ΛΕΝΙΝΤο αγροτικό ζήτημα και οι «κριτικοί του Μαρξ»

1Β Ε Ι Εκδόσεις ΠΡΟΓΚΡΕΣ

Το αγροτικό ζήτημα και οι «κριτικοί του Μαρξ»

Προ/χτάριοι ό/.ων των /ωρών. ενοΜάτι'

Β.Ι.ΛΕΝΙΝ

Το αγροτικό ζήτημα και οι «κριτικοί του Μαρξ»

Εκδόσεις Προγκρές Μόσχα

Από το εκδοτικό

Στο έργο αυτό ο Β.Ι. Λένιν κάνει πλατιά κριτική των αναθεωρητών, που προσπαθούσαν να αποδείξουν ότι η μαρξιστική οικονομική θεω­ρία είναι ανεφάρμοστη στην αγροτική οικονομία. Ο Β.Ι. Λένιν από- δειξε πειστικά, ότι οι νομοτέλειες της ανάπτυξης του καπιταλισμού, που ανακάλυψε ο Κ. Μαρξ, ισχύουν και στον τομέα της αγροτικής οι­κονομίας. Παράλληλα μ' αυτό, το υλικό της μπροσούρας περιέχει θεωρητικές θέσεις για το αγροτικό ζήτημα, που επεξεργάστηκε ο Β.Ι. Λένιν.

Η μετάφραση του έργου έγινε από την 5η έκδοση των Απάντων του Β.Ι. Λένιν, του Ινστιτούτου Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

© Εκδόσεις Προγκρές 1986

„ 0101020000- 127,.

Τ Ο Α Γ Ρ Ο Τ ΙΚ Ο Ζ Η Τ Η Μ Α Κ Α Ι Ο Ι « Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ο Ι Τ Ο Υ Μ Α Ρ Η » '

«... Το να προσπαθείς να α π ο δ ε ίξ ε ις , .. ότι ο δογματικός μαρ­ξισ μός σ τον τομέα των αγροτικώ ν προβλημάτω ν έχει τεθεί εκτός μάχης, - θα σήμαινε πως χτυπάς σε ανο ιχτή πόρτα»... Αυτά δήλω σε πέρσ ι το «Ρούσκογε Μ πογκάτστθο» με το στόμα του κ. Β. Τ σερνόφ (1900, τεύχος 8, σελ. 204). Π ερίεργες ιδ ιότη ­τες έχει αυτός ο «δογματικός μαρξισμός»! Εδώ και πολλά χ ρ ό ­νια ο ι μορφωμένοι και οι πολύ μορφωμένοι άνθρωποι της Ευ­ρώπης δηλώνουν εμφαντικά (και οι δη μ οσιογραφ ίσ κοι των εφημερίδω ν και των περιοδικώ ν επαναλαβαίνουν και αναμετα­δίδουν) ότι η «κριτική» έχει θέσει εκτός μάχης το μαρξισμό, - και παρ’ όλα αυτά κάθε κα ινούργιος κρ ιτ ικός α ρχ ίζε ι πάλι εξαρχής να βομβαρδίζει αυτή την εξουδετερωμένη, όπως λένε, θέση. Ο κ. Β. Τ σερνόφ λ .χ . και στο περ ιοδικό «Ρούσκογε Μ πο­γκάτσ τθο» κα ι στη συλλογή «Σ’ ένα τ ιμ ητικό πόστο» σε 240 ο λ ά κ ε ρ ε ς σελίδες, «συζητώντας» με τον αναγνώ στη γ ια το β ι­βλίο του Χ ερτς «χτυπάει σε ανο ιχτή πόρτα». Το τόσο λεπτομε­ρειακά αναμεταδομένο έργο του Χερτς, που με τη σ ειρά του σ χο λ ιά ζε ι το β ιβλίο του Κ άουτσκι, έχε ι πια μεταφραστεί στα ρωσικά. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ, εκτελώ ντας την υπόσχεσή του ν ’ αντικρούσ ει τον ίδ ιο τον Κ άουτσκι, δημοσίευσε ολόκληρη δ ί­τομη μελέτη. Τώ ρα πια κανείς, ασφαλώς, δε θα μπορέσει να βρει ούτε ίχν ο ς του «δογματικού μαρξισμού», που τσ ακίσ τηκε θανάσιμα α π’ αυτόν τον όγκο τη ς έντυπης κρ ιτ ικής.

I

Ο «ΝΟΜΟΣ» ΤΗΣ ΦΘΙΝΟΥΣΑΣ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ

Στην αρχή ας δούμε τη γενική θεω ρητική φυσιογνω μία των κριτικώ ν. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ έχει δημοσιεύσει σ το περ ιοδικό «Ν ατσάλο»4 ένα άρθρο ενάντια στο «Α γροτικό ζήτημα» του

5

Κ άουτσκι και αποκάλυψ ε αμέσως όλες του τις «κριτικές» μεθό­δους. Μ ε πρω τοφανή ορμή και φόρα βέρου ιππέα «ξετίναξε» τον Κ άουτσκ ι, αποδίδοντας του πράγματα που δεν έχει πει, κατηγορώ ντας τον, ότι αγνοεί περ ιστατικά και γνώμες που εξέ­θεσε με ακρίβεια αυτός ο ίδ ιος, δηλ. ο Κάουτσκι, και παρου­σιάζοντας στον αναγνώ στη σαν δικά του κρ ιτ ικά συμπεράσματα- τα συμπεράσματα του Κάουτσκι. Μ ε ύφος ειδήμονα ο κ. Μ πουλγκάκοφ κα τηγόρησ ε τον Κ άουτσκι ότι μπερδεύει την τεχν ική με την οικονομ ία , ενώ σ ’ αυτό ακριβώ ς το ζήτημα ο ίδ ιος έδειξε ό χ ι μόνο απίστευτη σ ύγχυση, αλλά και απροθυμία να διαβάσει ως το τέλος τ ις σελίδες του αντιπάλου του, σ τις οπο ίες αναφέρεται. Ε ίναι αυτονόητο ότι το άρθρο του μελλο­ντικού καθηγητή ήταν γεμάτο από τις συνηθισμένες επιθέσεις ενά ντια στους σ οσ ιαλ ισ τές, ενάντια στη «θεωρία του κραχ», τον ουτοπισμό, την π ίστη σε θαύματα κλπ.* Τώρα στη διδακτο­ρική του διατρ ιβή («Ο καπιταλ ισ μός και η γεωργία», Π ετρού­πολη, 1900) ο κ. Μ πουλγκάκοφ ξεκαθάρισε όλους τους λογα­ρ ιασμούς του με το μαρξισμό και έφτασε την «κριτική» του εξέλιξη στο λογικό τη ς τέρμα.

Σαν βάση της δ ικής του «θεωρίας της α γροτικ ής εξέλιξης» ο κ. Μ πουλγκάκοφ πα ίρνει το «νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους». Μ ας παραθέτουν περικοπές από έργα κλασικών, που καθορίζουν αυτό το «νόμο» (δυνάμει αυτού του νόμου κάθε συμπληρω ματική τοποθέτηση εργασίας και κεφαλαίου στη γη δε συνοδεύεται από μία αντίσ το ιχη , αλλά από μια ελαττωμένη ποσ ότητα του παραγόμενου προϊόντος). Μ ας παραθέτουν κατά­λογο άγγλω ν ο ικονομολόγω ν, που παραδέχονται αυτό το νόμο. Μ ας διαθεβα ιώ νουν πως ο νόμος αυτός «έχει καθολική ισχή», πω ς αποτελεί «καταφανή αλήθεια, που είναι εντελώς αδύνατο να απορριφθεί», αλήθεια «που αρκεί μόνο να διαπιστω θεί καθα­ρά», κλπ., κ.ο.κ. Ό σ ο πιο κατηγορημ ατικά εκφράζεται ο κ. Μ πουλγκάκοφ τόσο πιο καθαρά φαίνεται ότι βαδίζει προς τα πί­σω. προς την αστική πολ ιτική ο ικονομ ία , που συγκαλύπτει τις κο ινω νικές σ χέσ εις με επινοημένους «αιώ νιους νόμους». Σε τι συνίσταται, πράγματι, το «καταφανές» του περιβόητου «νόμου τη ς φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους»; Στο ότι, αν ο ι διαδο­χ ικ ές τοποθετήσεις εργασίας και κεφαλαίου στη γη δεν έδιναν ελαττω νόμενη, μα ίδ ια ποσ ότητα προϊόντος, τότε δε θα υπήρχε

* Στο άρθρο του κ Μπουλγκάκοφ στο περιοδικό «Νατσάλο» απάντησα τότε ακριβώς με το άρθρο. «Ο καπιταλισμός στην αγροτική οικονομία». Επειδή απαγορεύτηκε η έκδοση του «Νατσάλο», το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ζιζν»5 τεύχη I και 2 του 1900 (Σημείωση του συγγραφέα στην έκδοση του 1908. Η Σύντ )

6

κανένας λόγος να ευρύνονται οι καλλιέργειες, τότε θα μπορού­σε να παραχθεί συμπληρω ματική ποσ ότητα σ ιτηρώ ν σ την πα­λιά έκταση γης, όσ ο μικρή κι αν είναι αυτή η έκταση, τότε «θα μπορούσε να χω ρέσει σε μια μόνο ντεσιατίνα η γεω ργία όλης τη ς γή ιν η ς σφα ίρας».6 Α υτό είναι το συνηθισμένο ( και το μονα­δ ικό) επ ιχε ίρη μ α υπέρ του «καθολικού» αυτού νόμου. Ό π ο ιο ς θα σκεφτεί έστω και λ ίγο θα δει ότι το επ ιχε ίρημ α αυτό αποτε- λεί την π ιο κενή αφαίρεση, που παραβλέπει το π ιο βασικό: το επίπεδο τη ς τεχν ικής , την κατάσταση των παραγω γικών δυνά­μεων. Ο υσιασ τικά η ίδ ια η έννοια : «συμπληρω ματικές (είτε: δ ιαδοχικές) τοποθετήσεις εργα σ ία ς και κεφαλαίου» προϋποθέτει αλλα γή των μεθόδων παραγω γής, μετασχηματισμό της τεχν ι­κής. Γ ια ν ’ αυξηθεί σε σ ημαντικό βαθμό το ποσό του κεφαλαί­ου που τοποθετείτα ι στη γη , πρέπει να εφευρεθούν νέες μηχανές, νέα συστήματα κα λλ ιέργεια ς τη ς γης, νέες μέθοδοι σ υντήρη­σ η ς των ζώων, μεταφοράς των προϊόντω ν κλπ., κλπ. Βέβαια σ χετικά μ ικρές «συμπληρω ματικές τοποθετήσεις εργασίας και κεφαλαίου» μπορούν να γίνουν (και γ ίνονται) και με βάση ένα δοσμένο αμετάβλητο επίπεδο τεχνικής: σ την περίπτω ση αυτή είναι εφαρμόσιμος ως ένα βαθμό και ο «νόμος της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους», και είνα ι εφαρμόσιμος με την έν­νοια, ότι η αμετάβλητη κατάσταση της τεχν ικής δημιουργεί σ χετικά πολύ στενά πλα ίσ ια γ ια συμπληρω ματικές τοποθετή­σ εις εργα σία ς και κεφαλαίου. Συνεπώς, αντί ένα καθολικό νό­μο, έχουμε ένα «νόμο» στο έπακρο σ χετικό , - τόσο σ χετικό , που ούτε λόγος μπορεί να γ ίνει γ ια «νόμο», ούτε μάλιστα γ ια κάποια βασική ιδ ιομορφ ία της γεωργίας. Α ς πάρουμε σαν δεδο­μένα: την τριμερή αμειψ ισπορά, την κα λλ ιέργεια των πατροπα­ράδοτων δημητριακώ ν, την κτηνοτροφ ία γ ια σ υλλογή κοπριάς, την έλλειψ η βελτιωμένων λ ιθαδιώ ν και τελειοποιημένω ν εργα­λείων. Ε ίναι ολοφάνερο πως, με την προϋπόθεση ότι παραμέ­νουν αμετάβλητα αυτά τα δεδομένα, συμπληρω ματικές τοποθε­τήσ εις εργα σ ία ς και κεφαλαίου στη γη μπορούν να γ ίνουν μόνο σε πολύ στενά πλαίσ ια . Α λλά και σ ’ αυτά τα σ τενά πλαίσ ια , μέ­σα στα οποία μπορούν ω σ τόσο να γίνουν συμπληρω ματικές το­ποθετήσεις εργα σία ς και κεφαλαίου, δε θα παρατηρείτα ι καθδ- λου πάντοτε και απόλυτα ελάττωση της αποδοτικότητας κάθε τέ- τιας σ υμπληρω ματικής τοποθέτησης. Ας πάρουμε τη β ιομηχα­νία. Α ς φανταστούμε την παραγω γή αλευριού ή την επεξεργα­σ ία σ ιδήρου σ την εποχή που προηγήθηκε από το παγκόσμιο εμπόριο και από την εφεύρεση των ατμομηχανών. Μ ε την τότε κατάσταση τη ς τεχν ική ς ήταν εξαιρετικά σ τενά τα πλα ίσ ια μέ­σα στα οποία μπορούσαν να γίνουν συμπληρω ματικές τοποθε­

7

τήσ εις εργασίας και κεφαλαίου στα χειροτεχνικά σ ιδηρουρ­γεία, στους ανεμόμυλους και στους νερόμυλους· ήταν αναπό­φευκτο να έχουν τεράστια διάδοση τα μικρά σ ιδηρουργεία και ο ι μύλοι, όσ ον κα ιρό ο ρ ιζικός μετασχηματισμός των μεθόδων παραγω γής δεν ε ίχε δημ ιουργήσ ει τη βάση για νέες μορφές β ιομηχανίας.

