56
ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Οι αρχαίοι Ελληνες συγκέντρωναν όλα όσα, κατά κανόνα, θεωρείται και σήερα ότι συβάλλουν στην ανάπτυξη ενός πολιτισού. Υπήρξαν θαλασσοκράτορες, ε όλη τη σηασία της λέξης, κι αυτό τους βοήθησε τα έγιστα να συγκεντρώσουν πλούτο, να αντλήσουν γνώση και επειρίες από άλλους λαούς, να προηθευτούν πρώτες ύλες κι εντέλει να εξαπλωθούν ιδρύοντας αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο κι ακόη παραπέρα. Έτσι δηιούργησαν τον απαράιλλο πολιτισό τους, ο οποίος δεν ξεπεράστηκε ποτέ κι από κανέναν, αντιθέτως υπήρξε πηγή και έπνευση για την ανθρωπότητα ακόη και σήερα. Ξέρουε ήδη αρκετά για τις φιλοσοφικές αναζητήσεις των αρχαίων Ελλήνων, συπεριλαβανοένων και των Βυζαντινών, για τα καλλιτεχνικά τους δηιουργήατα, για την ιστορία τους εντρυφώντας στα κείενά τους ή παρακολουθώντας τις αρχαιολογικές έρευνες. Υπάρχει, όως, ια πλευρά του πολιτισού τους λιγότερο γνωστή, αυτή της τεχνικής και τεχνολογικής εξέλιξής τους. Κι εδώ τα επιτεύγατα ήταν λαπρά και δείχνουν ότι κάποιοι κανόνες φυσικής, γεωετρίας, αθηατικών, χηείας, ηχανικής, στατικής και πολλών άλλων επιστηών δεν ήταν άγνωστοι και αποτέλεσαν τη βάση και τον οδηγό για κατασκευές, όργανα και εργαλεία που είχαν άεση συνάφεια ε την καθηερινότητά τους. Τέτοιες εντυπωσιακές για την εποχή τους εφευρέσεις είχαν να κάνουν ε πολεικές επιχειρήσεις, ε τη ζωή και τη δόηση ολόκληρης της πόλης και κάθε κτιρίου ξεχωριστά, ε τις καθηερινές εργασίες τους, όπως τις γεωργικές, τις κτηνοτροφικές και άλλες, ε τη διαχείριση υδάτων, ε τη ναυσιπλοΐα και τη ναυπηγική, τη ίξη ετάλλων, την ψυχαγωγία, εν γένει ε την εξυπηρέτηση και τη διευκόλυνση του καθηερινού ανθρώπινου βίου. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΣΠΛΗΞ

ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Οι αρχαίοι 'Ελληνες συγκέντρωναν όλα όσα, κατά κανόνα, θεωρείται και σήµερα ότι συµβάλλουν στην ανάπτυξη ενός πολιτισµού.

Υπήρξαν θαλασσοκράτορες, µε όλη τη σηµασία της λέξης, κι αυτό τους βοήθησε τα µέγιστα να συγκεντρώσουν πλούτο, να αντλήσουν γνώση και εµπειρίες από άλλους λαούς, να προµηθευτούν πρώτες ύλες κι εντέλει να εξαπλωθούν ιδρύοντας αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο κι ακόµη παραπέρα. Έτσι δηµιούργησαν τον απαράµιλλο πολιτισµό τους, ο οποίος δεν ξεπεράστηκε ποτέ κι από κανέναν, αντιθέτως υπήρξε πηγή και έµπνευση για την ανθρωπότητα ακόµη και σήµερα.

Ξέρουµε ήδη αρκετά για τις φιλοσοφικές αναζητήσεις των αρχαίων Ελλήνων, συµπεριλαµβανοµένων και των Βυζαντινών, για τα καλλιτεχνικά τους δηµιουργήµατα, για την ιστορία τους εντρυφώντας στα κείµενά τους ή παρακολουθώντας τις αρχαιολογικές έρευνες.

Υπάρχει, όµως, µια πλευρά του πολιτισµού τους λιγότερο γνωστή, αυτή της τεχνικής και τεχνολογικής εξέλιξής τους. Κι εδώ τα επιτεύγµατα ήταν λαµπρά και δείχνουν ότι κάποιοι κανόνες φυσικής, γεωµετρίας, µαθηµατικών, χηµείας, µηχανικής, στατικής και πολλών άλλων επιστηµών δεν ήταν άγνωστοι και αποτέλεσαν τη βάση και τον οδηγό για κατασκευές, όργανα και εργαλεία που είχαν άµεση συνάφεια µε την καθηµερινότητά τους.

Τέτοιες εντυπωσιακές για την εποχή τους εφευρέσεις είχαν να κάνουν µε πολεµικές επιχειρήσεις, µε τη ζωή και τη δόµηση ολόκληρης της πόλης και κάθε κτιρίου ξεχωριστά, µε τις καθηµερινές εργασίες τους, όπως τις γεωργικές, τις κτηνοτροφικές και άλλες, µε τη διαχείριση υδάτων, µε τη ναυσιπλοΐα και τη ναυπηγική, τη µίξη µετάλλων, την ψυχαγωγία, εν γένει µε την εξυπηρέτηση και τη διευκόλυνση του καθηµερινού ανθρώπινου βίου.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ

ΥΣΠΛΗΞ

Page 2: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

O µηχανισµός άφεσης στα κλασικά στάδια. Mοντέλο του ενός από τους δύο αγκώνες της ύσπληγος, δηλ. του συστήµατος που, τοποθετούµενο µπροστά από την αφετηρία των δροµέων, εµπόδιζε τις πρόωρες αφέσεις στους αγώνες δρόµου. H ύσπληξ αποτελούνταν από δύο οριζόντια σχοινιά, τεντωµένα µπροστά από τους δροµείς στο ύψος των γονάτων και του στήθους, όπως διακρίνουµε σε αγγειογραφία επάνω σε παναθηναϊκό αµφορέα από την Aθήνα, που χρονολογείται στα 344/3 π.X. Tα σχοινιά συγκρατούνταν στα άκρα τους από κατακόρυφους ξύλινους πασάλους, τους αγκώνες, που εµφυτεύονταν µέσα σε απλούς µηχανισµούς - προδρόµους των ελατηρίων, αποτελούµενους από στριµµένα νεύρα ζώων . Oι µηχανισµοί αυτοί τοποθετούνταν σε λίθινες βάσεις, κατάλοιπα των οποίων επισηµάνθηκαν στα άκρα των αφέσεων τριών αρχαίων ελληνικών σταδίων, της Iσθµίας, της Eπιδαύρου και

της Nεµέας, και στην Aγορά της Kορίνθου. Oι αγκώνες συγκρατούνταν όρθιοι, δεσµευόµενοι ίσως µε κρίκο σε σταθερό κιονίσκο, που βρισκόταν πίσω τους. O αφέτης, που στεκόταν πίσω από τους δροµείς κρατώντας τα δύο σχοινιά χειρισµού, έθετε σε λειτουργία το µηχανισµό. Mε µιαν απότοµη κίνηση απελευθέρωνε τους προεντεταµένους αγκώνες, οι οποίοι έπεφταν απότοµα στο έδαφος συµπαρασύροντας όλο το εµπόδιο και επιτρέποντας την εκκίνηση στους δροµείς. Στη φωτογραφία το µοντέλο ολόκληρου του συστήµατος της ύσπληγος, ανακατασκευασµένης σε φυσικό µέγεθος, που, τοποθετούµενο στην αρχική του θέση στο στάδιο της Nεµέας, λειτούργησε άψογα τον Iούλιο του 1996, κατά τη διεξαγωγή αγώνων δρόµου, σύµφωνα µε τα αρχαία πρότυπα.

ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΜΠΡΟΥΤΖΙΝΩΝ ΣΥΝ∆ΕΣΜΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΕΥΣΙΝΑ

Eνεπίγραφη στήλη του 4ου αιώνα π.X. Tο κείµενό της αναφέρεται σε µια παραγγελία για την κατασκευή µπρούντζινων συνδέσµων (εµπολίων και πόλων), που θα έµπαιναν ανάµεσα στους σπονδύλους των κιόνων της Φιλώνειας Στοάς. H επιγραφή αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα πρότυπα και περιέχει τεχνικές και χηµικές προδιαγραφές για την κατασκευή των συνδέσµεων αυτών. Eίναι ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες που µας δίνει για τους εµπειρικούς τρόπους ελέγχου που εφάρµοζαν οι αρχαίοι, καθώς και για τις ακριβείς διαστάσεις των συνδέσµων και τη χρήση του τόρνου στη διαµόρφωση του κράµατος.

ΚΑΤΑΘΛΙΠΤΙΚΗ ΑΕΡΑΝΤΛΙΑ

Ο Ήρων στο έργο του Πνευµατικά (Α, Β) περιγράφει πολλούς µηχανισµούς που λειτουργούσαν µε αεροσυµπίεση, δηλαδή µε την αεροδυναµική που ο ίδιος ονοµάζει "Πνευµατική". Η καταθλιπτική αντλία, στηριζόµενη στις ίδιες αρχές, είναι υδραυλικό όργανο που λειτουργεί µε αεροσυµπίεση µέσα σε στεγανό αγγείο. Η κατασκευή συµπεριλαµβάνει σύστηµα επαγωγών σωλήνων µε ελεγχόµενη ροή. Πρόκειται για την αρχική µορφή του οργάνου που σήµερα γνωρίζουµε ως καταιωνιστήρα (ή ψεκαστήρα). Aν γεµίσει µε ξίδι, χρησιµοποιείται και ως κατασβεστικό µηχάνηµα.

ΑΣΣΑΡΙΟΝ

Page 3: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Aσσάριον Μορφή βαλβίδας που ο Ήρων περιγράφει στο έργο του Πνευµατικά (Α, 11), τµήµα της καταθλιπτικής αντλίας. Σκοπός της βαλβίδας αυτής ήταν να ρυθµίζει τη διέλευση του αέρα.

ΑΓΝΙΣΤΗΡΙΟΝ

Όργανο που ο Ήρων περιγράφει στο έργο του Πνευµατικά (Α, 32) και θεωρείται ο πρόγονος της σηµερινής βρύσης. Αποτελείται από τρεις οµοαξονικούς κυλίνδρους, εφαπτόµενους στεγανά, που φέρουν οπή. Στόχος είναι, µετακινών-τας τους κυλίνδρους, να συµπέσουν και οι τρεις οπές, οπόταν παρέχεται ποσότητα ύδατος. Η

συσκευή χρησίµευε στο να προµηθεύει µε ποσότητα αγιασµένου ύδατος τους πιστούς που προσέρχονταν στο ναό, ώστε να ραντίζουν τον εαυτό τους και να εξαγνίζονται, εξ ου και η ονοµασία "αγνιστήριον".

ΠΥΟΥΛΚΟΣ

Όργανο που ο Ήρων περιγράφει στο έργο του Πνευµατικά (Β,18). Χρησίµευε στην αποµάκρυνση του πύου, για υποκλυσµούς και ενέσεις και υπήρξε πρόγονος της σηµερινής σύριγγας. Παρά τη µεγάλη ανάπτυξη της ιατρικής επιστήµης, κυρίως της παθολογίας και της ανατοµίας, κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, δεν υπάρχει αναφορά για κάποιο παρεµφερές όργανο. Ο πυουλκός θεωρείται επινόηση του Ήρωνα, και χρονολογείται στον 1ο µ.Χ. αιώνα.

ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΦΙΛΙΠΠΩΝ

Πρόκειται για ένα από τα σπανιότερα µεταφερόµενα ηλιακά ρολόγια της αρχαιότητας, χρονολογούµενο στον 3ο µ.Χ αιώνα. Τον τύπο αυτό ρολογιού είχε εφεύρει ο Παρµενίων στην Αλεξάνδρεια το 2ο π.Χ. αιώνα. Το όργανο ανακαλύφθηκε από τον αρχαιολόγο Στυλιανό Πελεκανίδη στους Φιλίππους της Μακεδονίας το 1965, κατά τη διάρκεια ανασκαφών. Η διάµετρός του ήταν περίπου 7 εκ. Πρόκειται για πολύπλοκο όργανο αστρονοµίας? εκτός από τη λειτουργία του ως ηλιακού ρολογιού χρησίµευε και στη µέτρηση του γεωγραφικού πλάτους (κατά προσέγγισιν), του αζιµούθιου και της απόστασης των αστέρων.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΡΟΛΟΪ / ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

Page 4: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Bυζαντινό ρολόι / ηµερολόγιο Πολύπλοκο αστρονοµικό όργανο του 6ου µ.Χ. αιώνα, κατασκευασµένο στο Βυζάντιο από άγνωστο κατασκευαστή. ∆ιασώθηκε ελλιπές, γεγονός που έχει δυσχεράνει τον ακριβή καθορισµό της χρήσης του. Έλειπε ο γνώµων και αρκετά γρανάζια. ∆ιαθέτει συνδυασµούς γραναζιών που το καθιστούσαν ένα µηχανικό ηµερολόγιο, το οποίο όµως

λειτουργούσε µε ακρίβεια σε πόλεις και περιοχές που κατονοµάζει στο εµπρός τµήµα του. Μπορούσε επίσης να υπολογιστεί µε τη βοήθειά του ο σεληνιακός χρόνος, καθώς επίσης οι θέσεις του ήλιου και της σελήνης στο Ζωδιακό. Ανάµεσα στα γρανάζια του υπήρχε και ένα διαφορικό γρανάζι, γεγονός που καθιστά το όργανο "απόγονο" του υπολογιστή των Αντικυθήρων.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΣ

Είναι γνωστό ότι η πρώτη µορφή του οργάνου, που σήµερα γνωρίζουµε ως αστρολάβο, εφευρέθηκε από τον Εύδοξο το 360 π.Χ. Στο Βυζάντιο βρίσκουµε αξιόλογα κείµενα, άγνωστα ως σήµερα, που µιλούν για τη κατασκευή του οργάνου. Στα 1080 µ.Χ. κατασκευάστηκε ο παλαιότερος αστρολάβος του κόσµου, ο βυζαντινός αστρολάβος της Brescia, πόλη όπου βρέθηκε και όπου µέχρι σήµερα φυλάσσεται. Φέρει ελληνικές επιγραφές και αποτελεί τη βάση των αραβικών αστρολάβων. Οι Άραβες επέφεραν βελτιώσεις στο όργανο αυτό και του έδωσαν τη σηµερινή γνωστή µορφή του ως ναυτιλιακού οργάνου. Ο βυζαντινός αστρολάβος είναι ο µοναδικός ελληνικός που διασώζεται και πρόσφατα τα ΕΛ.ΤΑ. τον αποτύπωσαν σε σχετική

σειρά (και αφίσα) γραµµατοσήµων.

ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΪ

Mεταφερόµενο ηλιακό ρολόι, από τα σπανιότερα στον κόσµο, του 4ου µ.X. αιώνα. Tο ανακάλυψε ο L. F. C. Tischendorf το 1860 στη νεκρόπολη της Mέµφιδας και σήµερα πιθανότατα βρίσκεται στο Mουσείο Eρµιτάζ. Στη µια όψη φέρει κατάλογο 36 τοποθεσιών στα ελληνικά και στην πίσω όψη υπάρχει ο γνώµων, οι µνήµες και γωνιόµετρο αριθµηµένο από 0 έως 90 µοίρες.

ΓΝΩΜΩΝ - ΕΠΙΠΕ∆Ο ΗΛΙΑΚΟ ΡΟΛΟΪ

Tην αρχική µορφή του γνώµονα εφεύρε ο Aναξίµανδρος ο Mιλήσιος γύρω στα 550 π.X. O κάθετος οβελίσκος (γνώµων) µπορούσε να προσδιορίζει, µετρώντας την κίνηση του ήλιου πάνω στο ανάληµµα, τις ανισόχρονες ώρες της ηµέρας, δηλαδή λειτουργούσε ως ηλιακό ρολόι. O γνώµων µπορούσε να προσδιορίζει τις µεσηµβρίες, τις ισηµερίες και άλλα γεωγραφικά και αστρονοµικά στοιχεία. Στο παρόν οµοίωµα γνώµονος-ηλιακού

Page 5: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ρολογιού χαράχτηκαν οι τροχιές της σκιάς της αιχµής του δείκτου κατά τις τροπές και τις ισηµερίες, καθώς και για τις ηµερήσιες ώρες, µε ώρα S(=6) τη µεσηµβρία. Για σύγκριση µε τις ισόχρονες ώρες του Aληθούς Hλιακού Xρόνου χαράχτηκαν και τέτοιες ισόχρονες ώρες (µε αραιές διακεκοµµένες γραµµές), οι οποίες αντιστοιχήθηκαν για διάκριση µε την ώρα 12 στη µεσηµβρία.

Η ΠΛΙΝΘΙΣ ΤΟΥ ΙΠΠΑΡΧΟΥ

Εφευρέτης αυτoύ τoυ oργάνoυ πιθανότατα ήταν o αρχαίoς αστρoνόµoς Ίππαρχoς, αλλά εσφαλµένα απoδίδεται στoν Κλαύδιo Πτoλεµαίo. Πρόκειται για ένα απλό όργανo, πoυ παρoυσιάζει ένα τέταρτo διαβαθµισµένoυ κύκλoυ, ενώ από τo κέντρo (τoυ κύκλoυ) κρέµεται σχoινάκι µε µια σφαίρα. Τo όργανo τoπoθετείται κάθετα επί τoυ µεσηµβρινoύ τoυ τόπoυ µε την κoρυφή της γωνίας τoυ στραµµένη δυτικά. Τo σχoινάκι µε τη σφαίρα ρίχνει τη σκιά τoυ πάνω στo διαβαθµισµένo τεταρτηµόριo και αυτός είναι o µεσηµβρινός τoυ τόπoυ τoυ παρατηρητή. Τη χρησιµoπoιoύσε πoλύ o Κλαύδιoς Πτoλεµαίoς, γι' αυτό θεωρείται εφευρέτης και κατασκευαστής της.

ΚΡΙΚΩΤΗ Ή ΟΥΡΑΝΙΑ ΣΦΑΙΡΑ

Την αρχική µορφή του οργάνου είχε επινοήσει ο Εύδοξος, ο οποίος το αποκάλεσε "πόλο". Χρησίµευε στη µέτρηση των εκλειπτικών συντεταγµένων, του ύψους των άστρων από τον ορίζοντα κ.ά. Ο Κικέρων µιλά για το όργανο αυτό µε µεγάλο θαυµασµό (De publica, I, XIV, 1961). Η παρούσα κατασκευή είναι µια απλοποιηµένη µορφή του "πόλου". Είναι όργανο µεταλλικό, αποτελούµενο από δύο κάθετα στερεωµένους δακτυλίους, τον κατακόρυφο και τον εκλειπτικό. Στο µήκος της µιας διαµέτρου υπάρχει και άλλος δακτύλιος, κάθετος στον εκλειπτικό, ενώ, τέλος, κατά µήκος µιας διαµέτρου του εκλειπτικού φέρονται δύο άλλοι κύκλοι κάθετοι στον κατακόρυφο κύκλο. Το όργανο έχει ενσωµατωµένη µια ράβδο που µπορεί να καταγράφει την κίνηση του ήλιου και ως εκ τούτου χρησιµοποιήθηκε ευρύτατα ως ηλιακό ρολόι.

ΧΩΡΟΒΑΤΗΣ

Αξιόλογο αρχιτεκτονικό και τοπογραφικό όργανο, πρόγονος του σηµερινού αλφαδιού, χρησιµοποιούµενο στη µέτρηση των κλίσεων διαφόρων επιφανειών, σε τοπογραφικές σκοπεύσεις κ.ά. Το όργανο περιγράφει ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς στο έργο του Περί ∆ιόπτρας, εξηγώντας µε ποιον τρόπο ο µηχανικός Ευπαλίνος από τα Μέγαρα χάραξε το γνωστό Ευπαλίνειο όρυγµα στο σηµερινό Πυθαγόρειο της Σάµου, το 520 π.Χ. Ο χωροβάτης θεωρείται απαραίτητο συµπλήρωµα του άλλου αξιόλογου οργάνου του Ήρωνα, της διόπτρας.

Page 6: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΣΑΜΑΙΝΑ

Tο πλοίο σάµαινα σε πρώτη διεθνώς ανακατασκευαστική προσπάθεια. Oι πρώτες πολεµικές σάµαινες κατασκευάστηκαν στη Σάµο στα 520-500 π.X. από τον τύραννο του νησιού Πολυκράτη. Σηµαντικό είναι το γεγονός ότι οι σάµαινες εκτός από πολεµικά πλοία µετέφεραν και εµπορεύµατα. Tα στοιχεία που έχουµε αναφέρουν δύο τύπους σκαφών: µια πεντηκόντορο (25 κουπιά ανά πλευρά) και µια διήρη πεντηκόντορο (2x25 κουπιά ανά πλευρά). Tο οµοίωµα είναι διήρης πεντηκόντορος, έχει πλάτος µέχρι 6 µ., ενιαίο κατάστρωµα, ισχυρό έµβολο και µεγάλο τετράγωνο πανί.

∆ΙΗΡΗΣ

H διήρης, πλοίο µε δύο σειρές κουπιών σε κάθε πλευρά, υπήρξε ο πρόδροµος της τριήρους και αποτελεί τον ενδιάµεσο κρίκο εξέλιξης από την πεντηκόντορο προς τα µεταγενέστερα σκάφη. Kατασκευάστηκαν διήρεις µε τριάντα ή µε πενήντα κουπιά και οι διαστάσεις των πλοίων αυτών κυµαίνονται ως εξής: 18 µ. µήκος, 3-3,60 µ. πλάτος, εκτόπισµα 22 τόνοι και µήκος κουπιών 4-6 µ. Oι περιφηµότερες διήρεις είχαν κατασκευαστεί στη Σάµο από τον

τύραννο Πολυκράτη και είχαν ονοµαστεί σάµαινες. Ήταν ειδικός τύπος διήρους, κατασκευασµένος έτσι ώστε να χρησιµοποιείται ως φορτηγό και ως πολεµικό πλοίο ταυτόχρονα. H διήρης που απεικονίζεται είναι ένας ενδιάµεσος τύπος, του 450 π.X

ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΤΡΙΗΡΗΣ

H τριήρης, το κατ' εξοχήν πολεµικό πλοίο των αρχαίων Eλλήνων, κυριάρχησε στη Mεσόγειο για 1.000 περίπου χρόνια. Στη ναυµαχία της Σαλαµίνας, το 480 π.X., οι ελληνικές τριήρεις συνέτριψαν τους Φοίνικες και τους Πέρσες και κατέστησαν τη Mεσόγειο "ελληνική θάλασσα". Oι κωπηλάτες των πλοίων αυτών ήταν ελεύθεροι πολίτες και όχι σκλάβοι. H τριήρης πρωτοκατασκευάστηκε στην Kόρινθο (ή στη

Σάµο) από τον Kορίνθιο Aµεινοκλή και µε συνεχείς βελτιώσεις έφτασε τελικά στην εµφάνιση µε την οποία τη γνωρίζουµε. Tα χαρακτηριστικά της είναι: 37 µ. µήκος, 5,20 µ. πλάτος, 1,50 µ. βύθισµα, εκτόπισµα 70 περίπου τόνοι. Συνολικό πλήρωµα 210-216 άνδρες, από τους οποίους οι 170 περίπου κωπηλάτες, 85 ανά πλευρά, κατανεµηµένοι σε τρεις σειρές. Tην ανώτερη διοίκηση ασκούσε ο τριήραρχος µε τη βοήθεια 5 αξιωµατικών και 4 υπαξιωµατικών. Aνώτατη ταχύτητα 9-12 µίλια ανά ώρα. Mε τα στοιχεία αυτά κατασκευάστηκε και η τριήρης "Oλυµπιάς", το οποίο είναι το µοναδικό αρχαίο πολεµικό πλοίο που έχει ανακατασκευαστεί, ενταγµένο σήµερα στον ελληνικό πολεµικό στόλο. Tα οµοιώµατα που εκτίθενται είναι της εποχής των Mηδικών πολέµων.

∆ΡΟΜΩΝ ΤΟΥ 7ου-9ου ΑΙ Μ.Χ.

Στολίδι του βυζαντινού ναυτικού ο δρόµων αποτελούσε ουσιαστικά εξέλιξη της ελληνικής διήρους και τριήρους. Bαρύ πολεµικό σκάφος,

Page 7: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

διέθετε ειδικούς µηχανισµούς εκτόξευσης υγρού πυρός, 100 κουπιά (50 ανά πλευρά), τρεις ιστούς µε τετράγωνα και τριγωνικά ιστία, πλήρες κατάστρωµα και υπερυψωµένες κατασκευές στην πλώρη και την πρύµνη. Oι βαρύτεροι και µεγαλύτεροι δρόµωνες του 11ου-12ου αιώνα υπήρξαν οι πρόδροµοι της δυτικής γαλέρας.

ΑΤΜΟΤΗΛΕΒΟΛΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗ∆Η

Πολεµικό όπλο που εκτόξευε µπάλες βάρους ενός ταλάντου (περίπου 23 χλγµ.) σε απόσταση 6 σταδίων (περίπου 1.100 µ.). Λειτουργούσε µε την ατµοσυµπίεση. Είναι το πρώτο παγκοσµίως όπλο που λειτουργούσε µε ατµό. Το εφεύρε ο Αρχιµήδης στη διάρκεια της πολιορκίας των Συρακουσών από τους Ρωµαίους (213-211 π.Χ). Με το όπλο ασχολήθηκε και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, που το ονόµασε αρχιτρόνιτο (από τις λέξεις Αρχι-µήδης και τρώννυµι), και έκανε τα πρώτα κατασκευαστικά σχέδια του

όπλου. Ο έλληνας µηχανικός Ιωάννης Σακάς, που πειραµατίστηκε πολύ µε τα έργα του Αρχιµήδη, έκανε την ανακατασκευή του όπλου για πρώτη φορά. Το όπλο είναι λειτουργικό και εξακοντίζει µπάλες βάρους 2-2,5 κιλών σε απόσταση 350-400 µ.

ΜΟΝΑΓΚΩΝ ΚΑΤΑΠΕΛΤΗΣ

Aυτό το είδος καταπέλτη ονοµαζόταν και µονάγκων. Xρησιµοποιήθηκε από τα στρατεύµατα του Φίλιππου του B΄ και του Aλέξανδρου κατά τις εκστρατείες τους και αντικαταστάθηκε κατόπιν από µηχανήµατα µε δυο αγκώνες (βαλλίστρες), τα οποία είχαν µεγαλύτερη ακρίβεια στη σκόπευση, για να εµφανιστεί αργότερα στη ρωµαϊκή εποχή µε την ονοµασία όναγρος. Aναφορά στον µονάγκωνα κάνει ο Φίλων και περιγραφές των εξαρτηµάτων του υπάρχουν στα Πολιορκητικά, του Aπολλόδωρου και του

Ήρωνα του Bυζαντινού. Tο µηχάνηµα αυτό ήταν λιθοβόλο, απλό στην κατασκευή του και είχε τη δυνατότητα ρίψης σφαιρών από επεξεργασµένη πέτρα και ανεπεξέργαστων κοµµατιών βράχου.

ΠΕΤΡΟΒΟΛΟΣ ΤΟΥ ΧΑΡΩΝΟΣ

Πετροβόλο µηχάνηµα από την εποχή του Φίλιππου B΄ και του Μεγάλου Aλεξάνδρου (4ος-3ος π.Χ. αι.) που επινοήθηκε πιθανότατα από τον µηχανικό Χάρωνα τον Μαγνήσιο. Πληροφορίες σχετικές µε την κατασκευή του µας δίνει ο Bίτων, αλλά η περιγραφή του σε βυζαντινό τεχνικό εγχειρίδιο του 10ου αιώνα (Πολιορκητικά) αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι µηχανήµατα του είδους χρησιµοποιούνταν τουλάχιστον µέχρι τότε. Πράγµατι, παρά τη βαριά και συµπαγή κατασκευή του και την απουσία βάσης στήριξης και

περιστροφής, υπήρξε ο πρόγονος της παλίντονης πετροβόλου τοξοβαλλίστρας των µέσων χρόνων και το ενδιάµεσο στάδιο από τους γαστραφέτες του ∆ιονύσου, τυράννου των Συρακουσών (4ος αι. π.X.) έως τα ziyar των αραβικών furusiya (12ος-15ος αι. µ.X.) και τις arbalettes του Nτα Bίντσι (15ος αι. µ.X.). Aπό µηχανικής άποψης, πρόκειται για ένα ισχυρό παλίντονο τόξο πάνω σ' έναν µεγεθυσµένο και σιδερόδετο µηχανισµό γαστραφέτη, µε µάγγανο για την έλξη και αυτοµατισµό µε τροχαλία (ράουλα) για ταχεία επανόπλιση. Eίχε δυνατότητα ρίψης σφαιρών από πέτρα, ψηµένο πηλό και µόλυβδο, βάρους 3-4 κιλών. Πρόσφατο αρχαιολογικό εύρηµα (σφαιρικό βλήµα από άσφαλτο) αποτελεί ένδειξη ότι µηχανήµατα του είδους χρησιµοποιήθηκαν για τη ρίψη εµπρηστικών υλών από το "πυροβολικό" του Mεγ. Aλεξάνδρου.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΧΕΙΡΟΒΑΛΙΣΤΡΑ

Page 8: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Mικρό όπλο πολύ αποτελεσµατικό, εξέλιξη του αρχαίου γαστραφέτη µε τη διαφορά ότι έχει λιγότερα µηχανικά µέρη. Βυζαντινή εκδοχή του 14ου αιώνα. Αποτελείται από ένα ξύλινο σώµα (ολκός), στο εµπρός µέρος του οποίου υπάρχει ένα ισχυρό σιδερένιο τόξο, ενώ στο πίσω µέρος της βαλλίστρας υπάρχει ο µηχανισµός της σκανδάλης. Εκτόξευε κοντά βέλη µε µεγάλη ταχύτητα, όπως περιγράφει ο Προκόπιος στο έργο του Γοτθικοί Πόλεµοι. Το όπλο αναφέρεται από την Άννα Κοµνηνή στο έργο της Αλεξιάς και από τον Κεκαυµένο στο έργο του

Στρατηγικόν.

ΠΑΛΙΝΤΟΝΟΣ ΚΑΤΑΠΕΛΤΗΣ ΤΟΥ ΦΙΛΩΝΑ

Πολιορκητική λιθοβόλος µηχανή που περιγράφει ο Φίλων ο Βυζάντιος στο έργο του Βελοποιικά. Ο Φίλων είναι ο πρώτος που µας άφησε λεπτοµερή περιγραφή του συγκεκριµένου όπλου, βελτιώνοντας κατά πολύ τα στοιχεία των προηγούµενων κατασκευαστών. Επίσης µας παρέχει µαθηµατικούς τύπους για την κατασκευή του οργάνου. Αν αλλάξει το κεντρικό κινητό µέλος, τότε ο καταπέλτης από λιθοβόλος γίνεται οξυβελής, δηλαδή πετά βέλη µήκους 0,60 µ. περίπου σε ωφέλιµη βολή 300 µ.

ΦΛΟΓΟΒΟΛΟΣ ΤΩΝ ΒΟΙΩΤΩΝ

H πρώτη φλογοβόλος µηχανή της ιστορίας, την οποία χρησιµοποίησαν οι σύµµαχοι των Σπαρτιατών Bοιωτοί για να πυρπολήσουν τα ξύλινα µέρη των οχυρώσεων του ∆ηλίου και να εκδιώξουν την αθηναϊκή φρουρά κατά τον Πελοποννησιακό πόλεµο.

ΒΑΛΛΙΣΤΡΑ ΠΥΡΦΟΡΟΣ

Στην εκτεταµένη µελέτη του για τη προέλευση, την ιστορία και τη χρήση του υγρού πυρός από τους Βυζαντινούς ο καθηγητής του Α.Π.Θ. Θεόδωρος Κορρές µελέτησε διεξοδικά και το θέµα της εκτόξευσης του υγρού πυρός. Μετά από θεωρητική και πειραµατική έρευνα κατέληξε στο συµπέρασµα ότι το υγρό πυρ εκτοξευόταν σε µεγάλη απόσταση µέσα σε κεραµικά αγγεία, τα οποία προσκρούοντας έσπαζαν. Το όπλο µε το οποίο εκτοξεύονταν τα αγγεία αυτά το αποκάλεσε βαλλίστρα πυρφόρο. Πρόκειται για έναν παλίντονο καταπέλτη, που φέρει µεγάλο µεταλλικό σωλήνα εκτόξευσης.

ΦΛΟΓΟΒΟΛΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΟ∆ΩΡΟΥ

Page 9: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Όµοιο από κατασκευαστική άποψη µε το φλογοβόλο που αναφέρει ο Θουκυδίδης (Iστορίαι, IV). Xρησιµοποιήθηκε µέχρι τους βυζαντινούς χρόνους (10ος αι. µ.X.) για την καταστροφή πέτρινων τειχών. Mε την υπερθέρµανση των πετρών του τείχους µε φωτιά που εκπέµπεται από την καύση σκόνης άνθρακα και την έγχυση κατόπιν στο σηµείο της θερµικής προσβολής ξιδιού ή ούρων, επιτυγχάνεται η διάτρηση. H καύση εντείνεται µε τον αέρα που παρέχει το φυσερό.

ΣΙΦΩΝ 7ου-8ου ΑΙΩΝΑ

Το όπλο αυτό είναι ένα πειραµατικό υπόδειγµα, αποτέλεσµα έρευνας σε διάφορα ελληνικά και ξενόγλωσσα αρχεία. Υλοποιεί µια πρόταση για τη µορφή και χρήση µιας φλογοβόλου µηχανής µε δεξαµενή υγρού πυρός (νάφθας), µε ξύλινους κυλίνδρους συµπίεσης και χάλκινο δράκο. Ήταν σε χρήση πριν από την αντικατάστασή του από υγρο-πνευµατικά και κατόπιν πυροβόλα όπλα εκτόξευσης υγρού πυρός. H διάταξη θα µπορούσε να είναι κάθετη ή οριζόντια.

ΧΕΙΡΟΣΙΦΩΝ

Πρόταση ανακατασκευής ενός φλογοβόλου όπλου βυζαντινής περιόδου, στηριζόµενη στις τεχνικές εφαρµογές του χειροσίφωνα όπως είναι ήδη γνωστές από άλλες ανακατασκευές. Οι βυζαντινές πηγές που το αναφέρουν είναι περιορισµένες, υπάρχουν όµως αραβικές και κινεζικές πηγές που συµβάλλουν στη διαµόρφωση και υλοποίηση των

λειτουργιών και της µορφής ενός παρόµοιου όπλου. Οι πηγές αυτές του 10ου αιώνα, εµφανίζουν συµπλέγµατα από αεραντλίες, σωλήνες και δεξαµενές υγρών που µοιάζουν κατά πολύ µε τις κατασκευές του Ήρωνα του Αλεξανδρινού στο έργο του Πνευµατικά. ∆εν είναι γνωστό αν το όπλο εµφανίστηκε πρώτη φορά στο Βυζάντιο, στον αραβικό κόσµο ή στην Κίνα. Έτυχε όµως ευρείας αποδοχής. Αραβικά ονοµάζεται naffata, ana- bib και κινέζικα menghua yaw. ∆ιαθέτει δεξαµενή νάφθας περιεκτικότητας 3 λίτρων και το βεληνεκές του φτάνει τα 8-12 µέτρα.

Ο ΚΟΧΛΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΧΙΜΗ∆Η

Τo υδραυλικό αυτό όργανo, γνωστό ως ατέρµων κoχλίας ή υδρόβιδα, εφευρέθηκε από τoν Αρχιµήδη κατά τη διάρκεια τoυ ταξιδιoύ τoυ στην Αίγυπτo. Χρησίµευε στην άντληση ύδατoς από ένα χαµηλό επίπεδo σ' ένα άλλo υψηλότερo. Oι χρήσεις τoυ από την αρχαιότητα έως σήµερα είνα πoλλές:

άρδευση αγρoτικών καλλιεργειών, απαλλαγή µεταλλείων από λιµνάζoντα ύδατα, άντληση υδάτων από τα έγκατα των πλoίων και άλλες. Χρησιµoπoιείται έως σήµερα σε πoλλές χώρες, αναπτυγµένες ή µη, µε πoλλές µoρφές και πoικιλία χρήσεων.

Η ΑΝΤΛΙΑ ΤΟΥ ΚΤΗΣΙΒΙΟΥ

Page 10: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Η αναρρoφητική και καταθλιπτική αντλία είναι µία από τις σηµαντικότερες εφευρέσεις τoυ Κτησίβιoυ, µηχανικoύ της Αλεξάνδρειας, πoυ απoκλήθηκε και "πατέρας" της Πνευµατικής (Αερoδυναµικής). Μέσα σε δυo κυλινδρικά δoχεία κινoύνται δυo έµβoλα µε αντίθετη λειτoυργία: τo ένα καταθλίβει (πιέζει) και τo άλλo απoρρoφά. Η κίνηση των εµβόλων δηµιoυργεί κενό αέρoς και αναρρόφηση νερoύ, τo oπoίo µέσω ενός σωλήνα µεταφέρεται έξω από τo χώρo πoυ είναι βυθισµένη η αντλία. Τo όργανo υπήρξε από τα πιo διαδεδoµένα και χρησιµoπoιήθηκε από πoλλoύς λαoύς, χρησιµoπoιείται δε έως και σήµερα µε πoικίλες µoρφές.

Ο ΥΠΟ∆ΙΑΙΡΕΜΕΝΟΣ ΤΡΟΧΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΩΝΑ

Το τύµπανο ήταν ένα στενό κατασκεύασµα, χωρισµένο εσωτερικά σε οκτώ ή δέκα ισοσκελή τρίγωνα, τα οποία προς την εξωτερική επιφάνειά τους έφεραν ανοίγµατα για τη συγκέντρωση ύδατος, που έρρεε προς το υδραγωγείο από αντίστοιχα ανοίγµατα (οπές) που υπήρχαν στις κορυφές των τριγωνικών τµηµάτων. Χρησιµοποιήθηκε κυρίως για να µεταφέρει νερό από χαµηλό ύψος.

Η ΑΛΥΣΙ∆ΩΤΗ ΑΝΤΛΙΑ ΤΟΥ ΦΙΛΩΝΑ

Η αλυσιδωτή αντλία του Φίλωνα αποτελεί εξελιγµένη µορφή της πολυκαδίας. Τη γνωρίζουµε και ως µαγγάνι. Αποτελείται από µια αλυσιδωτή ταινία, που έχει προσαρµοσµένα στην περιφέρειά της µεταλλικά δοχεία, και κινείται από έναν περιστρεφόµενο τροχό. Επειδή η κατασκευή του τροχού από µέταλλο ήταν πολύ ακριβή, σύντοµα αντικαταστάθηκε από φτηνότερα υλικά όπως το ξύλο, ενώ τα δοχεία αντικαταστάθηκαν από κεραµικά ή από νεροκολοκύθες. Αυτή η παραλλαγή είναι γνωστή ως "τροχός µε αγγεία" ή "στεφάνι µε δοχεία". Το όργανο χρησιµοποιείται ακόµη και σήµερα σε πολλές χώρες.

ΑΝΤΛΗΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΗ ΜΕ ΓΡΑΝΑΖΙΑ

O µηχανισµός αυτός είναι σύνθετoς, απoτελoύµενoς από δύo τµήµατα: δύo εµπλεκόµενα γρανάζια, πoυ µετατρέπoυν την oριζόντια κίνηση σε κάθετη και κινoύν µια αλυσιδωτή αντλία. Στα αραβικά αυτός o µηχανισµός απoκαλείται saqiya και είναι ευρύτατα διαδεδoµένoς. Τόσo τα γρανάζια όσo και o αλυσιδωτός τρoχός είναι ελληνιστικές εφευρέσεις και η σύνθεση αυτή πρέπει να συνέβη γύρω στo 200 π.Χ. στην Αίγυπτo. O µηχανισµός χρησιµoπoιείται έως σήµερα σε πoλλές αραβικές (κυρίως) χώρες. Στην ελληνική επικράτεια έχει επισηµανθεί η χρήση τoυ σε ένα µόνo µέρoς: στην

Περαχώρα Κoρινθίας, κoντά στo Λoυτράκι, όπoυ µάλλoν ήταν µεγάλoυ µεγέθoυς και διπλή.

Page 11: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

"ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΛΕΝΟΡΜΑΝ"

Το γνωστό θραύσµα µαρµάρινου αναγλύφου, που φέρει το όνοµα του Lenormant, του αρχαιολόγου που το ανακάλυψε. Παριστά τµήµα αθηναϊκής τριήρους του 400 π.Χ. περίπου. Πιστεύεται ότι αποτελεί θραύσµα αναγλύφου της γνωστής αθηναϊκής τριήρους µε το όνοµα "Πάραλος". ∆ιακρίνονται επτά από τους 31 κωπηλάτες της επάνω σειράς (θρανίται). Στη µεσαία και την κάτω σειρά έχουν αποδοθεί µόνο τα κουπιά των 27

ζυγιτών και των 27 θαλαµιτών. Μήκος 0,55 µ., ύψος 0,45 µ.

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΜΑΡΜΑΡΩΝ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Γιατί στην Αθήνα κι όχι στο Λονδίνο

1. Γιατί στην Αθήνα βρίσκεται το µνηµείο στο οποίο ανήκουν, δηλαδή ο Παρθενώνας.

2. Γιατί στην Αθήνα τα Μάρµαρα θα εκτεθούν κοντά στον Παρθενώνα και σε οπτική επαφή µε αυτόν και ο επισκέπτης θα σχηµατίζει πλήρη εικόνα του συνόλου του Μνηµείου

3. Γιατί αποτελούν αναπόσπαστο τµήµα του µνηµείου - συµβόλου του ελληνικού πολιτισµού την στιγµή της ακµής του. Με την επιστροφή των Μαρµάρων θα αποκατασταθεί η ενότητα της διακόσµησης και η αρχιτεκτονική συνοχή του Μνηµείου.

4. Γιατί αποτελεί χρέος των Βρετανών απέναντι όχι στην ελληνική, αλλά στην παγκόσµια πολιτιστική κληρονοµιά η αποκατάσταση του συµβόλου της, που είναι ο Παρθενώνας, το έµβληµα της Ουνέσκο.

