές. Aυτό το γενικό πλαίσιο διαφοροποιείται

ανάλογα µε τις τοπικές συνθήκες κάθε περιοχής.

K E ΦA Λ A I O 6

285

• H Kύπρος

Σε σχέση µε την προηγούµενη περίοδο κατοχής του νησιού από τους Λουζινιάν

(1192-1489), το διοικητικό καθεστώς γνώρισε µεταβολές: α) H διοίκηση και οι ση-

µαντικότερες αρµοδιότητες µεταβιβάστηκαν στη µητρόπολη. β) O χαρακτήρας

της διοίκησης έγινε συγκεντρωτικός.

H ακµή της Kύπρου ανακόπτεται κατά τη διάρκεια της Bενετοκρατίας. Tο ίδιο

συµβαίνει και στον πνευµατικό τοµέα.

H Aναγέννηση µόνο αµυδρά φτάνει στην Kύπρο, αφού η Bενετία θεωρούσε το

νησί σηµαντικό µόνο από στρατηγική άποψη. Γι’ αυτό προωθήθηκε µόνο η κατα-

σκευή οχυρωµατικών έργων. Tο γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσµα τη χαλάρωση

των πιέσεων προς την Oρθόδοξη Eκκλησία.

Oι ανισότητες που υπήρχαν προκάλεσαν το εθνικό και κοινωνικό κίνηµα του

∆ιασσωρίνου, το οποίο απέτυχε ύστερα από προδοσία (1492). Tο κίνηµα αυτό χα-

ρακτηρίζεται εθνικό, γιατί η βάση του ήταν οι ελληνικές πνευµατικές αξίες, οι

οποίες χρησιµοποιήθηκαν για την αφύπνιση του εθνικού φρονήµατος.

• H Kρήτη

H Kρήτη είχε µεγάλη σηµασία για τους Bενετούς, αφού η στρατηγική της θέση

ήταν σπουδαία, ενώ τα αγροτικά της προϊόντα εφοδίαζαν τη µητρόπολη.

Στην Kρήτη ξεκινούσαν συχνά εξεγέρσεις του κρητικού λαού, οι οποίες είχαν

εθνικό και κοινωνικό χαρακτήρα.

H πρώτη επαναστατική κίνηση εκδηλώθηκε µε την Άλωση της Kωνσταντινού-

πολης στο Pέθυµνο. Mια νέα κίνηση εκδηλώθηκε το 1460-1462, ενώ το 1527 εκ-

δηλώθηκε στα Σφακιά η τελευταία επαναστατική κίνηση.

Στον τοµέα της θρησκείας οι Bενετοί έµειναν γενικά ουδέτεροι στη διαµάχη

µεταξύ ορθοδόξων και καθολικών.

Tο 17ο αιώνα άνθισε στην Kρήτη η λογοτεχνία µε έργα όπως η Eρωφίλη, η Θυ-σία του Aβραάµ, ο Eρωτόκριτος.

• Tα Eπτάνησα

Tα Eπτάνησα προσαρτήθηκαν σταδιακά στη Bενετία, γεγονός που δηµιούργη-

σε διαφορετικές συνθήκες κυριαρχίας σε κάθε νησί, καθώς η φεουδαρχία αναµεί-

χθηκε µε δυτικοευρωπαϊκά στοιχεία που προϋπήρχαν και τοπικές συνθήκες.

Eξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης, τα Eπτάνησα αναδείχτηκαν σε διαµε-

τακοµιστικό κόµβο. Oι παρεµβάσεις της µητρόπολης εµπόδισαν την ανάπτυξη εγ-

χώριας ναυτιλίας. Mόνο µετά το τέλος της Bενετοκρατίας (1792) η ναυτιλία γνώ-

ρισε ακµή.

Kαι στα Eπτάνησα συνέβησαν λαϊκές εξεγέρσεις, όπως το ρεµπελιό τον ποπο-


286

λάρων στη Zάκυνθο (1628), ενώ διαδραµατίστηκαν και συγκρούσεις που είχαν τη

µορφή της κοινωνικής αντιδικίας µεταξύ αστών και ευγενών.

Στα Eπτάνησα κατέφυγαν πολλοί Έλληνες που ήθελαν να ξεφύγουν από την

τουρκική τυρανία, ιδιαίτερα Kρητικοί.

• Πολιτισµική διαφοροποίηση

Oι κάτοικοι των βενετοκρατούµενων περιοχών (Kύπρος, Kρήτη, Eπτάνησα)

πήγαιναν στην Iταλία για εκπαιδευτικούς σκοπούς.

Oι Bενετοί είχαν ορίσει το Πανεπιστήµιο της Πάδουας ως χώρο φοίτησης των

υπηκόων της, ένα φιλελεύθερο ίδρυµα.

Στην τουρκοκρατούµενη Eλλάδα µόνη εστία φωτός ήταν η Πατριαρχική Aκα-

δηµία.


– H Kύπρος στους Λουζινιάν 1192-1489

– Tέταρτη Σταυροφορία 1204

– Oι Bενετοί καταλαµβάνουν την Kέρκυρα 1386

– Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας 1438-1439

– Άλωση της Kωνσταντινούπολης 1453

– Eπαναστατικό κίνηµα στην Kρήτη 1460-1462

– Oι Bενετοί καταλαµβάνουν την Kύπρο 1489

– H Kορώνη σε τουρκικά χέρια 1500

– Tελευταία επαναστατική κίνηση στην

Kρήτη 1527

– Tο Nαύπλιο και η B. Σποράδες στα

χέρια των Tούρκων 1540

– Kίνηµα ποπολάρων στη Zάκυνθο 1628

– Kίνηµα στην Kέρκυρα 1640

– H Kρήτη καταλαµβάνεται από τους

Tούρκους 1669

– H Λευκάδα στα χέρια των Bενετών 1684

– Aνταρσία στα Kύθηρα 1780

K E ΦA Λ A I O 6

287



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε και ερµηνεύσετε τις οµοιότητες και τις

διαφορές µεταξύ των βεντοκρατούµενων περιοχών.


Oµοιότητες:

α) Oι περιοχές αυτές οργανώθηκαν κατά τα πρότυπα της φεουδαρχίας. Yπάρ-

χουν δύο τάξεις: οι ευγενείς (Λατίνοι και ντόπιοι) και ο λαός (αστοί, ελεύθεροι

χωρικοί), οι οποίοι συχνά εξεγείρονται.

β) H κοινωνία αυτών των περιοχών υφίσταται τις κοινωνικές αλλαγές που

διαδραµατίζονται και στη ∆ύση. Πάντως, όλες αυτές οι περιοχές διατηρούν το ελ-

ληνικό εθνικό φρόνηµα και τις ελληνικές παραδόσεις, ανακατεµένες µε ∆υτικές

επιρροές.

γ) Bάση της οικονοµίας είναι η γεωργία και η βιοτεχνία. Tο πλεόνασµα παρα-

γωγής καταλήγει στους κατακτητές. Aυτό το γενικό πλαίσιο διαφοροποιείται

ανάλογα µε τις τοπικές συνθήκες κάθε περιοχής.

Oι οµοιότητες αυτές οφείλονται στο γεγονός του ενιαίου τρόπου διοίκησης

που εφάρµοζαν οι Bενετοί καθώς και στο γεγονός οι κάτοικοι αυτών των περιο-

χών πήγαιναν στο Πανεπιστήµιο της Πάδουας κυρίως για να µορφωθούν, οπότε

µετέφεραν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους ένα λίγο πολύ παρόµοιο πνεύµα παιδεί-

ας και διαφωτισµού.

∆ιαφορές:

α) Eπειδή η Kύπρος είχε πιο πολύ εµπορική και στρατηγική σηµασία για τη

Bενετία, στο νησί δεν προωθήθηκε η πνευµατική παραγωγή αλλά η κατασκευή

οχυρωµατικών έργων. H πνευµατική δραστηριότητα ήταν µειωµένη σε σχέση την

προηγούµενη περίοδο (1192-1489), ενώ οι οικονοµικές δραστηριότητες δε διατη-

ρήθηκαν στο επίπεδο που ήταν τον προηγούµενο αιώνα.

Παράλληλα, η διοίκηση απέκτησε συγκεντρωτικό χαρακτήρα και οι σπουδαιό-

τερες αρµοδιότητες µεταφέρθηκαν στη Bενετία, καθώς οι Bενετοί ήθελαν να ελέγ-

χουν το νησί καλύτερα.

β) H Kρήτη είχε µεγάλη σηµασία για τη Bενετία, η οποία είχε ως αποτέλεσµα

οι Bενετοί να φροντίζουν ιδιαίτερα το νησί. Γενικά, οι Bενετοί δεν ήθελαν να

εξάψουν πολύ τα πάθη µεταξύ ορθοδόξων και καθολικών, γιατί αντιµετώπιζαν

πρόβληµα µε τις συχνές εξεγέρσεις του κρητικού λαού. Tο νησί ευνοήθηκε πολύ

από την Aναγέννηση. Tο 17ο η κρητική λογοτεχνία γνώρισε µεγάλη ακµή.


288

γ) Tα Eπτάνησα προασαρτήθηκαν σταδιακά στη Bενετία, γι’ αυτό υπήρχαν δια-

φορετικές συνθήκες κυριαρχίας σε κάθε νησί. Tα νησιά αυτά αναδείχτηκαν σε δια-

µετακοµιστικό κόµβο. H παρεµβατική πολιτική της Bενετίας εµπόδισε την ανά-

πτυξη εγχώριου στόλου. Mόνο µετά τη λήξη της Bενετοκρατίας αναπτύχθηκε η ντό-

πια ναυτιλία. Tα Eπτάνησα ήταν τόπος συνάντησης των Eλλήνων των τουρκοκρα-

τούµενων περιοχών, γεγονός που επηρέασε την πνευµατική κίνηση των νησιών.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες κύριες εξεγέρσεις ξέσπασαν στην Kρήτη;


H πρώτη επαναστατική κίνηση εκδηλώθηκε µε την άλωση της Kωνσταντινού-

πολης. Mια νέα κίνηση εκδηλώθηκε το 1460-1462, ενώ το 1527 εκδηλώθηκε στα

Σφακιά η τελευταία επανστατική κίνηση.





1. Oι Tούρκοι έθεσαν υπό τον έλεγχό τους το µεγαλύτερο µέρος του ελλαδικού

χώρου ως το...

α. 1451

β. 1454

γ. 1461

Aπάντηση: γ

2. H Tέταρτη Σταυροφορία έγινε το...

α. 1202

β. 1204

γ. 1304

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 6

289

3. Στα βενετοκρατούµενα εδάφη γενικά είχε επικρατήσει…

α. το φεουδαρχικό σύστηµα

β. το προνοιακό σύστηµα

γ. η γη να µοιράζεται σε αγρότες-στρατιώτες

Aπάντηση: α

4. H βενετική κυριαρχία στην Kύπρο κράτησε…

α. ως το 1571

β. ως το 1671

γ. ως το 1471

Aπάντηση: α

5. Στη βενετοκρατούµενη Kύπρο η πνευµατική παραγωγή, σε σχέση µε την πε-

ρίοδο των Λουζινιάν...

α. βρίσκεται σε ακµή

β. παραµένει στάσιµη

γ. υστερεί

Aπάντηση: γ

6. O απόηχος της Aναγέννησης …στην Kύπρο.

α. φτάνει αµυδρά

β. φτάνει ζωηρά

γ. δε φτάνει καθόλου

Aπάντηση: α

7. H Σύνοδος Φερράρας-Φλωρεντίας πραγµατοποιήθηκε το...

α. 1492

β. 1435-1436

γ. 1438-1439

Aπάντηση: γ

8. Oι Bενετοί ... ανάµεσα στους ορθόδοξους και στους καθολικούς.

α. ενδιαφέρθηκαν για την αντιδικία

β. γενικά δεν ενδιαφέρθηκαν για τις αντιθέσεις

γ. αδιαφόρησαν εντελώς για τις αντιθέσεις

Aπάντηση: β


290

9. Oι Bενετοί ανάδειξαν τα Eπτάνησα σε...

α. οικονοµικό κέντρο

β. πολιτιστικό κέντρο

γ. κέντρο διαµετακοµιστικού εµπορίου

Aπάντηση: γ



1. Στις βενετοκρατούµενες κτήσεις η φεουδαρχία άκµασε το 16ο αιώνα.

2. H οικονοµία σε αυτές τις περιοχές στηρίχτηκε στο εµπόριο µε την Aνατολή.

3. Aπό περιοχή σε περιοχή υπάρχει κάποια διαφοροποίηση.

4. Στην Kύπρο προωθήθηκε η κατασκευή οχυρωµατικών έργων.

5. H προσάρτηση των Eπτανήσων έγινε σταδιακά.

6. H Kρήτη δεν είχε µεγάλη σπουδαιότητα για τη Bενετία.

7. O κρητικός λαός ελάχιστα αντιστάθηκε στους Bενετούς.

8. H πρώτη επαναστατική κίνηση των Kρητικών εκδηλώθηκε το 1353.

9. O Eρωτόκριτος γράφτηκε το 17ο αιώνα.

10. Στα Eπτάνησα διαδραµατίστηκαν λαϊκές εξεγέρσεις.




A B

1. H γη στις βεντοκρατούµενες περιοχές α. γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη

2. Tο πλεόνασµα της γεωργικής παραγωγής β. συγκεντρωτικό χαρακτήρα

3. Στην Kύπρο η διοίκηση είχε γ. πολλοί Έλληνες από τα

τουρκοκρατούµενα εδάφη

4. H Bενετία θεωρούσε την Kύπρο δ. ήταν διαφορετικός από νησί

σε νησί

5. Tο κίνηµα ∆ιασσωρίνου έδωσε µεγάλη ε. το ιδιοποιούνταν οι Bενετοί

σηµασία

6. H τελευταία µεγάλη επαναστατική στ. να σπουδάζουν µόνο στο

κίνηση στην Kρήτη Πανεπιστήµιο της Πάδουας

7. O χαρακτήρας της βενετικής κυριαρχίας ζ. χωρίστηκε σε φέουδα

στα Eπτάνησα

K E ΦA Λ A I O 6

291

8. Mετά το τέλος της Bενετοκρατίας, η. στις ελληνικές πνευµατικές

η ναυτιλία των Eπτανησίων αξίες ως µέσο αφύπνησης

του λαού

9. Στα Eπτάνησα κατέφυγαν θ. σηµειώθηκε στα Σφακιά το

10. Oι Bενετοί είχαν ορίσει οι υπήκοοί τους 1527

ι. σπουδαία εµπορική βάση

Aπάντηση: 1ζ, 2ε, 3β, 4ι, 5η, 6θ, 7δ, 8α, 9γ, 10στ

7. O ανταγωνισµός των ευρωπαϊκών δυνάµεων ο Tριακονταετής Πό-

λεµος (1618-1648)


Tο 17ο αι. οι έντονες θρησκευτικές διαµάχες συνεχίζονται.

H Eιρήνη της Aυγούστας (1555) πρόσκαιρα µόνο κατασίγασε τα πάθη µεταξύ

διαµαρτυρόµενων και καθολικών. Σε λίγο οι δύο παρατάξεις θα οδηγηθουν σε

µια τελική αναµέτρηση, στον Tριαντακονταετή Πόλεµο (1618-1648).

Σε αυτόν τον πόλεµο αναµείχτηκαν πολλές ευρωπαϊκές δυνάµεις: οι Γερµανοί

ηγεµόνες, η Oλλανδία, η Γαλλία, η ∆ανία, η Σουηδία κ.ά.

Eκτός από θρησκευτικό, ο πόλεµος είχε και έντονο πολιτικό και θρησκευτικό

χαρακτήρα, εξαιτίας της φιλοδοξίας των Γερµανών ηγεµόνων να απαλλαγούν

από την κηδεµονία των Aψβούργων και τις επιδιώξεις αρκετών κρατών να κυ-

ριαρχήσουν στην Eυρώπη.

Πολλές καταστροφές προκλήθηκαν σε αυτό τον πόλεµο, αφού επικράτησαν οι

πολυετείς πολιορκίες των πόλεων, οι σφαγές και οι λεηλασίες. Oι κανονικές µά-

χες ήταν λίγες.

H Γερµανία γνώρισε την ερήµωση. Γι’ αυτό ο αυτοκράτορας Φερδινάνδος Γ΄

ζήτησε διακοπή του πολέµου. Yπογράφτηκε η Συνθήκη της Bεστφαλίας (1648), µε

την οποία:

• O Kαλβινισµός αναγνωρίστηκε ως δόγµα ισότιµο µε το Λουθηρανισµό και

τον Kαθολικισµό

• Eπανήλθε ο Kαθολικισµός στη Bοηµία

• Oι διαµαρτυρόµενοι κράτησαν πολλά τα εκκλησιαστικά εδάφη που είχαν κα-

ταλάβει ή είχαν απαλλοτριώσει

• H Σουηδία και η Γαλλία προσάρτησαν γερµανικά εδάφη


292

• Oι Γερµανοί ηγεµόνες ανεξαρτητοποιούνταν πλήρως απο τον Aυτοκράτορα

• Aναγνωρίστηκε η ελευθερία της Oλλανδικής και της Eλβετικής Oµοσπον-

δίας.

H Γερµανία είχε πληγεί σοβαρά οικονοµικά, εδαφικά και πολιτικά. Για έναν

αιώνα έµεινε στο περιθώριο. H Γαλλία αναδείχτηκε ως η µεγαλύτερη ευρωπαϊκή

δύναµη κατά το β΄ µισό του 17ου αιώνα. H Iσπανία αναδιπλώθηκε και η Σουη-

δία κυρίαρχησε στη Bαλτική.

∆ιαµορφώθηκε νέος συσχετισµός δυνάµεων και εγκαινιάστηκε η αρχή της

ισορροπίας. Eπιπλέον, άρχισε να γίνεται συνείδηση ότι έπρεπε να υπάρχει µε-

τριοπάθεια, ανεκτικότητα και πνευµατική ελευθερία, ώστε οι λαοί της Eυρώπης

να ζήσουν ειρηνικά.


– H Eιρήνης της Aυγούστας 1555

– Tριαντακονταετής Πόλεµος 1618-1648

– Eιρήνη της Bεστφαλίας 1648

TA KYPIOTEPA ΓEΓONOTA TOY TPIAKONTAETOYΣ ΠOΛEMOY

– Eκπαραθύρωση των αντιπροσώπων του Aυτοκράτορα από

τους Bοηµούς. ∆ιακήρυξη ανεξαρτησίας της Bοηµίας 1618

– Mάχη Λευκού Όρους-ήττα Bοηµών 1620

– H ∆ανία εισέρχεται στον πόλεµο στο πλευρό των

διαµαρτυρόµενων 1625

– O Bαλλενστάιν, Γερµανός στρατηγός, αναλαµβάνει την

αρχηγία των αυτοκρατορικών στρατευµάτων 1626

– Tο Παλατινάτο περιέχεται στη Bαυαρία 1628

– O Aυτοκράτορας εκδίδει διατάγµατα αποκατάστασης των

εκκλησιαστικών κτηµάτων των καθολικών που είχαν

δηµευθεί µετά το 1552 1629

– O Γουσταύος Aδόλφος, βασιλιάς της Σουηδίας, εισέρχεται

στον πόλεµο στο πλευρό των διαµαρτυρόµενων. 1630

– Oι Σουηδοί νικούν τη Liga στη µάχη του Bράτενφελτ 1631

– Nίκη και θάνατος του Γουσταύου Aδόλφου στο Λύντσεν 1632

– ∆ολοφονία του Bαλλενστάιν 1634

– Eίσοδος της Γαλλίας στον πόλεµο εναντίον των Aψβούργων 1635

– ∆ιαπραγµατεύσεις ειρήνης 1644-1648

– Eιρήνη της Bεστφαλίας 1648

K E ΦA Λ A I O 6

293



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aφού µελετήσετε προσεκτικά την ιστορική αφήγηση του

βιβλίου σας καθώς και τα σχετικά παραθέµατα:

• Nα σχολιάσετε τη συµπεριφορά των αντιπάλων στρατιωτών

• Ποιοι πληθυσµοί, κυρίως, υπέφεραν από τη συµπεριφορά αυ-

τή;

• Ποιες κατά τη γνώµη σας ήταν οι ηθικές, δηµογραφικές και

οικονοµικές συνέπειες;


α) Oι στρατιώτες ήταν φανατισµένοι εναντίον των αντιπάλων τους.

Eπιπλέον, ενδιαφέρονταν µόνο για να αρπάξουν, να λεηλατήσουν, να σκοτώ-

σουν. Γενικότερα, δεν υπήρχε κάποιο στρατηγικό σχέδιο. Oι κανονικές µάχες

ήταν λίγες. Kαθένας, λοιπόν, ενδιαφερόταν µόνο πώς θα βγει κερδισµένος από

αυτή την περιπέτεια.

β) Kυρίως υπέφεραν οι άµαχοι, οι γυναίκες, οι γέροι, τα παιδιά, από τις σφα-

γές, τις λεηλασίες και τις καταστροφές.

γ) Eπικράτησε η βαρβαρότητα, κυριαρχούσε ο νόµος του σπαθιού και της φω-

τιάς. O πληθυσµός µειώθηκε αισθητά. H οικονοµία κατέρρευσε. H γεωργία οπι-

σθοδρόµησε, το ίδιο συνέβη στο εµπόριο και τη βιοτεχνία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα σχολιάστε τις λεπτοµέρειες της γραβούρας που απεικο-

νίζει τον Kήρυκα της Eιρήνης και να αναλύσετε το µήνυµά

της.


O κήρυκας της ειρήνης πηγαίνει στις κύριες πρωτεύουσες της Eυρώπης µετα-

φέροντας το άγγελµα της ειρήνης. Πάνω αριστερά ένας άγγελος σαλπίζει την άφι-

ξη της ειρήνης, ενώ πάνω δεξιά ο Eρµής πλησιάζει γοργά τον αγγελιοφόρο.

Στη γη παρουσιάζονται τα σύµβολα του πολέµου, τα όπλα να είναι ριγµένα

άτακτα κάτω. ∆ηλώνουν ότι η εποχή του πολέµου πέρασε.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα σχολιάσετε τις ρυθµίσεις της Συνθήκης της Bεστφαλίας

που αφορούν στα δόγµατα, στην εσωτερική πολιτική κατά-

σταση της Γερµανίας και στον πολιτικό χάρτη της Eυρώπης.


α) Aναγνωρίστηκε από τους Eυρωπαίους η ανάγκη ειρηνικής συνύπαρξης δια-


294

φορετικών δογµάτων και θρησκευτικών θεωριών. Tα δόγµατα αυτά ήταν ισότιµα.

Παράλληλα, άρχισε να επιβάλλεται η άποψη ότι έπρεπε να κυριαρχήσει η µετριο-

πάθεια, η ανεκτικότητα και πνευµατική ελευθερία, ώστε οι λαοί της Eυρώπης να

ζήσουν ειρηνικά.

β) H Γερµανία διασπάστηκε σε πολυάριθµα κρατίδια. Oι Γερµανοί ηγεµόνες

απέκτησαν πλήρη ανεξαρτησία από τον Aυτοκράτορα. ∆ιασπάστηκε η πολιτική

ενότητα της χώρας εντελώς. O Aυτοκράτορας έχασε τη δύναµή του.

γ) H Γερµανία καταστράφηκε και παρέµεινε για έναν περίπου αιώνα στο πε-

ριθώριο των εξελίξεων, η Γαλλία έγινε η µεγαλύτερη δύναµη του 17ου αιώνα, η

Iσπανία αναδιπλώθηκε και η Σουηδία κυριάρχησε στη Bαλτική.


Tα δεινά του πολέµου (σελ. 150 του σχολικού βιβλίου)

Eδώ περιγράφεται µε γλαφυρό τρόπο το καταστρεπτικό αποτέλεσµα του πο-λέµου. Παρατηρούµε την ερήµωση ολόκληρων χωριών, τις καταστροφές καιτους άπειρους θανάτους.





1. H Eιρήνη της Aυγούστας υπογράφηκε το…

α. 1535

β. 1555

γ. 1655

Aπάντηση: β

2. O Tριαντακονταετής Πόλεµος ήταν... πόλεµος.

α. πανευρωπαϊκός

β. τοπικός

γ. σύντοµος

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 6

295

3. O Tριαντακονταετής Πόλεµος είχε έντονο… χαρακτήρα.

α. πολιτικό

β. οικονοµικό

γ. πολιτικό και θρησκευτικό

Aπάντηση: γ

4. Στον πόλεµο αυτό οι πολιορκίες ήταν…

α. ολιγόχρονες

β. πολυετείς

γ. ανύπαρκτες

Aπάντηση: β

5. Aυτοκράτορας της Γερµανίας το 1648 ήταν ο...

α. Kάρολος E΄

β. Φίλιππος ∆΄

γ. Φερδινάνδος Γ΄

Aπάντηση: γ

6. O Kαλβινισµός αναγνωρίστηκε ως δόγµα…µε τον Kαθολικισµό.

α. κατώτερο

β. όµοιο

γ. ισότιµο

Aπάντηση: γ

7. H Σουηδία από τον πόλεµο αυτό βγήκε …

α. χαµένη

β. κερδισµένη

γ. ούτε χαµένη ούτε κερδισµένη

Aπάντηση: β

8. H δύναµη του Γερµανού Aυτοκράτορα...

α. έµεινε αλώβητη

β. αυξήθηκε

γ. περιορίστηκε

Aπάντηση: γ


296

9. Για πρώτη φορά µε την Eιρήνη της Bεστφαλίας οι Eυρωπαίοι άρχισαν να συ-

νειδητοποιούν…

α. ότι πρέπει να υπάρχει πνευµατική ελευθερία

β. ότι πρέπει να αναµετρηθούν και στο µέλλον πάλι τα δύο δόγµατα

γ. ότι, εξαιτίας των θρησκευτικών συγκρούσεων, έπρεπε να επανέλθει η παλιά

ειδωλολατρική θρησκεία.

Aπάντηση: α



1. Tο κλίµα στην Eυρώπη των αρχών του 17ου αιώνα είναι ειρηνικό.

2. O Tριαντακονταετής Πόλεµος ξέσπασε τελείως ξαφνικά.

3. Oι εµπόλεµοι χωρίστηκαν σε καθολικούς και σε διαµαρτυρόµενους.

4. Oι αντίπαλοι φέρθηκαν σκληρά στον άµαχο πληθυσµό.

5. Στον πόλεµο αυτό υπήρχε παγιωµένη πολεµική τακτική από τους αντιπάλους.

6. H Eιρήνη της Bεστφαλίας υπογράφτηκε ύστερα από παρέµβαση του Γουσταύ-

ου Aδόλφου, βασιλιά της Σουηδίας.

7. Oι Γερµανοί ηγεµόνες κέρδισαν την αυτονοµία τους.

8. Oι καταστροφές από τον πόλεµο ήταν µεγάλες.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 3, 4, 8



A B

1. Oι θρησκευτικοί ανταγωνισµοί α. κράτησαν τα εδάφη που είχαν κα-

ταλάβει ή απολλοτριώσει

2. O πόλεµος αυτός ήταν β. το αποκορύφωµα των θρησκευτι-

κών συγκρούσεων στην Eυρώπη

3. Mικρά και µεγάλα κράτη γ. στο περιθώριο των εξελίξεων

4. Mε την Eιρήνη της Bεστφαλίας δ. η αρχή της ισορροπίας των δυνά-

µεων

5. Oι διαµαρτυρόµενοι τελικά ε. διαταράσσουν την ειρήνη στην Eυ-

ρώπη του 17ου αιώνα

6. Oι όροι της Eιρήνης της Bεστφαλίας στ. ρυθµίστηκαν πολιτικά, θρησκευτι-

κά και εδαφικά ζητήµατα

7. H Γερµανία παρέµεινε ζ. προσπάθησαν να επικρατήσουν

στην Eυρώπη

K E ΦA Λ A I O 6

297

8. Για πρώτη φορά εγκαινιάζεται η. δηµιούργησαν νέα δεδοµένα στον

ευρωπαϊκό χώρο

Aπάντηση: 1ε, 2β, 3ζ, 4στ, 5α, 6η, 7γ, 8δ

8. O πολιτισµός της Aναγέννησης


α. Γράµµατα: H εκτόπιση της λατινικής και ο θρίαµβος των εθνικών

λογοτεχνιών

Kατά το 16ο αι. ανθεί η λογοτεχνία στις εθνικές γλώσσες.

• Iταλία Ξεχωρίζουν οι: Nικολό Mακιαβέλι (1469-1527), ο οποίος στο έργο

του Hγεµόνας προβάλλει την ιδέα ότι ο αρχηγός ενός κράτους µπορεί να χρησι-

µοποιήσει κάθε µέσο για να διατηρήσει την εξουσία του. Aυτός ο τρόπος σκέψης

ονοµάζεται Mακιαβελισµός. O Aριόστο (1474-1533), ο οποίος έγραψε το Mαινό-µενο Oρλάνδο. O Tορκουάτο Tάσσο (1544-1595) έγραψε την Eλευθερωµένη Iε-ρουσαλήµ.

• Γαλλία. Σπουδαίοι Γάλλοι λογοτέχνες είναι ο ελληνιστής Γουλιέλµος Mπυ-

ντέ, ο Φραγκίσκος Pαµπελαί (1494-1553), ο οποίος έγραψε το µυθιστόρηµα Γαρ-γαντούας και Πανταγκρουέλ, ο Mονταίνι (1533-1592) µε τα δοκίµιά του (Essais).

• Iσπανία: Ξεχωρίζουν οι Mιχαήλ Θερβάντες (1547-1616) που έγραψε το ∆ονKιχώτη, ο Kαλντερόν και ο Λόπε ντε Bέγκα.

• Πορτογαλία: O Λουδοβίκος Kαµόενς (1524-1580) που έγραψε τους Lusiadas(Λουζιτανούς), οι οποίοι αναφέρονται στις περιπέτειες των Πορτογάλων θαλασ-

σοπόρων.

• Aγγλία. Ξεχωρίζει ο σπουδαίος θεατρικός συγγραφέας Oυίλιαµ Σαίξπηρ

(1564-1616). Έργα του: Άµλετ, Pωµαίος και Iουλιέτα, Mάκβεθ, Oθέλλος, Bασι-λιάς Λιρ κ.ά. O Tόµας Mουρ προσπαθεί στο έργο του Oυτοπία να λύσει διάφορα

κοινωνικά προβλήµατα.

• Oλλανδία: Kορυφαίος συγγραφέας είναι ο Έρασµος µε το Mωρίας Eγκώ-µιον.

β. Eπιστήµη. Nέοι δρόµοι

H Xηµεία στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό στην αλχηµεία. H αστρολογία επηρεά-

ζει την εξέλιξη της αστρονοµίας. Ωστόσο, το ιδανικό της Aναγέννησης φαίνεται

και στον τοµέα των επιστηµών: ο Λεονάρντο τα Bίντσι είναι ταυτόχρονα ζω-


298

γράφος, αρχιτέκτονας, επιστήµονας κτλ.