Έ τ σ ι ο «νόμος της φθίνο ''σ ας γονιμότητας του εδάφους» δεν είνα ι καθόλου εφαρμόσιμος σ τις περιπτώ σεις εκείνες που η τε­χν ικ ή προχω ρεί, που οι μέθοδοι παραγω γής α λ λά ζο υν έχει μό­νο πολύ σ χετική και συμβατική ισ χή σ τις περιπτώ σεις εκείνες που η τεχν ική παραμένει αμετάβλητη. Να γ ιατί ούτε ο Μ αρξ ούτε ο ι μαρξιστές μιλάνε γ ι’ αυτόν το «νόμο», και τον διαλα- λούν μόνο οι εκπρόσω ποι της ασ τικής επισ τήμης, σαν τον Μ πρεντάνο, που δεν μπορούν με κανένα τρόπο ν ’ απαλλαγούν από τις προλήψ εις της παλιάς πολ ιτικής ο ικονομ ίας με τους αφηρημένους αιώ νιους και φυσικούς νόμους της.

Ο κ. Μ πουλγκάκοφ υπερασπίζει τον «καθολικό νόμο» με επ ι­χε ιρήματα που προκαλούν γέλια.

«Εκείνο που μια φορά ήταν ελεύθερο δώρο της φύσης, τώρα πρέπει να γ ίνετα ι από τον άνθρωπο: ο αέρας και η βροχή έκα­ναν αφράτο το γεμάτο θρεπτικές ουσίες έδαφος κι έτσι αρκούσε μια μ ικρή προσπάθεια του ανθρώπου για ν’ αποκτήσ ει τα ανα­γκαία . Μ ε το πέρασμα του χρόνου όλο και μεγαλύτερο μέρος της πα ραγω γικής δουλιάς πέφτει σ τον άνθρωπο- όπως γίνεται παντού, τα τεχνητά προτσές αντικαθιστούν ολοένα και π ιο πο­λύ τα φυσικά προτσές. Α ν όμως στη β ιομηχανία αυτό εκφράζει τη ν ίκη του ανθρώπου πάνω στη φύση, στη γεωργία αυτό δεί­χνει τις αυξανόμενες δυσκολίες ύπαρξης, γ ια την οποία η φύση περ ιορ ίζε ι τα δώρα της.

Στη δοσμένη περίπτω ση είναι αδ ιάφορο αν ο ι αυξανόμενες δυσκολίες γ ια την παραγω γή τροφής βρίσκουν την έκφρασή τους σ τη ν αύξηση της ανθρώ πινης εργασίας ή των προϊόντω ν αυτής της εργασίας, λ .χ ., των εργαλείω ν παραγω γής ή των λ ι­πασμάτων κλπ.» (ο κ. Μ πουλγκάκοφ θέλει να πει: είναι αδ ιάφο­ρο αν ο ι αυξανόμενες δυσκολίες για την παραγω γή τροφής βρί­σ κουν την έκφρασή τους σ την αύξηση της ανθρώ πινης εργα­σ ίας ή σ τη ν αύξηση των προϊόντω ν αυτής της εργασίας)· «εκεί­νο που έχει σ ημασ ία ε ίνα ι μόνο το γεγονός ότι η παραγω γή αυ­τή κοσ τίζει ολοένα και π ιο ακριβά στον άνθρωπο. Σ ’ αυτήν ακριβώ ς την αντικατάσταση των δυνάμεων της φύσης από την ανθρώ πινη εργασία , των φυσικών παραγόντω ν της παραγω γής από τους τεχνητούς, συνίσταται ο νόμος της φθίνουσας γονιμό ­τητας του εδάφους» (16).

8

Ό π ω ς φαίνεται, τον κ. Μ πουλγκάκοφ δεν τον αφήνει να κο ι­μηθεί η δόξα των κ.κ. Στρούθε και Τουγκάν-Μ παρανόβσκι, που έφτασαν σε σ ημείο να πιστεύουν ότι δε δουλεύει ο άνθρωπος με τη βοήθεια της μηχανής, αλλά η μηχανή με τη βοήθεια του αν­θρώπου. Ό π ω ς ο ι κρ ιτ ικο ί αυτοί, έτσι κι ο Μ πουλγκάκοφ ξεπέ­φτει ως το επίπεδο της χυδαίας οικονομ ίας όταν μιλά γ ια αντι­κατάσταση των δυνάμεων της φύσης από την ανθρώπινη εργα­σ ία κλπ. Η αντικατάσταση των δυνάμεων της φύσης από την ανθρώ πινη εργασία είνα ι γενικά εξίσου αδύνατη, όπως ακριβώ ς ε ίνα ι αδύνατη η αντικατάσταση του πή χη με πούτια. Κ αι στη β ιομηχαν ία και στη γεω ργία ο άνθρωπος μπορεί μόνο να χ ρ η ­σ ιμ οπο ιήσ ει τη δράση των δυνάμεων της φύσης, εφόσον κα­τόρθωσε να γνω ρίσει τη δράση τους, και να διευκολύνει τη χρ η ­σ ιμοπο ίηση αυτή με τη βοήθεια των μηχανών, των εργαλείω ν κλπ. Αυτό που λέει ο κ. Μ πουλγκάκοφ, ότι δηλ. ο πρω τόγονος άνθρω πος έπαιρνε ό,τι του ήταν αναγκαίο, σαν ελεύθερο δώρο της φύσης, είναι ένα ανόητο παραμύθι, και γΓ αυτό το παραμύ­θι μπορούν να τον γιουχα ΐσουν ακόμα και ο ι αρχάρ ιο ι φ ο ιτη ­τές. Κ ανένας χρυσ ός αιώ νας δεν υπήρξε παλαιότερα , και τον πρω τόγονο άνθρωπο τον τσάκιζε η δυσκολία ύπαρξης, η δυ­σκολ ία τη ς πά λης με τη φύση. Η εισαγω γή μηχανώ ν και βελ­τιω μένω ν μεθόδων παραγω γής διευκόλυνε απροσμέτρητα αυτή την πάλη του ανθρώπου γενικά, και την παραγω γή προϊόντω ν διατροφ ής ειδικότερα. Δε μεγάλωσαν οι δυσκολίες γ ια την πα­ραγωγή προϊόντω ν διατροφής, μα ο ι δυσκολίες γ ια την από­κτηση προϊόντω ν διατροφής από τον εργάτη - και μεγάλωσαν, γ ιατί η κεφαλαιοκρατική ανάπτυξη μεγάλωσε εξαιρετικά τη γα ιοπ ρόσ οδο και την τιμή της γης, οδήγησ ε στη συγκέντρωση της αγροτικ ής ο ικονομ ίας στα χέρ ια των μεγάλων και μικρών κεφαλαιοκρατών, οδήγησ ε σε μεγαλύτερη ακόμα συγκέντρωση των μηχανώ ν, των εργαλείω ν, του χρήματος, που χω ρίς αυτά ε ί­ναι αδύνατο να γ ίνει πετυχημένη παραγω γή. Ν α εξηγείς τ ις αυ­ξανόμενες αυτές δυσκολίες ύπαρξης των εργατών με το ότι η φύση περ ιορ ίζε ι τα δώρα της, - σημαίνει ότι γ ίνεσ α ι απολογη­τής της ασ τικής τάξης.

«Α ποδεχόμενοι το νόμο αυτό, - συνεχίζει ο κ. Μ πουλγκά­κοφ, - δεν υποστηρίζουμε καθόλου ότι οι δυσκολίες της παρα­γω γής προϊόντω ν διατροφ ής αυξάνουν συνεχώς, ούτε αρνούμα- στε την πρόοδο της αγροτικ ής οικονομ ίας: το να υποστηρίζου­με το πρώ το και να αρνούμαστε το δεύτερο, θα σήμαινε ότι πα­ραγνωρίζουμε κάτι το εξόφθαλμο. Ε ίναι αναμφ ισβήτητο ότι οι δυσκολίες αυτές δεν αυξάνουν αδιάκοπα, ότι η εξέλιξη γίνεται με ζικ-ζακ. Ο ι ανακαλύψεις τη ς γεω πονικής επισ τήμη ς, οι τε­

9

χν ικές τελ ειοπο ιή σ εις μετατρέπουν τα άγονα εδάφη σε γόνιμα κα ι μηδενίζουν προσ ω ρινά την τάση που βρήκε την έκφρασή τη ς στο νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους» (ibid.*).

Π ολύ βαθυστόχαστα λόγια , δεν ε ίνα ι αλήθεια;Η τεχν ική πρόοδος είνα ι «προσω ρινή» τάση, ενώ ο νόμος

της φθίνουσας γο νιμότητας του εδάφους, δηλ. της μειωνόμενης (και αυτό ό χ ι πάντα) παραγω γικότητας των συμπληρω ματικών επενδύσεων κεφαλαίου πάνω στη βάση της αμετάβλητης τεχν ι­κής, «έχει καθολική σημασία»! Αυτό θα ήταν εντελώς το ίδιο , σαν να έλεγε κανείς: ο ι σ τάσεις των τρένων στους σταθμούς α ποτελούν καθολικό νόμο των ατμοκίνητω ν μεταφορών, ενώ η κ ίνη σ η των τρένων ανάμεσα στους σταθμούς αποτελεί προσω­ρινή τάση, που παραλύει τη δράση του καθολικού νόμου της στάθμευσης.

Τ έλος, υπάρχουν κ ι ένα σωρό σ το ιχεία , που αναιρούν ολοφά­νερα τη ν κα θολικότητα του νόμου της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους: συγκεκριμένα, τα σ το ιχεία τα σ χετικά με τον αγροτικ ό και τον μη α γροτικ ό πληθυσμό. Ο ίδ ιο ς ο κ. Μ πουλ- γκάκοφ ομολογεί ό τι «η απόκτησ η προϊόντω ν διατροφής θα απαιτούσε μια μόνιμη σ χετική αύξηση» (προσέξτε το αυτό!) « της ποσ ότητα ς της εργα σία ς και, συνεπώς, και του αγροτικού πληθυσμού, αν κάθε χώ ρα περ ιορ ιζόταν στους δικούς της φ υσ ι­κούς πόρους» (19). Α ν στη Δυτική Ευρώπη μειώνεται ο αγροτι­κός πληθυσμός, αυτό εξηγείτα ι από το ότι με την εισαγω γή σ ι­τηρώ ν ο ι α ντίσ το ιχες χώ ρες πέτυχαν να ξεφύγουν από τη δρά­ση του νόμου της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους. - Τ ι να πει κανείς, θαυμάσια εξήγηση! Ο επισ τήμονάς μας ξέχασ ε μια μ ικρολεπτομέρεια : ότι μια σ χετική μείωση του αγροτικού π λ η ­θυσμού πα ρατηρείτα ι σ ’ όλες τ ις κεφαλαιοκρατικές χώ ρες, τό ­σο σ τις σ ιτοπαρα γω γικές όσο και σ ’ εκείνες που εισάγουν σ ι­τηρά. Ο α γροτικός πληθυσμός μειώνεται σ χετικά σ την Α μερι­κή κα ι στη Ρωσία, και από τα τέλη του X V III αιώ να μειώνεται και σ τη Γαλλία (θλ. σ το ιχε ία στο ίδ ιο έργο του κ. Μ πουλγκά- κοφ, II, σελ. 168), κα ι μάλιστα η σ χετική αυτή μείωση γ ίνεται κάποτε και απόλυτη, ενώ ακόμα και σ την τέταρτη και πέμ­πτη δεκαετία του X IX αιώ να η υπεροχή της εισ αγω γής σ ιτη ­ρών απέναντι σ τη ν εξαγω γή ήταν εντελώ ς ασήμαντη, και μόνο από το 1878 δεν πα ρατηρείτα ι πια καθόλου χρον ιά που η εξαγω­γή να ξεπερνάει την εισαγωγή**. Σ την Π ρω σσία ο α γροτικός