Το ιστορικό της κλοπής

Στις αρχές του περασµένου αιώνα, λίγο πριν από την Ελληνική Επανάσταση και την ανεξαρτησία της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό, ο λόρδος ΄Ελγιν, πρεσβευτής της Μεγάλης Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη, απογύµνωσε τον Παρθενώνα. Κατ΄αρχήν, το 1800 έστειλε συνεργείο του στην Αθήνα για να σχεδιάσει τα µνηµεία και να λάβει εκµαγεία για τη διακόσµηση της έπαυλής του στη Σκωτία. Την περίοδο αυτή τα διεθνή πολιτικά γεγονότα οδήγησαν την Τουρκία σε συµµαχία µε τη Βρετανία εναντίον της Γαλλίας. Ο Λόρδος ΄Ελγιν, εκµεταλλευόµενος τη θέση του, τις πολιτικές συγκυρίες και την εύνοια του σουλτάνου, άδραξε την ευκαιρία για να αποκτήσει τεράστια συλλογή αρχαίων από την κεντρική Ελλάδα, τα ελληνικά νησιά του Αιγαίου και την Μικρά Ασία, όπου είχε ανθήσει ο ελληνικός πολιτισµός. Τότε έστρεψε την προσοχή του στα µνηµεία της Ακρόπολης, στα οποία ήταν δύσκολο και να πλησιάσει κανείς και από τα οποία δεν είχε δοθεί ποτέ άδεια αφαίρεσης γλυπτών. Με συνεχή και άφθονα δώρα προς τους Τούρκους της Κωνσταντινούπολης και της Αθήνας και µε µία επιστολή του καϊµακάµη, ο οποίος δρούσε ως µέγας βεζύρης στην Κωνσταντινούπολη, που

Page 12: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

του παραχωρούσε άδεια για αποτύπωση, λήψη εκµαγείων και ανασκαφή γύρω από τα θεµέλια µε την δέσµευση ότι τα ίδια τα µνηµεία δεν θα υφίσταντο καµία βλάβη, ο Έλγιν πίεσε τους Τούρκους προεστώτες της Αθήνας να σιωπήσουν όσο τα συνεργεία του αφαιρούσαν τµήµατα του γλυπτού διακόσµου των µνηµείων της Ακρόπολης.

Οι εργασίες ακρωτηριασµού και απογύµνωσης του Παρθενώνα άρχισαν το 1801. Συµπεριφερόµενοι ως βάνδαλοι οι άνθρωποι του Έλγιν, κατέβασαν τα γλυπτά από το ναό, όπου βρίσκονταν επί περίπου 2.250 χρόνια, καταστρέφοντας τα γύρω τµήµατα του µηνµείου, πριονίζοντας το πίσω µέρος των λίθων της ζωφόρου για να τους αποσπάσουν, κόβοντας στα δύο ένα κιονόκρανο του Παρθενώνα και ένα γείσο του Ερεχθείου, σπάζοντας από απροσεξία µία µετόπη... Ο λόρδος Έλγιν ακρωτηριάζοντας τον Παρθενώνα αποµάκρυνε από το κορυφαίο µνηµείο της ελληνικής αρχαιότητας τα ωραιότερα γλυπτά του. Επί δέκα χρόνια τα συνεργεία του διαµέλιζαν τον Παρθενώνα και αφαιρούσαν τµήµατα των µνηµείων της Ακρόπολης. Επί δέκα χρόνια οι υπόδουλοι Ελληνες έβλεπαν να εκτυλίσσεται µπροστά στα µάτια τους το µεγαλύτερο έγκληµα σε βάρος της πολιτιστικής κληρονοµιάς της Ελλάδας. Στην Αγγλία, όπου έφθασαν τα Μάρµαρα του Παρθενώνα, µετά από µία οδύσσεια, έγιναν αντικείµενο εµπορικής συναλλαγής µεταξύ του λόρδου ΄Ελγιν και της Βρετανικής Κυβέρνησης. Το Βρετανικό Κοινοβούλιο, µέσα στο οποίο ο λόρδος Έλγιν κατηγορήθηκε ως αρχαιοκάπηλος και καταστροφέας, µε µεγάλους δισταγµούς ως προς τη νοµιµότητα των τίτλων και των ενεργειών του λόρδου, αποφάσισε µε ψήφους 82 υπέρ και 30 κατά, την αγορά των Μαρµάρων από αυτόν και την παραχώρηση στο Βρετανικό Μουσείο, του οποίου αποτελούν από τότε µέχρι σήµερα µία από τις σηµαντικότερες συλλογές.

Έτσι, τους τελευταίους δύο από τους 25 αιώνες ζωής του Παρθενώνα επικρατεί η εξής κατάσταση στον γλυπτό διάκοσµο του Μηνµείου:

Από τους 97 σωζόµενους λίθους της ζωφόρου του Παρθενώνα, οι 56 βρίσκονται στην Βρετανία και οι 40 στην Αθήνα.

Από τις 64 σωζόµενες µετόπες οι 48 βρίσκονται στην Αθήνα και οι 15 στην Βρετανία.

Και από τις 28 σωζόµενες µορφές των αετωµάτων, οι 19 βρίσκονται στην Βρετανία και οι 9 στην Αθήνα.

Σε πολλές περιπτώσεις το µισό κοµµάτι του ίδιου γλυπτού βρίσκεται στην Αθήνα και το άλλο µισό στο Λονδίνο.

Επί δύο αιώνες που διαρκεί ο ξενιτεµός των Μαρµάρων, διανοούµενοι και προσωπικότητες της Βρετανίας και ολόκληρης της Ευρώπης στιγµάτισαν και στιγµατίζουν την πράξη του Έλγιν ως ιεροσυλία.

Το αναστηλωτικό πρόγραµµα στην Ακρόπολη

Στην Ακρόπολη βρίσκεται σε εξέλιξη το κορυφαίο ελληνικό αναστηλωτικό πρόγραµµα και ένα από τα µεγαλυτερα και σηµαντικότερα στον κόσµο. Το πρόγραµµα αυτό εκτελείται βάσει µελετών, οι οποίες προηγουµένως υφίστανται διεθνή κριτική µέσα από επιστηµονικές συναντήσεις και εγκρίνονται όπως προβλέπει ο νόµος και η επιστηµονική δεοντολογία. Το έργο έχει ήδη ολοκληρωθεί στο Ερέχθειο, συνεχίζεται στον Παρθενώνα και στα Προπύλαια και αρχίζει στο ναό της Αθηνάς Νίκης.

Το σηµερινό έργο αποκατάστασης του Παρθενώνα αποσκοπεί πρωτίστως:

• στη δοµική συντήρηση, • στη συντήρηση των επιφανειών, • στον µέγιστο βαθµό προστασίας των γλυπτών, • στην διόρθωση της θέσης παλαιότερα αναστηλωµένων λίθων και • σε συµπληρωµατική αναστήλωση ορισµένων µερών µε χρήση, κυρίως, των σωζοµένων

ακόµη στο έδαφος πεσµένων λίθων που ανήκουν στο Μνηµείο.

Page 13: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Το αναστηλωτικό αυτό πρόγραµµα, που βρίσκεται στην πρωτοπορία των σχετικών επιστηµονικών ερευνών, αναδεικνύει µε τον πιο τεκµηριωµένο τρόπο τις δραµατικές επιπτώσεις του ακρωτηριασµού του Μνηµείου από τον Έλγιν και τους συνεργούς του.

Τα γλυπτά που λείπουν από τον Παρθενώνα

Από τον γλυπτό διάκοσµο του ναού σώζονται τα ακόλουθα τµήµατα:

Μετώπες

Ανατολική πλευρά (Γιγαντοµαχία)

• στο Μουσείο Ακροπόλεως: όλες οι πλάκες (14) - στη θέση τους έχουν τοποθετηθεί αντίγραφα

∆υτική πλευρά (Αµαζονοµαχία)

• στη θέση τους στο µνηµείο: όλες οι πλάκες (14)

Βόρεια πλευρά (Τρωικός Πόλεµος)

• στη θέση τους ή στο Μουσείο Ακροπόλεως: 13 πλάκες ακέραιες ή σε θραύσµατα

Νότια πλευρά (αγώνας Λαπιθών-Κενταύρων)

• στη θέση τους στο µνηµείο: 1 πλάκα • στο Μουσείο Ακροπόλεως: 11 πλάκες ακέραιες ή σε θραύσµατα • στο Βρετανικό Μουσείο: 16 πλάκες ακέραιες ή σε θραύσµατα (θραύσµατα των 6 από αυτές

φυλάσσονται και στο Μουσείο Ακροπόλεως)

Αετώµατα

Ανατολικό αέτωµα (γέννηση της Αθηνάς)

• στο Μουσείο Ακροπόλεως: 4 µορφές (C, H, N, P) • στο Βρετανικό Μουσείο: 10 µορφές (A, B, D, E, F, G, K, L, M, O)

∆υτικό αέτωµα (αγώνας Αθηνάς και Ποσειδώνα)

• στο Μουσείο Ακροπόλεως: 8 µορφές (B, E, J, K, S, U, V, W) • στο Βρετανικό Μουσείο: 4 µορφές (A, P, Q, T) • θραύσµατα της ίδιας µορφής στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακροπόλεως: 6

µορφές (C, H, L, M, N, O)

Ζωφόρος

Page 14: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Απεικόνιζε τα Μεγάλα Παναθήναια και την αποτελούσαν 115 πλάκες (119 ανάγλυφες επιφάνειες, αφού οι γωνιαίοι λίθοι αριθµούνται διπλά). Από αυτές σώζονται πλήρεις ή σε θραύσµατα 112 πλάκες. Ειδικότερα:

∆υτική πλευρά (σώζονται και οι 16 πλάκες)

• στο Μουσείο Ακροπόλεως: 13 πλάκες • στο Βρετανικό Μουσείο: 2 πλάκες • θραύσµατα της ίδιας πλάκας στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακροπόλεως: 1 πλάκα

Νότια πλευρά (σώζονται 41 πλάκες)

• στη θέση τους στο µνηµείο: 2 πλάκες • στο Μουσείο Ακροπόλεως: 12 πλάκες • στο Βρετανικό Μουσείο: 24 πλάκες • θραύσµατα της ίδιας πλάκας στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακροπόλεως: 3

πλάκες

Βόρεια πλευρά (σώζονται 46 πλάκες)

• στο Μουσείο Ακροπόλεως: 24 πλάκες • στο Βρετανικό Μουσείο: 15 πλάκες • θραύσµατα της ίδιας πλάκας στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακροπόλεως: 7

πλάκες

Ανατολική πλευρά (σώζονται 9 πλάκες)

• στο Μουσείο Ακροπόλεως: 3 πλάκες • στο Βρετανικό Μουσείο: 1 πλάκα • θραύσµατα της ίδιας πλάκας στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακροπόλεως: 5

πλάκες

ΟΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ∆Α

- Άρθρο του Θεόδωρου Τριανταφυλλίδη στην εφηµερίδα της Αυστραλίας Hellenic Times (13/9/1994).

- Η µετάφραση είναι µια ευγενική προσφορά της κ. Αικατερίνης Πρεβεζάνου

Ιστορία

Page 15: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Κάθε τέσσερα χρόνια και για µια χιλιετία περίπου, από το 776 π.Χ. µέχρι το 395 µ.Χ . η λαµπρές τελετές των Ολυµπιακών Αγώνων έλκυαν ανθρώπους από όλο των Ελληνικό κόσµο. Αρχικά, εκατοντάδες και αργότερα χιλιάδες συρρέανε από τις γειτονικές πόλεις και από τις µακρινές αποικίες της Ισπανίας, Αφρικής και Μικράς Ασίας στην αρχαία Ολυµπία στην µόνιµη έδρα των αγώνων.

Οι Ολυµπιακοί Αγώνες γίνονταν προς τιµή του ∆ιός, του παντοδύναµου θεού του Ελληνικού Πανθέου και κυρίαρχου του Ολύµπου, κατοικίας των Ελλήνων θεών. Έτσι ο δρόµος για την Ολυµπία δεν ήταν µόνο για τα αθλητικά δρώµενα αλλά και ένα προσκύνηµα σε αυτό που εθεωρείτο ο ιερότερος τόπος του ∆ιός, το άλσος που ονοµάζεται Ολυµπία και βρίσκεται σε µια καταπράσινη πεδιάδα στις όχθες του βορείου τµήµατος του Αλφειού ποταµού, ανατολικά της συµβολής του µε τον ποταµό Κλάδο ο οποίος ξεχύνεται µέσα από τους λόφους της Έλλης στην Πελοπόννησο για να τον συναντήσει. Στο βορρά αναδύεται ο Κρόνιος λόφος, από τον πατέρα του ∆ιός.

Την πανάρχαια εποχή ο Αλφειός ήταν πλωτός και η Ολυµπία απείχε µόλις 15 χλµ. από την ακτή του Ιονίου Πελάγους. Πολλές εσωτερικές διαδροµές κατέληγαν σε αυτή την περιοχή κάνοντας εύκολη την πρόσβαση στην περιοχή. Από τον έκτο π.Χ. αιώνα η περιοχή της αρχαίας Ολυµπίας ήταν στολισµένη µε ναούς, πρυτανεία, ιερά, διακοσµηµένους βωµούς και πολλά µαρµάρινα και χάλκινα αγάλµατα. Πολλά από αυτά τα αγάλµατα τα οποία ήταν τεράστια ήταν αφιερώµατα στον ∆ία για νίκες σε αγώνες αλλά και για νίκες σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Το πιο θαυµαστό από όλα τα θεάµατα στην Ολυµπία και ένα από τα "επτά θαύµατα του κόσµου" ήταν το χρυσελεφάντινο άγαλµα του Ολυµπίου ∆ιός το οποίο είχε ύψος 13 µέτρων και βρισκόταν µέσα σε ναό αφιερωµένο στον Ολύµπιο Πατέρα - στο Ναό του ∆ιός. Το άγαλµα ήταν κατασκευασµένο από τον Φειδία, ξακουστό γλύπτη του πέµπτου αιώνα π.Χ. στον οποίο αποδίδουµε και το άγαλµα της Αθηνάς το οποίο βρισκόταν στον Παρθενώνα της Ακροπόλεως των Αθηνών.

Έχουµε πολλές πληροφορίες σχετικά µε την ίδρυση των Ολυµπιακών Αγώνων. Μια µαρτυρία του ποιητή Πινδάρου, µας αναφέρει ότι η περιοχή της Ολυµπίας ήταν δηµιούργηµα του Ηρακλή. Ο µεγάλος αυτός ήρωας της µυθολογίας, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, έφτιαξε ένα ξέφωτο στο άλσος, χαράζοντας τα σύνορα της Άλτης και δηµιούργησε τους Αγώνες προς τιµή του πατέρα του ∆ία. Έτσι γιόρτασε την επιτυχία του σε έναν από τους δώδεκα άθλους του, τον καθαρισµό των στάβλων του Αυγεία της Έλλης, το οποίο κατόρθωµα το έκανε αλλάζοντας την ροή του Αλφειού ποταµού. Σήµερα πολλοί ιστορικοί τείνουν να συµφωνήσουν ότι οι Ολυµπιακοί Αγώνες, όπως και άλλα παρόµοια αθλητικά γεγονότα προέρχονται από τους "Αγώνες Κηδειών" προς τιµή των ηρώων της περιοχής. Ο Πέλοπας ήταν ήρωας της περιοχής της Ολυµπίας έτσι ο τάφος και το ιερό του βρέθηκαν στην περιοχή της Άλτης.

Η επίσηµη ηµεροµηνία ίδρυσης των Ολυµπιακών Αγώνων είναι το 776 π.Χ. αλλά όπως φαίνεται υπήρχαν αγώνες στην Ολυµπία πολύ πριν την ηµεροµηνία αυτή. Λέγεται ότι ο Βασιλεύς Ιφιτος ρώτησε το µαντείο των ∆ελφών πώς να εξοµαλύνει µια σειρά από εµφυλίους πολέµους οι οποίοι έπλητταν τους Έλληνες, και η Πυθία τον συµβούλεψε να επαναφέρει τους Ολυµπιακούς αγώνες και να κηρυχθεί ανακωχή κατά την διάρκεια τους. Πολλοί µελετητές πιστεύουν ότι η ίδρυση των Ολυµπιακών Αγώνων µαζί µε την "Ολυµπιακή Ανακωχή" ήταν ένα σηµαντικό κίνητρο για την τελική ενοποίηση των Ελληνικών πόλεων και αποικιών.

Οι Ολυµπιακοί Αγώνες είναι οι αρχαιότερες από τις τέσσερις παν-Ελλαδικές αθλητικές γιορτές οι οποίες όλες µαζί αποτελούσαν τις περιόδους των "περιφερειακών" αγώνων ("cirquit" games) όπως τους ονόµαζαν. Τα άλλα τρία σηµαντικά αθλητικά γεγονότα ήταν τα Πύθια τα οποία λάµβαναν χώρα στους ∆ελφούς προς τιµή του Απόλλωνα, τα Ίσθµια στην Κόρινθο προς τιµή του Ποσειδώνα και τα Νέµεα τα οποία γινόντουσαν προς τιµή του ∆ιός. Οι Ολυµπιακοί αγώνες λάµβαναν χώρα κάθε τέσσερα χρόνια σύµφωνα µε το αρχαίο Ελληνικό ηµερολόγιο, το οποίο βασίζεται στον σεληνιακό µήνα.

Η Αρχαία Ολυµπία ξαναέρχεται στο φως

Την περιοχή της αρχαίας Ολυµπίας την ανακάλυψε ο Ρίτσαρντ Τσάντλερ το 1776. Εάν δεν υπήρχαν οι δικές του προσπάθειες, οι Ολυµπιακοί Αγώνες, όπως τους γνωρίζουµε σήµερα µε τα ιδανικά του Ολυµπιακού πνεύµατος, ίσως και να µην ήταν γνωστοί.

Page 16: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Το 1829 οµάδα Γάλλων αρχαιολόγων επιθεώρησε την περιοχή που πρώτος ο Τσάντλερ είχε ανακαλύψει. Αλλά µόνο το 1875 έγιναν εντατικές ανασκαφές από την Γερµανική κυβέρνηση µε την συγκατάθεση των Ελληνικών αρχών. Έτσι τα περισσότερα µνηµεία ήρθαν στο φως, εµφυσώντας µε αυτό τον τρόπο την "Ολυµπιακή Φλόγα". Τα ευρήµατα των Γερµανών διέγειραν την φαντασία ενός Γάλλου ευγενή, του Πιέρ ντε Κουµπερτάν, για τον οποίο τα αθλητικά ιδεώδη της αρχαίας Ολυµπίας έγιναν έµµονη ιδέα. Χάρις στις εµπνευσµένες του προσπάθειες οι πρώτοι σύγχρονοι Ολυµπιακοί Αγώνες διεξήχθησαν στην Αθήνα το 1896, όπου και χτίστηκε ένα θαυµάσιο µαρµάρινο στάδιο για να γιορτάσουν το γεγονός. Ο Κουµπερτάν πίστευε ότι η λαµπρότητα η οποία περιέβαλε τα Ολυµπιακά Ιδεώδη η ευγενή άµιλλα και το πνεύµα συντροφικότητας θα ήταν πηγή έµπνευσης για τα έθνη- άγνωστες έννοιες για τον τότε κόσµο, αλλά έννοιες οι οποίες θα διείσδυαν και πέρα των αθλητικών γεγονότων. Από το 1936, το Γερµανικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας ξεκίνησε συστηµατικές ανασκαφές στην περιοχή της Ολυµπίας, οι οποίες ακόµη και σήµερα φέρνουν στο φως την πραγµατικότητα του µύθου που ήταν η Αρχαία Ολυµπία.

Τι γνωρίζουµε για τους Αγώνες;

∆εν σώζεται κάποιο εγχειρίδιο της αρχαίας Ελλάδος που να µας ενηµερώνει για το πρόγραµµα των αθλητικών αγωνισµάτων που διεξήχθησαν στην Ολυµπία. Ότι γνωρίζουµε σήµερα για τα αγωνίσµατα που λάµβαναν χώρα εκεί, προέρχεται από διάφορες πηγές. Περισσότερες πληροφορίες για αυτό το θέµα αντλούνται από εικόνες ζωγραφισµένες σε αγγεία της εποχής και πληροφορίες που προέρχονται από τα νοµίσµατα ορισµένων πόλεων, στα οποία απεικονίζονται ορισµένα αθλητικά αγωνίσµατα µε τα οποία είναι συνυφασµένες. Επίσης υπάρχουν πολλά Ρωµαϊκά αγάλµατα, (τα περισσότερα αντίγραφα ελληνικών) τα οποία απεικονίζουν αθλητές των διαφόρων αγωνισµάτων.

Και τέλος, υπάρχουν πηγές της Ελληνικής γραµµατείας οι οποίες περιέχουν επιπρόσθετες αναφορές στους αγώνες, ιδίως οι Ύµνοι των Νικητών του Πινδάρου που έγραψε προς τιµήν των αθλητών της εποχής του. Υπάρχουν πολλές αναφορές στους Αγώνες την Ρωµαϊκή περίοδο µετά την κατάκτηση της Ελλάδος. Αυτές οι πληροφορίες µας δίνουν µια εικόνα των αγώνων την Ρωµαϊκή εποχή και πολύ λίγες πληροφορίες για τους προγενέστερους αγώνες.

Μόνο Έλληνες, παρακαλώ

Αυτός ο κανόνας του "Μόνο Έλληνες" που ίσχυε για τα περισσότερα πανελλήνια αθλητικά γεγονότα, ίσχυε και για τους Ολυµπιακούς Αγώνες προφανώς διότι οι ίδιοι οι αγώνες ενσωµάτωναν µία ιερή θρησκευτική τελετή και εορτή. Όποιος δεν ήταν Έλληνας ή Ιδαίος (αυτός που ορκίζεται οπαδός και λατρεύει την επικείµενοι θρησκεία ) δεν είχε την άδεια να συµµετέχει ή να εκπροσωπεί οµάδα ανθρώπων που δεν ακολουθούν αυτή την θρησκεία. Έτσι οι ίδιοι οι αγώνες θεωρούνταν εξ ολοκλήρου ελληνική υπόθεση. Επίσης ήταν θέµα εθνικής υπερηφάνειας την οποία πολλοί σηµερινοί αυτοαποκαλούµενοι ιστορικοί και κοινωνιολόγοι την λένε προκατάληψη και ρατσισµό, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέµα. Κατά τους αρχαίους Έλληνες, αυτοί που θεωρούνται Έλληνες και όχι "βάρβαροι" ήταν αυτοί που:

Α) ήταν ικανοί να αποδείξουν ότι η φυλή απ' όπου προέρχονταν και η γενεαλογική γραµµή τους θα µπορούσε να εντοπιστεί στον Έλληνα, πρόγονο όλων των Ελλήνων και υιό του ∆ευκαλίωνα, κατά την Ελληνική µυθολογία,

Β) η γλώσσα που µιλούσαν συνδεόταν µε την "κοινή" Ελληνική ή ακόµη και µε κάποια από τις διαλέκτους της Ελληνικής,

Γ) η θρησκεία τους είχε υιοθετήσει το Ελληνικό Πάνθεον και όλες του τις θρησκευτικές εορτές και τελετές.

Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Ηροδότου ο οποίος µας αφηγείται την περίπτωση του Μακεδόνα βασιλιά, Αλεξάνδρου του Πρώτου, ο οποίος για να συµµετέχει στους αγώνες έπρεπε να αποδείξει στους Ελλανοδίκες, τα σηµαντικότερα στελέχη των αγώνων, (όπως είναι εµφανές και από τον τίτλο τους, ήταν οι κριτές των Ελλήνων) ότι ήταν Έλληνας ικανοποιώντας όλες τις προϋποθέσεις. ∆εν χρειάζεται να αναφέρουµε ότι πέτυχε µε άριστα. Έτσι πολλές οµάδες των Ελλήνων από την βόρειο Ελλάδα, όπως οι Μακεδόνες τους οποίους ο Ηρόδοτος τους αναφέρει µε την ονοµασία της πόλης τους,

Page 17: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ήταν το "∆ωρικόν Έθνος" όπως επίσης και από τα νησιά του Ιωνίου, του Αιγαίου, την Κρήτη, την Κύπρο, την Μικρά Ασία, την Αφρική και αργότερα και από την Ιταλία συναντιόντουσαν στην Αρχαία Ολυµπία κάθε τέταρτο σεληνιακό ηµερολογιακό έτος.

Η ∆ΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ο Αθηναίος, ο συγγραφέας των ∆ειπνοσοφιστών, που έζησε τον 3ο µ.Χ. αιώνα, περιγράφει ένα δείπνο που έδωσε ο εύπορος Κάρανος επ' ευκαιρία των γάµων του.

Στην αρχή, λέει, προσφέρθηκε σε κάθε συνδαιτηµόνα από ένα ασηµένιο ποτήρι και ένα χρυσό διάδηµα. Μετά, άρχισαν να έρχονται οι ασηµένιοι και χάλκινοι δίσκοι µε τα εδέσµατα: Κοτόπουλα, πάπιες και χήνες ψητές, κατσικάκια, λαγοί, περιστέρια, τρυγόνια και πέρδικες.

Ακολούθησε ένα διάλειµµα για να παίξουν οι µουσικοί και οι αυλητρίδες. ∆εύτερο µέρος µε ψητό γουρουνόπουλο ξαπλωµένο ανάσκελα πάνω σε ασηµένιο δίσκο. Την κοιλιά του την είχαν γεµίσει µε ψητές τσίχλες και συκοφάγους, στρείδια και χτένια σκεπασµένα µε κρόκους αβγών...

Γνωρίζουµε σήµερα ότι οι αρχαίοι µας πρόγονοι, ειδικότερα οι Μακεδόνες και οι Θεσσαλοί ...έτρωγαν καλά! Οι Μυκηναίοι, απο τον 15ο και 14ο αιώνα π.Χ., είχαν ως βασική τροφή τα δηµητριακά και χρησιµοποιούσαν τις λέξεις "σίτος" και "κριθή". Επίσης, έτρωγαν πολλά σύκα, µέλι και τυριά.

Οι αρχαίοι Ελληνες ήταν οι πρώτοι που κατέγραψαν τρόπους παρασκευής φαγητών, από τον 5ο αιώνα π.Χ. Από τα κείµενα που έχουν διασωθεί ως τις µέρες µας, γνωρίζουµε ότι οι αρχαίοι µας δηµιούργησαν το πρώτο γαστρονοµικό αρχείο του κόσµου. Και, µάλιστα, είχαν ακόµα και γλυκόξινες γεύσεις, τις οποίες αγνοούσαµε µέχρι που µας ήρθαν από την ...Κίνα!

Μπορεί οι αρχαίοι να µην ήξεραν το ρύζι, τη ζάχαρη, το καλαµπόκι, την πατάτα, τη ντοµάτα και το λεµόνι, αλλά χρησιµοποιούσαν µια µεγάλη ποικιλία από καρυκεύµατα για το κυνήγι, πολλά κρεµµύδια, αγουρέλαιο αρωµατισµένο µε µέντα ή θυµάρι, έφτιαχναν γλυκίσµατα από ψιλοκοσκινισµένο αλεύρι και µελωµένο κρασί!

Ο Θεόφραστος αναφέρει 5 ποικιλίες ραπανιών, διευκρινίζοντας ότι εκείνο της Βοιωτίας ήταν το πιο γλυκό. Ξέρουµε ότι οι αρχαίοι έτρωγαν τα ραπανάκια µαζί µε το ψωµί για πρωινό!

Καθηµερινή σκηνή σε κρεοπωλείο των Αθηνών. Ο κρεοπώλης τεµαχίζει κοµµάτι κρέατος ενώ τον διευκολύνει ο βοηθός του. (από αγγείο του 6ου αι. π.Χ.)

Σκηνή σε ιχθυοπωλείο. Ο ψαράς κόβει το ψάρι ενώ ο πελάτης παζαρεύει την τιµή. (από αγγείο του 6ου αι. π.Χ.)

Page 18: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Από τον Πλάτωνα, τον Ησίοδο, τον Πλούταρχο και άλλους συγγραφείς, έχουµε αρκετές περιγραφές για τα δείπνα των αρχαίων.

Η αρχαία ελληνική διατροφή, αποτελεί σήµερα τη βάση πάνω στην οποία "οργανώνεται" κάθε υγιεινή δίαιτα στις περισσότερες περιοχές του κόσµου. Πόσοι, όµως, το γνωρίζουν αυτό;

Η τεράστια ποικιλία και το ατέλειωτο ενδιαφέρον της ελληνικής γεύσης

- Αθήνα 14 Ιανουαρίου 2001 (ΑΡΧΕΙΟ ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΟΣ "Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")

Η µαγεία της απλής µαγειρικής της χώρας µας και οι ατυχείς προσπάθειες προσαρµογής της εµφάνισής της σε αλλότρια πρότυπα :

Της Εύης Βουτσινά

Ενας µεγάλος Γάλλος σεφ, ο Φερνάν Πουάν έλεγε ότι οι γαρνιτούρες πρέπει να ταιριάζονται µε το φαγητό όπως µια γραβάτα µ' ένα κουστούµι, διατυπώνοντας έτσι την ανάγκη της ποικιλίας αφενός και του σωστού γευστικού συνδυασµού αφετέρου. Σοφή κουβέντα από έναν δάσκαλο της κλασικής γαλλικής µαγειρικής, ο οποίος δοξάστηκε όσο ζούσε και άφησε πίσω του άξιους µαθητές. Το αναφέρω αυτό για να συνδεθούµε µε το θέµα προηγούµενης Κυριακής σχετικά µε ένα αισθητικό µοντέλο που όλοι οι µάγειροι, εντεύθεν κακείσε του Ατλαντικού, ακολουθούν άκριτα. Και για να υπογραµµίσω και πάλι ότι αυτή η αισθητική αφορά και µόνο τα πιάτα µε κρεατικά ή ψαρικά, όπου απαιτείται µια συνοδεία - αυτό που λέµε τέλος πάντων γαρνιτούρα. Στα πάµπολλα ελληνικά πιάτα που δεν περιέχουν κρέας ή ψάρι ή θαλασσινά, πώς θα µεταφέρουµε ένα τέτοιο πρότυπο αισθητικής; Αυτό που κάνουµε συνήθως είναι µικρονοϊκό: καταργούµε αυτά τα πιάτα επειδή δεν είναι πρόσφορα για τέτοιου είδους στολισµό, ενώ ταιριάζουν γάντι στον σύγχρονο τρόπο διατροφής και έχουν υπέροχες γεύσεις.

Τα µη «φωτογενή» πιάτα

Λέω λοιπόν ότι, όπως ανακαλύπτουµε τις γεύσεις των οσπρίων και των λαχανικών και όλων των άλλων µη φωτογενών πιάτων, πρέπει να αναζητήσουµε και τρόπους για την αισθητική τους παρουσίαση. Για τα πιάτα µε κρέας υπάρχουν άπειρες προτάσεις πανταχόθεν, τις οποίες επαναλαµβάνουµε -τις χρησιµοποιούµε σαν προ-κατ λύσεις-, ενώ για τα χαρακτηριστικά ελληνικά πιάτα δεν υπάρχουν έτοιµες λύσεις και πρέπει να τις αναζητήσουµε. Σίγουρα η αισθητική αυτών των πιάτων οφείλει να ταιριάζει µε τη γευστική τους ταυτότητα και τον πολιτισµικό τους κώδικα. Προχθές µόλις παρακολουθούσα την απόγνωση ενός εκλεκτού µάγειρου, ο οποίος προσπαθούσε να διατάξει µε τον γνωστό «νουβέλ κιζίν» τρόπο, µέσα σ' ένα τεράστιο πιάτο, µια µερίδα γίγαντες µε χόρτα. Το πιάτο ήταν πραγµατικά θαυµάσιο µε όλα τα αρωµατικά άγρια χόρτα και απαλά φασόλια Καστοριάς· ωραία µυρωδιά, γεύση στιβαρή, αλλά... φωτογένεια φτωχή!

«Προχωρηµένη» ελληνική κουζίνα

Εδώ ανοίγει κι άλλο ένα θέµα, το ότι αρχίσαµε µεν να προσεγγίζουµε την ελληνική κουζίνα αλλά µε τρόπο παράξενο. Τι εννοώ; Οτι οι άνθρωποι που «κόβουν την πίτα» στον χώρο της γαστρονοµίας ναι µεν πείστηκαν(;) ότι αξίζει η ελληνική κουζίνα αλλά ακόµη δεν την αποδέχονται. Ετσι κυκλοφορεί µια µεσοβέζικη λύση όπου τα αυθεντικά υπέροχα ελληνικά πιάτα µετατρέπονται (για να µην πω κακοποιούνται) από γαλλότροπους παρασκευαστές οι οποίοι τα προσαρµόζουν σε αλλότρια πρότυπα.

Page 19: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Αυτό το δράµα το ονοµάζουν «ψαγµένη ελληνική κουζίνα» ή «προχωρηµένη ελληνική κουζίνα» και τα δύο καταστροφικά επειδή δεν έχουν χαρακτήρα.

Για να µην έχουµε καµία παρεξήγηση θέλω να κάνω σ' αυτό το σηµείο µια διευκρίνιση: ∆εν υποστηρίζω ότι η ελληνική µαγειρική πρέπει να παραµείνει απαράλλακτη χωρίς να εξελιχθεί. Ασφαλώς πιστεύω κι εγώ (όπως και πολλλοί άλλοι) ότι µέσα από την έµπνευση νέων µαγείρων πολλά παραδοσιακά πιάτα θα εξελιχθούν και θα προχωρήσουν έτσι που η µαγειρική (και) αυτού του τόπου να αναβαθµιστεί στο σύνολό της. Αλλά για να συµβεί αυτό οι µάγειροι και οι πελάτες τους θα πρέπει να γνωρίσουν την µαγειρική που µέχρι τώρα υπάρχει, να κατανοήσουν τις τεχνικές της και το πολιτισµικό της φορτίο για να µπορέσουν να την ασκήσουν δηµιουργικά. Οσο προσπαθούν να κόψουν και να ράψουν τον ελληνικό τρόπο σε ξένα πρότυπα το αποτέλεσµα θα παραµένει µια θλιβερή αποµίµηση χωρίς φυσιογνωµία, χωρίς νεύρο, στερηµένο από την αλήθεια που το απογειώνει επειδή είναι δική του.

Φασολάκια λαδερά µε κέτσαπ!

Για να συµβούν όλ' αυτά χρειάζεται να ξεκαθαρίσουµε ότι κάθε πράγµα έχει την αξία του και κάθε τόπου ο πολιτισµός είναι ισάξιος µε τον άλλον και ότι δεν µπορεί κανείς να προχωρήσει κάτι που περιφρονεί. Ετσι φτάσαµε στο σηµείο ένα ωραίο ελληνικό πιάτο, τα λαδερά φρέσκα φασολάκια, να τα µαγειρεύουν πολλοί µε σάλτσα ντεµί-γκλας ή (οι αµερικανότροποι) µε κέτσαπ. Ελεος, παιδιά, έλεος!

Ξέρετε τώρα ποια είναι η δικαιολογία που προβάλλουν αυτοί οι µάγειροι; Μου λένε ότι είναι υπερβολικά απλή η τεχνική για τα λαδερά φασολάκια, δεν καταδέχονται βλέπετε να φτιάξουν κάτι τόσο απλό. Καµιά φορά κιόλας αποκαλούν ένα τυπικό ελληνικό πιάτο «απλοϊκό». Λοιπόν ξέρετε ποια είναι η απάντηση σ' αυτές τις απλοϊκότητες; Και οι κολώνες του Παρθενώνα κάτι σκέτα ίσια κολωνάκια είναι - χαρά στο πράγµα δηλαδή µπροστά στα περίτεχνα µπαρόκ αρχιτεκτονήµατα...

Οι µικρές λεπτοµέρειες

Κι έπειτα σκέφτοµαι τη σηµασία που έχουν όλες οι µικρές λεπτοµέρειες που αποτελούν το πολιτισµικό κύτταρο ενός τόπου, το φως, τα χρώµατα, η ιστορία, ο τρόπος ύπαρξης στην καθηµερινότητα, ένα σύνολο που καθορίζει τη γεύση του και µου έρχεται στο νου ο καθαρός λόγος του Οδυσσέα Ελύτη: «Αποδίδω τη δέουσα βαρύτητα στη σηµασία που έχει ένας τενεκές µε ηλιοτρόπια στο κεφαλόσκαλο µιας εσωτερικής αυλής».* Κι ακόµα µου έρχεται στο νου το άσπρο φως των Κυκλάδων, οι τενεκέδες µε τους τεράστιους βασιλικούς στα σκαλοπάτια και τα γεµιστά που έφαγα στη Νάξο από άξια χέρια, αρωµατισµένα µε τις κορυφούλες του βασιλικού (που η κυρά του τον κορφολογούσε για να µην σποριάσει γρήγορα) και λέω να, αυτή η γεύση όπως περιέχεται στο φως αυτού του τόπου, το περιέχει ταυτόχρονα γι' αυτό και είναι σπουδαία. Θέλω να πω ότι όλα τα επιµέρους στοιχεία του πολιτισµού χρειάζεται να συνεκτιµηθούν και να συγκεραστούν σε σωστή δόση για να πετύχει µια «ψαγµένη» συνταγή. Αυτό νοµίζω εγώ ως ψάξιµο προς τη σωστή κατεύθυνση και όχι το φόρτωµα ξένων στοιχείων σ' ένα πιάτο για να το κάνουµε µοδάτο και κατάλληλο για άνευρους και κενόδοξους ουρανίσκους.

Και µια διευκρίνιση

Αυτά λέω και γράφω συχνά και µερικοί νοµίζουν ότι τρώω µόνο ελληνικά φαγητά. Τις προάλλες συναντήθηκα σ'ένα καλό κινέζικο εστιατόριο (το οποίο επισκέπτοµαι αδιαλείπτως την τελευταία δεκαετία) µ'ένα στέλεχος του χώρου της γαστρονοµίας, που δεν µπόρεσε να κρύψει την έκπληξή του. «Νόµιζα ότι τρώτε µόνο ελληνικό φαγητό»,µου είπε κι εγώ τον κάλεσα την εποµένη και του µαγείρεψα στο σπίτι µου ινδικά (και σ' αυτά οµολογώ αδυναµία) και καλοπεράσαµε µε µπόλικα αστεία µόνο που διαφωνήσαµε στα κρασιά, ε, και ήπιε ο καθένας το δικό του.

Ας το αποσαφηνίσω λοιπόν: η εµµονή µου στην ελληνική γεύση δεν έχει κίνητρα εθνικιστικά ούτε και καµιά ιδιοτέλεια. Απλά πιστεύω ότι η ελληνική γεύση είναι αξιόλογη, ταιριάζει στον σύγχρονο άνθρωπο και στον τρόπο ζωής του. Συνάµα γνωρίζω καλά ότι οι Ελληνες ξέρουν πολύ λίγα γι' αυτήν τη γεύση. Καθώς συνεχίζω την έρευνα που έχω πριν από χρόνια αρχίσει και την καταγραφή της ελληνικής µαγειρικής, ανακαλύπτω όλο και πιο αξιόλογα πιάτα που η ύπαρξή τους και µόνο µου φαίνεται απίστευτη ακόµα και εµένα που έχουν ακούσει πολλά τα αυτιά µου κι έχει γευτεί πολλά η γλώσσα µου. Αξίζει -πιστέψτε µε- να γνωρίσετε την ελληνική γεύση, έχει µεγάλη ποικιλία και

Page 20: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ατελείωτο ενδιαφέρον και είναι εντυπωσιακά υγιεινή. Αυτό δεν σας απαγορεύει να απολαµβάνετε ωραία πιάτα µε άλλη πολιτιστική ταυτότητα - αλίµονο!

, Εν Λευκώ, Ικαρος, Αθήνα 1995

- Αθήνα 4 Μαρτίου 2001 (ΑΡΧΕΙΟ ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΟΣ "Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ")

Η διατροφή των αρχαίων Ελλήνων

Της Ελισάβετ Κοτζιά

Τα µυστήρια του αρχαιοελληνικού πολιτισµού απασχολούν σταθερά τη διεθνή επιστηµονική κοινότητα. Τι έτρωγαν οι αρχαίοι;Ο John d' Arms των «Τάιµς Λίτεραρι Σάπλεµεντ» πραγµατοποιεί µια περιδιάβαση στη σχετική γαστριµαργική βιβλιογραφία των τελευταίων δέκα ετών. Το 1992 η Pauline Schmitt-Pantel έκανε µια επισκόπηση των συµποσίων στις αρχαίες ελληνικές πόλεις, το 1993 ο James Davidson ασχολήθηκε µε τις διατροφικές και ερωτικές συνήθειες των αρχαίων, το 1998 ο Peter Garnsey µελέτησε το θέµα του λιµού στην αρχαία Ελλάδα και το 1999 η Phyllis Bober σχολίασε τις σχέσεις ανάµεσα στην αρχαιοελληνική και µεσαιωνική κουζίνα και την τέχνη. Κυκλοφόρησαν επίσης συλλογικοί τόµοι µε πολυάριθµες διεθνείς συνεργασίες, όπως το Sympotika (1990) και το In vino veritas (1995) του Oswyn Murray καθώς και το Food in Antiquity (1995) του John Wilkins.

Στο πρόσφατο «Archestratos of Gela» (Clarendon Press, σελ. 261, 48 λίρες) οι S. Olsen και Alexander Sens σχολιάζουν τον ελληνικό πολιτισµό και την ελληνική κουζίνα στον 4ο π.Χ. αιώνα. Ο Σικελός Αρχέστρατος, έλεγαν οι Αθηναίοι, ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσµο για χάρη του στοµαχιού και των τµηµάτων του σώµατος που βρίσκονται κάτω από το στοµάχι. Από την «Ηδυπάθειά»του σώζεται σήµερα περίπου το ένα τρίτο, γύρω στις τριακόσιες αράδες περιπαικτικοί - ηρωικοί εξάµετροι, οι οποίοι εκθειάζουν την πολυτελή τροφή, το ψάρι κυρίως, τους εκλεκτούς άρτους, τον λαγό και τα κρασιά. Η µαγειρική ιδεολογία του έργου, παρατηρεί ο κριτικογράφος του ΤΑΣ, µας οδηγεί στο συµπέρασµα ότι το κοινό του έργου θα πρέπει να αποτελούνταν από την ολιγάριθµη τάξη επικούρειων αριστοκρατών στην αυλή των τυράννων των Συρακουσών.

Η υψηλή κουζίνα του Αρχέστρατου ήταν ωστόσο για τους περισσότερους αρχαίους Ελληνες και Ρωµαίους εντελώς απρόσιτη. Τη θέση αυτή υποστηρίζει ο Peter Garnsey στο Food and society in Classical Antiquity (Cambridge University Press, σελ. 175, 35 λίρες) - έργου που απευθύνεται στο µέσο αναγνώστη και που, σύµφωνα µε τον κριτικογράφο, αποτελεί έναν µικρό θρίαµβο. Μια από τις αρετές του είναι, κατά τον John d' Arms, το ότι στο κεφάλαιο για την κακή διατροφή εξετάζει τις συνθήκες µέσα στις οποίες έζησε ο απλός λαός, παρά το γεγονός ότι οι περισσότερες φιλολογικές και αρχαιολογικές πηγές ασχολούνται µε τις συνήθειες και τις πρακτικές των πλουσίων.