Στον τοµέα αυτό υπάρχουν ακόµα πολλά µεσαιωνικά κατάλοιπα. Ξεχωρίζουν

τρεις επιστήµονες: 1) O Nικόλαος Kοπέρνικος (1473-1543), ο οποίος διατύπωσε

τη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήµατος. 2) O Παράκελσος, ο οποίος διατύπω-

σε επαναστατικές θεωρίες για την ιατρική και τη φαρµακευτική. 3) O Aντρέ Bε-

ζάλ, ο οποίος υπήρξε πρωτοπόρος της ανατοµίας.

O Iωάννης Kέπλερ διατύπωσε τους νόµους κίνησης των πλανητών, ο Γαλι-

λαίος ολοκλήρωσε και επιβεβαίωσε τις θεωρίες του Kοπέρνικου ο Φραγκίσκος

Bάκων (1561-1626) δίνει πρωταρχική σηµασία στην παρατήρηση και στο πείρα-

µα.

γ. H τέχνη της Aναγέννησης

1. Tο Kουατροτσέντο

O 15ος αι. (Kονατροτσεύτο) προαναγγέλει την Aναγέννηση. Nέες τάσεις στην

αρχιτεκτονική εµφανίζονται στην Iταλία µε τον Mπρουνελέσκι και τον Aλµπέρτι.

Σηµαντικοί Iταλοί γλύπτες είναι ο Λορέντσο Γκιµπέρτι (1378-1455) και ο

Nτονατέλλο (1386-1466), ο οποίος συνδυάζει την αρχαία απλότητα µε το ρεαλι-

σµό και το θρησκευτικό µεσαιωνικό αίσθηµα. Στη ζωγραφική ο Φρα Aντζέλικο

(1387-1455) διακρίθηκε στην απόδοση θρησκευτικών θεµάτων. O Mποτιτσέλλι

(1444-1510) εµπνέεται από τη θρησκεία και τη µυθολογία και εκφράζει το αν-

θρωπιστικό πνεύµα της Φλωρεντινής Aκαδηµίας και τις προτιµήσεις προστατών

και παραγγελιοδοτών.

2. Oι µεγάλοι καλλιτέχνες της Aναγέννησης

• Aρχιτεκτονική. Eµπνέεται από την ακρίβεια των αναλογιών και την αρµονία

της κλασικής αρχιτεκτονικής. H ελληνορωµαϊκή επιρροή φαίνεται και στη χρήση

αετωµάτων, µετοπών, ζωοφόρων, κιονοκράνων, κιόνων κτλ.

O αρχιτέκτονας Mπραµάντε σχεδίασε τον Άγ. Παύλο της Pώµης και ο Mιχαήλ

Άγγελος τον τελείωσε.

Γλυπτική-Zωγραφική. O Λεονάρντο ντα Bίντσι (1452-1519) ήταν αρχιτέκτο-

νας, µηχανικός, γλύπτης, ζωγράφος. Eφαρµόζει µαθηµατικούς κανόντες στις

συνθέσεις του, ενώ παράλληλα τελειοποιεί την προοπτική. Έργα του είναι: «Tζο-

κόντα», «Mυστικός ∆είπνος», «H Παρθένος των Bράχων» κ.ά. ∆ιακρίθηκε και

ως σχεδιαστής πολλών καινοτόµων κατασκευών. O Mιχαήλ Άγγελος (1475-1564)

ήταν γλύπτης και ζωγράφος. Tο έργο του έχει επηρεαστεί από την αρχαία γλυ-

πτική. Στα έργα του κυριαρχεί η δύναµη, η ρώµη, το πάθος. Έργα του (γλυπτά):

«Πιετά», «∆αβίδ» κ.ά.

O Pαφαήλ Σάντι (1483-1520) ήταν ζωγράφος και αρχιτέκτονας. Tο έργο του

K E ΦA Λ A I O 6

299

χαρακτηρίζεται από αρµονία των γραµµών, ακρίβεια στο σχέδιο, από λεπτότητα

των χρωµάτων.

O Tιτσιάνο (1477-1576) ζωγραφίζει από τη βίβλο και τη µυθολογία ελεύθερα

και το έργο του χαρακτηρίζεται από τόλµη και λυρισµό.

Kορυφαίος ζωγράφος στην Iσπανία αναδείχτηκε ο καταγόµενος από την Kρή-

τη ∆οµήνικος Θεοτοκόπουλος, ή El Greco (1545-1614). Aπό την Kρήτη πήγε πρώ-

τα στην Iταλία, όπου επηρεάστηκε από τον Tιτσιάνο, ενώ τελικά έµεινε στο Tο-

λέδο της Iσπανίας. Tο έργο του συνδυάζει βυζαντινά (µυστικισµός) και αναγεν-

νησιακά στοιχεία: πάθος, δραµατικότητα. Xαρακτηριστική είναι η έκφραση των

προσώπων που ζωγράφιζε.

Θεωρείται εκπρόσωπος του µανιερισµού, ο οποίος χαρακτηρίζεται από στοι-

χεία εκζήτησης, από την ορθόδοξη απόδοση των χρωµάτων, της έκφρασης των

προσώπων και της προοπτικής.

Στη Γερµανία ξεχωρίζει ο ζωγράφος και χαράκτης Άλµπερχτ Nτύρερ (1471-

1528).

H ζωγραφική στις Kάτω χώρες χαρακτηρίζεται από το ρεαλισµό των έργων.

O Iερόνυµος Mπος (1450-1510) ζωγραφίζει πρωτότυπα και αινιγµατικά θέµα-

τα. Oι µορφές του είναι αλλόκοτες, εφιαλτικές.

O Πέτρος Mπρέγκελ ο πρεσβύτερος (1525-1569) ζωγραφίζει πρωτότυπα θέ-

µατα. Eίναι µανιεριστής,· δηλ. δίνει έµφαση σε ένα υποκειµενικό τρόπο έκφρα-

σης, σε αντίθεση µε τον «αντικειµενικό τρόπο ζωγραφικής» της Aναγέννησης.

• Mουσική: Πριν το 1500 η µουσική ήταν µονοφωνική. H σύγχρονη µουσική

γεννήθηκε στην Iταλία. Σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής µουσικής

έπαιξε το εκκλησιαστικό µουσικό όργανο.

Tο 1600 παρουσιάζεται το πρώτο µελόδραµα.


α. Γλυπτική - Zωγραφική

– Λορέντσο Γκιµπέρτι 1378-1455

– Nτονατέλλο 1386-1466

– Φρα Aντζέλικο 1387-1455

– Mποτιτσέλλι 1444-1510

– Iερώνυµος Mπος 1450-1510

– Λεονάρντο ντα Bίντσι 1452-1519

– Άλµπρεχτ Nτύρερ 1471-1528

– Mιχαήλ Άγγελος 1475-1564

– Tιτσιάνο 1477-1576


300

– Pαφαήλ Σάντι 1483-1520

– Πέτρος Mπρέγκελ ο πρεσβύτερος 1525-1569

– ∆οµίνικος Θεοτοκόπουλος 1545-1614

β. Λογοτεχνία

– Mακιαβέλι 1469-1527

– Aριόστο 1474-1533

– Λουδοβίκος Kαµόενς 1524-1580

– M. Mονταίνι 1533-1592

– Tουρκουάτο Tάσσο 1544-1595

– Oυίλιµαµ Σαίξπηρ 1564-1616

γ. Eπιστήµη

– Kοπέρνικος 1473-1543

– Παράκελσος 1493-1541

– Bεζάλ 1514-1564

– Φραγκίσκος Bάκων 1561-1626

– Iωάννης Kέπλερ 1571-1630

δ. Mουσική

– Παρουσιάζεται το πρώτο µελόδραµα 1600



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια περίοδος της Iστορίας της Tέχνης ονοµάζουµε Kουα-

τροτσέντο, σε ποια χώρα αναφέρεται και ποιο ήταν το

σπουδαιότερο καλλιτεχνικό κέντρο;


O 15ος αι. ονοµάζεται Kουατροτσέντο και προαναγγέλει την Aναγέννηση. Xώ-

ρα εκδήλωσης είναι η Iταλία. Tο σπουδαιότερο καλλιτεχνικό κέντρο ήταν η Φλω-

ρεντία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα αναφέρετε τους µεγαλύτερους καλλιτέχνες του Kουα-

τροτσέντο και να προσδιορίσετε τη σηµασία τους για την

τέχνη της Aναγέννησης.


α) Ήταν οι γλυπτες Λορέντσο Γκιµπέρτι και Nτονατέλλο, οι ζωγράφοι Φρα

Aντζέλικο και Mποτιτσέλλι και οι αρχιτέκτονες Mπρουνελέσκι και Aλµπέρτι.

K E ΦA Λ A I O 6

301

β) Oι καλλιτέχνες αυτοί γενικά συνδυάζουν µεσαιωνικά στοιχεία µε νέες επα-

ναστατικές τεχνικές, προετοιµάζοντας έτσι το δρόµο για τους µεταγενέστερους.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες επινοήσεις των καλλιτεχνών κατά την Aναγέννηση

θα µπορούσαν να θεωρηθούν επαναστατικές;


α) Tα έργα γίνονται φωτεινότερα µε τη χρήση του λαδιού. β) Tελειοποιείται η

εφαρµογή της προοπτικής. γ) Xρησιµοποιούνται οι φωτοσκιάσεις ως µέσο δηµι-

ουργίας της ατµόσφαιρας. δ) H θεµατογραφία ξεφεύγει από την επιρροή της θρη-

σκείας και τα θέµατα λαµβάνονται και από την ιστορία και τη µυθολογία. ε) Eπα-

νέρχεται το γυµνό. στ) Oι προσωπογραφίες επανέρχονται και κυριαρχούν στη

σύνθεση.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι είναι οι τέσσερις κορυφαίοι καλλιτέχνες της Aναγέν-

νησης;


α) O Λεονάρντο ντα Bίντσι ήταν αρχιτέκτονας, µηχανικός, γλύπτης, ζωγρά-

φος. Eφαρµόζει µαθηµατικούς κανόνες στις συνθέσεις του, ενώ παράλληλα τε-

λειοποιεί την προοπτική. Eίναι αρχηγός της Λοµβαρδικής Σχολής. Έργα του εί-

ναι:«Tζοκόντα», «Mυστικός δείπνος», «η Παρθένος των Bράχων» κ.ά. ∆ιακρίθη-

κε και ως σχεδιαστής πολλών καινοτόµων σχεδίων (ανατοµία, µηχανική κ.ά.).

β) O Mιχαήλ Άγγελος ήταν γλύπτης και ζωγράφος. Tο έργο του έχει επηρεα-

στεί από την αρχαία γλυπτική. Στα έργα του κυριαρχεί η δύναµη, η ρώµη, το πά-

θος. Ήταν επικεφαλής της Φλωρεντινής Σχολής. Έργα του: (γλυπτά): «Πιετά»,

«∆αβίδ» κ.ά.

γ) O Pαφαήλ Σάντι ήταν ζωγράφος και αρχιτέκτονας και αρχηγός της Pωµαϊ-

κής Σχολής. Tο έργο του χαρακτηρίζεται από αρµονία των γραµµών, ακρίβεια

στο σχέδιο, από λεπτότητα των χρωµάτων.

δ) O Tιτσιάνο ήταν αρχηγός της Bενετσιάνικης Σχολής. Zωγραφίζει πιο ελεύ-

θερα και το έργο του χαρακτηρίζεται από τόλµη και λυρισµό.

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aν συγκρίνετε µια ανθρώπινη µορφή σε πίνακα του ∆οµή-

νικου Θεοτοκόπουλου µε µια µορφή του Nτα Bίντσι ή του

Pαφαήλ, ποιες διαφορές θα διαπιστώσετε;


Mια ανθρώπινη µορφή σε πίνακα του Nτα Bίντσι και του Pαφαήλ διακρίνεται

για την ακρίβεια του σχεδίου, την αρµονία των γραµµών (Pαφαήλ) ή για τη σω-

στή χρήση της προοπτικής, την εφαρµογή µαθηµατικών κανόνων στη σύνθεση,


302

για τις φωτοσκιάσεις (Nτα Bίντσι). Kαι στους δύο αυτούς ζωγράφους οι µορφές

διακρίνονται για το γεγονός ότι παρουσιάζονται εκκοσµικευµένες, απτά, «αντι-

κειµενικά» δοσµένες.

Oι µορφές του Θεοτοκόπουλου είναι εξαϋλωµένες, δοσµένες µε πάθος, δρα-

µατικότητα και µυστικισµό. O ζωγράφος ενδιαφέρεται κυρίως για την έκφραση

των προσώπων και όχι για την εφαρµογή των αναγεννησιακών κανόνων ζωγρα-

φικής.

6 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι προσέφεραν στην επιστήµη ο Kοπέρνικος και ο Λεονάρ-

ντο ντα Bίντσι;


O Kοπέρνικος διατύπωσε τη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήµατος, ενώ ο

Λεονάρντο ντα Bίντσι ολοκλήρωσε και επιβεβαίωσε τη θεωρία του Kοπέρνικου.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιος ζωγράφος ξεχώριζε στην Iσπανία κατά την Aναγέν-

νηση;


Kορυφαίος ζωγράφος αναδείχτηκε ο καταγόµενος από την Kρήτη ∆οµήνικος

Θεοτοκόπουλος, ή El Greco(1545-1614). Aπό την Kρήτη πήγε πρώτα στην Iταλία,

όπου επηρεάστηκε από τον Tιτσιάνο, ενώ τελικά έµεινε στο Tολέδο της Iσπανίας.

Tο έργο του συνδυάζει βυζαντινά (µυστικισµός) και αναγεννησιακά στοιχεία: πά-

θος, δραµατικότητα. Xαρακτηριστική είναι η έκφραση των προσώπων που ζω-

γραφίζει.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι λογοτέχνες ξεχωρίζουν στην Iταλία;


Ξεχωρίζουν οι: α) Nικολό Mακιαβέλι, ο οποίος στο έργο του Hγεµόνας προ-

βάλλει την ιδέα ότι ο αρχηγός ενός κράτους µπορεί να χρησιµοποιήσει κάθε µέ-

σο για να διατηρήσει την εξουσία του.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες οι επιστηµονικές ανακαλύψεις της εποχής και από

ποιους;


Στον τοµέα αυτό υπάρχουν ακόµα πολλά µεσαιωνικά κατάλοιπα. Ξεχωρίζουν

K E ΦA Λ A I O 6

303

τρεις επιστήµονες: 1) O Nικόλαος Kοπέρνικος, ο οποίος διατύπωσε τη θεωρία

του ηλιοκεντρικού συστήµατος. 2) O Παράκελσος, ο οποίος διατύπωσε επανα-

στατικές θεωρίες για την ιατρική και τη φαρµακευτική. 3) O Aντρέ Bεζάλ, ο οποί-

ος υπήρξε πρωτοπόρος της ανατοµίας.

Σπουδαίοι επιστήµονες ήταν ο Λεονάρντο ντα Bίντσι, ο Iωάννης Kέπλερ (δια-

τύπωσε τους νόµους της κίνησης των πλανητών), ο Γαλιλαίος, ο Φραγκίσκος Bά-

κων, που ενδιαφέρεται για την παρατήρηση και το πείραµα.


H κοινωνική άνοδος των καλλιτεχνών (σελ. 151 του σχολικού βιβλίου)

H περίοδο της Aναγέννησης οι καλλιτέχνες εισπράττουν τεράστιες αµοιβέςπου τους επιτρέπουν να ζουν πλούσια. Aυξανεται η ζήτηση έργων τέχνης αλλάκαι η παπική αυλή προβάλλει περισσότερο στην αγορά τέχνης, µε αποτέλεσµανα αυξάνουν οι τιµές των έργων και κατά συνέπεια και η κοινωνική θέση τωνκαλλιτεχνών.

Oι περισσότεροι από τους τελευταίους φεύγουν από τη Φλωρεντία για τηPώµη.

Πείραµα και Eπιστήµη (σελ. 152 του σχολικού βιβλίου)

O Λεονάρντο ντα Bίτσι τονίζει τη σηµασία του πειράµατος για την επιστήµηκαι την απόλυτη αναγκαιότητα ύπαρξης του για να επιβεβαιώνει κάθε ανθρώπι-νη έρευνα.

H Hλιοκεντρική θεωρία (σελ. 152 του σχολικού βιβλίου)

O Nικόλαος Kοπέρνικος διατυπώνει τη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήµα-τος.

H ανατοµία (σελ. 152 του σχολικού βιβλίου)

O Φλαµανδός Aντρέ Bεζάλ περιγράφει πώς ασχολήθηκε µε την ανατοµία καιπώς προσχώρησε στην αποκάλυψη των µυστικών του ανθρώπινου σώµατος, πα-ρακάµπτοντας τις συνηθισµένες ως την εποχή του διαδικασίες.

H κατηγορία κατά του Γαλιλαίου (σελ. 153 του σχολικού βιβλίου)

Πρόκειται για την απόφαση της Iερής Eξέτσης που καταδικάζει το Γαλιλαίοως αιρετικό. H Iερή Eξέταση θεωρεί ότι η άποψη του Γαλιλαίου πως η Γη δεν εί-ναι το κέντρο του σύµπαντος και περιστρέφεται καθηµερινά είναι λανθασµένηκαι έρχεται σε πλήρη αντίθεση µε την Aγία Γραφή.


304

H Iατρική (σελ. 153 του σχολικού βιβλίου)

O Θεόφραστος Παράκελσος µιλά για την αγάπη του προς την Iατρική. Tη θε-ωρεί ριψοκίνδυνη επιστήµη αλλά µε τεράστια σηµασία για τον άνθρωπο. ∆ιατυ-πώνει την επιθυµία του να υπηρετήσει αυτή την επιστήµη χωρίς αυθαιρεσίες καιχωρίς ιδιοτέλεια. Eπίσης θεωρεί σηµαντικό να µην χρησιµοποιεί φαρµακευτικέςουσίες χωρίς να είναι σίγουρος για τις συνέπειες.

Eπαναστατικός ο Παράκελσος προσπαθεί για την τελειοποίηση της Iατρικής.

Λεονάρντο ντα Bίτσι: «Πώς να ζωγραφίσετε µια καταιγίδα» (σελ. 156 του

σχολικού βιβλίου)O Λεονάρντο ντα Bίντσι διατυπώνει τι πρέπει να σκεφτεί κανείς για να ζω-

γραφίσει µια καταιγίδα σωστά. Περιγράφει µε φοβερή λεπτοµέρεια την κατά-σταση στην οποία βρίσκεται η φύση, τα σύννεφα, τα δέντρα, τους δρόµους. ∆ενξεχνά να παρουσιάσει και ανθρώπους που προσπαθούν να φυλαχτούν ώστε ναµην παρασυρθούν από την καταιγίδα. Aπό τη λεπτοµέρεια καταλαβαίνει κανείςότι ο Nτα Bίτσι είχε γνώσεις όχι µόνο της τέχνης αλλά και πολλών άλλων επι-

στηµών.





1. H πραγµατική αναγέννηση στα γράµµατα και τις τέχνες αρχίζει περίπου το

έτος…

α. 1450

β. 1600

γ. 1200

Aπάντηση: α

2. Ένας σηµαντικός παράγοντας της πνευµατικής έκρηξης ήταν η ανακάλυψη...

α. του υγρού πυρός

β. της πτητικής µηχανής

γ. της τυπογραφίας

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 6

305

3. H αναγεννησιακή αρχιτεκτονική έχει ως κύριο χαρακτηριστικό…

α. τη λιτότητα

β. την αρµονία

γ. την ασυµµετρία

Aπάντηση: β

4. Tον Άγιο Πέτρο στη Pώµη ολοκλήρωσε ο αρχιτέκτονας...

α. Mατίας Γκρύνεβαλντ

β. Iούλιος B΄

γ. Mιχαήλ Άγγελος

Aπάντηση: γ

5. Στην Aναγέννηση τα έργα γίνονται φωτεινότερα εξαιτίας της χρήσης του...

α. λαδιού

β. χρώµατος

γ. κάρβουνου

Aπάντηση: α

6. Tο εσωτερικό του παρεκκλησιού του Aγίου Σίξτου στο Bατικανό είναι ζω-

γραφισµένο από το …

α. Λεονάρντο ντα Bίντσι

β. Pαφαήλ

γ. Mιχαήλ Άγγελο

Aπάντηση: γ

7. Tα έργα του Mιχαήλ Άγγελου χαρακτηρίζονται από…

α. ερωτισµό

β. ηρεµία

γ. πάθος

Aπάντηση: γ

8. O Tιτσιάνο ήταν επικεφαλής της... Σχολής.

α. Pωµαϊκής

β. Bενετσιάνικης

γ. Λοµβαρδικής

Aπάντηση: β


306

9. Στις Kάτω Xώρες η ζωγραφική χαρακτηρίζεται από...

α. ρεαλισµό

β. σουρεαλισµό

γ. εξπρεσιονισµό

Aπάντηση: α

10. Tα έργα του ∆οµήνικου Θεοτοκόπουλου είναι κυρίως...

α. θρησκευτικά και τοπία

β. µυθολογικά

γ. πολεµικά

Aπάντηση: α

11. O Nικολό Mακιαβέλι ήταν σπουδαιότατος...

α. συγγραφέας

β. ιατρός

γ. ζωγράφος

Aπάντηση: α

12. Tα έργα του Tορκουάτο Tάσσο είναι εµπνευσµένα από...

α. τις Σταυροφορίες

β. τη φύση

γ. τη Bίβλο

Aπάντηση: α

13. Έµπνευση από τις περιπέτειες των Πορτογάλων θαλασσοπόρων έπαιρνε ο

επικός ποιητής...

α. Σαίξπηρ

β. Θερβάντες

γ. Λουδοβίκος Kαµόενς

Aπάντηση: γ

14. Στην ελισαβετιανή περίοδο ζει ο θεατρικός συγγραφέας...

α. Σαίξπηρ

β. Θερβάντες

γ. Φιτσίνο

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 6

307

15. Tη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήµατος διατύπωσε ο...

α. Kέπλερ

β. Παράκελσος

γ. Kοπέρνικος

Aπάντηση: γ

16. O Aντρέ Bεζάλ υπήρξε πρωτοπόρος...

α. χηµικός

β. ανατόµος

γ. φιλόσοφος

Aπάντηση: β

17. Πριν το 1500 η µουσική ήταν...

α. µονοφωνική

β. πολυφωνική

γ. ανύπαρκτη

Aπάντηση: α



1. H αναγεννησιακή αρχιτεκτονική είναι επηρεασµένη από την κλασική αρχαιό-

τητα και χαρακτηρίζεται από αρµονία.

2. Tο γυµνό και η προσωπογραφίες του Mεσαίωνα παύουν να χρησιµοποιού-

νται.

3. O Λεονάρντο ντα Bίντσι είναι ζωγράφος, αλλά και γνώστης άλλων επιστη-

µών και τεχνών.

4. O Tιτσιάνο πρόσεξε ιδιαίτερα το χρώµα και τα έργα του χαρακτηρίζονται

από λυρισµό και τεχνική τόλµη.

5. O ∆οµήνικος Θεοτοκόπουλος έχει ως πρωταρχικό µέληµά του το σεβασµό

των κανόνων της αναγεννησιακής τέχνης.

6. O Mπρέγκελ αποδίδει κυρίως αγροτικές σκηνές.

7. Tο16ο αι. η λογοτεχνία ανθεί στις εθνικές γλώσσες, που ήδη έχουν αποκτήσει

την απαιτούµενη εκφραστική επάρκεια.

8. O µεγάλος ελληνιστής Γουλιέλµος Mπυντέ εξέδωσε πολλά έργα αρχαίων

Eλλήνων.

9. Στη Γαλλία διακρίθηκαν οι δραµατουργοί Kαλντερόν και Λόπε ντε Bέγκα.

10. Tην περίοδο της Aναγέννησης η µαγεία αντικαθίσταται πλήρως από την επι-


308

στηµονική παρατήρηση και το έργο των πρωτοπόρων της Aναγέννησης είναι

πλέον εύκολο.

11. Oι τρεις κορυφαίοι αναγεννησιακοί επιστήµονες είναι οι: Kοπέρνικος, Πα-

ράκελσος και Bεζάλ.

12. O Λεονάρντο ντα Bίντσι είχε και πολλές εφευρέσεις στο ενεργητικό του,

όπως το ατµοκίνητο πυροβόλο, το σκάφανδρο, την πτητική µηχανή κ.ά.

13. O Nτα Bίντσι ήταν αυτός που έδωσε ώθηση στο πείραµα και στην εµπειρία

στην επιστήµη.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι: 1, 3, 4, 7, 8, 11, 12



A B

1. Σπουδαίος Iταλός αρχιτέκτονας ήταν α. το Λεονάρντο Nτα Bίντσι

2. H προοπτική και το φως των β. στη Bενετσιάνικη Σχολή

φωτοσκιάσεων επινοήθηκε από

3. O Λεονοράντο ντα Bίντσι ανήκει γ. στη Φλωρεντινή Σχολή

4. O Mιχαήλ Άγγελος ανήκει δ. ο Iερώνυµος Mπος

5. O Pαφαήλ Σάντι ανήκει ε. ο Aντρέας Παλλάντιο

6. O Tιτσιάνο ανήκει στ. αγροτικές σκηνές

7. Tο σουρεαλισµό του 15ου αι. ζ. στη Pωµαϊκή Σχολή

εκφράζει

8. O Πέτρος Mπρέγκελ παρουσιάζει η. στη Λοµβαρδική Σχολή

κυρίως

Aπάντηση: 1ε, 2α, 3η, 4γ, 5ζ, 6β, 7δ, 8στ

K E ΦA Λ A I O 6

309

K ε φ ά λ α ι ο 7AΠΌ TH ΣYNΘHKH THΣ BEΣTΦAΛIAΣ (1648)

EΩΣ TO ΣYNE∆PIO THΣ BIENNHΣ (1815)


Tον 18ο αι. κυριαρχούν ο Oρθολογισµός, µε τον οποίο τίθενται στην κρίση της

λογικής οι αξίες, και ο Φιλελευθερισµός, που προτάσσει τις φυσικές ελευθερίες

και τα δικαιώµατα του ανθρώπου µπροστά από τα µοναρχικά καθεστώτα.

Tα δύο αυτά ρεύµατα επηρεάζουν και την οικονοµική σκέψη. Στο β΄ µισό του

18ου αιώνα εντοπίζονται οι απαρχές της Bιοµηχανικής Eπανάστασης.

Aποτέλεσµα των ιδεών του ∆ιαφωτισµού είναι η έκρηξη σηµαντικών επανα-

στατικών κινηµάτων το 18ο αι.: της Aµερικανικής και κυρίως της Γαλλικής Eπα-

νάστασης, η οποία σάρωσε το παλαιό καθεστώς και συνέβαλε αποφασιστικά στη

γέννηση ενός νέου κόσµου.

Στον ελλαδικό χώρο η Λατινοκρατία φτάνει στο τέλος της, το οικοδόµηµα της

Oθωµανικής Aυτοκρατορίας αρχίζει να παρακµάζει. Σιγά σιγά αρχίζει να τίθεται

το ζήτηµα της τύχης των εδαφών της (Aνατολικό Zήτηµα).

1. O ∆ιαφωτισµός


α. Tο πλαίσιο διαµόρφωσής του

Στις χώρες της ∆. Eυρώπης υπάρχει έντονη οικονοµική και πνευµατική πρό-

οδος. Oι χώρες της κεντρικής και βόρειας Eυρώπης βρίσκονται στο περιθώριο.

Mεταξύ των δυτικοευρωπαϊκών χωρών υπάρχουν διαφορές. H Aγγλία είναι

από το 18ο αι. η µεγαλύτερη ναυτιλιακή και εµπορική δύναµη. Tην εξουσία ασκεί

ο Bασιλιάς και το Kοινοβούλιο (µετά την Ένδοξη Eπανάσταση, 1688).

311

Στη Γαλλία υπάρχει µια ολοένα αυξανόµενη κρίση. H µοναρχία εµποδίζει την

ανερχόµενη αστική τάξη να συµµετέχει στην εξουσία. Aποκορύφωµα αυτής της

κρίσης θα είναι η Γαλλική Eπανάσταση (1789).

Tην εποχή αυτή (1688-1789) δεσπόζει το κίνηµα του ∆ιαφωτισµού, ή Aιώνα

των Φώτων, το οποίο χαρακτηρίζεται από µια τάση για οικονοµικές, πολιτικές,

κοινωνικές αλλαγές, ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και πίστη στον άνθρωπο.

β. Oι ιδέες και οι φορείς τους

Tο πνεύµα του ∆ιαφωτισµού εκφράζεται µέσα από τους φιλοσόφους, οι οποί-

οι βασίζονται στη λογική, στον ορθό λόγο, για να προτείνουν λύσεις των προ-

βληµάτων του ανθρώπου, ώστε ο κόσµος µας να γίνει καλύτερος.

O Bολταίρος (1694-1778) πίστευε ότι η ανεκτικότητα έπρεπε να χαρακτηρίζει

τον άνθρωπο σε όλες τις καθηµερινές εκδηλώσεις. ∆ε δίστασε να έρθει σε σύ-

γκρουση µε την εξουσία.

Oι διαφωτιστές, στο χώρο των πολιτικών ιδεών, επηρεάστηκαν από τον Tζον

Λοκ (1632-1704), ο οποίος πίστευε ότι οι άρχοντες και οι αρχόµενοι είχαν συνά-

ψει ένα κοινωνικό συµβόλαιο. Όταν οι άρχοντες παραβίαζαν αυτό το συµβόλαιο,

οι αρχόµενοι είχαν το δικαίωµα της αντίστασης και της επανάστασης.

O Mοντεσκιέ (1698-1755) στο έργο του Tο πνεύµα των νόµων (1748) θεωρεί

ότι οι εξουσίες πρέπει να διακρίνονται σε νοµοθετική, δικαστική, εκτελεστική.

Aυτές οι τρεις εξουσίες ήταν η βάση της δηµοκρατικής διακυβέρνησης.

H θεωρία αυτή επηρέασε τα πολιτειακά κείµενα της εποχής, π.χ. τη ∆ιακήρυ-

ξη των ∆ικαιωµάτων του Aνθρώπου και του Πολίτη (1789).

O Pουσσό (1712-1778) στο έργο του Kοινωνικό Συµβόλαιο (1762) πιστεύει ότι το

κοινωνικό σώµα έπρεπε να είναι ενιαίο και ότι τα ατοµικά συµφέροντα έπρεπε να

υποτάσσονται στη γενική βούληση. Tο ίδιο ίσχυε και για την κυβέρνηση ενός τόπου.

Για να γίνει αυτό, έπρεπε η κοινωνία να αναδιαµορφωθεί µε βάση την ελευθε-

ρία και την ισότητα, που χάθηκαν όταν δηµιουργήθηκαν οι θεσµοί της εξουσίας

και της ιδιοκτησίας. O Pουσσό προτείνει η κοινωνία να επιστρέψει σε µια ενδιά-

µεση κατάσταση: ούτε στην πρωτόγονη κατάσταση αλλά ούτε και να γίνει αποδε-

κτή η σύγχρονη.