• -ibidem- στο ίδιο Η λύνχ** «Statistique agricole de la France (Enqueête de 1892)» 1897. p. 113

(«Αγροτική στατιστική της Γαλλίας (Έρευνα του 1892)» Παρίσι. 1897. σελ 113 Η Γύν-τ)

10

πληθυσμός μειώθηκε σ χετικά από 73,5% το 1816 σε 71,7% το 1849 και σε 67,5% το 1871, ενώ η εισαγω γή σ ίκαλ ης ά ρχ ισ ε μό­λ ις από τ ις αρχές της έβδομης δεκαετίας και σταριού από τις αρχές τη ς όγδοης δεκαετίας (στο ίδιο , Η, 70 και 88). Τέλος, αν πάρουμε τ ις ευρω παϊκές χώ ρες που εισάγουν σ ιτηρά λ .χ . τη Γαλλία και τη Γερμανία του 1890-1900, θα δούμε μια αναμφι­σβήτητη πρόοδο τη ς αγροτικ ής οικονομ ίας δίπλα σ την απόλυτη μείωση του αριθμού των εργαζομένων που ασχολούνταν σ ’ αυ­τήν: στη Γαλλία από το 1882 ως το 1892 ο αριθμός αυτός ελατ­τώθηκε από 6.913.504 σε 6.663.135 («Statist, agrie.», μέρος Η, σελ. 248-251), και στη Γερμανία από το 1882 ως το 1895 ελατ­τώ θηκε από 8.064 χ ιλ ιά δ ες σε 8.045 χιλ ιάδες* . Έ τ σ ι μπορούμε να πούμε ότι όλη η ισ τορ ία του X IX αιώνα με πλήθος σ το ιχε ία , που αναφέρονται σ τις π ιο διαφορετικές χώ ρες, αποδείχνει αδ ιάψευστα ότι έχε ι παραλύσει τελχίως ο «καθολικός» νόμος της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους από την «προσω ρινή» τά­ση της τεχν ικ ή ς προόδου, που δίνει τη δυνατότητα σ τον σ χετ ι­κά (κάποτε μάλιστα και απόλυτα) μειωνόμενο αγροτικό πληθυ­σμό να παράγει μια αυξανόμενη ποσ ότητα γεω ργικώ ν προ ϊό ­ντων γ ια την αυξανόμενη μάζα του πληθυσμόν».

Π ρέπει με την ευκαιρία να πούμε, ότι το πλήθος αυτών των σ τατισ τικώ ν σ το ιχείω ν αναιρούν πέρα γ ια πέρα και τα δυο επό­μενα κεντρ ικά σ ημεία της «θεωρίας» του κ. Μ πουλγκάκοφ, και συγκεκριμένα: πρώτο, τον ισ χυρ ισ μό του ότι η θεωρία της π ιο γοργή ς α ύξησης του σταθερού κεφαλαίου (των εργαλείω ν και

’ «Statistik des Deutschen Reichs», Neue Folge. Bd. 112' «Die Landwirt­schaft im Deutschen Reich». Berlin, 1898, S.6* («Στατιστική της Γερμανικής Αυτοκρατορίας», νέα σειρά, τόμος 112' «Η αγροτική οικονομία στη Γερμανική Αυτοκρατορία», Βερολίνο, 1898, σελ 6* Η Σΰντ) Εννοείται πως αυτό το γεγονός της τεχνικής προόδου με ηαράλληλη μείωση του αγροτικού πληθυσμού δεν είναι και τόσο ευχάριστο για τον κ Μπουλγκάκοφ, γιατί γκρεμίζει όλο το μαλθουσιανισμό του8 Γ ι' αυτό ο .«αυστηρός» μας «επιστήμονας» καταφεύγει στο παρακάτω τέχνασμα αντί να ηάρει την αγροτική οικονομία με την κυριολεκτική σημασία της λέξης (γεωργία, κτηνοτροφία, κλπ ) παίρνει (έπειτα από την παράθεση των στοιχείων για την αυξανόμενη ποσότητα των γεωργικών προϊόντων σε κάθε εκτάριο!) «την αγροτική οικονομία με την πλατιά της έννοια», όπου η γερμανική στατιστική περιλαβαίνει και τη λαχανοκομία σε θερμοκήπια και την εμπορευματική λαχανοκομία, και τη δασοκομία και την αλιεία! Έτσι παρουσιάζεται αύξηση του συνολικού αριθμού των προσώπων που ασχολούνται πραγματικά με τη «γεωργία»" (Μπουλγκάκοφ, II, 133) Οι αριθμοί που παραθέτονται στο κείμενο αφορούν πρόσωπα, που η κύρια απασχόλησή τους ήταν η γεωργία. Ο αριθμός των προσώπων που ασχολούνται βοηθητικά με τη γεωργία ανέβηκε από 3 144 χιλ σε 3.578 χιλιάδες. Δεν είναι εντελώς σωστό να προσθέτουμε αυτούς τους αριθμούς με τους προηγούμενους, αλλά και όταν τους προσθέτουμε δεν έχουμε παρά μια πολύ ασήμαντη αύξηση από 11 208 σε 11 623 χιλιάδες

11

των υλικώ ν παραγω γής) σε σ ύγκριση με το μεταβλητό (εργατι­κή δύναμη) «δεν έχει καθόλου εφαρμογή στη γεωργία». Ο κ. Μ πουλγκάκοφ δηλώ νει με σπουδαιοφάνεια, ότι η θεωρία αυτή δεν είνα ι σω στή και γ ια να επιβεβαιώσει τη γνώμη του επικα­λείτα ι: α) τον «καθηγητή Α. Σκθορτσόφ» (ξακουστό κυρίως από το γεγονός ότι τη θεωρία του μέσου ποσοστού κέρδους του Μ αρξ την απέδιδε σε προπαγανδισ τική κακοβουλία) και θ) το γεγονός ότι με την εντατικοποίησ η της οικονομ ίας αυξάνει ο αριθμός των εργαζομένων κατά μονάδα έκτασης. Αυτή είναι μια από τις εσκεμμένες παρανοήσ εις σ χετικά με τον Μ αρξ, που κάνουν συνεχώ ς ο ι εκπρόσω ποι της κρ ιτ ικής τη ς μόδας. Γ ια σκεφθείτε το μόνο: η θεωρία τη ς π ιο γοργή ς αύξησης του στα­θερού κεφαλαίου σε σύγκρισ η με το μεταβλητό ανατρέπεται από το γεγονός της αύξησης του μεταβ/^τού κεφαλαίου κατά μο­νάδα έκτασης! Κ αι ο κ. Μ πουλγκάκοφ ¿εν αντιλαμβάνεται ότι τα τόσο άφθονα σ τατισ τικά σ το ιχεία , που ο ίδ ιος παρέθεσε, επιβε­βαιώνουν τη θεωρία του Μ αρξ. Αν σ ’ ολόκληρη τη γερμανική γεω ργία ο αριθμός των εργαζομένων από το 1882 ως το 1895 μειώθηκε από 8.064 σε 8.045 χιλ ιά δ ες (και με την προσθήκη των προσώπων, που ασ χολούντα ι δευτερευόντως με τη γεωργία, αυξήθηκε από 11.208 σ ε 11.623 χ ιλ ιάδες, δηλ. μόλις κατά 3,7%), ενώ σ την ίδ ια περίοδο ο αριθμός των ζώων αυξήθηκε από 23,0 εκατομμύρια σε 25,4 εκατομμύρια (υπολογίζοντας το σ ύνολο των ζώων σε μεγάλα), δηλ. πάνω από 10%, ο αριθμός των περιπτώ σεω ν χρ η σ ιμ οπο ίη σ η ς των πέντε κυριότερων μη­χανώ ν αυξήθηκε από 458 χ ιλ ιάδες σε 922 χιλ ιάδες, δηλ. πάνω από δυο φορές, η ποσ ότητα των εισαγόμενων λιπασμάτων από 636 χ ιλ . τόνους (1883) σε 1.961 χιλ ιάδες τόνους (1892) και το ποσό των καλιούχω ν αλάτων από 304 χ ιλ ιάδες διπλούς μετρι­κούς σ τατήρες σε 2.400 χιλ ιάδες* , - δεν ε ίνα ι μήπως ολοφάνε­ρο ότι αυξάνει το σταθερό κεφάλαιο σε σ χέσ η προς το μετα­βλητό; Κ αι δε μιλάμε εδώ καθόλου γ ια το γεγονός ότι αυτά τα χοντρ ικά σ το ιχε ία αποκρύπτουν σε τεράστιο βαθμό την πρόο­δο της μεγάλης παραγω γής. Γ ι’ αυτό θα μιλήσουμε παρακάτω.

Δεύτερο, η πρόοδος της αγροτικ ής οικονομ ίας σε συνθήκες μείω σης ή μηδαμινής απόλυτης αύξησης του αγροτικού πληθυ­σμού ανατρέπει πέρα γ ια πέρα την παράλογη απόπειρα του κ. Μ πουλγκάκοφ ν’ ανασ τήσει το μαλθουσιανισμό. Α πό τους ρώ- σους «πρώ ην μαρξιστές» ίσως γ ια πρώτη φορά την απόπειρα αυτή να την έκανε ο κ. Στρούθε σ τις «Κ ριτικές παρατηρήσεις» του, αλλά, όπως πάντα , ο κ. Στρούθε δεν ξεπέρασε τις δειλές,

* «501151 (1. ϋ . 11.», 112, β. 36*· Μπουλγκάκοφ, II 135.

12

μασημένες και διφορούμενες κρ ιτ ικές παρατηρήσεις, που δεν ολοκληρώ θηκα ν και δε μετατράπηκαν σε ενια ίο σύστημα από­ψεων. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ είναι π ιο τολμηρός και π ιο συνεπής: το «νόμο της φθίνουσας γονιμότητας» τον μετατρέπει, χω ρίς κανένα δισταγμό, σ ’ «έναν από τους σπουδαιότερους νόμους της ισ τορ ίας του πολιτισμού» (βίο!* σελ. 18). « Ό λ η η ισ τορία του X IX αιώνα... με τα προθλήματά της του πλούτου και της φτώ χειας θα ήταν ακατανόητη χω ρίς αυτό το νόμο». «Γ ια μένα δεν υπάρχει αμφ ιβολία , ότι το κο ινω νικό πρόβλημα, όπως το­ποθετείτα ι σ ήμερα, είνα ι συνδεμένο ουσιαστικά μ’ αυτό το νό­μο» (δηλώ νει ο αυστηρός επισ τήμονάς μας ήδη στη 18η σελίδα της «μελέτης» του)!... «Δεν υπάρχει αμφιβολία - δηλώ νει στο τέλος του έργου του - ότι σε συνθήκες υπερπληθυσμού πρέπει να θεωρηθεί ότι ορ ισ μένο μέρος της φτώχειας οφείλεται σ την απόλυτη φτώχεια, στη φτώ χεια της παραγω γής και ό χ ι της κατα­νομής» (II, 221). «Το πρόβλημα του πληθυσμού μέσα στα ε ιδ ι­κά πλα ίσ ια , που του δημ ιουργούν ο ι συνθήκες της αγροτικής παραγω γής, αποτελεί γ ια μένα την κύρια δυσκολία που ε­μποδίζει, - του λά χιστον σ ’ αυτή την περίοδο, - την κάπως πλα­τιά εφαρμογή των αρχώ ν της συλλογικότητας ή του συνεταιρ ι­σμού σ τις αγροτικές επιχε ιρήσ εις» (II, 265). «Το παρελθόν αφήνει κληρονομ ιά στο μέλλον το πρόβλημα των σιτηρώ ν, που είνα ι π ιο τρομερό και π ιο περ ίπ λοκ ο απ’ ό ,τι το κοινω νικό πρό­βλημα, - το πρόβλημα της παραγω γής και ό χ ι της κατανομής» (II, 455) κλπ., κλπ., κλπ. Δεν υπάρχει λόγος να μιλάμε γ ια επ ι­σ τημονική σ ημασ ία αυτής της «θεωρίας», της συνδεμένης αδιάρρηκτα με τον καθολικό νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους - αφού πια αναλύσαμε αυτό το νόμο. 'Ο τι όμως η κρ ιτ ική ερω τοτροπ ία με το μαλθουσιανισμό οδήγησε, με την αναπόφευκτη λογική εξέλιξή της, σ την π ιο χυδαία συνηγορία υπέρ της α σ τικής τάξης, αυτό αποδείχτηκε από τα συμπερά­σματα του κ. Μ πουλγκάκοφ που παραθέσαμε, συμπεράσματα διατυπωμένα με όλη τη δυνατή ε ιλ ικρ ίνεια .