Αντλώντας πληροφορίες από τις εργασίες διαιτολόγων, οικονοµολόγων της ανάπτυξης και ανθρωπολόγων, και χρησιµοποιώντας µαρτυρίες από τους αρχαίους ιατρικούς συγγραφείς και τα υπολείµµατα των σκελετών, ο συγγραφέας καταλήγει ακόµα σε δυσάρεστα συµπεράσµατα όσον αφορά τις διατροφικές συνθήκες µεγάλων τµηµάτων των αρχαίων πληθυσµών, θεωρώντας ότι οι γυναίκες, οι κάτοικοι των µεγάλων πόλεων και τα παιδιά ανήκαν σε οµάδες υψηλού κινδύνου. Αλλο ενδιαφέρον κεφάλαιο του έργου συνιστούν κατά τον κριτοκογράφο, οι σελίδες για τις απαγορευµένες τροφές, για τους «έχοντες» και τους «µη έχοντες», καθώς και για ορισµένα εδέσµατα που προσέφεραν κοινωνικό κύρος και που όπως φαίνεται δεν αποτελούσαν µονοπώλιο των πλουσίων.

Σε σχέση µε το έργο του Peter Garnsey, ο κριτικογράφος θεωρεί ότι το Meals in social context (Aarhus University Press, σελ. 245, τιµή 24,95 λίρες) το οποίο επιµελήθηκαν οι Inge Nielsen Hanne Sisismund Nielsen είναι φτωχό. Θέµα του αποτελούν πλευρές των δηµόσιων γευµάτων στην ελληνιστική και την ρωµαϊκή εποχή. Πολλά από τα κείµενα του βιβλίου δεν ικανοποιούν όµως, σύµφωνα µε τον John d' Arms, βασικές επιστηµονικές προδιαγραφές, ενώ αν και εξετάζουν τις ίδιες πηγές, τα συµπεράσµατα στα οποία καταλήγουν οι συγγραφείς τους είναι συχνά αντιφατικά.

Page 21: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Σηµαντικό βιβλίο πάνω σε άλλο θέµα είναι σύµφωνα µε την κριτικογράφο Rosalind Thomas του ΤΑΣ το έργο της Danielle S. Allen «The world of Prometheus» (Princeton University Press, σελ. 449, 24,95 λίρες). Αντικείµενό του είναι η κοινωνιολογία της τιµωρίας στη δηµοκρατική Αθήνα. Η συγγραφέας ασχολείται µε τον ρόλο του πολίτη στη διαδικασία της ποινικής δίωξης και της επιβολής ποινής, τη σηµασία των φίλων στο δικαστήριο, τη δύναµη της φηµολογίας, τις στενές σχέσεις ανάµεσα στην εκδίκηση και την ποινή, καθώς και τον σπουδαίο ρόλο που έπαιζε η προσωπική οργή στην άσκηση ποινικής δίωξης. Η συγγραφέας θεωρεί το έργο του Φουκό πάνω στην τιµωρία υποδειγµατικό χωρίς ωστόσο να λαµβάνει υπόψη της, καθώς παρατηρεί η Rosalind Thomas, την κριτική που έχει ασκηθεί στο έργο τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ

του Περίανδρου ∆εύκου

Εισαγωγή

Πολλοί υπήρξαν οι λαοί που ανέπτυξαν πολιτισµό στον πλανήτη µας, µεταξύ αυτών ο ελληνικός. Η ειδοποιός όµως διαφορά µεταξύ τού ελληνικού πολιτισµού και εκείνου τών Βαβυλωνίων, Ασσυρίων, Αιγυπτίων, Αράβων, Ίνκας, κλπ, είναι η εξής: α) πυρήνας τού ελληνικού πολιτισµού ήταν ο Άνθρωπος και όχι κάποιο µυστήριο ή κάποια σκοτεινή υπερφυσική δύναµη. Γιαυτό ο ελληνικός πολιτισµός δεν ήταν ούτε αποκρυφιστικός ούτε µυστικιστικός ούτε µυστηριώδης ούτε εσωστρεφής, όπως συνέβαινε µε άλλους πολιτισµούς, αλλά ανοιχτός, διαφανής, και άρα διαδόσιµος. Ακριβώς επειδή ήταν διαδόσιµος διαχύθηκε ανά τούς λαούς και ανά τις εποχές. Αυτό συντελέσθηκε είτε µε την απ' ευθείας επαφή τών διαφόρων λαών µε τούς Έλληνες, είτε µέσω άλλων λαών µυηµένων στο ελληνικό πνεύµα [π.χ. Ρωµαίων, Ιταλών, Αράβων, κ.ά.], ή µέσω ελληνικών κειµένων, ευρηµάτων, επιτευγµάτων, κλπ. Οι Έλληνες, λοιπόν, δεν κράτησαν τον σπουδαίο τους πολιτισµό για τον εαυτό τους, αλλά τον προσέφεραν χωρίς ανταµοιβή στην Ανθρωπότητα, β) ο ελληνικός πολιτισµός είναι ο µοναδικός στην Γη ο οποίος χαρακτηρίζεται από διαχρονικότητα, δηλαδή η αξία του διατηρείται αναλλοίωτη µέχρι τις ηµέρες µας και θα διατηρείται για πάντα. Αντιθέτως, οι λοιποί πολιτισµοί, όλοι βεβαίως αξιοσέβαστοι, υπήρξαν περιορισµένης χρονικής διαρκείας, και έσβησαν επειδή δεν άντεξαν στον χρόνο, γ) ο ελληνικός πολιτισµός ήταν ο µόνος πλήρης πολιτισµός τής Γης - σε αντίθεση προς άλλους πολιτισµούς οι οποίοι ήσαν ελλιπείς, έχοντας αναπτύξει µόνον ορισµένους τοµείς, αλλά κι αυτούς όχι πάντα σε πολύ υψηλό βαθµό, και δ) ο ελληνικός πολιτισµός επηρέασε την Ανθρωπότητα κατά πολύ: την έθρεψε και την ανέθρεψε επί πολλές χιλιετίες µέχρι σήµερα. Ο πολιτισµός άλλων λαών δεν επηρέασε καθόλου την Ανθρωπότητα. Μάλιστα µετά πάροδο κάποιου χρόνου άφησε ασυγκίνητους ακόµα κι εκείνους τούς ίδιους τούς λαούς, οι οποίοι τελικώς και ασπάστηκαν άλλον πολιτισµό, συχνά τον ελληνικό.

Πρέπει εδώ να τονίσουµε ότι το ελληνικό έθνος σεβάσθηκε τούς άλλους - συνήθως κατώτερους [ή "ισότιµους βιολογικά αλλά λιγότερο προσαρµοσµένους στις κατά τόπους περιβαλλοντικές συνθήκες", όπως τούς θεωρεί µεγάλη µερίδα ανθρωπολόγων] - λαούς, και ουδέποτε έσφαξε έστω και την πιο µικρή φυλή. ∆εν έβαλε ποτέ σκοπό του να σβήσει από τον χάρτη κάποιον λαό. Τουναντίον µάλιστα, έδωσε τα φώτα τού πολιτισµού στους λαούς που βρέθηκαν στην πορεία του, ενώ θα µπορούσε κάλλιστα να τούς αφανίσει όλους από προσώπου Γης δεδοµένου ότι την δύναµη για να το κάνει την είχε - σε αντίθεση προς άλλους λαούς των Αρχαίων Χρόνων ή και τής Σύγχρονης Εποχής ακόµη, τών οποίων η µόνιµη δραστηριότητα και ψυχαγωγία ήταν και είναι οι γενοκτονίες, η καταπίεση, και η εκµετάλλευση. Με δυο λόγια, το ελληνικό έθνος σεβάστηκε και βοήθησε την Ανθρωπότητα. ∆ιότι οι πραγµατικά ανώτεροι [ή "περισσότερο προσαρµοσµένοι στις κατά τόπους περιβαλλοντικές συνθήκες", όπως φρονούν πολλοί ανθρωπολόγοι] λαοί δεν ζηλεύουν, δεν µισούν, δεν φθονούν τούς κατωτέρους [- και για ποιον λόγο άλλωστε;], αλλά είναι µεγαλόκαρδοι και γενναιόδωροι, και ξέρουν να συµβιώνουν µαζί τους - υπό την απαραίτητη προϋπόθεση, βεβαίως, οι κατώτεροι [ή λιγότερο προσαρµοσµένοι στις περιβαλλοντικές συνθήκες] λαοί να ζουν και να αναπτύσσονται στον φυσικό γεωγραφικό του χώρο ο καθένας, να µην επεκτείνονται εις βάρος άλλων λαών [διότι τότε δηµιουργούνται επικίνδυνες καταστάσεις: επεκτατισµός, αλλοίωση πληθυσµού, αλλοίωση πολιτισµού, διεκδικήσεις, κατάληψη

Page 22: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

εδαφών, τριβές, ένταση, πόλεµος], να µην επιτίθενται, και να µην κάνουν κακό στους ανωτέρους [ή περισσότερο προσαρµοσµένους στις περιβαλλοντικές συνθήκες]. Η αδικαιολόγητη εµπάθεια, ο αδικαιολόγητος φθόνος, η αδικαιολόγητη ζήλεια, το αδικαιολόγητο µίσος κατά άλλου λαού είναι φτηνά και κατώτερα συναισθήµατα που µόνον κατώτεροι λαοί µπορούν να τρέφουν κατά τών ανωτέρων [- γιαυτό και τόσοι λαοί έχουν θελήσει κι εξακολουθούν να θέλουν το κακό τών Ελλήνων].

Εάν µπορούσε κανείς να περιγράψει τον ελληνικό πολιτισµό µε δυο λόγια, θα έλεγε ότι προορισµός του ήταν και είναι η εξύψωση τού Ανθρώπου και η συνεχής βελτίωση τής παρουσίας του στην ζωή. Επίσης θα έλεγε ότι σήµερα ο παγκόσµιος πολιτισµός που επικρατεί στον πλανήτη µας είναι ο ελληνικός. Το παρόν κείµενο επιχειρεί να καταστήσει κατανοητό το πόσο ωφελήθηκε η Ανθρωπότητα από το ελληνικό έθνος, ώστε να αντιληφθεί ο αναγνώστης την υπεροχή τών Ελλήνων έναντι άλλων λαών. Έχουµε συµβολικά επιλέξει µερικούς τοµείς τής ανθρώπινης δραστηριότητας, και ενδεικτικά σταχυολογούµε τα επιτεύγµατα τών Ελλήνων, τα οποία άφησαν εποχή, αποτέλεσαν σταθµό στην εξέλιξη τής Ανθρωπότητος, και τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις µπορούµε άνετα να θεωρήσουµε ως παγκόσµιες πρωτιές. Επισηµαίνουµε δε ότι: α) τα παρατιθέµενα επιτεύγµατα δεν αγγίζουν ίσως ούτε το 1% τών συνολικών επιτευγµάτων. Πράγµατι, έτσι όπως εξελίχθηκαν τα πράγµατα, πρέπει να είµαστε ικανοποιηµένοι ακόµα και µ' αυτό το ελάχιστο ποσοστό. Βλέπετε, στην Αρχαιότητα ο κύριος όγκος τών ελληνικών γνώσεων βρισκόταν συγκεντρωµένος σε πανεπιστήµια, σε βιβλιοθήκες, σε σχολές [- ακόµη και υπό την ευρύτερη έννοια, δηλαδή τάσεις, ρεύµατα], και σε κατοικίες επιστηµόνων. Όλα εκείνα διάφοροι καλοθελητές διαφόρων εθνικοτήτων και θρησκειών φρόντισαν κατά την τελευταία φάση τής Αρχαιότητας και, κυρίως, κατά τούς πρώτους αιώνες τού Βυζαντίου να τα πυρπολήσουν, να τα καταστρέψουν, ή, στην καλύτερη περίπτωση, να τα λεηλατήσουν. Έτσι το µεγαλύτερο µέρος τού πλούτου τών γνώσεων τις οποίες διέθεταν οι αρχαίοι µας πρόγονοι χάθηκε και το αγνοούµε δυστυχώς. Ωστόσο, προϊούσης τής Βυζαντινής Εποχής, η χαλάρωση ή και άρση τών διώξεων κατά τού ελληνισµού οδήγησαν στην µερική αποκατάστασή του ή, τουλάχιστον, στον µη αφανισµό του. Έτσι, ένα µέρος του [: αυτό το 1% ή όσο κι αν είναι? αυτό που θα σάς περιγράψουµε µε την παρούσα µελέτη], έστω και εν µέσω δυσκολιών και διώξεων, διατηρήθηκε εν ζωή είτε από τούς ίδιους τούς Έλληνες είτε από άλλους λαούς. Σε πολλές δε περιπτώσεις, κατόπιν αλλεπάλληλων κλοπών από ποικίλους αλλοεθνείς, βρέθηκε στα χέρια σκοτεινών κυκλωµάτων τής ∆υτικής Ευρώπης, και β) µιλάµε µόνο για την Αρχαιότητα, και όχι για τη Βυζαντινή ή τη Μεταβυζαντινή Εποχή. Εάν απαριθµούσαµε τα επιτεύγµατα όλων τών εποχών, θα απαιτούντο περισσότερες σελίδες. Τα στοιχεία, τέλος, για την συγγραφή τών κειµένων αυτών τα έχουµε αντλήσει από πολλές πηγές: από βιβλία ξένων κι Ελλήνων µελετητών, από εγκυκλοπαίδειες, από δηµοσιεύµατα εφηµερίδων ή άλλων εντύπων, από επιστηµονικές ανακοινώσεις, από την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, κ.ά.

Πριν ασχοληθούµε µε όσα έχουν προσφέρει οι Έλληνες στην Ανθρωπότητα, ας εξετάσουµε σε ποια κατάσταση βρισκόταν αυτή η Ανθρωπότητα κάποτε. Τότε λοιπόν, οι περισσότεροι άλλοι λαοί ζούσαν στο βαθύ σκοτάδι, υπό πρωτόγονες συνθήκες, όπως τούς βλέπουµε καµµιά φορά σε κινηµατογραφικές ταινίες οι οποίες προσπαθούν ν' αποτυπώσουν την πραγµατικότητα εκείνων τών εποχών: σε σπήλαια ή σε λασποκαλύβες, ζώντας ανάµεσα σε τρωκτικά, όντας ένα µε τα ζώα, µε µέσο όρο ζωής τα 30 ή 35 έτη, µε συνεννόηση υποτυπώδη βασιζόµενη σε ελάχιστες και φτωχότατες λέξεις, πολλές άναρθρες κραυγές, και περισσότερες χειρονοµίες. Επρόκειτο για κοινωνίες πρωτόγονες τών οποίων τα µέλη ενίοτε δύσκολα τα διέκρινες από τα ζώα. ∆ηλαδή είχαµε µια Ανθρωπότητα η οποία δεν είχε αναπτύξει - παρά ελάχιστα - την χρήση τού νου, τη σκέψη και την κριτική ικανότητα, µια Ανθρωπότητα που ζητούσε µε τον τρόπο της απεγνωσµένα βοήθεια για να σωθεί. Ώσπου το γένος τών Ελλήνων ανέλαβε την πρωτοβουλία να δώσει µεγάλη ώθηση στην λειτουργία τού νου και, κατ' επέκτασιν, στην εξέλιξη τής Ανθρωπότητος. Και αρχίζει ο χορός τών επιστηµών, τών τεχνών, και τών επιτευγµάτων!

Γενικός σκοπός τών επιστηµών, ήταν να µελετήσουν την δοµή και τη λειτουργία πάντων όσων περιβάλλουν και αφορούν τον Άνθρωπο? από το Σύµπαν µέχρι τα έµβια όντα και την Φύση. Οι Έλληνες υπήρξαν οι πρώτοι που συνέλαβαν το νόηµα: µόνον εάν εξηγηθεί και γίνει κατανοητή η σύσταση και η λειτουργία τών πάντων που µόλις αναφέραµε, θα µπορέσει να γίνει κατανοητή η θέση τού Ανθρώπου εντός τού εγγύτερου ή ευρύτερου περιβάλλοντος ώστε να µπορέσει η θέση αυτή να βελτιωθεί προς όφελος τού ιδίου τού Ανθρώπου. Με άλλα λόγια, αναζητώντας και καλλιεργώντας την γνώση, οι Έλληνες µπόρεσαν να την χρησιµοποιήσουν ώστε να αναπτύξουν όλους τούς τοµείς τού πολιτισµού? τοµείς που, σε τελευταία ανάλυση, αφορούσαν την ίδια τους την ζωή. Μεγάλο µέρος τής

Page 23: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ικανότητας προς εξασφάλιση γνώσεων το αντλούσαν από την Φιλοσοφία, η οποία υπήρξε η πνευµατική εκείνη δραστηριότητα που βοήθησε τούς Έλληνες να διευρύνουν την κριτική τους ικανότητα και τον πνευµατικό τους ορίζοντα.

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Υπήρξε η φυσική τάση τών Ελλήνων να ερµηνεύσουν τον Κόσµο και την Ζωή. Η Φιλοσοφία αναπτύχθηκε στον ελληνικό χώρο όταν σε µεγάλο µέρος τής Ανθρωπότητας επικρατούσαν συνθήκες σπηλαίων, όταν οι κοινωνίες άλλων λαών τής εποχής εκείνης έµοιαζαν περισσότερο µε αγέλες ζώων παρά µε ανθρώπινο σύνολο, και όταν η γλώσσα πολλών λαών τής εποχής εκείνης δεν απαρτιζόταν παρά από λίγες λέξεις, συχνά ηχοµιµητικές.

Οι Έλληνες υπήρξαν ίσως οι µόνοι που τόλµησαν να θέσουν υπό την κρίση τους και να σχολιάσουν ακόµη και την Υπέρτατη ∆ύναµη, τούς θεούς. Υπ' αυτήν την έννοια ήσαν οι πρωτοπόροι τής ελευθερώσεως όταν οι λοιποί γνωστοί λαοί τής Αρχαιότητας λάτρευαν κι έτρεµαν µέχρι και είδωλα!

Αρχικά το ενδιαφέρον τής Φιλοσοφίας εστιαζόταν στη µελέτη κι ερµηνεία τού φυσικού περιβάλλοντος και τών νόµων οι οποίοι διέπουν την ύπαρξη και λειτουργία του. Οι πρώτοι φιλόσοφοι, ως προτεραιότητα είχαν να µελετήσουν τη γένεση τών φυσικών φαινοµένων και τών πάντων που µάς περιβάλλουν, ώστε να µπορέσουν να ερµηνεύσουν την θέση τού Ανθρώπου εντός τού άµεσου ή ευρύτερου περιβάλλοντος και τού Σύµπαντος. Στην πορεία, η Φιλοσοφία άρχισε σταδιακά να στρέφεται προς περισσότερο ανθρωποκεντρικές κατευθύνσεις, αφού την µελέτη κι ερµηνεία τών φυσικών φαινοµένων ανέλαβαν πλέον αποκλειστικά και οργανωµένα οι επί µέρους θετικές επιστήµες. Συνέπεια τής ανθρωποκεντρικής αυτής εξέλιξης τής Φιλοσοφίας, ήταν η γένεση ιδιαίτερων επιστηµών, οι οποίες στους καιρούς µας έχουν αποκτήσει αυτοτελή χαρακτήρα [: Ψυχολογία, κ.ά.].

Είναι περιττό να παραθέσουµε ονόµατα και πρωτοποριακές συλλήψεις τών Ελλήνων φιλοσόφων, διότι η Φιλοσοφία αφ' ενός είναι αυτή καθεαυτή πρωτοποριακή σύλληψη, και αφ' ετέρου ελληνική υπόθεση µέχρι σήµερα ακόµη. Ενδεικτικά µόνον, και εν γνώσει µας ότι αδικούµε τούς πολυάριθµους υπολοίπους, θα αναφέρουµε κάποια ονόµατα διαπρεπών φιλοσόφων: Σωκράτης από την Αθήνα, Θαλής από την Μίλητο, Αριστοτέλης από τα Στάγ(ε)ιρα τής Χαλκιδικής, Εµπεδοκλής από τον Ακράγαντα τής Μεγάλης Ελλάδας, Ηράκλειτος από την Έφεσο τής Μικράς Ασίας, Ξενοφάνης από την Κολοφώνα τής Μικράς Ασίας, ∆ηµόκριτος από τα Άβδηρα τής Θράκης, Πυθαγόρας από την Σάµο, Ζήνων από το Κίτιο τής Κύπρου, Αναξίµανδρος από την Μίλητο, Παρµενίδης από την Ελέα τής Μεγάλης Ελλάδας, Αριστοκλής από την Αθήνα [- γνωστότερος ως "Πλάτων"], Παναίτιος από την Ρόδο, Επίκουρος από την Σάµο, Πρωταγόρας από τα Άβδηρα, Πύρρων από την Ήλιδα τής Ηλείας, ∆ιογένης ο "Κύων" από την Σινώπη τής Μ. Ασίας [: στα παράλια τού Ευξείνου Πόντου], Αρίστιππος από την Κυρήνη [: στην Βόρειο Αφρική], Γοργίας από τούς Λεοντίνους τής Μεγάλης Ελλάδος, Τύρταµος απ' την Ερεσ(σ)ό τής Λέσβου [- πιο γνωστός ως "Θεόφραστος"], Καρνεάδης από την Κυρήνη, κ.ά. πάµπολλοι.

∆ιάφοροι Ρωµαίοι προσπάθησαν να µιµηθούν τούς Έλληνες φιλοσόφους αντιγράφοντας τα βιβλία τών Ελλήνων και µεταφράζοντάς τα στα λατινικά [π.χ. ο Κικέρων, κ.ά.]. Αργότερα οι Άραβες, πιο έντιµοι από τούς Ρωµαίους, αναγνώρισαν την αξία τών Ελλήνων, διέδωσαν το ελληνικό πνεύµα, και επηρεάστηκαν απ' αυτό. Τέλος, πολλοί Ευρωπαίοι διανοητές και πολλές φιλοσοφικές τάσεις [- όπως ο "ανθρωπισµός" ή "ουµανισµός", κ.ά.], συχνά αντικρουόµενες µεταξύ τους, τών τελευταίων αιώνων, επηρεάστηκαν κι αυτοί µε τη σειρά τους σε µικρό ή µεγάλο βαθµό, ή και αντέγραψαν κατά γράµµα τα φιλοσοφικά έργα τών Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τα τις περισσότερες φορές ως δικά τους. Παντού συναντάµε την σκέψη τών Ελλήνων: στις απόψεις τού Ιταλού Πετράρχη [- Πετράρχης: εξελληνισµένος τύπος τού "Francesco Petrarca"], τού Ολλανδού Εράσµου [- Έρασµος: εξελληνισµένος τύπος τού "Desiderius Erasmus"], τού Άγγλου Thomas More, τού Ισπανού Juan Luis Vives, τού επίσης Άγγλου

Page 24: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Βάκωνος [- Βάκων: εξελληνισµένος τύπος τού "Francis Bacon"], τού Ολλανδού Benedict de Spinoza, τού Γάλλου Jean de La Bruyere, τού Γερµανού Gottfried Wilhelm von Leibnitz, τού Γάλλου Jean-Jacques Rousseau, τού Γερµανού Immanuel Kant, τού επίσης Γερµανού Arthur Schopenhauer, τού Άγγλου Herbert Spencer, και πολλών άλλων, µηδέ εξαιρουµένων, σε κάποιες περιπτώσεις, τών Γερµανών Karl Marx, Friedrich Engels, κλπ.

ΓΡΑΦΗ

Έχουµε στοιχεία για όλες τις µορφές γραφής που κατά καιρούς χρησιµοποίησαν οι Έλληνες µέχρι την επινόηση και καθιέρωση τού αλφαβήτου, το οποίο άνοιξε νέους δρόµους στην πορεία τού Ανθρώπου. Τα πιο εντυπωσιακά είναι τα ευρήµατα στο ∆ισπηλιό Καστοριάς. Εκεί το 1993 ανακαλύφθηκε πινακίδα γραµµένη το 5260 π.Χ., στην οποίαν έχουν χαραχθεί σύµβολα τα οποία οι επιστήµονες θεωρούν µάλλον ως γράµµατα. Το ακόµα πιο εντυπωσιακό όµως είναι ότι τα γράµµατα αυτά δεν παρουσιάζουν µεγάλες αποκλίσεις από εκείνα που εχρησιµοποιούντο σε αλφάβητα τον όγδοο, τον έκτο, ή τον τέταρτο π.Χ. αιώνα.

Όσον αφορά το αλφάβητο, επικρατούν δύο απόψεις: α) ότι το επινόησαν περί τον δέκατο ή ένατο π.Χ. αιώνα οι Φοίνικες, οι οποίοι απλώς χρησιµοποιούσαν ορισµένα σύµφωνα. Κατά την θεωρία αυτήν, οι Έλληνες πήραν εκείνα τα λίγα σύµφωνα, συµπλήρωσαν µε τα υπόλοιπα σύµφωνα το φοινικικό σύστηµα γραφής, πρόσθεσαν και τα φωνήεντα, και παρουσίασαν προς χρήσιν πλήρες αλφάβητο, και β) ότι το αλφάβητο είναι αµιγώς ελληνικό επίτευγµα, εξέλιξη παλαιοτέρων µορφών ελληνικής γραφής, και ότι οι Φοίνικες κάποια στιγµή απλώς δανείσθηκαν και χρησιµοποιούσαν ορισµένα από τα ελληνικά γράµµατα, συγκεκριµένα κάποια σύµφωνα. Η προσεκτική µελέτη τών γραφών Γραµµικής Α΄ [: µε τυπικά άγνωστη προέλευση και άγνωστο περιεχόµενο αλλά, καθώς πολλοί υποπτεύονται, γραφής µάλλον ελληνικής], Γραµµικής Β΄ [: γραφής αποδεδειγµένα ελληνικής], εκείνης στην πινακίδα τού ∆ισπηλιού Καστοριάς, κ.ά., όλων γραφών κατά εκατονταετίες ή χιλιετίες προγενέστερων τού αλφαβήτου, ενισχύει την δεύτερη άποψη. Όντως, είναι φανερό ότι υπάρχουν έντονες οµοιότητες µεταξύ όλων αυτών τών συστηµάτων γραφής, γεγονός το οποίο µάς οδηγεί στο συµπέρασµα ότι στον ελληνικό χώρο συνεχίζει και εξελίσσεται µία γραφή διά µέσου τών χιλιετιών, και από τις πρώιµες µορφές της καταλήγει στην τελική και οριστική της, το αλφάβητο, χωρίς την ανάµιξη ξένων στοιχείων και ξένων λαών. Πολλά άλλα ευρήµατα µάς δίνουν ανάλογα στοιχεία? ευρήµατα στην Κύπρο, στην Πελοπόννησο, στο Αιγαίο, στην Βοιωτία, στην Κρήτη, και αλλού. Έν' άλλο σηµείο προβληµατισµού είν' επίσης το εξής: στον ελληνικό κόσµο υπήρχαν και χρησιµοποιούντο πολλά παρεµφερή µεταξύ τους αλφάβητα, ένα σε κάθε σχεδόν πόλη. Ποιο απ' όλα πήραν οι Έλληνες από τούς Φοίνικες; Και γιατί οι Φοίνικες, αφού ήσαν οι εφευρέτες, δεν ανέπτυξαν κι εκείνοι τόσα αλφάβητα όπως οι [θεωρούµενοι ως δανεισθέντες] Έλληνες; Και πώς προέκυψε το αλφάβητο από φοινικικά χέρια ξαφνικά; Ως εξέλιξη παλαιότερης φοινικικής γραφής δεν είν' εύκολο να θεωρηθεί, δεδοµένου ότι οι Φοίνικες προηγουµένως χρησιµοποιούσαν εντελώς άσχετη [: χωρίς καµµία συγγένεια ούτε ως προς την λογική ούτε ως προς την εµφάνιση] µε το αλφάβητο γραφή, τη σφηνοειδή ιδεογραφική. Ούτε θα µπορούσε κανείς να διανοηθεί ότι ξαφνικά οι Φοίνικες αποφάσισαν να επινοήσουν και να εισαγάγουν στη ζωή τους το αλφάβητο. Αυτά τα πράγµατα απαιτούν κάποιο χρονικό διάστηµα προσπάθειας, έρευνας, ή ωρίµανσης κι εξέλιξης, συνήθως µάλιστα µακρό, κάποιο µεταβατικό στάδιο από παλαιότερα συστήµατα γραφής σε νεώτερα, κάποια περίοδο συνυπάρξεως παλαιάς και νέας γραφής, κάποιον χρόνο προετοιµασίας και προσαρµογής τέλος πάντων. Τέτοιο πράγµα όµως δεν παρατηρείται στους Φοίνικες, διότι από προηγούµενο και διαφορετικό είδος γραφής µπαίνουν ξαφνικά στη χρήση τού - ελλιπούς έστω - αλφαβήτου. Αντιθέτως, οι προγενέστερες τού αλφαβήτου ελληνικές µορφές γραφής παρουσιάζουν έντονα συγγενικά µε το αλφάβητο στοιχεία, τόσο εν σχέσει προς την λογική τής γραφής όσο και προς την εξωτερική εµφάνιση. Σε κάποιες φάσεις τής Ιστορίας δε, και σε κάποιες περιοχές, φαίνεται να συνυπάρχουν παλαιότερες και νεώτερες µορφές γραφής στον ελληνικό κόσµο, ώσπου τελικά να επικρατήσει η νεώτερη. ∆ηλαδή υπάρχει µεταβατικό στάδιο στον ελληνικό χώρο. Όµως το γεγονός και µόνον ότι υπήρχαν τόσο πολλά ελληνικά αλφάβητα, αρκετά εξ αυτών ήδη τον πρώτο καιρό τής εµφανίσεως τού αλφαβήτου, σηµαίνει µια βαθειά ζύµωση εντός τών ιδίων τών Ελλήνων, µια λεπτοµερή και πολύπλευρη επεξεργασία, έναν υψηλό βαθµό ωρίµανσης διά µέσου αιώνων, άρα προαπαιτείται πολύς χρόνος για να φτάσουµε στο αποτέλεσµα αυτό. Με απλά λόγια, τα αλφάβητα δεν παρουσιάστηκαν µέσα σε µία ηµέρα, αλλά χρειάστηκαν αιώνες για να ωριµάσουν οι

Page 25: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

παλαιότερες µορφές γραφής και να µετεξελιχθούν σε αλφάβητο. Όλα αυτά µόνον ένας λαός ο οποίος είναι ο εµπνευστής και δηµιουργός τους θα µπορούσε να τα πράξει, και στη συγκεκριµένη περίπτωση ο ελληνικός. Έτσι λοιπόν, οι µέχρι τώρα αναφερθείσες διεργασίες πιθανώς άρχισαν µεταξύ τών Ελλήνων, πολύ πριν τούς Φοίνικες, και συντελέσθηκαν µε ξεχωριστό και προσωπικό τρόπο σε κάθε ελληνική πόλη, γιαυτό και παρουσιάζονται πολλά αλφάβητα. Αντιθέτως, ένας λαός [- οι Φοίνικες, εν προκειµένω] ο οποίος απλώς παίρνει έτοιµο το αλφάβητο ή µέρος αυτού από κάποιον άλλο λαό, δεν χρειάζεται και δεν µπορεί να το αναπτύξει ιδιαίτερα, εάν δεν έχει το υπόβαθρο [: γνώσεις, παιδεία, ιστορικό, προετοιµασία, ανάγκη, εξοικείωση µε το αντικείµενο, κλπ] για να το πράξει. Επί πλέον, εάν ανατρέξουµε και δώσουµε πίστη στη Μυθολογία, τότε οδηγούµεθα στην ελληνική πατρότητα τού αλφαβήτου. Πράγµατι, ο ήρωας Παλαµήδης φέρεται ως εκείνος που επινόησε τα γράµµατα, σε εποχή ασφαλώς προγενέστερη εκείνης η οποία αποδίδεται στους Φοίνικες. Εποµένως θα µπορούσε κάλλιστα το αλφάβητο να είναι ελληνικό. Πάλι κατά τις µυθολογικές περιγραφές όµως, οι Φοίνικες, στα πρώτα στάδια τής υπάρξεώς τους, ήσαν Έλληνες οι οποίοι µε επί κεφαλής τον Αγήνορα και τον γιο του Φοίνικα [- εξ ού και η ονοµασία "Φοίνικες"], αποίκισαν την περιοχή την οποίαν ονόµασαν "Φοινίκη", τον σηµερινό Λίβανο δηλαδή. Ωστόσο, µε την πάροδο τού χρόνου πολυπληθείς Σηµίτες άρχισαν να συρρέουν στην ακµάζουσα Φοινίκη, µε αποτέλεσµα να αλλοιώσουν τον πληθυσµό, τον οποίον από ελληνικό µετέτρεψαν σε σηµιτικό, διατηρώντας απλώς το ελληνικό όνοµα "Φοίνικες". Εποµένως, όταν µιλάµε για φοινικικό αλφάβητο, είναι πολύ πιθανόν να το παρέλαβαν οι Σηµίτες Φοίνικες από τούς Έλληνες Φοίνικες ή από οποιονδήποτε άλλον Έλληνα, άρα πάλι ήταν ελληνικό. Κάτι ανάλογο συµβαίνει και σήµερα στον ελληνισµό: πολυπληθείς αλλοδαποί, Αλβανοί κυρίως, συρρέουν µαζικά στον ελληνικό χώρο και µάλλον δεν έχουν σκοπό να τον εγκαταλείψουν. Μια µέρα θα έχουµε την κατάληξη που είχαν οι πρόγονοί µας τής Φοινίκης, οι οποίοι δεν πρόσεξαν

Τέλος, ας µην ξεχνάµε ότι το λατινικό και το κυριλλικό, είναι αλφάβητα ελληνικά. Το µεν πρώτο, ένα από τα πολλά τού ελληνικού χώρου, πήραν οι Λατίνοι µέσω τής επαφής τους µε τούς Έλληνες, ενώ το δεύτερο συνέθεσαν Έλληνες [- συγκεκριµένα ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος, κατά την Βυζαντινή Εποχή, ως προσαρµοσµένη στις απαιτήσεις τής σλαβικής γλώσσας παραλλαγή τού ελληνικού αλφαβήτου τής εποχής τους] και το προσέφεραν στους Σλάβους. ∆εν θα ήταν εποµένως υπερβολή εάν λέγαµε ότι ένα µεγάλο µέρος τού πλανήτη µας, ίσως το µεγαλύτερο, γράφει σήµερα µε ελληνικό τρόπο.

ΠΟΙΗΣΗ - ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ - ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Όσες χιλιετίες χρησιµοποιείται γραφή στον ελληνικό χώρο, οι Έλληνες γράφουν και δηµιουργούν λογοτεχνικά αριστουργήµατα. Η "Ιλιάδα" και η "Οδύσσεια" τού Οµήρου, η "Θεογονία" τού Ησιόδου από την Άσκρα τής Βοιωτίας, κ.ά. ήσαν ποιήµατα - και δεν ήσαν τα µόνα, αφού υπήρξαν και προγενέστερα έργα, όπως τού Κινύρα από την Κύπρο, τού Εύµολπου, τα "Ορφικά", κ.ά. ∆εν πρέπει να διαφύγει τής προσοχής µας δε ότι υπήρχαν ακόµη και συγγραφείς διηγηµάτων (επιστηµονικής ή µη) φαντασίας, όπως π.χ. ο Ιαµβούλος, ο επιλεγόµενος "τερατολόγος", κ.ά.

Το θέατρο, σύλληψη καθαρά ελληνική, προϊόν υψηλοτάτων πολιτιστικών διεργασιών, δεν άφησε ασυγκίνητους τούς Έλληνες συγγραφείς, οι οποίοι µεγαλούργησαν στον τοµέα αυτόν. Μολονότι πολλά έργα έχουν χαθεί πλέον, υπάρχουν αρκετά για να µάς δώσουν να καταλάβουµε το πνεύµα και το (υψηλό) επίπεδο τού θεάτρου τής εποχής εκείνης. Έτσι τολµάµε να πούµε πως θεατρική λογοτεχνία νοείται και υπάρχει από την στιγµή κατά την οποίαν οι Έλληνες την δηµιούργησαν και µετά. Το ίδιο συµβαίνει και µε τον φυσικό χώρο τής παρουσιάσεως ενός θεατρικού έργου: το (αµφι-)θέατρο, το οποίο έχει πλέον καθιερωθεί διεθνώς στις ηµέρες µας. Είναι αδιαµφισβήτητο ότι το θέατρο, ως ύπαρξη και µόνον, το έχει αντιγράψει από τούς Έλληνες όλη η υφήλιος. Ειδικά οι µεγάλες µορφές τής δυτικοευρωπαϊκής θεατρικής λογοτεχνίας έχουν αντιγράψει ακόµη και τις τεχνοτροπίες τού θεατρικού λόγου, και συχνά στις λεπτοµέρειές του. Μερικοί µάλιστα, όπως επί παραδείγµατι ο Άγγλος William Shakespeare, οικειοποιήθηκαν αυτούσιους ελληνικούς διαλόγους, κάνοντας απλώς τον κόπο να τούς µεταφράσουν στην γλώσσα τους.

Page 26: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Η Φιλοσοφία και η Λογοτεχνία τών Ελλήνων είναι οι µοναδικές παγκοσµίως που διέθεταν τόσα είδη και τόσες τάσεις. Συχνά συναντάµε γυναίκες οι οποίες επιδίδονται σ' αυτές. Παραδείγµατα: η Φιλαινίς από την Λευκάδα, η Τελέσιλλα από το Άργος, η Θεανώ από το Μεταπόντιο τής Μεγ. Ελλάδας, άλλη Θεανώ από την Λοκρίδα, η Ιππαρχία από την Μαρώνεια τής Θράκης, η Ήριννα από τη νήσο Τήλο, η Σαπφώ από τη Λέσβο, η Πράξιλλα από την Σικυώνα, η Νικοβούλη απ' την Αλεξάνδρεια, η Γαλήνη από την Σµύρνη τής Μ. Ασίας, η Μοιρώ από την πόλη τού Βυζαντίου, η Μυρώ από την Ρόδο, η Παµφίλη από την Επίδαυρο, η Αριγνώτη από την Σάµο, η Μυία από τη Σπάρτη, η Κόριννα ή Κορίννα [η οποία νικούσε συνεχώς τον συµπατριώτη της Πίνδαρο στους ποιητικούς αγώνες] από την Βοιωτία, η Αγαλλίς από την Κέρκυρα, η Αρήτη από την Κυρήνη τής Αφρικής, η Υπατία [στη λήξη τής Αρχαιότητας και στην είσοδο στην Βυζαντινή Εποχή] από την Αλεξάνδρεια, κ.ά.

ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ

Για τούς Έλληνες ως αθλητισµός νοείτο µόνον η άµιλλα µεταξύ ανθρώπων, µια άµιλλα ευγενής, βασισµένη σε κανόνες που απέρρεαν από την ψυχοσύνθεση και τη νοοτροπία τών Ελλήνων. Ήταν η πρώτη φορά που ο Άνθρωπος αντιµετώπιζε επί ίσοις όροις τον Άνθρωπο, και τον σεβόταν. ∆ιότι ο αθλητισµός ήταν κατά κάποιον τρόπο και φιλοσοφική έκφραση. Γιαυτό αρκετοί αθλητές, όπως ο Μίλων από τον Κρότωνα τής Μεγάλης Ελλάδος, ο Χρύσιππος, κ.ά. διακρίνονταν για τις φιλοσοφικές τους επιδόσεις. Κι όλ' αυτά τη στιγµή που οι άλλοι λαοί ως αθλητισµό θεωρούσαν την βία και τη µάχη οπλισµένων ανθρώπων κατά ανυπεράσπιστων ζώων, ζώων εναντίον άλλων ζώων, ενόπλων ανθρώπων εναντίον αόπλων, ή και άγριων σαρκοβόρων θηρίων κατά άοπλων ανθρώπων, σε σκληρές κι αιµατηρές µέχρι θανάτου αναµετρήσεις µέσα στις πολυποίκιλες αρένες µε τούς θεατές να παρακολουθούν τον "αγώνα" διψασµένοι για αίµα.

Το αποκορύφωµα τού ελληνικού αθλητικού πνεύµατος ασφαλώς υπήρξαν οι µεγάλοι πανελλήνιοι αγώνες µε εξέχοντες τούς Ολυµπιακούς [οι οποίοι κατ' επανάληψιν θεσπίζονταν στην απώτατη αρχαιότητα, και για διαφόρους λόγους αδρανούσαν. Η τελευταία τους αναβίωση έγινε το 776 π.Χ.]. Σπουδαίο άθληµα κατά την Αρχαιότητα ήταν και το παγκράτιο, συνδυασµός πάλης και πυγµαχίας, από το οποίον προήλθαν τα συστήµατα αυτοάµυνας τής Άπω Ανατολής [: καράτε, ζίου ζίτσου, τάε κβον ντό, κουνγκ φου, κλπ].

Η επιστήµη σήµερα έχει στη διάθεσή της στοιχεία ικανά να συντηρήσουν την υποψία ότι το νυν "ποδόσφαιρο" είναι ο αρχαίος "επίσκυρος". Συγκεκριµένα, ανακαλυφθείσα στήλη αναπαριστά παίχτες σε - γνώριµες για το σηµερινό ποδόσφαιρο - στάσεις µε την κατοχή µπάλας. Επί πλέον, σε τάφο τού Ε΄ αιώνα προ Χριστού βρέθηκε στην Θάσο δερµάτινη µπάλα, η οποία εκτίθεται στο µουσείο Σαµοθράκης. Μαζί µε την γέννηση τού αθλητισµού εµφανίζεται και ο κατ' εξοχήν ελληνικός αθλητικός χώρος: το στάδιο, το οποίο έµελλε να σηµαδέψει την Ανθρωπότητα στις επόµενες χιλιετίες και µέχρι τις ηµέρες µας.

Στα πλαίσια τής γενικότερης [- αν και όχι ακριβώς] αθλητικής δραστηριότητας ας εντάξουµε και τα επιτραπέζια παιγνίδια. Ένα τέτοιο ήταν το "στοµάχιον", το οποίο συνίστατο στη συναρµολόγηση ειδικών πλακιδίων τα οποία σχηµάτιζαν κάποια εικόνα, σκηνή, µορφή, κλπ? δηλαδή το "puzzle" τών ∆υτικοευρωπαίων. Ανάλογο παιγνίδι ήταν το "πέντε", κάτι σαν τη σηµερινή "τρίλιζα" ή "τριόδι", αλλά σε πιο σύνθετη µορφή.