Στο έργο του Aιµίλιος, ή περί Aγωγής (1762) διακήρυξε την πίστη του ότι η

προσωπικότητα του παιδιού έπρεπε να γίνει σεβαστή και ότι έπρεπε να αφεθεί το

παιδί να αναπτύξει µόνο του την προσωπικότητά του. Γι’ αυτό έπρεπε να εφαρ-

µοστεί µια παιδαγωγική µέθοδος που θα βασιζόταν στη φυσική διδασκαλία.


312

O Tσεζάρε Mπεκαρία(1738-1794) στο έργο του Περί εγκληµάτων και ποινών(1764) διακηρύσσει ότι οι ποινές έπρεπε να έχουν χαρακτήρα συµµόρφωσης και

όχι εκδίκησης.

γ. H διάδοση των ιδεών του ∆ιαφωτισµού

Oι φορείς εξάπλωσης των ιδεών του ∆ιαφωτισµού συνεχώς πολλαπλασιάζο-

νται: τα βιβλία, οι εφηµερίδες, οι λέσχες. Kαίρια σηµασία για τη διάδοση των ιδε-

ών του ∆ιαφωτισµού είχε η Eγκυκλοπαίδεια. Oι διαφωτιστές ταξιδεύουν στο

εξωτερικό συχνά προσκεκληµένοι από εκπροσώπους της φωτισµένης δεσποτεί-

ας. Πιο αποτελεσµατικά η νέα ιδεολογία προωθείται µέσα από την αλλαγή λέξε-

ων και όρων. Πρόκειται κυριολεκτικά για επανάσταση του λεξιλογίου. Σηµαντι-

κή σε αυτό τον τοµέα είναι η συµβολή των λεξικών, αλλά και της Eγκυκλοπαί-

δειας, της οποίας επικεφαλής ήταν ο Nτιντερό (1713-1784).

δ. Oι επιδράσεις του ∆ιαφωτισµού

• Προς µια νέα κοινωνία

Όλες αυτές οι νέες ιδέες είχαν ως αποτέλεσµα τη βελτίωση της ανθρώπινης ζω-

ής, την εξέλιξη της εκπαίδευσης, την υποχώρηση των θρησκευτικών διαµαχών,

την ενίσχυση του αιτήµατος για ισοπολιτεία ανάµεσα στους ανθρώπους, την κα-

τάργηση της δουλείας.

Tα κείµενα του ∆ιαφωτισµού επηρέασαν τα πολιτειακά κείµενα της Aµερικα-

νικής Eπανάστασης (1776) και της Γαλλικής Eπανάστασης (1789).

• H απήχηση στον ελλαδικό χώρο και στη Bαλκανική

O ∆ιαφωτισµός µεταδόθηκε στην Eλλάδα από τους Έλληνες του εξωτερικού.

H οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη στην Eλλάδα κατά τα έτη 1780-1821 οδή-

γησε στη γένεση ενός ανάλογου πνευµατικού κινήµατος, του Nεοελληνικού ∆ια-

φωτισµού.

Tο ελληνικό παρακλάδι του ∆ιαφωτισµού ασχολήθηκε µε θέµατα όπως οι θε-

µελιώδεις ελευθερίες του ανθρώπου (ελευθερία, αρετή, ανεξιθρησκεία κτλ.).

Iδρύονται σχολεία, µελετώνται οι αρχαίοι συγγραφείς. Σκοπός εδώ είναι η απο-

τίναξη του τουρκικού ζυγού.

Oι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι του Nεοελληνικού ∆ιαφωτισµού είναι: ο Eυ-

γένιος Bούλγαρις, ο Iώσηπος Mοισιόδακας, ο ∆ηµήτριος Kαταρτζής, ο Aνώνυµος

συγγραφέας της Eλληνικής Nοµαρχίας.O Pήγας Bελεστινλής, ή Φεραίος, (1757-1798) προσπαθεί µε το έργο του να

φέρει τους Έλληνες σε επαφή µε το ∆υτικό πνεύµα, ώστε να µπορέσουν να απε-

K E ΦA Λ A I O 7

313

λευθερωθούν. Στο βιβλίο του Φυσικής Aπάνθισµα εισάγει τη µεθοδολογία των

φυσικών επιστηµών.

Tυπώνει και µια σειρά χάρτες (π.χ. η Mεγάλη Xάρτα της Eλλάδος), όπου πα-

ρουσιάζεται η έκταση της ακτινοβολίας του ελληνικού πνεύµατος καθώς και βι-

βλία πατριωτικά.

O Pήγας ονειρευόταν µια πανβαλκανική Eλληνική ∆ηµοκρατία που θα περι-

λάµβανε όλόκληρα τα Bαλκάνια.

O Aδαµάντιος Kοραής (1748-1833) πιστεύει στην πρόοδο αλλά όχι και στις

ακρότητες της επανάστασης. Γι’ αυτό πιστεύει ότι η καλύτερη οδός είναι η µέση

οδός. Yποστηρίζει τη µετακένωση, δηλ. την µετάδοση στην Eλλάδα των δυτικο-

ευρωπαϊκών αξιών οι οποίες είχαν τις ρίζες τους στην ελληνική κλασική αρχαι-

ότητα.

O Nεοελληνικός ∆ιαφωτισµός συνάντησε σφοδρές αντιδράσεις (π.χ. Aθανά-

σιος Πάριος). Παρά τις ιδεολογικές αντιθέσεις, οι ζυµώσεις οδήγησαν στην ωρί-

µανση της ιδέας της απελευθέρωσης χωρίς την παρέµβαση ξένων δυνάµεων. O

∆ιαφωτισµός διαδόθηκε και µε άλλες περιοχές των Bαλκανίων, κυρίως στη Mολ-

δοβλαχία.


– Tζον Λοκ 1632-1704

– ∆ιαφωτισµός 1688-1789

– Ένδοξη Eπανάσταση 1688

– Bολταίρος 1694-1778

– Mοντεσκιέ 1698-1755

– Pουσσό 1712-1778

– Nτιντερό 1713-1784

– Mπεκαρία 1738-1794

– Aδαµάντιος Kοραής 1748-1833

– Tο πνεύµα των Nόµων 1748

– Pήγας Φεραίος 1757-1798

– Kοινωνικό Συµβόλαιο 1762

– Aιµίλιος ή Περί Aγωγής 1762

– Περί εγκληµάτων και ποινών 1764

– Aµερικανικό Σύνταγµα 1787

– Γαλλική Eπανάσταση 1789


314



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aφού µελετήσετε προσεκτικά τα παραθέµατα από το έρ-

γο του Bολταίρου, να απαντήσετε τα εξής ερωτήµατα:

• Ποια χώρα θεωρεί ο Bολταίρος υπόδειγµα για την ελευ-

θερία της θρησκευτικής συνείδησης;

• Σε ποιους αναφέρεται η πρώτη παράγραφος του παρα-

θέµατος «Περί Aνεξιθρησκείας»;

• Γιατί είναι αναγκαία η αµοιβαία ανοχή των ανθρώπων,

κατά το Bολταίρο;


α) O Bολταίρος ξεχωρίζει την Aγγλία ως χώρα στην οποία υπάρχει ανεξιθρη-

σκεία.

β) Aναφέρεται στους σκοταδιστές, σε αυτούς που δεν έχουν αξιοποιήσει στην

ψυχή τους τα διδάγµατα των σοφών του ανθρώπινου γένους, οι οποίοι ήταν αντί-

θετοι σε κάθε µορφή βίας. Oνοµάζει τους ανθρώπους για τους οποίους µιλάει θη-

ρία που τρέφονται µε προλήψεις.

γ) H αµοιβαία ανοχή είναι απαραίτητη, για να ξεφύγει ο άνθρωπος από το

φαύλο κύκλο της βίας και της διχόνοιας, που τον κατατρέχει από την αρχή της

ιστορίας του.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια είδη πολιτευµάτων διακρίνει ο Mοντεσκιέ (βλ. σχετι-

κό παράθεµα) και ποιον κίνδυνο επισηµαίνει;


α) O Mοντεσκιέ διακρίνει τρία είδη εξουσίας, τη νοµοθετική, την εκτελεστική

και τη δικαστική.

β) Tο χειρότερο είναι όταν οι εξουσίες αυτές είναι συγκεντρωµένες στο ίδιο

πρόσωπο, γιατί τότε ο κάτοχος των εξουσιών κατέχει την απόλυτη εξουσία και

κυβερνάει τυραννικά.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο περιεχόµενο δίνει ο Pουσσό στη Γενική Bούληση και

ποια θέση κατέχει ο νόµος στη θεωρία του για την πολιτι-

κή ζωή; (συµβουλευθείτε τα σχετικά παραθέµατα).


α) O Pουσσό πιστεύει ότι µέσα σε µια κοινωνία κάθε άτοµο, κάθε µονάδα ενώ-

K E ΦA Λ A I O 7

315

νεται µε τους άλλους ανθρώπους, οι οποίοι αποτελούν όχι µονάδες αλλά ένα σύ-

νολο µε γενική βούληση. H κοινωνία εποµένως δεν αποτελείται από µονάδες, από

άτοµα αλλά από ένα συµπαγές σύνολο.

β) O Pουσσό πιστεύει ότι ο νόµος έχει πρωταρχική θέση στη ζωή των ανθρώ-

πων. O άνθρωπος πρέπει να υπακούει στο νόµο µε δική του θέληση και πρωτο-

βουλία. ∆εν πρέπει να υπηρετεί το νόµο. Ωστόσο, ο ελεύθερος άνθρωπος υπα-

κούει µόνο στο νόµο. Γιατί ο νόµος γίνεται πηγή δύναµης, ώστε ο άνθρωπος να

µην υπηρετεί άλλους ανθρώπους. O νόµος, λοιπόν, και η ηθεληµένη υπακοή που

πρέπει να έχει ο άνθρωπος προς αυτόν είναι βασικά στοιχεία µιας ευνοµούµενης

και δηµοκρατικά οργανωµένης κοινωνίας.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα προσδιορίσετε το περιεχόµενο της έννοιας αρετή (βλ.

σχετικό παράθεµα). Για ποιους λόγους οι διαφωτιστές έδι-

ναν αυτό το περιεχόµενο στην αρετή;


α) H λέξη αρετή έχει την έννοια της ενέργειας, της ανιδιοτελούς βοήθειας του

ενός ανθρώπου προς τον άλλο.

β) Oι διαφωτιστές πίστευαν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, έχουν το δικαίω-

µα να µετέχουν εξίσου σε όλα τα αγαθά (υλικά και πνευµατικά). Γι’ αυτό δε νο-

ούνταν κάποιοι να απολαµβάνουν αυτά τα αγαθά και κάποιοι όχι. Έπρεπε, επο-

µένως, όσοι απολάµβαναν αυτά τα αγαθά να βοηθούν όσους δεν είχαν αυτή τη δυ-

νατότητα, ώστε όλοι οι άνθρωποι να µετέχουν των αγαθών αυτών.

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο νόηµα δίνει ο Kοραής στον όρο «µετακένωση»;


O Kοραής υποστήριζε ότι οι Έλληνες έπρεπε να δεχτούν τις αξίες και, γενι-

κότερα, την παιδεία που οι δυτικοευρωπαίοι δέχτηκαν από την ελληνική κλασι-

κή αρχαιότητα.

6 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια θέση εκφράζει ο συγγραφέας της Eλληνικής Nοµαρ-

χίας στο σχετικό παράθεµα; και µε ποια επιχειρήµατα τη

στηρίζει;


α) O Aνώνυµος εκφράζει την πεποίθηση ότι οι Έλληνες έπρεπε να στηριχτούν

στις δικές τους δυνάµεις για να ελευθερωθούν.

β) Πρέπει να δουν οι Έλληνες το παρελθόν. Kαι οι ξένοι θα προσπαθήσουν να

επωφεληθούν από την κατάσταση. Eπιπλέον, οι ξένοι θα διώξουν τους Oθωµα-

νούς για να πάρουν αυτοί τη θέση του δυνάστη των Eλλήνων.


316



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mέσα σε ποιο πλαίσιο διαµορφώθηκε το κίνηµα του ∆ια-

φωτισµού;


Στις χώρες της ∆. Eυρώπης υπάρχει έντονη οικονοµική και πνευµατική πρό-

δος. Oι χώρες της Kεντρικής και βόρειας Eυρώπης βρίσκονται στο περιθώριο.

Mεταξύ των δυτικοευρωπαϊκών χωρών υπάρχουν διαφορές. H Aγγλία είναι

από το 18ο αι. η µεγαλύτερη ναυτιλιακή και εµπορική δύναµη. Tην εξουσία ασκεί

ο Bασιλιάς και το Kοινοβούλιο (µετά την «Ένδοξη Eπανάσταση»).

Στη Γαλλία υπάρχει µια ολοένα αυξανόµενη κρίση. H µοναρχία εµποδίζει την

ανερχόµενη αστική τάξη να συµµετέχει στην εξουσία. Aποκορύφωµα αυτής της

κρίσης θα είναι η Γαλλική Eπανάσταση (1789).

Tην εποχή αυτή (1688-1789) δεσπόζει το κίνηµα του ∆ιαφωτισµού, το οποίο

χαρακτηρίζεται από µια τάση για οικονοµικές, πολιτικές, κοινωνικές αλλαγές,

ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και πίστη στον άνθρωπο.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι απόψεις του Pουσσό για την αγωγή των παι-

διών;


Στο έργο του Aιµίλιος ή περί Aγωγής (1792) διακήρυξε την πίστη του ότι η

προσωπικότητα του παιδιού έπρεπε να γίνει σεβαστή και ότι έπρεπε να αφεθεί το

παιδί να αναπτύξει µόνο του την προσωπικότητά του. Γι’ αυτό έπρεπε να εφαρ-

µοστεί µια παιδαγωγική µέθοδος που θα βασιζόταν στη φυσική διδασκαλία.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες οι επιδράσεις των ιδεών του ∆ιαφωτισµού;


Όλες αυτές οι νέες ιδέες είχαν ως αποτέλεσµα τη βελτίωση της ανθρώπινης ζω-

ής, την εξέλιξη της εκπαίδευσης, την υποχώρηση των θρησκευτικών διαµαχών,

την ενίσχυση του αιτήµατος για ισοπολιτεία ανάµεσα στους ανθρώπους, την κα-

τάργηση της δουλείας.

Tα κείµενα του ∆ιαφωτισµού επηρέασαν τα πολιτειακά κείµενα της Aµερικα-

νικής Eπανάστασης (1776) και της Γαλλικής Eπανάστασης (1789).

K E ΦA Λ A I O 7

317

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η απήχηση των ιδεών του ∆ιαφωτισµού στον ελ-

ληνικό χώρο;


O ∆ιαφωτισµός µεταδόθηκε στην Eλλάδα από τους Έλληνες του εξωτερικού.

H οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη στην Eλλάδα κατά τα έτη 1780-1821 οδή-

γησε στη γένεση ενός ανάλογου πνευµατικού κινήµατος, του Nεοελληνικού ∆ια-

φωτισµού.

Tο ελληνικό παρακλάδι του ∆ιαφωτισµού ασχολήθηκε µε θέµατα όπως θεµε-

λιώδεις ελευθερίες του ανθρώπου (ελευθερία, αρετή, ανεξιθρησκεία κτλ.). Iδρύο-

νται σχολεία, µελετώνται οι αρχαίοι συγγραφείς. Σκοπός εδώ είναι η αποτίναξη

του τουρκικού ζυγού.

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο ήταν το έργο του Pήγα Φεραίου;


O Pήγας Φεραίος (1757-1798) προσπαθεί µε το έργο του να φέρει τους Έλλη-

νες σε επαφή µε το ∆υτικό πνεύµα, ώστε να µπορέσουν να απελευθερωθούν. Στο

Σχολείον των ντελικάτων εραστών µεταφράζει γαλλικά διηγήµατα, ενώ στο Φυ-σικής Aπάνθισµα (1790) εισάγει τη µεθοδολογία των φυσικών επιστηµών.

Tυπώνει και µια σειρά χάρτες (π.χ. η Mεγάλη Xάρτα της Eλλάδος), όπου πα-

ρουσιάζει η έκταση της ακτινοβολίας του ελληνικού πνεύµατος, καθώς και βιβλία

πατριωτικά.

O Pήγας ονειρευόταν µια Eλληνική ∆ηµοκρατία που θα περιλάµβανε ολόκλη-

ρα τα Bαλκάνια.


Aνεκτικότητα (σελ. 162 του σχολικού βιβλίου)

O Bολταίρος δηλώνει ότι είναι ανούσιο και αντίθετο µε τη θέληση του Θεούνα σκοτώνονται οι άνθρωποι µεταξύ τους και ότι αυτό θα σταµατήσει αν όλοιθυµηθούµε ότι είµαστε αδέλφια. Eκφράζει έτσι την αντίθεσή του στο θρησκευ-τικό φανατισµό και τονίζει τη σηµασία της πνευµατικής ανεκτικότητας.

Περί ανεξιθρησκείας (σελ. 162 του σχολικού βιβλίου)

O Bολταίρος περιγράφει εδώ, πολύ γλαφυρά, πώς οι άνθρωποι αλληλοσκο-τώνονται εξαιτίας των προλήψεων.

Zητά να σταµατήσει η διχόνοια και αναφέρει ότι µοναδικό φάρµακο στη δι-χόνοια είναι η αµοιβαία ανοχή του ενός στις αντιλήψεις του άλλου. Παρατη-ρούµε ότι αναφέρει σοφούς ανθρώπους από διάφορες θρησκείες.


318

Στον ουρανό από όποιο δρόµο θέλει ο καθένας (σελ. 163 του σχολικού βι-

βλίου)O Bολταίρος εδώ περιγράφει την Aγγλία ως χώρα των δογµάτων. ∆είχνει

φανερά το θαυµασµό του για την ειρηνική συνύπαρξη τόσων ανθρώπων διαφο-ρετικών δογµάτων στον ίδιο τρόπο. Λέει ότι, αν υπήρχε µία θρησκεία µόνο, θακινδύνευε η χώρα από δεσποτισµό. Aν υπήρχαν δύο, θα κινδύνευε από αλλη-λοεξόντωση των δύο. Aντίθετα, µε την ανεξιθρησκεία που επικρατεί, όλοι µπο-ρούν να είναι ευτυχείς και να ανεβούν στον ουρανό από όποιο δρόµο θέλεικαθένας.

Eλευθερία και διάκριση των εξουσιών (σελ. 163 του σχολικού βιβλίου)

O Mοντεσκιέ µιλά για τη διάκριση των εξουσιών: νοµοθετική, εκτελεστικήκαι δικαστική. Όταν η νοµοθετική και η εκτελεστική εξουσία δεν είναι συγκε-ντρωµένες στο ίδιο πρόσωπο, αποφεύγεται η αυταρχική διακυβέρνηση της χώ-ρας. Ως παράδειγµα προς αποφυγή παρουσιάζει την πολιτική διακυβέρνηση τηςTουρκίας.

Γία µια δηµοκρατική διακυβέρνηση του λαού (σελ. 163 του σχολικού βιβλί-

ου)O Pουσσό εδώ µιλά για την ανάγκη ενός δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Tονί-

ζει τη σηµασία του να βρίσκεται η νοµοθετική εξουσία στα χέρια του λαού καιθεωρεί κυρίαρχη µόνο τη γενική βούληση. Σ’ αυτήν οφείλει να υποτάσσεται ηεκάστοτε κυβέρνηση.

Tι είναι η Γενική Bούληση (σελ. 164 του σχολικού βιβλίου)

H Γενική Bούληση είναι η βούληση κάθε µέλους µιας κοινωνίας που τη θέτειως µέρος αδιαίρετο του συνόλου.

H δύναµη των νόµων (σελ. 164 του σχολικού βιβλίου)

O Pουσσό υποστηρίζει ότι ένας ελεύθερος λαός υπακούει, αλλά δεν υπηρε-τεί. Oι άνθρωποι πρέπει να σέβονται τους νόµους και να τους υπακούουν.

H πορεία προς τη Γνώση (σελ. 164 του σχολικού βιβλίου)

O Pουσσό διατυπώνει τη σηµαντικότητα που έχει ο σεβασµός στην προσω-πικότητα του παιδιού για την αγωγή του. O µαθητής πρέπει να παρατηρεί και οδάσκαλος να εξάπτει την περιέργειά του. Έτσι, ο πρώτος ερευνά και κατανοεί,οπότε η γνώση του δέν είναι στείρα. O µαθητής πρέπει να µάθει να σκέφτεταικαι όχι απλά να αναπαράγει τη γνώση που του προσφέρουν.

K E ΦA Λ A I O 7

319

H αρετή (σελ. 165 του σχολικού βιβλίου)

Πρόκειται για ένα λήµµα από το φιλοσοφικό Λεξικό του Bολταίρου που εξη-γεί την λέξη «αρετή». Λεπτοµερώς εξηγεί τη λέξη προσδιορίζοντάς την ως ευ-εργεσία του πλησίον. ∆ιαχωρίζει µάλιστα το σώφρονα άνθρωπο από τον ενά-ρετο.

«Nα αναλάβη το πεπτωκός ελληνικόν γένος» (σελ. 166 του σχολικού βιβλί-

ου)O κορυφαίος Έλληνας διαφωτιστής Pήγας Bελεστινλής επιχειρεί να κατα-

στήσει το ελληνικό γένος κοινωνό της ∆υτικής σκέψης. Aυτό πρέπει να γίνειώστε να διεκδικήσουν την ελευθερία τους και να συνέλθουν από την πτώση, ναµπορέσουν να συνεχίσουν ένδοξα το έργο των προγόνων τους φιλοσόφων. Oιφυσικές επιστήµες θα συνεισφέρουν στο να αποκτήσουν οι συµπατριώτες τουPήγα ορθολογική σκέψη.

H Mέση οδός (σελ. 167 του σχολικού βιβλίου)

O Aδαµάντιος Kοραής τονίζει τη σηµασία της µέσης οδού και απορρίπτει τιςεπαναστατικές ακρότητες σε όλες τις ιδέες. Eπιδιώκει ελευθερία, αλλά µε δι-καιοσύνη, και επιδιώκει την πρόοδο χωρίς απιστία και δεισιδαιµονίες.

Tα αγαθά της παιδείας (σελ. 167 του σχολικού βιβλίου)

O Kοραής υµνεί τα αγαθά της παιδείας, τονίζοντας ότι όλος ο λαός έχει δι-καίωµα στην εκπαίδευση. Aν όλο το έθνος είχε παιδεία, θα ήταν πολύ δύσκολονα γίνει αντικείµενο εκµετάλλευσης και πλάνης. Oι τυχόν κακοί και άδικοι δε θαµπορούν να χρησιµοποιήσουν τούς άλλους, εάν οι τελευταίοι µετέχουν στηµόρφωση.

Έως πότε, ω Έλληνες, να πλανώµεθα; (σελ. 168 του σχολικού βιβλίου)

O Aνώνυµος συγγραφέας της Eλληνικής Nοµαρχίας ξεκαθαρίζει στουςΈλληνες ότι η εθνική απελευθέρωση πρέπει να στηριχθεί αποκλειστικά σε ελ-ληνικές δυνάµεις. Tονίζει ότι δεν πρέπει να περιµένουµε βοήθεια από άλλεςχώρες, γιατί όλοι είναι ιδιοτελείς και προσπαθούν να εξυπηρετήσουν τα δικάτους συµφέροντα. Φανερό είναι αν κοιτάξει κανείς τα γεγονότα της ιστορίας,κανείς δεν παρείχε βοήθεια χωρίς να έχει να κερδίσει ο ίδιος. Έτσι, θα πρέπειοι Έλληνες να γίνουν λιγότερο ευκολόπιστοι.


320





1. Mε την «Ένδοξη Eπανάσταση» στην Aγγλία η αστική τάξη κατορθώνει να

επιβάλλει τη…

α. δηµοκρατία

β. βασιλεία

γ. τη συνταγµατική µοναρχία

Aπάντηση: γ

2. Στη Γαλλία τροχοπέδη στη δραστηριότητα της αστικής τάξης αποτελεί..

α. ο ∆ιαφωτισµός

β. η απόλυτη µοναρχία

γ. ο κοινοβουλευτισµός

Aπάντηση: β

3. Oι διαφωτιστές είχαν ως πρότυπό τους το... σύστηµα διακυβέρνησης.

α. ρωσικό

β. γαλλικό

γ. αγγλικό

Aπάντηση: γ

4. Tη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών, για να αποφευχθεί η αυταρχική δια-

κυβέρνηση, διατύπωσε ο…

α. Mοντεσκιέ

β. Λοκ

γ. Pουσσό

Aπάντηση: α

5. Tη θεωρία ότι η εκάστοτε κυβέρνηση πρέπει να εκφράζει τη γενική βούληση

διατύπωσε ο...

α. Pουσσό

β. Mοντεσκιέ

γ. Kοραής

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 7

321

6. Προϋπόθεση για τη βελτίωση της κοινωνίας θεωρήθηκε από τους διαφωτι-

στές...

α. η εξουσία

β. η παιδεία

γ. η εκκλησία

Aπάντηση: β

7. O Pουσσό στο έργο του Aιµίλιος διατυπώνει τις αρχές …

α. µιας παιδαγωγικής µεθόδου

β. της ποινικής δικαιοσύνης

γ. της διάκρισης των εξουσιών

Aπάντηση: α

8. Για τον εξανθρωπισµό των ποινών και την κατάργηση της δουλείας µίλησε ο

…

α. Λοκ

β. Bάκων

γ. Tσεζάρε Mπεκαρία

Aπάντηση: γ

9. Mια ανάλογη επανάσταση µε αυτή των ιδεών ήταν αυτή του …

α. λαού

β. λεξιλογίου

γ. εµπορίου

Aπάντηση: β

10. Mεγάλη επίδραση άσκησαν οι ιδέες του… στην Aµερικανική ∆ιακήρυξη της

Aνεξαρτησίας.

α. Λοκ

β. Mοντεσκιέ

γ. Mπεκαρία

Aπάντηση: α

11. Aντικειµενικός σκοπός του Nεοελληνικού ∆ιαφωτισµού ήταν να προετοιµά-

σει τους Έλληνες για …

α. επέκταση του Eλληνισµού

β. ανανέωση της παιδείας

γ. διεκδίκηση της ελευθερίας

Aπάντηση: γ


322

12. Oι ιδέες και τάσεις του Aδαµάντιου Kοραή ήταν …

α. µέσες

β. ριζοσπαστικές

γ. συντηρητικές

Aπάντηση: α

13. O Aδαµάντιος Kοραής συνδέει την ελευθερία µε…

α. την Eκκλησία

β. τα κλασικά γράµµατα

γ. την ηθική

Aπάντηση: β

14. O Pήγας Bελεστινλής συνελήφθη και παραδόθηκε στις τουρκικές αρχές από

…

α. Άγγλους

β. Aυστριακούς

γ. Pωσους

Aπάντηση: β

15. Σύµφωνα µε το Pουσσό, η νοµοθετική εξουσία ανήκει στο …

α. λαό

β. Bασιλιά

γ. κράτος

Aπάντηση: α

16. Mακριά από τις εξελίξεις και τις µεταβολές µένει η …

α. Γαλλία

β. ∆υτική Eυρώπη

γ. κεντρική και βόρεια Eυρώπη

Aπάντηση: γ



1. Mεταξύ των χωρών της Eυρώπης υπάρχει ισοµερής και ταυτόχρονη ανάπτυ-

ξη.

2. H Γαλλία τον 18ο αι. είναι η µεγαλύτερη εµπορική και ναυτιλιακή δύναµη.

3. O ∆ιαφωτισµός εκφράζει την τάση για πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές

K E ΦA Λ A I O 7

323

µεταβολές, την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και επιστήµης και την πίστη

στην πρόοδο του ανθρώπου.

4. O Bολταίρος, όντας ορθολογιστής και σκεπτικιστής, θεωρεί κάθε µορφή ελευ-

θερίας ως αναφαίρετο δικαίωµα κάθε ανθρώπου.

5. O Mοντεσκιέ διατύπωσε τη θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου, ότι δηλαδή

οι κυβερνήσεις συγκρατούνται βάση µιας συµφωνίας µε το λαό.

6. O Pουσσό πρότεινε ως τρόπο για να ξεπεραστεί η κοινωνική ανισότητα την

επιστροφή σε µια ενδιάµεση κοινωνία µεταξύ της φυσικής και της σύγχρονης.

7. O Pουσσό πίστευε ότι το παιδί πρέπει να µαθαίνει τη γνώση και όχι να την

αποκαλύπτει µόνο του.

8. O Tσεζάρε Mπεκαρία πίστευε στο θεσµό της δουλείας.

9. O Mοντεσκιέ συνέβαλε στα βασικά άρθρα του Aµερικανικού Συντάγµατος.

10. O ∆ιαφωτισµός διαδόθηκε στον υπόδουλο Eλληνισµό µε κάποια καθυστέρη-

ση λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που επικρατούσαν.

11. O Eυγένιος Bούλγαρης αντέδρασε στις ιδέες του Eυρωπαϊκού ∆ιαφωτισµού.

12. O ∆ηµήτριος Kαταρτζής δεν αντιδρούσε στο κίνηµα του ∆ιαφωτισµού.

13. O Pήγας Bελεστινλής οραµατιζόταν την εξέγερση όλων των λαών της Bαλκα-

νικής εναντίον του δυνάστη και την ίδρυση µιας Πανβαλκανικής Eλληνικής

∆ηµοκρατίας.

14. O Aδαµάντιος Kοραής είχε επαναστατικές τάσεις και ιδέες.

15. O Aθανάσιος Πάριος ακολουθούσε τη µέση οδό στις σκέψεις και τις ιδέες του.

16. O Pήγας Bενεστινλής επιδίωκε να εµφυσήσει στους Έλληνες την ορθολογική

σκέψη µέσω των φυσικών επιστηµών.

17. H ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Aνθρώπου και ο Θούριος είναι έργα του

Kοραή.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 2, 5, 7, 8, 11, 14, 15, 17



A B

1. O Oρθολογισµός δίνει το προβάδισµα α. στη σύσταση πολιτικών και πολι-

τειακών κειµένων

2. O Φιλελευθερισµός β. η παιδεία του λαού

3. O ∆ιαφωτισµός είχε ως σκοπό γ. για την κοινωνική ανισότητα

4. H ανακάλυψη των φυσικών νόµων δ. για τον εξανθρωπισµό της

υπέβαλε την ιδέα ποινικής δικαιοσύνης

5. H θεωρία της διάκρισης των ε. στην κριτική σκέψη

εξουσιών οδήγησε


324

6. Aσκείται έντονη κριτική στ. της αναζήτησης κανόνων και για

την κοινωνική ζωή

7. Tο κοινωνικό συµβόλαιο του ζ. υποστηρίζει τα φυσικά δικαιώµα-

Pουσσό εγγυάται τα του ανθρώπου

8. Για τη βελτίωση της κοινωνίας η. στο εξωτερικό

απαιτείται

9. Oι διαφωτιστές εκθέτουν τις θ. ελευθερία και ισότητα

ιδέες τους

10. O Tσεζάρε Mπεκαρία αγωνίστηκε ι. τη βελτίωση του ανθρώπου

Aπάντηση: 1ε, 2ζ, 3ι, 4στ, 5α, 6γ, 7θ, 8β, 9η, 10δ

A B

1. Tο λεξιλόγιο α. ο Bούλγαρης, ο Mοισιόδακας και

Kαταρτζής.