Σ την επόμενη μελέτη θ’ αναλύσουμε τα σ το ιχε ία μερικών νέων πη γώ ν που υποδείχνουν ο ι κρ ιτ ικο ί μας (που ξεκούφαναν τον κόσμο, φωνάζοντας ότι ο ι ορθόδοξοι φοβούνται τη λεπτο­μερειακή εξέταση), κα ι θα δείξουμε ότι ο κ. Μ πουλγκάκοφ με­τατρέπει γενικά τη λέξη «υπερπληθυσμός» σε κάτι το σ τερεό­τυπο, που η χρ η σ ιμ οπο ίη σ ή του τον απαλλάσσει από κάθε ανά­λυση, ιδ ια ίτερα από την ανάλυση των ταξικώ ν αντιθέσεω ν μέ­σα σ την «αγροτιά». Τώρα όμως, περ ιορ ιζόμενοι στη γενική

• -έτσι! Η Σύντ

13

θεω ρητική πλευρά του αγροτικού ζητήματος, πρέπει να στα­θούμε και στη θεωρία της γα ιοπροσόδου. « Ό σ ο ν αφορά τον Μ αρξ - γράφει ο κ. Μ πουλγκάκοφ - σ τον III τόμο του «Κεφα­λαίου»9, - με τη μορφή που το έχουμε σήμερα, - δεν προσθέτει τ ίπ οτα το α ξ ιοπρόσεκτο στη θεωρία της δ ιαφορικής γα ιοπ ρο­σόδου του Ρ ικάρντο» (87). Ας σημειώσουμε αυτό το «τίποτα το αξιοπρόσεκτο» , και ας συγκρίνουμε με την καταδικαστική από­φαση του κρ ιτικού την ακόλουθη δήλωση που ε ίχε κάνει π ροη ­γούμενα: «Π αρά την ολοφάνερη αρνητική στάση απέναντι σ ’ αυτό το νόμο (το νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδά­φους), ο Μ αρξ υιοθετεί, ως προς τις βασικές αρχές, τη θεωρία της γα ιοπροσ όδου του Ρ ικάρντο, που βασίζεται σ ’ αυτό το νό­μο» (13). Έ τ σ ι, α π ’ όλα αυτά, κατά τον κ. Μ πουλγκάκοφ, βγαί­νει το συμπέρασμα ότι ο Μ αρξ δεν πρόσεξε τη σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα στη θεωρία της γαιοπροσ όδου του Ρ ικάρντο και σ το νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους και γ ι’ αυτό έμπλεξε σε αντιφάσεις! Σ χετικά με την έκθεση αυτή μόνο ένα πράγμα μπορούμε να πούμε: κανείς δε διαστρεβλώ νει τόσο πολύ τον Μ αρξ όσο ο ι πρώ ην μαρξιστές, κανείς δεν εκδηλώνει τέτια απ ίστευτη ξε... ξε... ξεδιαντροπ ιά σ τη ν προσπάθεια ν ’ αποδοθούν σ τον κρινόμενο συγγραφέα χ ίλ ια δυο θανάσιμα αμαρτήματα.

Ο ισ χυρ ισ μ ός του κ. Μ πουλγκάκοφ είναι μια κατάφωρη πα- ραποίηση της αλήθειας. Σ την πραγματικότητα ο Μ αρξ ό χ ι μό­νο πα ρατήρησε αυτή τη σύνδεση της θεωρίας της γα ιοπ ροσ ό­δου του Ρ ικάρντο με τη λαθεμένη δ ιδασκαλία του τελευταίου γ ια τη φθίνουσα γονιμότητα του εδάφους, αλλά και ξεσκέπασε με τη μεγαλύτερη σ αφήνεια το λάθος του Ρικάρντο. Ό π ο ιο ς διάβασε έστω και με μια στάλα «προσοχή» τον III τόμο του «Κ εφαλαίου» δεν μπορούσε να μην πα ρατηρήσει το εξαιρετικά « αξιοπρόσεκτο» γεγονός, ότι ο Μ αρξ ακριβώ ς είνα ι εκείνος που απάλλαξε τη θεωρία της δ ιαφορικής γα ιοπροσόδου από κά­θε σύνδεσή της με τον περ ιβόητο «νόμο της φθίνουσας γονιμό­τητα ς του εδάφους». Ο Μ αρξ έδειξε, ότι γ ια να σ χη ματισ τεί η δ ιαφορική γα ιοπ ρόσ οδος είνα ι αναγκαίο και αρκετό το γεγονός της διαφ ορετικής αποδοτικότητας των διαφορετικώ ν τοποθετή­σεων κεφαλαίου στη γη. Δεν είναι καθόλου ουσιαστικό σ την προκειμένη περ ίπτω ση, αν συντελείται πέρασμα από την καλύ­τερη γη στη χειρότερη ή, αντίθετα, αν μειώνεται ή αυξάνει η α π οδοτικ ότητα των συμπληρω ματικών επενδύσεων κεφαλαίου σ τη γη. Σ την πρα γμ ατικότητα υπάρχουν παντοειδείς συνδυα­σ μοί των διάφορων αυτών περιπτώσεων και είναι αδύνατο ν ’ αναχθούν ο ι συνδυασμοί αυτοί σε κάποιον ενια ίο γενικό κανό­

14

να. Έ τ σ ι λ .χ . ο Μ αρξ περιγράφει σ την αρχή την πρώ τη μορφή της διαφ ορ ικής γαιοπροσόδου , που προέρχεται από τη διαφο­ρετική α ποδοτικότητα των τοποθετήσεων κεφαλαίου σε διαφο­ρετικά κομμάτια γης, και δ ιασαφηνίζει την έκθεσή του με πίνα­κες (σ χετικά με τους π ίνακες ο κ. Μ πουλγκάκοφ κάνει δριμύτα- τη πα ρατήρηση για τον «υπερβολικό ζήλο του Μ αρξ να ντύνει τ ις σ κέψ εις του - τ ις συχνά πολύ απλές - μ’ ένα πολύπλοκο μα­θηματικό περίβλημα». Το πολύπλοκο αυτό μαθηματικό περ ί­βλημα περ ιορ ίζετα ι σ τις τέσσ ερις πράξεις της αρ ιθμ ητικής, και, όπω ς βλέπουμε, ο ι πολύ απλές σκέψεις δεν έγιναν καθόλου κατανοητές από τον σ οφό καθηγητή). Α ναλύοντας αυτούς τους πίνακες, ο Μ αρξ συμπεραίνει: « Έ τ σ ι εκπ ίπτει η πρώ τη λαθεμέ­νη προϋπόθεση της δ ιαφ ορικής γα ιοπροσόδου, που κυριαρχεί ακόμα σ τον Ο υέστ (W est), σ τον Μ άλθους, στον Ρ ικάρντο, και σ υγκεκριμένα, ότι η διαφορική γαιοπρόσ οδος προϋποθέτει υποχρεω τικά πέρασμα σε ολοένα και χειρότερη γη ή μια συνε­χώ ς μειωνόμενη απ οδοτικότητα της γεωργίας. Δ ιαφορική γα ιο ­π ρόσοδος, όπω ς είδαμε, μπορεί να υπάρχει κατά το πέρασμα σε ολοένα και καλύτερο έδαφος' διαφορική γαιοπρόσ οδος μπορεί να υπάρχει, όταν την κατώτερη βαθμίδα την κα τέχει καλύτερο έδαφος αντί του προηγούμενου χειρότερου· η διαφορική γα ιο ­πρόσ οδος μπορεί να συνδέεται με την αναπτυσσόμενη πρόοδο της γεω ργίας. Εκείνο που την καθορίζει είνα ι αποκλειστικά η άνισ η γονιμ ότητα του εδάφους». (Ο Μ αρξ δε μιλάει εδώ γ ια τη διαφορετική απ οδοτικότητα των διαδοχικώ ν τοποθετήσεω ν κε­φαλαίου σ τη γη , γ ια τί αυτό γεννάει τη δεύτερη διαφορική γαιο- πρόσοδο , ενώ σ ’ αυτό το κεφάλαιο γ ίνετα ι λόγος γ ια την πρώτη δ ιαφορική γαιοπρόσοδο). «Στο βαθμό που το ζήτημα αφορά την ανάπτυξη της αποδοτικότητας, στον ίδ ιο βαθμό η δ ιαφορι­κή γα ιοπ ρόσ οδος προϋποθέτει, ό τι η αύξηση της απόλυτης γο ­ν ιμότητας όλης της α γροτικ ής έκτασ ης δεν εξαλείφει αυτή την ανισ ότητα , αλλά είτε τη μεγαλώνει, είτε την αφήνει αμετάβλη­τη, είτε απλώς τη μικραίνει» («Das K apital», III, 2, S. 199)10. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ ¿εν πρόσεξε αυτή τη ρ ιζική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στη θεωρία της δ ιαφ ορικής γαιοπροσόδου του Μ αρξ και στη θεωρία της γα ιοπροσόδου του Ρικάρντο. Α ­ντί γ ι ’ αυτό προτίμησ ε να ψάξει να βρει στον III τόμο του «Κ ε­φαλαίου» μια «περικοπή, που επιτρέπει μάλλον να δεχτεί κα­νείς ότι δεν ήταν καθόλου αρνητική η στάση του Μ αρξ απένα­ντι στο νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους» (σελ. 13, σημείω ση). Ζητάμε συγγνώ μη από τον αναγνώ στη, γ ιατί θ’ αναγκαστούμε να δόσουμε πολύ μεγάλη προσ οχή σε μια εντε­λώς επουσιώ δη (σχετικά με το ζήτη μα που ενδιαφέρει εμάς και

15

τον κ. Μ πουλγκάκοφ) περ ικοπή. Τ ι να κάνεις όμως, όταν ο ι ήρω ες της σ ημερ ινή ς κ ρ ιτ ική ς (που τολμούν ακόμα να κα τηγο­ρούν τους ορθόδοξους γ ια σοφιστείες) διαστρεβλώνουν το εν­τελώ ς καθαρό νόημα τη ς εχθρ ική ς γ ι’ αυτούς θεωρίας με περ ι­κοπές παρμένες σ την τύχη μέσα απ’ όλο το κείμενο και με δια- στρεθλω τικές μεταφράσεις; Ο κ. Μ πουλγκάκοφ παραθέτει την περ ικ οπή που ανακάλυψε, ως εξής: «Από την άποψη του κεφα­λ α ιοκρατικού τρόπου παραγω γής συντελείτα ι πάντοτε μια σ χε­τικ ή αύξηση της τιμ ής των (γεω ργικώ ν) προϊόντω ν, επειδή» (παρακαλούμε τον αναγνώ στη να δόσει ξεχω ρισ τή προσ οχή στις λέξεις που είνα ι υπογραμμισμένες από μας) «για την από­κτηση του προ ϊόντος γίνετα ι μια ορισμένη δαπάνη, πρέπει να πλ ηρώ νεται κάτι που προηγούμενα δεν πληρωνόταν». Κ αι ο Μ αρξ παρακάτω λέει ότι τα σ το ιχε ία της φύσης, που μπαίνουν σ τη ν παραγω γή , σαν σ υντελεστές της παραγω γής, χω ρ ίς να κο­στίζουν τίποτα, αποτελούν μια δωρεάν φυσική παραγω γική δύ­ναμη της εργα σ ία ς, αν όμως γ ια να παράγεις πρόσθετο προϊόν είσ α ι υποχρεω μένος να δουλεύεις χω ρίς τη βοήθεια αυτής της φ υσ ικής δύναμης, τότε ε ίνα ι απαραίτητο να ξοδέψ εις νέα κεφά­λαια , πράγμα που έχε ι συνέπεια να ακριβα ίνει η παραγω γή.