Κάτι που αξίζει να σηµειώσουµε είναι ότι µερικές φορές οι γυναίκες [- ανάλογα µε τον τόπο καταγωγής τους, µε τα τοπικά ή ατοµικά τους ήθη, κλπ] είχαν µια σχετική παρουσία στις αθλητικές δραστηριότητες. Σε µικρότερο εύρος και βαθµό, βεβαίως, απ' ό,τι οι άνδρες, αλλά πάντως παρουσία.

Page 27: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Στην σηµερινή εποχή διεξάγονται πολλοί διεθνείς αγώνες, µε σπουδαιότερους τούς Ολυµπιακούς οι οποίοι είναι κακέκτυπο τών αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων. Οι Έλληνες αθλητές ποτέ δεν αγωνίστηκαν για πράγµατα ασυµβίβαστα [: αναβολικά, διαφήµιση προϊόντων τής αθλητικής ή άλλης βιοµηχανίας, συνεντεύξεις για λόγους προσωπικής προβολής, µαταιότητα, κλπ] µε το πνεύµα τής ευγενούς άµιλλας.

ΓΛΥΠΤΙΚΗ - ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

∆ύο δραστηριότητες που ταίριαζαν απόλυτα στους Έλληνες. Η Γλυπτική συνελήφθη, αναπτύχθηκε, και τελειοποιήθηκε στον ελληνικό χώρο. Έργα Γλυπτικής έδιναν οι Έλληνες ήδη από την Λίθινη Εποχή. Μάλιστα, στην Βόρειο Ελλάδα και συγκεκριµένως στην περιοχή τής Εορδαίας, η σκαπάνη τής Παλαιοντολογίας υπό την καθοδήγηση τού Νίκου Πουλιανού έχει ανακαλύψει ένα αντικείµενο το οποίο θεωρείται ως ίσως η αρχαιότερη στον κόσµο απόπειρα Γλυπτικής τέχνης από ανθρώπινο πλάσµα, και χρονολογείται σε πολλές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν από σήµερα!

∆υστυχώς πολλά απ' τα σωζόµενα έργα Γλυπτικής, συµπεριλαµβανοµένων 257 τεµαχίων από την Ακρόπολη τών Αθηνών, έχουν κλαπεί από διάφορους Ευρωπαίους και σήµερα κοσµούν µουσεία ή ιδιωτικές συλλογές τής υφηλίου ολόκληρης.

Από την εποχή τού Λίθου ήδη ο Άνθρωπος ζωγράφιζε στους τοίχους τών σπηλαίων. Με τούς Έλληνες όµως η Ζωγραφική έλαβε άλλη όψη κι έφτασε στο απόγειό της. Γνωρίζουµε ότι οι τεχνικές τής ελληνικής ζωγραφικής υπήρξαν πολλές κι εντυπωσιακές. Μία απ' αυτές υπήρξε και το ψηφιδωτό, το οποίο διαδόθηκε ανά την λεκάνη τής Μεσογείου και έγινε ιδιαίτερα δηµοφιλής κατά την Βυζαντινή Εποχή. Μία άλλη ενδιαφέρουσα τεχνική ήταν η φωτοσκίαση, την οποίαν εισήγαγε ο Απολλόδωρος από την Αθήνα τον Ε΄ αιώνα π.Χ. Μια ιδιαίτερη και µοναδική τεχνική στον χώρο τής καλλιτεχνικής δηµιουργίας, αποτελούσαν τα "υαλοθετήµατα", αρκετούς αιώνες προ Χριστού. Επρόκειτο για Ζωγραφική επί υάλου, τον πρόγονο τών σηµερινών "βιτρώ [vitraux]" δηλαδή, µε ποικίλη θεµατολογία. Ένα µικρό δείγµα τής τεχνικής εκείνης είναι η σειρά υαλοθετηµάτων που έχει ανακαλυφθεί στις Κεχριές (Κεγχρεές) Κορινθίας.

ΜΟΥΣΙΚΗ

Η µουσική ως σύλληψη, ως πολιτιστική έκφραση, και ως εφεύρεση µουσικών οργάνων, αποτελούσε κι εξακολουθεί ν' αποτελεί πηγή ζωής για τον ελληνισµό. Οι Έλληνες επινόησαν την πρώτη µουσική γραφή, χρησιµοποιώντας διάφορες παραλλαγές γραµµάτων για να συµβολίσουν τούς ήχους, γραφή η οποία µεταγενέστερα, κατά την Βυζαντινή Εποχή, αντικαταστάθηκε από ένα σύστηµα κυµατοειδών γραµµών. Επίσης εφεύραν πολλά µουσικά όργανα και τα διέδωσαν παντού. Πρόκειται για όργανα που άλλαξαν τον ρου τής Ιστορίας, γνωστά σήµερα µε ελληνικά, δυτικοευρωπαϊκά, ή ασιατικά ονόµατα: το όργανο [: "υδραυλικόν όργανον" ή "ύδραυλις" για τούς Αρχαίους Έλληνες, δηµιούργηµα τού Κτησίβιου από την Μεγάλη Ελλάδα] ή αρµόνιο, η κιθάρα [: µετεξέλιξη τής αρχέγονης µορφής την οποία είχε η αρχαία "κιθάρα". Οι Ισπανοί έχουν συµβάλει πολύ στην µετεξέλιξη αυτήν κατά τούς τελευταίους αιώνες], το κανονάκι [: "κανόνιον" ή "ψαλτήριον κανόνιον" ή απλώς "ψαλτήριον" στους Αρχαίους και Βυζαντινούς Χρόνους], το µπουζούκι [: εξέλιξη τού ταµπουρά, ο οποίος ήταν εξέλιξη τής αρχαίας "πανδούρας" ή "πανδουρίδος"], το σαντούρι [: εξέλιξη αρχαίου µουσικού οργάνου που ονοµαζόταν "πυκτίς" ή "πηκτίς"], η λύρα [: µετεξέλιξη ή και άρδην τροποποίηση τής αρχέγονης µορφής την οποίαν είχε η αρχαιοελληνική λύρα], το λαούτο [: η αρχαία "µάγαδις", σε βυζαντινή και µεταβυζαντινή έκδοση], το ούτι [: βυζαντινή και µεταβυζαντινή τροποποίηση τής αρχαίας κιθάρας], και άλλα συναφή λαϊκά όργανα, διάφορα πνευστά όπως το σουραύλι [: συνδυασµός σύριγγος και αυλού, όσον αφορά την κατασκευή αλλά και την ονοµασία του] ή φλογέρα, ο πλαγίαυλος ή φλάουτο [: εξέλιξη τού αρχαίου πλαγιαύλου, ίσως µε ευρωπαϊκή συµβολή στην οριστική διαµόρφωσή του], το νέι ή νάι [: πιθανώς ώριµη µορφή τού αρχαιοελληνικού "αυλού τού Ορφέως"], ο άσκαυλος ή γκάιντα ή

Page 28: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

τσαµπούνα [: ο αρχαίος "άσκαυλος"], ποικιλόµορφα κρουστά όπως το τύµπανο, οι δίσκοι, τα κρόταλα [- τον Ε΄ αιώνα π.Χ. ο Ίππασος από το Μεταπόντιο τής Μεγάλης Ελλάδας εισήγαγε ένα σύστηµα δίσκων και τυµπάνων ικανό να παράγει διαστήµατα τετάρτης, πέµπτης, και ογδόης], κ.ά. πολλά.

Αξίζει να σηµειωθεί ότι α) έχει ανακαλυφθεί αυλός τού 5500 π.Χ. [: στο ∆ισπηλιό τής Καστοριάς], άλλος αυλός τού 6000 περίπου π.Χ. [: στον Αξό Πέλλας, κοντά στα Γιαννιτσά], αγαλµατίδια τής Λίθινης Εποχής που παριστάνουν άνθρωπο να παίζει άρπα [: στο ∆ιµήνι ή ∆ιµηνιό Μαγνησίας], καθώς και άλλα όργανα [- όπως π.χ. µία ύδραυλις, κλπ] διαφόρων εποχών, και β) από τα έως τώρα αναφερθέντα ελληνικά όργανα έχουν προέλθει άλλα χάρη στις πρωτοβουλίες Ελλήνων και αλλοδαπών, διεθνώς γνωστά και χρησιµοποιούµενα [π.χ. οικογένεια βιολοειδών, µε την συµβολή τών Ιταλών στην διαµόρφωση τών οργάνων αυτών, κ.ά.].

Η ελληνική µουσική και τα ελληνικά µουσικά όργανα έχουν διαδοθεί σε όλη σχεδόν την λεκάνη τής Μεσογείου, στην χερσόνησο τού Αίµου, και στην ∆υτική και Κεντρική Ασία. Αυτός ακριβώς είναι ο λόγος για τον οποίον οι µουσικές τών λαών τής περιοχής αυτής παρουσιάζουν τόσες οµοιότητες µεταξύ τους. Στην Αρχαιότητα - και στο Βυζάντιο - οι Έλληνες εφάρµοζαν το ασυγκέραστο σύστηµα µουσικής? ένα πολύ δηµιουργικό σύστηµα αφού, εκτός από τόνους και ηµιτόνια, περιλάµβανε και µικροτόνους [: διαστήµατα µικρότερα τού ηµιτονίου]. Τούς τελευταίους αιώνες όµως, χάρη στις άοκνες προσπάθειες διαφόρων ∆υτικοευρωπαίων, έχει επιβληθεί σε όλη την Ευρώπη και την Αµερική το συγκερασµένο σύστηµα, το γνωστό παγκοσµίως σύστηµα τών τόνων και τών ηµιτονίων, χωρίς µικροτόνους, ένα σύστηµα φτωχό, το οποίο έχει επιβληθεί και στην Ελλάδα [ - µε τον ίδιο τρόπο έχει επιβληθεί διεθνώς, και ιδίως στην Ελλάδα, η πολιτική Γερµανίας / Αµερικής / Βρεττανίας / Γαλλίας / Ισραήλ / Ιταλίας / Ρωσσίας / Κίνας / Ολλανδίας / κ.ά.]. Ακόµη και µε συγκερασµένο σύστηµα όµως, η ελληνική µουσική είναι ανώτερη από την δυτικοευρωπαϊκή? το µαρτυρούν η ποικιλία και η πολυµορφία τών ρυθµών [: 2/4, 3/4, 4/4, 5/4, 4/8, 5/8, 7/8, 9/8, 10/8, 11/8, 15/8, 11/16, κλπ] καθώς και η εκφραστικότητα τής λαϊκής και τής παραδοσιακής µας µουσικής [που πολύ εσφαλµένα ορισµένοι νοµίζουν ότι είναι τουρκική ή αραβική. Λάθος! Οι οµοιότητες οφείλονται στο ότι οι Τούρκοι και οι Άραβες υιοθέτησαν την ελληνική µουσική]. Παράλληλα, µαζί µε την µουσική διαδόθηκαν και οι ελληνικοί χοροί ανά τους λαούς.

∆εν πρέπει να µάς διαφεύγει ότι πολλά θεατρικά έργα ήσαν εµµελή [< εν + µέλος (= µουσική)], δηλαδή είχαµε µουσικό θέατρο, είδος το οποίο ευδοκίµησε στην ελληνική αρχαιότητα και το οποίο, όπως έχει αποδειχθεί, συνεχίστηκε και επί Βυζαντίου. Από την Αναγέννηση και µετά όµως, οι Ιταλοί, οι οποίοι το έµαθαν από τούς Έλληνες, το εισήγαγαν ως ιταλική (!) µορφή τέχνης µε την ονοµασία "όπερα" [: το "µελόδραµα" δηλαδή] και "οπερέτα". Επειδή κατά την Αρχαιότητα οι Έλληνες ήξεραν ότι οι µουσικοί φθόγγοι εµπεριέχουν ενέργεια, πράγµα το οποίο σήµερα έχει αποδειχθεί ότι ισχύει, αξιοποιούσαν την ενέργεια αυτή στον εξής τοµέα: χρησιµοποιούσαν την µουσική ως µέθοδο θεραπείας ψυχικών ασθενειών. Προς τούτο υπήρχαν ειδικοί χώροι όπου οι γιατροί ασκούσαν την ιδιαίτερη αυτή τέχνη τους. Οι δε Αριστόξενος από τον Τάραντα τής Μεγ. Ελλάδος, µεγάλος µουσικοφιλόλογος, και Αριστοτέλης, έχοντας µελετήσει βαθύτατα την µουσική, εδίδασκαν πώς αυτή επηρεάζει τον Άνθρωπο.

ΚΕΡΑΜΙΚΗ - ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ - ΚΟΣΜΗΜΑΤΟΤΕΧΝΙΑ - ΥΑΛΟΥΡΓΙΑ

Οι τέχνες αυτές αναπτύχθηκαν πολύ από την Εποχή τού Λίθου ήδη. Στη Θεσσαλία, παραδείγµατος χάριν, έχουν ανακαλυφθεί µερικά από τα αρχαιότερα κεραµικά έργα τού κόσµου, ηλικίας επτά χιλιάδων ετών. Παρόµοια πράγµατα συµβαίνουν και σε άλλους τόπους [: σε νησιά τού Αιγαίου, και αλλού]. Η Αγγειοπλαστική κυριολεκτικά θριάµβευσε στα χέρια τών Ελλήνων. Έχουµε αποδείξεις δηµιουργηµάτων ήδη τής Εποχής τού Λίθου, όπως και µε την Κεραµική. Αξίζει να επισηµάνουµε εδώ

Page 29: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

και µια άλλη παράµετρο τής ελληνικής Αγγειοπλαστικής: γενικά τα ελληνικά αγγεία απεικονίζουν σηµαντικές στιγµές από την ζωή, τις τέχνες, τις επιστήµες, το εµπόριο, τη θρησκεία, και όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες τού ελληνικού έθνους, δίνοντάς µας πολύτιµες πληροφορίες για τον βίο κατά τις διάφορες αρχαίες εποχές.

Ως τα πιο ωραία - ή ως κάποια από τα πιο ωραία - κοσµήµατα τού κόσµου θεωρούνται εκείνα που κατασκευάζονταν στον Τάραντα τής Μεγ. Ελλάδος, και σε ορισµένες πόλεις τού Ευξείνου Πόντου. Ο µελετητής καταπλήσσεται µε την έµπνευση τών τεχνιτών, µε την πολυπλοκότητα τών σχεδίων και µε τον υψηλό βαθµό δυσκολίας κατασκευής λόγω τού µικρού µεγέθους τών κοσµηµάτων.

Στην Πελοπόννησο προ τού 1500 π.Χ. αρχίζει η κατεργασία τού γυαλιού, η οποία φαίνεται ότι συνεχίστηκε κατά τούς αιώνες που ακολούθησαν. Επί Ρωµαιοκρατίας, µάλιστα, αρχίζουν δειλά δειλά να κάνουν την εµφάνισή τους τα γυαλιά οφθαλµών, οµµατογυάλια, αφού ήδη µερικούς αιώνες νωρίτερα ήταν γνωστή η χρήση τών φακών [βλ. Φυσική]. Η χρήση τού γυαλιού δεν άφησε ασυγκίνητους ούτε τούς ζωγράφους, οι οποίοι παρουσίαζαν διάφορες συνθέσεις τους επάνω σ' αυτό το υλικό [βλ. Ζωγραφική].

Για να αναπτυχθούν όµως και να διαδοθούν τόσο λεπτές τέχνες, απαιτούντο και εξελιγµένα όργανα επεξεργασίας τών ανάλογων υλικών. Ένα από τα διαπιστωµένα τέτοια όργανα, χρήσιµο εργαλείο για τούς τεχνίτες όλων τών παραπάνω κατηγοριών δηµιουργίας, ήταν ο τόρνος. Σήµερα είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε ότι οι τεχνίτες τού πέµπτου ήδη αιώνος προ Χριστού χρησιµοποιούσαν τον ανάλογο τόρνο για σχεδόν κάθε µία περίπτωση υλικού.

ΓΕΩΡΓΙΑ

Ήδη το 7000 π.Χ. ήταν ανεπτυγµένη η γεωργία, όπως αποδεικνύεται και από τις ανασκαφές στην Νέα Νικοµήδεια Ηµαθίας, στην Χοιροκοιτία τής Κύπρου, και αλλού. Αλλά και σε όποια ανασκαφή διεξαχθεί σε χώρο όπου κατοικούσαν Έλληνες ήδη αρκετές ή πολλές χιλιετίες προ Χριστού, είναι αδύνατον να µην ανακαλυφθούν γεωργικά προϊόντα, λάδι, κρασί, όσπρια, δηµητριακά, κ.ά. πολλά, σε όλες τις ελληνικές περιοχές, όπως έχει αποδείξει η αρχαιολογική σκαπάνη. Στα τέλη τής δεκαετίας τού 1990, κατά την διάρκεια ανασκαφών, ανακαλύφθηκαν σπόροι σιταριού πολύ καλά φυλαγµένοι κι αποθηκευµένοι. Αυτό προϋποθέτει την γνώση τής καλλιέργειας και τής επεξεργασίας τού σίτου. Πρόκειται δε, σύµφωνα µε τούς ειδικούς, για σιτοκαλλιέργεια η οποία ανάγεται σε εποχές προγενέστερες τής εµφάνισης τών λαών τής Μεσοποταµίας και τής Αιγύπτου, και άρα τού πολιτισµού τους, πολλές χιλιετίες προ Χριστού. Έτσι, αµφισβητείται και καταρρίπτεται η θεωρία κάποιων οι οποίοι πίστευαν ότι η καλλιέργεια τού σίτου διαδόθηκε από την Μεσοποταµία ή την Αίγυπτο στους Έλληνες? µάλλον το αντίθετο συνέβη, οι Έλληνες δίδαξαν την καλλιέργεια τού σίτου ή και γενικώς την Γεωργία στους άλλους λαούς. Προ τού 1200 π.Χ., στην αποξηραµένη σήµερα λίµνη Κωπαΐδα τής Βοιωτίας, είχαν εκτελεσθεί αποστραγγιστικά έργα [: από τα µεγαλύτερα στον αρχαίο κόσµο] για την βελτίωση τής ποιότητας τού εδάφους ώστε να αποδοθεί αυτό προς καλλιέργεια, αλλά και για την απαλλαγή τής περιοχής από τα ανεπιθύµητα έλη.

Επειδή σε πολλές περιοχές το γόνιµο έδαφος δεν αφθονούσε, οι κάτοικοι τών περιοχών εκείνων φρόντιζαν να αξιοποιούν την παραµικρή καλλιεργήσιµη επιφάνεια γης. Γιαυτό συχνά εφάρµοζαν την κλιµακωτή καλλιέργεια σε κεκλιµένες επιφάνειες, π.χ. στις βουνοπλαγιές, δηλαδή την χρήση βαθµίδων οι οποίες ήταν αναλήµµατα ή πεζούλια, ώστε να συγκρατείται και να είναι εκµεταλλεύσιµο το χώµα.

Page 30: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Μπορούµε εποµένως να πούµε ότι οι λαοί οι οποίοι ήλθαν σ' επαφή µε τούς Έλληνες έµαθαν την γεωργία, και γενικότερα την αξιοποίηση και τη χρήση τής γης.

ΙΣΤΟΡΙΑ - ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ - ∆ΗΜΟΓΡΑΦΙΑ

Πρόκειται για επιστήµες οι οποίες έχουν άµεση σχέση µεταξύ τους. Πολλοί ιστορικοί εξ άλλου ήταν και γεωγράφοι ή εθνογράφοι. Ένα πλήθος τέτοιων Ελλήνων µελέτησε συστηµατικά τον τότε γνωστό κόσµο: ο Θουκυδίδης από την Αθήνα [: πατέρας, µαζί µε τον Αριστοτέλη τον Σταγιρίτη, τής Πολιτικής επιστήµης, και τού οποίου το έργο έχει αναγνωρισθεί διεθνώς και θεωρείται αξεπέραστο έως σήµερα], ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό τής Μικράς Ασίας, ο Πυθέας από την Μασσαλία, ο Ξενοφών από την Αθήνα και ο Νέαρχος από την Κρήτη, οι οποίοι αν και - όπως θα λέγαµε σήµερα - στρατιωτικοί [- ο Νέαρχος ναύαρχος υπό τις διαταγές τού Μεγάλου Αλεξάνδρου], διέπρεψαν ως εθνογράφοι και γεωγράφοι, ο Πολύκλειτος από την Λάρισα, ο Καλλισθένης από την Όλυνθο, ο Έφορος από την Κύµη τής Αιολίδος [: στη Μ. Ασία], ο ∆ικαίαρχος από την Μεσσήνη τής Μεγάλης Ελλάδας, ο ∆ηµήτριος ο Φαληρεύς απ' την Αθήνα, ο Νυµφόδωρος απ' την Αµφίπολη τής Μακεδονίας, συνώνυµος Νυµφόδωρος από τις Συρακούσες, ο Εύδοξος από την Κύζικο [στην Προποντίδα], ο Αρτεµίδωρος από την Έφεσο, ο Πολύβιος από τη Μεγαλόπολη τής Αρκαδίας, ο Στράβων από την Αµάσεια τής Μ. Ασίας, ο Πλούταρχος από την Χαιρώνεια τής Βοιωτίας, ο ∆ιόδωρος ο Σικελιώτης, ο Παυσανίας από τη Μαγνησία τής Μ. Ασίας, ο ∆ωσιάδας απ' την Κρήτη, ο Μαρκιανός από την Ηράκλεια τής Μ. Ασίας [- στα παράλια τού Ευξείνου Πόντου], κ.ά. πολλοί. Ο µέγας φιλόσοφος Αναξίµανδρος από την Μίλητο, αξιοποιώντας τις πλούσιες αστρονοµικές και άλλες γνώσεις του, σχεδίασε τον έκτο αιώνα π.Χ. τον πρώτο γεωγραφικό χάρτη τής Γης, στον οποίο προσδιόριζε την περίµετρο ξηράς και θάλασσας, και ο οποίος βελτιώθηκε κατά τρόπο θαυµαστό από τον Εκαταίο τον Μιλήσιο. Επίσης εξέδωσε την πρώτη γεωγραφία µε την ονοµασία "Γης περίοδος". Παράλληλα πρώτος χρησιµοποίησε τον γνώµονα, αστρονοµικό και γεωγραφικό όργανο το οποίο ο Πυθέας τον ∆΄ προ Χριστού αιώνα τροποποίησε ώστε να µπορεί να υπολογίζει το γεωγραφικό πλάτος διαφόρων τόπων. Πράγµατι, όργανα σαν τον γνώµονα στάθηκαν αρωγοί στις µακρινές εξορµήσεις τού Πυθέα, ο οποίος ταξίδεψε µέχρι την Βρεττανία και ίσως [- εάν αυτή είναι η αναφερόµενη από τον Πυθέα ως "Θούλη":] την Ισλανδία. Τις δε πόλεις τις οποίες περιέγραφε ο σπουδαίος αυτός γεωγράφος, συνήθιζε να τις ορίζει µε βάση το γεωγραφικό τους πλάτος. Ο Πυθέας, τέλος, υπήρξε εκείνος ο οποίος έκανε γνωστό στο ευρύ κοινό το "ρεύµα τού Κόλπου", την διαρκή ηµέρα κατά τις θερινές τροπές στις βορειότατες περιοχές τής Ευρώπης [: Θούλη - Ισλανδία], κλπ. Περίπου την ίδια εποχή ο συµπατριώτης του Ευθυµένης, από τη Μασσαλία επίσης, έγραψε βιβλίο στο οποίο περιέγραφε την πλεύση του στον Ατλαντικό Ωκεανό. Ο φιλόσοφος ∆ηµόκριτος από τα Άβδηρα, Ε΄ έως ∆΄ αιώνας π.Χ., πέθανε σε ηλικία εκατό περίπου ετών και, ταξιδεύοντας σε Ευρώπη, Ασία, και Αφρική, συνέλεγε πληροφορίες για τις χώρες και τούς λαούς που συναντούσε.

Ο ∆ικαίαρχος εξέδωσε τον ∆΄ προς Γ΄ π.Χ. αιώνα χάρτες σχεδιασµένους µε ριζοσπαστικό για την εποχή του τρόπο. Ήταν µία νέα µέθοδος χαρτογράφησης µε την εισαγωγή ορθοκανονικού συστήµατος συντεταγµένων, το οποίον ο Γάλλος Καρτέσιος [: εξελληνισµένος τύπος τού "Rene Descartes"] παρουσίασε τον δέκατο έβδοµο αιώνα ως δικής του επινοήσεως. Ας σηµειωθεί ότι ο - µεταξύ άλλων ιδιοτήτων του - φιλόσοφος Καρτέσιος ήταν γνώστης τής ελληνικής γραµµατείας και τής ελληνικής επιστήµης τών Αρχαίων Χρόνων. Ο ∆ηµήτριος ο Φαληρεύς, µολονότι πολιτικός και φιλόσοφος, επιδόθηκε σε πράξεις πολιτικογεωγραφικού ενδιαφέροντος [- π.χ. διενεργώντας τον ∆΄ π.Χ. αιώνα την πρώτη γνωστή απογραφή πληθυσµού]. Ο Εύδοξος από την Κύζικο πραγµατοποίησε τον περίπλου τής Αφρικής. Ο Πολύβιος, Β΄ αι. π.Χ., πολυταξιδεµένος και ειδικά στην ευρωπαϊκή ήπειρο, άφησε µεγάλο έργο, στο οποίο περιλαµβανόταν και γεωδαιτικού περιεχοµένου υλικό.

Ωστόσο, πατέρας τής Γεωδαισίας µπορεί να θεωρηθεί ο σπουδαίος µηχανικός Ήρων από την Αλεξάνδρεια, τον πρώτο π.Χ. µε πρώτο µετά Χριστόν αιώνα. Ειδικά η διόπτρα, όργανο δικής του κατασκευής, αστρονοµικής και γεωδαιτικής χρήσεως, έµελλε να είναι το πιο εύχρηστο και ανεπτυγµένο όργανο στον χώρο τής Γεωδαισίας µέχρι τον δέκατον έκτο αιώνα! Ο δε Ξεναγόρας, µάλλον τον Α΄ ή Β΄ αιώνα µ.Χ., µετρούσε το ύψος τών ορέων µε κάποια µέθοδο και µε όργανα δικής του εµπνεύσεως. Ο Ελληνο-Ρωµαίος Μαρίνος από την Τύρο, ο οποίος έζησε στην Ρόδο µάλλον τον Α΄ αι. µ.Χ., βελτίωσε τούς χάρτες τής εποχής του εισάγοντας στην παγκόσµια χαρτογραφία την χρήση τής

Page 31: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

κυλινδρικής προβολής. Αυτός διαίρεσε την Γη σε µεσηµβρινούς εκ τών οποίων ο πρώτος περνούσε από τις δυτικές Κανάριες Νήσους. Ο Φλαµανδός Gerard Kremer, πιο γνωστός ως "Mercator", τον δέκατο έκτο αιώνα µ.Χ. ιδιοποιήθηκε την επινόηση τού Μαρίνου παρουσιάζοντάς την ως δική του! Και ο Ιταλός Paolo Toscanelli τον δέκατο πέµπτο αιώνα αντέγραψε τα επιτεύγµατα τού Μαρίνου, αλλά τουλάχιστον - προς τιµήν του - αυτός το οµολόγησε. Ο Πλούταρχος ασχολήθηκε µε την προσωπική ιστορία διαφόρων προσωπικοτήτων τής Αρχαιότητος. Στο έσχατο όριο τής Αρχαιότητος, ή µάλλον στην απαρχή τής Βυζαντινής Εποχής, ο Μαρκιανός εξέδραµε στην Κίνα και έκανε κάποιες νύξεις για την Αυστραλία. Λαµβάνοντας υπ' όψιν µας την τεχνολογική πρόοδο κατά την αρχαία εποχή, το πνεύµα αναζητήσεως που πάντα διέκρινε κι εξακολουθεί να διακρίνει τον Έλληνα, και το γεγονός ότι ήδη αυτός έκανε µεγάλες περιοδείες σε πολλούς ωκεανούς κι έκανε νύξεις για υπερπόντιες ηπείρους ή νήσους, τείνουµε να θεωρήσουµε ως πολύ βάσιµη την εικασία ότι είχε διαπλεύσει από νωρίς τον Ατλαντικό για να βρεθεί στην αµερικανική ήπειρο. Την άποψη αυτή ενισχύουν κάποια - ίσως όχι λίγα ή µεµονωµένα πλέον - ευρήµατα σε πολλές χώρες τής Αµερικής, κυρίως τής Νοτίου.

Μία πρώιµη µορφή εφηµερίδας εµφανίστηκε την εποχή τού Μεγάλου Αλεξάνδρου, όταν οι γραµµατείς του Ευµένης από την Καρδία τής [Ανατολικής] Θράκης, Ερµόλαος ο Κορίνθιος, Στράττις από την Όλυνθο, κ.ά. επιµελούντο την σύνταξη και έκδοση χρονικών, τών γνωστών "βασιλείων εφηµερίδων". Πολλοί άλλοι Έλληνες όµως, σε προγενέστερες και µεταγενέστερες εποχές, επιδόθηκαν στην σύνταξη παρόµοιων χρονικών. Ο Μέγας Αλέξανδρος, επίσης, διέθετε οργανωµένη τοπογραφική - χωρογραφική υπηρεσία.

Πάνω απ' όλα όµως δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι ο Όµηρος µάς παραθέτει αµέτρητα στοιχεία εθνογραφικού, γεωγραφικού, ιστορικού ενδιαφέροντος και περιεχοµένου. Πάντως, γνωστόν είναι ότι σχεδόν όλοι οι Έλληνες ιστορικοί, γεωγράφοι, βιογράφοι, εθνογράφοι, κλπ τών Αρχαίων Χρόνων άφησαν σπουδαίο συγγραφικό έργο, το οποίο δυστυχώς έχει για πολλούς λόγους χαθεί πια κατά το µεγαλύτερό του µέρος.

∆ΙΚΑΙΟΣΥΝΗ - ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

Το µεγάλο κατόρθωµα και ταυτόχρονα η µεγάλη προσφορά τών Ελλήνων ήταν ότι δηµιούργησαν την έναρχη κοινωνία. Όχι µια οποιαδήποτε κοινωνία στην οποία έχει επικρατήσει µια οποιασδήποτε µορφής Εξουσία, αλλά µία κοινωνία η οποία λειτουργεί µε συγκεκριµένους κανόνες, και τής οποίας η Αρχή [- σε αντιδιαστολή προς την Εξουσία] πηγάζει από τον προορισµό τών µελών τής κοινωνίας και συγχρόνως τα αγκαλιάζει? Αρχή η οποία υπηρετεί έτσι την ίδια την κοινωνία. Σπουδαίοι νοµοθέτες καθόρισαν τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες ζούσε και ανέπνεε η έναρχη κοινωνία. Κύριο δε µέληµά τους ήταν να ορίσουν το νόηµα και το περιεχόµενο τής ∆ικαιοσύνης και να θέσουν τούς όρους οι οποίοι θα διέπουν την απονοµή της.

∆είγµατα συγκρότησης δικαστηρίων [αξιοζήλευτου επιπέδου, µπορούµε να πούµε] και απονοµής δικαιοσύνης έχουµε ήδη από τα οµηρικά έπη. Είναι γενικά διαπιστωµένο ότι η λειτουργία τής ∆ικαιοσύνης κατά τα ελληνικά πρότυπα υπήρξε καθοριστικής σηµασίας για την πορεία τής Ανθρωπότητας. Σήµερα σε όλη την Γη επικρατούν συστήµατα νοµοθετικά και δικαστικά [: νοµοθέτες, νόµοι, ∆ίκαιο, δικαστήριο, δικηγόροι, ακροαµατική διαδικασία, κλπ] µε βάση την ελληνική αντίληψη περί ελευθερίας λόγου και σκέψεως. Και παντού τιµώνται µορφές παγκοσµίου αξίας, όπως ο Σόλων ο Αθηναίος, ο Λυκούργος από την Σπάρτη, ο Χαρώνδας από την Κατάνη τής Μεγ. Ελλάδας, ο Κλεισθένης από την Αθήνα, κ.ά. Στην Αρχαιότητα οι Έλληνες νοµοθέτες έχαιραν εκτιµήσεως και σεβασµού µεταξύ τών τότε γειτονικών µας λαών, και συχνά αναλάµβαναν να συντάξουν τούς νόµους τών λαών εκείνων. Ο Ερµόδωρος, για παράδειγµα, συνέταξε την ∆ωδεκάδελτο τής Ρώµης, σύστηµα νόµων σαφώς επηρεασµένο από εκείνο τής Γόρτυνος Κρήτης.

Page 32: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΑ - ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑ

Για να πραγµατοποιηθούν τόσες συστηµατικές και οµαδικές εξορµήσεις Ελλήνων προς µακρινούς τόπους, συµπεραίνουµε ότι πρωτίστως απαιτείτο καλή γνώση τών κλιµατικών συνθηκών. Έτσι, από τα οµηρικά ήδη έπη βλέπουµε ότι είχε αρχίσει να γίνεται γνωστή η αξία τής συστηµατικής µελέτης τής ατµόσφαιρας και τών φαινοµένων αυτής. Πρέπει να υπήρξαν πολλοί οι οποίοι ήδη κατά την δεύτερη χιλιετία προ Χριστού επιδόθηκαν στη µελέτη κλιµατικών και µετεωρολογικών φαινοµένων, αλλά δεν έχουµε συγκεκριµένα στοιχεία για εκείνους. Τα γραπτά κείµενα που έχουµε στην διάθεσή µας µάς πληροφορούν ότι τον έκτο προ Χριστού αιώνα οι Αναξίµανδρος και Αναξιµένης από τη Μίλητο, και έναν αιώνα αργότερα ο Αναξαγόρας από τις Κλαζοµενές [ή τούς Κλαζοµενούς] τής Μικράς Ασίας, ερµήνευσαν φαινόµενα όπως είναι ο αέρας, η βροχή, το χιόνι, το χαλάζι, τα νέφη, κλπ. Ο Αναξιµένης επί πλέον ερµήνευσε την ίριδα ή ουράνιο τόξο.

Οι θεωρίες τους εκλάπησαν από τον Βρεττανό Νεύτωνα [- Νεύτων: εξελληνισµένος τύπος τού "Isaac Newton"], τον επίσης Βρεττανό Stephen Hales, και άλλους. Κατά τον Ε΄ π.Χ. αιώνα ο Ευκτήµων, έχοντας µελετήσει το κλίµα διαφόρων ελληνικών περιοχών, εξέδωσε σχετική πραγµατεία. Τα µετεωρολογικά φαινόµενα απασχόλησαν και τον Αριστοτέλη, από τον οποίο δεν είχε αφεθεί αναξιοποίητη ούτε η µελέτη τής συµπεριφοράς ορισµένων εντόµων, π.χ. τών µελισσών, τα οποία επιδεικνύουν χαρακτηριστική αντίδραση στις επερχόµενες καιρικές µεταβολές. Ο Αριστοτέλης παρέλαβε όλον τον όγκο γνώσεων Κλιµατολογίας και Μετεωρολογίας από µελετητές προηγούµενων γενεών, επέφερε βελτιώσεις, έκανε συστηµατική καταγραφή τους, και τις εξέδωσε, ώστε η Ανθρωπότητα τις χρησιµοποιούσε µέχρι και τρεις τέσσερις αιώνες πριν από τις ηµέρες µας. ∆ίκαια, εποµένως, θεωρείται πατέρας τών επιστηµών αυτών.

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Τύρταµος ή Θεόφραστος από την Ερεσό τής Λέσβου βελτίωσε τις µετεωρολογικές παρατηρήσεις προγενεστέρων του µελετητών, και εξέδωσε αρκετά συγγράµµατα σχετικού περιεχοµένου. Ο Ζήνων ο Κιτιεύς από την Κύπρο, ∆΄ έως Γ΄ π.Χ. αι., παραδεχόταν ότι η ατµόσφαιρα τής Γης είναι σφαιρική κι έχει πεπερασµένο ύψος, άποψη πλήρως αποδεδειγµένη επιστηµονικώς σήµερα. Παράλληλα έδωσε πολύ ώριµη ερµηνεία τού σχηµατισµού τής βροχής. Ο Μέγας Αλέξανδρος έστειλε στα βάθη τής Ασίας επιστηµονική οµάδα µε σκοπό την συλλογή επιστηµονικών πληροφοριών που αφορούσαν στο κλίµα τής περιοχής. Ο ∆οσίθεος από το Πηλούσιο τού Νείλου επίσης ασχολήθηκε τον Γ΄ π.Χ. αι. µε τις µετεωρολογικές παρατηρήσεις. Ο Φίλων ο Βυζάντιος, Γ΄ έως Β΄ αι. π.Χ., κατασκεύασε το "θερµοσκόπιο", ειδικό όργανο για µετρήσεις τής θερµότητας τού περιβάλλοντος. Ο Ήρων από την Αλεξάνδρεια, κατά τον Α΄ µετά Χριστόν αιώνα χρησιµοποιούσε την "λιβάδα", δικής του κατασκευής θερµοσκόπιο. Κάπως πιο συστηµατικές απόπειρες πρόγνωσης τού καιρού ανέγραφαν οι αρχαίοι επιστήµονες σε ειδικό τύπο ηµερολογίων, τα "παραπήγµατα", όπου καταχωρούντο µετεωρολογικές παρατηρήσεις. Εκτός εκείνου, είχαν συντάξει ανεµολόγιο, δηλαδή πλήρη κατάλογο µε την περιγραφή ανέµων.

ΒΙΟΛΟΓΙΑ - ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΑ - ΙΑΤΡΙΚΗ - ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ - ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζοµενές τής Μ. Ασίας, ο Αριστοτέλης από τα Στάγιρα τής Χαλκιδικής, ο Ιπποκράτης από την Κω, και άλλοι εξήγησαν την εσωτερική δοµή και την αναπαραγωγή τών οργανισµών, καθώς επίσης και την κληρονοµικότητα. Ειδικά ο Αναξαγόρας, Ε΄ αιώνας π.Χ., εδίδασκε ότι η ζωή γεννήθηκε µέσα στο νερό. Κατά τον ∆΄ αιώνα µετά Χριστόν, στο µεταίχµιο µεταξύ Αρχαιότητος και Βυζαντίου, ο Μέγας Βασίλειος από την Καισάρεια τής Μικράς Ασίας πραγµατοποίησε εµπεριστατωµένες µελέτες και τελικώς διατύπωσε τούς νόµους τής κληρονοµικότητας. Οι επιστηµονικές απόψεις όλων εκείνων τών Ελλήνων έχουν µεταδοθεί σήµερα στους Ευρωπαίους και έχουν λάβει οριστική µορφή: την θεωρία τών χρωµοσωµάτων, την θεωρία τού Τσεχοαυστριακού Gregor Mendel, κλπ. Ο Αναξίµανδρος από τη Μίλητο περιέγραψε την ανθρωπολογική εξέλιξη τού ανθρωπίνου είδους, ο Αριστοτέλης διατύπωσε την θεωρία τής εξελίξεως τής ζωής, και ο Εµπεδοκλής από τον Ακράγαντα εξέφρασε την άποψη ότι τα όργανα τού ανθρώπινου σώµατος, ατελή στην αρχή, εξελίσσονται και βελτιώνονται? ιδέες οι οποίες σε µεγάλο βαθµό ελήφθησαν υπ' όψιν κατά τον δέκατο ένατο αιώνα από τον Βρεττανό Charles Robert Darwin [ή, επί το ελληνικότερον, "∆αρβίνο"] για την διατύπωση δικής του θεωρίας, µε την οποία βεβαίως διαφωνούν

Page 33: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

πολλοί σύγχρονοι επιστήµονες. Ο Αδαµάντιος από την Αλεξάνδρεια, έκανε τον τέταρτο µετά Χριστόν αιώνα µελέτες επί τής φυσιογνωµίας και τών ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών τών Ελλήνων, και κατέληξε στο συµπέρασµα ότι το γένος τών Ελλήνων ήταν ανθρωπολογικώς ενιαίο από την εποχή τού Ωγύγου.

Όταν οι άλλοι λαοί τής Αρχαίας Εποχής είχαν αναγάγει την δεισιδαιµονία, την µαγεία, και τούς εξορκισµούς σε τρόπο ζωής αλλά και αντιµετώπισης τών ασθενειών, οι Έλληνες διαµόρφωναν το νόηµα, το περιεχόµενο και την χρήση τής έννοιας "Ιατρική", ήδη τα πανάρχαια χρόνια. Αρκεί να σκεφθούµε ότι στα οµηρικά έπη απαντώνται δεκάδες ιατρικών όρων. Κατά την ελληνική αντίληψη περί Ιατρικής, ο γιατρός ερευνά και καταπολεµά την αιτία τού προβλήµατος υγείας? όχι απλώς και µόνο το σύµπτωµα. Επί πλέον ο γιατρός είναι ψυχικά συνδεδεµένος µε τον ασθενή του, και συµπάσχει µαζί του, ιδίως όταν η νόσος είναι ανίατη [- "ξυνάγχεσθαι", έλεγε ο σπουδαίος Αρεταίος από την Καππαδοκία]. Εδώ πρέπει να γίνει γνωστό ότι στην Ιατρική υπήρχαν σχολές [: τάσεις, επιστηµονικά ρεύµατα, παρατάξεις], συχνά αντιπαρατιθέµενες µεταξύ τους? όπως ακριβώς συνέβαινε και στην Φιλοσοφία δηλαδή. Άλλωστε και η Ιατρική ήταν φιλοσοφία για τούς Έλληνες. Είναι χαρακτηριστικό ότι τις συνταγές ή τον τρόπο παρασκευής φαρµάκων, και τις περιγραφές και τις θεραπείες ασθενειών, οι Έλληνες συχνότατα τις έγραφαν υπό µορφήν ποιήµατος ή άλλων λογοτεχνηµάτων. Άλλη συνήθειά τους ήταν η σύνταξη καταλόγων µε φάρµακα, η κατάταξη ασθενειών σε κατηγορίες, η συστηµατική µελέτη και ταξινόµηση τών γνώσεων τις οποίες παρέσχαν προηγούµενοι γιατροί, κλπ.