2. Για να εκφραστούν νέες έννοιες β. µετασχηµατίζεται

3. Oι ιδέες του Pουσσό συνέβαλαν γ. συνάντησε σφοδρή αντίσταση

4. Σκοπός του Nεοελληνικού δ. στη Γαλλική Eπανάσταση

∆ιαφωτισµού ήταν

5. Σπουδαίοι εκπρόσωποι του ε. τη συνολική αξιοποίηση της δυτι-

Nεοελληνικού ∆ιαφωτισµού ήταν κοευρωπαϊκής παιδείας που επη-

ρεάστηκε από τις αρχαιοελληνικές

αξίες

6. H Mεγάλη Xάρτα της Eλλάδας στ. ήταν και η Mολδοβλαχία

7. O Kοραής κατηγορούσε ζ. δηµιουργούνται νεολογισµοί

8. Mε τον όρο «µετακένωσις» η. η εθνική αποκατάσταση

ο Kοραής εννοούσε

9. O Nεοελληνικός ∆ιαφωτισµός θ. τους εθελοδούλους και τους συ-

ντηρητικούς.

10. Aπό τις υπόδουλες χώρες αυτή που ι. δείχνει παραστατικά την

έλαβε το ∆ιαφωτισµό έκταση του Eλληνισµού

Aπάντηση: 1β, 2ζ, 3δ, 4η, 5α, 6ι, 7θ, 8ε, 9γ, 10στ

K E ΦA Λ A I O 7

325

2. Oικονοµικές εξελίξεις: Oι απαρχές της Bιοµηχανικής Eπανάστα-

σης, οι οικονοµικές θεωρίες


α. Oι απαρχές της Bιοµηχανικής Eπανάστασης

Tο 18ο αι. αυξάνεται θεαµατικά η νοµισµατική κυκλοφορία, το τραπεζικό σύ-

στηµα αναπτύσσεται ραγδαία, το ίδιο συµβαίνει µε το εµπόριο και τη βιοτεχνία.

Συσσωρεύονται κεφάλαια, τα οποία επενδύονται στη βιοτεχνία. Tην εποχή αυ-

τή (18ος αι.) ο πληθυσµός αυξάνεται σηµαντικά· παρατηρείται αυξηµένη ζήτηση

αγαθών, εξαιτίας της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου, ενώ πολλοί αγρότες κα-

ταφεύγουν στις πόλεις για να εργαστούν στις βιοτεχνίες.

Παράλληλα, αναπτύσσεται η τεχνολογία και αξιοποιούνται νέες µορφές ενέρ-

γειας, όπως ο γαιάνθρακας και ο ατµός. O Bατ (1736-1819) τελειοποιεί την ατµο-

µηχανή. O ρυθµός παραγωγής αυξάνεται θεαµατικά.

Έτσι, στο β΄ µισό του 18ου αι. ξεσπάει µια ειρηνική επανάσταση, η Bιοµηχα-

νική, που ξεκίνησε από την Aγγλία.

H επανάσταση αυτή επεκτάθηκε στον τοµέα των µεταφορών µε τη χρήση του

σιδηροδρόµου και του ατµόπλοιου.

Στην ηπειρωτική Eυρώπη η επανάσταση αρχίζει τις πρώτες δεκαετίες του

19ου αι., ενώ µετά τα µέσα αυτού του αιώνα παρατηρείται η εκβιοµηχάνηση των

H.Π.A.

β. Oι οικονοµικές θεωρίες

H Bιοµηχανική Eπανάσταση υποχρέωσε τα κράτη να αλλάξουν την καθιερω-

µένη τους οικονοµική πολιτική. Yπό την επίδραση του ∆ιαφωτισµού ζητήθηκε η

αποδέσµευση της οικονοµικής ζωής από το Mερκαντιλισµό, που περιόριζε την

ελεύθερη οικονοµική δραστηριότητα.

Oι οικονοµολόγοι στρέφονται προς την ελεύθερη οικονοµία (φυσιοκράτες),πιστεύουν ότι βασική πηγή πλούτου είναι η γεωργία και ότι οι νόµοι της φύσης

επιβάλλουν την ελευθερία στις οικονοµικές δραστηριότητες (Kεναί, Γκουρναί,

Tυργκό).

Θεµελιωτής του οικονοµικού φιλελευθερισµού είναι ο Σκοτσέζος Άνταµ Σµιθ

(1723-1790), ο οποίος πιστεύει ότι η αγορά διέπεται από ένα βασικό νόµο, το νό-

µο της αγορά και της ζήτησης, ο οποίος καθορίζει την παραγωγή, τη διακίνηση

και τις τιµές των αγαθών. Tο κράτος δε θα έπρεπε να παρεµβαίνει στην οικονο-

µική ζωή επιβάλλοντας δασµούς.


326

H άποψη αυτή εκφράζεται επιγραµµατικά µε τη φράση Laissez faire - laissez

passer: Aφήστε τους ανθρώπους να δρουν ελεύθερα στις οικονοµικές δραστη-

ριότητες - Aφήστε τα αγαθά να διακινούνται ελεύθερα. Πρόκειται για µια άπο-

ψη που αποτέλεσε την ιδεολογική βάση του καπιταλιστικού συστήµατος.

Tο σύστηµα αυτό είχε ως αποτέλεσµα την ανάπτυξη του εµπορίου, της βιοµη-

χανίας και γενικά της οικονοµίας, ωστόσο είχε και αρνητικές συνέπειες: η ανά-

γκη αναζήτησης πρώτων υλών και νέων αγορών οδήγησε στη γένεση του ιµπε-

ριαλιστικού πνεύµατος, που αποτελεί από εδώ και πέρα εστία κρίσεων ανάµεσα

στα βιοµηχανικά κράτη.

Eπειδή η οικονοµική δύναµη των µητροπόλεων βρισκόταν σε συνάρτηση µε

την έκταση των αποικιών (οι οποίες αποτελούσαν πηγή πρώτων υλών και αγορές

των προϊόντων ταυτόχρονα), οι αποικιοκρατικές χώρες επιδόθηκαν σε ένα αντα-

γωνισµό χωρίς προηγούµενο.

Eπιπλέον, διευρύνθηκε το κοινωνικό χάσµα µεταξύ πλουσίων και φτωχών, µε

αποτέλεσµα να προκληθούν σοβαρές κοινωνικές συγκρούσεις.


– Mερκαντιλισµός 16ος-17ος αι.

– Kεναί 1694-1774

– Γκουρναί 1712-1759

– Tυργκό 1727-1781

– Bατ 1736-1819

– Έναρξη Bιοµηχανικής Eπανάστασης µέσα 18ου αι.

– Έρευνα για τα αίτια του πλούτου των εθνών 1776



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι παράγοντες συνέλαβαν στη γένεση της Bιοµηχανικής

Eπανάστασης; Γιατί, κατά τη γνώµη σας, αυτή ξεκίνησε

από την Aγγλία;


Tο 18ο αι. αυξάνεται θεαµατικά η νοµισµατική κυκλοφορία, το τραπεζικό σύ-

στηµα αναπτύσσεται ραγδαία, το ίδιο συµβαίνει µε το εµπόριο και τη βιοτεχνία.

Συσσωρεύονται κεφάλαια, τα οποία επενδύονται στη βιοτεχνία. Tην εποχή

K E ΦA Λ A I O 7

327

αυτή (18ος αι.) ο πληθυσµός αυξάνεται σηµαντικά, παρατηρείται αυξηµένη ζήτη-

ση αγαθών, εξαιτίας της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου, ενώ πολλοί αγρότες

καταφεύγουν στις πόλεις για να εργαστούν στις βιοτεχνίες.

Παράλληλα, αναπτύσσεται η τεχνολογία και αξιοποιούνται νέες µορφές ενέρ-

γειας, όπως ο γαιάνθρακας και ο ατµός. O Bατ (1736-1819) τελειοποιεί την ατµο-

µηχανή. O ρυθµός παραγωγής αυξάνεται θεµατικά.

Ξεκίνησε από Aγγλία, και µάλιστα από τον κλάδο της υφαντουργίας, για τους

ακόλουθους λόγους: α) Στην Aγγλία η υφαντουργία είχε µακρά παράδοση. β) H

χώρα γνώρισε δηµογραφική έκρηξη το α΄ µισό του 18ου αι. Πολλοί αγρότες κα-

τέφυγαν στις πόλεις µετά την περίφραξη των αγρών, οι οποίοι µετατράπηκαν σε

βοσκότοπους για τα πρόβατα (από τα οποία έπαιρναν µαλλί για την υφαντουρ-

γία). Eποµένως, υπήρχε το κατάλληλο εργατικό δυναµικό. γ) H Aγγλία γνώρισε

µια µακροχρόνια ειρηνική περίοδο. Tην περίοδο αυτή η βιοτεχνική παραγωγή

γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη. δ) H ανάπτυξη της οικονοµίας έφερε τον πλουτισµό

πολλών ανθρώπων, οι οποίοι επένδυαν τα κεφάλαιά τους σε νέες δραστηριότη-

τες. ε) Yπήρχε µια αγορά η οποία µεγάλωνε ολοένα και περισσότερο. στ). Στην

Aγγλία δεν υπήρχε το σύστηµα των εσωτερικών δασµών. ζ) H χώρα διέθετε ένα

αναπτυγµένο δίκτυο ποταµών και καναλιών, ενώ ισχυρή ήταν και η αγγλική ναυ-

τιλία, για τη µεταφορά των προϊόντων στις αποικίες. η) Στην Aγγλία υπήρχε γε-

νικότερα ανώτερο επίπεδο ζωής, σε σχέση µε την υπόλοιπη Eυρώπη. Yπήρχε,

εποµένως, µεγαλύτερη ζήτηση αγαθών. θ) Oι Άγγλοι διακρίθηκαν για την εφευρε-

τικότητά τους. Πολλές εφευρέσεις έγιναν από Άγγλους.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα επισηµάνετε τον οικονοµικό τοµέα στον οποίο ο Kεναί

δίνει προτεραιότητα (βλ. σχετικό παράθεµα) και να προ-

σπαθήσετε να ερµηνεύσετε τη θέση του αυτή.


α) O Kεναί δίνει προτεραιότητα στον τοµέα της γεωργίας.

β) H γεωργία θεωρούνταν ως η βάση της οικονοµίας, γιατί παρήγαγε τα ανα-

γκαία προϊόντα για τη διατροφή του πληθυσµού (πρωτογενής τοµέας παραγω-

γής). H βιοµηχανία ανήκε στο δευτερογενή - µεταποιητικό τοµέα παραγωγής. Για

να λειτουργήσουν οι βιοµηχανίες, έπρεπε ο πληθυσµός να έχει εξασφαλίσει τη

διατροφή του.


328

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα κατατάξετε σε κατηγορίες τις συνέπειες του οικονοµι-

κού φιλελευθερισµού. Nα επισηµάνετε µία θετική και µία

αρνητική.


α) Θετικές συνέπειες:

Tο σύστηµα αυτό είχε ως αποτέλεσµα την ανάπτυξη του εµπορίου, της βιοµη-

χανίας και γενικά της οικονοµίας.

Aρνητικές συνέπειες: η ανάγκη αναζήτησης πρώτων υλών και νέων αγορών

οδήγησε στη γένεση του ιµπεριαλιστικού πνεύµατος, που αποτελεί από εδώ και

πέρα εστία κρίσεων ανάµεα στα βιοµηχανικά κράτη.

Eπιπλέον, διευρύνθηκε το κοινωνικό χάσµα µεταξύ πλουσίων και φτωχών, µε

αποτέλεσµα να προκληθούν σοβαρές κοινωνικές συγκρούσεις.

β) H ανάπτυξη της βιοµηχανίας και του εµπορίου προκάλεσε συσσώρευση

πλούτου, ανάπτυξη της νοµισµατικής οικονοµίας και άνοδο του βιοτικού επιπέ-

δου των λαών. Πολλοί άνθρωποι έβρισκαν εργασία στις βιοµηχανίες και έπαιρ-

ναν πιο πολλά χρήµατα από πριν. Γι’ αυτό και τρέφονταν καλύτερα, ενώ άρχι-

σαν να ενδιαφέρονται για άλλα πράγµατα εκτός από τη διατροφή.

Eπειδή η οικονοµική δύναµη των µητροπόλεων βρισκόταν σε συνάρτηση µε

την έκταση των αποικιών (οι οποίες αποτελούσαν πηγή πρώτων υλών και αγορές

των προϊόντων ταυτόχρονα), οι αποικιοκρατικές χώρες επιδόθηκαν σε ένα αντα-

γωνισµό χωρίς προηγούµενο.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα προσδιορίσετε τις συνέπειες της Bιοµηχανικής Eπανά-

στασης:

• στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων

• στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών κοινωνιών


α) ∆ιαµορφώθηκαν νέες σχέσεις ανάµεσα στις χώρες που διέθεταν βιοµηχανία

και σε εκείνες που δε διέθεταν. Oι δεύτερες ανέπτυξαν σχέση εξάρτησης και υπο-

ταγής από τις πρώτες. β) Aκόµα και µεταξύ των βιοµηχανικών χωρών αναπτύ-

χθηκαν σχέσεις ανταγωνισµού.

K E ΦA Λ A I O 7

329



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για τη θεωρία του οικονοµικού φιλελευθερι-

σµού; Ποιος την εισήγαγε;


Θεµελιωτής του οικονοµικού φιλελευθερισµού είναι ο Άνταµ Σµιθ, ο οποίος

πιστεύει ότι η αγορά διέπεται από ένα βασικό νόµο, το νόµο της αγοράς και της

ζήτησης, ο οποίος καθορίζει την παραγωγή, τη διακίνηση και τις τιµές των αγα-

θών. Tο κράτος δε θα έπρεπε να παρεµβαίνει στην οικονοµική ζωή επιβάλλοντας

δασµούς.

H άποψη αυτή εκφράζεται επιγραµµατικά µε τη φράση Laissez faire - laissez

passer: Aφήστε τους ανθρώπους να δρουν ελεύθερα στις οικονοµικές δραστηριό-

τητες - Aφήστε τα αγαθά να διακινούνται ελεύθερα. Πρόκειται για µια άποψη που

αποτέλεσε την ιδεολογική βάση του καπιταλιστικού συστήµατος.


Προστατευτισµός ή Mερκαντιλισµός - Kολµπερισµός (σελ. 170 του σχολι-

κού βιβλίου)Σύµφωνα µε την οικονοµική πρακτική του προστατευτισµού, ο πλούτος µιας

χώρας βασιζόταν στα αποθέµατα πολύτιµων µετάλλων που διέθετε. Σ’ αυτό τοσύστηµα, που επικράτησε στη δυτική Eυρώπη το 17ο και 18ο αι., εφαρµοζότανκρατικός παρεµβατισµός, που περιόριζε πολύ την ελεύθερη οικονοµική δρα-στηριότητα. Eνθαρρυνόταν η εξαγωγή προϊόντων και αποθαρρυνόταν η εισα-γωγή. Kυριότερος εκφραστής του Mερκαντιλισµού υπήρξε στη Γαλλία ο Kολ-µπέρ, ο οποίος έδωσε ολοκληρωµένη µορφή στη θεωρία αυτή.

Bασικές θέσεις των φυσιοκρατών (σελ. 170 του σχολικού βιβλίου)

O Kεναί, φυσιοκράτης και ο ίδιος, θεωρεί ότι ο ηγεµόνας και το έθνος πρέ-πει να δίνουν βάρος στη γεωργία ως βασική πηγή πλούτου. Oι φυσιοκράτεςυποστηρίζουν ότι και στην οικονοµία πρέπει να ακολουθούνται οι νόµοι της φυ-σικής, κατά συνέπεια να υπάρχει ελεύθερη οικονοµική δραστηριότητα. H γηµπορεί να προωθήσει τον πλούτο µιας χώρας και εκεί πρέπει να στηρίζονται ταέθνη.


330





1. Tο δεύτερο µισό του 18ου αι. αρχίζει στην Eυρώπη η... Eπανάσταση.

α. Γεωργική

β. Bιοµηχανική

γ. Bιοτεχνική

Aπάντηση: β

2. H ποσότητα και ο ρυθµός της παραγωγής αυξήθηκαν κατακόρυφα µε την τε-

λειοποίηση της ατµοµηχανής από το(ν)...

α. Bατ

β. Mαρκόνι

γ. Mπελ

Aπάντηση: α

3. Oι µηχανές διαδόθηκαν αρχικά στη(ν)...

α. υφαντουργία

β. µεταλλουργία

γ. χηµική βιοµηχανία

Aπάντηση: α

4. Στο περιθώριο της ταχείας εκβιοµηχάνισης βρίσκονται…

α. η Aγγλία και η Γαλλία

β. η Γερµανία και το Bέλγιο

γ. οι µεσογειακές και οι χώρες της ανατολικής Eυρώπης

Aπάντηση: γ

5. Oι φυσιοκράτες θεωρούσαν ως βασική πηγή πλούτου...

α. τα πολύτιµα µέταλλα

β. τη γεωργία

γ. την υφαντουργία

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 7

331

6. Θεµελιωτής του Oικονοµικού Φιλελευθερισµού ήταν ο...

α. Άνταµ Σµιθ

β. Kολµπέρ

γ. Kεναί

Aπάντηση: α

7. H αναζήτηση νέων αγορών και πρώτων υλών όξυνε τους ανταγωνισµούς των

Mεγάλων ∆υνάµεων και τροφοδότησε το(ν) …

α. Mερκαντιλισµό

β. Iµπεριαλισµό

γ. Παρεµβατισµό

Aπάντηση: β



1. Mε τη Bιοµηχανική Eπανάσταση επικράτησε ένα νέο οικονοµικό σύστηµα, το

καπιταλιστικό.

2. Tον 18ο αι. το τραπεζικό σύστηµα παρουσιάζει πτώση και µειώνεται η κυ-

κλοφορία των νοµισµάτων.

3. Bελτιώνεται η ζωή των πολιτών και αυξάνεται η ζήτηση αγαθών.

4. Mεγάλη µάζα ανθρώπων αφήνει τις πόλεις και γυρίζει στην αγροτική ζωή.

5. H επανάσταση περιορίζεται στη βιοµηχανία.

6. H χρήση του σιδηροδρόµου βοήθησε σηµαντικά τη Bιοµηχανική Eπανάσταση.

7. H βιοµηχανική ανάπτυξη ξεκινά παράλληλα στην Aγγλία και στην ηπειρωτι-

κή Eυρώπη µε την ανάπτυξη της µεταλλουργίας.

8. O ∆ιαφωτισµός πίστευε ότι ο κρατικός παρεµβατισµός θα βοηθούσε στην

άνοδο της οικονοµικής δραστηριότητας.

9. Oι Kεναί, Tυργκό και Γκουρναί ήταν οι σπουδαιότεροι φυσιοκράτες.

10. O Άνταµ Σµιθ υποστήριξε ότι ο νόµος της προσφοράς και της ζήτησης ρυθ-

µίζει την παραγωγή, τη διακίνηση και τις τιµές των αγαθών.

11. H ελευθερία στις οικονοµικές δραστηριότητες οδήγησε στη διαµόρφωση του

κεφαλαιοκρατικού συστήµατος.

12. H Bιοµηχανική Eπανάσταση είχε ως κέντρο τη Γαλλία, τη µεγαλύτερη αποι-

κιοκρατική δύναµη στον κόσµο.



332



A B

1. H Bιοµηχανική Eπανάσταση α. κρατικό παρεµβατισµό

2. O Mερκαντιλισµός εφάρµοζε β. τη γεωργία

3. O Άνταµ Σµιθ ήταν ο θεµελιωτής γ. της φυσιοκρατικής αντίληψης

4. O Tυργκό ήταν ο εκφραστής δ. σε κοινωνικά αδιέξοδα

5. H ελευθερία στις οικονοµικές ε. επεκτάθηκε και στους τοµείς των

δρατηριότητες οδήγησε χερσαίων και θαλάσσιων µεταφο-

ρών

6. Oι φυσιοκράτες θεωρούσαν ως στ. στη δηµιουργία του καπιταλιστι-

βασική πηγή πλούτου κού συστήµατος

7. Tο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα ζ. του Oικονοµικού

οδήγησε Φιλελευθερισµού

Aπάντηση: 1ε, 2α, 3ζ, 4γ, 5στ, 6β, 7δ

3. H Aµερικανική Eπανάσταση


α. H Aγγλία και οι αποικίες της στην Aµερική

H Aγγλία, η Oλλανδία και η Γαλλία επωφελήθηκαν περισσότερο από την εκ-

µετάλλευση των αποικιών, επειδή χρησιµοποίησαν ευέλικτη πολιτική και ορθο-

λογικό σχεδιασµό.

Aπό το 1607 ως το 1732 είχαν ιδρυθεί δεκατρείς αγγλικές αποικίες στην Aµε-

ρική, οι οποίες παρουσίαζαν µεγάλες διαφορές µεταξύ τους. Oι διαφορές αυτές

οφείλονταν: α) στη διαφορετική καταγωγή των αποίκων, β) στις διαφορετικές

εδαφολογικές κλιµατολογικές συνθήκες.

Στα τέλη του 18ου αι. οι αποικίες είχαν αναπτυχθεί οικονοµικά και διέθεταν

µεγάλη αυτονοµία. Tο γεγονός όµως ότι ήταν υποχρεωµένες να διατηρούν εµπο-

ρικές σχέσεις µόνο µε την Aγγλία αποτελούσε µόνιµη πηγή έντασης.

β. H ρήξη (1774) και ο Πόλεµος της Aνεξαρτησίας (1775-1783)

Mε τη λήξη του Eπταετούς Πολέµου µεταξύ Aγγλίας και Γαλλίας (1756-1763),

ο Kαναδάς και η Λουιζιάνα περιήλθαν από τη Γαλλία στην Aγγλία. H κυβέρνηση

της µητρόπολης απαγόρευσε την εκµετάλλευση των περιοχών αυτών από τους

K E ΦA Λ A I O 7

333

αποίκους, ενώ επέβαλε πρόσθετη φορολογία για την κάλυψη των δαπανών του

πολέµου.

Tο 1773 ξέσπασαν ταραχές στη Bοστώνη, το Σεπτέµβριο του 1774 συνήλθαν

αντιπρόσωποι των δεκατριών αποικιών και ζήτησαν αυτοδιοίκηση µέσω µιας

διακήρυξης δικαιωµάτων, που στάλθηκε στο Bασιλιά.

Oι Άγγλοι στάθηκαν ανένδοτοι. Στις 4/7/1776 η Συνέλευση της Φιλαδέλφειας

ψήφισε τη ∆ιακήρυξη της Aνεξαρτησίας µε την καθοδήγηση του Θωµά Tζέφερ-

σον και του Bενιαµίν Φραγκλίνου. Σε αυτή επιχειρήθηκε να εφαρµοστούν οι ιδέ-

ες του ∆ιαφωτισµού.

Aρχικά ο στρατός των επαναστατών βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Aργότερα,

όµως, η βοήθεια που ήρθε από άλλες χώρες (Γαλλία, Iσπανία, Oλλανδία κ.ά.) και

η στρατιωτική ευφυία του Γεωργίου Oυάσιγκτον έγειραν την πλάστιγγα προς τη

µεριά των αποίκων.

H διπλωµατική αποµόνωση της Aγγλίας και οι στρατιωτικές ήττες είχαν ως

αποτέλεσµα την υποχώρηση της µητρόπολης. Mε τη Συνθήκη των Bερσαλλιών

(Σεπτέµβριος 1783) αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία των δεκατριών αποικιών.

γ. H γέννηση ενός νέου κράτους

Tο 1787 (18 Σεπτεµβρίου) το Συντακτικό Kογκρέσο ψήφισε το Σύνταγµα των

Hνωµένων Πολιτειών.

Στηρίζεται στην αρχή της διάκρισης των εξουσιών:

α) Yπάρχει µια κεντρική οµοσπονδιακή κυβέρνηση, η οποία ρυθµίζει την εξω-

τερική πολιτική, την άµυνα, την οικονοµία της χώρας. Kάθε πολιτεία διατηρεί

την αυτονοµία σε θέµατα που αφορούν την τοπική κοινωνία (αστυνοµία, δικαιο-

σύνη κτλ.).

β) H νοµοθετική εξουσία ασκείται από το Kογκρέσο. Aυτό αποτελείται απο τη

Bουλή, στην οποία η αντιπροσώπευση γίνεται ανάλογα µε τον πληθυσµό κάθε πο-

λιτείας, και από τη Γερουσία, στην οποία κάθε πολιτεία µετέχει µε δύο αντιπρο-

σώπους.

γ) H εκτελεστική εξουσία ασκείται από τον Πρόεδρο, ο οποίος εκλέγεται για

τέσσερα χρόνια από εκλέκτορες και µπορεί να επανεκλεγεί µόνο δύο φορές. δ) H

δικαστική εξουσία είναι ανεξάρτητη. Eπικεφαλής βρίσκεται το Aνώτατο ∆ικα-

στήριο. Πρώτος Πρόεδρος εκλέχτηκε ο Oυάσινγκτον (1789-1797).

δ. Oι συνέπειες

α) ∆ηµιουργήθηκε όχι µόνο ένα νέο κράτος, αλλά ένα νέο έθνος. Oι Aµερικα-

νοί εφάρµοσαν στην πράξη τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού για το έθνος.


334

β) Γενικότερα, το Aµερικανικό Σύνταγµα και η ∆ιακήρυξη της Aνεξαρτησίας

απηχούν τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού. Πάντως, καθιερώθηκαν δύο νέοι θεσµοί: ο

θεσµός της Oµοσπονδίας και ο θεσµός της Aβασίλευτης ∆ηµοκρατίας.

γ) H Aµερικανική Eπανάσταση υπήρξε ο καταλύτης που οδήγησε στο ξέσπα-

σµα µιας σειράς επαναστάσεων στην Aµερική και στην Eυρώπη.

δ) ∆ηµιουργήθηκε µια νέα παγκόσµια δύναµη. Mε τη Συνθήκη της Γάνδης

(1814) εξοβελίστηκαν οι βλέψεις της Aγγλίας στην Aµερική, ενώ µε το ∆όγµα

Mονρόε (1823) εγαταλείφθηκαν οι αποικιακές βλέψεις των Eυρωπαίων στην

ήπειρο αυτή.


– Iδρύονται οι δεκατρείς αποικίες στην

Aµερική 1607-1732

– O Eπταετής Πόλεµος 1756-1763

– Tαραχές στη Bοστώνη 1773

– Oι αντιπρόσωποι των δεκατριών αποικιών

συνέρχονται στη Bοστώνη και απευθύνουν

διακήρυξη δικαιωµάτων στο Bασιλιά 1774 (Σεπτέµβριος)

– H ∆ιακήρυξη της Aνεξαρτησίας 4/7/1776

– H Γαλλία συµµαχεί µε τους αποίκους 1778

– Συνθήκη των Bερσαλλιών 1783

– Tο Kογκρέσο ψηφίζει το Σύνταγµα των

– Hνωµένων Πολιτειών Σεπτέµβριος 1783

– Πρώτος Aµερικανός Πρόεδρος ο Oυάσιγκτον 1789-1797

– H Γαλλική Eπανάσταση 1789-1815

– Συνθήκη της Γάνδης 1814

– ∆όγµα Mονρόε 1823



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mε βάση και αφετηρία το απόσπασµα από τη ∆ιακήρυξη

της Aνεξαρτησίας (βλ. σχετικό παράθεµα) να απαντήσετε

στα εξής:

• Πότε ο λαός έχει δικαίωµα να καταργήσει και να αλλά-

ξει µια κυβέρνηση;

K E ΦA Λ A I O 7

335

• Πώς ονοµάζεται αυτό το δικαίωµα και από ποια αρχή

απορρέει;

• Γιατί το Kογκρέσο αντικατέστησε το δικαίωµα της ιδιο-

κτησίας µε την επιδίωξη της ευτυχίας; Aπό ποιες ιδέες

επηρεάστηκε;

• «Oι κυβερνήσεις… µια νέα κυβέρνηση». Nα συγκριθεί το

απόσπασµα αυτό µε τις ιδέες του Λοκ.

• Στις αρχές του 18ου αι. οι αγγλικές αποικίες της B. Aµε-

ρικής αριθµούσαν περίπου 4 εκ. κατοίκους, που προέρ-

χονταν, στο µεγαλύτερο µέρος τους, από όλες σχεδόν τις

χώρες της Eυρώπης. Ποιοι δεσµοί ένωναν αυτούς τους

ανθρώπους, ώστε να αντοποκριθούν στην κήρυξη του

αγώνα εναντίον των Άγγλών;


α) O λαός µπορεί να καταργήσει και να αλλάξει µια κυβέρνηση όταν η κυβέρ-

νηση φέρεται τυραννικά, γιατί τότε δεν εξασφαλίζει τα θεµελιώδη και αναπαλ-

λοτρίωτα δικαιώµατα των κυβερνώµενων.

β) Tο δικαίωµα αυτό ονοµάζεται δικαίωµα ανεξαρτησίας. Aπορρέει από το γε-

γονός ότι η δίκαιη εξουσία πηγάζει από τη συγκατάθεση των κυβερνωµένων να

δέχονται την εξουσία που ασκούν οι κυβερνήσεις.

γ) Για να είναι ευτυχισµένοι οι πολίτες, πρέπει να υπάρχουν κάποιες σηµα-

ντικές προϋποθέσεις: να απολαµβάνουν τα υλικά και πνευµατικά αγαθά µιας ορ-

γανωµένης και ευνοµούµενης πολιτείας. Eποµένως, το δικαίωµα στην ευτυχία εί-

ναι ευρύτερο από το δικαίωµα στην ιδιοκτησία, στη ζωή, στην ελευθερία κτλ. Για-

τί, όταν ένας άνθρωπος απολαµβάνει αυτά τα αγαθά, είναι και ευτυχισµένος.

Tο Kογκρέσο επηρεάστηκε από αντίστοιχες ιδέες των διαφωτιστών.

δ) Aυτή η διατύπωση της ∆ιακήρυξης της Aνεξαρτησίας είναι µεταφορά των

ιδεών του Λοκ («Kοινωνικό Συµβόλαιο»): ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι οι άρχο-

ντες και οι αρχόµενοι έχουν υπογράψει ένα κοινωνικό συµβόλαιο. H εξουσία των

αρχόντων πηγάζει από αυτό το συµβόλαιο. Aν οι άρχοντες παραβιάσουν αυτό το

συµβόλαιο, οι αρχόµενοι µπορούν να τους ανατρέψουν µε επανάσταση.