Γ ι’ αυτόν τον τρόπο «παράθεσης περικοπών» θα κάνουμε τρεις πα ρατηρήσεις. Π ρώτο, τη λεξούλα «επειδή», που προσδί- ν ει σ την περ ικοπή το απόλυτο νόημα της καθιέρω σης κάποιου «νόμου», τη ν πρόσθεσε ο κ. Μ πουλγκάκοφ μόνος του. Σ το πρω τό­τυπο («D as Kapital» , III , 2, S. 277-278) ¿εν υπάρχει η λέξη «επει­δή», μα η λέξη «όταν»11. 'Ο ταν πρέπει να πληρώ νεται κάτι που προηγούμενα δεν πληρω νόταν, συντελείτα ι πάντα μια σ χετική αύξηση της τιμ ής των πρ ο ϊό ντω ν τι λέτε, σαν πολύ δε μοιάζει η θέση αυτή με αναγνώ ριση του «νόμου» της φθίνουσας γονιμό ­τητα ς του εδάφους; Δεύτερο, η λεξούλα «γεωργικών» προστέ­θηκε μαζί με την παρένθεση από τον κ. Μ πουλγκάκοφ. Σ το πρω τότυπο δεν υπάρχει καθόλΌυ. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ, προφανώς, έκρινε, με την επιπ ολα ιότητα που χαρακ τηρίζε ι τους κ.κ. κρ ιτ ι­κούς, πω ς ο Μ αρξ μπορεί να μιλάει εδώ μόνο γ ια γεωργικά προ ϊόντα κα ι έσπευσε να δόσει σ τον αναγνώ στη μια «εξήγη­ση» που διαστρεβλώ νει τελείω ς το νόημα. Στην πραγμ ατικότη­τα ο Μ αρξ μιλάει εδώ γ ια όλα τα προϊόντα γενικά· από την πε­ρικοπή που παραθέτει ο κ. Μ πουλγκάκοφ, προηγούνται τ’ ακό­λουθα λ όγια του Μ αρξ: «γενικά πρέπει να σημειώσουμε τα πα­ρακάτω». Ο ι δωρεάν δυνάμεις της φύσης μπορούν να μπαίνουν κα ι στη β ιομ ηχαν ικ ή παραγω γή - τέτιο είνα ι το παράδειγμα με τον καταρράχτη που αντικαθισ τά σ ’ ένα εργοσ τάσ ιο τη δύναμη του ατμού, που το αναφέρει ο Μ αρξ σ το ίδ ιο μέρος όπου μιλάει

16

γ ια τη γα ιοπ ρόσ οδο - και αν χρειάζεται να παραχθεί συμπλη­ρωματική ποσ ότητα προϊόντω ν χω ρ ίς τη δωρεάν βοήθεια αυ­τών των δυνάμεων, τότε συντελείτα ι πάντοτε μ ια σ χετική αύξη­ση τη ς τιμ ής των προϊόντω ν. Τ ρίτο, πρέπει να εξετάσουμε το όλο κείμενο α π’ όπου πάρθηκε αυτή η περικοπή. Στο κεφάλαιο αυτό ο Μ αρξ μιλάει γ ια τη διαφορική γα ιοπρόσ οδο που παίρ- νεται από τη ν κα λλ ιέργεια του χειρότερου εδάφους και ανα­λύει, όπως πάντα, δύο τελείω ς ισ ότιμες γ ι’ αυτόν, και σ τον ίδιο απολύτως βαθμό πιθανές περιπτώσεις: πρώτη περίπτω ση - αυξα­νόμενη αποδοτικ ότητα των διαδοχικώ ν τοποθετήσεω ν κεφαλαί­ου (8 . 274-276), και δεύτερη περίπτω ση - μειωνόμενη αποδοτι- κότητά τους (8. 276-278) . Σ χετικά μ’ αυτή τη δεύτερη από τις πιθανές περ ιπτώ σ εις ο Μ αρξ λέει: «Γ ια τη μειωνόμενη αποδο­τικ ότη τα του εδάφους, όταν γ ίνοντα ι δ ιαδοχικές τοποθετήσεις κεφαλαίου, βλέπε σ τον Λ ίμπιχ .... Π ρέπει όμως γενικά να σ η ­μειωθούν τα παρακάτω» (η υπογράμμιση είνα ι δική μας). Α κο­λουθεί η «μεταφρασμένη» από τον κ. Μ πουλγκάκοφ περικοπή, που λέει πως, όταν πληρώ νεται κείνο που προηγούμενα δεν πληρω νόταν, συντελείτα ι πάντοτε μ ια σ χετική αύξηση της τ ι­μής των προϊόντω ν.

Αφήνουμε τον αναγνώ στη να κρ ίνει μόνος του γ ια την επι­σ τημονική ευσ υνειδησία ενός κρ ιτ ικού που παρουσίασε την πα ρατήρηση του Μ αρξ, σ χετικά με μια από τις πιθανές περ ι­πτώ σεις, σαν παραδοχή από τον Μ αρξ του ότι η περίπτω ση αυ­τή αντιπροσω πεύει κά ποιο γενικό «νόμο».

Ν α τώ ρα Και η συμπερασματική γνώμη του κ. Μ πουλγκάκοφ γ ια τη ν περ ικοπή που ανακάλυψε:

«Αυτή η περ ικοπή είνα ι, βέβαια, ασαφής»... Ούτε λόγος να γίνεται! Ύ σ τερα από το γεγονός ότι ο κ. Μ πουλγκάκοφ αντι- κα τάστησε μ ια λέξη με μ ια άλλη, η περικοπή αυτή έχασε ολό- τελα κάθε νόημα... «δεν μπορεί όμως να κατανοηθεί αλλιώ τικα παρά σαν έμμεση ή ακόμα και άμεση αναγνώ ριση» (άκουσον, άκουσον!) «του νόμου της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους. Δεν ξέρω άλλο σ ημείο όπου ο Μ αρξ να μιλάει ανο ιχτά γ ια το τελευταίο αυτό ζήτημα» (I, 14). Ο κ. Μ πουλγκάκοφ, σαν πρώ ην μαρξιστής, «δεν ξέρει» ότι ο Μ αρξ χαρακ τήρισε ανο ιχτά τε­λείως λαθεμένο τον ισ χυρισ μό των Ουέστ, Μ άλθους και Ρικάρ- ντο, πως δήθεν η διαφορική γα ιοπρόσ οδος προϋποθέτει πέρα­σ μα σ τα χε ιρότερα εδάφη ε ίτε μειωνόμενη γονιμότητα του εδά­φους*. «Δεν ξέρει» ότι ο Μ αρξ δεκάδες φορές σ ε όλη τη λεπτο­

• Αυτή τη λαθεμένη υπόθεση της κλασικής οικονομίας που ανασκευάστηκε από τον Μαρξ, τη δανείστηκε, εννοείται, χωρίς κριτική και ο «κριτικός» κ Μπουλγκάκοφ, ακολουθώντας τον δάσκαλό του Μπρεντάνο «Όρος για τη

2 061Γ» 17

μερειακή του ανάλυση της γα ιοπροσόδου δείχνει ότι θεωρεί τη μειωνόμενη και αυξανόμενη αποδοτικότητα των συμπληρω μα­τικώ ν δαπανών κεφαλαίου σαν περιπτώ σεις σ τον ίδ ιο απολύτως βαθμό πιθανές!

II

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΑΙΟΠΡΟΣΟΔΟΥ

Ο κ. Μ πουλγκάκοφ δεν κατάλαβε καθόλου τη θεωρία της γα ιοπροσ όδου του Μ αρξ. Ε ίναι σ ίγουρος πως κάνει σ κόνη αυ­τή τη θεωρία με τ ις παρακάτω δυο αντιρρήσ εις: I) Κ ατά τον Μ αρξ, το γεω ργικό κεφάλαιο συμμετέχει στο προτσές της εξ ί­σω σης του ποσ οστού κέρδους, κι έτσ ι η γα ιοπρόσ οδος δη- μ ιουργείτα ι από το πρόσθετο κέρδος, που ξεπερνάει το μέσο ποσ οστό κέρδους. Κ ατά τη γνώμη του κ. Μ πουλγκάκοφ, αυτή η άποψη δεν είνα ι σω στή , γ ιατί το μονοπώ λιο της γα ιοκτησίας αποκλείει τον ελεύθερο συναγωνισμό που είναι απαραίτητος για το προτσές της εξίσ ω σης του ποσοστού κέρδους. Το γεωρ­γικό κεφάλαιο δε συμμετέχει στο προτσές της εξίσ ω σης του ποσ οστού κέρδους. 2) Η απόλυτη γαιοπρόσ οδος αποτελεί απλώ ς μια ειδική περίπτω ση της δ ιαφορικής γαιοπροσόδου, και δεν είνα ι σ ω στό να κάνουμε διάκριση ανάμεσα σ ’ αυτήν και στη διαφορική γα ιοπρόσοδο. Η διάκριση αυτή βασίζεται σε μια εντελώ ς αυθαίρετη διττή ερμηνεία ενός και του ίδιου πράγματος - της μονοπω λιακής κα τοχής ενός από τους συντε­λεσ τές τη ς παραγω γής. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ είναι τόσο σ ίγου­ρος ό τι τα επιχε ιρήμ ατά του είναι σ υντριπτικά , που δεν μπορεί να κρατηθεί από το να εκτοξεύσει ολόκληρο χείμαρρο από τσ ουχτερά λόγια ενάντια σ τον Μ αρξ: ρ είίϋ ο ρ π η α ρϋ * , κάθε άλλο παρά μαρξισμός, λογικός φ ετιχ ισ μός, χάσ ιμο από τον Μ αρξ της ελευθερίας πνευματικού φτερουγίσματος κλπ. Κ αι όμως και τα δυο του επιχε ιρήμ ατα βασίζονται σ ’ ένα πολύ χο ­ντροκομμένο λάθος. Η ίδια μονομερής απλοποίηση που έσπρω ξε τον κ. Μ πουλγκάκοφ ν ’ αναγάγει μια από τις πιθανές περ ιπτώ σ εις (τη μείωση της αποδοτικότητας των συμπληρω μα­

δημιουργΐα της γαιοηροσόδου, -γράψει ο κ Μπουλγκάκοφ-, είναι ο νόμος της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους.. » (I, 90) « .. Η αγγλική γαιοπρόσοδος. κάνει στην πράξη διάκριση ανάμεσα στις διαδοχικές δαπάνες κεφαλαίων με διαφορετική, γενικά φΟίνουσα αποδοτικότητα» (I, 130).

• -επιχείρημα που στηρίζεται σε συμπέρασμα από μια θέση που χρειάζεται πρώτα η ίδια ν’ αποδειχΟεί Η Σύντ

18

τικών δαπανών κεφαλαίου) σε καθολικό νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους, τον οδηγεί, στο δοσμένο πρόβλημα, στο σ ημείο να ενεργεί άκριτα σ ’ ό ,τι αφορά την έννο ια «μονο­πώλιο», ανάγοντας αυτή τη ν έννο ια σε κάτι πάλι το καθολικό στο ε ίδος του, και να μπερδεύει συνάμα τις συνέπειες, που σ τις σ υνθήκες τη ς κεφαλαιοκρατικής οργάνω σης της γεωργίας απορρέουν, από το ένα μέρος, από το περιορισμένο της γης, και από το άλλο , από το γεγονός ότι η γη είναι ατομική ιδιοκτησία. Αυτά όμως ε ίνα ι δυο δ ιαφορετικά πράγματα. Α ς διευκρινίσουμε αυτό το ζήτημα.