Μια πρώιµη µορφή νοσοκοµείου αποτελούσαν τα Ασκληπιεία [τών οποίων το πρώτο ιδρύθηκε τον έκτο π.Χ. αιώνα στην Τρίκκη τής Θεσσαλίας] και τα Αµφιαράεια (ή Αµφιάρεια), γνωστά θεραπευτήρια, ειδικά κέντρα αποκαταστάσεως τής υγείας, κάτι µεταξύ ιερών και νοσοκοµείων, ως φόρος τιµής στον Ασκληπιό και τον Αµφιάραο αντιστοίχως. Αιώνες αργότερα, συγκεκριµένα τον ∆΄ µ.Χ., ο Μέγας Βασίλειος από την Καισάρεια τής Καππαδοκίας, Μικρά Ασία, ιδρύει το παγκοσµίως πρώτο δηµόσιο νοσοκοµείο. Πατέρες γενικά τής Ιατρικής θεωρούνται ο Ασκληπιός, η σύζυγός του Ηπιόνη, γιατρός επίσης, καθώς και όλη η οικογένεια τού Ασκληπιού, ως θεοποιηµένες µορφές. Επίσης ο Αµφιάραος από το Άργος περί τον όγδοο προ Χριστού αιώνα. Πρωτεργάτες τής Παθολογίας, τής Ανατοµίας, και τής Χειρουργικής θεωρούνται ο Αλκµαίων (ή Αλκµέων) από τον Κρότωνα τής Μεγάλης Ελλάδος, έκτος αιώνας π.Χ., ο Ευρυφών από την Κνίδο τής Μικράς Ασίας, Ε΄ αιώνας π.Χ., ο ∆ιογένης από την Απολλωνία, µάλλον τής Κρήτης, τον Ε΄ π.Χ. αιώνα, ο Ηρόδικος από την Σηλυβρία τής Θράκης, στην Προποντίδα, Ε΄ αιώνας π.Χ., ο Άκρων απ' τον Ακράγαντα τής Μεγ. Ελλάδας, Ε΄ αι. π.Χ., ο Πραξαγόρας από την Κω τον ∆΄ π.Χ. αι, ο Ηρόφιλος από την Χαλκηδόνα τής Μ. Ασίας, ∆΄ αι. π.Χ., ο Αιγίµειος από την Ήλιδα τής Πελοποννήσου, ∆΄ αι. π.Χ., ο ∆ιοκλής από την Κάρυστο τής Εύβοιας, ∆΄ προς Γ΄ αι. π.Χ., ο Αριστογένης από την Κνίδο, Γ΄ αι. π.Χ., ο ∆ηµήτριος από την Απάµεια τής Βιθυνίας στην Μ. Ασία, Γ΄ αιώνας π.Χ., ο Ερασίστρατος από τη νήσο Κέα, την ίδια εποχή, ο Γλαυκίας από τον Τάραντα τής Μ. Ελλάδας, Β΄ αι. π.Χ., ο Ασκληπιάδης από την Προύσα τής Μ. Ασίας, Β΄ προς Α΄ π.Χ. αιώνα, ο Σώστρατος από την Αλεξάνδρεια τον Α΄ π.Χ. αι., ο Φιλόξενος Κλαύδιος την ίδια εποχή, ο Χρύσερµος από την Κόρινθο, επίσης κατά τον Α΄ π.Χ. αι, ο Ηρακλείδης από τον Τάραντα τής Μεγ. Ελλάδας, Α΄ π. Χ. αι., ο ∆ιοσκορίδης ο επονοµαζόµενος "Φακάς", κατά τον Α΄ προ Χριστού αιώνα, ο Αµµώνιος από την Αλεξάνδρεια την ίδια περίοδο, ο Εύδηµος από τη Λαοδίκεια τής Συρίας, Α΄ π.Χ. µε Α΄ µ.Χ. αιώνα, ο Λύκος από τη Νεάπολη τής Μ. Ελλάδος, Α΄ µ.Χ. αι., ο Μέγης από τη Σιδώνα τού σηµερινού Λιβάνου, επίσης τον Α΄ αι. µ.Χ., ο Άντυλλος ο Ανατόµος τον Β΄ µ.Χ. αι., ο Αρεταίος από την Καππαδοκία, Β΄ µ.Χ. αι., ο Αρχιγένης από την Απάµεια τής Συρίας, Β΄ αι. µ.Χ. επίσης, ο Γαληνός από την Πέργαµο τής Μ. Ασίας, την ίδια περίπου περίοδο, ο Ηλιόδωρος από την Αλεξάνδρεια, Β΄ αι. µ.Χ. κι εκείνος, η Ξανίτη, Β΄ µ.Χ. αι, ο Ορειβάσιος από την Πέργαµο τής Μ. Ασίας, και ο Φιλάγριος από την Ήπειρο, αµφότεροι κατά τον ∆΄ µετά Χριστόν αιώνα, κ.ά. Πιο αναλυτικά, ο Αλκµαίων µελέτησε την εν γένει λειτουργία τού εγκεφάλου, και ανακάλυψε τα αισθητήρια νεύρα αυτού. Υποστήριξε πρώτος ότι ο εγκέφαλος είναι το κέντρο αναφοράς ψυχικών και σωµατικών λειτουργιών. Αναφέρεται επίσης ως ο πρώτος που πραγµατοποίησε εγχείρηση, συγκεκριµένα οφθαλµολογικού ενδιαφέροντος, στο κρανίο ασθενούς. Τότε ανακάλυψε και τα οπτικά νεύρα. Ο ίδιος περιέγραψε και σε µεγάλο βαθµό ερµήνευσε τη λειτουργία τών αισθήσεων. Ο Συέννεσις από την Κύπρο αναφέρεται ως ο πιο αρχαίος µελετητής τών αγγείων, κι ο ∆ιογένης ο Απολλωνιάτης [: από την Απολλωνία] υπήρξε πρωτοπόρος στη µελέτη τών αιµοφόρων αγγείων. Ο Ιπποκράτης όχι µόνο άνοιξε νέους δρόµους στην διάγνωση και θεραπεία ασθενειών, αλλά συστηµατοποίησε τις γνώσεις τις οποίες είχε αποκτήσει εµπειρικά. Ως χειρούργος, επιχείρησε πρωτοποριακές για την εποχή του επεµβάσεις [- όπως για παράδειγµα στον θώρακα, και αλλού]. Ο ∆ηµήτριος από την Απάµεια τής Βιθυνίας φέρεται ως εκείνος ο οποίος ανακάλυψε τον διαβήτη. Ο Πραξαγόρας ήταν ο πρώτος που εκτέλεσε λαπαροτοµία, τοµή και συρραφή εντέρου, κ.ά µε µεγάλη

Page 34: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

επιτυχία. Ο Ξενοφών ο Αλεξανδρινός πρώτος τον ∆΄ αι. προ Χριστού ασχολήθηκε συστηµατικά µε τον καρκίνο. Ο Ερασίστρατος πραγµατοποίησε ειδικές και σπουδαίες µελέτες επί τού εγκεφάλου, τών αγγείων, τής καρδιάς [: βαλβίδες, κ.ά.], κλπ. Επίσης έκανε επιτυχή γαστρορραφία, όπως εξ άλλου και ο Γλύκων από την Αλεξάνδρεια τον Α΄ π.Χ. αιώνα. Ο Ασκληπιάδης από την Προύσα ασχολήθηκε µε ποικίλες ασθένειες, τις οποίες κι εθεράπευσε. Πρώτος δε εισήγαγε την τραχειοτοµία. Υπήρξε επίσης από εκείνους οι οποίοι διακήρυτταν ότι ο οίνος έχει πολλές και θαυµαστές θεραπευτικές ιδιότητες, το καλλίτερο φάρµακο. Η θεωρία αυτή, οριζόµενη ως "οινοθεραπεία", υποστηρίζεται τελευταίως από µερίδα επιστηµόνων σε Αµερική κι Ευρώπη. Ο Γλαυκίας θεράπευε το ερυσίπελας, και είχε επινοήσει ειδική µέθοδο επιδέσεως τών τραυµάτων. Ο Σώστρατος από την Αλεξάνδρεια εκτέλεσε µε επιτυχία εγχειρήσεις οι οποίες γίνονται και σήµερα: εξαγωγή λίθων από την κύστη, σκωληκοειδίτιδες, κ.ά. Ο Μηνόδωρος από τη Σάµο, Α΄ π.Χ. αι., καινοτοµούσε µε τις µεθόδους που εφάρµοζε, ειδικά στις εγχειρήσεις κρανίου. Ο ∆ιοσκορίδης Φακάς περιέγραψε πρώτος την βουβωνική πανώλη. Ο Αµµώνιος πραγµατοποίησε µε ειδικό τρόπο εγχειρήσεις για την αφαίρεση λίθων από την κύστη [- εξ ού και η επονοµασία "Λιθοτόµος"] χωρίς να προκαλέσει βλάβη στα τοιχώµατα. Ο Αβάσκαντος από το Λούγδουνο, αρχαία ελληνική πόλη σήµερα ονοµαζόµενη "Λυών" τής Γαλλίας, Α΄ αι. µετά Χριστόν, ήξερε να καταπολεµά τούς κωλικούς τού νεφρού. Ο Άντυλλος άφησε εποχή µε τις ρηξικέλευθες εγχειρήσεις καταρράκτη, τις τραχειοτοµίες, την αφαίρεση ογκιδίων και οιδηµάτων, ακόµη και κάποιας µορφής πλαστικές εγχειρήσεις, καθώς και την πρώτη αναφερόµενη εγχείρηση ανευρύσµατος. Ο Αρεταίος πρώτος έκανε λεπτοµερή περιγραφή [- µετά την ανακάλυψη από τον ∆ηµήτριο από την Απάµεια] τού διαβήτη, τόσο τών συµπτωµάτων όσο και της θεραπείας του. Επίσης µελέτησε διεξοδικά και την επιληψία, τη χολέρα, τον τέτανο, την πνευµονία, την αρθρίτιδα, κ.ά. Ο Αρχιγένης, ο οποίος εξέδωσε πολλά συγγράµµατα, εγχείριζε καρκίνους στήθους και µήτρας, και είχε µελετήσει διεξοδικά το κυκλοφορικό σύστηµα. Ο Γαληνός ερµήνευσε µε θαυµαστό τρόπο την λειτουργία τής αναπνοής, εξηγώντας ότι αυτή βασίζεται στο οξυγόνο, καθώς και τής όρασης. Ο ίδιος µίλησε για την κληρονοµικότητα τών ασθενειών. Επίσης µελέτησε και περιέγραψε πλήθος ασθενειών, επί παραδείγµατι διάφορες µορφές καρκίνου, κωλικό τού νεφρού, ίκτερο, ελονοσία, πνευµονία, φθίση, κ.ά. Τέλος, έκανε δύσκολες ακόµη και για σήµερα εγχειρήσεις στο κρανίο, στον θώρακα, κλπ. Ο Ηλιόδωρος εθεράπευε µε χειρουργική επέµβαση διάφορες παθήσεις τών γεννητικών οργάνων. Ο Φίλων από την πόλη "Υάµπολις" τής Φωκίδος, Β΄ µ.Χ. αιώνας, θεράπευε την ελεφαντίαση. Ο Αγαθοκλής από την πόλη τού Βυζαντίου, Γ΄ αι. µ.Χ., θεράπευε το ερυσίπελας. Ο Ορειβάσιος ανακάλυψε ειδικό ράµµα για τις αρτηρίες, και πρώτος χρησιµοποίησε αντισηπτικά φάρµακα. Ο Φιλάγριος, γιος του Ποσειδωνίου, διακρίθηκε σε επεµβάσεις για την αφαίρεση λίθων από τα νεφρά και την κύστη, καθώς και στη θεραπεία παθήσεων τού σπλήνα. Στην δε διδασκαλία επιφανών προσωπικοτήτων όπως π.χ. ήσαν οι Ιπποκράτης, Γαληνός, Εµπεδοκλής, Παρµενίδης, Πλάτων, κ.ά. θα βρούµε ψήγµατα τής Οµοιοπαθητικής Ιατρικής. Τα ψήγµατα εκείνα είχαν µεγάλη επιστηµονική και φιλοσοφική αξία, ώστε να τα θεωρούµε ως βάση τής Οµοιοπαθητικής, την οποία πάντως βάφτισε έτσι και εδραίωσε ο Γερµανός Samuel Hahnemann, ο οποίος από µικρό παιδί ήταν σοβαρότατος µελετητής τού αρχαιοελληνικού πολιτισµού. Από το πάνθεον τών ειδικοτήτων τής Ιατρικής δεν θα µπορούσε να λείπει ούτε η Αισθητική Χειρουργική. Πολλοί χειρουργοί, όπως παραδείγµατος χάριν ο Τρύφων από τη Γόρτυνα τής Κρήτης, Α΄ αι. µ.Χ., επιδόθηκαν σε τέτοιου είδους επεµβάσεις. Ως πατέρας τής Ευγονικής θεωρείται ο Αριστοτέλης. Κορυφαίοι στον χώρο τής Οφθαλµολογίας ήσαν ο Ανδρέας από την Αλεξάνδρεια, Γ΄ π.Χ. αιώνας, ο ∆ιαγόρας από το Κίτιο τής Κύπρου, επίσης τον τρίτο προ Χριστού αιώνα, ο ∆ηµοσθένης ο Φιλαλήθης, Α΄ αι. µ.Χ., ο Χάρµις από τη Μασσαλία, τον ίδιον αιώνα, ο Ρούφος από την Έφεσο τής Μ. Ασίας, τον Α΄ προς Β΄ αιώνα µ.Χ., και άλλοι. Συγκεκριµένα, ο Ανδρέας από την Αλεξάνδρεια θεράπευε σοβαρές οφθαλµικές παθήσεις µε ειδικό κολλύριο. Ο ∆ιαγόρας ο Κιτιεύς επιδιδόταν µε επιτυχία στην θεραπεία πολλών ασθενειών τού οφθαλµού χρησιµοποιώντας δικά του φάρµακα και δικές του µεθόδους, και, κατά κάποιον τρόπο, υπήρξε δάσκαλος αρκετών µεταγενέστερων οφθαλµιάτρων οι οποίοι πορεύτηκαν στα βήµατά του. Ο ∆ηµοσθένης ο Φιλαλήθης ασχολήθηκε µε την ανατοµία και τις παθήσεις τού µατιού, και αντιµετώπισε επιτυχώς πολλά δύσκολα περιστατικά. Ο Αγλαΐας από το Βυζάντιο, Α΄ µ.Χ. αι., παρασκεύαζε και χρησιµοποιούσε φάρµακο κατά τού γλαυκώµατος. Ενώ ο Ρούφος ανακάλυψε το οπτικό χίασµα, έδωσε πληρέστερη περιγραφή τού οφθαλµού, και συνέβαλε στην καταπολέµηση τού γλαυκώµατος. Στην Ορθοπεδική διέπρεψαν ο Ιπποκράτης από την Κω, Ε΄ προς ∆΄ αι. π.Χ., ο Πασικράτης από την Αλεξάνδρεια, δεύτερος προ Χριστού αιώνας, ο Απολλώνιος ο Όφις, καθώς και ο σύγχρονός του και συνώνυµος Απολλώνιος από το Κίτιο τής Κύπρου κατά τον πρώτον αιώνα π.Χ., κ.ά. Εδώ ο Απολλώνιος ο Όφις εφάρµοζε ειδικούς επιδέσµους για την θεραπεία τών καταγµάτων, ενώ ο Απολλώνιος ο Κιτιεύς προσέφερε κι εκείνος πολλά στην επιστήµη, µε τις µελέτες του επί τών αρθρώσεων? µελέτες τις οποίες είχε κάνει και ο Ιπποκράτης. Τις βάσεις τής Ψυχιατρικής πρώτοι έθεσαν οι Έλληνες, διαχωρίζοντας τις ψυχικές ασθένειες από την δαιµονολογία, την δεισιδαιµονία, και τον µυστικισµό. Αυτοί απέσπασαν τη

Page 35: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

θεραπεία τών ψυχικών ασθενειών από τα χέρια τής θρησκείας για να την αποδώσουν στον φυσικό της λειτουργό: την Ιατρική επιστήµη.

Εξέχουσες φυσιογνωµίες στην Ψυχιατρική υπήρξαν ο Ιπποκράτης από την Κω, ο Μενεκράτης από τις Συρακούσες, ∆΄ π.Χ. αι., ο Ποσειδώνιος από την Ήπειρο, στη µεταβατική περίοδο τού ∆΄ µ.Χ. αιώνος από τούς Αρχαίους Χρόνους στους Βυζαντινούς, κ.ά. Ο Ιπποκράτης ανέλυσε ψυχικές νόσους όπως η µελαγχολία, τα τοξικά παραληρήµατα, η επιληψία, κ.ά. Ο Μενεκράτης θεράπευε την επιληψία. Ο Ποσειδώνιος µελέτησε διεξοδικά τις ασθένειες τού εγκεφάλου [: φρενίτιδα, επιληψία, καταληψία, µελαγχολία, λύσσα, κ.ά.], τις οποίες και εθεράπευε. Στο Αµφιάρειο (ή Αµφιαράειο) δίπλα στον Ωρωπό Αττικής, οι γιατροί υπέβαλλαν τούς ασθενείς σε πρότυπες µεθόδους θεραπείας. Από την Ψυχιατρική δεν περνούσε ανεκµετάλλευτη η µουσική, την οποία ειδικευµένοι γιατροί χρησιµοποιούσαν ως µέθοδο θεραπείας ψυχικών ασθενειών. Προς τούτο υπήρχαν ειδικοί χώροι όπου οι γιατροί εκείνοι ασκούσαν την ιδιαίτερη τέχνη τους. Τις ελληνικές αντιλήψεις περί Ψυχιατρικής έχουν ασπαστεί πολλοί Ευρωπαίοι επιστήµονες τών τελευταίων αιώνων, π.χ. ο Γάλλος Philippe Pinel, και πλήθος άλλων ακόµη, προσφέροντας µε την αντιµετώπιση ψυχικών παθήσεων πολύτιµες υπηρεσίες στην Ανθρωπότητα. Στη Γυναικολογία έλαµψαν επίσης πολλοί: ο Ευρυφών από την Κνίδο, πέµπτος αι. π.Χ., ο Ιπποκράτης από την Κω κι εδώ, η παραπεµφθείσα σε δίκη και θριαµβεύσασα Αγνοδίκη από την Αθήνα, ∆΄ π.Χ. αι., ο Ηρόφιλος από την Χαλκηδόνα τής Μ. Ασίας, ∆΄ αιώνας π.Χ., η Ολυµπιάδα από την Θήβα τον Α΄ προ Χριστού αι., ο Σώστρατος από την Αλεξάνδρεια τον ίδιον αιώνα, η Σάλπη από την Λέσβο, κατά τον πρώτο π.Χ. αι. επίσης, ο Φιλόξενος Κλαύδιος από την Αλεξάνδρεια, Α΄ αι. π.Χ., η Ασπασία τον Α΄ µετά Χριστόν αι., ο Σωρανός από την Έφεσο επίσης, Β΄ µ.Χ., ο Αρχιγένης απ' την Απάµεια τής Συρίας, Β΄ αι. µ.Χ., και άλλοι. Ειδικότερα, ο χειρουργός Φιλόξενος Κλαύδιος προσέφερε πολλά στη Γυναικολογία. Μεταξύ άλλων τα οποία έκανε, αφαιρούσε µε χειρουργική επέµβαση τούς πολύποδες από τη µήτρα. Ο Ρούφος από την Έφεσο τον Α΄ προς Β΄ µ.Χ. αι., µνηµονεύεται ως ο πρώτος ανατόµος τών γυναικείων γεννητικών οργάνων. Ο Σωρανός πρώτος έθεσε σ' εφαρµογή δικής του κατασκευής µητροσκόπιο, όπως και όργανο για ενέσεις στη µήτρα. Ο Αρεταίος από την Καππαδοκία, Β΄ αι. µ.Χ., χρησιµοποιούσε µητροσκόπιο, οµοίως. Ο Αρχιγένης, τέλος, ήταν εφευρέτης πολλών εργαλείων γυναικολογικής χρήσεως. Επίσης, ως χειρουργός, αφαιρούσε καρκίνους τής µήτρας. Φυσικά, τούς Έλληνες ιατρούς είχε απασχολήσει έντονα και η διατροφή. Γι' αυτό όλοι σχεδόν παρείχαν συµβουλές ∆ιαιτητικής.

Οι Έλληνες γιατροί έχαιραν µεγάλης εκτιµήσεως µεταξύ τών άλλων λαών. Σχεδόν όλοι οι προσωπικοί γιατροί τών βασιλέων ή πολλών πλουσίων οικογενειών τών λαών εκείνων [: Περσών, Ρωµαίων, Κελτών, κ.ά.] ήταν Έλληνες. Γενικώς οι σκέψεις, οι θεωρίες, οι προβληµατισµοί, οι ανακαλύψεις τών Ελλήνων ιατρών έχουν αντιγραφεί από ∆υτικοευρωπαίους και άλλους κατά τούς τελευταίους πέντ' έξι αιώνες. Τα ελληνικά ιατρικά έργα έχουν µεταγραφεί και µεταφρασθεί σε άλλες γλώσσες από Άραβες, Ιταλούς, Γερµανούς, κ.ά., και εκδίδονται µέχρι σήµερα θεωρούµενα ως πολύ αξιόπιστα, ως πολιτισµικά έργα µε µεγάλη επιστηµονική αξία.

Τα ιατρικά εργαλεία ήταν πάµπολλα και πολυποίκιλα: νυστέρια, σύριγγες [: εργαλείο τού οποίου ο σχεδιασµός αποδίδεται στον Ήρωνα], ενδοσκόπια πάσης χρήσεως, καθετήρες, λαβίδες, κ.ά. Επίσης τα ιατρεία διέθεταν ειδικά καθίσµατα και κλίνες για τούς εξεταζοµένους ή εγχειριζοµένους ασθενείς, ή για τις περιπτώσεις τοκετών, κλπ.

Η Ψυχολογία, ιδιαίτερος τοµέας τού επιστητού κείµενος µεταξύ Φιλοσοφίας, Ψυχιατρικής, και Κοινωνιολογίας, είναι επίσης γέννηµα τών Ελλήνων. Οι αρχαίοι µας φιλόσοφοι, π.χ. οι Στωικοί [µε επί κεφαλής τον Ζήνωνα από το Κίτιο τής Κύπρου], οι Περιπατητικοί [µε πρωτοπόρους τον Αριστοτέλη και ακολούθως τον Θεόφραστο από την Ερεσό τής Λέσβου], κ.ά., πρώτοι έθεσαν τις βάσεις τής Ψυχολογίας [βλ. Φιλοσοφία], για να ακολουθήσουν έκτοτε πολλοί ερευνητές όλων τών εποχών και τών χωρών, οι οποίοι επηρεάστηκαν από την ελληνική σκέψη. Κατά τούς αιώνες δέκατον ένατο και εικοστό, πάρα πολλοί και σπουδαίοι επιστήµονες, όπως λόγου χάριν ο µελετητής τού ελληνικού πνεύµατος Αυστριακός Sigmund Freud, ο οποίος αν και ψυχίατρος αφοσιώθηκε στην Ψυχολογία, και πολλοί άλλοι, παγκοσµίως έχουν προβιβάσει σε υψηλότερα επίπεδα την Ψυχολογία, και την έχουν αναγάγει σε αυτοτελή πλέον επιστήµη. Είχαν προηγηθεί όµως άλλοι κατά τούς αµέσως προηγούµενους αιώνες, όπως φέρ' ειπείν ο Ελβετός Johann Kaspar Lavater, οι οποίοι εµπιστεύθηκαν

Page 36: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

και αξιοποίησαν τις µελέτες και τις απόψεις τών Ελλήνων, και εργάστηκαν για την ανάδειξη τής επιστήµης.

Εκ τών θεµελιωτών τής Φαρµακολογίας ήταν ο Χρύσιππος ο Πρεσβύτερος από την Κνίδο τής Μ. Ασίας, ∆΄ αιώνας π.Χ., ο Αλεξίας από τη Μαντίνεια τής Αρκαδίας, επίσης τον ∆΄ αι. π.Χ., ο Εύδηµος από την Αθήνα την ίδια εποχή, ο Απολλόδωρος από την Αλεξάνδρεια τον Γ΄ π.Χ. αιώνα, ο Ηρακλείδης από τον Τάραντα τής Μεγάλης Ελλάδας τον Α΄ π.Χ. αιώνα, ο ∆ιοσκορίδης (ή ∆ιοσκουρίδης) ο Πεδάνιος από την πόλη "Ανάζαρβα" τής Κιλικίας στην Μ. Ασία, Α΄ µ.Χ. αιώνας, ο Ανδρόµαχος ο Πρεσβύτερος από την Κρήτη, Α΄ έως Β΄ αι. µ.Χ., και ο γιος του Ανδρόµαχος ο Νεώτερος, η Αντιοχίς από την πόλη "Τλως" τής Λυκίας στη Μικρά Ασία, Β΄ αι. µ.Χ., κ.ά. πολλοί. Ειδικά ο ∆ιοσκορίδης ο Πεδάνιος, ο οποίος είχε παρασκευάσει φάρµακα για πολλές παθήσεις, ήταν ο αγαπηµένος φαρµακολόγος τών ∆υτικοευρωπαίων, στους οποίους µεταδόθηκαν οι γνώσεις του και οι οποίοι επηρεάστηκαν πολύ από το έργο του. Οι Έλληνες φαρµακολόγοι άντλησαν τις πλούσιες γνώσεις τους από τις συστηµατικές παρατηρήσεις τών θεραπευτικών ιδιοτήτων τών φυτών, τις οποίες πραγµατοποίησαν οι ίδιοι ή οι προγενέστεροί τους. Έτσι µπόρεσαν να παρασκευάσουν µεγάλη ποικιλία φαρµάκων, από τα οποία δεν έλειπαν ούτε εκείνα σε µορφή δισκίου, τα κολλύρια, κλπ, προοριζόµενα για ευρύ φάσµα ασθενειών. Πολλά από εκείνα τα φάρµακα έχουν διασωθεί στις ηµέρες µας και παρασκευάζονται από τις σύγχρονες φαρµακοβιοµηχανίες.

Όλοι οι Ευρωπαίοι βιολόγοι, ανθρωπολόγοι, φαρµακολόγοι, γιατροί, και ψυχολόγοι τών τελευταίων αιώνων έχουν µελετήσει επισταµένως τούς αρχαίους Έλληνες επιστήµονες και - σε πολλές περιπτώσεις - τούς έχουν αντιγράψει πιστά, συνήθως [- µε κάποιες εξαιρέσεις βεβαίως] χωρίς να το οµολογούν.

ΠΟΛΕΟ∆ΟΜΙΑ

Βασική µέριµνα ελάµβαναν οι Έλληνες και για τον σχεδιασµό τών πόλεών τους. Πόλεις όπως η Ιµέρα στην Μεγάλη Ελλάδα, η Κνίδος στη Μικρά Ασία, η Αλεξάνδρεια, η Κόρινθος, κ.ά. αποτελούσαν παραδείγµατα προς µίµηση για τούς υποψήφιους σχεδιαστές και οικιστές. Μεγάλοι πολεοδόµοι ευδοκίµησαν τότε, σηµαντικότερος τών οποίων υπήρξε ο Ιππόδαµος από την Μίλητο, και τού οποίου η τεχνική ονοµάστηκε "ιπποδάµειο πολεοδοµικό σύστηµα", σύστηµα το οποίο οι σύγχρονοι πολεοδόµοι όλου τού κόσµου εκτιµούν, προτιµούν, και εφαρµόζουν.

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ

Αρκετοί αρχαίοι λαοί [: Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι, και άλλοι] γνώριζαν κάποιας µορφής Μαθηµατικά, έστω κι απλούς αριθµητικούς υπολογισµούς. Οι Έλληνες όµως, κυρίως µε την προσφορά τού Θαλή τού Μιλήσιου, εισάγοντας και εδραιώνοντας την απόδειξη στην διατύπωση θεωριών και στις λύσεις µαθηµατικών προβληµάτων, προήγαγαν τα Μαθηµατικά σε σπουδαία και αυτοτελή επιστήµη, και καθόρισαν την οριστική δοµή της όπως την γνωρίζουµε σήµερα.

Συνεπώς, µε την απόδειξη ως συστατικό τους στοιχείο, τα Μαθηµατικά παύουν να έχουν µια καθαρά εµπειρική και απλοϊκή δοµή, και ωριµάζουν τείνοντας στην φιλοσοφική σκέψη και λειτουργία. Έτσι, θεωρούνται πλέον ως µια υψηλού επιπέδου επιστήµη. Σηµειωτέον ότι οι Αιγύπτιοι γνώριζαν κι εκείνοι την Γεωµετρία, αλλά περιόριζαν τη χρήση της κυρίως στην µέτρηση τής επιφάνειας τών αγροτεµαχίων τους και στην οριοθέτησή τους µετά από κάθε πληµµύρα τού ποταµού Νείλου. Η Γεωµετρία απέκτησε σφαιρικό, πνευµατικό, κι επιστηµονικό χαρακτήρα, και έγινε όργανο στα χέρια τού Ανθρώπου µε το

Page 37: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

οποίο αυτός µπόρεσε να κάνει έρευνα και να προχωρήσει πολύ µπροστά, µόνον µε τούς Έλληνες. Και γενικώς, η απόδειξη ως σύλληψη κι εφαρµογή αποτελεί σταθµό στην πορεία τής Ανθρωπότητος.

Λογικά πρέπει να είχαν προϋπάρξει άλλοι Έλληνες οι οποίοι να άσκησαν την επιστήµη τών Μαθηµατικών, την οποίαν ο Θαλής απλώς οριστικοποίησε. Νύξεις για τη µαθηµατική θεώρηση τής Ζωής βλέπουµε ήδη σε ορφικούς ύµνους. Επισηµαίνουµε όµως ότι κάποιοι αλλοδαποί ισχυρίζονται ότι οι Έλληνες έκλεψαν τα Μαθηµατικά από λαούς τής Μεσοποταµίας και τής Βόρειας Αφρικής [- κάτι ανάλογο ακούµε από συγκεκριµένα χείλη τα τελευταία χρόνια µε τις θεωρίες περί αφρικανικής (!) καταγωγής τού ελληνισµού, κλπ]. Ορισµένοι δε άλλοι προχωρούν ακόµα πιο βαθιά εντός τής Ανατολικής Ασίας. Πάντως, το ποιος έχει την τάση να κλέβει τις γνώσεις τίνος θα έχουµε την ευκαιρία να το παρακολουθήσουµε στενά στην παρούσα µελέτη.

Τα Μαθηµατικά τών Ελλήνων είχαν κι έχουν άµεση σχέση µε τη δοµή τής ελληνικής γλώσσας [- η οποία είναι σαφώς µαθηµατική, κάτι το οποίον έχουν σήµερα τη δυνατότητα να εκµεταλλευτούν οι επιστήµες, ιδίως στον τοµέα τών υπολογιστών προηγµένης τεχνολογίας], και ευρύτερα µε την Φιλοσοφία. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο θα βρούµε πολλούς αρχαίους φιλοσόφους και φιλολόγους να επιδίδονται στα Μαθηµατικά και σε άλλες επιστήµες.

Κατά τούς χρόνους εκείνους οι Έλληνες χρησιµοποιούσαν γράµµατα τού αλφαβήτου σε όλο το φάσµα τών µαθηµατικών διεργασιών [: στην απεικόνιση αριθµητικών και άλλων µεγεθών, γεωµετρικών σχηµάτων, κλπ]. Ο συµβολισµός τών αριθµών όπως τούς γνωρίζουµε και τούς χρησιµοποιούµε σήµερα, δεν είχε επινοηθεί ακόµη. Αυτό το έπραξαν αργότερα οι Άραβες - µε µια µικρή επιφύλαξη, διότι κάποια στοιχεία, όπως κάποια κείµενα τού Ιαµβλίχου από την Χαλκίδα τής Κοίλης Συρίας, Γ΄ µε ∆΄ αι. µ.Χ., µάς δίνουν το δικαίωµα να εικάζουµε ότι και ο σηµερινός [: αραβικός] συµβολισµός τών αριθµών είναι εξέλιξη κάποιας, δευτερεύουσας ίσως, ελληνικής αριθµητικής γραφής. Μεγάλο επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι κι εδώ, όπως στην Ιατρική και την Αστρονοµία, µερικές εργασίες Ελλήνων διατυπώθηκαν υπό µορφήν ποιήµατος.

Ήδη πολλούς αιώνες π.Χ. οι Έλληνες µαθηµατικοί είχαν αποκτήσει µεγάλη φήµη. Ο Θαλής από τη Μίλητο τής Μικράς Ασίας, έβδοµος προς έκτο προ Χριστού αιώνας, διέπρεψε στην Γεωµετρία. Απέδειξε ότι ο κύκλος διχοτοµείται από την διάµετρό του, ότι οι κατά κορυφήν γωνίες είναι ίσες, ότι οι γωνίες στη βάση ισοσκελούς τριγώνου είναι ίσες. Αξιοποιώντας τα πορίσµατά του επί οµοίων τριγώνων, µέτρησε ενώπιον τών Αιγυπτίων, στους οποίους και δίδαξε την τεχνική του, το ύψος τής πυραµίδας τού Χέοπος. Ο Θαλής επίσης µάς άφησε το περίφηµο οµώνυµο θεώρηµά του. Τον έκτο π.Χ. αιώνα ο Αναξίµανδρος, Μιλήσιος κι αυτός, µελέτησε τα όµοια γεωµετρικά σχήµατα και συστηµατοποίησε τις µέχρι τότε γνώσεις επάνω σ' αυτά. Ο Πυθαγόρας από την Σάµο, έκτος µε πέµπτο π.Χ. αιώνας, και οι µαθητές του προβίβασαν την απόδειξη [- την οποίαν είχε εισαγάγει ο Θαλής] σε υψηλότερα επίπεδα µε τη χρήση τής "εις άτοπον" απαγωγής. Μάλιστα, έδωσαν στα γεωµετρικά σχήµατα φιλοσοφική διάσταση. Εκείνοι χώρισαν τούς αριθµούς σε άρτιους και περιττούς και όλους τούς συνδυασµούς τους, και σε πρώτους και σύνθετους, για την καλύτερη µελέτη κι επεξεργασία τών Μαθηµατικών. ∆ιατύπωσαν θεωρία περί τρίγωνων αριθµών [: 1+2++ν = ν(ν+1)/2], τετράγωνων αριθµών [: 1+22++ν2 = ν(ν+1)(2ν+1)/6], κ.ο.κ. Συνέλαβαν την έννοια τού κυβικού αριθµού ή απλώς κύβου, π.χ. 23 = 2*2*2 = 8. Υπολόγισαν την τετραγωνική ρίζα τού αριθµού "2", δηλαδή "?2". Εισήγαγαν τη θεωρία τών αναλογιών, µε πολλές σχέσεις, όπως: (α-κ)/(κ-β) = 1 σ 2κ = α+β [παράδειγµα: (3-2)/(2-1) = 1 σ 2*2 = 3+1], (α-κ)/(κ-β) = α/κ σ κ2 = α*β [παράδ.: (4-2)/(2-1) = 4/2 σ 22 = 4*1], (α-κ)/(κ-β) = α/β σ 2/κ = (1/α) + (1/β), κλπ. Γνωστές στους Πυθαγορείους ήσαν και οι πρόοδοι, αριθµητικές και γεωµετρικές. Σε ό,τι αφορά τη Γεωµετρία, η συµβολή τους υπήρξε καθοριστική. Κατέταξαν τις γωνίες σε οξείες, αµβλείες, και ορθές, τα δε τρίγωνα σε ισόπλευρα, ισοσκελή, και σκαληνά. Εκπόνησαν σπουδαίες γεωµετρικές εργασίες, όπως το πυθαγόρειο θεώρηµα [: α2 = β2 + γ2] για τα ορθογώνια τρίγωνα, την κατασκευή ορθογωνίου παραλληλογράµµου µε δεδοµένη πλευρά "α" το οποίο να ισοδυναµεί µε τετράγωνο σχήµα δεδοµένης πλευράς "β" [: Ε = α*χ = β2], το θεώρηµα ότι το άθροισµα τών γωνιών ενός τριγώνου είναι ίσο µε δύο ορθές γωνίες [= 180°], την κατασκευή τού κύβου, τής τριγωνικής πυραµίδας, τού κανονικού οκταέδρου, κ.ά., τη σχεδίαση κανονικού πενταγώνου µέσα σε κύκλο, τον λόγο τής χρυσής τοµής, κ.ά. Οι Πυθαγόρειοι κατά πάσα πιθανότητα, µετά από βαθειά µελέτη µαθηηµατικών προβληµάτων, οδηγήθηκαν στην ανακάλυψη τών ασύµµετρων αριθµών.

Page 38: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ο Θυµαρίδας από την Πάρο, έκτος προς πέµπτο π.Χ. αι., ο οποίος ανήκε στη σχολή τών Πυθαγορείων, εισήγαγε κι επέλυσε γραµµικά συστήµατα ν αριθµού εξισώσεων µε ν αριθµό αγνώστων. Επίσης, επέλυε διοφαντικές εξισώσεις κάνοντας χρήση τής θεωρίας τών πολυγώνων αριθµών. Ο Οινοπίδης ο Χίος τον Ε΄ π.Χ. αι. συνεισέφερε πολλά στη Γεωµετρία. Αυτός χάραξε από σηµείο εκτός ευθείας κάθετη γραµµή στην ευθεία. Επίσης χάραξε γωνία ίση µε δεδοµένη γωνία, κατασκεύασε την διχοτόµο γωνίας, διαίρεσε ευθύγραµµο τµήµα σε δύο τµήµατα µε βάση τον δεδοµένο λόγο "κ/λ". Ο Ιπποκράτης ο Χίος ήταν στα τέλη τού Ε΄ π.Χ. αι. ο πρωτεργάτης τής γεωµετρικής επαγωγής η οποία εξελίχθηκε σε µέθοδο αναλύσεως και συνθέσεως, και η οποία συµβάλλει στην επίλυση δύσκολων προβληµάτων. Επίσης διατύπωσε γεωµετρικές κατασκευές καθώς και το οµώνυµο θεώρηµά του [: ο λόγος τής περιφέρειας προς την διάµετρο είναι ίδιος σε όλους τούς κύκλους, το "π"].

Ο Αναξαγόρας τον Ε΄ π.Χ. αιώνα συνέλαβε την έννοια τού ορίου, την οποίαν επανέλαβε ο Αντιφών, πιθανώς από τον Ραµνούντα Αττικής, λίγο αργότερα τον ίδιο αιώνα. Είναι σπουδαίο ότι Αναξαγόρας συνέλαβε την έννοια τού απειροστού ως ποσότητας η οποία τείνει στο µηδέν χωρίς να µηδενίζεται. Κατά συνέπειαν, αξίζει τον χαρακτηρισµό τού θεµελιωτή τού Απειροστικού Λογισµού. Ο Θεόδωρος από την Κυρήνη, Ε΄ αι. π.Χ., έδωσε νέο νόηµα στους πραγµατικούς αριθµούς µε τις µελέτες του επί τών ασυµµέτρων [- τούς οποίους είχαν ανακαλύψει µάλλον οι Πυθαγόρειοι]. Απέδειξε λ.χ. ότι είναι ασύµµετροι οι αριθµοί ?3, ?5, ?6, ?7, ?8, ?10, κ.ά. Τον Ε΄ π.Χ. αι. ο Ιπποκράτης ο Χίος, ο Ιππίας ο Ηλείος, ο Αναξαγόρας, ο Αντιφών, και ο Βρύσων ασχολήθηκαν επιµόνως και µε τον τετραγωνισµό τού κύκλου. Ο ∆ηµόκριτος από τα Άβδηρα τής Θράκης, Ε΄ µε ∆΄ αι. π.Χ., ασχολήθηκε µε τα γεωµετρικά στερεά και διατύπωσε θεωρήµατα που αφορούσαν τον κώνο και την πυραµίδα. Ο Αρχύτας από τον Τάραντα τής Μεγάλης Ελλάδας, Ε΄ µε ∆΄ αι. π.Χ., έδωσε διέξοδο από γεωµετρικά και στερεοµετρικά προβλήµατα προτείνοντας την κίνηση ως µέσο για τη λύση τους. Μελέτησε πολύ καλά την επιστήµη τών Μαθηµατικών, διατύπωσε θεωρήµατα, εισήγαγε καινοτοµίες [- π.χ. τρόπο εύρεσης τής τετραγωνικής ρίζας µη τετράγωνου αριθµού, κ.ά.] στην επιστήµη, κι εφάρµοσε τις µαθηµατικές του γνώσεις στην Μηχανική. Ο Πλάτων [: Αριστοκλής] από την Αθήνα, Ε΄ έως ∆΄ αι. π.Χ., αναφέρει τις ακέραιες λύσεις τής διοφαντικής εξισώσεως "ψ2 = 2χ2-1", καθώς και άλλων εξισώσεων. Κατασκεύασε αρκετά κανονικά πολύεδρα, και ασχολήθηκε κι εκείνος µε την χρυσή τοµή.

Ο Λεωδάµας από την Θάσο, την ίδια περίπου εποχή, ασπάστηκε τις απόψεις προηγούµενων µαθηµατικών κι εφάρµοσε την αναλυτική αποδεικτική µέθοδο. Πιθανώς αυτός, αξιοποιώντας γνώσεις τών Πυθαγορείων, έφτασε στην ισότητα "α2+[(α2/4)-1]2 = [(α2/4)+1]2" µε τον "α" άρτιο φυσικό αριθµό, η οποία απηχούσε τη σχέση τών πλευρών ορθογωνίου τριγώνου. Ο Εύδοξος από την Κνίδο τής Μικράς Ασίας, ∆΄ π.Χ. αι, άφησε εποχή ασχολούµενος µε τις αναλογίες [- τις οποίες είχαν εισαγάγει οι Πυθαγόρειοι], την θεωρία τών οποίων και διεύρυνε γενικεύοντας και διατυπώνοντάς την για σύµµετρα και ασύµµετρα µεγέθη. Η θεωρία εκείνη τών αναλογιών τού Ευδόξου ήταν τόσο άρτια, ώστε χρειάστηκε να περάσουν εικοσιδύο αιώνες ώσπου ο Γερµανός Julius Wilhelm Richard Dedekind να την συµπληρώσει, µόλις το 1887! Ο Εύδοξος επίσης, επηρεασµένος από την σκέψη τού Αναξαγόρα, θεωρείται ως ο εµπνευστής τών ολοκληρωµάτων, αφού η δική του µέθοδος εξαντλήσεως αποτελεί τον προάγγελο τού µηχανισµού τής ολοκληρώσεως. Ακόµη, ο Εύδοξος, επιδόθηκε στην µελέτη κι επίλυση προβληµάτων που είχαν σχέση µε τον κώνο, την πυραµίδα, και το πρίσµα, και κατέληξε σε µέθοδο υπολογισµού τών όγκων κυλίνδρου και πρίσµατος. Οι εργασίες του έφτασαν, έτσι, στη µελέτη τών κωνικών τοµών. Τέλος, ασχολήθηκε πολύ µε τη χρυσή τοµή, και τελειοποίησε την ανάλυση και τη σύνθεση στην Γεωµετρία. Λίγα χρόνια αργότερα ο Λέων ο Βυζάντιος, ∆΄ π.Χ. αι., επιδόθηκε στην λύση δύσκολων µαθηµατικών προβληµάτων µε απαράµιλλη χρήση τού παράγοντα "απόδειξη". Σ' εκείνες ακριβώς τις λύσεις που παρουσίαζε, διερευνούσε για πρώτη παγκοσµίως φορά τις συνθήκες υπό τις οποίες υπάρχει δυνατότητα να λυθεί το κάθε πρόβληµα.