ε) Όλοι αυτοί που κατοικούσαν στην Aµερική είχαν συνειδητοποιήσει ότι ζού-

σαν κάτω από διαφορετικές συνθήκες ζωής σε σχέση µε τους κατοίκους της µη-

τρόπολης. ∆ε ζούσαν απλά σε δεκατρείς αγγλικές αποικίες αλλά ζούσαν κάτω

από τις ίδιες οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτικές συνθήκες, είχαν τα ίδια προ-

βλήµατα στις σχέσεις τους µε τη µητρόπολη. Σηµαντική υπήρξε και η ιδεολογική

επίδραση του ∆ιαφωτισµού, οι οποίος είχε διατυπώσει καινούριες ιδέες περί

έθνους.


336

Θ E M A Γ I A Σ Y Z H T H Σ H

Στο παράθεµα από το έργο του Kρέβεκερ αποδίδονται στους Aµερικανούς

ορισµένες ιδιότητες που τους διαφοροποιούν από τους άλλους λαούς. Ποι-

ες από αυτές και πώς τις εξηγεί ο συγγραφέας; Συγκρίνετε το απόσπασµα

αυτό µε την περιγραφή των Aθηναίων στον Eπιτάφιο (Θουκυδίδη Iστορία,

B΄, 37-40 και A΄, 70). Ποιες οµοιότητες και ποιες διαφορές παρατηρείτε;


α) O Aµερικανός είναι µείγµα διάφορων ευρωπαϊκών εθνοτήτων. O Aµερικα-

νός έχει αφήσει τις παλιές προκαταλήψεις και συνήθειες, έχει νέες ιδέες και από-

ψεις, ενεργεί σύµφωνα µε τις νέες αρχές. Tα παραπάνω πηγάζουν από το νέο

τρόπο ζωής, ο οποίος πηγάζει από τη νέα κυβέρνηση στην οποία υπακούει, από

τη νέα τάξη πραγµάτων.

β) Oµοιότητες: Kαι στις δύο περιγραφές εξαίρονται οι ικανότητες και τα θε-

τικά στοιχεία των Aµερικανών και των Aθηναίων, που τους διαφοροποιούν από

τους υπόλοιπους ανθρώπους της εποχής.

∆ιαφορές: Στην περίπτωση της περιγραφής του Aµερικανού πολίτη παρατη-

ρούµε ότι αναφέρεται στον τρόπο ζωής ενός νέου έθνους. Στη δεύτερη περίπτω-

ση ο Περικλής µας µιλάει για µια ιδιαίτερη οµάδα (τους Aθηναίους) σε σχέση µε

τους υπόλοιπους οµοεθνείς (Έλληνες), και κυρίως µε τους Σπαρτιάτες.

Στην περίπτωση του Eπιτάφιου, ο Περικλής αναφέρεται στις ικανότητες αν-

θρώπων που διαµορφώθηκαν στον ίδιο χώρο ανά τους αιώνες. Στην πρώτη περί-

πτωση πρόκειται για ικανότητες ανθρώπων διαφορετικών εθνοτήτων που βρέθηκα

σε νέα γη και προσαρµόστηκαν σε αυτή διαφορετικά από ό,τι οι Eυρωπαίοι.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες διαφορές υπήρχαν ανάµεσα στις βόρειες και νότιες

αποικίες της B. Aµερικής;


Aπό το 1607 ως το 1732 η Aγγλία είχε ιδρύσει δεκατρείς αποικίες στην Aµε-

ρική, οι οποίες παρουσίαζαν διαφορές µεταξύ τους. Oι διαφορές αυτές οφείλο-

νταν: α) στη διαφορετική καταγωγή των αποίκων, β) στις εδαφολογικές και κλι-

µατολογικές συνθήκες. Έτσι: α) O Bορράς ήταν περισσότερο αναπτυγµένος και

K E ΦA Λ A I O 7

337

πυκνοκατοικηµένος. Yπήρχαν βιοτεχνίες χαρτιού, ξυλείας, σιδηρουργίας. Eίχαν

πλουτίσει από το εµπόριο µε την Aγγλία και τις Aντίλλες και ήταν φιλελεύθεροι

στις απόψεις τους. Aναπτυγµένη ήταν και η πνευµατική ζωή.

β) O Nότος ήταν αραιοκατοικηµένος. Kυριαρχούσε η µεγάλη αγροτική ιδιο-

κτησία (φυτείες). Eκεί εργάζονταν χιλιάδες µαύροι Aφρικανοί δούλοι.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια γεγονότα οδήγησαν στην έκρηξη της επανάστασης;


Mετά τη λήξη του Eπταετούς Πολέµου µεταξύ Aγγλίας και Γαλλίας (1756-

1763), ο Kαναδάς και η Λουιζιάνα περιήλθαν από τη Γαλλία στην Aγγλία. H κυ-

βέρνηση της µητρόπολης απαγόρευσε την εκµετάλλευση των περιοχών αυτών από

τους αποίκους, ενώ επέβαλε πρόσθετη φορολογία για την κάλυψη των δαπανών

του πολέµου.

Tο 1773 ξέσπασαν ταραχές στη Bοστώνη, το Σεπτέµβριο του 1774 συνήλθαν οι

αντιπρόσωποι των δεκατριών αποικιών και ζήτησαν αυτοδιοίκηση µέσω µιας

διακήρυξης δικαιωµάτων, που στάλθηκε στο Bασιλιά.

Oι Άγγλοι στάθηκαν ανένδοτοι, συγκρούστηκαν µε την αµερικανική πολιτο-

φυλακή στο Λέξινγκτον (1775) και οι άποικοι ανακηρύχτηκαν ως επαναστάτες

από το βασιλιά Γεώργιο Γ΄.

Στις 4/7/ 1776 η Συνέλευση των αντιπροσώπων των αποικιών ψήφισε τη ∆ιακή-

ρυξη της Aνεξαρτησίας µε τη καθοδήγηση του Θωµά Tζέφερσον και του Bενιαµίν

Φραγκλίνου. Σε αυτή επιχειρήθηκε να εφαρµοστούν οι ιδέες του ∆ιαφωτισµού.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι προέβλεπε το Σύνταγµα των Hνωµένων Πολιτειών;


Tο Σύνταγµα στηρίζεται στην αρχή της διάκρισης των εξουσιών: α) Yπάρχει

µια κεντρική οµοσπονδιακή κυβέρνηση η οποία ρυθµίζει την εξωτερική πολιτική,

την άµυνα, την οικονοµία της χώρας. Kάθε πολιτεία διατηρεί την αυτονοµία της

σε θέµατα που αφορουν την τοπική κοινωνία.

β) H νοµοθετική εξουσία ασκείται από το Kογκρέσο. Aυτό αποτελείται από τη

Bουλή, στην οποία η αντιπροσώπευση γίνεται ανάλογα µε τον πληθυσµό κάθε πο-

λιτείας, και από τη Γερουσία, στην οποία κάθε πολιτεία µετέχει µε δύο αντιπρο-

σώπους.

γ) H εκτελεστική εξουσία ασκείται από τον Πρόεδρο, ο οποίος εκλέγεται για

τέσσερα χρόνια από εκλέκτορες και µπορεί να επανεκλεγεί µόνο δύο φορές.

δ) H δικαστική εξουσία είναι ανεξάρτητη. Eπικεφαλής βρίσκεται το Aνώτατο

∆ικαστήριο.


338

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν τα αποτελέσµατα της Aµερικανικής Eπανάστα-

σης;


α) ∆ηµιουργήθηκε όχι µόνο ένα νέο κράτος αλλά ένα νέο έθνος. Oι Aµερικα-

νοί εφάρµοσαν στην πράξη τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού για το έθνος.

β) Γενικότερα, το Aµερικανικό Σύνταγµα και η ∆ιακήρυξη της Aνεξαρτησίας

απηχούν τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού. Πάντως, καθιερώθηκαν δύο νέοι θεσµοί: ο

θεσµός της Oµοσπονδίας και ο θεσµός της Aβασίλευτης ∆ηµοκρατίας.

γ) H Aµερικανική Eπανάσταση υπήρξε ο καταλύτης που οδήγησε στο ξέσπα-

σµα µιας σειράς επαναστάσεων στην Aµερική και στην Eυρώπη.

δ) ∆ηµιουργήθηκε µια νέα παγκόσµια δύναµη. Mε τη Συνθήκη της Γάνδης εξο-

βελίστηκαν οι βλέψεις της Aγγλίας στην Aµερική, ενώ µε το ∆όγµα Mονρόε (1823),

εγκαταλείφθηκαν οι αποικιακές βλέψεις των Eυρωπαίων στην ήπειρο αυτή.


Aπόσπασµα από τη ∆ιακήρυξη της Aνεξαρτησίας (σελ. 174 του σχολικού

βιβλίου)Σε αυτό το απόσπασµα διακηρύσσεται η ισότητα όλων των ανθρώπων και το

δικαίωµά τους στη ζωή, την ελευθερία και την επιδίωξη της ευτυχίας. H κυβέρ-νηση οφείλει να διαφυλάσσει τα δικαιώµατα των πολιτών και, εάν δεν είναι σω-στή, ο λαός έχει δικαίωµα να την αλλάξει για να προστατευτεί. Στη ∆ιακήρυξητης Aνεξαρτησίας µπορεί εύκολα να δει κανείς τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού.

O Aµερικανός, ένας νέος άνθρωπος (σελ. 175 του σχολικού βιβλίου)

O Aµερικανός, σύµφωνα µε το κείµενο, είναι µια νέα ράτσα ανθρώπου, έναµείγµα από άλλα έθνη. Έχει νέες απόψεις, νέο τρόπο ζωής, νέα κυβέρνηση.∆ιαφοροποιείται, σύµφωνα µε τον Kρέβεκερ, ο Aµερικανός από άλλους λαούςκαι παρουσιάζεται ως νέος, προοδευτικός και χωρίς προκαταλήψεις.

K E ΦA Λ A I O 7

339





1. Oι χώρες που, αν και πρωτοστάτησαν στις Aνακαλύψεις, δεν κατόρθωσαν να

γίνουν οικονοµικά ισχυρές ήταν…

α. η Γαλλία και η Aγγλία

β. η Iσπανία και η Πορτογαλία

γ. η Oλλανδία και η Aµερική

Aπάντηση: β

2. Στα τέλη του 18ου αι. οι αποικίες του Bορρά στην Aµερική ήταν οικονοµικά

...

α. αναπτυγµένες

β. υποανάπτυκτες

γ. βιώσιµες

Aπάντηση: α

3. Mετά την απαγόρευση της Aγγλίας στους αποίκους να εκµεταλλευτούν οικο-

νοµικά τη Λουιζιάνα και τον Kαναδά, ξέσπασαν ταραχές...

α. στη Γεωργία

β. στη N. Yόρκη

γ. στη Bοστώνη

Aπάντηση: γ

4. Oι αντιπρόσωποι των δεκατριών αποικιών απηύθυναν στο Bασιλιά µια δια-

κήρυξη διακαιωµάτων το 1774, διεκδικώντας…

α. την οικονοµική εκµετάλλευση των αποικιών

β. τη µη κατάθεση φόρων

γ. την αυτοδιοίκησή τους

Aπάντηση: γ

5. H Γαλλία συµµάχησε µε τους Aµερικανούς για να...

α. τους βοηθήσει

β. περιορίσει τη βρετανική αποικιακή αυτοκρατορία

γ. τονώσει το εµπόριο της Kαραϊβικής

Aπάντηση: β


340

6. H Aγγλία αποδέχτηκε την ήττα της µε τη Συνθήκη...

α. των Bερσαλλιών

β. της Γάνδης

γ. Mονρόε

Aπάντηση: α

7. H εκτελεστική εξουσία ασκείται από…

α. το Kογκρέσο

β. τον Πρόεδρο

γ. τη Γερουσία

Aπάντηση: α

8. Tο Kογκρέσο αποτελούνταν από δύο σώµατα: τη Bουλή και…

α. τον Πρόεδρο

β. το Aνώτατο ∆ικαστήριο

γ. τη Γερουσία

Aπάντηση: γ

9. Oι αποικιακές βλέψεις των Eυρωπαίων στην Aµερική εγκαταλείφθηκαν ορι-

στικά µε…

α. τη ∆ιακήρυξη της Aνεξαρτησίας

β. τη Συνθήκη της Γάνδης

γ. το ∆όγµα Mονρόε

Aπάντηση: γ



1. Oι Άγγλοι και οι Oλλανδοί ωφελήθηκαν ιδιαίτερα από την εκµετάλλευση των

αποικιών.

2. Tο 18ο αι. η Aγγλία κατείχε τρεις αποικίες στη B. Aµερική.

3. Oι διαφορές ανάµεσα στους αποίκους ήταν ελάχιστες, αφού είχαν την ίδια

προέλευση.

4. Oι κάτοικοι των αποικιών διέθεταν διευρυµένη αυτονοµία.

5. Oι δεσµοί των αποικιών µε τη µητρόπολη ήταν και πολιτικά και οικονοµικά

καλοί.

6. H δυσαρέσκεια των αποίκων κορυφώθηκε ενάντια στην αγγλική κυβέρνηση

από την πρόσθετη φορολογία και την απαγόρευση της οικονοµικής εκµετάλ-

λευσης των νέων περιοχών.

7. H Aµερικανική Eπανάσταση θεµελιώθηκε στη ∆ιακήρυξη της Aνεξαρτησίας.

K E ΦA Λ A I O 7

341

8. Oι Aµερικανοί έχασαν τη στρατιωτική τους υπεροχή, εξαιτίας της αποχώρη-

σης των Eυρωπαίων εθελοντών και του Γεωργίου Oυάσινγτον.

9. Tο Συντακτικό Kογκρέσο συγκέρασε τις αντίθετες τάσεις, δηλαδή αυτή που

επιθυµούσε ισχυρή κεντρική εξουσία και αυτή που επιθυµούσε αυτονοµία

των Πολιτειών.

10. H νοµοθετική και εκτελεστική εξουσία ανήκε στον Πρόεδρο.

11. H εκτελεστική εξουσία ασκείται από το Kογκρέσο.

12. Kαθιερώνονται µε το Aµερικανικό Σύνταγµα δύο νέοι πολιτειακοί θεσµοί:

αυτός της Oµοσπονδίας και της Aβασίλευτης ∆ηµοκρατίας.

13. Mε το ∆όγµα Mονρόε η Aγγλία αποµακρύνθηκε οριστικά από την Aµερική.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 2, 3, 5, 8, 10, 11, 13



A B

1. Oι Oλλανδοί εφάρµοσαν στις αποικίες α. το Bασιλιά

2. O Bενιαµίν Φραγκλίνος και ο Θωµάς β. µε τη βοήθεια του στρατηγού

Tζέφερσον Γεωργίου Oυάσινγκτον

3. Oι δεκατρείς αποικίες στην Aµερική γ. συνέταξαν τη ∆ιακήρυξη της Aνε-

ξαρτησίας

4. Oι άποικοι κηρύχτηκαν επαναστάτες δ. κράτησε επτά χρόνια

από

5. O Πόλεµος της Aνεξαρτησίας ε. στη Bόρεια Aµερική

6. H Aµερική απέκτησε στρατιωτική στ. ιδρύθηκαν από το 1607 ως το

υπεροχή 1732

7. Oι Άγγλοι και οι Γάλλοι δραστηριο- ζ. ορθολογιστική πολιτική

ποιήθηκαν

Aπάντηση: 1ζ, 2γ, 3στ, 4α, 5δ, 6β, 7εA B

1. H αρχή της διάκρισης των εξουσιών α. άλλες χώρες2. Kάθε πολιτεία εκπροσωπείται από β. προέβλεπε µια οµοσπονδιακή κε-

ντρική κυβέρνηση3. Eπικεφαλής της δικαστικής εξουσίας γ. αναγνώριζε την ανεξαρτησία των

είναι δεκατριών αποικιών4. Στις αρχές του 19ου αι. επαναστά- δ. µε τις ιδέες των Eυρωπαίων

τησαν και ∆ιαφωτιστών5. H Συνθήκη των Bερσαλλιών ε. το Aνώτατο ∆ικαστήριο6. Tο νέο έθνος ευθυγραµµίζεται στ. δύο γερουσιαστές

Aπάντηση: 1β, 2στ, 3ε, 4α, 5γ, 6δ


342

4. H Γαλλική Eπανάσταση και η Nαπολεόντεια Περίοδος (1789-

1815)


α. H Γαλλία σε κρίση

• Kοινωνική ένταση και πολιτική αµφισβήτηση

H ∆υτική κοινωνία άλλαξε ριζικά το 18. αι., εξαιτίας της ανάπτυξης των οι-

κονοµικών δεδοµένων. O πρωταγωνιστής αυτών των αλλαγών, η αστική τάξη,

έφτασε ως το σηµείο να µετατραπεί σε ρυθµιστικό παράγοντα των εξελίξεων.

Kαι στη Γαλλία είχαν δροµολογηθεί οι αλλαγές. Tην εξουσία όµως κατείχαν

οι αριστοκράτες, ο ανώτερος κλήρος και ο Bασιλιάς. H Tρίτη Tάξη είχε µόνο

υποχρεώσεις.

Έτσι, στα τέλη του 18ου αι. στη Γαλλία υπάρχει µια σοβαρή αντίθεση, η αρι-

στοκρατία έχει τον έλεγχο του κρατικού µηχανισµού και δυσχεραίνει τις οικονο-

µικές δραστηριότητες. H αστική τάξη, ενώ έχει µεγάλη οικονοµική ισχύ, δε συµ-

µετέχει στην άσκηση εξουσίας.

O λαός ήταν δυσαρεστηµένος, εξαιτίας της ανόδου των τιµών, της στασιµότη-

τας των µισθών, ενώ οι αγρότες υπέφεραν από την υπέρµετρη φορολογία και τα

αναχρονιστικά φεουδαρχικά προνόµια.

• Oι οικονοµικές δυσχέρειες

H γαλλική οικονοµία είχε µείνει πίσω κατά το 18ο αι. Kύριος τοµέας της οι-

κονοµίας παρέµεινε ο αγροτικός, ενώ την ίδια ώρα η Aγγλία εκβιοµηχανίζεται.

Tο β΄ µισό του 18ου αι. οι πόλεµοι και οι καταχρήσεις της αυλής προκάλεσαν

ελλείµµατα. Mεταρρυθµιστικές προσπάθειες δεν απέδωσαν, επειδή αντέδρασαν

οι αριστοκράτες (θίγονταν συµφέροντά τους).

Aπό το 1785-1789 επικράτησαν δυσεµενείς οικονοµικές συνθήκες. Tο χειµώνα

του 1788-1789 η τιµή του ψωµιού ανέβηκε πολύ.

β. H έκρηξη της Eπανάστασης (1789)

• H σύγκλιση των Γενικών Tάξεων

Mέσα σε αυτές τις συνθήκες κρίσης Yπουργός Oικονοµικών διορίστηκε πάλι

ο Nεκέρ (1788), ο οποίος πρότεινε τη συνέλευση των Γενικών Tάξεων για την

έγκριση νέων φόρων. H Tρίτη Tάξη είχε µια ελαφριά πλειοψηφία σε σχέση µε άλ-

λες δύο.

K E ΦA Λ A I O 7

343

Oι αντιπρόσωποι αντέδρασαν, όταν έµαθαν ότι σκοπός της συνέλευσης ήταν

η επιβολή νέων φόρων που θα πλήρωναν µόνο αυτοί. Aυτοανακηρύχθηκαν σε

Eθνική Συνέλευση. O Bασιλιάς δεν τους αναγνώρισε. Oι εκπρόσωποι της Tρίτης

Tάξης έδωσαν τον Όρκο του Σφαιριστηρίου (20 Iουνίου), µε τον οποίο δεσµεύ-

τηκαν να µη χωριστούν ώσπου να ψηφιστεί Σύνταγµα. Tα µέλη της Συνέλευσης

κηρύχτηκαν απαραβίαστα. Aργότερα η Συνέλευση µετατράπηκε σε Συντακτική,

καθώς προσχώρησαν σε αυτή αντιπρόσωποι του κλήρου και των ευγενών.

• Tο τέλος του Παλαιού Kαθεστώτος

H προσπάθεια της Συντακτικής Συνέλευσης να ψηφιστεί Σύνταγµα, η αποµά-

κρυνση του Nεκέρ, ο φόβος του λαού για επέµβαση του στρατού, τον έκαναν να

προχωρήσει στην κατάληψη της Bαστίλης (14/7/1789) µε σύνθηµα ελευθερία,

ισότητα, αδερφοσύνη.

Στο Παρίσι καταλύονται οι παλαιές δηµοτικές αρχές, οργανώθηκε εθνοφυλα-

κή µε αρχηγο το Λαφαγιέτ, οι πύργοι των ευγενών λεηλατήθηκαν.

Στις 4/8/1789 καταργήθηκαν όλα τα προνόµια, ενώ στις 26/8/1789 ψηφίστηκε

η ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Aνθρώπου και του Πολίτη, µε την οποία προ-

βάλλονταν οι αρχές του ∆ιαφωτισµού. O Bασιλιάς υποχρεώθηκε να δεχτεί τις

εξελίξεις αυτές.

γ. H συνταγµατική µοναρχία

Στη Συντακτική Συνέλευση είχαν διαµορφωθεί τρεις ιδεολογικές τάσεις: η

αριστερά, η δεξιά, και το κέντρο (από τη θέση που κατέλαβαν στη Συνέλευση).

Oι πολιτικές ζυµώσεις διεξάγονταν στις εφηµερίδες και κυρίως στις Λέσχες,

που πίεζαν για πιο ριζοσπαστικές λύσεις. Oι φωνές αυτές δεν εισακούστηκαν στο

Σύνταγµα του 1791.

Mε το σύνταγµα αυτό καθιερωνόταν η συνταγµατική µοναρχία, ο περιορισµός

της βασιλικής εξουσίας, ωστόσο το αίτηµα για µια κοινωνία δικαίου έµεινε ανεκ-

πλήρωτο. Tο αίτηµα για ισότητα δεν εκπληρώθηκε. ∆ικαίωµα ψήφου είχαν µόνο

όσοι διέθεταν περιουσία.

δ. H Πορεία προς τη ∆ηµοκρατία και η ριζοσπαστική Eπανάσταση

Tο Σεπτέµβρη του 1791 εκλέχτηκε νέα συνέλευση. Σε αυτή κυριαρχούσαν οι

αριστεροί εξτρεµιστές, οι Zιρονδίνοι.

Tην ίδια ώρα, οι αριστοκράτες συνωµοτούσαν εναντίον της επαναστατικής

κυβέρνησης, ενώ η Aυστρία και η Πρωσία ετοιµάζονταν για πόλεµο µε τη Γαλλία.

Oι τιµές των αγαθών ανέβαιναν, το ίδιο και ο επαναστατικός πυρετός των µα-


344

ζών. Mέσα σε αυτό το κλίµα η επιρροή των ριζοσπαστών αυξάνεται συνεχώς. O

γαλλικός επαναστατικός στρατός στην αρχή γνώριζε ήττες, ενώ ο Bασιλιάς συ-

νεννοούνταν µυστικά µε τους εχθρούς. O λαός του Παρισιού (οι αβράκωτοι) εξε-

γέρθηκε (το Aύγουστο) και ανάγκασε τη Nοµοθετική να πάρει µέτρα: ο Bασιλιάς

κηρύχτηκε έκπτωτος, η εκτελεστική εξουσία ανατέθηκε στο ∆αντόν, ψηφίστηκε η

καθολική ψηφοφορία, ενώ κηρύχτηκε η πατρίδα σε κίνδυνο. Oι Γάλλοι νίκησαν

στο Bαλµύ (20/9/1972), η Eπανάσταση σώθηκε.

H επόµενη Συνέλευση, η Συµβατική κατάργησε τη µοναρχία και εγκαθίδρυσε

τη δηµοκρατία (21/9/1792). O Bασιλιάς καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστη-

κε. H χώρα όµως βρισκόταν σε κίνδυνο, αφού σχεδόν όλες οι ευρωπαϊκές χώρες

στράφηκαν εναντίον της Γαλλίας, ενώ στο εσωτερικό ξεσπούσαν φιλοβασιλικές

εξεγέρσεις.

Mέσα σε αυτό το κλίµα οι Oρεινοί (δηλ. οι ριζοσπαστικοί) πήραν την εξουσία.

Στις 4/12/1793 οι Oρεινοί, µε αρχηγό το Pοβεσπιέρο, σχηµάτισαν Eπαναστα-

τική Kυβέρνηση. Ξεκίνησε έτσι η περίοδος της Tροµοκρατίας, κατά τη διάρκεια

της οποίας πολλοί αριστοκράτες καρατοµήθηκαν, όπως και διάφοροι εχθροί του

καθεστώτος. Στο θρησκευτικό τοµέα επιβλήθηκε η λατρεία του Aνώτατου Όντος.

Tελικά, η τροµοκρατία του Pοβεσπιέρου προκάλεσε την πτώση του (27/7/1794).

δ. Tο τέλος της Eπανάστασης

Mετά το θάνατο του Pοβεσπιέρου οι µετριοπαθείς αποκατέστησαν τις αστικές

αξίες και ψήφισαν Nέο Σύνταγµα (Aύγουστος 1795).

H νοµοθετική εξουσία ασκούνταν από τη Bουλή και τη Γερουσία. H επανα-

στατική εξουσία επανήρθε στα χέρια των αστών (σε πενταµελές ∆ιευθυντήριο), οι

οποίοι διεκδικούσαν την κυριαρχία σε όλη την Eυρώπη. Eκφραστής αυτής της

πολιτικής αναδείχτηκε ο Nαπολέων Bοναπάρτης (1769-1821).

O Nαπολέων νίκησε τις χώρες του πρώτου αντιγαλλικού συνασπισµού. H Aυ-

στρία συνθηκολόγησε στις 17/10/1797 (Συνθήκη του Kαµποφόρµιο). Oι Γάλλοι

προσάρτησαν τα εδάφη που είχαν κατακτήσει καθώς και τα Eπτάνησα.

H Aγγλία, όµως, αποδείχθηκε δύσκολος αντίπαλος. Tο 1797 ο Nαπολέων εκ-

στράτευσε στην Aίγυπτο και την κατέλαβε. Oι Άγγλοι όµως νίκησαν τους Γάλ-

λους στη ναυµαχία του Aµπουκίρ (2/8/1797). Tελικά, ο Nαπολέων αναγκάστηκε

να γυρίσει στο Παρίσι. Eκεί ανέτρεψε το ∆ιευθυντήριο (9/11/1799) και συγκρότη-

σε Tριµελή Yπατεία, στην οποία ο ίδιος ήταν Πρώτος Ύπατος.

στ. H Eποχή του Nαπολέοντα (1799-1815)

O Nαπολέοντας κατέλαβε µεγάλο µέρος στης Eυρώπης. Ωστόσο, η εκστρατεία

K E ΦA Λ A I O 7

345

του στη Pωσία (1812) υπήρξε καταστροφική. Έχασε δύο κρίσιµες µάχες: στη Λει-

ψία (1813) και στο Bατερλό (1815). Eξορίστηκε σε ένα νησί του Aτλαντικού, την

Aγ. Eλένη, όπου και πέθανε.

Στην Eυρώπη επανήλθε η παλιά τάξη και προωθήθηκε η αρχή της ισορροπίας

των δυνάµεων.

H θέση των Mεγάλων ∆υνάµεων επηρεάστηκε σε παγκόσµια κλίµακα και η δύ-

ναµη της Γαλλίας υποχώρησε, η Eυρώπη διαιρέθηκε σε ζώνες επιρροής (αυ-

στριακή, πρωσική, ρωσική), η Aγγλία αναγνωρίστηκε ως παγκόσµια δύναµη.

Oι µεταπολεµικές αυτές συνθήκες επιβεβαιώθηκαν στο Συνέδριο της Bιέννης

(1815).

ζ. O χαρακτήρας και το έργο της Eπανάστασης

H Γαλλική Eπανάσταση επηρέασε σηµαντικά την οικονοµική, κοινωνική και

πολιτιστική πραγµατικότητα της Eυρώπης:

α) Kαθιερώνεται το δικαίωµα της ψήφου, ενώ εµφανίζεται και ο θεσµός των

Λεσχών.

β) Kατοχυρώνονται τα δικαιώµατα και οι ελευθερίες των πολιτών. Tα δικαιώ-

µατα κατοχυρώνονται µέσα από συγκεκριµένους νόµους.

γ) Oι µάζες αρχίζουν να παίζουν σηµαντικό ρόλο στο ιστορικό γίγνεσθαι.

δ) Eνοποιητικό παράγοντα και ανώτατη πηγή των εξουσιών ανάµεσα στις διά-

φορες εθνικές οµάδες αποτελεί το Έθνος και όχι ο µονάρχης.

ε) Γεννιέται η ιδέα του εθνικού στρατού, ο οποίος προασπίζει την εθνική ανε-

ξαρτησία και τις πολιτικές ελευθερίες.

στ) Kαταργήθηκαν τα φεουδαρχικά προνόµια, η γη πολλών ευγενών και της

Eκκλησίας δηµεύτηκε, πάρθηκαν µέτρα υπέρ των λαϊκών τάξεων.

ζ) Kαθιερώθηκε η δωρεάν υποχρεωτική παιδεία. Iδρύονται ανώτερα πνευµα-

τικά ιδρύµατα, επιστηµονικά ινστιτούτα, ενώ αναγνωρίζεται η αξία της πολιτι-

στικής κληρονιµιάς (ίδρυση µουσείων).

η) Για πρώτη φορά ένα κράτος ανταποκρίνεται στο αίτηµα της ανεξιθρησκεί-

ας, ενώ η Eκκλησία χωρίζεται από το κράτος.

θ) H Γαλλική Eπανάσταση διεκδίκησε όχι µόνο πολιτική ισότητα (Aµερικανι-

κή Eπανάσταση, Aγγλική του 1688) αλλά και κοινωνική.

ι) Γενικά, η Γαλλική Eπανάσταση προκάλεσε ένα προβληµατισµό πάνω σε γε-

νικότερα πολιτειακά θέµατα.

η. Oι επιδράσεις στον ελληνικό και στο βαλκανικό χώρο

Oι Έλληνες στράφηκαν στο Nαπολέοντα για βοήθεια, ώστε να αποτινάξουν


346

τον τουρκικό ζυγό. Oι φιλελεύθερες διακηρύξεις της Γαλλικής Eπανάστασης και

οι στρατιωτικές επιτυχίες του Nαπολέοντα έκαναν τους Έλληνες να πιστεύουν

ότι θα µπορούσε να διώξει τους Tούρκους. O λαός των Eπτανήσων τον δέχτηκε

θριαµβευτικά (1797).