« Ό ρο ς γ ια τη ν εμφάνιση τη ς γα ιοπροσόδου, χω ρ ίς να είναι και πη γή της εμφάνισής της, - γράφει ο κ. Μ πουλγκάκοφ, - ε ί­ναι το ίδ ιο πράγμα που προκάλεσε και τη δυνατότητα μονοπώ­λ η σ η ς τη ς γης, δηλαδή το περ ιορ ισ μένο των παραγω γικώ ν δυ­νάμεων της γη ς και η απ ερ ιόριστα αυξανόμενη ανάγκη που έχε ι ο άνθρω πος από παραγω γικές δυνάμεις» (I, 90). Αντί: «το περ ιορ ισ μένο των παραγω γικώ ν δυνάμεων τη ς γης», θα έπρεπε να πει: «το περιορισμένο της γης» (Το περ ιορ ισμένο των παρα­γω γικώ ν δυνάμεων της γη ς ανάγεται, όπως δείξαμε κιόλας, σ τον «περ ιορ ισ μένο χαρακτήρα» του δοσμένου επιπέδου τεχν ι­κής, της δοσμένης κατάστασης των παραγω γικών δυνάμεων). Σ τις συνθήκες του κεφαλαιοκρατικού κοινωνικού καθεστώτος το περ ιορ ισ μένο της γης προϋποθέτει πραγματικά τη μονοπώ­λ ηση της γης, αλΑά της γης σαν αντικειμένου οικονομίας, και όχι σαν αντικειμένου του δικαιώματος ιδιοκτησίας. Η προϋπόθεση ότι η γεω ργία ε ίνα ι οργανωμένη κατά κεφαλαιοκρατικό τρόπο πε­ρ ικλείει απ αραίτητα τη ν προϋπόθεση ότι όλη η γη κατέχετα ι από διάφορα ιδ ιω τικά νο ικοκυριά , δεν περικλείει όμως καθόλου την προϋπόθεση ότι όλη η γη είνα ι ατομ ική ιδ ιοκτησ ία αυτών των νο ικοκυρέω ν ή άλλω ν προσώπων ή ατομ ική ιδ ιοκτησ ία γε­ν ικά. Τ ο μονοπώ λιο τη ς κα τοχής γη ς με βάση το δικαίωμα ιδ ιοκτησ ίας κα ι το μονοπώ λιο της οργάνω σης νοικοκυριού πά­νω σ τη γη , ε ίνα ι δυο εντελώ ς διαφορετικά πράγματα όχ ι μόνο λογικά, αλλά και ιστορ ικά . Λ ογικά μπορούμε πολύ θαυμάσια να φανταστούμε μια καθαρά κεφαλαιοκρατική οργάνωση της γεω ργίας, όπου να λείπει εντελώ ς η ατομ ική ιδ ιοκτησ ία της γης, όπου η γη να ε ίνα ι ιδ ιοκτησ ία του κράτους ή των κο ινοτή ­των κλπ. Κ αι πραγματικά διαπιστώνουμε πως σ ’ όλες τις ανα­πτυγμένες κεφαλαιοκρατικές χώ ρες όλη η γη κατέχετα ι από διάφορα ατομ ικά νο ικοκυριά , όμως τα νοικοκυριά αυτά δεν εκ­μ εταλλεύονται μόνο τη δική τους γη , αλλά και γη που μισθώ­νουν από τους ατομ ικούς ιδ ιοκτήτες, και κρατική γη, και γη των κ ο ινοτή τω ν13 (λ .χ. στη Ρωσία, όπου επικεφαλής των ατομ ι­

19

κών νοικοκυριώ ν σ τη ν αγροτική κο ινοτική γη βρίσκονται, όπω ς ε ίνα ι γνω στό, κεφαλαιοκρατικά αγροτικά νοικοκυριά). Κ αι ο Μ αρξ δεν κάνει του κάκου από την αρχή ακόμα της ανά­λ υσ ής του γ ια την γα ιοπρόσ οδο την παρατήρηση, ότι ο κεφα­λαιοκρατ ικός τρόπος παραγω γής βρ ίσκει (και υποτάσσει) τις π ιο δ ιαφορετικές μορφές ιδ ιοκτησ ίας γης, από την ιδ ιοκτησ ία των κ λ α ν 14 και τη φεουδαργική ιδ ιοκτησ ία ως την ιδ ιοκτησ ία των αγροτικώ ν κοινοτήτω ν.

Έ τ σ ι λ ο ιπόν, το περ ιορ ισμένο της γη ς προϋποθέτει αναπό­φευκτα μόνο τη μονοπώ ληση της οργάνω σης νο ικοκυριού πά­νω σ τη γη (στις συνθήκες κυρ ιαρχίας του καπιταλισμού). Και τώρα προβάλλει το ερώτημα: πο ιες είναι οι αναγκαίες συνέ­πειες αυτής της μονοπώ λησης σε σχέσ η με το ζήτημα της γαιο- προσόδου; Το περ ιορ ισ μένο της γη ς έχει συνέπεια ότι την τιμή των σ ιτηρώ ν την καθορίζουν ο ι όροι παραγω γής ό χ ι στο κομ­μάτι γης μέσης πο ιότητας, μα στη χειρότερη καλλιεργούμενη γη . Αυτή η τιμή των σ ιτηρώ ν δίνει στο φάρμερ ^ κ ε φ α ­λαιοκράτη επ ιχε ιρημ ατία στη γεωργία) ένα ποσό που καλύπτει τα έξοδα παραγω γής και του εξασφαλίζει ένα μέσο κέρδος γ ια το κεφάλαιό του. Ο φάρμερ που έχει την καλύτερη γη πα ίρνει ένα πρόσθετο κέρδος, που αποτελεί ακριβώ ς τη διαφορική γαιο­πρόσοδο. Το ζήτη μα αν υπάρχει ατομ ική ιδ ιοκτησ ία γης δεν έχει καμιά απολύτως σ χέσ η με το ζήτημα του σ χηματισμού της δ ιαφ ορικής γαιοπροσόδου , που είναι αναπόφευκτη σ την κεφα­λα ιοκρατ ική γεωργία, ανεξάρτητα από το αν η γη είνα ι κο ινο­τική , κρατική ή αδέσποτη. Το μοναδικό επακόλουθο του περ ιο ­ρισμένου της γη ς σ τις συνθήκες του καπιταλισμού είναι ο σ χη ­ματισμός της δ ιαφ ορικής γαιοπροσόδου, λόγω της-«διαφορετι- κής απ οδοτικ ότητας των διαφόρων δαπανών κεφαλαίου. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ βλέπει ένα δεύτερο επακόλουθο στο ότι στη γεω ργία αποκλείετα ι η ελευθερία συναγωνισμού, και υ ποσ τηρί­ζει ότι η έλλειψ η αυτής της ελευθερίας εμποδίζει το γεω ργικό κεφάλαιο να συμμετέχει στο σ χη ματισ μό του μέσου κέρδους. Εδώ έχουμε μια φανερή σύγχυση ανάμεσα στο ζήτημα της ορ ­γάνω σης νοικοκυριού πάνω στη γη και στο ζήτημα του δικαιώ­ματος ιδ ιοκτησ ίας της γης. Α πό το περ ιορ ισμένο της γη ς (ανε­ξάρτητα από την ατομ ική ιδ ιοκτησ ία γης) το μόνο που α πορρέει λογικά είνα ι πως όλη η γη θα είναι κατειλημμένη από τους κεφαλαιοκράτες-φάρμερς, δεν απορρέει όμως καθόλου η ανάγκη οποιω νδήποτε περ ιορ ισμώ ν της ελευθερίας του συνα­γωνισμού ανάμεσα σ ’ αυτούς τους φάρμερς. Το περιορισμένο ττ1ζ 7ης ε ίνα ι γενικ ό φαινόμενο, που βάζει αναπόφευκτα τη σ φραγίδα του σε κάθε κεφαλαιοκρατική γεωργία. Το ότι αυτό

20

το μπέρδεμα αυτών των διαφορετικώ ν πραγμάτων δε στέκει από λογική άποψη επιβεβαιώ νεται εξόφθαλμα και από την ιστορία. Κ αι δε μιλάμε καθόλου για την Α γγλία : εκεί ο χω ρισμός της γα ιοκτησ ία ς από το γεω ργικό νο ικοκυριό είναι ολοφάνερος, η ελευθερία συναγωνισμού ανάμεσα στους φάρμερς είνα ι σχεδόν α π ερ ιόριστη , και η τοποθέτηση σ την αγροτική οικονομ ία κε­φαλαίων σ χηματισ μένω ν στο εμπόριο και στη β ιομηχανία συ- ντελούνταν και συντελείτα ι σε πολύ μεγάλες διαστάσεις. Αλλά και σ ’ όλες τις υπόλοιπες κεφαλαιοκρατικές χώρες σ υντελείται (παρά τη γνώμη του κ. Μ πουλγκάκοφ που, ακολουθώντας τον Στρούθε, του κάκου προσπαθεί να παρουσιάσει την «αγγλική» γα ιοπ ρόσ οδο σαν κάτι το τελείω ς ξεχω ριστό) το ίόιο ακριβώς προτσές χω ρισμού της γα ιοκτησ ία ς από το γεω ργικό νοικοκυ­ριό - με τη διαφορά ότι γ ίνετα ι με τις π ιο διαφορετικές μορφές (νοίκιασμα , υ ποθή κ η 15). Ό τα ν ο κ. Μ πουλγκάκοφ δε βλέπει αυτό το προτσές (που ο Μ αρξ το υπογραμμίζει έντονα), μπο­ρούμε να πούμε πως δε βλέπει τον ελέφαντα. Σ ’ όλες τις ευρω­πα ϊκές χώρες, μετά την πτώση της δουλοπαροικίας, παρατη­ρούμε κατάρρευση του φεουδαρχικού χαρακτήρα της γα ιοκτη ­σίας, ελεύθερη μεταβίβαση της γα ιοκτησ ία ς, τοποθετήσεις ε- μ π οροθιομηχανικού κεφαλαίου σ την αγροτική οικονομ ία, αύ­ξησ η της εκμίσθω σης της γη ς και των ενυπόθηκων χρεών. Κ αι στη Ρωσία, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν μεγαλύτερα υπο­λείμματα δουλοπαροικ ίας, βλέπουμε μετά τη μεταρρύθμισ η16 να παρουσιάζεται μια εντατική αγορά γης απομέρους των αγρο­τών, των ρ α ζνοτσ ίντσ ι17 και των εμπόρων, βλέπουμε ν ' ανα­πτύσσεται η εκμίσθωση ιδ ιόκτητης, κρατικής και κοινοτικής γη ς κλπ. κλπ. Τ ι δείχνουν όλα αυτά τα φαινόμενα; Τη δημ ιουρ­γία ελεύθερου συναγωνισμού στη γεωργία - παρά το μονοπώ λιο της ιδιοκτησίας γης και παρ’ όλες τις απείρως πο ικ ίλες μορφές αυτής της ιδ ιοκτησ ίας. Σήμερα σ ' όλες τ ις κεφαλαιοκρατικές χώ ρες κάθε κά τοχος κεφαλαίου μπορεί με την ίδια ευκολία, ή σ χεδόν με την ίδ ια ευκολία, να τοποθετήσει αυτό το κεφάλαιο σ την αγροτική οικονομ ία (αγοράζοντας ή μισθώνοντας γη), όπω ς ακριβώ ς σ ’ οποιονδήποτε κλάδο του εμπορίου ή της β ιο ­μηχανίας.

Ο κ. Μ πουλγκάκοφ, προβάλλοντας επ ιχειρήμ ατα ενάντια στη μαρξιστική θεωρία της δ ιαφ ορικής γα ιοπροσόδου, ισ χυρ ί­ζεται ότι «όλες αυτές οι διαφορές (οι διαφορές στους όρους πα­ραγωγής των γεω ργικώ ν προϊόντω ν) είναι αντιφατικές και μπο­ρούν» (η υπογράμμιση είνα ι δική μας) «να αλληλοεκμηδενι- στούν, - η απόσταση, όπως έδειξε κ ιόλας ο Ροντμπέρτους, μπο­ρεί να εξουδετερωθεί από τη γονιμότητα, η δε διαφορετική γο-