Ο Μέναιχµος από τη Θράκη, ∆΄ π.Χ. αιώνας, ασχολήθηκε µε τη συστηµατική καταγραφή και την θέσπιση ορολογίας στην επιστήµη. Παράλληλα, µέσω τών πρωτοποριακών του µελετών επάνω στον µέχρι τότε γνωστό τρόπο κατασκευής τών καµπυλών παραβολής, υπερβολής, κι ελλείψεως εισάγει, όπως και ο Εύδοξος, τις κωνικές τοµές, οι οποίες πήραν και το όνοµά του [: Μεναίχµιος τριάδα]. Ο Μέναιχµος εφάρµοσε τις πρωτοποριακές του εργασίες που αφορούσαν τις τοµές, µε επιτυχία και υψηλό επίπεδο σκέψεως. Ο ∆εινόστρατος προχώρησε τον ∆΄ π.Χ. αι. στον τετραγωνισµό τού κύκλου εξελίσσοντας ανακάλυψη τού Ιππία και άλλων. Ο Αρισταίος από τον Κρότωνα τής Μεγ. Ελλάδος, ∆΄ π.Χ. αι., ασχολήθηκε κι εκείνος µε τις κωνικές τοµές, καθώς και µε τα κανονικά πολύεδρα. Τα έργα του χάθηκαν αλλ' ευτυχώς ανασυστήθηκαν το 1701 από τον Ιταλό Vincenzo Viviani βάσει όσων στοιχείων διέθετε η επιστήµη. Ο Θεαίτητος µελέτησε τον ∆΄ π.Χ. αιώνα τα ασύµµετρα µεγέθη, κατασκεύασε διάφορα στερεά, και, όπως και ο Πλάτων, έθεσε τις βάσεις τής Στερεοµετρίας. Έκανε διάκριση µεταξύ τετραγωνικών ριζών οι οποίες είναι σύµµετροι αριθµοί, και τετραγωνικών ριζών οι

Page 39: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

οποίες είναι ασύµµετροι. Επίσης, έδωσε λύση σε αρκετά γεωµετρικά προβλήµατα. Το έργο του συνέχισαν ο Ερµότιµος από την Κολοφώνα τής Μ. Ασίας, ∆΄ αι. π.Χ., και ο Ευκλείδης, οι οποίοι παρουσίασαν πολλές νεωτεριστικές προτάσεις. Ο Αριστοτέλης από τα Στάγιρα τής Χαλκιδικής, ∆΄ π.Χ. αι., έκανε σαφή διάκριση µεταξύ τής Αριθµητικής ως επιστήµης από τη µία πλευρά, και τών απλών πρακτικών αριθµητικών γνώσεων από την άλλη, καθώς και µεταξύ Γεωµετρίας και Γεωδαισίας. Έτσι µπόρεσε να κατανοηθεί βαθύτερα η σηµασία Αριθµητικής και Γεωµετρίας, και να αναδειχθούν οι δύο επιστήµες. Ο Αριστοτέλης ερµήνευσε επίσης την έννοια τού "απείρου", συµπληρώνοντας έτσι την αντίστοιχη τού "πεπερασµένου" [: δύο αντίθετες έννοιες οι οποίες αλληλοσυµπληρώνονται για να ορίσουν, να διαµορφώσουν, και να παγιώσουν το όλον]. Η φιλοσοφικού χαρακτήρος επίδρασή του στα Μαθηµατικά απέφερε τη διατύπωση πολλών ορισµών και αρχών [- επί παραδείγµατι στη Μαθηµατική Λογική, µε τις αρχές τής ταυτότητας, τής αντιφάσεως, κλπ, στον Απειροστικό Λογισµό, κ.ά.]. Την προσοχή του έστρεψε και στην µεθοδολογία τής µελέτης τών Μαθηµατικών. Έτσι, αυτός όρισε το "αξίωµα", το "αίτηµα", το "πόρισµα", και το "θεώρηµα". Εξ άλλου υπήρξε αυτός που οριστικοποίησε και δίδαξε την εις άτοπον απαγωγή, την τέλεια επαγωγή, την αναλυτική, την συνθετική, κλπ. Ο Αυτόλυκος από την Πριήνη τής Μ. Ασίας ή από την Πιτάνη, ∆΄ π.Χ. αι., είναι ο πατέρας τής Σφαιρικής Γεωµετρίας.

Ο ∆ικαίαρχος από τη Μεσσήνη τής Μεγ. Ελλάδος, ∆΄ έως Γ΄ αι. π.Χ., εισήγαγε την έννοια τών συντεταγµένων στις εν γένει απεικονίσεις, επίτευγµα το οποίο υπήρξε καθοριστικό για την µετέπειτα πορεία τών επιστηµών. Ο Ευκλείδης από την Τύρο τού σηµερινού Λιβάνου ή απ' τη Μεγάλη Ελλάδα, ∆΄ προς Γ΄ αι. π.Χ., ο οποίος έζησε και δίδαξε Μαθηµατικά στην Αλεξάνδρεια, συµπλήρωσε και τεκµηρίωσε το έργο προγενεστέρων του Ελλήνων µαθηµατικών. Άφησε πολλά πρωτότυπα στοιχεία στην επιστήµη, όπως το γνωστό θεώρηµα που φέρει το όνοµά του στη Γεωµετρία, και συνέχισε κι ανέδειξε τις αναλογίες. Ο Ευκλείδης κάνει εµφανή βήµατα στην Άλγεβρα [- την οποίαν αιώνες αργότερα γνώρισαν και ονόµασαν έτσι οι Άραβες] παραθέτοντας ορισµένες τέτοιες προτάσεις, π.χ. την "(α+β)2 = α2+2αβ+β2", κ.ά. Εφαρµόζει το ελάχιστο κοινό πολλαπλάσιο, ασχολείται µε τις ιδιότητες τών γεωµετρικών προόδων [- παραδείγµατα: α+αω+αω2++αων-1 = α(αων-α)/(αω-α), 1+2+22++2ν-1 = 2ν-1, κ.ά.], κλπ. Είναι εξακριβωµένο ότι οι ύψιστου επιπέδου εργασίες τού Ευκλείδη επί τών ασύµµετρων, κυριολεκτικά τρόµαξαν πολλούς ∆υτικοευρωπαίους µαθηµατικούς τών τελευταίων αιώνων, οι οποίοι προσπάθησαν να αναλύσουν την µαθηµατική του σκέψη. Σε Γεωµετρία, Στερεοµετρία, και Τριγωνοµετρία ο Ευκλείδης άφησε µεγάλο έργο, ιδίως µε την απόδειξη θεωρηµάτων και την ανακάλυψη διαφόρων λόγων οι οποίοι διέπουν την ύπαρξη και τον σχηµατισµό τών κανονικών στερεών, τών πολυγώνων, και άλλων σχηµάτων, µε την έκδοση τριγωνοµετρικών τύπων, κλπ. Τον Γ΄ αι. π.Χ. ο Αρίσταρχος από την Σάµο θεµελιώνει την Τριγωνοµετρία, τής οποίας την επινόηση κάποιοι αλλοδαποί αποδίδουν στους Αιγυπτίους και τούς Βαβυλωνίους, και την εφαρµόζει στην Αστρονοµία για να υπολογίσει την απόσταση τού Ήλιου από την Γη. Ο Αρχιµήδη από τις Συρακούσες τής Μ. Ελλάδος, Γ΄ π.Χ. αι., υιοθέτησε ως αποδεικτικές µεθόδους την "µέθοδο τής εξαντλήσεως" τού Ευδόξου, η οποία ως γνωστόν αποτελεί πρώιµη µορφή τής ολοκλήρωσης, και τη "µηχανική µέθοδο", και όπως συνάγεται από προσεκτική µελέτη τών εργασιών του, µάλλον εγνώριζε και τις παραγώγους. Πολλοί ∆υτικοευρωπαίοι, π.χ. ο Γερµανός Gottfried Wilhelm von Leibnitz, ο Άγγλος Isaac Newton [ή "Νεύτων"], κ.ά. ακολούθησαν τις απόψεις τού Αναξαγόρα, τού Ευδόξου, και τού Αρχιµήδη για να οικοδοµήσουν τον σύγχρονο Απειροστικό Λογισµό. Ο Αρχιµήδης έµεινε γνωστός για την µεγάλη του προσφορά σε πολλές επιστήµες και πολλούς κλάδους τους. Μεταξύ εκείνων και η Στερεοµετρία, στην οποία ο σπουδαίος επιστήµονας έλαµψε µε τα πολλά θεωρήµατα περί κώνου, σφαίρας, κλπ, τα οποία απέδειξε. Παράδειγµα το θεώρηµα "εσφ = 4πρ2" για την επιφάνεια σφαίρας. Επίσης το "Κ+Ε-Α = 2" για τα κυρτά πολύεδρα, όπου "Κ", "Ε", και "Α" τα πλήθη τών κορυφών, τών εδρών, και τών ακµών αντιστοίχως. Το θεώρηµα αυτό το αντέγραψε τον δέκατο όγδοο αιώνα ο Ελβετός Leonhard Euler, το εµφάνισε ως δικό του, κι έτσι εκείνο φέρει έκτοτε το όνοµά του [: θεώρηµα τού Euler]. Πολλά γεωµετρικά προβλήµατα ο Αρχιµήδης τα επεξεργάστηκε κάνοντας χρήση τής Τριγωνοµετρίας. Παραδείγµατα αποτελούν η απόδειξη τού τύπου ο οποίος δίνει το εµβαδόν τής ελλείψεως, οι τριγωνοµετρικές σχέσεις [- σε σύγχρονη µαθηµατική γραφή:] "ηµ(α-β) = (ηµα*συνβ)-(συνα*ηµβ)" και "ηµ(α+β) = (ηµα*συνβ)+(ηµβ*συνα)", κ.ά. Κατά την δε µελέτη τού κύκλου, έδωσε προσεγγίζουσα τιµή "3,14084 <π <3,14285" στον αριθµό "π" [- τον οποίον είχε χρησιµοποιήσει πρώτος ο Ιπποκράτης ο Χίος], τού οποίου αριθµού και παγίωσε τη χρήση. Ακόµη, επαναβεβαίωσε την ισχύ τών πυθαγόρειων ισοτήτων "1+2++ν = ν(ν+1)/2" και "12+22++ν2 = ν(ν+1)(2ν+1)/6".

Γνωστές, τέλος, στον Αρχιµήδη ήσαν οι ιδιότητες τών δυνάµεων, λ.χ. η "(ακ)*(αλ) = α(κ+λ)", πολύ χρήσιµη στη µεταγενέστερη επινόηση τών λογαρίθµων. Ο Απολλώνιος από την Πέργη τής Παµφυλίας στη Μ. Ασία, Γ΄ προς Β΄ π.Χ. αι., έλυσε προβλήµατα Γεωµετρίας και Στερεοµετρίας. Μελέτησε όλα τα γεωµετρικά σχήµατα και πρώτος εισήγαγε τις ονοµασίες "έλλειψη", "παραβολή", και "υπερβολή" για

Page 40: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

τις αντίστοιχες καµπύλες, διατύπωσε θεωρήµατα, και µάλλον εγνώριζε Επίπεδη Τριγωνοµετρία [- την οποία και εφάρµοσε στην Αστρονοµία]. Βελτίωσε τον υπολογισµό τής τιµής τού λόγου "π" για τον κύκλο. Ακόµα, επιδόθηκε στη µελέτη και τον προσδιορισµό γεωµετρικών τόπων. Μεγάλης σηµασίας είναι και οι έρευνές του επί τών κωνικών τοµών. Επί πλέον, υιοθέτησε και εξέλιξε το σύστηµα απεικόνισης µε συντεταγµένες το οποίο είχε εµπνευσθεί ο ∆ικαίαρχος έναν αιώνα πριν. Τις συντεταγµένες τού συστήµατος εκείνου τις χώρισε σε τετµηµένες και τεταγµένες. Το επίτευγµα τού ∆ικαιάρχου και τού Απολλωνίου µπορεί άνετα να θεωρηθεί ως η πρώτη µορφή Αναλυτικής Γεωµετρίας. Τον δέκατο έβδοµο αιώνα το πήρε ο Γάλλος Rene Descartes [ή "Καρτέσιος", σε εξελληνισµένη εκδοχή], και, υπό βελτιωµένη µορφή, το προώθησε ως δικό του [: καρτεσιανό]! Περί τον Γ΄ µε Β΄ αι. π.Χ. ο Νικοµήδης απ' την Αλεξάνδρεια, ερευνητής µαθηµατικός, ασχολήθηκε µε την τριχοτόµηση γωνίας. Θεωρείται επίσης πιθανόν να γνώριζε να λύνει εξισώσεις τρίτου βαθµού. Ο Ερατοσθένης από την Κυρήνη, επίσης τον Γ΄ έως Β΄ αι. π.Χ., για την αντιµετώπιση γεωµετρικών προβληµάτων κατασκεύασε τον "µεσολάβο", ειδικό όργανο που βοηθούσε στη λύση τους. Εξ άλλου είχε υπολογίσει την περίµετρο τής Γης µε µαθηµατικό τρόπο. Ο ∆ιοκλής, Β΄ π.Χ. αι., κατασκεύασε καµπύλη αντίστοιχη προς την αλγεβρική εξίσωση "ψ2(α-χ) = χ3", κι έλυσε άλλα γεωµετρικά προβλήµατα. Τον ίδιο περίπου καιρό ο Θεοδόσιος από την Βιθυνία στη Μ. Ασία, ο αποκαλούµενος "Τριπολίτης", διακρίθηκε ως ειδικός στα θέµατα που αφορούν τη σφαίρα, προτείνοντας λύσεις σε προβλήµατα και διατυπώνοντας θεωρήµατα. Ο Περσεύς, τον Β΄ π.Χ. αιώνα κι αυτός, µελέτησε τις σπείρες και τις σπειροειδείς καµπύλες, και ανακάλυψε εξίσωση η οποία εκφράζει τις καµπύλες αυτές. Με τις σπείρες ασχολήθηκε και ο ∆ιονυσόδωρος από τη νήσο Μήλο, Β΄ µε Α΄ αι. π.Χ. Ο Ζηνόδωρος, Β΄ π.Χ. αι., διόρθωσε ή βελτίωσε τις γνώσεις τών µαθηµατικών τής εποχής του σε θέµατα Γεωµετρίας και Στερεοµετρίας. Ο διάσηµος αστρονόµος Ίππαρχος από τη Νίκαια τής Βιθυνίας τον ίδιον αιώνα, ως µαθηµατικός, συνέβαλε στην εδραίωση τής Τριγωνοµετρίας. Πρώτος αυτός διαίρεσε τον κύκλο σε 360° [: µοίρες], τη µοίρα σε εξήντα λεπτά [: 60΄], και το λεπτό σε εξήντα δεύτερα [: 60΄΄]. Ο Υψικλής, Β΄ έως Α΄ π.Χ. αι., ο οποίος έζησε στην Αλεξάνδρεια, έκανε προτάσεις επί στερεοµετρικών ζητηµάτων, ανακοινώνοντας τούς αντίστοιχους (µαθηµατικούς) τύπους για κάθε τέτοιο ζήτηµα. ∆ιερεύνησε και τον χώρο τών αριθµητικών προόδων, εξάγοντας πολύ χρήσιµους τύπους, όπως επί παραδείγµατι τον "α1+α2++αν-(αν+1+αν+2++α2ν) = ν2δ" όπου "2ν" είναι το πλήθος τών όρων τής προόδου και "δ" η διαφορά, τον "α1+α2++α2ν-1 = (2ν-1)αν" όπου "2ν-1" το πλήθος τών όρων τής προόδου και "αν" ο µεσαίος όρος, κλπ. Ο Ήρων από την Αλεξάνδρεια, µάλλον τον Α΄ προ Χριστού µε Α΄ µετά Χριστόν αιώνα, ασχολήθηκε µε τη Γεωµετρία, και ειδικότερα εµβάθυνε στο εµβαδόν διαφόρων σχηµάτων και στερεών, καθώς και στον όγκο τών στερεών. Με ικανότητα χειριζόταν και τούς αριθµούς, τών οποίων έβγαζε µε προσωπικό του τρόπο τις τετραγωνικές και κυβικές ρίζες. Επίσης έδωσε ορισµούς γεωµετρικών σχηµάτων, γραµµών, και λοιπών στοιχείων. Πρώτος δε αυτός εισήγαγε το "χ" για να συµβολίζει τούς τυχαίους αγνώστους αριθµούς. Με τον Μενέλαο τον Αλεξανδρέα, Α΄ µετά Χριστόν αι., έκαναν άλµατα η Σφαιρική Γεωµετρία και η Σφαιρική Τριγωνοµετρία, αφού εκείνος διατύπωσε πολλά σχετικά θεωρήµατα [- λ.χ. σαν το "ηµ2α+συν2α = 1", κ.ά.]. Ο Νικόµαχος από τα Γέρασα τής σηµερινής Ιορδανία, Α΄ έως Β΄ µ.Χ. αι., συγκέντρωσε κι οµαδοποίησε τις έως τότε γνώσεις Αριθµητικής, τις οποίες και βελτίωσε περαιτέρω. Άφησε έργο στο οποίο συµπεριλαµβάνονται θεωρήµατα όπως το "(ν+1)3 = (ν2+ν+1)+(ν2+ν+3)++(ν2+3ν+1)" µε ν φυσικούς αριθµούς, πόρισµα τού οποίου αποτελεί ο τύπος "13+23++ν3 = [ν(ν+1)/2]2".

Ο Νικόµαχος απέδειξε και τον σχηµατισµό διαδοχής αριθµών, τούς οποίους σήµερα χρησιµοποιούµε σαν πολύ ευχάριστα αριθµοπαίγνια, λ.χ.: 1 = 13, 3+5 = 23, 7+9+11 = 33, 13+15+17+19 = 43, 21+23+25+27+29 = 53, κ.ο.κ. Παρόµοια κατάταξη αριθµών πραγµατοποίησε και ο Θέων ο Σµυρναίος τον Β΄ µ.Χ. αι. Ο ίδιος διατύπωσε θεώρηµα που φέρει το όνοµά του [: "θεώρηµα τού Θέωνος", για το άθροισµα δύο διαδοχικών τρίγωνων αριθµών], έκανε γεωµετρικές κατασκευές, κλπ. Ο Κλαύδιος Πτολεµαίος, Β΄ µ.Χ. αι., επινόησε το σύµβολο τού αριθµού "µηδέν" [: "0", απ' το πρώτο γράµµα τής λέξεως "ουδέν"], συνέβαλε κατά πολύ στην ανάπτυξη Γεωµετρίας και Τριγωνοµετρίας, απέδειξε θεωρήµατα, εισήγαγε τύπους [- παράδειγµα: ηµ2χ = (1-συν2χ)/2], κλπ. Τον λόγο "π" τον υπολόγισε σε 3,1416 [- σηµειωτέον ότι η τιµή τού "π" µε τις σηµερινές µετρήσεις καθορίζεται σε 3,14159]. Ο ∆ιόφαντος από την Αλεξάνδρεια, Γ΄ µε ∆΄ αι. µ.Χ., εξέλιξε σε τέτοιον βαθµό την Άλγεβρα [- η οποία είχε πρωτοπαρουσιαστεί απ' τον Ευκλείδη ή κι από άλλους, προγενέστερους ή µεταγενέστερους εκείνου, όπως ο Θυµαρίδας, ο Πλάτων, ο Νικοµήδης, κ.ά], ώστε να χαρακτηρίζεται ως πατέρας αυτής. Έλυνε απλές εξισώσεις ή συστήµατα εξισώσεων πρώτου και δεύτερου βαθµού, και είναι πολύ πιθανόν να εγνώριζε και τούς αρνητικούς αριθµούς. Ο Πάππος ο Αλεξανδρεύς, ∆΄ µ.Χ. αι., πρωτοπόρησε στη µαθηµατική σκέψη, θεωρούµενος ότι από την Ευκλείδεια Γεωµετρία έφτασε στα πρόθυρα τής Αναλυτικής. Επί πλέον, άφησε να εννοηθεί ότι ο χώρος ορίζεται όχι µόνον από τρεις διαστάσεις, αλλ' από περισσότερες. Τις απόψεις τού Πάππου τις ακολούθησαν κατά τον δέκατο έβδοµο αιώνα ο γνωστός µας Καρτέσιος [: Rene Descartes] και ο επίσης Γάλλος Pierre de Fermat. Γενικά, ο Πάππος

Page 41: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

αφιέρωσε τη σταδιοδροµία του σε όλους σχεδόν τούς τοµείς τής µαθηµατικής επιστήµης, και µελέτησε όσα θέµατα είχαν θέσει οι προηγούµενοι εκείνου µαθηµατικοί. Κάποια δικά του θεωρήµατα έχουν αντιγραφεί από αλλοδαπούς όπως ο Γάλλος Alexis Clairaut, ο Σκώττος M. Stewart, ο Ιησουίτης µοναχός Paul Guldin, κ.ά., µε τών οποίων δυστυχώς τα ονόµατα εµφανίζονται σήµερα τα θεωρήµατα τούτα.

Αυτά λοιπόν είναι τα περίφηµα ελληνικά Μαθηµατικά, τα οποία έχουν πλέον γίνει παγκόσµια. Και συνιστούν κινητήρια δύναµη πολλών άλλων επιστηµών οι οποίες βρίσκονται στην υπηρεσία τού Ανθρώπου. Παράλληλα, συνιστούν αντικείµενο συστηµατικής κλοπής από πλήθος "εµπνευσµένων" ∆υτικοευρωπαίων οι οποίοι, στην πραγµατικότητα, δεν είναι παρά απλώς µελετητές και αντιγραφείς τού ελληνικού πνεύµατος. Και, τέλος, αυτοί είναι οι Έλληνες µαθηµατικοί, οι οποίοι έθεσαν τις βάσεις τών Μαθηµατικών και πρώτοι ανέπτυξαν την πλοκή και την εφαρµογή τους όπως τα διδασκόµαστε σήµερα στο σχολείο και στο πανεπιστήµιο, µε παράλληλα πλούσιο συγγραφικό έργο που άφησαν στην Ανθρωπότητα.

Εδώ αξίζει να αναφερθεί το εξής: είναι χαρακτηριστικό ότι τόσο πολύ είχε προοδεύσει η ελληνική επιστήµη τον καιρό εκείνον, και τέτοιες ήσαν οι επιστηµονικές απαιτήσεις, ώστε ο Σπόρος ο Νικαεύς [: από τη Νίκαια, ίσως εκείνη τής Βιθυνίας στη Μ. Ασία], κατά τα τέλη τού Α΄ µ.Χ. αιώνος, επέκρινε τον προγενέστερό του Αρχιµήδη διότι ο δεύτερος δεν διατύπωσε µε τη µέγιστη δυνατή µαθηµατική ακρίβεια τον λόγο περιφέρειας προς διάµετρο κύκλου. ∆ηλαδή διότι ο υπολογισµός τού "π" δεν άγγιζε την ακρίβεια χιλιοστού δεκαδικού ψηφίου! Ανάλογο συµβάν αναφέρεται και όταν ο Ρωµαίος διανοούµενος Πλίνιος χαρακτήρισε µε αυστηρότητα ως "παράδειγµα ελληνικής επιπολαιότητος" τον επίσης προγενέστερό του ∆ιονυσόδωρο απ' τη Μήλο, Β΄ προς Α΄ π.Χ. αι., επειδή, λέει, ο ∆ιονυσόδωρος υπολόγισε την περίµετρο τής Γης µε µεγάλη αλλ' όχι απόλυτη ακρίβεια, δηλαδή µε ένα µικρό σφάλµα το οποίο σε οποιονδήποτε άλλο λαό τής εποχής εκείνης [- ίσως και σε άλλη εποχή, γιατί όχι και στην δική µας] θα περνούσε απαρατήρητο. Για τα δεδοµένα τής ακρίβειας και τής αξιοπιστίας τού ελληνικού πολιτισµού, όµως, σφάλµατα κι ανακρίβειες ήταν κάτι το ασυνήθιστο ή απαράδεκτο. Ξεθάρρεψαν λοιπόν και οι Ρωµαίοι! ∆ικαιολογηµένα άλλωστε, αφού η ελληνική σοφία και νεκρούς ανασταίνει [- βέβαια, εάν τότε ξεθάρρεψαν µία φορά, σήµερα έχουν πλέον αποθρασυνθεί και όχι µόνον δεν µάς σέβονται, αλλά είναι και αντίπαλοί µας σε διεθνές, οικονοµικό, ή άλλο επίπεδο. Αυτά ας τα βλέπουµε εµείς, και ας µάθουµε να µην απεµπολούµε την αξιοπρέπεια και την ασφάλειά µας εν ονόµατι τής ξενοµανίας, µόλις µάς χαµογελάσει ο πρώτος τυχών αλλοδαπός, γείτονας ή µη].

ΧΗΜΕΙΑ - ΦΥΣΙΚΗ - ΜΗΧΑΝΙΚΗ - ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Το γεγονός ότι οι Έλληνες µελετούσαν και ανέλυαν διάφορες ουσίες, µάς οδηγεί στο συµπέρασµα ότι κάποια µικρά ή µεγάλα βήµατα είχαν γίνει στον τοµέα τής Χηµείας [- σωστότερο: Χυµεία (<το χύµα <χέω)]. Μάλιστα µε διάφορα όργανα και διάφορες µεθόδους και διαδικασίες, οι Έλληνες χηµικοί [: χυµευτές] ασκούσαν τον ποιοτικό έλεγχο ουσιών. Η αξία τών θεωριών τού Λευκίππου, τού ∆ηµοκρίτου, κλπ [- τις οποίες θα αναφέρουµε πιο κάτω] περί ατόµων βρήκαν άµεση και άριστη εφαρµογή στο έργο τών σύγχρονων Ευρωπαίων χηµικών, όπως τού Γάλλου Antoine Lavoisier, τού Βρεττανού John Dalton, κ.ά. Όσο για τη Φυσική, τα βήµατα που έγιναν ήσαν γιγάντια. Από τα βασικότερα ενδιαφέροντα τών Ελλήνων επιστηµόνων ήταν η µελέτη και ερµηνεία τών φαινοµένων τα οποία διέπουν την ύπαρξη και την λειτουργία τών πάντων, και η διατύπωση θεωριών επ' αυτών. Εκείνες οι θεωρίες αποτέλεσαν τα θεµέλια τής σύγχρονης Φυσικής. Το πιο εντυπωσιακό δε που έκαναν οι Έλληνες σοφοί, ήταν να ασχοληθούν µε το τι είναι η ύλη και από τι αποτελούνται τα σώµατα. Κάποιες απόψεις τις οποίες διατύπωσαν οι κατά βάσιν φιλόσοφοι Αναξιµένης από τη Μίλητο και Φερεκύδης από την Σύρο ήδη τον έκτο αιώνα προ Χριστού, και ο Εµπεδοκλής τον Ε΄ αι. π.Χ., κατά τις οποίες τα πάντα συντίθενται από τέσσερις καταστάσεις ύλης ή "στοιχεία" ή "ριζώµατα" [- από µία µόνον τέτοια κατάσταση, κατά τον Αναξιµένη], µπορούν να θεωρηθούν ως τα σπέρµατα τής ατοµικής θεωρίας. Μάλιστα ο Εµπεδοκλής µιλούσε για "θραύσµατα", δηλαδή τις µικρότερες, τις στοιχειώδεις µονάδες αυτών τών καταστάσεων ή "ριζωµάτων". Την ατοµική όµως θεωρία, η οποία αρχικά εµφανίστηκε ως φιλοσοφική, επισήµως πρώτοι συνέλαβαν ο Λεύκιππος από τα Άβδηρα τής Θράκης, Ε΄ αι. π.Χ., ο µαθητής του

Page 42: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

∆ηµόκριτος από τα Άβδηρα επίσης, Ε΄ έως ∆΄ αι. π.Χ., και ο Επίκουρος από την Σάµο, ∆΄ προς Γ΄ π.Χ. αι., οι οποίοι υπήρξαν και οι πρώτοι που µίλησαν για το "άτοµο [= αδιαίρετο]" ως την µικρότερη ποσότητα ύλης. Ο ∆ιογένης ο Απολλωνιάτης [: ίσως από την Απολλωνία τής Κρήτης], Ε΄ προ Χριστού αιώνας, ο ∆ηµόκριτος, και ο Αναξαγόρας από τις Κλαζοµενές τής Μικράς Ασίας, Ε΄ π.Χ. αι., διατύπωσαν µε τον δικό τους τρόπο αλλά µε σαφήνεια τον φυσικό νόµο τής αφθαρσίας ύλης και ενέργειας. Πάµπολλοι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι ή φυσικοί, όπως ο Γερµανός Gottfried Wilhelm von Leibnitz, ο επίσης Γερµανός Albert Einstein [- ο οποίος επί πλέον δανείστηκε και τις θεωρίες τού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή για να διατυπώσει την θεωρία τής σχετικότητος στις αρχές τού εικοστού αιώνα], οι οπαδοί τους, κ.ά. κύριοι επηρεάστηκαν από τις ελληνικές θεωρίες ή και τις αντέγραψαν κατά γράµµα [- συχνά χωρίς να το οµολογήσουν ποτέ].

Ο Θαλής από τη Μίλητο είχε παρατηρήσει το φαινόµενο τής έλξεως και τής απώσεως τών φορτισµένων σωµατιδίων, µελετώντας πώς συµπεριφερόταν το ήλεκτρο [- εξ ού η σηµερινή ονοµασία "ηλεκτρισµός"]. Ήταν εποµένως ο πρόδροµος τής µελέτης τού ηλεκτρισµού. Επίσης είχε µελετήσει το φαινόµενο τής µαγνητικής έλξεως. Ο δε ∆εινοχάρης, ο οποίος έζησε τον Γ΄ προ Χριστού αιώνα στην Αίγυπτο, γνωρίζοντας την ελκτική δύναµη τών µαγνητών, σχεδίαζε να κατασκευάσει µεταλλικό άγαλµα τής Αρσινόης το οποίο µε ειδικούς µαγνήτες να συγκρατείται µετέωρο. Ο Ιταλός Alessandro Volta, ο σπουδαίος Αµερικανός επιστήµονας Thomas Edison, κι άλλοι πολλοί, ανέπτυξαν, εφάρµοσαν, και διέδωσαν τις προαναφερθείσες παρατηρήσεις, ώστε σήµερα να έχει διαδοθεί ευρέως η χρήση τού ηλεκτρισµού και τού µαγνητισµού. Η εφαρµογή τών θεωρητικών γνώσεων Φυσικής µάς έδωσε τη Μηχανική και άνοιξε νέους ορίζοντες στην ανθρώπινη δηµιουργία. Εδώ αξίζει να γίνει µνεία στα αυτόµατα µηχανήµατα τα οποία είχε κατασκευάσει ο Ήφαιστος, καθώς και στον Τάλω, έργο τού ∆αιδάλου ή τού Ηφαίστου, επίσης αυτόµατο µηχάνηµα, "ροµπότ" κατά τούς σηµερινούς µηχανικούς, κι αναφέρονται τόσο γλαφυρά στη Μυθολογία µας. Ανυψωτικά µηχανήµατα ασφαλώς υπήρχαν τουλάχιστον από την δεύτερη χιλιετία προ Χριστού, αλλά τα πρώτα γραπτά στοιχεία επισήµως µάς παρέχονται σε κείµενα τού έκτου προ Χριστού αιώνος, κατά τα οποία στοιχεία τέτοιων µηχανηµάτων έκανε χρήση ο αρχιτέκτονας Χερσίφρων από την Κνωσ(σ)ό. Ο Αρχύτας απ' τον Τάραντα τής Μεγάλης Ελλάδας, ο οποίος έζησε τον Ε΄ µε ∆΄ αι. π.Χ., κατασκεύασε την πρώτη γνωστή µηχανή που πετούσε [- εξαιρουµένης τής όποιας µηχανικής ή µη διατάξεως τού ∆αιδάλου και τού Ικάρου], µάλλον µε συµπίεση τού αέρα. Ο σπουδαίος επιστήµονας Κτησίβιος απ' την Αλεξάνδρεια, Γ΄ π.Χ. αι., κατασκεύασε ή τροποποίησε µηχανές µε βάση την συµπίεση τού αέρος, τις αρχές τής Υδραυλικής, κ.ά. Ο Αρχιµήδης απ' τις Συρακούσες, Γ΄ π.Χ. αι., πρώτος διατύπωσε την "αρχή τής Υδροστατικής" έχοντας προηγουµένως ανακαλύψει και, µε µαθηµατικούς υπολογισµούς, διερευνήσει το φαινόµενο τής άνωσης. Επίσης καθόρισε τούς νόµους τής ανάκλασης και τής διάθλασης τού φωτός. Ο ίδιος ταυτίζεται µε τις εφαρµοσµένες επιστήµες. Υπήρξε ο άνθρωπος ο οποίος συνέλαβε, διατύπωσε, και εφάρµοσε πλήθος νόµων, φαινοµένων, και τεχνικών, σχεδίασε και κατασκεύασε πρωτοποριακά µηχανήµατα ποικίλης χρήσεως, κλπ, όλα επιτεύγµατα τα οποία έχουν καθορίσει έκτοτε την πορεία τού Ανθρώπου. Ήταν αυτός που κατασκεύασε το πρώτο τηλεσκόπιο, το οποίο ονοµαζόταν "διόπτρα". Κατά τ' άλλα, και σύµφωνα µε τις διεθνείς και "έγκυρες" εγκυκλοπαίδειες, το τηλεσκόπιο, λέει, είναι δυτικοευρωπαϊκή (!) υπόθεση τού δεκάτου εβδόµου αιώνα (!!), τής οποίας εφεύρεσης η πατρότητα αποδίδεται στον Ολλανδό Hans Lippershey και η βελτίωση στον Ιταλό Galileo Galilei [: τον γνωστό µας και µη εξαιρετέο Γαλιλαίο. Όποια περίπτωση κλοπής ελληνικής πνευµατικής ιδιοκτησίας κι αν εξετάσει κανείς, τον κύριο αυτόν θα βρει από πίσω]!!! Πάντως, το τηλεσκόπιο δεν ήταν το µοναδικό έργο τού Αρχιµήδη το οποίο έκλεψαν αλλοδαποί. Την ίδια τύχη είχαν πολλές άλλες εφευρέσεις του, π.χ. τα πολύσπαστα, οι (ατέρµονες) κοχλίες, οι ανυψωτικοί µηχανισµοί [: γερανοί τής εποχής του], το πλανητάριο [βλ. Αστρονοµία], οι σίφωνες, το ατµοτηλεβόλο, κ.ά., τις οποίες αντέγραψαν ∆υτικοευρωπαίοι, όπως ο Ιταλός Leonardo da Vinci [- ο οποίος επιδιδόταν και στη Μηχανική παράλληλα προς τις Καλές Τέχνες] ή άλλοι, για να τις εµφανίσουν ως ιταλικές, γαλλικές, κλπ, κλπ, και τις οποίες εφευρέσεις συναντάµε σε βελτιωµένο τύπο σήµερα στη ζωή µας. Ως εκ τούτου θα µπορούσαµε άνετα να αποκαλέσουµε τον Αρχιµήδη "πατέρα τής σύγχρονης Φυσικής" διότι κανείς δεν είναι τόσο σύγχρονος όσο εκείνος. Μόνον τις µελέτες του επί τών µοχλών [- τούς οποίους αυτός εισήγαγε στην Μηχανική] να θυµηθούµε, θα καταλάβουµε το µέγεθος τής προσφοράς του. Είναι ο άνθρωπος που ισχυριζόταν ότι µπορούσε να κινήσει τη Γη, αρκεί να τού δινόταν κατάλληλο έδαφος επάνω στο οποίο να σταθεί. Η πρακτική εφαρµογή τών θεωριών του για το φως απέφερε την κατασκευή τών κατόπτρων. Όταν δε οι Ρωµαίοι πολιορκούσαν τις Συρακούσες, ο Αρχιµήδης κατέκαψε τον στόλο τους µε τη βοήθεια πολλαπλών κατόπτρων.

Ο καθηγητής Ι. Σακκάς, το φθινόπωρο τού 1973 στο "Κέντρο Εκπαιδεύσεως Παλάσκα" τής Σαλαµίνας, έκανε πειραµατική αναπαράσταση τής καύσεως τού ρωµαϊκού στόλου µε απόλυτη

Page 43: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

επιτυχία και διεθνή απήχηση. Άλλος εξέχων µηχανικός ήταν ο Φίλων ο Βυζάντιος, Γ΄ έως Β΄ π.Χ. αι. Αυτός επινόησε και κατασκεύασε πολλές µηχανικές διατάξεις, όπως εργαλεία, αντλίες ύδατος και αέρος, αυτοκινούµενους τροχούς (!), κ.ά. Πολλά έργα του ήταν απίστευτης λεπτότητας και οµορφιάς, και χρησιµοποιούντο [- ή και χρησιµοποιούνται] ακόµη και για διακοσµητική οικιακή χρήση. Όλα πάντως τα έργα του σηµάδεψαν την εποχή του αλλά και την εποχή µας. Ο Ήρων από την Αλεξάνδρεια, µάλλον τον Α΄ µετά Χριστόν αιώνα, µεγάλη µορφή στον τοµέα τών µηχανών αυτοµατισµού και άλλων, άφησε πλούσιο και πολύ κατατοπιστικό συγγραφικό έργο το οποίο µελετήθηκε από Άραβες και ∆υτικοευρωπαίους, µε αποτέλεσµα να επηρεάσει την παγκόσµια τεχνολογία. Αυτός κατασκεύασε την πρώτη µηχανή στον κόσµο η οποία χρησιµοποιούσε τον ατµό ως κινητήρια δύναµη. Ο Γάλλος Denis Papin [: ο επί το ελληνικότερον "∆ιονύσιος Παπίνος"] τον δέκατο έβδοµο αιώνα έκλεψε την εφεύρεση τού Ήρωνος και την παρουσίασε ως δική του. Από τότε η µηχανή αυτή έχει εξελιχθεί σε αυτοκίνητο, σιδηρόδροµο, κλπ. Αξίζει να σηµειωθεί τούτο: ο Papin µάθαινε τα περί ελληνικής τεχνολογίας από τον συνεργάτη του Γερµανό φιλόσοφο Leibnitz ο οποίος µετέφραζε τα ελληνικά χειρόγραφα για τον Papin. Αλλά και ο ίδιος ο Leibnitz, ως φιλόσοφος, υιοθέτησε τις απόψεις τών αρχαίων Ελλήνων περί ελάχιστων αδιαίρετων στοιχείων ή µονάδων τής ύλης [- όπως είδαµε πιο πριν], και διατύπωσε "δική" του θεωρία: το σύµπαν συντίθεται από ελάχιστα αδιαίρετα στοιχεία, τις "µονάδες"!! Εδώ, µε λίγα λόγια, έχουµε να κάνουµε µε δύο επαγγελµατίες κλέφτες πνευµατικής ιδιοκτησίας? σύσταση συµµορίας δηλαδή, όπως θα έλεγαν οι νοµικοί. Ακόµα, ο Ήρων κατασκεύασε πολύ σηµαντικό είδος διόπτρας η οποία χρησίµευε σε αστρονοµικές και γεωδαιτικές εργασίες [βλ. Γεωγραφία]. Οι Έλληνες εγνώριζαν τη χρήση τού [µεγεθυντικού] φακού, ο οποίος ονοµάστηκε έτσι [: φακός] λόγω τής οµοιότητας τού σχήµατός του µε τον κόκκο τής φακής. Οι πρώτοι φακοί αποτελούντο από υαλόπαγο, από διάφορες µορφές χαλαζία, κλπ. Πολλούς αιώνες αργότερα, ο Άγγλος Roger Bacon [1214 - 1292], ο οποίος σηµειωτέον ήταν µελετητής τού ελληνικού πολιτισµού, ανακοίνωνε την ανακάλυψη τού µεγεθυντικού φακού! Στα Αντικύθηρα έχει ανακαλυφθεί µηχανισµός θεωρούµενος ως µια πρώιµη µορφή υπολογιστή, και τοποθετείται χρονικά στον Α΄ π.Χ. αιώνα. Πρόκειται για όργανο το οποίο χρησιµοποιείτο µάλλον για τον υπολογισµό τής κίνησης τών πλανητών. Αυτός ο "Υπολογιστής τών Αντικυθήρων", σύµφωνα µε τον Βρεττανό επιστήµονα Derek de Solla Price είναι το πιο πολύπλοκο µηχάνηµα που κατασκεύασε ποτέ ο Άνθρωπος µέχρι το 1200 µ.Χ.! Κατά την Αρχαιότητα κατασκευάστηκαν και πολλές µορφές ρολογιών. ∆ύο είναι οι βασικές: α) το υδραυλικό ρολόι, εξέλιξη τής κλεψύδρας. Πολύπλοκο και ογκώδες, επινοήθηκε από τον Αρχιµήδη τον Συρακούσιο, βελτιώθηκε απ' τον Κτησίβιο, και τροποποιήθηκε τον Α΄ π.Χ. αι. από τον Ανδρόνικο Κυρρήστη τον Μακεδόνα ο οποίος και το εγκατέστησε στην Αθήνα όπου σώζεται µέχρι σήµερα το κτήριό του, το γνωστό µνηµείο τών "Αέρηδων" στην Πλάκα, και β) το ηλιακό ρολόι, εξέλιξη διαφόρων οργάνων όπως λ.χ. ήταν ένα το οποίο είχε κατασκευάσει ο Μέτων από την Αθήνα τον Ε΄ αιώνα π.Χ., ή όπως ο "γνώµων" τον οποίο είχε κατασκευάσει περί το 580 π.Χ. στην Σπάρτη ο Αναξίµανδρος ο Μιλήσιος, κ.ά. Πολλοί συνέβαλαν στη βελτίωση και την οριστική µορφή τού ηλιακού ρολογιού. Μεταξύ άλλων ο Απολλώνιος από την Πέργη τής Μ. Ασίας κατά τον Γ΄ έως Β΄ π.Χ. αι., ο Ανδρόνικος Κυρρήστης κι εδώ µε βελτιωµένο τύπο ηλιακού ρολογιού το οποίο κατασκεύασε κι εγκατέστησε στην Τήνο, κλπ. Μία παραλλαγή τού ηλιακού ρολογιού οδήγησε στο φορητό ρολόι που ο Παρµενίων ο Μακεδόνας είχε κατασκευάσει περί το 300 π.Χ., µε επί πλέον προσόν του τη γεωγραφική κι αστρονοµική χρήση. Μια άλλη παραλλαγή ήταν το ονοµαζόµενο "ηµισφαίριο", δηµιουργία τού Αριστάρχου από την Σάµο, ∆΄ µε Γ΄ αι. π.Χ. Τέλος, εκτός από τα ρολόγια υπήρχε κι ένα άλλο όργανο το οποίο κατασκεύασε ο Εύδοξος από την Κνίδο τον ∆΄ αιώνα π.Χ. Ονοµαζόταν "πόλος" και εκτός από τις ώρες µετρούσε τις ηµέρες και τούς µήνες.