Bέβαια, ο Nαπολέοντας ενδιαφερόταν µόνο να προωθήσει τα γαλλικά συµφέ-

ροντα. O Pήγας Φεραίος πίστευε στη συνδροµή του Nαπολέοντα. O Kοραής είχε

ενθουσιαστεί µε την εκστρατεία του Nαπολέοντα στην Aίγυπτο.

Oι ελπίδες των Eλλήνων αποδείχτηκαν φρούδες µετά τη Συνθήκη της Aµιένης

(1802), µε την οποία φάνηκε ότι ο Nαπολέων επιθυµούσε τη διατήρηση της Oθω-

µανικής Aυτοκρατορίας. Oι Έλληνες κατάλαβαν ότι θα ελευθερώνονταν µόνο µε

τις δικές τους δυνάµεις.


– Nαπολέων Bοναπάρτης 1769-1821

– O Nεκέρ επανέρχεται ως Yπουργός

– Oικονοµικών 1788

– Σύγκληση των Tριών Tάξεων 5/5/1789

– Όρκος του Σφαιριστηρίου 20/6/1789

– Kαταλαµβάνεται η Bαστίλη 14/7/1789

– Kαταργούνται τα προνόµια 4/8/1789

– Σύνταξη του Συντάγµατος 1791

– Πόλεµος Γαλλίας - Πρωσίας 20/4/1792

– O λαός του Παρισιού εξεγείρεται 10/8/1792

– Nίκη των Γάλλων στο Bαλµύ 20/9/1792

– Eγκαθίδρυση της ∆ηµοκρατίας 21/9/1792

– Eκτέλεση του Bασιλιά Iανουάριος 1793

– ∆ηµιουργία της Eπαναστατικής Kυβέρνησης 4/12/1793

– H Συνέλευση διατάζει τη σύλληψη του

Pοβεσπιέρου 27/7/1794

– Ψηφίζεται το νέο Σύνταγµα Aύγουστος 1795

– H Συνθήκη του Kαµποφόρµιο 17/10/1797

– H εκστρατεία του Nαπολέοντα στην Aίγυπτο 1797

– Oι Γάλλοι καταλαµβάνουν τα Eπτάνησα 1797

– H µάχη των πυραµίδων Iούλιος 1798

– H ναυµαχία του Aµπουκίρ 2/8/1798

– Eκστρατεία του Nαπολέοντα στην Aίγυπτο 1798-1799

– O Nαπολέων παίρνει την εξουσία 9/11/1799

K E ΦA Λ A I O 7

347

– O Nαπολέων Πρώτος Ύπατος 1799-1804

– H Συνθήκη της Aµιένης 1802

– O Nαπολέων Aυτοκράτορας 1804-1815

– O Nαπολέων εκστρατεύει στη Pωσία 1812 Iούνιος-∆εκέµβριος

– H µάχη της Λειψίας 1813

– H µάχη του Bατερλό 1815

– Tο Συνέδριο της Bιέννης 1815

– O θάνατος του Nαπολέοντα 1821



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Mε βάση το δοκίµιο του Aβά Σεγιές «Tι είναι Tρίτη Tά-

ξη» (1789) (βλ. σχετικό παράθεµα)

• Nα επισηµάνετε ποια στοιχεία δείχνουν ότι ο συγγρα-

φέας είναι οπαδός των ιδεών του ∆ιαφωτισµού.

• Nα αναλύσετε το περιεχόµενο που δίνει στην έννοια

έθνος ο Σεγιές.

• Πιστεύετε ότι ο Bασιλιάς και οι ευγενείς θεωρούσαν

επαναστατικές τις ιδέες αυτές του Σεγιές; Aιτιογήστε

την άποψή σας.


α) Eκφράζει την άποψη ότι η Tρίτη Tάξη αποτελεί το θεµέλιο λίθο του έθνους.

Aκόµη ότι το έθνος θα κέρδιζε, αν καταργούνταν οι προνοµιούχοι. Ότι χωρίς

τους προνοµιούχους θα κυριαρχούσε η ελευθερία.

β) O Σεγιές δίνει στη λέξη έθνος την έννοια ενός οργανωµένου συνόλου που

στηρίζεται στη δύναµη των πολλών.

γ) Oι ιδέες αυτές κλόνιζαν την απόλυτη εξουσία τους, αφού δίνονταν προτε-

ραιότητα στην κατάργηση των προνοµίων και στην κατάργηση του κυρίαρχου

ρόλου των ευγενών στην κοινωνία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Σε ποιο κράτος της Aρχαιότητας υπήρχε ο θεσµός του Yπάτου

και ποιες ήταν οι αρµοδιότητές του; Γιατί ο Nαπολέοντας επι-

δίωξε να περιβληθεί µε το κύρος αυτού του αξιώµατος;


α) O θεσµός του Yπάτου υπήρχε στην αρχαία Pώµη κατά την περίοδο της δη-


348

µοκρατίας. O Ύπατος είχε στρατιωτικές και πολιτικές αρµοδιότητες. Tο αξίωµα

αυτό εµφανίστηκε αµέσως µετά την κατάργηση της βασιλείας (6ος αι. π.X.).Aπέ-

κτησε διακοσµητικό χαρακτήρα µετά την αναγόρευση του Oκταβιανού ως Aυτο-

κράτορα.

β) O Nαπολέοντας ήθελε να φανεί, στην αρχή τουλάχιστον, ότι συνεχίζει το έρ-

γο του ∆ιευθυντηρίου και της Eπανάστασης. Ήθελε, βέβαια, την απόλυτη εξου-

σία, ωστόσο δεν ήθελε να φανεί αυτή η φιλοδοξία στο γαλλικό λαό. Προσπαθού-

σε να δείχνει προς τα έξω ένα προσωπείο φιλελεύθερο και δηµοκρατικό, ώστε να

προσελκύσει προς το µέρος του το λαό. Aν έπαιρνε από την αρχή την εξουσία, θα

προκαλούσε αντιδράσεις στους αντιµοναρχικούς κύκλους. Θα φαινόταν ότι ανέ-

κτησε την απόλυτη εξουσία µε τη βία. Σκοπός του ήταν πρώτα να αποκτήσει ερεί-

σµατα στο λαό και µετά να συγκεντρώσει επάνω του όλες τις εξουσίες.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα εξηγήσετε το συµβολισµό της γραβούρας µε τίτλο «Tο

Συνέδριο χορεύει» σε συνδυασµό µε τη φράση διπλωµάτη

της εποχής «το Συνέδριο της Bιέννης χόρευε, αλλά δεν προ-

χωρούσε».


Στο Συνέδριο της Bιέννης οι αντιπρόσωποι των δυνάµεων της εποχής ήθελαν

να επαναφέρουν την παλαιά τάξη πραγµάτων. ∆ε σκόπευαν να προχωρήσουν σε

µεταρρυθµίσεις, οι οποίες κρίνονταν αναγκαίες ύστερα από την καταιγίδα του

Nαπολέοντα, που σάρωσε ολόκληρη την Eυρώπη. Aντίθετα, µάλιστα, όλοι εν-

διαφέρονταν να προωθήσουν τα δικά τους συµφέροντα και να χωρίσουν την

Eυρώπη σε ζώνες επιρροής. Eπιπλέον, στο Συνέδριο της Bιέννης κυριάρχησε η

αρχή της ισορροπίας των δυνάµεων. Kαθεµιά χώρα προσπαθούσε να ωφεληθεί

από τις αδυναµίες της άλλης. Στην πραγµατικότητα, κάθε χώρα που συµµετείχε

στο Συνέδριο της Bιέννης προσπαθούσε να επιβάλει τη δική της πολιτική πάνω

στις άλλες, µέσω µιας µακριάς σειράς διαπραγµατεύσεων και παρασκηνιακών

ενεργειών.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Oι νικήτριες δυνάµεις επανέφεραν στην Eυρώπη, µετά την

ήττα του Nαπολέοντα, το από πριν την Eπανάσταση εδαφι-

κό καθεστώς. Nα εξηγήσετε τους λόγους που υπαγόρευσαν

αυτή τη ρύθµιση.


Στο Συνέδριο της Bιέννης πρωταγωνιστές ήταν πολιτικοί οι οποίοι ήταν δια-

πιστευµένοι από το απολυταρχικά-µοναρχικά πνεύµα του προηγούµενου αιώνα.

Oι διακηρύξεις του ∆ιαφωτισµού και οι κατακτήσεις της Γαλλικής Eπανάστασης

K E ΦA Λ A I O 7

349

δεν τους επηρέασαν θετικά. ∆εν είχαν κατανοήσει ότι ο κόσµος είχε αλλάξει δρα-

µατικά µετά τη Γαλλική Eπανάσταση. Προσπαθούσαν να αναστήσουν έναν κόσµο

νεκρό. O 19ος αι. δεν ήταν 18ος. Oι συνθήκες (οικονοµικές, κοινωνικές, πολιτι-

κές) είχαν αλλάξει άρδην. Eκείνοι όµως δεν είχαν κατανοήσει αυτές τις αλλαγές,

γι’ αυτό και προσπάθησαν, µάταια, να φέρουν την οπισθοδρόµηση στο ευρωπαϊ-

κό πολιτικό γίγνεσθαι.

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα εκτιµήσετε τη στάση των Eλλήνων απέναντι στις επι-

χειρήσεις του Nαπολέοντα στην Aνατολική Mεσόγειο.


α) O Nαπολέοντας ήθελε την ακεραιότητα της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας,

καθώς πίστευε ότι έτσι θα εµπόδιζε τη Pωσία να κατέβει στο Aιγαίο, τις «θερµές»

θάλασσες, αλλά και την Aγγλία, η οποία ενδιαφερόταν πολύ να αποκτήσει επιρ-

ροή στην Oθωµανική Aυτοκρατορία εξαιτίας των κτήσεών της στην Άπω Aνατο-

λή. Bλέπουµε, εποµένως, ότι η στάση του Nαπολέοντα ήταν καθαρά συµφερο-

ντολογική, σχετίζονταν µόνο µε την εκπλήρωση των επιδιώξεων της Γαλλίας στη

Aνατολή.

β) Oι Έλληνες είχαν ενθουσιαστεί, βλέποντας τις γαλλικές στρατιές να καταλύ-

ουν τα µοναρχικά καθεστώτα της Eυρώπης. Πίστευαν ότι οι εµπνευσµένοι από τα

ιδανικά της Eπανάστασης Γάλλοι στρατιώτες θα κατέλυαν τη µισητή Oθωµανική

Aυτοκρατορία και ότι θα βοηθούσαν στην ίδρυση ελληνικού κράτους δικαίου.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιες ήταν οι κοινωνικές και πολιτικές αιτίες της Γαλλικής

Eπανάστασης;


α) Στα τέλη του 18ου αι. στη Γαλλία υπάρχει µια σοβαρή αντίθεση: η αριστο-

κρατία έχει τον έλεγχο του κρατικού µηχανισµού και δυσχεραίνει τις οικονοµι-

κές δραστηριότητες. H αστική τάξη, ενώ έχει µεγάλη οικονοµική ισχύ, δε συµµε-

τέχει στην άσκηση της εξουσίας.

β) O λαός ήταν δυσαρεστηµένος, εξαιτίας της συνόδου των τιµών, της στασι-

µότητας των µισθών, ενώ οι αγρότες υπέφεραν από την υπέρµετρη φορολογία και

τα αναχρονιστικά φεουδαρχικά προνόµια.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν τα οικονοµικά αίτια που οδήγησαν στη Γαλλική

Eπανάσταση;


350


H γαλλική οικονοµία είχε µείνει πίσω κατά το 18ο αι. Kύριος τοµέας της οι-

κονοµίας παρέµεινε ο αγροτικός, ενώ την ίδια ώρα η Aγγλία εκβιοµηχανιζόταν.

Tο β΄ µισό του 18ου αι. οι πόλεµοι και οι καταχρήσεις της Aυλής προκάλεσαν

ελλείµµατα. Mεταρρυθµιστικές προσπάθειες δεν απέδωσαν, επειδή αντέδρασαν

οι αριστοκράτες (θίγονταν συµφέροντά τους).

Aπό το 1785-1789 επικράτησαν δυσµενείς οικονοµικές συνθήκες. Tο χειµώνα

του 1788-1789 η τιµή του ψωµιού ανέβηκε πολύ.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια γεγονότα οδήγησαν στην επικράτηση του Pοβεσπιέ-

ρου;


O γαλλικός επαναστατικός στρατός στην αρχή γνώριζε την ήττα, ενώ ο Bασι-

λιάς συνεννοούνταν µυστικά µε τους εχθρούς. O λαός του Παρισιού εξεγέρθηκε

και ανάγκασε τη Nοµοθετική να πάρει µέτρα, ο Bασιλιάς κηρύχτηκε έκπτωτος. H

εκτελεστική εξουσία ανατέθηκε στο ∆αντόν, ψηφίστηκε η καθολική ψηφοφορία,

ενώ κηρύχτηκε η πατρίδα σε κίνδυνο. Oι Γάλλοι νίκησαν στο Bαλµύ (20/4/1792),

η Eπανάσταση σώθηκε.

Tην επόµενη µέρα καταργήθηκε η µοναρχία και εγκαθιδρύθηκε δηµοκρατία

(21/9/1792). O Bασιλιάς καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε. H χώρα όµως

βρισκόταν σε κίνδυνο.

Mέσα σε αυτό το κλίµα οι Oρεινοί (δηλ. οι ριζοσπαστικοί) πήραν την εξουσία.

Aρχηγός τους ήταν ο Pοβεσπιέρος.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για το ∆ιευθυντήριο;


Mετά το θάνατο του Pοβεσπιέρου, οι Θερµιδοριανοί αποκατέστησαν τις αστι-

κές αξίες και ψήφισαν νέο Σύνταγµα (Aύγουστος 1795).

H νοµοθετική εξουσία ασκούνταν από τη Bουλή και τη Γερουσία. H εκτελε-

στική εξουσία ασκούνταν από πενταµελές ∆ιευθυντήριο. H επαναστατική εξου-

σία επανήρθε στα χέρια των αστών, οι οποίοι διεκδικούσαν την κυριαρχία σε όλη

την Eυρώπη. Eκφραστής αυτής της πολιτικής αναδείχτηκε ο Nαπολέων Bονα-

πάρτης (1769-1821).

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς επηρέασε η Γαλλική Eπανάσταση τον υπόλοιπο κόσµο;


α) Kαθιερώνεται το δικαίωµα της ψήφου, ενώ εµφανίζεται και ο θεσµός των

Λεσχών.

K E ΦA Λ A I O 7

351

β) Kατοχυρώνονται τα δικαιώµατα και οι ελευθερίες των πολιτών. Tα δικαιώ-

µατα κατοχυρώνονται µέσα από συγκεκριµένους νόµους.

γ) Oι µάζες αρχίζουν να παίζουν σηµαντικό ρόλο στο ιστορικό γίγνεσθαι.

δ) Eνοποιητικό παράγοντα και ανώτατη πηγή των εξουσιών ανάµεσα στις διά-

φορες εθνικές οµάδες αποτελεί το Έθνος και όχι ο µονάρχης.

ε) Γεννιέται η ιδέα του εθνικού στρατού, ο οποίος προασπίζει την εθνική ανε-

ξαρτησία και τις πολιτικές ελευθερίες.

στ) Kαθιερώθηκε η δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία. Iδρύονται ανώτερα

πνευµατικά ιδρύµατα, επιστηµονικά ινστιτούτα, ενώ αναγνωρίζεται η αξία της

πολιτιστικής κληρονοµιάς.

η) Για πρώτη φορά ένα κράτος ανταποκρίνεται στο αίτηµα της ανεξιθρησκεί-

ας, ενώ η Eκκλησία χωρίζεται από το κράτος.

θ) Γενικά, η Γαλλική Eπανάσταση προκάλεσε ένα προβληµατισµό πάνω σε γε-

νικότερα πολιτειακά θέµατα.


Tι είναι η Tρίτη Tάξη (σελ. 176 του σχολικού βιβλίου)

O Aβάς Σεγιές περιγράφει την Tρίτη Tάξη. Aυτή έχει µόνο υποχρεώσεις καισχεδόν κανένα δικαίωµα. Tονίζει ότι η Tρίτη Tάξη θα µπορούσε, αν δεν ήταν τό-σο καταπιεσµένη, να σχηµατίσει από µόνη της ένα τέλειο έθνος. Πιστεύει ότι οιευγενείς και ο κλήρος, δηλαδή οι προνοµιούχοι, θεωρούνται σηµαντικοί χωρίςνα είναι. Tο κράτος θα είχε καλύτερη πορεία χωρίς αυτούς.

Άρθρα της ∆ιακήρυξης (σελ. 178 του σχολικού βιβλίου)

Στο πρώτο άρθρο διακηρύσσεται η ισότητα και η ελευθερία. Στο δεύτερο άρ-θρο τονίζεται ότι η πολιτεία πρέπει να διαφυλάσσει τα δικαιώµατα του πολίτηγια ελευθερία, ιδιοκτησία, ασφάλεια και αντίσταση στη βία.

Στο τρίτο άρθρο τονίζεται ότι κάθε εξουσία πηγάζει από το έθνος. Στο έκτοάρθρο φαίνεται ότι ο νόµος εκφράζει τη γενική θέληση και όλοι είναι ίσοι απέ-ναντι στο νόµο.

Για άλλη µια φορά βλέπουµε πόσο έντονα επηρεασµένη είναι η ∆ιακήρυξηαπό τις ιδέες του ∆ιαφωτισµού.

H διαµαρτυρία του Mαρά (σελ. 179 του σχολικού βιβλίου)

Στην εφηµερίδα του Mαρά σχολιάζεται ότι, αφού η αντιπροσώπευση στο νο-µοθετικό σώµα εξαρτάται από το φόρο που πληρώνει κανείς, η εξουσία βρίσκε-ται πάλι στα χέρια των πλουσίων. H ισότητα δεν πρέπει να καταργηθεί, για ναµπορέσουν και τα λαϊκά στρώµατα να αποκτήσουν δικαίωµα λόγου.


352

O προβληµατισµός για τον πόλεµο (σελ. 179 του σχολικού βιβλίου)

O Pοβεσπιέρος υποστηρίζει τη ριζοσπαστική επανάσταση. Θεωρεί ότι έναςλαός ίσως χρειάζεται κάποιες φορές τον πόλεµο για να καθαρίσει τον τόπο τουαπό το δεσποτισµό. Oι ηγέτες του στρατού κάνουν την πλάστιγγα να κλίνειπρος το µέρος του κόµµατός τους.

O Θ. Kολοκοτρώνης για τη Γαλλική Eπανάσταση και το Nαπολέοντα (σελ.

184 του σχολικού βιβλίου)Eίναι φανερή από το κείµενο του Kολοκοτρώνη η εκτίµηση που οι Έλληνες

είχαν για το Nαπολέοντα και την Γαλλική Eπανάσταση.Tο ηθικό των Eλλήνων αναπτερώθηκε µε τις φιλελεύθερες διακηρύξεις και

τις επιτυχίες της Γαλλικής Eπανάστασης. O Kολοκοτρώνης θεωρεί ότι ο Nαπο-λέοντας έκανε τον κόσµο να καταλάβει ότι οι Bασιλείς δεν είναι θεοί και πα-ντογνώστες.





1. Στυλοβάτης των νέων οικονοµικών δραστηριοτήτων ήταν…

α. ο κλήρος

β. οι ευγενείς

γ. η αστική τάξη

Aπάντηση: γ

2. H γαλλική κοινωνία του τέλους του 18ου αι. ήταν βασικά...

α. αριστοκρατική και φεουδαρχική

β. βιοµηχανική

γ. αγροτική

Aπάντηση: α

3. H Tρίτη Tάξη είχε...

α. µόνο υποχρεώσεις

β. λίγες υποχρεώσεις

γ. µηδαµινές υποχρεώσεις

Aπάντηση: α

K E ΦA Λ A I O 7

353

4. Oι αριστοκράτες... νέες οικονοµικές δραστηριότητες.

α. ευνοούσαν τις

β. ήταν αδιάφοροι απέναντι στις

γ. δυσχέραιναν τις

Aπάντηση: γ

5. Oι τιµές των αγαθών..

α. έµεναν σταθερές

β. ανέβαιναν συνεχώς

γ. παρουσίαζαν µικρές διακυµάνσεις

Aπάντηση: β

6. H εκβιοµηχάνιση στη Γαλλία...

α. δεν προχώρησε το 18ο αι.

β. προχώρησε µε βραδείς ρυθµούς

γ. προχώρησε πολύ γρήγορα

Aπάντηση: α

7. Aπο το 1785-1789 οι καιρικές συνθήκες ήταν…

α. κανονικές

β. ιδιαίτερα δυσµενείς

γ. πολύ καλές

Aπάντηση: β

8. O Λουδοβίκος IΣT΄ επανέφερε το 1788 ως Yπουργό Oικονοµικών…

α. το Γκουρναί

β. τον Kολµπέρ

γ. το Nεκέρ

Aπάντηση: γ

9. Στις 20/6/1789 οι εκπρόσωποι της Tρίτης Tάξης …

α. υποτάχτηκαν τελικά στη βασιλική βούληση

β. έδωσαν τον Όρκο του Σφαιριστηρίου

γ. πήγε ο καθένας στην επαρχία του

Aπάντηση: β

10. H Bαστίλλη καταλήφθηκε στις…1789.

α. 14 Iουλίου


354

β. 14 Iουνίου

γ. 14 Mαΐου

Aπάντηση: α

11. H ∆ιακήρυξη των ∆ικαιωµάτων του Aνθρώπου και του Πολίτη ψηφίστηκε

στις…1789.

α. 26 Σεπτεµβρίου

β. 23 Aυγούστου

γ. 26 Aυγούστου

Aπάντηση: γ

12. Oι Zιρονδίνοι ανήκαν στη(ν) …πτέρυγα της Συνέλευσης.

α. δεξιά

β. αριστερά

γ. κεντρώα

Aπάντηση: β

13. Tο 1791 η…ετοίµαζαν πόλεµο εναντίον της Γαλλίας.

α. Πρωσία και η Aυστρία

β. Iσπανία και η Aγγλία

γ. Πρωσία και Pωσία

Aπάντηση: α

15. H δηµοκρατία ιδρύθηκε στις …1792.

α. 21 Oκτωβρίου

β. 20 Σεπτεµβρίου

γ. 21 Σεπτεµβρίου

Aπάντηση: γ

16. O Pοβεσπιέρος τελικά …

α. εξορίστηκε

β. αυτοκτόνησε

γ. οδηγήθηκε στη λαιµητόµο

Aπάντηση: γ

17. H Bουλή, µε το Σύνταγµα του 1795, αποτελούνταν από…µέλη.

α. 500

β. 450

K E ΦA Λ A I O 7

355

γ. 700

Aπάντηση: α

18. H εκστρατεία του Nαπολέοντα …πραγµατοποιήθηκε το 1797-1798.

α. στην Iταλία

β. στην Aίγυπτο

γ. στην Aλγερία

Aπάντηση: β

19. O Nαπολέων αυτοανακηρύχτηκε Ύπατος το…

α. 1799

β. 1798

γ. 1800

Aπάντηση: α



1. Oι Γάλλοι κατατάσσονται σε τρεις τάξεις.

2. H αστική τάξη συγκέντρωνε στα χέρια της την οικονοµική δύναµη.

3. Oι ευγενείς δέχτηκαν το 1760 να χάσουν µερικά προνόµια.

4. Oι εκπρόσωποι της Tρίτης Tάξης κατάλαβαν ότι ο σκοπός της συνέλευσης

του Mαΐου του 1789 ήταν η έγκριση φόρων που θα πλήρωναν οι ίδιοι.

5. Στις 19 Iουλίου 1789 η Eθνική Συνέλευση µετατράπηκε σε Συντακτική.

6. O λαός σεβάστηκε τους πύργους και τις περιουσίες των ευγενών.

7. Bασικό σύνθηµα των επαναστατών ήταν ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα.

8. Tο 1791 η πολιτική πάλη διεξαγόταν ακόµη µέσα στη Συνέλευση.

9. Tο Σύνταγµα του 1791 είχε µακρό βίο, καθώς κατάφερε να συµβιβάσει τις

ακραίες οµάδες και συµφέροντα.

10. Tο 1792 είναι κρίσιµη χρονιά για την Eπανάσταση.

11. Oι ευγενείς κατέφυγαν στο εξωτερικό και δηµιούργησαν αντεπαναστατικές

εστίες.

12. Στις 10/8/1792 η Nοµοθετική Συνέλευση έλαβε έκτακτα µέτρα.

13. Oι Γάλλοι εθελοντές έχασαν στο Bαλµύ.

14. Tο 1792 ξέσπασαν στο εσωτερικό της Γαλλίας φιλοβασιλικές εξεγέρσεις.

15. O Pοβεσπιέρος ήταν άθεος, δεν πίστευε σε καµία θρησκεία.

Aπάντηση: Σωστές είναι οι:1, 2, 4, 7, 10, 11, 12, 14


356



A B

1. Όταν η εξουσία ήρθε στα χέρια του α. αλλά και την κοινωνική

Pοβεσπιέρου

2. Tο Σύνταγµα του 1795 ήταν β. όχι µόνο για τη Γαλλία αλλά και

για ολόκληρο τον κόσµο

3. H πολιτική τροχιά του Nαπολέοντα γ. ο Nαπολέων στράφηκε προς την

άρχισε, όταν Παλαιστίνη

4. Mε τη Συνθήκη του Kαµποφόρµιο δ. στη διαµόρφωση του ιστορικού γί-

γνεσθαι

5. H εκστρατεία του Nαπολέοντα στην ε τα γαλλικά συµφέροντα στην

Aίγυπτο έγινε, Aνατολή

6. Mετά τη ναυµαχία του Aµπουκίρ, στ. ανεξιθρησκεία

7. O Nαπολέοντας ετοιµαζόταν ζ. αντιριζοσπαστικό και αντιβασιλι-

κό

8. Mετά την ήττα του Nαπολέοντα η. η Γαλλία κράτησε τα περισσότερα

στο Bατερλό, εδάφη (ιταλικά και αυστριακά)

που κατέλαβε

9. H Γαλλική Eπανάσταση επιτέλεσε θ κατέστειλε µε επιτυχία τη βασιλική

έργο διαχρονικό αντεπανάσταση του 1793

10. Mε τη Γαλλική Eπανάσταση ι. ξεκίνησε η περίοδος της

κατοχυρώνονταν Tροµοκρατίας

11. O λαός αρχίζει να παίζει ια. µεγάλες ελπίδες στη βοήθεια του

σηµαντικό ρόλο Nαπολέοντα

12. Mε τη Γαλλική Eπανάσταση ιβ. η Eυρώπη χωρίστηκε σε τρεις

δηµιουργήθηκε η έννοια του Έθνους σφαίρες επιρροής

13. Yλοποιήθηκε το αίτηµα για ιγ. για να ανακοπεί ο δρόµος της

Aγγλίας προς τις αποικίες της

14. H Γαλλική Eπανάσταση επιδίωξε ιδ. ως δύναµης ενοποιητικής και ως

όχι µόνο την πολιτική ισότητα ανώτατης πηγής όλων των εξου-

σιών

15. O Pήγας Φεραίος στήριζε ιε. οι ελευθερίες, η ισότητα και τα δι-

καιώµατα των πολιτών

16. O Nαπολέων ενδιαφερόταν µόνο ιστ να κάνει απόβαση στην Aγγλία

να προωθήσει

Aπάντηση: 1ι, 2ζ, 3θ, 4η, 5ιγ, 6γ, 7ιστ, 8ιβ, 9β, 10ιε, 11δ, 12ιδ, 13στ, 14α, 15ια, 16ε

K E ΦA Λ A I O 7

357

5. Tο τέλος της Λατινοκρατίας


H παράδοση της Kρήτης στους Oθωµανούς σήµανε την αποκατάσταση της

ενότητας της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας στην Aνατολή. Mε τη Συνθήκη της Πα-

σάροβιτς (1718), οι Bενετοί έχασαν την Πελοπόννησο. Oι Tούρκοι κυριαρχούν

πλέον ολοκληρωτικά στην περιοχή.

Στους Bενετούς έµειναν µόνο τα Eπτάνησα, τα οποία όµως µε τη Συνθήκη του

Kαµποφόρµιο (1797) περιήλθαν στη Γαλλία. Tο 1800 οργανώθηκαν στην ηµιαυ-

τόνοµη Πολιτεία των Eπτά Hνωµένων Nήσων, η οποία ήταν φόρου υποτελής στο

Σουλτάνο.

Mε τη Συνθήκη του Tίλσιτ (1807) οι Γάλλοι κατέλαβαν πάλι τα Eπτάνησα, από

το 1809 όµως άρχισαν να περιέχονται στα χέρια των Άγγλων. Σε αυτούς κατακυ-

ρώθηκαν µε τη Συνθήκη των Παρισίων (1815) και ονοµάστηκαν Hνωµένα Kρά-

τη των Iονίων Nήσων.


– O Xάνδακας παραδίδει στους Tούρκους 1669

– H Συνθήκη του Πασάροβιτς 1718

– H Συνθήκη του Kαµποφόρµιο 1797

– H Pωσοτουρκική Συνθήκη της Kων/πολης 1800

– H Συνθήκη του Tίλσιτ 1807

– Oι Άγγλοι αρχίζουν να καταλαµβάνουν

σταδιακά τα Eπτάνησα 1809 κ.εξ.

– H Συνθήκη των Παρισίων Nοέµβριος 1815




A B

1. H κατάληψη της Kρήτης ολοκλη- α. ήταν φόρου υποτελής στο

ρώθηκε Σουλτάνο.

2. Oι βενετοτουρκικές συγκρούσεις β. µε την παράδοση του Xάνδακα

κλείνουν


358

3. Tα Eπτάνησα περιήλθαν στη Γαλλία γ. µε την έναρξη του ρωσοτουρκικού

πολέµου

4. Tέρµα στη γαλλική κατοχή θέτει δ. µε τη Συνθήκη του Πασάροβιτς

5. H Πολιτεία των Eπτά Hνωµένων ε. επιθετική πολιτική εναντίον του

Nήσων Nαπολέοντα

6. H Tουρκία έχασε την κυριαρχία στα στ. αποκαταστάθηκε µετά την

Eπτάνησα κατάληψη της Kρήτης

7. Mε τη συνθήκη του Tίλσιτ τα ζ. η ρωσοτουρκική συνθήκη της

Eπτάνησα Kωνσταντινούπολης

8. Oι Άγγλοι ακολουθούν η. ιδρύθηκαν τα Hνωµένα Kράτη των

Iονίων Nήσων

9. H ενότητα της Oθωµανικής θ. περιήλθαν πάλι υπό γαλλική

Aυτοκρατορίας στην Aνατολή κυριαρχία

10. Mε τη συνθήκη των Παρισίων ι. µε τη συνθήκη του Kαµποφόρµιο

Aπάντηση: 1β, 2δ, 3ι, 4ζ, 5α, 6γ, 7θ, 8ε, 9στ, 10η

6. H παρακµή της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας


α. H πορεία προς την παρακµή

Mετά το θάνατο του Σουλεϊµάν του Mεγαλοπρεπή (1566) η Oθωµανική Aυτο-

κρατορία µπήκε σε τροχιά παρακµής.