21

νχμότητα μπορεί να εξουδετερωθεί από μια πιο εντατική παρα­γω γή σ ε κομμάτια μεγαλύτερης γονιμότητας» (I, 81). Κ ρίμα μό­νο που ο αυστηρός μας επισ τήμονας ξεχνά ότι ο Μ αρξ σημείω ­σε αυτό το γεγονός και ότι μπόρεσε να το εκτιμήσει ό χ ι τόσο μονόπλευρα. «Είναι φανερό, - γράφει ο Μ αρξ, - ότι αυτές οι δύο διαφορετικές βάσεις της δ ιαφορικής γαιοπροσόδου, η γο ­ν ιμότητα και η θέση» (των κομματιών γης) «μπορούν να επι- δράσουν κα τ’ αντίσ τροφη έννοια . Έ ν α κομμάτι γη ς μπορεί να έχε ι καλή θέση και πολύ μ ικρή γονιμότητα, και αντίστροφα. Τ ο περ ισ τατικό αυτό ε ίνα ι σπουδαίο, επειδή μας εξηγεί, γ ιατί με το ξεχέρσω μα της γη ς μιας δοσμένης χώρας το πέρασμα μπορεί να γ ίνετα ι εξίσου από καλύτερο έδαφος σε χειρότερο , όπω ς και αντίστροφα. Τέλος, είνα ι φανερό, ότι η πρόοδος της κο ινω ν ικ ής παραγω γής δρα γενικά, από το ένα μέρος, ισοπεδω- τ ικά πάνω σ τη θέση» (των κομματιών γης) «σαν βάση της δ ια­φ ορ ικής γαιοπροσόδου , δημ ιουργώ ντας τοπ ικές αγορές, κάνο­ντας ευνοϊκή τη θέση με την κατασκευή δρόμων επικοινωνίας· και, από το άλλο μέρος, μεγαλώνει τις διαφορές σ την τοποθε­σ ία των κομματιώ ν γης τόσ ο μέσω του χω ρισμού της γεωργίας από τη β ιομηχαν ία όσο και μέσω του σχη ματισ μού μεγάλων κέντρω ν παραγω γής παράλληλα με την αντίθετη πλευρά αυτού του φαινομένου: με το μεγάλωμα της σ χετική ς απομόνω σης του χωριού» (relative V ereinsam ung des Landes) («Das K apital», I II , 2, 190)18. Έ τ σ ι, ενώ ο κ. Μ πουλγκάκοφ επαναλαβαίνει με θριαμβευτικό ύφος την από πολύ παλιά γνω στή υπόδειξη γ ια τη δυνατότητα αμοιβα ίας εξουδετέρωσης των διαφορών, ο Μ αρξ προχω ρεί παραπέρα, θέτοντας το ζήτη μα της μετατροπής αυτής της δυνατότητας σε πραγματικότητα και δε ίχνει ότι πα­ράλληλα με τ ις ισοπεδω τικές επιδράσεις παρατηρούνται και δ ιαφ οροποιητ ικές επιδράσεις. Τ ο τελ ικό αποτέλεσμα που έχουν αυτές ο ι αμοιβα ία αντιφατικές επ ιδράσεις ε ίνα ι, όπω ς ξέ­ρει ο καθένας, ότι σ ’ όλες τις χώ ρες και παντού υπάρχουν τερά­σ τιες διαφορές ανάμεσα στα διάφορα κομμάτια γη ς ως προς τη γονιμότητα και τη θέση τους. Η αντίρρησ η του κ. Μ πουλγκά­κοφ δείχνει απλώς ότι δε βάθυνε καθόλου σ τις πα ρατηρήσεις του.

Η έννο ια της τελευταίας, της λ ιγότερο α ποδοτικής δαπάνης εργα σ ία ς και κεφαλαίου, - σ υνεχίζει τ ις αντιρρήσ εις του ο κ. Μ πουλγκάκοφ, - «χρησιμοπο ιείτα ι εξίσου άκριτα και από τον Ρ ικάρντο και από τον Μ αρξ. Δεν είνα ι δύσκολο να δ ιαπιστώ ­σουμε τι σ το ιχε ίο αυθαιρεσίας εισάγετα ι με τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η αυτής της έννοιας: ας υποθέσουμε ότι στη γη ξοδεύονται 10α κεφάλαια, και κάθε επόμενο α χαρακ τηρίζετα ι από φθίνουσα

22

αποδοτικότητα· το σ υνολικό προϊόν του εδάφους θα ε ίνα ι Α Ε ίναι ολοφάνερο ότι η μέση αποδοτικότητα του κάθε α θα ισο- δυναμεί με Α ! 10, κα ι η τιμ ή , αν πάρουμε όλο το κεφάλαιο σαν ενια ίο σ ύνολο, θα καθορίζεται απ’ αυτήν ακριβώ ς τη μέση απο- δοτικότητά του» (I, 82). Ε ίναι ολοφάνερο - θ ’ απαντήσουμε εμείς - ό τι του κ. Μ πουλγκάκοφ με τις πομπώδεις φράσεις του γ ια το «περ ιορ ισ μένο των παραγω γικών δυνάμεων της γης» του ξέφυγε μια λχπΐομέρεια: το περ ιορ ισ μένο της γης. Το περ ιορ ι­σμένο της γης δημ ιουργεί - εντελώς ανεξάρτητα από οποιοδή- ποτε είδος ιδιοκτησίας στη γη - ορ ισ μένο είδος μονοπω λίου, και συγκεκριμένα: μια και όλη η γη είνα ι κατειλημμένη από φάρμερς, μια και υπάρχει ζήτη ση γ ια όλα τα σ ιτηρά που παράγονται σ ’ όλα τα κομμάτια γης, και στα π ιο χε ιρότερα και στα π ιο απομακρυσμένα από την αγορά, είνα ι φανερό ότι η τ ι­μή των σ ιτηρώ ν θα καθορίζεται από την τιμή παραγω γής στα χε ιρότερα κομμάτια γη ς (ή από την τιμή παραγω γής με την τε­λευταία, λ ιγότερο αποδοτική δαπάνη κεφαλαίου). Η «μέση αποδοτικότητα» του κ. Μ πουλγκάκοφ είναι μια κενή α ρ ιθμ ητι­κή ά σ κησ η , επειδή το περ ιορ ισ μένο της γης εμποδίζει τον πραγμ ατικό σ χη ματισ μό μιας τέτιας μέσης αποδοτικότητας. Γ ια να σ χη μ α τισ τεί αυτή η «μέση αποδοτικότητα» και να κα­θορίσ ει τ ις τιμές, ε ίνα ι απαραίτητο ο κάθε κεφαλαιοκράτης να μπορεί ό χ ι μόνο να τοποθετεί, γενικά, κεφάλαια στη γεωργία (όσο γ ι’ αυτό στη γεω ργία κυριαρχεί, όπως είπαμε, ο ελεύθερος συναγω νισμός), αλλά επ ίσ η ς ο κάθε κεφαλαιοκράτης να μπορεί να ιδρύει πάντα - πάνω από τον αριθμό των γεω ργικώ ν επ ιχε ι­ρήσεω ν που υπάρχουν - νέες γεω ργικές επιχε ιρήσ εις . Α ν ήταν έτσι, τότε δε θα υπήρχε καμιά διαφορά ανάμεσα στη γεωργία και σ τη β ιομηχανία , τότε δε θα μπορούσε να προκύψ ει καμιά γα ιοπρόσ οδος. Μ α ακριβώ ς το περ ιορ ισμένο της γης κάνει ώστε να μην είνα ι έτσι.

Πάμε παρακάτω . Ω ς τώρα με τους σ υλλογισμούς που κάναμε αφήσαμε τελείω ς κατά μέρος το ζήτημα της ιδ ιοκτησ ίας της γης· είδαμε ότι μια τέτια δ ιαδικασία είνα ι υποχρεω τική τόσο από την άποψη της λ ογική ς όσο και από την άποψη των ισ το ­ρικώ ν δεδομένω ν, που μαρτυρούν πως η κεφαλαιοκρατική γεω ργία εμφανίζεται και αναπτύσσεται κάτω από κάθε μορφή γα ιοκτησ ία ς. Ας υποθέσουμε τώρα ότι ισ χύει ο νέος αυτός όρος. Ας δεχτούμε ότι όλη η γη είνα ι ατομ ική ιδ ιοκτησ ία . Τ ι επίδραση θα έχε ι το γεγονός αυτό πάνω στη γαιοπρόσοδο; Τη διαφ ορική γα ιοπ ρόσ οδο θα την πάρει από το φάρμερ ο γαιο- κτήτης, με βάση το δικαίω μά του ιδ ιοκτη σ ία ς- μια και η διαφο­ρ ική γα ιοπ ρόσ οδος ε ίνα ι το επιπλέον κέρδος πάνω από το κα­

23

νονικό , από το μέσο κέρδος στο κεφάλαιο, και μια που στην α γροτικ ή ο ικονομ ία υπάρχει (respective* δημ ιουργείτα ι από την κεφαλαιοκρατική εξέλιξη) ελεύθερος συναγωνισμός με την έννο ια της ελεύθερης τοποθέτησης κεφαλαίων στη γεωργία, ο γα ιοκτή τη ς πάντα θα βρ ίσκει έναν φάρμερ, που να ικ ανοποιεί­τα ι από το μέσο κέρδος και που να δίνει σ ’ αυτόν, το γα ιοκτή- τη , το υπερκέρδος. Η ατομ ική ιδ ιοκτησ ία στη γη δε δημ ιουργεί τη δ ιαφορική γα ιοπρόσ οδο, παρά μόνο τη μετατοπίζει από τα χ έρ ια του φάρμερ στα χέρ ια του ιδ ιοκτήτη της γης. Μ ήπως πε­ρ ιορ ίζετα ι μόνο σ ’ αυτό η επίδραση της ατομ ικής ιδ ιοκτησ ίας γης; Μ πορούμε να κάνουμε την υπόθεση πως ο γα ιοκτήτης θα επ ιτρέπει στο φάρμερ να εκμεταλλεύεται δωρεάν τη γη που ε ί­ναι χε ιρότερης πο ιότητας και βρίσκεται στη χειρότερη απ’ όλες θέση και που δε δ ίνει παρά μόνο μέσο κέρδος στο κεφά­λαιο; Ό χ ι φυσικά. Η γα ιοκτησ ία είναι μονοπώ λιο και πάνω στη βάση αυτού του μονοπω λίου ο γα ιοκτήτης θα ζητή σ ει από το φάρμερ να του πληρώ νει και γΓ αυτή τη γη. Η πληρωμή αυ­τή είνα ι η απόλυτη γαιοπρόσοδος, που δεν έχει καμιά σ χέσ η με τη διαφορετική απ οδοτικότητα των διάφορων τοποθετήσεω ν κεφαλαίου και που πηγάζει από την ατομική ιδιοκτησία γης. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ, κατηγορώ ντας τον Μ αρξ γ ια αυθαίρετη διττή ερμηνεία ενός και του ίδιου μονοπω λίου, δεν έκανε τον κόπο να σ κεφτεί ότι έχουμε να κάνουμε πραγματικά με διττό μονο­πώλιο· πρώ το, έχουμε μονοπώ λιο της (κεφαλαιοκρατικής) επ ι­χ ε ίρ η σ η ς πάνω στη γη. Το μονοπώ λιο αυτό πηγάζει από το γε­γονός ότι η γη είνα ι περ ιορ ισ μένη , πράγμα που αποτελεί ανα­γκα ιότητα σε κάθε κεφαλαιοκρατική κοινωνία . Αυτό το μονο­πώ λιο έχε ι σαν συνέπεια ότι η τιμή των σιτηρώ ν καθορίζεται από τους όρους παραγω γής στη χειρότερη γη , ενώ το επιπλέον κέρδος, το υπερκέρδος, που προέρχεται από την τοποθέτηση κεφαλαίω ν σ την καλύτερη γη ή από την π ιο αποδοτική τοποθέ­τησ η κεφαλαίων, αποτελεί τη διαφορική γα ιοπρόσοδο. Αυτή η γα ιοπ ρόσ οδος δημ ιουργείτα ι εντελώς ανεξάρτητα από την ατο­μική ιδ ιοκτη σ ία στη γη , που απλώς και μόνο δ ίνει τη δυνατό­τητα σ το γα ιοκτήτη ν ’ αποσπά τη γαιοπρόσ οδο από το φάρμερ. Δεύτερο, έχουμε μονοπώ λιο τη ς ατομ ικής ιδ ιοκτησ ίας γης. Αυ­τό το μονοπώ λιο δεν ε ίνα ι αδιάσπαστα** συνδεμένο ούτε λογικά

* -ή Η Σϋντ** Δεν είναι καθόλου ανάγκη να θυμίσουμε στον αναγνώστη ότι εδώ, όπου

έχουμε να κάνουμε με τη γενική θεωρία της γαιοπροσόδου και με την κεφαλαιοκρατική οργάνωση της γαοργίας, αφήνουμε κατά μέρος τέτια ζητήμα­τα, όπως η αρχαιότητα και η διάδοση της ατομικής ιδιοκτησίας γης, ή η υπονόμευση του τελευταίου αυτού μονοπωλίου και εν μέρει και των δυο μορφών του από τον υπερπόντιο συναγωνισμό κλπ

24

ούτε ισ τορ ικά με το προηγούμενο. Αυτό το μονοπώ λιο δεν ε ί­ναι καθόλου αναγκαίο σ την κεφαλαιοκρατική κοινω νία και σ την κεφαλαιοκρατική οργάνωση της γεωργίας. Α πό το ένα μέρος, μπορούμε πολύ θαυμάσια να φανταστούμε μια κεφαλαιο­κρατική γεω ργία χω ρίς ατομ ική ιδ ιοκτησ ία γης, και πολλοί συνεπείς ασ το ί ο ικ ονομ ολόγοι ζήτη σαν την εθνικοποίηση της γης. Α πό το άλλο μέρος, και σ την πραγματικότητα επίσ ης συ­ναντούμε κεφαλαιοκρατική οργάνωση της γεωργίας, χω ρίς να υπάρχει ατομ ική ιδ ιοκτη σ ία γης, όπως λ .χ. σ την κρατική και κο ινοτική γη. ΓΥ αυτό είνα ι απόλυτη ανάγκη να κάνουμε διά­κρ ισ η ανάμεσα στα δυο αυτά είδη μονοπω λίω ν, και, επομένως, είναι ανάγκη παράλληλα με τη διαφορική γα ιοπρόσ όδο να δε­χτούμε και την ύπαρξη της απόλυτης γα ιοπροσόδου, που τη γεννάει η ατομ ική ιδ ιοκτησ ία γης*.