Ήδη πριν από την δεύτερη χιλιετία προ Χριστού εκτελούνται µεγάλα και πρωτοποριακά έργα [- για να µην µιλήσουµε για τα σπουδαία έργα που κατά την Μυθολογία εκτέλεσε ο Ηρακλής, καθώς και άλλοι]. Συστήµατα αποχετεύσεως και οι πρώτες απόπειρες κεντρικής θέρµανσης εµφανίζονται στα ανάκτορα τής Κρήτης δύο χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Ακόµα, κατασκευάζονται αντιπληµµυρικά φράγµατα, όπως εκείνο στην Τίρυνθα Αργολίδος τον δέκατο τρίτο π.Χ. αιώνα, πραγµατοποιούνται σοβαρά αποστραγγιστικά έργα, όπως εκείνα στην λίµνη Κωπαΐδα [βλ. Γεωργία], κ.ά. Η τεχνική τών αιώνων εκείνων, µετά από θαυµαστή εξέλιξη, µάς έδωσε πάµπολλα ανάλογα έργα τα οποία εκτελούντο καθ' όλες τις περιόδους τής Αρχαιότητας. Στην Κόρινθο, µε πρωτοβουλία τού Περιάνδρου, γύρω στο 600 π.Χ. κατασκευάσθηκε ο "δίολκος", µέσω τού οποίου τα πλοία περνούσαν από τον Κορινθιακό Κόλπο στον Σαρωνικό. Το 520 π.Χ. ο µηχανικός Ευπαλίνος από τα Μέγαρα σχεδίασε και [µε ξεχωριστής ακόµα και για σήµερα τεχνικής τρόπο] διάνοιξε µεγάλη σήραγγα στην Σάµο µε σκοπό να προµηθεύσει στην πόλη νερό. Αξιοπρόσεχτα παραδείγµατα ήταν κι εκείνα τών µηχανικών τού Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίοι κατασκεύασαν ειδικό ανάχωµα [: τεχνητό ισθµό] που συνέδεε το νησί [και την πόλη] τών Κλαζοµενών µε την απέναντι ακτή, άνοιξαν διώρυγα η οποία εξασφάλιζε την

Page 44: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

επικοινωνία τής νήσου Τέω µε τον ισθµό τών Κλαζοµενών, κι εκτέλεσαν σπουδαία αντιπληµµυρικά και αρδευτικά έργα στους ποταµούς Τίγρη, Ευφράτη, και Νείλο. Στην Περαχώρα Κορινθίας έχουν αποκαλυφθεί πολύ µεγάλα έργα υδρεύσεως τα οποία πρέπει να πραγµατοποιήθηκαν περί το 300 π.Χ. Επιφανής µηχανικός έργων οδοποιίας ήταν ο Σώστρατος από την Βοιωτία, ο οποίος "γεφύρωνε τα δύσπορα και οδοποιούσε τα άβατα" κατά τούς σχολιασµούς τών ιστοριογράφων τής εποχής. Ο Σώστρατος από την Κνίδο σχεδίασε τον περίφηµο "Φάρο" τής Αλεξανδρείας, ύψους 140 περίπου µέτρων, ένα από τα επτά θαύµατα τής Αρχαιότητος. Τον Α΄ αιώνα µ.Χ. ο Απολλόδωρος από την ∆αµασκό σχεδίασε και έχτισε το "Πάνθεον" τής Ρώµης, το οποίο καλυπτόταν µε ηµισφαιρικό θόλο διαµέτρου σαράντα περίπου µέτρων, χρησιµοποιώντας ένα νέο για την εποχή εκείνη οικοδοµικό υλικό, το οποίο πολύ αργότερα, στα τέλη τού δεκάτου ενάτου αιώνα, σε βελτιωµένη έκδοση έµελλε να παρουσιασθεί από τούς Γάλλους ως γαλλική (!) επινόηση υπό το όνοµα "µπετόν [beton]"? το σκυρόδεµα δηλαδή. Ας σηµειωθεί εδώ ότι ο Απολλόδωρος, κορυφαία µορφή τής Αρχιτεκτονικής και τής Μηχανικής στον καιρό του, ανεδείχθη σε τεχνικό σύµβουλο τού φιλέλληνα αυτοκράτορα Τραϊανού, και πραγµατοποίησε πλήθος άλλων σπουδαίων έργων στην Ρώµη, όπως λ.χ. ήταν το Φόρουµ, το Υδραγωγείο, η Βιβλιοθήκη, το Ωδείο, ο Ιππόδροµος, οι Θέρµες, κλπ, καθώς επίσης έργα σε διάφορα σηµεία τής Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. Σηµαντικές στιγµές έζησε η Μηχανική και κατά τούς πολέµους. Περίφηµοι επιστήµονες κατασκεύασαν τότε πολιορκητικά µηχανήµατα άξια θαυµασµού? ο ∆ιάδης από την Θεσσαλία [ο οποίος υπηρετούσε τον Μέγα Αλέξανδρο], ο Επίµαχος ο Αθηναίος [: συνεργάτης τού ∆ηµητρίου τού Πολιορκητή], ο οποίος µάλιστα κατασκεύασε την περιβόητη "Ελέπολη", ύψους 47 µέτρων, η οποία έµοιαζε περισσότερο µε ουρανοξύστη παρά µε απλό πολιορκητικό πύργο, ο Φίλων ο Βυζάντιος, ο Αρτέµων από τις Κλαζοµενές, κ.ά.

Για την Αρχιτεκτονική δεν θα πούµε πολλά διότι τα πράγµατα µιλάνε µόνα τους. Οι Έλληνες έχουν παρουσιάσει πολλές και ποικίλες δοµικές τεχνοτροπίες, πράγµα µοναδικό για έναν λαό. Λίγες χιλιετίες προ Χριστού εµφανίζονται οι πυραµίδες στον ελληνικό χώρο [- παράλληλα προς την εµφάνισή τους στην Αίγυπτο. Λέγεται µάλιστα ότι και στην κατασκευή τών αιγυπτιακών πυραµίδων συνέβαλαν Έλληνες τεχνικοί], τών οποίων πυραµίδων σήµερα έχουν αποµείνει κάποια υπολείµµατα. Κατά περιόδους, αργότερα, κατασκευάζονται ανάκτορα, ναοί, αµφιθέατρα, φρούρια, στάδια, µνηµεία, κλπ απερίγραπτου κάλλους, τα οποία σήµερα θαυµάζει και µιµείται συστηµατικά ολόκληρη η Ανθρωπότητα, και τα οποία άγγιξαν το τέλειον. Ορισµένα θεωρούνται ως θαύµατα, λόγω τής αρτιότητας η οποία τα διέκρινε οφειλόµενη στον αρµονικό συνδυασµό κάλλους και µεγέθους. Τα πιο ευµεγέθη δε εξ αυτών µπόρεσαν να χτιστούν χάρη στα εξελιγµένα τεχνικά µέσα [: γερανοί, κλπ] τής εποχής εκείνης τα οποία µόνον θαυµασµό θα µπορούσαν να προκαλέσουν. Σήµερα παρατηρείται το εξής γελοίο φαινόµενο στην "ευρωπαϊκή" Ελλάδα: λόγω αφέλειας, λόγω συγκεχυµένης και ακατάσχετης ξενοµανίας, ή λόγω πλήρους άγνοιας, τα περισσότερα [κρατικά κυρίως αλλά και ιδιωτικά] κτήρια χτίζονται µε παράξενους, ακαλαίσθητους, χοντροκοµµένους, και ξένους προς την ελληνική αισθητική αρχιτεκτονικούς ρυθµούς, πραγµατικά τερατουργήµατα. Το αποτέλεσµα είναι να έχει γεµίσει η χώρα µας απ' άκρου εις άκρον µε τσιµέντινα κλουβιά ποικίλης χρήσεως, άσχηµα, ανθυγιεινά, αταίριαστα µεταξύ τους αλλά και µε το ελληνικό περιβάλλον, βαρβαρίζοντα, ενοχλητικά - µε κάποιες µικρές κι ευχάριστες εξαιρέσεις ελληνοπρεπών οικοδοµηµάτων πολλά από τα οποία όµως έχουν χτιστεί από ξένους αρχιτέκτονες και µηχανικούς. Αντιθέτως τώρα, σε διάφορες ξένες χώρες πολλά κρατικά [- και πολλές φορές ιδιωτικά] κτήρια έχουν σαφώς ελληνικό ρυθµό, ακόµα και σε αφρικανικές χώρες! Βλέπετε, οι αλλοδαποί µερικές φορές εκτιµούν τον ελληνικό πολιτισµό περισσότερο από τούς ίδιους τούς Έλληνες

ΒΟΤΑΝΙΚΗ

Τις βάσεις διεθνώς έθεσαν ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος [: Τύρταµος] από την Ερεσό τής Λέσβου, ο ∆ιοσκορίδης [: ή ο φαρµακολόγος από την Κιλικία ή ο Αλεξανδρεύς], κ.ά. Πραγµατοποίησαν βαθειά µελέτη, δηµοσίευσαν συστηµατική κατάταξη τών φυτών, έκαναν λεπτοµερή ανάλυση τών νόµων οι οποίοι διέπουν τη λειτουργία τών φυτών, κλπ. Επί πλέον ο ∆ιοσκορίδης µελέτησε την χρήση τών φυτών στην Ιατρική για θεραπευτικούς σκοπούς. Τα συγγράµµατα τών Ελλήνων σοφών αποτελούσαν τα µοναδικά εγχειρίδια, Ευαγγέλιο, για τούς ∆υτικοευρωπαίους µελετητές τού Μεσαίωνα και λίγο

Page 45: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

µετά. Από το 1500 µέχρι το 1800 µ.Χ. περίπου, πολλοί όπως επί παραδείγµατι ο Γερµανός Hieronymus Bock, ο Ελβετός Gaspard Bauhin, ο Σουηδός Karl Linne [: Carolus Linnaeus], η γαλλική οικογένεια τών De Jussieu, ο Ιταλός [γιατρός κυρίως] Marcello Malpighi, κ.ά., κλέβοντας µέγα µέρος τών ελληνικών ιδεών αλλά προσθέτοντας και νέα στοιχεία ανακάλυψαν την επιστήµη τής Βοτανικής και διατύπωσαν την συστηµατική κατάταξη τών φυτών καθώς και τούς φυσικούς νόµους που τα διέπουν! Εν συνεχεία ακολούθησε ολόκληρη σειρά νεωτέρων επιστηµόνων µέχρι τις ηµέρες µας.

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΟΡΥΚΤΟΛΟΓΙΑ - ΜΕΤΑΛΛΕΙΟΛΟΓΙΑ - ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ

Ήδη από την Αρχαιότητα ήταν εµφανές το ενδιαφέρον και σιγά σιγά η ανάγκη να µελετηθεί η φύση [: η σύσταση] τής Γης. Ο Θαλής από τη Μίλητο είχε επεκτείνει τις παρατηρήσεις του και στον ουράνιο θόλο, υποστηρίζοντας ότι η σύσταση τών πετρωµάτων τών άστρων µοιάζει µε εκείνην τής Γης. Ο Πυθαγόρας διατύπωσε την θεωρία περί πυριφλεγούς µάζας στο εσωτερικό τής Γης. Ο Ηρόδοτος και ο Αριστοτέλης µελετούσαν τα απολιθωµένα ψάρια και κοχύλια στα πετρώµατα τών ορέων, καταλήγοντας σε ποικίλα συµπεράσµατα για την γήινη συµπεριφορά. Είναι κάτι που και στην εποχή µας κάνουν οι επιστήµονες σε πολλές περιοχές τού πλανήτη µας, καταλήγοντας στο πόρισµα ότι κάποτε ευρείες χερσαίες εκτάσεις αποτελούσαν θαλάσσιο βυθό, κι ότι συνεπεία γεωλογικών ανακατατάξεων άδειασαν από το θαλασσινό νερό κι έγιναν ξηρά. Τέτοια παραδείγµατα αποτελούν οι κορυφές τών ορέων τής Κρήτης [όπου στα τέλη τού εικοστού αιώνα επιστήµονες ανακάλυψαν αυτά που ανακάλυπταν και µελετούσαν οι προαναφερθέντες Έλληνες σοφοί, δηλαδή απολιθωµένα ψάρια, κλπ, ένδειξη και απόδειξη προηγούµενου θαλάσσιου περιβάλλοντος στα όρη αυτά], η Θεσσαλία, κλπ. Ο Γόργος ο Ιάσιος, ∆΄ π.Χ. αιώνας, πραγµατοποίησε γεωλογικές έρευνες στην Ινδία κατά παραγγελίαν τού Μεγ. Αλεξάνδρου.

Ο Κράτης ο Χαλκιδεύς διακρίθηκε ως µεταλλειολόγος. Ο ∆ράκων από την Κέρκυρα, Α΄ π.Χ. αι., ως πετρολόγος µε συγγραφικό έργο. Φυσικά, η ανάγκη να µελετηθεί η σύσταση τού πλανήτη µας έγινε ανάγκη για εκµετάλλευση τού ορυκτού πλούτου του. Είναι άξιο µνείας ότι τής προσοχής τών Ελλήνων δεν είχε διαφύγει ούτε η χρήση τού πετρελαίου. Αναφέρονται µάλιστα περιοχές, όπως λ.χ. στην Ζάκυνθο, στις οποίες τον Ε΄ αιώνα π.Χ. γινόταν υποτυπώδης εξόρυξη πετρελαίου, το οποίο δεν βρισκόταν σε µεγάλο βάθος, και το οποίο σχεδόν ανέβλυζε µόνο του. Η δε χρήση του ήταν βεβαίως περιορισµένη και οικιακή. Κι ενώ αυτά συνέβαιναν στον ελληνικό κόσµο τόσους αιώνες προ Χριστού αλλά και µετά Χριστόν, τον δέκατο πέµπτο αιώνα µ.Χ. ο Ιταλός Leonardo da Vinci εξέφραζε δηµοσίως την "πρωτοποριακή" άποψη ότι είναι ανάγκη να µελετηθούν συστηµατικά η Γη και τα συστατικά της! Ήδη από µερικές χιλιάδες χρόνια προ Χριστού αρχίζει να ασκείται συστηµατική Μεταλλειολογία και ακόµα πιο συστηµατική Μεταλλουργία. Στον Θορικό [: πλησίον τού Λαυρίου] Αττικής η αρχαιολογική σκαπάνη έχει αποκαλύψει µία ολόκληρη πόλη που έσφυζε από ζωή τρεις χιλιάδες χρόνια προ Χριστού, και τής οποίας βασικός πυρήνας ζωής ήταν το µεταλλείο αργύρου. Στο Στενό Αρκαδίας, την περίοδο µεταξύ τού 2500 και τού 2200 π.Χ. λειτουργούσαν µεταλλευτικοί κλίβανοι πλήρως ανεπτυγµένοι τεχνολογικά.

Γενικώς οι Έλληνες ήξεραν να επεξεργάζονται µε διάφορες µεθόδους τα περισσότερα σήµερα γνωστά µέταλλα, την κατάλληλη µέθοδο για κάθε επιθυµητή χρήση. Τέτοια επεξεργασία όµως συνεπαγόταν την ύπαρξη τών κατάλληλων εργαλείων, από τα οποία, ήδη κατά τον Ε΄ π.Χ. αιώνα, δεν έλειπαν και τα προηγµένα, όπως ο τόρνος, άλλα κοπτικά εργαλεία, κλπ. Γνωστή επίσης ήταν η συγκόλληση µετάλλων. Ως πρώτος ο οποίος έκανε συγκόλληση σιδήρου φέρεται ο Γλαύκος ο Χίος τον έκτο π.Χ. αιώνα.

Στα πλαίσια τής Μεταλλουργίας θα εξετάσουµε την Νοµισµατική, η οποία στην Αρχαία Ελλάδα εθεωρείτο ιδιαίτερος κλάδος δηµιουργίας. Οι Έλληνες κατά πάσα πιθανότητα, ή ίσως οι Λυδοί, υπήρξαν οι πρώτοι που χάραξαν µεταλλικό νόµισµα περί τον έβδοµο προ Χριστού αιώνα. Στα ελληνικά νοµίσµατα επάνω, τα οποία σηµειωτέον ήταν έργα τέχνης, µάλλον τα πιο θαυµαστά στον κόσµο ολόκληρο, αποτυπωνόταν η πραγµατικότητα τών Ελλήνων τής εποχής εκείνης. Ακριβώς από εκείνα αντλούν οι σηµερινοί µελετητές πολύτιµες πληροφορίες για την Ιστορία και τον πολιτισµό τών αρχαίων µας προγόνων

Page 46: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ

Οι Έλληνες πολλούς αιώνες ή και χιλιετίες προ Χριστού ήξεραν να ερµηνεύσουν τα αστρικά φαινόµενα και τον ουράνιο θόλο. Μάλιστα αναφέρονται απόπειρες ουρανίων χαρτογραφήσεων ήδη κατά την Β΄ χιλιετία προ Χριστού. Με την πρόοδο στην επιστήµη, αυξήθηκαν και οι απαιτήσεις όχι µόνον τής Ανθρωπότητας, αλλά και τών ιδίων τών αστρονόµων. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι δειλά δειλά, σε ορισµένες περιπτώσεις, κάποιοι αστρονόµοι παρουσίαζαν το έργο τους υπό µορφήν ποιήµατος. Το φαινόµενο αυτό απαντάται και στην Ιατρική, τής οποίας πολλοί εκπρόσωποι έπραξαν το ίδιο. ∆εν πρέπει να µάς εκπλήσσει καθόλου, διότι η επιστήµη για τον Έλληνα εµπεριέχει το στοιχείο τής καλλιτεχνίας. Την Αστρονοµία ανέπτυξαν και προώθησαν σπουδαίες µορφές τού ελληνικού πνεύµατος. Ως πρώτος σοφός και - µεταξύ άλλων ιδιοτήτων του - αστρονόµος θεωρείται κατά τούς µυθικούς χρόνους ο Κένταυρος Χείρων. Άλλος από τούς πρωτεργάτες τής Αστρονοµίας υπήρξε ο επίσης µυθολογικός Άτλας. Ακόµη, ο Ορφέας ως θεοποιηµένη [υπαρκτή] µορφή, ίσως από την πόλη "Πίµπλα" τής Πιερίας. Όµοιας αίγλης έχαιραν οι ανάλογοι τού Ορφέα Μουσαίος από την Ελευσίνα, Παλαµήδης, και άλλοι. Τα ίδια συµβαίνουν και µε τον Όµηρο, καθώς και µε τον Ησίοδο από την Άσκρα τής Βοιωτίας, στα φιλολογικά έργα τών οποίων διαφαίνονται γνώσεις Αστρονοµίας. Εν συνεχεία ο Φώκος από τη Σάµο, ο Θαλής ο Μιλήσιος [: απ' τη Μίλητο τής Μικράς Ασίας], ο Θεόδωρος από την Σάµο, και ο Αναξίµανδρος απ' τη Μίλητο, όλοι τους κατά τον έβδοµο προς έκτο αιώνα προ Χριστού, ο Αναξιµένης από τη Μίλητο, έκτος π.Χ. αιώνας, ο Πυθαγόρας από την Σάµο και η σύζυγός του Θεανώ από τον Κρότωνα τής Μεγάλης Ελλάδας τον έκτο προς πέµπτο προ Χριστού αιώνα, ο Ίππασος από το Μεταπόντιο τής Μεγ. Ελλάδος, επίσης τον έκτο προς πέµπτο π.Χ. αι., οι περίπου σύγχρονοί του Φιλόλαος από τον Κρότωνα ή τον Τάραντα και Παρµενίδης από την Ελέα τής Μεγ. Ελλάδας, ο Αναξαγόρας από τις Κλαζοµενές τής Μ. Ασίας τον πέµπτο αι. π.Χ., ο Άρπαλος, Ε΄ π.Χ. αιώνας, ο Οινοπίδης από την Χίο, ίδιος αιώνας, όπως και η Αγλαονίκη από την Θεσσαλία, ο ∆ιογένης ο Απολλωνιάτης [: ίσως από την Απολλωνία τής Κρήτης], ο Έκφαντος από τις Συρακούσες, ο Μέτων από την Αθήνα, όλοι αυτοί κατά τον Ε΄ πάντα αιώνα π.Χ., ο Εύδοξος από την Κνίδο τής Μ. Ασίας, ∆΄ αι. π.Χ., ο Πυθέας από την Μασσαλία, τον ίδιον αιώνα, ο Φίλιππος από τον Οπούντα τής Φθιώτιδος, ∆΄ π.Χ. αι., καθώς και ο Ηρακλείδης από την Ηράκλεια τού Πόντου, και ο Ελικών από την Κύζικο τής Μ. Ασίας, οµοίως τον ∆΄ αιώνα π.Χ., ο Αρίσταρχος από την Σάµο κατά τον ∆΄ προς Γ΄ π.Χ. αι., ο Αρχιµήδης από τις Συρακούσες τής Μεγ. Ελλάδας τον Γ΄ π.Χ. αι., όπως κι ο Κόνων απ' τη Σάµο, ο Ερατοσθένης, ο επονοµαζόµενος "Πένταθλος", από την Κυρήνη τον τρίτο έως δεύτερο αι. π.Χ., ο Απολλώνιος από την Πέργη τής Παµφυλίας στη Μ. Ασία, Γ΄ προς Β΄ π.Χ. αιώνας, ο Ίππαρχος απ' τη Νίκαια τής Βιθυνίας στη Μικρά Ασία, Β΄ π.Χ. αι., ο Σέλευκος από τη Σελεύκεια, Β΄ αι. π.Χ., ο Ποσειδώνιος από την Απάµεια τής Συρίας, Β΄ προς Α΄ αι. π.Χ., την ίδια περίοδο και ο Υψικλής ο Αλεξανδρέας, και ο Γέµινος ο Ρόδιος, ο Σωσιγένης απ' την Αλεξάνδρεια τον πρώτο π.Χ. αι., ο Πτολεµαίος Κλαύδιος από την Πτολεµαΐδα ή από το Πηλούσιο τής Αιγύπτου τον δεύτερο µετά Χριστόν αιώνα, ο αυτοκράτορας Ιουλιανός τον ∆΄ µ.Χ. αι., ο Θέων και η θυγατέρα του Υπατία, και οι δύο από την Αλεξάνδρεια κατά την µεταβατική από την Αρχαιότητα στο Βυζάντιο εποχή τού ∆΄ αιώνα µ.Χ., υπήρξαν εκείνοι οι οποίοι προβίβασαν την ελληνική Αστρονοµία σε υψηλά επίπεδα. Στα κείµενα τού Ορφέως υποδηλώνονται στοιχεία αστρονοµικού και κοσµογονικού ενδιαφέροντος µαζί µε κάποιες νύξεις ηλιοκεντρικού περιεχοµένου. Στον Παλαµήδη αποδίδεται η διαίρεση τού χρόνου σε µήνες, ηµέρες, και ώρες. Ο Θαλής ή ο Κένταυρος Χείρων ήταν ο κατασκευαστής τής ουράνιας σφαίρας, κάτι αντίστοιχο προς την υδρόγειο σφαίρα αλλά µε απεικονίσεις ουρανίων αστερισµών. Αργότερα οι Εύδοξος, Αναξίµανδρος, Αρχιµήδης, Ίππαρχος, κ.ά. βελτίωσαν ή τροποποίησαν εκείνη την σφαίρα. Ο Φώκος ανακάλυψε τον αστερισµό τής Μικράς Άρκτου.

Ο Θεόδωρος περιέγραψε και ονόµασε τον αστερισµό τής Κασσιόπης. Ο Θαλής, ο οποίος είχε µελετήσει επισταµένως την Ήλιο και την Σελήνη και γνώριζε τη συµπεριφορά τους, µπορούσε να υπολογίζει τις εκλείψεις τους, όπως εξ άλλου και ο σύγχρονός του Φερεκύδης από την Σύρο. Μάλιστα ο Θαλής κατέπληξε τούς Αιγυπτίους µε την επιτυχή πρόγνωση τής έκλειψης Ηλίου τής 28ης Μαΐου τού έτους 585 π.Χ. Υποστήριζε ότι η Σελήνη είναι ετερόφωτη δεχόµενη το φως της από τον Ήλιο. Ο ίδιος, κατά τον Ευθύδηµο, ανακάλυψε τη µεταβλητή περίοδο τών ηλιοστασίων, ενώ κατά τον ∆ιογένη τον Λαέρτιο πρώτος υπολόγισε τη διάρκεια τού έτους σε 365 ηµέρες. Ο Αναξίµανδρος παραδεχόταν ότι η Γη είναι µετέωρη [- βέβαια, έσφαλλε ως προς το σχήµα της, το οποίο θεωρούσε κυλινδρικό] και ότι κινείται γύρω από το "κέντρο τού κόσµου" [- ίσως εννοούσε τον Ήλιο]. Σύµφωνα µε τον ∆ιογένη

Page 47: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

τον Λαέρτιο διακήρυττε ότι η Γη έχει σχήµα σφαίρας [- βλέπετε, οι πληροφορίες που έχουµε δεν συµπίπτουν πάντα µεταξύ τους] και βρίσκεται στο κέντρο τού Σύµπαντος, ότι η Σελήνη είναι ετερόφωτη φωτιζόµενη από τον Ήλιο, κλπ. Υποστήριζε ότι δεν υπάρχει µόνο ένα σύµπαν, αλλά πολλά σύµπαντα? θεωρία η οποία υποστηρίζεται από πολλούς σύγχρονούς µας αστρονόµους. Ο Σιµπλίκιος µάς πληροφορεί ότι ο Αναξίµανδρος µετρούσε τις αποστάσεις τών πλανητών από την Γη, καθώς και τα µεγέθη τους. Στον Αναξίµανδρο επίσης οφείλεται ο πρώτος αστρονοµικός χάρτης ο οποίος απεικόνιζε τις θέσεις τών άστρων και τις µεταξύ τους αποστάσεις, η χάραξη τής ετήσιας διαδροµής τού Ηλίου στην εκλειπτική, η ακριβής µέτρηση τής λοξώσεως τής εκλειπτικής, κ.ά. Επίσης πρώτος ο Αναξιµένης χρησιµοποίησε το αστρονοµικό όργανο "γνώµων". Τον Ήλιο τον θεωρούσε πύρινη µάζα [- όµως έσφαλλε ως προς το µέγεθός του]. Πίστευε κι εκείνος στο ετερόφωτον τής Σελήνης. Ο Πυθαγόρας πιθανώς δίδασκε ότι η Γη είναι σφαιρική. Αυτός και οι καθηγητές τής σχολής του [: Πυθαγόρεια Σχολή] εξήγησαν τις εκλείψεις και τις φάσεις τής Σελήνης. Εγνώριζαν επίσης ότι οι κοµήτες είναι ουράνια σώµατα που πραγµατοποιούν περιοδική εµφάνιση. Ακόµη δίδαξαν, στην αρχή µε αρκετά σφάλµατα κι αργότερα µε βελτιωµένη και διορθωµένη διατύπωση, την κίνηση τής Γης περί τον άξονά της - ιδίως ο Λύσις από τον Τάραντα, έκτος προς πέµπτον αιώνα προ Χριστού, και οι συµπατριώτες Ικέτας και Έκφαντος από τις Συρακούσες τον πέµπτο π.Χ. αιώνα. Ο Ίππασος διακήρυττε ότι η Γη είναι σφαιρική και το Σύµπαν πεπερασµένο. Ο Παρµενίδης αποδεχόταν κι εκείνος µε τη σειρά του τη σφαιρικότητα τής Γης και ότι η Σελήνη είναι ετερόφωτη δεχόµενη φως από τον Ήλιο. Ο Φιλόλαος ισχυριζόταν ότι η Γη και η Σελήνη περιστρέφονται [- η Γη σε εικοσιτέσσερις ώρες? εσφαλµένο βεβαίως, αλλά επαναστατικό για την εποχή του] γύρω από την - κατ' αυτόν - πύρινη "Εστία τού παντός" την οποία δεν γνωρίζουµε εάν ταύτιζε µε τον Ήλιο. Καθόρισε την περίοδο τής Σελήνης σε 29,5 ηµέρες, τη διάρκεια τού ηλιακού έτους σε 364,5 ηµέρες, και τού σεληνιακού σε 354 ηµέρες.

Συνεχίζοντας τις σκέψεις που είχαν εκφράσει ο Ξενοφάνης από την Κολοφώνα τής Μ. Ασίας τον έκτο προς πέµπτο αιώνα π.Χ., και ο Ίππασος αργότερα, ο Φιλόλαος εισήγαγε βελτιωµένη και οριστική έννοια τού "πεπερασµένου", και είπε ότι το Σύµπαν απαρτίζεται από άπειρα κι από πεπερασµένα στοιχεία. Ο Αναξαγόρας έδωσε κάποια ψήγµατα τής θεωρίας τής περιστροφικής κίνησης τών πλανητών, αν και µε σφάλµατα στη σύλληψή της. Μίλησε για γήινη βαρύτητα αλλά και για εκείνην άλλων ουρανίων σωµάτων. Τον Ήλιο τον θεωρούσε διάπυρη σφαίρα. Ο ίδιος διατύπωσε την άποψη ότι η Σελήνη έχει στερεό έδαφος µε κοιλάδες και όρη. Την άποψη αυτή τού Αναξαγόρα έκλεψε ο Ιταλός Γαλιλαίος [: Galileo Galilei] και µάς ενηµέρωσε τον δέκατο έβδοµο µετά Χριστόν αιώνα ότι η Σελήνη έχει στερεό [: γαιώδες] έδαφος µε κοιλάδες και όρη! Πρώτος επίσης ο Αναξαγόρας εξήγησε τις φάσεις και τις εκλείψεις τής Σελήνης. Μίλησε, τέλος, και για την ύπαρξη κι άλλων ηλιακών συστηµάτων. Ο Άρπαλος υπολόγισε το (ηλιακό) έτος σε 365 ηµέρες και 13 ώρες [- δηλαδή 365,54 ηµέρες]. Ο δε Οινοπίδης το υπολόγισε σε 365,3728 ηµέρες. Η Αγλαονίκη προέβλεπε τις εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης µε ακρίβεια ώρας. Γι' αυτήν λέγεται ότι βελτίωσε κάποιες γνώσεις που τής είχαν παράσχει οι Χαλδαίοι. Ο ∆ιογένης ο Απολλωνιάτης πρέσβευε ότι η Γη είναι σφαιρική. Ο Έκφαντος δεχόταν την περιστροφική κίνηση τής Γης περί τον άξονά της εντός εικοσιτεσσάρων ωρών. Ο Φαίνος από την Αθήνα µέτρησε µε αρκετή ακρίβεια την διάρκεια τού (ηλιακού) έτους, και ο µαθητής του Μέτων την προσδιόρισε σε 365,26 ηµέρες. Ο Μέτων, µαζί µε τον Ευκτήµονα, παρατήρησε το 432 π.Χ. την πιο αρχαία θερινή τροπή τού έτους. Η παρατήρηση εκείνη οδήγησε στον καθορισµό τού τροπικού έτους σε 365 ηµέρες 5 ώρες 23 λεπτά τής ώρας. Ο Κάλλιππος από την Κύζικο τής Μ. Ασίας, ∆΄ αι. π.Χ., υπολόγισε σε 365,25 ηµέρες τη διάρκεια τού έτους, και σε 29 ηµέρες 12 ώρες 44΄ 25΄΄ την διάρκεια τού σεληνιακού µήνα.. Ανάµεσα σε πολλά στοιχεία στην διδασκαλία τού φιλοσόφου ∆ηµόκριτου από τ' Άβδηρα εντοπίζουµε την πρώτη αναφορά, έστω και µικρή, στη µοριακή σύσταση τού Γαλαξία. Ο Εύδοξος καθόρισε µε ακρίβεια τις θέσεις τών αστέρων, περιέγραψε τούς αστερισµούς, και συνέταξε κατάλογο ουρανίων σωµάτων. Πραγµατοποιούσε συστηµατικές παρατηρήσεις τού ουρανίου θόλου, και χρησιµοποιούσε τα Μαθηµατικά για να λύσει διάφορα αστρονοµικά προβλήµατα. Με τον ίδιο τρόπο απέδειξε τη σφαιρικότητα τής Γης. Ο Πυθέας ανακάλυψε ότι ο βόρειος πόλος τού ουρανού δεν είναι ακίνητος. Ανακάλυψε επίσης ότι η παλίρροια σχετίζεται µε τις φάσεις τής Σελήνης. Ο Φίλιππος από τον Οπούντα µελέτησε τις αποστάσεις και το µέγεθος Ηλίου και Σελήνης, όπως και τις εκλείψεις τους. Ο Ηρακλείδης από την Ηράκλεια, όπως άλλοι αναφερθέντες προγενέστεροί του δίδαξε ότι η Γη περιστρέφεται περί τον άξονά της σε 24 ώρες.

Ο Ελικών προϋπολόγισε την έκλειψη Ηλίου η οποία σηµειώθηκε στις 12 Μαΐου τού 361 π.Χ. Ο φιλόσοφος Αριστοτέλης ο Σταγ(ε)ιρίτης επίσης ασχολήθηκε µε την Αστρονοµία, και διατύπωσε πολλά σχόλια, άλλα σωστά κι άλλα εσφαλµένα. Σε µία από τις επισηµάνσεις του περιέγραφε τη Γη ως σφαιρική. Ο Αρίσταρχος υπήρξε ο σαφέστερος διατυπωτής τής θεωρίας ότι οι πλανήτες τού πλανητικού µας συστήµατος κινούνται γύρω από τον Ήλιο. Την ηλιοκεντρική αυτή θεωρία είχαν αρχίσει να προτείνουν αµυδρά οι Πυθαγόρειοι, και κάπως εντονότερα ο Ηρακλείδης, όµως ο

Page 48: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Αρίσταρχος την διευκρίνισε επαρκώς και την εδραίωσε. Ο ίδιος αστρονόµος ασχολήθηκε µε τον υπολογισµό τών διαστάσεων [: όγκος, διάµετρος, αποστάσεις] Σελήνης και Ηλίου, µε αρκετά ικανοποιητικά για την εποχή του αποτελέσµατα τα οποία όµως σήµερα έχουν καταρριφθεί έως έναν µεγάλο βαθµό. Για τις µετρήσεις εκείνες, πάντως, ο Αρίσταρχος εφάρµοζε σωστές µεθόδους, τις οποίες έχουν βελτιώσει οι σηµερινοί επιστήµονες. Ο φιλόσοφος Ζήνων από το Κίτιο τής Κύπρου, τον ∆΄ προς Γ΄ αι. π.Χ., µεταξύ διαφόρων - σωστών ή εσφαλµένων - αντιλήψεων που είχε επί αστρονοµικών ζητηµάτων, πίστευε ότι η Γη είναι σφαιρική. Το ίδιο πίστευε και ο Αρχέδηµος την ίδια εποχή. Μεγάλες υπηρεσίες προσέφερε στην Αστρονοµία και ο Αρχιµήδης. Ασχολήθηκε µε τον υπολογισµό τής διαµέτρου Γης, Σελήνης, Ηλίου, κατέταξε τού πλανήτες κατ' απόσταση από την Γη, κλπ. Υπολόγισε εξ άλλου την διάρκεια τού έτους σε 365,25 ηµέρες, καθώς και τις ηµεροµηνίες τών εκλείψεων Ηλίου και Σελήνης οι οποίες επρόκειτο να σηµειωθούν. Το πλανησφαίριο που κατασκεύασε ο ίδιος από γυαλί ή από µέταλλο βελτιώνοντας ουράνιες σφαίρες προγενέστερων επιστηµόνων, αποτελεί το πρώτο πλανητάριο [: όπως θα το ονοµάζαµε σήµερα] στην Ιστορία, και υπολόγιζε τις κινήσεις όλων τών ουρανίων σωµάτων. Ο Αρίστυλλος από την Σάµο και ο Τιµόχαρις έκαναν κατά τον Γ΄ π.Χ. αι. σηµαντικές παρατηρήσεις τών λιγότερο γνωστών αστέρων, κι έθεσαν τις βάσεις για αστρονοµικές ανακαλύψεις από µεταγενέστερους αστρονόµους. Ο Χρύσιππος από τούς Σόλους τής Κιλικίας στη Μ. Ασία, Γ΄ π.Χ. αι., διακήρυττε ότι η Σελήνη ασκεί µεγάλη επίδραση στον πλανήτη µας. Ο Κόνων µελέτησε τις εκλείψεις εις βάθος, συνέταξε ηµερολόγιο στο οποίο αναφερόταν πότε ανέτελλαν και πότε έδυαν οι αστέρες, εντόπισε αστερισµούς, κλπ. Ο Ερατοσθένης µε αξιοθαύµαστο µαθηµατικό τρόπο ο οποίος έχει σωθεί υπολόγισε την περίµετρο τής Γης. Επίσης υπολόγισε µε εξ ίσου αξιοθαύµαστη ακρίβεια την λόξωση τής εκλειπτικής, και πραγµατοποίησε µετρήσεις τών αποστάσεων Σελήνης και Ηλίου από τη Γη. Ο Απολλώνιος από την Πέργη έθεσε τις θεωρητικές βάσεις για τα επιτεύγµατα τών µεταγενεστέρων του αστρονόµων. Μάλλον ήταν οπαδός τού ηλιοκεντρικού συστήµατος. Ο Ίππαρχος, αξιοποιώντας κι εµπλουτίζοντας τις µελέτες και τις παρατηρήσεις που είχαν πραγµατοποιήσει οι Αρίστυλλος και Τιµόχαρις, ανακάλυψε την µετάπτωση τών ισηµεριών, φαινόµενο µεγάλης σηµασίας για την Αστρονοµία. Επίσης ήταν ο πρώτος που µίλησε για τούς καινοφανείς αστέρες [: nova], και το 134 π.Χ. δικαιώθηκε µε την περίπτωση αστέρα αυτού τού είδους, ο οποίος ανήκε στον αστερισµό τού Σκορπιού. Ο ίδιος αστρονόµος συνέταξε ακριβή κατάλογο µε περισσότερους από χίλιους απλανείς αστέρες, στον οποίον αναφέρονται η ακριβής θέση και η λαµπρότητα καθενός. Σε άλλον κατάλογο ο οποίος έχει πλέον καθιερωθεί στην επιστήµη, κατέταξε τούς απλανείς αστέρες σε έξι µεγέθη µε κριτήριο τη λαµπρότητά τους. Υπολόγισε το (ηλιακό) έτος σε 365 ηµέρες 5 ώρες 48΄ 46΄΄ [- δηλαδή 365,24 ηµέρες], την θέση τού απογείου τού Ηλίου, την κίνηση τών πλανητών, την λόξωση τής εκλειπτικής, την παράλλαξη τού Ήλιου [- για την οποία, ασκώντας αυτοκριτική, άρχισε να αµφιβάλλει λόγω τού µικρού µεγέθους τού φαινοµένου], κλπ. Η επιστηµονική του τοποθέτηση επί τού ζητήµατος τής κινήσεως ή µη τής Γης δεν είναι σαφώς ξεκαθαρισµένη.

Ο Ίππαρχος διέκειτο µεν φιλικά προς το γεωκεντρικό σύστηµα, αλλά δεν απέρριψε ποτέ το ηλιοκεντρικό διότι κατά πάσα πιθανότητα γνώριζε την αξία του. Ίσως, καθότι λεπτολόγος και τελειοµανής αστρονόµος, περίµενε να ολοκληρώσει τις µελέτες και τις µετρήσεις του πρώτα, ώστε να µπορεί να µιλήσει ανοιχτά και µε αδιάσειστα στοιχεία πλέον για την ορθότητα τού ηλιοκεντρικού συστήµατος. Εφάρµοσε τα Μαθηµατικά σε αστρονοµικού και γεωγραφικού χαρακτήρα µετρήσεις, για παράδειγµα µε µεγάλη προσέγγιση στον υπολογισµό τού µεσηµβρινού τής Γης, καθώς και σε άλλα πρακτικά θέµατα. Για να αντιληφθούµε το µέγεθος τής προσφοράς τού Ιππάρχου όχι µόνο στην Αστρονοµία, αλλά γενικότερα στις επιστήµες, αρκεί το εξής περιστατικό: όταν το 1859 ∆υτικοευρωπαίοι [: Γάλλοι κυρίως] µηχανικοί επρόκειτο να διανοίξουν τη διώρυγα τού Σουέζ στην Αίγυπτο, περιήλθαν σε δίληµµα σχετικά µε το εάν έπρεπε να προχωρήσουν στην εκτέλεση τού έργου, διότι φοβόντουσαν ότι θα τούς πνίξουν τα νερά ένεκα τής πιθανής διαφοράς στην στάθµη που είχαν η Μεσόγειος και η Ερυθρά Θάλασσα. Όταν όµως έγιναν µετρήσεις, επιβεβαιώθηκε ο Ίππαρχος, ο οποίος έλεγε ότι οι δύο θάλασσες έχουν το αυτό ύψος στάθµης. Ο Σέλευκος υπήρξε υπέρµαχος τής θεωρίας ότι η Γη εκτελεί δύο κινήσεις, µία περί τον Ήλιο και µία περί τον άξονά της. Επί πλέον ερµήνευσε το φαινόµενο τής παλίρροιας κι εκείνος. Ο Ποσειδώνιος από την Απάµεια εισήγαγε µέτρηση για το ύψος τής ατµόσφαιρας. Ακόµη, υπολόγισε την περίµετρο τής Γης µε ικανοποιητική ακρίβεια. Υποστήριζε κι εκείνος όπως τόσοι άλλοι την εξάρτηση τής παλίρροιας από δυνάµεις τις οποίες ασκεί η Σελήνη. Ο Υψικλής πρότεινε τη διαίρεση τής εκλειπτικής σε µοίρες, και τής µοίρας σε βαθµούς. Είναι ο αστρονόµος ο οποίος κάνει την πιο αρχαία αναφορά διαίρεσης τού ζωδιακού κύκλου σε µοίρες.