• O παραδοσιακός χαρακτήρας του Oθωµανικού Kράτους

Tο 16ο αι. η Oθωµανική Aυτοκρατορία έφτασε στο απόγειο της επέκτασής της.

Aυτό είχε ως αποτέλεσµα την αποδυνάµωση το πνεύµατος του ιερού πολέµου,

από το οποίο πήγαζε η ορµή των στρατιωτών.

H αυτοκρατορία έµεινε αυστηρά προσκολληµένη σε αυτό το πνεύµα, αρνού-

µενη να δεχτεί τις αλλαγές που είχαν συµβεί σε όλους τους τοµείς. Tο οθωµανι-

κό κράτος είχε χαρακτήρα θεοκρατικό και αντιδυτικό. H απροθυµία για εκµάθη-

ση ξένων γλωσσών οδήγησε στη χρησιµοποίηση των χριστιανών ως διερµηνέων.

• Tο πρόβληµα των δηµοσίων οικονοµικών

α) H ανάσχεση της επέκτασης των κατακτήσεων, η εκτεταµένη εκχώρηση αξιω-

K E ΦA Λ A I O 7

359

µάτων και του δικαιώµατος είσπραξης φόρων κατά το 17ο αι. είχαν ως συνέπεια

τη µείωση των εσόδων.

β) Tο οθωµανικό κράτος δεν ευνοούσε νέες οικονοµικές δραστηριότητες. H οι-

κονοµία παρέµεινε αγροτική.

γ) H ανακάλυψη νέων δρόµων προς την Aνατολή µείωσε σηµαντικά την εµπο-

ρική αξία των λιµανιών της αυτοκρατορίας.

δ) H αθρόα εισροή του αµερικανικού χρυσού και αργύρου προκάλεσε συνεχή

υποτίµηση του τουρκικού νοµίσµατος.

ε) Oι αξιωµατούχοι ενδιαφέρονταν µόνο για το στρατό και τη διοίκηση. Eξαι-

τίας αυτού του γεγονότος, το εµπόριο και η οικονοµία πέρασε στα χέρια των

υπόδουλων, κυρίως των Eλλήνων.

• H οικονοµική διείσδυση της ∆ύσης

α) H αποχή των Oθωµανών από τις εµπορικές και ναυτιλιακές δραστηριότη-

τες έδωσε την ευκαιρία στα ιταλικά κράτη και αργότερα στους Έλληνες να κυ-

ριαρχήσουν σε αυτές τις δραστηριότητες.

β) H αυτοκρατορία είχε υπογράψει µε τα ευρωπαϊκά κράτη ιδιαίτερα ευνοϊκές

εµπορικές συµφωνίες για αυτά (διοµολογήσεις). Ως αποτέλεσµα, η οικονοµία της

χώρας πέρασε σε ∆υτικά χέρια.

• H εγατάλειψη της υπαίθρου

H καταπίεση των κατοίκων της υπαίθρου, οι βαριοί φόροι, η έλλειψη ασφά-

λειας, η µη ικανοποιητική παραγωγή οδήγησε τους αγρότες σε φυγή προς τις πό-

λεις ή το εξωτερικό (η µεγάλη φυγή). O δηµόσιος πλούτος κατασπαταλιέται.

• H κεντρική διοίκηση: µείωση της εξουσίας του Σουλτάνου και αύξηση της

δύναµης της Aυλής

Mέχρι το Σουλεϊµάν το Mεγαλοπρεπή (1520-1566) οι πιο πολλοί Σουλτάνοι

διακρίνονταν για τις διοικητικές και στρατιωτικές ικανότητες που διέθεταν. Mε-

τά το 1566 οι Σουλτάνοι επαναπαύτηκαν και άρχισαν να µην ενδιεφέρονται για

τις κρατικές υποθέσεις.

Eπιπλέον, αυτή την εποχή (16ος αι.) οι ανώτατοι αξιωµατούχοι προέρχονται

από την αριστοκρατία και όχι από το παιδοµάζωµα. Aυτό είχε ως αποτέλεσµα να

αναδεικνύονται ανίκανοι, ως επί το πλείστον, αξιωµατούχοι και Σουλτάνοι. H

δυναµη του Σουλτάνου µειώνεται σιγά σιγά και περνάει στα χέρια του Mεγάλου

Bεζίρη, που είναι επικεφαλής του ∆ιβανίου.

• H επαρχιακή διοίκηση και ο στρατός

H επαρχιακή διοίκηση αυτή την εποχή είναι διεφθαρµένη και αποδιοργανωµέ-

νη. Σηµαντικός παράγοντας που οδήγησε στην εκδήλωση αυτού του φαινοµένου


360

ήταν η επέκταση του θεσµού της εκµίσθωσης από τρίτους των δηµοσίων προσό-

δων.

O θεσµός της εκµίσθωσης των δηµοσίων προσόδων προκάλεσε την κατάρρευ-

ση του τιµαριωτικού συστήµατος. Oι κάτοικοι των τιµαρίων, για να επιβιώσουν,

ιδιοποιούνταν τα τιµάρια και τα µετέτρεπαν σε προσωπική ιδιοκτησία. Aποτέλε-

σµα ήταν η αύξηση των φορολογικών επιβαρύνσεων προς τους χωρικούς, οι

οποίοι εγκατέλειπαν τους αγρούς. Έτσι, η παραγωγή µειώνονταν συνεχώς.

H κατάρρευση του τιµαριωτικού συστήµατος προκάλεσε την αποδιοργάνωση

του σώµατος των τιµαριωτών - ιππέων, των σπαχήδων. Παράλληλα, παρήκµασε

ο θεσµός των γενίτσαρων, καθώς στο σώµα εισέρχονται στρατιώτες χωρίς διά-

κριση.

Σε παρακµή έπεσε και ο στόλος, εξαιτίας της έλλειψης πληρωµάτων και της

παρωχηµένης τεχνολογίας που χρησιµοποιούσαν οι Oθωµανοί.

• Φυγόκεντρες τάσεις

H αποσύνθεση της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας επέτρεψε τη διάδοση επανα-

στατικών ιδεών και απελευθερωτικών κινήσεων από τους υπόδουλους λαούς κα-

θώς και την εκδήλωση χωριστικών τάσεων από τους επαρχιακούς διοικητές. Σε

αυτό το κλίµα εντάσσονται τα οράµατα Pήγα για απελευθέρωση, η ίδρυση της Φι-

λικής Eταιρείας κ.ά.

β. Oι απαρχές του Aνατολικού ζητήµατος

Aπό το τέλος του 17ου αι. άρχισε η εδαφική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας,

ύστερα µάλιστα από κάθε αναµέτρησή της µε τις ευρωπαϊκές χώρες. Tο γεγονός

αυτό οδήγησε στη γένεση του Aνατολικού Zητήµατος, του ζητήµατος της τύχης,

δηλαδή, αυτών των εδαφών.

H Pωσία, µε τη Συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή (1774), καθιερώνεται ως

δύναµη που διεκδικούσε τµήµατα της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας. H Pωσία, µε

κάποιες περιστασιακές εξαιρέσεις, ακολούθησε επεκτατική πολιτική εναντίον της

Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, θέλοντας να επεκταθεί προς τις «θερµές» θάλασσες

µέσω των Στενών και του Aιγαίου.

Ήδη από το 17ο αι. η Aυστρία ενδιαφερόταν να µετάσχει στο διαµελισµό της

Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, αν και τελικά οι βλέψεις της περιορίστηκαν κυρίως

στα Bαλκάνια. Tελικά, δεν επηρέασε σηµαντικά τα πράγµατα.

Tο ενδιαφέρον της Aγγλίας για την Oθωµανική Aυτοκρατορία γεννήθηκε µετά

την εκστρατεία του Nαπολέοντα στην Aίγυπτο (1797-1798). H ήττα του Nαπολέ-

οντα ανέκοψε την πορεία του στην Aίγυπτο, ενώ η διατήρηση της Oθωµανικής

Aυτοκρατορίας αναµενόταν να λειτουργήσει ως φράγµα στην επέκταση της Pω-

K E ΦA Λ A I O 7

361

σίας. Tο 1799 οι Άγγλοι εγγυήθηκαν την εδαφική ακεραιότητα της Oθωµανικής

Aυτοκρατορίας για 8 χρόνια µε συνθήκη, ώστε να πετύχουν την αποµόνωση της

Pωσίας.

Mετά τη Συνθήκη της Aµιένης (1802), µε την οποία αναβαθµίστηκε ο ρόλος της

Aγγλίας (που είχε καταλάβει τη Mάλτα το 1800), και το ρωσοτουρκικό πόλεµο

του 1806, η Aγγλία έθεσε ως πρωταρχικό σκοπό της ανατολικής πολιτικής της την

ακεραιότητα της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας.


– M. Πέτρος 1682-1725

– Σουλεϊµάν Mεγαλοπρεπής 1520-1566

– H Συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊρνατζή 1774

– Eκστρατεία του Nαπολέοντα στην Aίγυπτο 1797-1798

– Kαταστροφή του γαλλικού στόλου στο Aµπουκίρ 1798

– Oι Άγγλοι εγγυώνται την εδαφική ακεραιότητα

της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας για οκτώ χρόνια 1799

– Oι Άγγλοι καταλαµβάνουν τη Mάλτα 1800

– H Συνθήκη της Aµιένης 1802



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Aξιοποιώντας τις γνώσεις σας και από τα προηγούµενα κε-

φάλαια να εξηγήσετε τους λόγους κάµψης της οθωµανικής

δύναµης από το 17ο αι. και εξής.


α) Tο τέλος των κατακτήσεων σήµανε κάµψη του µαχητικού ζήλου των Tούρ-

κων. Oι Oθωµανοί αρνήθηκαν να ακολουθήσουν την εξέλιξη της ∆ύσης καθώς

ήταν προσκολληµένοι στο παρελθόν.

β) Oι Oθωµανοί ασχολήθηκαν µε τον πόλεµο και τη διοίκηση, όχι µε την οικο-

νοµία. Tην κατάσταση χειροτέρεψαν οι Aνακαλύψεις και η αθρόα εισροή του αµε-

ρικανικού χρυσού και αργύρου.

γ) H ∆ύση διείσδυσε οικονοµικά στην αυτοκρατορία (διοµολογήσεις). H οικο-

νοµία της αυτοκρατορίας εξαρτιόταν από τους ∆υτικούς.

δ) H ύπαιθρος εγκαταλείφθηκε, εξαιτίας της υπερβολικής φορολογίας και των

καταπιέσεων που υφίστανται οι αγροτικοί πληθυσµοί.


362

ε) H εξουσία του Σουλτάνου µειώθηκε, ενώ αυξήθηκε η δύναµη της Aυλής (Mέ-

γας Bεζίρης).

στ) H επέκταση του θεσµού της εκµίσθωσης των δηµοσίων εσόδων οδήγησε

στην ισχυροποίηση των διοικητών µεγάλων επαρχιών.

ζ) Tο τιµαριωτικό σύστηµα παρήκµασε. Oι τιµαριούχοι µετέβαλαν τα τιµάρια

σε προσωπική ιδιοκτησία.

η) Eξαιτίας του παραπάνω λόγου, παρήκµασε ο θεσµός των σπαχήδων, ενώ

φαινόµενα παρακµής και αποδιοργάνωσης παρουσιάστηκαν στους γενίτσαρους

και στο στόλο.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα απαριθµήσετε τους λόγους για τους οποίους η εµπορι-

κή διείσδυση της ∆ύσης στην Oθωµανική Aυτοκρατορία εί-

χε αρνητικά αποτελέσµατα για την οικονοµία της.


α) H ναυτιλία και το εµπόριο πέρασαν στα χέρια των ιταλικών κρατών αρχι-

κά, αργότερα και των Eλλήνων. Όλοι αυτοί ωφελήθηκαν τα µέγιστα από την απο-

χή των Oθωµανών από τις δραστηριότητες αυτές.

β) Ήδη από το 16ο αι. η Πύλη είχε υπογράψει τις περίφηµες διοµολογήσεις µε

τις ευρωπαϊκές δυνάµεις. Eπρόκειτο για εµπορικές συµφωνίες αποικιακού τύ-

που, µε τις οποίες η Oθωµανική Aυτοκρατορία εκχώρησε στις ανεπτυγµένες ευ-

ρωπαϊκές χώρες σηµαντικά εµπορικά προνόµια.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς δηµιουργήθηκε το Aνατολικό Zήτηµα; Nα προσδιορί-

σετε τη στάση καθεµιάς από τις ευρωπαϊκές δυνάµεις και

να την ερµηνεύσετε.


Tο 1672 η Oθωµανική Aυτοκρατορία έφτασε στο απόγειο της επέκτασής της.

Aπό εκεί και πέρα άρχισε η εδαφική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας, ύστερα µά-

λιστα από κάθε αναµέτρησή της µε τις ευρωπαϊκές χώρες. Tο γεγονός αυτό οδή-

γησε στη γένεση του Aνατολικού Zητήµατος, του ζητήµατος της τύχης δηλαδή αυ-

τών των εδαφών.

• H Pωσία, µε τη Συνθήκη του Kουτσούκ Kαϊναρτζή (1774), καθιερώνεται ως

δύναµη που διεκδικούσε τµήµατα της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας. H Pωσία, µε

κάποιες περιστασιακές εξαιρέσεις, ακολούθησε επεκτατική πολιτική εναντίον της

Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, θέλοντας να επεκταθεί προς τις «θερµές» θάλασσες

µέσω των Στενών και του Aιγαίου.

• Ήδη από το 17ο αι. η Aυστρία ενδιαφερόταν να µετάσχει στο διαµελισµό της

K E ΦA Λ A I O 7

363

Oθωµανικής Aυτοκρατορίας, αν και τελικά οι βλέψεις της περιορίστηκαν κυρίως

στα Bαλκάνια, καθώς δε διέθετε σοβαρή βιοµηχανική υποδοµή.

• Tο ενδιαφέρον της Aγγλίας για την Oθωµανική Aυτοκρατορία γεννήθηκε µε-

τά την εκστρατεία του Nαπολέοντα στην Aίγυπτο (1797- 1798). Tους προηγούµε-

νους αιώνες η Aγγλία είχε συνάψει διοµολογήσεις µε την Πύλη. Στα τέλη του 18ου

και στις αρχές του 19ου αι. οι Άγγλοι επιχειρούσαν διείσδυση στην Iνδία ως αντι-

στάθµιση της απώλειας των αµερικανικών αποικιών. Γι’ αυτό ενδιαφέρθηκαν πο-

λύ να εντάξουν την Aίγυπτο και την A. Mεσόγειο στην αγγλική σφαίρα επιρροής.

Για τον ίδιο λόγο αναβαθµίστηκαν τα Στενά και ο Eύξεινος Πόντος, αν και εκεί

ο κίνδυνος προερχόταν από τη Pωσία κυρίως.


Oι διοµολογήσεις (σελ. 188 του σχολικού βιβλίου)

Oι διοµολογήσεις ήταν εµπορικές συµφωνίες κατά τις οποίες η OθωµανικήAυτοκρατορία παραχωρούσε εµπορικά προνόµια σε ευρωπαϊκά κράτη µεαντάλλαγµα τη φιλία τους. Tο καθεστώς των διοµολογήσεων καταργήθηκε µετη συνθήκη της Λωζάνης το 1923. Oι διοµολογήσεις απέβησαν σε βάρος τηςOθωµανικής Aυτοκρατορίας, αφού κατέληξαν στην αποικιακή εκµετάλλευσητων Oθωµανών από τις ανεπτυγµένες χώρες της Eυρώπης.

∆ιοικητική και κοινωνική αποσύνθεση (σελ. 189 του σχολικού βιβλίου)

O Tούρκος ποιητής Yusuf Nabi περιγράφει την αποδιοργάνωση και τη δια-φθορά στον τοµέα της επαρχιακής διοίκησης. Oι διοικητές φοβούνταν την ανά-κληση, πλήρωσαν τόκους για τα δάνεια που είχαν συνάψει για να πάρουν τοαξίωµα και δεν µπορούσαν να βρουν πουθενά χρήµατα, αφού η παρακµή ήτανγενικευµένη. Στην ίδια κατάσταση βρίσκονταν όλοι οι προύχοντες των επαρ-χιών, που ήταν πλεονέκτες και θα έκαναν τα πάντα για το χρήµα.

Tο τιµαριωτικό σύστηµα (σελ. 189 του σχολικού βιβλίου)

H αποτελεσµατική διοίκηση της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας στηριζόταν στοσύστηµα των τιµαρίων. O Σουλτάνος εκχωρούσε τις γαίες της επικράτειας σεαντιπροσώπους του µε τη µορφή τιµαρίου, ζιαµετίου και χασίου.

Tο κράτος παραχωρούσε την ισόβια επικαρπία του δικαιώµατος είσπραξηςορισµένων φόρων στους δικαιούχους, µε τον όρο ότι θα ανταποκρίνονταν σεσυγκεκριµένες διοικητικές ή στρατιωτικές υποχρεώσεις. Aν αυτές δεν εκπλη-ρώνονταν, το κράτος µπορούσε να ανακαλέσει το τιµάριο. Mε την παρακµή τατιµάρια µετατράπηκαν σταδιακά σε ιδιωτικά τσιφλίκια και οι χωρικοί που τα καλ-λιεργούσαν περνούσαν δύσκολες ώρες. H παρακµή του τιµαριωτικού συστήµα-


364

τος προκάλεσε και τη διάλυση του επίλεκτου στρατιωτικού σώµατος των σπα-χήδων τιµαριούχων.

H χώρα της συµφοράς (σελ. 190 του σχολικού βιβλίου)

Σε αυτό το κείµενο περιγράφεται η πλήρης αποσύνθεση της Oθωµανικής Aυ-τοκρατορίας. Παντού η χώρα ήταν σχεδόν έρηµη. Πολλές ασθένειες, λιµοί καιεπιδηµίες είχαν απλωθεί στη χώρα. Πτώµατα και όργανα βασανισµού έδιναντην εικόνα. H φτώχεια είχε κυριαρχήσει και λόγω της έλλειψης αστυνοµίας δενµπορούσε κανείς να ζει ήρεµα και µε ασφάλεια. Aποδιοργάνωση υπήρχε σεόλους τους τοµείς.

Tο Aνατολικό Zήτηµα (σελ. 190 του σχολικού βιβλίου)

Tο ζήτηµα της τύχης των εδαφών της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας είναι τολεγόµενο Aνατολικό ζήτηµα. Oι Mεγάλες ∆υνάµεις ήθελαν φυσικά να εξυπη-ρετήσουν τα δικά τους συµφέροντα και να αποφύγουν τις ενδοευρωπαϊκές συ-γκρούσεις. Έτσι, σταδιακά η Oθωµανική Aυτοκρατορία οδηγήθηκε σε εδαφικήσυρρίκνωση.





1. Tο β΄µισό του 17ου αι. η Oθωµανική Aυτοκρατορία εισέρχεται σε κατάστα-

ση…

α. ανάπτυξης

β. στασιµότητα

γ. παρακµής

Aπάντηση: γ

2. Oι Tούρκοι απέφευγαν να ασχολούνται µε...

α. τις θετικές επιστήµες

β. τη ναυπηγική

γ. τις ξένες γλώσσες

Aπάντηση: γ

K E ΦA Λ A I O 7

365

3. O χαρακτήρας του οθωµανικού κράτους ήταν...

α. οµοσπονδιακός

β. θεοκρατικός

γ. συγκεντρωτικός

Aπάντηση: β

4. H οθωµανική κοινωνία παρέµεινε… στη βάση της.

α. αγροτική

β. εµπορική

γ. βιοτεχνική

Aπάντηση: α

5. Oικονοµικές πρωτοβουλίες ανέλαβαν κυρίως οι...

α. Bούλγαροι

β. Eβραίοι

γ. Έλληνες

Aπάντηση: γ

6. H εισροή αµερικανικού χρυσού και αργύρου οδήγησε στη(ν)... του τουρκικού

νοµίσµατος.

α. σταθεροποίηση

β. υποτίµηση

γ. ανατίµηση

Aπάντηση: β

7. Oι εµπορικές συµφωνίες των ευρωπαϊκών χωρών µε την Oθωµανική Aυτο-

κρατορία ονοµάζονταν…

α. διοµολογήσεις

β. µούλκια

γ. ζιαµέτια

Aπάντηση: α

8. Aπό το 17ο αι. και µετά η εξουσία του Σουλτάνου …

α. αυξάνεται

β. µειώνεται

γ. µένει αδιατάρακτη

Aπάντηση: β


366

9. Tο τιµαριωτικό σύστηµα…

α. ενισχύθηκε

β. άρχισε να παρακµάζει µετά το β΄ µισό του 18ου αι.

γ. κατέρρευσε

Aπάντηση: γ

10. O θεσµός γενιτσάρων…

α. ήκµασε

β. παρήκαµσε

γ. καταργήθηκε

Aπάντηση: β

11. Bλέποντας οι λαοί της Bαλκανικής την αποσύνθεση της Oθωµανικής Aυτο-

κρατορίας,…

α. επιχειρούσαν να απελευθερωθούν

β. έµειναν ασταθείς

γ. υποτάσσονταν πιο πολύ ακόµη

Aπάντηση: α

12. Mετά τη Συνθήκη του Kιουτσιούκ Kαϊναρτζή, η Pωσία προσπάθησε να επε-

κταθεί προς…

α. το νότο

β. την ανατολή

γ. τη δύση

Aπάντηση: α



1. H ανάσχεση της κατακτητικής ορµής είχε ως συνέπεια την αύξηση των δηµο-

σίων εσόδων, αφού οι Tούρκοι ασχολήθηκαν περισσότερο µε τη γεωργία.

2. Oι γεωγραφικές Aνακαλύψεις προκάλεσαν πολλαπλή ζηµία στην Oθωµανική

Aυτοκρατορία.

3. Tα δηµόσια αξιώµατα δίνονταν κατόπιν πλειστηριασµού.

4. O δηµόσιος πλούτος αυτή την εποχή ξοδεύεται µε µεγάλη προσοχή.

5. Mετά το Σουλεϊµάν το Mεγαλοπρεπή (1520-1566), οι περισσότεροι Σουλτά-

νοι διακρίθηκαν για τις διοικητικές τους ικανότητες.

6. Oι Σουλτάνοι ως το 18ο αι. ζούσαν µια ζωή λιτή και µετρηµένη.

K E ΦA Λ A I O 7

367

7. Oι Πασάδες µεγάλων επαρχιών απέκτησαν µεγάλη διοικητική και οικονοµική

δύναµη, εξαιτίας της εκµετάλλευσης των δηµοσίων εσόδων.

8. Oι τιµαριούχοι, για να επιβιώσουν, µετέτρεπαν τα τιµάριά τους, που είχαν

δηµόσιο χαρακτήρα, σε προσωπικές ιδιοκτησίες.

9. O στόλος σιγά σιγά αποδιοργανώθηκε.

10. Mε τη Συνθήκη του Kάρλοβιτς (1699), η Oθωµανική Aυτοκρατορία πέτυχε τη

µεγαλύτερη επέκτασή της.

11. Kάθε αναµέτρηση της Tουρκίας το 18ο αι. κ. εξής µε τις ευρωπαϊκές χώρες

οδηγούσε στην εδαφική συρρίκνωσή της.

12. Mε τη Συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή προβάλλεται ο ρόλος της Aγγλίας

και της Γαλλίας στην Aνατολή.

13. Σε µερικές περιπτώσεις (π.χ. Nαπολεόντιοι Πόλεµοι) η Pωσία και η Tουρκία

έφτασαν να γίνουν µέχρι και σύµµαχοι.

14. H Aυστρία µόλις το 19ο αι. ενδιαφέρθηκε για τα εδάφη της Oθωµανικής Aυ-

τοκρατορίας.

15. Oι Άγγλοι ήθελαν να επεκταθούν στις Iνδίες επειδή είχαν χάσει τις αµερικα-

νικές αποικίες.

16. Mετά το 1815 η ακεραιότητα της Oθωµανικής Aυτοκρατορίας πήρε τη µορφή

δόγµατος για την Aγγλία.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 4, 5, 6, 10, 12, 14, 16



A B

1. Oι χριστιανοί, και από το 18ο αι. α απάλλαξε τους Άγγλους από την

σχεδόν αποκλειστικά οι Φαναριώτες παρουσία του Nαπολέοντα στην

Aίγυπτο

2. H χρήση των νέων θαλάσσιων δρόµων β. ανώτατοι αξιωµατούχοι του

µείωσε τη σηµασία περιβάλλοντος του Σουλτάνου

3. Oι ευρωπαϊκές χώρες εκµεταλλεύ- γ. εντάσσονται, µεταξύ άλλων, το

τηκαν απελευθερωτικό κίνηµα του Pήγα

και η ίδρυση της Φιλικής Eταιρεί-

ας

4. Oι δυσβάστακτοι φόροι, η καταπίεση δ. για τη διεύρυνση του ρόλου της

των κατοίκων της υπαίθρου από τα Aγγλίας στη Mεσόγειο

όργανα της επαρχιακής τουρκικής

διοίκησης

5. Aπό το β΄ µισό του 16ου αι. εκτοπί- ε. προκάλεσε την εµφάνιση ενός νέου


368

ζονται οι προερχόµενοι απότο παιδο- παράγοντα στο διεθνές προσκήνιο

µάζωµα σε σχέση µε το Aνατολικό Zήτηµα,

της Aγγλίας

6. Kρίση εκδηλώθηκε και στο στρατό στ. την εδαφική ακεραιότητα της

των γενιτσάρων, εξαιτίας κυρίως Oθωµανικής Aυτοκρατορίας για

οκτώ χρόνια

7. Mέσα στο κλίµα αποσύνθεσης της ζ. των χερσαίων δρόµων και των

αυτοκρατορίας λιµανιών της Oθωµανικής Aυτο-

κρατορίας

8. H Aυστρία επιδίωκε η. στην εκδήλωση και συνέχιση της

Eλληνικής Eπανάστασης

9. H εκστρατεία του Nαπολέοντα θ. χρησιµοποιούνται ως διερµηνείς

στην Aίγυπτο και διπλωµάτες.

10. H Aγγλία είχε συνάψει διοµολογήσεις ι. επέκταση προς τα Bαλκάνια

11. H καταστροφή του γαλλικού στόλου ια. της εγκατάλειψης του θεσµού του

12. Mε συνθήκη που υπογράφτηκε παιδοµαζώµατος και της έλλειψης

στις 5/1/1799 η Aγγλία εγγυώταν πειθαρχίας.

13. H Συνθήκη της Aµιένης αποτέλεσε ιβ. µε αποικιακό τρόπο στην Oθωµα-

ένα ακόµη βήµα νική Aυτοκρατορία

14. Aρχικά η Aγγλία ήταν αντίθετη ιγ. µε την Oθωµανική Aυτοκρατορία

ήδη από το 1580

ιδ. ήταν µερικοί από τους λόγους εγκα-

τάλειψης της υπαίθρου από τους

χωρικούς το 18ο αι.

Aπάντηση: 1θ, 2ζ, 3ιβ, 4ιδ, 5β, 6ια, 7γ, 8ι, 9ε, 10ιγ, 11α, 12στ, 13δ, 14η

7. H πνευµατική ζωή κατά το 17ο και 18ο αιώνα


1. H ανάπτυξη των επιστηµών και της φιλοσοφίας

• H Φιλοσοφία. Eπικρατεί ο Eµπειρισµός (Φραγκίσκος Bάκωνας, Nέο Όργα-νο) και ο Oρθολογισµός (Kαρτέσιος), σύµφωνα µε τον οποίο όλες οι γνώσεις πρέ-

πει να υποβάλλονται στον έλεγχο της λογικής. O Tζον Λοκ (1632-1704) συνδυά-

ζει τον Eµπειρισµό µε τον Oρθολογισµό. O Oλλανδοεβραίος Mπαρούχ Σπινόζα

ταυτίζει το Θεό µε τη φύση. O Λάιµπνιτς (1646-1716) πιστεύει ότι τα όντα απο-

K E ΦA Λ A I O 7

369

τελούνται από µονάδες. Aνάµεσα σε αυτές τις µονάδες υπάρχει µια προκατα-

σκευασµένη αρµονία.

Oι πιο πολλοί φιλόσοφοι το 18ο αι. στρέφονται προς τον Eµπειρισµό και τη

Γνωσιολογία. O Eµµανουήλ Kαντ (1724-1804) µε το έργο του Kριτική του καθα-ρού λόγου αµφισβητεί την ερµηνεία του κόσµου µε βάση τη λογική.

Kορυφαίοι φιλόσοφοι είναι ο Bολταίρος, ο Mοντεσκιέ, ο Zαν Zακ Pουσσό.

Σπουδαίος φορέας των ιδεών του ∆ιαφωτισµού υπήρξε η Eγκυκλοπαίδεια.

Iδρυτής ήταν ο υλιστής φιλόσοφος Nτιντερό.

• Oι φυσικές επιστήµες. O Nεύτονας διατυπώνει τους νόµους της παγκόσµιας

έλξης, ο Πασκάλ τους νόµους της ατµοσφαιρικής πίεσης, ο Λάιµπνιτς τον απει-

ροστικό λογισµό, ο Γάλλος Πασκάλ τους νόµους της ατµοσφαιρικής πίεσης.

Tο 18ο αι. αναπτύσσονται οι θετικές επιστήµες, µε τη βοήθεια µάλιστα αρκε-

τών κυβερνήσεων.

Έγιναν πολλές εφευρέσεις. O Bενιαµίν Φραγκλίνος κατασκεύασε το αλεξικέ-

ραυνο, ο Iταλός Bόλτα την πρώτη γαλβανική στήλη. O Tζέιµς Bατ τελειοποίησε

την ατµοµηχανή, ο Λαβουαζιέ διατύπωσε την αρχή της αφθαρσίας, ο Λαµάρκ συ-

νέλαβε τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, ο Mπυφόν µίλησε για τη θεωρία της γε-

ωλογικής εξέλιξης, ο Πρώσσος Φαρενάιτ, ο Γάλλος Pεωµύρ και ο Σουηδός Kέλ-

σιος κατασκεύασαν τα πρώτα θερµόµετρα.

• H Iστορία. Σηµαντικός ιστορικός είναι ο Iταλός Bίκο (1688-1744). O Άγγλος

Eδουάρδος Γίββων (1737-1794) στο έργο του Παρακµή και πτώση της PωµαϊκήςAυτοκρατορίας ασχολείται όχι µόνο µε πρόσωπα και τα γεγονότα αλλά γενικά

µε την ιστορία, αν και διάκειται εχθρικά προς το βυζαντινό πολιτισµό.

2. H τέχνη

• H Λογοτεχνία. O αιώνας ονοµάζεται και αιώνας του Λουδοβίκου I∆΄, για-

τί αυτός ο ηγεµόνας βοήθησε πολύ στην ανάπτυξη των γαλλικών γραµµάτων. H

λογοτεχνία στη Γαλλία ακολουθεί το κλασικιστικό ρεύµα της εποχής, ενώ προτε-

ραιότητα δόθηκε στην κάθαρση της γαλλικής γλώσσας.

O Mολιέρος (1622-1673) καταδικάζει την υποκρισία της εποχής του και δια-

κωµωδεί την αστική τάξη. O Πιερ Kορνέιγ (1606-1684) έχει επηρεαστεί από την

ελληνορωµαϊκή αρχαιότητα. O Pακίνας (1639-1699), εµπνέεται από την ελληνο-

ρωµαϊκή αρχαιότητα, και µάλιστα από τον Eυριπίδη. O Λα Φονταίν µιµείται τον

Aίσωπο. O Mπουαλώ αφιερώθηκε στη σατιρική ποίηση, ο Mποµαρσέ και ο Mα-

ριβώ διακρίθηκαν για τις κωµωδίες τους.

Προς το τέλος του 18ου αι. γεννιέται το κίνηµα του Pοµαντισµού.

Στην Aγγλία ∆ιακρίθηκαν ο Nτάνιελ Nτεφόε (1660-1731) µε το Pοβινσώνα


370

Kρούσο και ο Σουίφτ (1667-1745) µε τα Tαξίδια του Γκιούλιβερ. H αγγλική λο-

γοτεχνία χαρακτηρίζεται από ανθρωποκεντρισµό και ρεαλισµό.

H γερµανική λογοτεχνία εισβάλλει µε εντυπωσιακό τρόπο το β΄µισό του 18ου

αι. Kέντρο αυτής της εξέλιξης είναι το κίνηµα Θύελλα και Oρµή, που στρέφεται

προς το Pοµαντισµό, προς το συναίσθηµα και τη γερµανική παράδοση. O Bίν-

κελµαν (1717-1768) θεωρείται ο ιδρυτής της επιστήµης της αρχαιολογίας. Kορυ-

φαίος Γερµανός συγγραφέας ήταν ο Γκαίτε (1749-1832). O Φάουστ θεωρείται

από τα µεγαλύτερα έργα του ανθρώπινου πνεύµατος. O Σίλλερ (1759-1805) ήταν

σπουδαίος ποιητής, θεωρητικός της τέχνης και της λογοτεχνίας και στα έργα του

συνδυάζει την κλασική τραγωδία µε το σαιξπηρικό θέατρο.

β. Oι εικαστικές τέχνες

Tο 17ο αι. κυριαρχεί το Mπαρόκ. ∆ιαφέρει σε πολλά σηµεία από την τέχνη της

Aναγέννησης, αν και προήλθε από αυτήν: κυριαρχούν οι καµπύλες, η πολυχρω-

µία, ο διακοσµητικός φόρτος, η θεατρικότητα, ο εντυπωσιασµός. Eίναι η τέχνη

των καθολικών ηγεµόνων. Mε αυτή προσπαθούν να εξυµνήσουν τη δύναµη και το

µεγαλείο τους.

O Φλαµανδός Πέτερ Πάουλ Pούµπενς (1577-1640) διακρίνεται για τις πλού-

σιες, δυναµικές, τολµηρές και πολύχρωµες συνθέσεις. Έγινε διάσηµος. Προώθη-

σε την τέχνη του Mπαρόκ σε όλη την Eυρώπη.

Aν και ξεκίνησε από την Iταλία (Kαραβάτζιο, Kαράτσι), αναπτύχθηκε περισ-

σότερο στις Kάτω Xώρες. O Pέµπραντ (1606-1669) διακρίνεται τον πλούτο των

χρωµάτων, τη ζωντάνια των µορφών, τη γνώση του σκιοφωτισµού και το ψυχικό

βάθος των προσωπογραφιών.

O Bαν Nτάικ (1599-1641) διακρίθηκε στον τοµέα της προσωπογραφίας, ενώ ο

Γιαν Bερµέερ (1632-1675) ασχολήθηκε µε σκηνές εσωτερικών χώρων, τοπία και

λίγες προσωπογραφίες. Aποδίδει αριστουργηµατικά τα παιχνίδια του φωτός και

την αρµονία των χρωµάτων.

Στην Iσπανία διακρίθηκε ο Bελάσκεθ (1599-1660) στην προσωπογραφία, όπου

διακρίθηκε στη χρήση των φωτεινών χρωµάτων.

O Mουρίλλο (1617-1682) ζωγράφισε θρησκευτικά θέµατα.

Στην Γαλλία υιοθετείται ο Kλασικισµός, που βρίσκεται σε αρµονία µε τη γε-

νικότερη πνευµατική κίνηση. Aρχιτεκτονικό αριστούργηµα ήταν τα ανάκτορα

των Bερσαλλιών. Στη ζωγραφική ξεχωρίζει ο Πουσσέν (1594-1665), µε το δυνα-

τό λυρισµό του και την αγάπη του για τα αρχαία θέµατα.

K E ΦA Λ A I O 7

371

Aπό το 1730-1780 κυριαρχεί ο ρυθµός Pοκοκό, που αποτελεί συνέχεια του

Mπαρόκ. Tο ενδιαφέρον εστιάζεται στον εσωτερικό χώρο, η διακόσµηση είναι

πλούσια αλλά ευχάριστη.

Kύριος εκπρόσωπος του γαλλικού Pοκοκό είναι ο Γάλλος Aντουάν Bατό

(1684-1721), ο οποίος απεικονίζει τη ζωή της αστικής τάξης. H ψυχολογία των

προσώπων αποδίδεται εξαίσια, ενώ τα χρώµατα είναι φωτεινά και η ατµόσφαι-

ρα ονειρική. Tο 1780 εµφανίστηκε µια νέα τάση, ο Nεοκλασικισµός. Kυριότερος

εκπρόσωπος είναι ο Nταβίντ (1748-1825). O σπουδαιότερος νεοκλασικιστής της

Iταλίας ήταν ο γλύπτης Kανόβα (1757-1822).

Στην Iσπανία ο ζωγράφος Γκόγια (1746-1828) διακρίνεται για το πάθος, το

ρεαλισµό, την πρωτοτυπία, το χιούµορ και το µυστικισµό µε τα οποία αποδίδει

τις µορφές.

γ. H Mουσική

Σηµαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της µουσικής έπαιξε η Eκκλησία και οι ηγε-

µόνες. O Bιβάλντι έγραψε κυρίως θρησκευτική µουσική, ο Xαίντελ κυρίως ορα-

τόρια, ο Xάυδν συµφωνίες, σονάτες, ορατόρια κ.ά. Kορυφαίοι µουσουργοί ήταν

ο Mότσαρτ (1756-1791), που έγραψε σπουδαία έργα µουσικού θεάτρου: µελο-

δράµατα, συµφωνίες, σονάτες κ.ά., όπου συνδυάζει το µεγαλείο, τη χάρη και την

απλότητα. Σπουδαίος ήταν και ο Mπετόβεν (1770-1827). Tο έργο του διακρίνεται

για το βάθος των αισθηµάτων και τη δύναµη της έκφρασης.


α. Φιλοσοφία

– Kαρτέσιος 1596-1650

– Tζον Λοκ 1632-1704

– Λάιµπνιτς 1646-1716

– Eµµανουήλ Kαντ 1724-1804

β. Φυσικές επιστήµες

– Λάιµπνιτς 1646-1716

– Bενιαµίν Φραγκλίνος 1706-1790

– Tζέιµς Bατ 1736-1819

– Bόλτα 1745-1827

γ. Iστορία

– Bίκο 1688-1744

– Eδουάρδος Γίββων 1737-1794


372

δ. Λογοτεχνία

– Πιερ Kορνέιγ 1606-1684

– Λα Φονταίν 1621-1695

– Mολιέρος 1622-1673

– Mπουαλό 1636-1711

– Pακίνας 1639-1699

– Nτάνιελ Nτεφόε 1660-1731

– Tζόναθαν Σουίφτ 1667-1745

– Mαριβώ 1688-1763

– Bίνκελµαν 1717-1768

– Mποµαρσέ 1732-1799

– Γκαίτε 1749-1832

– Σίλλερ 1759-1805

ε. Eικαστικές τέχνες

– Pούµπενς 1577-1640

– Πουσσέν 1594-1665

– Bαν Nτάικ 1599-1641

– Bελάσκεθ 1599-1660

– Kυριαρχία Mπαρόκ 17ος αι.

– Pέµπραντ 1606-1669

– Mουρίλλο 1617-1682

– Γιαν Bερµέερ 1632-1675

– Zαν Aντουάν Bατό 1648-1721

– Pοκοκό 1730-1780

– Γκόγια 1746-1828

– Nταβίντ 1748-1825

– Eµφάνιση Kλασικισµού 1780

στ. Mουσική

– Bιβάλντι 1678-1741

– Mπαχ 1685-1750

– Xαίντελ 1685-1759

– Mότσαρτ 1756-1791

– Mπετόβεν 1770-1827

K E ΦA Λ A I O 7

373



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι οι κυριότεροι φιλόσοφοι του 17ου αι. και ποιο το έρ-

γο τους;


Eίναι ο Bάκωνας, ο οποίος µε το έργο του Nέο Όργανο θεµελίωσε τον Eµπει-

ρισµό. O Kαρτέσιος θεµελίωσε τον Oρθολογισµό. O Tζον Λοκ συνδυάζει τον

Eµπειρισµό µε τον Oρθολογισµό. O Σπινόζα τονίζει το Θεό µε τη φύση («Hθι-

κή»), ενώ ο Λάιµπνιτς πιστεύει ότι όλα τα όντα αποτελούνται από µονάδες µε-

ταξύ των οποίων υπάρχει αρµονία.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιο το περιεχόµενο των θεατρικών έργων τα οποία έγρα-

ψε ο Mολιέρος;


O Mολιέρος έγραψε κωµωδίες στις οποίες καταδικάζει την υποκρισία της επο-

χής του και την αστική τάξη.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Nα δώσετε τον ορισµό του Mπαρόκ και να αναφέρετε σε

ποιες χώρες διαδόθηκε ιδιαίτερα.


α) Tέχνη Mπαρόκ ονοµάζουµε την τεχνοτροπία που αναπτύχθηκε κατά το 17ο

αι. µε κύρια χαρακτηριστικά: κυριαρχούν οι καµπύλες, η πολυχρωµία, ο διακο-

σµητικός φόρτος, η θεατρικότητα, ο εντυπωσιασµός. Eίναι η τέχνη των καθολι-

κών ηγεµόνων. Mε αυτή προσπαθούν να εξυµνήσουν τη δύναµη και το µεγαλείο

τους.

β) ∆ιαδόθηκε κυρίως στις Kάτω Xώρες, αν και ξεκίνησε από την Iταλία.

4 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι εκφράζει ο ρυθµός ροκοκό;


Eκφράζει τους πλούσιους αστούς, οι οποίοι στρέφονται στον εσωτερικό χώ-

ρο, όπου κυριαρχεί η χάρη και η κοµψότητα.


374

5 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια φιλοσοφικά ρεύµατα κυριαρχούν το 17ο αιώνα και

ποιοι ήταν οι κυριότεροι εκπρόσωποί τους;


Tο 17ο αι. κυριαρχούν ο Eµπειρισµός, µε κυριότερο εκπρόσωπο το Φραγκίσκο

Bάκωνα, και ο Oρθολογισµός, µε κυριότερο εκπρόσωπο τον Kαρτέσιο.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς θα χαρακτηρίζατε τη γαλλική λογοτεχνία το 17ο αι.;

Ποιο ρεύµα ακολουθεί;


O αιώνας ονοµάζεται και Aιώνας του Λουδοβίκου I∆΄, γιατί αυτός ο ηγεµό-

νας βοήθησε πολύ στην ανάπτυξη των γαλλικών γραµµάτων. H λογοτεχνία στη

Γαλλία ακολουθεί το κλασικιστικό ρεύµα της εποχής, ενώ προτεραιότητα δόθηκε

στην κάθαρση της γαλλικής γλώσσας.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια ήταν η εξέλιξη της ζωγραφικής στις Kάτω Xώρες το

17ο αι.;


O Πέτερ Πάουλ Pούµπενς διακρίνεται για τις πλούσιες, δυναµικές, τολµηρές

και πολύχρωµες σκηνές. Έγινε διάσηµος, προώθησε την τέχνη του Mπαρόκ σε

όλη την Eυρώπη.

O Pέµπραντ διακρίνεται για τον πλούτο των χρωµάτων, τη ζωντάνια των µορ-

φών, τη γνώση του σκιοφωτισµού και το ψυχικό βάθος των προσωπογραφιών.

O Bαν Nτάικ διακρίθηκε στον τοµέα της προσωπογραφίας, ενώ ο Γιαν Bερ-

µέερ ασχολήθηκε µε σκηνές εσωτερικών χώρων και τοπία.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι είναι οι σπουδαιότεροι Γερµανοί λογοτέχνες αυτή

την εποχή;


Kορυφαίος Γερµανός συγγραφέας ήταν ο Γκαίτε. O Φάουστ θεωρείται από τα

µεγαλύτερα έργα του ανθρώπινου πνεύµατος. O Σίλλερ ήταν σπουδαίος ποιητής,

θεωρητικός της τέχνης και της λογοτεχνίας και στα έργα του συνδυάζει την κλα-

σική τραγωδία µε το σαιξπηρικό θέατρο.

K E ΦA Λ A I O 7

375


H µετακοµιδή των λειψάνων του Bολταίρου (σελ. 192 του σχολικού βιβλί-

ου)O Aδαµάντιος Kοραής δίνει µια περιγραφή της κηδείας του Bολταίρου. Eίναι

µια εικόνα µιας λαµπρότατης τελετής, γεµάτης µεγαλοπρέπεια. Tα πλήθη συ-νέρρεαν, για να τιµήσουν τόσο το πρόσωπο, όσο και το έργο του Bολταίρου.

Nόµος, ελευθερία και ισότητα (σελ. 192 του σχολικού βιβλίου)

O Pουσσό µιλά για την αξία των νόµων που έχουν εγκριθεί από το λαό. Λέ-ει ότι ο νόµος υφίσταται για να προστατέψει τα υπέρτατα αγαθά της ελευθε-ρίας και της ισότητας.

H πολιτική εξουσία και η ελευθερία των πολιτών (σελ. 192 του σχολικού βι-

βλίου)O Nτιντερό τονίζει την σηµασία της ελευθερίας κάθε ανθρώπου. Eπίσης, λέ-

ει ότι κανένας ηγεµόνας δεν έχει δικαίωµα να χρησιµοποιεί τους υπηκόους τουπαραβιάζοντας το δικαίωµά τους στην ελευθερία.

O αγγλικός κοινοβουλευτισµός (σελ. 192 του σχολικού βιβλίου)

O Bολταίρος εκθειάζει τον αγγλικό κοινοβουλευτισµό, θεωρώντας τον ως τοπιο σοφό σύστηµα που µπορεί να οδηγήσει σε εξέλιξη τη χώρα και να κρατήσειυπό έλεγχο την εξουσία.

Xαρακτηρισµός του Zαν Zακ Pουσσό (σελ. 193 του σχολικού βιβλίου)

O Kέννεθ Kλάρκ σχολιάζει το Pουσσό. Tον χαρακτηρίζει µεγαλοφυΐα και το-νίζει ότι ήταν ένα από τα πιο πρωτότυπα πνεύµατα όλων των εποχών και πολύδηµιουργικός. Ως ελαττώµατά του προσάπτει ότι ήταν µοναχικός και φιλύπο-πτος, αλλά το κυριότερο ήταν ότι έλεγε πάντα αυτά που πίστευε, µε αποτέλε-σµα να διωχθεί άγρια σε πολλές φάσεις της ζωής του.

H ευρωπαϊκή λογοτεχνία (σελ. 194 του σχολικού βιβλίου)

Tο κείµενο αναφέρει ότι η λογοτεχνία του 1500-1775 έδωσε έκφραση σε πα-νανθρώπινα ενδιαφέροντα. H ποίηση, το δράµα και η πεζογραφία της εποχήςεξέφραζαν όλες τις πλευρές της ανθρώπινης ζωής µε απλό και συγκινητικότρόπο.

Όπως είναι φυσικό, η λογοτεχνία φανέρωσε τις ιδιοµορφίες της εποχής της.

O καλλιτέχνης και η ηθική (σελ. 194 του σχολικού βιβλίου)

O Φρίντριχ Σίλλερ επισηµαίνει ότι ο καλλιτέχνης µπορεί να αποφύγει τη δια-


376

φθορά της εποχής του περιφρονώντας τη γνώµη της. Aκόµη ότι ο καλλιτέχνηςπρέπει να έχει υψηλές αξίες και να µην ενδιαφέρεται τόσο για τα υλικά πράγ-µατα.

H αισθητική παιδεία του λαού (σελ. 195 του σχολικού βιβλίου)

O Φρ. Σίλλερ διαπιστώνει ότι σε κάθε εποχή που οι τέχνες άκµαζαν δενυπήρχε παράλληλα και ακµή των ηθών και των αξιών.





1. Iδιαίτερα δηµιουργική το 17ο αιώνα είναι η γαλλική …

α. λογοτεχνία

β. ζωγραφική

γ. γλυπτική

Aπάντηση: α

2. Tο Mπαρόκ δέχτηκε έµπνευση από το θρησκευτικό ενθουσιασµό των...

α. προτεσταντών

β. καθολικών

γ. ορθοδόξων

Aπάντηση: β

3. Tον Oρθολογισµό και την κριτική σκέψη θεµελίωσε ο…

α. Πασκάλ

β. Kαρτέσιος

γ. Λάιµπνιτς

Aπάντηση: β

4. Πρόδροµος του ∆ιαφωτισµού, που µίλησε για τις ατοµικές ελευθερίες, ήταν

ο…

α. Bάκωνας

K E ΦA Λ A I O 7

377

β. Σπινόζα

γ. Tζον Λοκ

Aπάντηση: γ

5. O Άγγλος Nεύτων διατύπωσε τους νόµους...

α. της παγκόσµιας έλξης

β. της βαρύτητας

γ. του ηλιοκεντρικού συστήµατος

Aπάντηση: α

6. H πολιτιστική άνθιση στη(ν).. οφείλεται κατά πολύ στην ενθάρρυνση από το

Bασιλιά.

α. Aγγλία

β. Γαλλία

γ. Iσπανία

Aπάντηση: β

7. O Πιερ Kορνέιγ αντλεί τα θέµατά του από…

α. την υποκρισία της εποχής

β. την αστική τάξη

γ. την αρχαιότητα

Aπάντηση: γ

8. H τεχνοτροπία Mπαρόκ χαρακτηρίζεται από…

α. διακοσµητικό φόρτο

β. λιτότητα

γ. ασυµµετρία

Aπάντηση: α

9. O Iσπανός Bελάσκεθ ήταν ζωγράφος, πρόδροµος του…

α. Eξπρεσιονισµού

β. Σουρεαλισµού

γ. Iµπρεσιονισµού

Aπάντηση: γ

10. O Φλαµανδός Bαν Nτάικ ήταν ένας από τους σηµαντικότερους…

α. συγγραφείς

β. προσωπογράφους


378

γ. γλύπτες

Aπάντηση: β

11. O µεγαλύτερος ιδεαλιστής Γερµανός φιλόσοφος είναι ο…

α. Kαντ

β. Xέντερ

γ. Έγγελος

Aπάντηση: α

12. Kαινούρια δύναµη στη λογοτεχνία ήταν η…

α. Eλβετία

β. Iσπανία

γ. Γερµανία

Aπάντηση: γ

13. O Mποµαρσέ ασχολήθηκε µε…

α. το δράµα

β. την όπερα

γ. την κωµωδία

Aπάντηση: γ

14. O Σουίφτ έγραψε…

α. τον Όλιβερ Tουίστβ. τα Tαξίδια του Γκιούλιβεργ. το Pοβινσώνα Kρούσο

Aπάντηση: β

15. O Σίλλερ επηρεάστηκε από το…

α. ∆ιαφωτισµό

β. Nεοκλασικισµό

γ. Pοµαντισµό

Aπάντηση: α

16. O Iταλός Bόλτα εφηύρε…

α. αλεξικέραυνο

β. τη γαλβανική στήλη

γ. τον τηλέγραφο

Aπάντηση: β

K E ΦA Λ A I O 7

379

17. Aπό το 1730-1780 κυριαρχεί στην τέχνη ο ρυθµός…

α. Mπαρόκ

β. ροκοκό

γ. της Aναγέννησης

Aπάντηση: β



1. Tο 17ο αι. επικρατεί ο Hσυχασµός.

2. O Tζον Λοκ συνδύαζε τον Eµπειρισµό µε τον Oρθολογισµό.

3. O φιλόσοφος Λάιµπνιτς υποστήριζε ότι όλα τα όντα αποτελούνται από µο-

νάδες· µεταξύ τους υπάρχει µια προκατασκευασµένη αρµονία.

4. O Nεύτων διατύπωσε τους νόµους της ατµοσφαιρικής πίεσης.

5. Iδιαίτερη σηµασία δόθηκε στην καλλιέργεια της λατινικής γλώσσας.

6. Tο παγκόσµιο θέατρο προωθήθηκε µε τους δραµατουργούς Mολιέρο, Pακίνα

και Kορνέιγ.

7. O Mολιέρος στα έργα του διακωµωδεί την αστική τάξη και καταδικάζει την

υποκρισία της εποχής.

8. Oι Φλαµανδοί και Oλλανδοί ζωγράφοι επηρεάστηκαν από τους Iταλούς Kα-

ραβάζιο και Kαράτσι και διαµόρφωσαν ένα δικό τους στιλ.

9. Tο µπαρόκ είναι η τέχνη του απλού λαού.

10. O Mουρίλλο ζωγράφιζε κυρίως σκηνές εσωτερικών χώρων σπιτιών.

11. H γαλλική τέχνη υιοθετεί τον Kλασικισµό, που έδωσε σπουδαία αρχιτεκτονι-

κά έργα.

Aπάντηση: Λανθασµένες είναι οι: 1, 4, 5, 9, 10.



A B

1. Στη ζωγραφική κυριαρχούν α. τον Oρθολογισµό

2. O Σπινόζα ήταν β. τον Eυριπίδη

3. O Kαρτέσιος θεµελίωσε γ. την απασχόληση µε τα γράµµατα

4. O Λάιµπνιτς εισήγαγε δ. στην ηθικοπλαστική και σατιρική

ποίηση

5. O Λουδοβίκος I∆΄ ενθάρυνε ε. πανθεϊστής

6. O Γάλλος Mπουαλό αφιερώθηκε στ. τον Aίσωπο


380

7. O Λα Φονταίν µιµείται ζ. τον απειροστικό λογισµό

8. O Pακίνας µιµείται η. οι κάτω Xώρες και η Iσπανία

Aπάντηση: 1η, 2ε, 3α, 4ζ, 5γ, 6δ,7στ, 8β

A B

1. Tο Mπαρόκ είναι η τέχνη α. το βάθος των αισθηµάτων

2. Σπουδαίος ζωγράφος του Mπαρόκ β. των ηγεµόνων

ήταν

3. Σπουδαίος Φλαµανδός προσωπο- γ. Γαλλία

γράφος ήταν

4. O Bελάσκεθ ήταν αριστοτέχνης δ. ο Bαν Nτάικ

5. Aριστοτέχνης στη ζωγραφική Mπαρόκ ε. στη χρήση των φωτεινών

ήταν χρωµάτων

6. O Kλασικισµός υιοθετήθηκε από τη στ. ο Πέτερ Πάουλ Pούµπενς

7. O Pέµπραντ ήταν ο µεγαλύτερος ζ. ζωγράφος της Oλλανδικής Σχο-

λής.

8. O Mπετόβεν διακρίνεται για η. ο Pούµπενς

Aπάντηση: 1β, 2στ, 3δ, 4ε, 5η, 6γ, 7ζ, 8α

8. H ελληνική πνευµατική και καλλιτεχνική δηµιουργία κατά την

περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας


Ως το 1600 η Eλλάδα είναι βυθισµένη στο πνευµατικό σκοτάδι. Λίγα σχολεία

λειτουργούν, οι λόγιοι έχουν καταφύγει στη ∆ύση. Mετά το 1600 εµφανίζεται ο

πατριάρχης Kύριλλος Λούκαρις (1572-1638), που ίδρυσε σχολεία.

Σηµαντικό ρόλο παίζει και ο Θεόφιλος Kορυδαλέας (1572-1646), ο οποίος πί-

στευε ότι η θεολογία έπρεπε να χωριστεί από τη φιλοσοφία.

Tο 16ο και 17ο αι. οι τέχνες και τα γράµµατα στην Kρήτη ακµάζουν, καθώς

συνδυάζουν ∆υτικά αναγεννησιακά στοιχεία, τη βυζαντινή παράδοση και τα ντό-

πια στοιχεία. Σηµαντικά έργα είναι η Eρωφίλη του Γεώργιου Xορτάτση, η Θυσίατου Aβραάµ και ο Eρωτόκριτος του Bιτσέντζου Kορνάρου. Mετά το 1669 τα

προϊόντα του κρητικού πολιτισµού µεταφέρονται στα Eπτάνησα.

K E ΦA Λ A I O 7

381

Kατά το 16ο αι. συνεχίζεται η βυζαντινή παράδοση στην ηπειρωτική Eλλάδα,

η οποία όµως διακρίνεται για τον έντονα συντηρητικό χαρακτήρα της, επειδή κυ-

ριαρχεί η προσκόλληση στην παράδοση και η αντίσταση σε καθετί ευρωπαϊκό.

H οικονοµική ανάπτυξη των κρητικών πόλεων συντέλεσε στην ανάπτυξη της

Kρητικής Σχολής. Tο 16ο αι. κυριαρχεί ο Θεοφάνης Στρελίτζας Mπαθάς (Θεο-

φάνης ο Kρης), ο οποίος συνδυάζει παλαιολόγεια στοιχεία µε ∆υτικά. Ένας άλ-

λος έξοχος αγιογράφος, που συνδυάζει το παλιό µε το νέο, είναι ο Mιχαήλ ∆α-

µασκηνός. Aξιόλογοι ζωγράφοι είναι ο Γ.Γκλότζας και ο Θεοδ. Πουλάκης. Γενι-

κά, οι Kρητικοί ζωγράφοι παρουσιάζουν ένα γόνιµο συνδυασµό της µεταβυζα-

ντινής τέχνης µε τα ∆υτικά ρεύµατα. Mετά το 1669 πολλοί Kρητικοί ζωγράφοι

κατέφυγαν στα Eπτάνησα. Σπουδαίος Eπτανήσιος ζωγράφος αυτής της περιόδου

είναι ο Hλίας Mόσκος.

Στα τέλη του 17ου αι. χτίζεται µεγάλος αριθµός µοναστηριών και ο αριθµός

των ζωγράφων αυξάνεται. Oι Eπτανήσιοι καλλιτέχνες δέχονται κρητικές και ∆υ-

τικές επιρροές. Σηµαντικοί εκπρόσωποι αυτής της τέχνης είναι: ο Π. ∆οξαράς και

ο γιος του Nικόλαος καθώς και ο Nικόλαος Kουτούζης.

Mέσα στο κλίµα αυτό αναδείχθηκαν ο ∆ιονύσιος Σολωµός και ο Aνδρέας Kάλ-

βος.

Tην περίοδο της Tουρκοκρατίας ανθεί ο ελληνικός λαϊκός πολιτισµός, ο οποί-

ος έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα αλλά και στο Bυζάντιο. Yψηλότερη πνευ-

µατική δηµιουργία αυτή την περίοδο αναδεικνύεται το δηµοτικό τραγούδι.


– Mιχαήλ ∆αµασκηνός 1530-1591

– Kύριλλος Λούκαρης 1572-1638

– Θεόφιλος Kορυδαλλέας 1572-1646

– Nικόλαος Kουτούζης 1741-1813

– ∆ιονύσιος Σολωµός 1798-1857

– Aνδρέας Kάλβος πέθανε το 1865


382



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποιοι είναι οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Kρητικής Σχο-

λής κατά το 16ο αιώνα;


Tο 16ο αι. κυριαρχεί ο Θεοφάνης Στρελίτζας Mπαθάς (Θεοφάνης ο Kρης).

Συνδυάζει την παλαιολόγεια παράδοση µε ∆υτικά πρότυπα.

O Mιχαήλ ∆αµασκηνός ζωγραφίζει περίφηµες φορητές εικόνες. Άλλος σπου-

δαίος ζωγράφος είναι ο Γεώργιος Kλότζας, ο Eµµανουήλ Tζάνες Mπουνιαλής

και ο Θεόδωρος Πουλάκης.

2 η Ε ρ ώ τ η σ η : Ποια είνα τα κυριότερα έργα της κρητικής λογοτεχνίας;


Eίναι ο Eρωτόκριτος και η θυσία του Aβραάµ του Bιτσέντζου Kορνάρου και

η Eρωφίλη του Γεωργίου Xορτάτση.

3 η Ε ρ ώ τ η σ η : Πώς εκφράζεται ο λαϊκός πολιτισµός ο οποίος αναπτύσσε-

ται κατά την περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας στον ελ-

λαδικό χώρο;


Eκφράζεται κύρια µέσα από το δηµοτικό τραγούδι καθώς και µέσα από τον

πλούτο της λαϊκής τέχνης και της αρχιτεκτονικής.



1 η Ε ρ ώ τ η σ η : Tι γνωρίζετε για την επτανησιακή ζωγραφική το 17ο αι.;


Mετά το 1669 πολλοί Kρήτες κατέφυγαν στα Eπτάνησα. Oι Eπτανήσιοι επω-

φελήθηκαν από το γεγονός αυτό. Σπουδαιότερος ζωγράφος αναδείχθηκε ο Hλίας

Mόσκος.

K E ΦA Λ A I O 7

383





1. Mέχρι το 1700 υπάρχει κάποια πνευµατική ζωή στην Eλλάδα.

2. O Kορυδαλλέας ήταν φορέας του αναγεννησιακού πνεύµατος.

3. O Kορνάρος έγραψε τον Eρωτόκριτο.

4. H µεταβυζαντινή τέχνη στην Eλλάδα απηχεί ∆υτικές επιρροές.

5. Tο 16ο αι. χτίζονται στο Άγιο Όρος επιβλητικά κτίρια.

6. H Kρήτη δεν αναπτύχθηκε οικονοµικά.

7. O Θεοφάνης ο Kρης δούλεψε στην ηπειρωτική Eλλάδα.

8. Mετά το 1800 πολλοί Eπτανήσιοι κατέφυγαν στην Kρήτη.

9. O Hλίας Mόσκος ήταν σπουδαίος ζωγράφος.

10. Mετά το 16ο αι. ο αριθµός των µοναστηριών αυξήθηκε θεαµατικά.

11. O Kουτούζης ήταν και προσωπογράφος.

12. O ελληνικός λαϊκός πολιτισµός δεν αναπτύχθηκε κατά την Tουρκοκρατία.



384

Documents

Ιστορία Β Λυκείου