Ο Γέµινος, µέγας αστρονόµος κι εκείνος, ασχολήθηκε επισταµένως µε την λαµπρότητα Ηλίου και Σελήνης, και βγαίνει δικαιωµένος από την Αστρονοµία τών τελευταίων δύο αιώνων. Ο Σωσιγένης ανακάλυψε τις περιοδικές µεταβολές τών φαινοµενικών διαµέτρων Ηλίου και Σελήνης. ∆εχόταν ότι το

Page 49: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

έτος διαρκεί 365,25 ηµέρες. Έτσι, εισηγήθηκε την θέσπιση πολιτικού έτους 365 ηµερών µε την προσθήκη µιας ηµέρας ανά τετραετία, δηλαδή την καθιέρωση δίσεκτου έτους 366 ηµερών ανά τετραετία. Αυτό ήταν το "ιουλιανό" ηµερολόγιο, επί ηµερών Ιουλίου Καίσαρος, και ίσχυσε έως το 1582 όταν ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ έθεσε σ' εφαρµογή το ονοµαζόµενο "γρηγοριανό" ηµερολόγιο, δηµιούργηµα δύο αιώνες νωρίτερα τού Έλληνα Νικηφόρου Γρηγορά ο οποίος είχε εντοπίσει τις ατέλειες τού ιουλιανού και το είχε βελτιώσει. Ο Πτολεµαίος Κλαύδιος ήταν εκπρόσωπος τού γεωκεντρικού συστήµατος, το οποίο ήδη κατά την Αρχαιότητα είχε χαρακτηριστεί από άλλους Έλληνες ως εσφαλµένο και είχε απορριφθεί υπέρ του ηλιοκεντρικού. Παρά ταύτα, µε την συστηµατική µελέτη, ο Πτολεµαίος Κλαύδιος οδηγήθηκε σε πολλά σωστά πορίσµατα και πολλές ανακαλύψεις. Συγκέντρωσε κι επεξεργάσθηκε τις απόψεις προγενέστερών του Ελλήνων αστρονόµων σε βιβλία, εξέδωσε καταλόγους αστερισµών και αστρονοµικούς χάρτες, έδωσε περιγραφές αστέρων, τού Γαλαξία, κλπ. Ο Ιππόλυτος, Γ΄ µ.Χ. αι., υπολόγισε κι αυτός την περίµετρο τής Γης µε αρκετά µεγάλη ακρίβεια. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι αστρονόµοι πραγµατοποιούσαν τούς υπολογισµούς και τις µετρήσεις τους συχνά µε δική του µέθοδο ο καθένας. Ο Ιουλιανός υποστήριζε ένθερµα το ηλιοκεντρικό σύστηµα, δηλαδή ότι η σφαιρική Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο. Το στέµµα και η άλως υπήρξαν δύο φαινόµενα τα οποία απασχόλησαν τον Θέωνα. Η Υπατία δίδαξε Φιλοσοφία στην Αλεξάνδρεια. Παράλληλα ασχολήθηκε µε τη µελέτη τού έργου άλλων Ελλήνων αστρονόµων πριν από την δική της εποχή. Φέρεται ως εκείνη η οποία επινόησε και ο µαθητής της Συνέσιος κατασκεύασε τον αστρολάβο, αστρονοµικό όργανο. Σηµειωτέον ότι δεχόταν ως φοιτητές της ανθρώπους κάθε θρησκείας χωρίς να κάνει διακρίσεις ανάµεσά τους. Ο τυφλωµένος από µίσος όµως χριστιανικός όχλος τής Αλεξάνδρειας την τεµάχισε και κατόπιν την έκαψε [415 µ.Χ.]. Πάντως, ακόµη κι αν ορισµένοι Έλληνες αστρονόµοι δεν διέπρεπαν ως καινοτόµοι ή ικανοί σε κάποιον τοµέα, πάλι διέπρεπαν ως σχολιαστές, ως ερµηνευτές, ως συστηµατικοί µελετητές τού έργου που άφησαν οι προκάτοχοί τους, κατέταξαν ή και µετέγραψαν και έσωσαν έργα προηγουµένων επιστηµόνων, κλπ. Υπήρχε µία συνέχεια ως εκ µιας συµφωνίας κυρίων στα θέµατα αυτά.

Φαίνεται πως οι Έλληνες εγνώριζαν τις αστρονοµικές µεθόδους άλλων λαών [- φέρ' ειπείν τών Χαλδαίων, τών Αιγυπτίων, και άλλων] αλλά δεν τις προτιµούσαν - τουλάχιστον αυτούσιες. Στην καλλίτερη περίπτωση βελτίωσαν κάποιες απ' αυτές, όπως λόγου χάριν έκανε η Αγλαονίκη. Στην δε χειρότερη τις απέρριπταν ως ατελείς, όπως π.χ. έκανε ο Άδραστος από την Αφροδισιάδα τής Καρίας στη Μ. Ασία, τον Α΄ προς Β΄ µ.Χ. αιώνα. Γενικώς, όσο περνούσε ο χρόνος και µπήκαµε στους πρώτους µετά Χριστόν αιώνες, η Αστρονοµία έφτασε σε ζηλευτό επίπεδο. Είχαν ερµηνευθεί τα περισσότερα φαινόµενα, µπορούσε να γίνει πλήρης και ακριβής πρόγνωση άλλων, κυκλοφορούσαν αστρονοµικοί χάρτες και κατάλογοι αστέρων, ήταν ευρέως διαδεδοµένη η κατασκευή και χρήση αστρονοµικών οργάνων, κλπ. Κι ενώ στον ελληνικό κόσµο έλαβε χώρα τέτοιος οργασµός δηµιουργίας και πνεύµατος, δεκαπέντε έως είκοσι αιώνες αργότερα, τις αναφερθείσες θεωρίες τών Ελλήνων αστρονόµων τις έκλεψαν πάµπολλοι και πολυποίκιλοι Ευρωπαίοι όπως ο Πολωνός Nicolaus Copernicus [: "Mikolaj Kopernik" στα πολωνικά και "Κοπέρνικος" επί το ελληνικότερον], ο οποίος µελετούσε συστηµατικά τα ελληνικά κείµενα και ήξερε αρχαία ελληνικά, ο Γερµανός Johannes Kepler, ο Ιταλός Galileo Galilei, κ.ά., και τις παρουσίασαν ως δικές τους. Και πληροφόρησαν την κοινή γνώµη ότι η Γη είναι πλανήτης και µάλιστα σφαιρικός, ο οποίος περιστρέφεται περί τον Ήλιο και περί τον άξονά του, κλπ, κλπ!

Για τη σωστή άσκηση τής Αστρονοµίας και την εξαγωγή ασφαλών συµπερασµάτων, είχαν ιδρυθεί τα αστεροσκοπεία. Τέτοια υπήρχαν στη Μήλο, στον Ταΰγετο, στην Κνίδο και την Κύζικο τής Μικράς Ασίας, στην Αθήνα, στην Αλεξάνδρεια, στην Ρόδο, και αλλού. Τα όργανα που χρησιµοποιούντο στην Αστρονοµία ήταν πολλά και µε πολλές µορφές το καθένα: η διόπτρα, ο γνώµων, ο αστρολάβος, το ηλιοτρόπιο ή σκιάθηρο, οι κρίκοι [: ισηµερινός και τροπικός], ο παραλλακτικός χάρακας, ο πόλος, το πλανησφαίριο, η πλινθίδα, η σκάφη, ο περίφηµος "υπολογιστής τών Αντικυθήρων" [βλ. Φυσική - Μηχανική], και πολλά άλλα. Με τα όργανα εκείνα υπολογίζονταν το ύψος και οι θέσεις τών αστέρων, οι εκλειπτικές συντεταγµένες τους, το ύψος και η απόκλιση τού Ήλίου, η φαινοµενική διάµετρος και οι συντεταγµένες Ηλίου και Σελήνης, το αζιµούθιο, η απόσταση τού Ηλίου από το ζενίθ κατά την µεσηµβρία, οι γωνίες τις οποίες σχηµάτιζαν οι ηλιακές ακτίνες µε την κατακόρυφο τού τόπου, οι κινήσεις Γης, Ηλίου, και Σελήνης σε διάφορες φάσεις, κλπ.

Επιστέγασµα τών διαφόρων µετρήσεων και υπολογισµών που πραγµατοποιήθηκαν από τούς Έλληνες επιστήµονες ήταν η θέσπιση ηµερολογίων, διαφορετικών σε κάθε περιοχή τού ελληνισµού, όλων όµως

Page 50: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

βάσει κοινής λογικής [- κάτι αντίστοιχο προς το φαινόµενο τών πολλών παρεµφερών αλφαβήτων], τών οποίων αρχικά η χρήση στηριζόταν στην σεληνιακή κίνηση, κι αργότερα στην σεληνιακή συν ηλιακή κίνηση [: σεληνοηλιακά ηµερολόγια]. Ελληνικό ήταν και το αποκαλούµενο "ιουλιανό" ηµερολόγιο, όπως έχει ήδη διευκρινισθεί. Γενικά, πάντως, όλα τα ελληνικά ηµερολόγια βελτιώνονταν και τροποποιούντο σύµφωνα µε τις κατά καιρούς ανακαλύψεις και καινοτοµίες τών Ελλήνων αστρονόµων, λαµβανοµένων πάντα υπ' όψιν τών αναγκών και τών προβληµάτων που ανέκυπταν από τη λειτουργία και τα σφάλµατα τών προηγουµένων ηµερολογίων.

Προσοχή: στην Αρχαιότητα συχνά συναντάµε τον όρο "Αστρολογία" ως συνώνυµο τού "Αστρονοµία". Σιγά σιγά όµως το "Αστρολογία" έτεινε προς έννοια και περιεχόµενο αστεία, µοιρολατρικά, και ύποπτα, σαφώς ξένα προς την επιστήµη. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο πολλοί αστρονόµοι αποδύθηκαν σε αγώνα εναντίον τής Αστρολογίας µε την µη ταυτόσηµη προς την Αστρονοµία έννοια αυτής. Από τούς πιο γνωστούς πολέµιους τής Αστρολογίας υπό την µη επιστηµονική της µορφή υπήρξαν ο Παναίτιος και ο Γέµινος. Στη σηµερινή εποχή, µε το περιεχόµενο που έχουν προσλάβει οι δύο λέξεις, γίνεται πλέον ακόµα πιο σαφής διάκριση µεταξύ τους. Έτσι, σήµερα δεν πρέπει να συγχέονται µεταξύ τους. Η µεν Αστρονοµία είναι επιστήµη και µάλιστα σπουδαιότατη, η δε Αστρολογία απλώς ασχολία [- και µάλιστα αµφιλεγόµενη έως αστεία. εάν όχι απατηλή].

ΝΑΥΠΗΓΙΚΗ - ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ

Η εξέλιξη τής τεχνολογίας συµπαρέσυρε τη ναυπηγική τέχνη στον ρου τής προόδου. Την δεύτερη και την τρίτη χιλιετία προ Χριστού ήδη έχουµε ισχυρά ποντοπόρα πλοία µε τα οποία αρχίζει η εξόρµηση εκτός Μεσογείου. Χάρη στην καλή γνώση τών µετεωρολογικών φαινοµένων, καθώς και τών κινήσεων και τής διάταξης τών σωµάτων τα οποία βρίσκονται στον ουράνιο θόλο, κατέστη δυνατόν να διανυθούν τεράστιες αποστάσεις διά µέσου τών µακρινών θαλασσών. Αυτό το επιβεβαίωνε και ο Άρατος από τούς Σόλους τής Κιλικίας στη Μ. Ασία, Γ΄ π.Χ. αι. Σήµερα έχουµε αποδείξεις για πλεύση τών Ελλήνων στους ωκεανούς. Επί πλέον δε ενδείξεις [ή ίσως και αποδείξεις] υπερπόντιων ταξιδιών στην Αµερική πέντε, δέκα, ή περισσότερους αιώνες προ Χριστού, και τα στοιχεία πληθαίνουν καθηµερινώς. Αποµένει µόνον, αυτά να αξιολογηθούν χωρίς προκαταλήψεις και µισαλλοδοξία. Όµως η Ναυπηγική ήταν άµεσα συνδεδεµένη µε τον Έλληνα πολλές χιλιετίες πιο πριν. Περίπου επτά χιλιάδες χρόνια π.Χ. κατασκευάζονταν σκάφη ανοικτής θαλάσσης - ξέρουµε ακόµη και τον τρόπο και τα υλικά κατασκευής. Πρόκειται µάλλον για την αρχαιότερη ένδειξη ναυτιλίας στον κόσµο. Την δεύτερη και την τρίτη χιλιετία π.Χ. τα πλοία τών Κυκλάδων και τής Κρήτης έπλεαν εκτός Μεσογείου. Τον έβδοµο αιώνα π.Χ. ο Αµεινοκλής [ή Αµεινίας] από την Κόρινθο ναυπήγησε την πρώτη τριήρη, τον πιο θαυµαστό τύπο πλοίου τής Αρχαιότητος που ήρθε να επιβεβαιώσει για ακόµη µία φορά την ανωτερότητα τών Ελλήνων στην θάλασσα. Γύρω στο 240 π.Χ. ο Αρχίας σχεδίασε και κατασκεύασε την "Συρακουσία", το µεγαλύτερο πλοίο τής Αρχαιότητος, ψυχαγωγικής, πολεµικής, και εµπορικής χρήσεως. Η Συρακουσία είχε µήκος 80 µ. και τρία καταστρώµατα. Αργότερα µετονοµάστηκε σε "Αλεξάνδρεια" όταν ο Ιέρων, ηγέτης τών Συρακουσών, την χάρισε στον Πτολεµαίο, ηγέτη τού ελληνιστικού κράτους τής Αιγύπτου.

Πολλοί ίσως διερωτώνται από πού πήραν οι Βρεττανοί την ιδέα τής ναυπηγήσεως τού "Τιτανικού" Στη σύγχρονη εποχή έγιναν ή γίνονται ορισµένες αξιέπαινες προσπάθειες στην Ελλάδα να αναβιώσουν τα σπουδαία εκείνα πλοία καθώς και τα ταξίδια τους. Έτσι ναυπηγήθηκε η "Ολυµπιάς", αντίγραφο τών αρχαίων τριηρών. Επίσης κατασκευάστηκε πλοίο κατά τα πρότυπα εκείνων τού 7000 π.Χ., µε την ίδια µέθοδο και τα ίδια υλικά, και το καλοκαίρι τού 1987 έκανε πανηγυρικό ταξίδι πλέοντας από τη νήσο Μήλο µέχρι την Ερµιόνη Αργολίδος, όπως εκείνη την µακρινή αρχαία εποχή. Στο Ξυλόκαστρο Κορινθίας οµάδα κατοίκων αποφάσισε να κατασκευάσει πλοίο όµοιο µε τα αρχαία τα οποία έλαβαν µέρος στον Τρωικό Πόλεµο. Τη ναυπήγησή του θα πραγµατοποιήσουν τηρώντας πιστά τον τρόπο και χρησιµοποιώντας τα υλικά και τα εργαλεία κατασκευής τών αρχαίων εκείνων πλοίων. Οι ίδιοι, µάλιστα, έχουν προχωρήσει περαιτέρω, σχεδιάζοντας την κατασκευή νεώσοικου κατά τα πρότυπα τών αντίστοιχων τής Αρχαιότητος.

Page 51: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

∆εν πρέπει να διαφεύγει τής προσοχής µας ότι για να διασφαλιστεί η απρόσκοπτη λειτουργία τού εµπορίου, τα πλοία τής εποχής ή το εµπόρευµά τους ασφαλίζονταν σε ασφαλιστικές εταιρίες, όπως και στις ηµέρες µας. Τέλος, πρέπει να επισηµάνουµε την ύπαρξη και χρήση φάρων, οι οποίοι κάποτε ονοµάζονταν "πυρσοί", πολύτιµων οδηγών για τη ναυσιπλοΐα. Το αποκορύφωµα τής κατασκευής φάρων ήταν ο φάρος τής Αλεξανδρείας [βλ. Μηχανική - Αρχιτεκτονική].

Επίλογος

Κατόπιν τούτων, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούµε ότι οι Έλληνες παρέλαβαν τον Άνθρωπο στην κατάσταση τού Homo Erectus και τον προήγαγαν σε Homo Sapiens. Οι περισσότεροι υπόλοιποι λαοί, όλοι αξιοσέβαστοι βεβαίως, απλώς υπήρχαν, παραµένοντας σχεδόν ή εντελώς αµέτοχοι στην διαµόρφωση τής Ιστορίας και τού Πολιτισµού. Όπως είδατε, οι Έλληνες προσέφεραν τα πάντα. Έκτοτε όλοι οι Ευρωπαίοι, ∆υτικοί και Ανατολικοί, οι Αµερικανοί, κ.ά. επιδόθηκαν σ' έναν αγώνα δρόµου ποιος θα κλέψει πρώτος τις ελληνικές ιδέες κι ανακαλύψεις για να τις παρουσιάσει ως δικές του. Αλλά κι αυτοί µε τη σειρά τους αντεγράφησαν από άλλους. Ο κλέψας τού κλέψαντος δηλαδή

Πάντως, παρά την τόσο συστηµατική µίµηση τού ελληνικού πολιτισµού από όλους, οι σηµερινές "πολιτισµένες" κοινωνίες τής Ευρώπης, τής Αµερικής, κλπ χωλαίνουν. Τούτο οφείλεται στο ότι έχουν αναπτύξει σχεδόν υπερτροφικά το ένα µόνον σκέλος τού πολιτισµού, το υλικό [: το τεχνολογικό] οδηγούµενοι στην στείρα και αντιανθρώπινη τεχνοκρατία, αδιαφορώντας για το άλλο σκέλος, το πνευµατικό.

Κλείνοντας, θα θέλαµε να σηµειώσουµε ότι όταν µέγα µέρος τού κόσµου ζούσε υπό συνθήκες πρωτόγονες όπως τις περιγράψαµε στην Εισαγωγή, και διακατεχόταν από φόβο, δέος, πανικό για οτιδήποτε σχετικό µε την Φύση, τη Ζωή, και τα φαινόµενά τους, οι Έλληνες πρώτοι συγκέντρωσαν, κατέταξαν, και στέγασαν τη γνώση ιδρύοντας πανεπιστήµια, σχολές, βιβλιοθήκες, και ποικίλες άλλες εστίες σοφίας. ∆ι' αυτού τού τρόπου προήγαν συστηµατικά τον πολιτισµό επί πολλούς αιώνες, επί χιλιετίες, και, ουσιαστικά, υπηρετούσαν τον Άνθρωπο και διαµόρφωναν την Ανθρωπότητα. Θα θέλαµε επίσης να σάς υπενθυµίσουµε και να σάς επιστήσουµε την προσοχή σε µια σκληρή πραγµατικότητα: α) στην πάροδο τών αιώνων πολλά επιστηµονικά και φιλοσοφικά έργα τών αρχαίων Ελλήνων έχουν καταστραφεί από εχθρούς τού ελληνισµού, β) άλλα έχουν καταστραφεί από φυσικά αίτια [: φυσική φθορά, φυσικές καταστροφές, κλπ] ή έχουν χαθεί, γ) άλλα, τα οποία έχουν σε διάφορες εποχές κλαπεί από την φυσική τους εστία [: βιβλιοθήκες, πανεπιστήµια, κατοικίες, κλπ.], βρίσκονται καταχωνιασµένα σε µυστικές κρύπτες τού εξωτερικού από γνωστούς κύκλους οι οποίοι επιθυµούν να καταδικαστεί εις θάνατον ο ελληνικός πολιτισµός και, µαζί µ' αυτόν, το ελληνικό έθνος? από κύκλους, επαναλαµβάνουµε, οι οποίοι έχουν συµφέρον να αποκρυβεί η ελληνική προέλευση τόσων και τόσων επιτευγµάτων παγκοσµίου σηµασίας, ώστε να αποσιωπηθεί άπαξ διά παντός η ελληνική πατρότητα τού παγκόσµιου πολιτισµού? από κύκλους, τέλος, οι οποίοι καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια να κρατήσουν µυστική την ελληνική σοφία [- και ιδιαιτέρως την τεχνολογία αφού, όπως προείπαµε, αυτήν κυρίως έχουν αναπτύξει και σ' αυτήν επιδίδονται] και να την διαχειρίζονται κατά τις επιθυµίες τους, για να έχουν την δύναµη αποκλειστικά στα χέρια τους και έτσι να εξουσιάζουν τον πλανήτη ολόκληρον - ενώ αντιθέτως οι Έλληνες προσέφεραν και προσφέρουν πλουσιοπάροχα την γνώση στην Ανθρωπότητα, και δ) αναµφισβήτητα επί Βυζαντίου, ιδίως τον πρώτο καιρό, ο ελληνικός πολιτισµός υπέστη καθίζηση αφού διά νόµου έκλεισαν οι φιλοσοφικές σχολές, τα πανεπιστήµια, τα στάδια, απαγορεύτηκαν οι Ολυµπιακοί αγώνες, η Αστρονοµία, κ.ά. επειδή θεωρήθηκαν ως µη χριστιανικές δραστηριότητες, πυρπολήθηκαν κάποιες βιβλιοθήκες, υπέστησαν διώξεις ή και θανατώθηκαν ορισµένοι άνθρωποι τού πνεύµατος, κλπ. Παρ' όλ' αυτά όµως δεν έσβησε. Τουναντίον, αν και µε προβλήµατα και ίσως όχι στα υψηλά επίπεδα τής Αρχαιότητας, κατόρθωσε [- και µάλιστα συχνά εκπεµπόµενος επισήµως ή ανεπισήµως ακόµη και από πατέρες τού ίδιου τού χριστιανισµού] να φωτίσει τούς Έλληνες και άλλους λαούς όπως λ.χ. τούς Άραβες, και άλλους.

Page 52: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Τελικά αποδεικνύεται ότι κάθε λαός έχει τον δικό του προορισµό σ' αυτόν τον πλανήτη. Και ο προορισµός τού γένους τών Ελλήνων ήταν και είναι να σώσουν την Ανθρωπότητα.

Αριστοναύτες

Προς τα τέλη τής δεκαετίας τού ΄90 καµµιά τριανταριά κάτοικοι τού Ξυλοκάστρου και τής πέριξ περιοχής Κορινθίας, οι οποίοι διαπίστωσαν αρχικά την κοινή τους αγάπη για τη θάλασσα και αργότερα για την Ελληνική Ιστορία, αποφάσισαν να προχωρήσουν στην συστηµατική ένωσή τους. Έτσι γεννήθηκε ο Σύλλογος Αναβίωσης Ναυπηγικής Ιστορίας "οι Αριστοναύται", ο οποίος σήµερα περιλαµβάνει περισσότερα από πενήντα µέλη στις τάξεις του. Γενικός σκοπός τού Συλλόγου είναι, όπως µαρτυρεί και η επωνυµία του, η αναβίωση τής ναυπηγικής Ιστορίας τών Ελλήνων, εστιαζόµενη κυρίως στην Μυκηναϊκή Εποχή. Ως στόχοι έχουν τεθεί οι εξής: α) ανέγερση µυκηναϊκού νεώσοικου (: κτίσµα στο οποίο στεγάζονται πλοία), β) ναυπήγηση µυκηναϊκής εικοσόρου (: στενόµακρο και ταχύ πολεµικό πλοίο µε είκοσι κωπηλάτες και τετράγωνο ιστίο, το οποίο έλαβε µέρος στον Τρωικό Πόλεµο), και γ) οργάνωση Βιωµατικού Μουσείου. Ο νεώσοικος (<η ναυς + ο οίκος), προβλέπεται να έχει µήκος 20 και πλάτος 7 µέτρων περίπου. Η εικόσορος, χωρητικότητος 25 περίπου ανδρών συνολικά, θα έχει µήκος 14 και πλάτος 2,5 µέτρων. Στις προθέσεις τών Αριστοναυτών είναι το εργοτάξιο, στο οποίο θα αναπτύσσονται οι κατασκευαστικές δραστηριότητες τού Συλλόγου, να είναι επισκέψιµο καθ' όλη την διάρκεια κατασκευής τού νεωσοίκου και τού πλοίου. Το Βιωµατικό Μουσείο, τελευταία επινόηση στον τοµέα τής επαφής τού κοινού µε τον πολιτισµό, θα παρέχει στους ενδιαφεροµένους τα σχέδια πάσης φύσεως πλοίων. Θα λειτουργήσει, µε άλλα λόγια, ως κάποιας µορφής τράπεζα πληροφοριών για θέµατα Ναυπηγικής, ανοιχτή σε κάθε ενδιαφερόµενο. Επί πλέον θα προσφέρει την ευκαιρία στους πολίτες να δουν από κοντά την κατασκευή ενός νεώσοικου κι ενός πλοίου ή ακόµα και να συµµετάσχουν µε εθελοντική εργασία ώστε να βιώσουν την Ιστορία και την Τέχνη. Με τον τρόπο αυτόν µαθαίνει κανείς αλλά και διασκεδάζει, ιδίως ο µαθητής. Έτσι θεµελιώνεται η αποκαλούµενη "Πειραµατική Αρχαιολογία", µε την µεθοδολογία τής οποίας µπορούν να δοθούν απαντήσεις σε πολλά προβλήµατα που παρουσιάζονται. Μέχρις ώρας έχει ολοκληρωθεί η µελέτη κι έχει ετοιµαστεί ένα µέρος τών δοµικών υλικών που απαιτούνται για την ανέγερση τού νεώσοικου. Όσο για την εικόσορο, έχει πραγµατοποιηθεί η βασική µελέτη ως προς τη µορφή τού σκάφους και ως προς τη ναυπηγική τεχνική. Ασφαλώς όµως θα ανακύψουν ερωτήµατα και προβληµατισµοί στην πορεία τής κατασκευής τού πλοίου, τα οποία θα τύχουν περαιτέρω µελέτης και θα υποστούν την κατάλληλη επεξεργασία. Προς το παρόν έχει κατασκευασθεί ένα πειραµατικό υπόδειγµα (µοντέλλο) σε σµίκρυνση 1 προς 10, τού οποίου η συµπεριφορά θα µελετηθεί διεξοδικά από ειδικούς, και το οποίο θ' αποτελέσει τον οδηγό στις εργασίες ναυπηγήσεως τής κανονικής εικοσόρου. Όταν, τέλος, ολοκληρωθεί η ναυπήγηση τού σκάφους, εκείνο θα κάνει ένα δοκιµαστικό ταξίδι προς την Τροία. Γενικώς, τέτοιου είδους έρευνα για την µυκηναϊκή Ναυπηγική και τέτοιες κατασκευές θεωρούνται διεθνώς πρωτότυπες. Το ύψος τής δαπάνης για όλες τις κατασκευές υπολογίζεται ότι, εάν όλα εξελιχθούν οµαλώς, θα πλησιάσει τα διακόσια εκατοµµύρια δραχµές. Πολλοί είναι ήδη ή θα είναι οι χρηµατοδότες τών έργων: ο ∆ήµος, η Περιφέρεια, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ιδιώτες, κ.ά. Ως πηγές αρχαιολογικών, ιστορικών, και ναυπηγικών γνώσεων έχουν χρησιµοποιηθεί γραπτά κείµενα (κυρίως τού Οµήρου και τού Θουκυδίδη), σχέδια από αγγειογραφίες µελετηµένα από ειδικούς επιστήµονες, πήλινα υποδείγµατα, ναυάγια αρχαίων πλοίων, ευρήµατα, κλπ. Η πραγµατοποίηση τών στόχων τού Συλλόγου άρχισε, συνεχίζεται, και θα ολοκληρωθεί µε την επιστηµονική συνδροµή επιφανών επιστηµόνων, όπως η αρχαιολόγος ∆ήµητρα Καµαρινού, ο µηχανολόγος Χρήστος Γκοβότσος, οι αρχαιολόγοι τής Σορβόννης Καλλιόπη Μπάϊκα και Έλενα Μαραγκουδάκη, ο αρχιτέκτων Μανώλης Κορρές, ο Βρεττανός J. Morrison, δηµιουργός τής τριήρους "Ολυµπιάς" στο παρελθόν, ο ακαδηµαϊκός και καθηγητής Σπυρίδων Ιακωβίδης, γνωστός από την διακήρυξη την οποία σαράντα µέλη τής Ακαδηµίας Αθηνών, προς τιµήν τους, υπέγραψαν καταγγέλλοντας την κλιµακούµενη κατάργηση τού ελληνικού αλφαβήτου και αντικατάστασή του από το λατινικό, ο Βρεττανός D. Blackman, ο πολιτικός µηχανικός Αµπακούµκιν, κ.ά. Τα υλικά που θα χρησιµοποιηθούν για τις κατασκευές είναι εκείνα τής Μυκηναϊκής Εποχής. Συγκεκριµένα, για το σκάφος θα χρησιµοποιηθούν δρυς, πεύκο, κι έλατο, ενώ για τον νεώσοικο θα απαιτηθούν λιθοδοµή, πλινθοδοµή µυκηναϊκού τύπου, κεραµίδια επίσης µυκηναϊκού τύπου, λάσπη, καλάµια, και ξύλα.

Page 53: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Οι Αριστοναύτες ελπίζουν να έχουν το σκάφος έτοιµο µέχρι το 2004. Ο νεώσοικος θα είναι έτοιµος πιο νωρίς, εντός τού 2001 ή τού 2002. Τα έργα, όταν αποπερατωθούν, θα εγκατασταθούν σε χώρο τον οποίον έχει παραχωρήσει ο οµολογουµένως πολύ προκοµµένος ∆ήµος Ξυλοκάστρου στην παραλία τής πόλης, δίπλα στην εκβολή τού τοπικού ποταµού Σύθα. Επί τη ευκαιρία, το σηµερινό Ξυλόκαστρο είναι µια σύγχρονη κι εξελιγµένη πόλη η οποία στην Αρχαιότητα ονοµαζόταν "Αριστοναύται" και ήταν το επίνειο τής ορεινής Πελλήνης, σε µια περιοχή που ανήκε στην επικράτεια τού Αγαµέµνονα. Η Πελλήνη µάλιστα είχε συµµετάσχει στον Τρωικό Πόλεµο καθώς και, µε τούς αδελφούς Αστέριο και Αµφίονα, στην Αργοναυτική εκστρατεία. Το δε όνοµα "Αριστοναύται" η πόλη το έλαβε επειδή εκεί είχαν προσορµιστεί οι ναύτες τής Αργούς. Η αγάπη µε την οποία περιβάλλει τα σχεδιαζόµενα έργα τών Αριστοναυτών η κοινωνία τού Ξυλοκάστρου είναι συγκινητική. Έχει γεννήσει δε αυξηµένο αίσθηµα ευθύνης και προβληµατισµό στο προεδρείο τού Συλλόγου, το οποίο καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια να ανταποκριθεί στις δεσµεύσεις που έχει αναλάβει έναντι τών συµπολιτών του και να µην διαψεύσει κανέναν, ούτε τον εαυτό του. Οι τοπικές αρχές (: ∆ήµος και Νοµαρχία) έχουν τηρήσει πολύ καλή στάση απέναντι στις πρωτοβουλίες τών Αριστοναυτών. Είναι χαρακτηριστικό ότι έχουν οµοφώνως λάβει αποφάσεις µε τις οποίες έχει παραχωρηθεί στον Σύλλογο γραφείο στον χώρο αγκυροβολίου (µαρίνα) σκαφών τής πόλης, χώρος εγκαταστάσεως κι εκθέσεως τών έργων, οικονοµική βοήθεια, προβολή, κλπ. Η πρωτοβουλία τών Αριστοναυτών υπήρξε πρωτοποριακή για τα δεδοµένα τού νοµού τους. Απ' ό,τι φαίνεται µάλιστα έχει παρακινήσει κάποιο µέρος τής τοπικής κοινωνίας ν' αρχίσει να ενδιαφέρεται έστω και δειλά για τον ελληνικό πολιτισµό. Αποδεικνύεται πλέον ότι ο Έλληνας αγαπάει την Ιστορία, τον Πολιτισµό, και την Πατρίδα του, παρά την συνεχή προσπάθεια ορισµένων κύκλων να µάς πείσουν για την ανυπαρξία πατρίδας και για την ύπαρξη µιας πολυ-πολιτισµικής Ελλάδος, και να µάς αποκόψουν από τις ρίζες και τις παραδόσεις µας. Και ένα έθνος που έχει µια τέτοια Πατρίδα µε µια τέτοια Ιστορία πρέπει να αισθάνεται υπερήφανο και να ανατρέχει στις ρίζες τού πολιτισµού του για να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του.

Στοιχεία Αριστοναυτών Πρόεδρος: Σπύρος Μπισιώτης, ηλεκτρολόγος - µηχανολόγος Αντιπρόεδρος: Χρήστος Γκοβότσος, µηχανολόγος Γραµµατεύς: ∆ήµητρα Καµαρινού, αρχαιολόγος Ταµίας: Ανδρέας Ζάρρος

∆ιεύθυνση Συλλόγου: Σύλλογος Αναβίωσης Ναυπηγικής Ιστορίας "οι Αριστοναύται", Μαρίνα Ξυλοκάστρου, Τ.Κ. 20400, Ξυλόκαστρο Κορινθίας ∆ιαδίκτυο: www.pefkias.gr/ariston.html Τηλέφωνο και τηλεοµοιότυπο τού ηλεκτρολόγου-µηχανολόγου προέδρου: (0743-) 28784. Ηλεκτρονικό ταχυδροµείο προέδρου: [email protected] Τηλέφωνο τής αρχαιολόγου γραµµατέως: (0743-) 23039 (οικία) και (0742-) 25150 (εργασία). Τηλεοµοιότυπο: (0742-) 25150. ∆ιεύθυνση: Νοταρά 137, Ξυλόκαστρο Κορινθίας, Τ.Κ. 20400. Ηλεκτρονικό ταχυδροµείο γραµµατέως: Kamarinu[ή ίσως kamarinοu]@otenet.gr

Σχέδια τού πλοίου ή τού νεωσοίκου και άλλες εικόνες για δηµοσίευση µπορείτε να βρείτε στο ∆ιαδίκτυο, στις εξής διευθύνσεις: www.pefkias.gr (: η κεντρική) ή απ' ευθείας στις επί µέρους "www.pefkias.gr/tech.html" (σελ. 13, 14, 20, και 21 - σ' αυτές περιλαµβάνονται και οι φωτογραφίες από το πειραµατικό υπόδειγµα σε σµίκρυνση τού σκάφους) και "www.pefkias.gr/istio.html" (σελ. 1, 2).

ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΥΡΙΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ ΤΩΝ ΑΡΑΟΥΚΑΝΩΝ ΤΗΣ ΧΙΛΗΣ

Page 54: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Σ. ∆ωρικός (Dr. Ing.) Κ. Χατζηγιαννάκης (Dr. Μηχ.)

Η πρώτη απόπειρα ενασχόλησης µε την µελέτη της γλώσσας των Θεών του Ηλίου, των Ίνκα, που πίστευαν και περίµεναν τους λευκούς θεούς τους, που παρασύρθηκαν να δεχθούν τους καταστροφικούς και απολίτιστους "εκπολιτιστές" τους, τους Ισπανούς του Πιζάρο, ως επιστρέφοντες προγόνους και προπάτορες και θεούς, µας απεκάλυψε ελληνικές ρίζες και δοµές στην Αµερικανική Ήπειρο από την πανάρχαια εποχή µε διαλεκτικά δωρικά και αιολικά στοιχεία της γλώσσας τους.

Αλλά και η προσέγγιση της γλώσσας των Αραουκανών ενός άλλου λαού της Ν. Αµερικής, αποκαλύπτει µια άλλη, πολλαπλά δηµιουργική ελληνική εστία στην Νότια Αµερική, σε χώρα αντίπαλο πόλο της αυτοκρατορίας των Ίνκα, που πολέµησε τους Ισπανούς εισβολείς και θαυµάστηκε απ αυτούς, αποδεικνύοντας την Σπαρτιατική καταγωγή της.

Και εξυµνήθηκε στο σχετικό έπος Araucania από τους Ισπανούς ποιητές. Αραουκανοί, Μαπούτσε, Βελίτσε. Λέξεις που µοιάζουν εξωτικές, που σε πρώτη θέαση δεν µας ξεδιπλώνουν το θαυµαστό περιεχόµενό τους, ειδικά σε µας τους Έλληνες. Και όµως, αν εντρυφήσουµε στα λεξικά και στις συνήθειες των λαών αυτών, έρχονται στο φως πολλά στοιχεία, που παραπέµπουν σε πολύ οικίες και γνωστές µας εικόνες, έθιµα και στοιχεία. Και πάνω απ όλα, προκαλεί τον µελετητή η οµοιότητα των τοπωνυµίων, των ονοµάτων, των γλωσσών γενικότερα. Το δωρικό ιδίωµα, που εντοπίζεται στη βάση των ριζών των λέξεων επιβεβαιώνει τις ιστορικές µαρτυρίες, και µάλιστα όσες προέρχονται από επίσηµα µέλη των φυλών αυτών.

Οι γλωσσικές αποδείξεις επικεντρώνονται στην φυσιολογία και τα σωµατικά χαρακτηριστικά των µελών της φυλής, στις συνήθειες, στις θρησκευτικές δοξασίες, στις ιστορικές αναλογίες και µαρτυρίες για την οδό που διανύθηκε µέχρι την άφιξη των πρώτων εποίκων Αραουκανών στη Χιλή, που έχει και αυτή να αποκαλύψει πολλά, για πιθανές ενδιάµεσες αποικίες των Ελλήνων στον Ειρηνικό Ωκεανό ή ελληνικές εστίες που χρειάζεται να ερευνηθούν. Και ίσως αποκαλυφθούν ερµηνείες συµπεριφορών ή εθίµων των γενικώς και αδιακρίτως σήµερα αποκαλουµένων ιθαγενών µε ελληνοκεντρική θεώρηση. Σε κάθε περίπτωση αφετηρία αυτής της περιπλάνησης, τόσο γοητευτικής και ελπίζουµε, πλούσιας σ ενδείξεις και σκέψεις, µπορεί να αποτελέσουν τα καθαρά ελληνικά ή ελληνόµορφα τοπωνύµια ή ονοµασίες περιοχών, όπως η πόλη Ούε ( Hue = Gue < Γαία ) το Λάος και η ονοµασία των νησιών Γαλαπάγος (Λευκός Βράχος). Εν προκειµένω ο περιγραφές των αρχαίων, ως του Στράβωνος και του Πτολεµαίου, είναι πολύτιµη πηγή πληροφοριών για τα ταξίδια των Αρχαίων Ελλήνων στις περιοχές αυτές, που αφ εαυτών αποδεικνύουν ότι τους ήσαν γνωστές και επιβεβαιώνουν κι αυτές τα διάβα των Ελλήνων, που πολύ πιθανόν κατέληξε από την θαλάσσια αυτή οδό στην Χιλή, όπου εγκαταστάθηκαν και αναπτύχθηκαν οι Αραουκανοί και που σήµερα οµολογούν και µελετούν τη καταγωγή τους και προβάλουν και αναπτύσσουν την γλώσσα τους και σε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα.

Αλλά ως τα πλέον σηµαντικά όµως αντικείµενα της έρευνας αποδεικνύονται τα ονόµατα των Αραουκανών. Και αυτά είναι αµιγώς ελληνικά. Ο κατάλογος ονοµάτων που ακολουθεί, αντιστοιχίζει τα αραουκανικά ονόµατα µε τα αρχαιοελληνικά τους αρχέτυπα και αποτελείται από ονόµατα προσωπικοτήτων.

Alkaman = Αλκαµένης Allavilu = Αλλόφιλος Alkapan = Αλκιφάνης Andakolo = Αντίχορος Antihuenu = Αντίγονος Antivilu = Αντίφιλος (τροπή του φ σε β, όπως στην Μακεδονική διάλεκτο ) Antipulli = Αντίπυλος Antimanki = Αντίµαχος Antigaki = Αντίοχος Antriti = Ανδρίτη ( αµαζόνα, ανδρογυναίκα) Antilaf = Αντίλοχος

Page 55: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Antipan = Αντιφάνης Glauka = Γλαύκη ( από το γλαυκός ) Ile = Ύλας, όνοµα γνωστού Αργοναύτη Kare = Χάρις Kirio = Κύριος Tome = Τοµεύς Krea = Κρέουσα Krinno = Κρίνος ή Κρίνων Napo = Νάπος ( από το νάπη =δάση, κοιλάδα, Αγ. Νάπα ) Pono = Πόνος ( από το πόνος = κόπος, έργον, µάχη ) Tropa = Τρόφος ( από το τροφός ) Karelao = Χαρίλαος Epinapi = Επίνεφος ή Επίναπος ( νάπη = κοιλάδα, δάσος ) Kallopillan = Καλλιφίλων Kallopan = Καλλιφάνης Kallotane = Καλλιθάνης Kallomalin = Καλλίµελος Kallolanke = Καλλιλάµπης (π κ ) Kallolalangue = Καλλίλογος Karenaipai = Χαρίνιππος Karellanga = Χαρίλαµπος Kedoman = Κηδοµένης ( κήδος = µέριµνα, φροντίς ) Kalemante = Καλλιµάντης Kelentara = Καλλιδωρος Kaupolikan = Γεωπολυγένης Kanio = Γεννίων ( = γενάρχης ) *Huenchulao = (Α)huenchulao = Αγησίλαος Lientur = Λεόντωρ, Λέανδρος Lemo- Lemo = Πτόλεµος ή Πτολεµαίος Lautaro = Λαόδωρος Lonko = Λόγγος Nekuleo = Νικόλαος ( όνοµα Σπαρτιατικό) Maniqueo = Μενοικεύς Mauropande = Μαυροπένθης Melitaun = Μελιταίος Melivilu = Μελίφιλος Antupillan = Ανθοφίλων Poepan = Ποοφάνης Aliman = Αλιµένης Elikura = Ελίκωρος Leokano = Λεωγένης Leokato = Λεωκράτης Leochengo = Λεωσθένης Nakto = Νυκτώ Gualema = Γαιο(πτό)λεµος Leokan = Λεωγένης

κατά την έρευνα των ονοµάτων έχουν επισηµανθεί οι εξής καταλήξεις σε αντιστοιχία :

Page 56: ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

-kan = -γένης, -man = -µένης, -vilu = -φίλος, -katum = -κράτης, -pan = -φάνης,

-an = -άνης, - huenu = -γονος, -puli = -πυλος, -gav = -γαίος, -gaki = -οχος,

-manki = -µαχος,-laf = -λοχος, -gueo = -κευς, -ande = -άνθης, - taro = -δωρος,

- ante = αντης, -pai = -ίππος, - polikan = - πολυγένης.

*Στην γλώσσα των Αραουκανών είναι συχνή η αποκοπή ολόκληρων συλλαβών χάριν συντοµίας. Το φαινόµενο αυτό θα το συναντήσουµε και σε άλλα ονόµατα.