Τη δυνατότητα να βγαίνει απόλυτη γαιοπρόσ οδος από την υπεραξία του γεω ργικού κεφαλαίου ο Μ αρξ την εξηγεί με το ότι στη γεω ργία η αναλογία του μεταβλητού κεφαλαίου στη γε­νική σύνθεση του κεφαλαίου είνα ι πάνω από τη μέση (μια πέρα

* Στο δεύτερο μέρος του δεύτερου τόμου του θιθλίου «θεωρίες της υπερα­ξίας («Theorien über den Mehrwert». II Band, II Theil), που εκδόθηκε το 1903, ο Μαρξ δίνει εξηγήσεις για το ζήτημα της απόλυτης γαιοπροσόδου, εξηγήσεις που επιβεβαιώνουν την ορθότητα της ερμηνείας μου (ιδιαίτερα όσον αφορά τις δυο μορφές μονοπωλίου) Να μερικές περικοπές από τον Μαρξ, που αναφέρο- νται σ’ αυτό το ζήτημα: «Αν η γη αποτελούσε στοιχείο απεριόριστο όχι μόνο σε σχέση προς το κεφάλαιο και τον πληθυσμό, αλλά και ουσιαστικά, δηλ. αν ήταν “απεριόριστη", όπως “ο αέρας και το νερό", αν υπήρχε “σε απεριόριστη ποσότητα” (περικοπές από τον Ρικάρντο), τότε η ιδιοποίηση γης από ένα πρόσωπο δεν θα μπορούσε στην πράξη καθόλου ν' αποκλείσει την ιδιοποίηση γης από ένα άλλο πρόσωπο Τότε δε θα μπορούσε να υπάρχει κανενός είδους ατομική ιδιοκτησία γης (και όχι μόνο ατομική, αλλά και «κοινωνική» και κρατική) Στην περίπτωση αυτή, αν όλη η γη ήταν επίσης παντού της ίδιας ποιότητας, δε θα μπορούσε να εισπράττεται για τη γη καμιά γαιοπρόσοδος.. Όλη η ουσία του ζητήματος βρίσκεται στα παρακάτω: αν σε σχέση με το κεφαλαίο η γη υπήρχε όπως κάθε στοιχείο της φύσης, τότε στον τομέα της αγροτικής οικονομίας το κεφάλαιο θα δρούσε ακριβώς κατά τον ίδιο τρόπο, όπως δρα και σε κάθε άλλο τομέα της βιομηχανίας Τότε δε θα υπήρχε καμιά ιδιοκτησία στη γη και καμιά γαιοπρόσοδος.. Απεναντίας, αν η γη 1) είναι περιορισμένη, 2) είναι κατειλημμένη με μορφή ιδιοκτησίας, αν το κεφάλαιο συναντά, σαν όρο της εμφάνισής του, την ιδιοκτησία στη γη - κι αυτό ακριβώς συμβαίνει στις χώρες όπου αναπτύσσεται η κεφαλαιοκρατική παραγωγή, ενώ στις χώρες, όπου προηγούμενα δεν υπήρχε αυτός ο όρος (όπως στην παλιά Ευρώπη), η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δημιουργεί μόνη της αυτούς τους όρους, όπως π.χ στις Ενωμένες Πολιτείες - τότε η γη δεν αποτελεί για το κεφάλαιο ένα στοιχειώδικα προσιτό πεδίο δράσης ΓΓ αυτό η απόλυτη γαιοπρόσοδος υπάρχει ανεξάρτητα από τη διαφορική γαιοπρόσοδο» (σελ. 80, 81)19 Ο Μαρξ ξεχωρίζει εδώ, κατά τον πιο συγκεκριμένο τρόπο, το γεγονός ότι η γη είναι περιορισμένη και το γεγονός ότι η γη κατέχεται με μορφή ατομικής ιδιοκτησίας (Σημείωση του συγγραφέα στην έκδοση του 1908 Η Σύντ)

25

για πέρα φυσική προϋπόθεση, όταν παρθεί υπόψη η αναμφι­σ βήτητη καθυστέρηση της γεω ργικής τεχν ικής σε σ χέσ η με τη β ιομηχαν ικ ή). Συνεπώς, μια και έτσ ι έχουν τα πράγματα, η αξία των γεω ργικώ ν προϊόντω ν γενικά είναι ανώτερη από την τιμ ή παραγω γής τους, και η υπεραξία ανώτερη από το κέρδος. Στο μεταξύ το μονοπώ λιο τη ς ατομ ικής ιδ ιοκτησ ίας γη ς εμπο­δ ίζει αυτό το πλεόνασμα να μπει ολόκληρο στο προτσές της εξ ίσ ω σ ης του κέρδους, και η απόλυτη γαιοπρόσ οδος προέρχε­τα ι α π ’ αυτό το πλεόνασμα*.

Ο κ. Μ πουλγκάκοφ είναι πολύ δυσάρεστη μένος α π’ αυτή την εξή γη σ η και αναφωνεί: «Τι πράγμα είναι λο ιπόν αυτή η υπερα­ξ ία που μπορεί σαν το ύφασμα ή το βαμβάκι ή οποιοδήποτε άλ­λο εμπόρευμα να είνα ι αρκετή ή ό χ ι γ ια την κάλυψη της ενδε­χόμ ενης ζήτη σ η ς. Π ρ ιν α π ’ όλα η υπεραξία δεν είνα ι πράγμα υλικό, ε ίνα ι μια έννο ια που χρησιμεύει γ ια να εκφράσει κανείς μια καθορισμένη κο ινω νική σ χέσ η παραγω γής» (I, 105). Αυτή η αντιπαράθεση του «υλικού πράγματος» σ τη ν «έννοια» αποτε- λε ί φανερό δείγμα του σ χολασ τικ ισμού , που με τόσ ο ζήλο τον σ ερβίρουν σήμερα με τη μορφή «κριτικής». Τ ι σημασία θα μπορούσε να έχε ι η «έννοια» μέρος του κοινω νικού προϊόντος, αν σ ’ αυτή τη ν έννο ια δεν αντισ το ιχού σαν συγκεκριμένα «υλι­κά πράγματα»; Η υπεραξία ε ίνα ι το χρηματικό ισοδύναμο του υπερπροϊόντος που αποτελείτα ι από ένα καθορισμένο μέρος υφάσματος, βαμβακιού, σταριού και όλω ν των άλλω ν εμπορευ­μάτων. (Τη λέξη «καθορισμένο» δεν πρέπει, φυσικά, να την κα­ταλαβαίνουμε με την έννο ια ότι η επισ τήμη μπορεί να καθορί­σ ει σ υγκεκριμένα αυτό το μέρος, μα με τη ν έννο ια ότι είνα ι

• Ας σημειωθεί ανάμεσα στ’ άλλα. Θεωρήσαμε ότι είναι ανάγκη να σταθούμε πολύ λεπτομερειακά στη θεωρία της γαιοπροσόδου του Μαρξ, γιατί λαθεμένα την κατάλαβε και ο κ. Π. Μάσλοφ («Ζιζν», 1901, τεύχος 3 και 4, «Για το αγροτικό ζήτημα»). Ο κ Π. Μάσλοφ θεωρώντας τη φθίνουσα αποδοτικότητα των συμπληρωματικών δαπανών κεφαλαίου αν όχι νόμο, το λιγότερο ένα «συνηθισμένο», και θα ' λεγε κανείς, κανονικό φαινόμενο, συνδέει με το φαινόμενο αυτό τη διαφορική γαιοπρόσοδο και απορρίπτει τη θεωρία της απόλυτης γαιοπροσόδου. Το ενδιαφέρον άρθρο του κ. Π. Μάσλοφ περιέχει πολλές σωστές παρατηρήσεις κατά των κριτικών, χάνει όμως σημαντικά, τόσο γιατί η θεωρία του συγγραφέα, όπως αναφέραμε τώρα δα, είναι λαθεμένη (υποστηρίζοντας το μαρξισμό, δε φρόνησε να καθορίσει με ακρίβεια τη διαφορά της «δικής του» θεωρίας από τη θεωρία του Μαρξ), όσο και γιατί υπάρχουν μια σειρά αβασάνιστοι και τελείως αθάσιμοι ισχυρισμοί, σαν κι αυτούς λ.χ., ότι ο κ. Μπερντιάγεφ «απαλλάσσεται τελείως από την επιρροή των αστών συγγραφέων» και διακρίνεται για τη «συνέπεια της ταξικής του άποψης όχι όμως σε βάρος της αντικειμενικότητας», ότι «από πολλές απόψεις η ανάλυση που έκανε ο Κάουτσκι, είναι σε πολλά σημεία... μεροληπτική», ότι ο Κάουτσκι «δεν καθόρισε καθόλου προς ποια κατεύθυνση συντελχίται η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων στη γεωργία» κλπ

26

γνω στοί ο ι όροι που καθορίζουν σε γενικές γραμμές το μέγεθος αυτού του μέρους.) Στη γεω ργία το υπερπροϊόν ε ίνα ι μεγαλύτε­ρο (σε αναλογία προς το κεφάλαιο) παρά στους άλλους κλά­δους της β ιομηχανίας, και αυτό το πλεόνασμα (που δε συμμετέ­χει σ την εξίσ ω ση του κέρδους, επειδή υπάρχει το μονοπώ λιο ιδ ιοκτησ ίας σ τη γη ) μπορεί, φυσικά, «να είνα ι αρκετό ή ό χ ι γ ια την κάλυψη της ζήτη σης» από μέρους του μονοπω λητή γαιο- κτήτη.

Μ πορούμε ν ’ απαλλάξουμε τον αναγνώ στη από μια λεπτομε­ρειακή έκθεση της θεωρίας της γαιοπροσόδου, που ο κ. Μ πουλγκάκοφ, όπω ς σεμνά παρατηρεί κι ο ίδ ιο ς, τη δημιούρ­γη σ ε «με τις δικές του δυνάμεις», «ακολουθώντας το δ ικό του δρόμο» (I, I I I ) . Ε ίνα ι αρκετό να κάνουμε μερικές πα ρατηρή­σ εις, γ ια να χαρακτηρίσουμε αυτό το προϊόν τη ς «τελευταίας, της λ ιγότερο απ οδοτικής δαπάνης» κα θηγη τικής «εργασίας». Η «νέα» θεωρία της γα ιοπροσόδου σκαρώθηκε σύμφωνα με την παμπάλαιη συνταγή: «Μ ια που μπήκες σ το χορό , πρέπει να χ ο ­ρέψεις». Μ ια και υπάρχει ελευθερία συναγωνισμού, δεν πρέπει να υπάρχει και κανένας απόλυτα περ ιορ ισ μός αυτής της ελευ­θερίας (παρ’ όλ ο που μια τέτια απόλυτη ελευθερία συναγω νι­σμού δεν υπήρχε ποτέ και πουθενά). Μ ια και υπάρχει μονοπώ­λ ιο - περ ιττεύει κάθε σ υζήτηση. Ά ρ α , η γα ιοπρόσ οδος δεν προέρχεται σε καμιά περίπτω ση από την υπεραξία κι ούτε ακό­μα από το γεω ργικό π ρ ο ϊό ν προέρχεται από το προϊόν της μη γεω ργικής εργασίας, είνα ι απλούστατα δόσιμο, φόρος, κράτη­σ η από ολ όκλ ηρη την κοινω νική παραγω γή, ε ίνα ι γραμμάτιο του γα ιοκτήτη . «Το γεω ργικό κεφάλαιο με το κέρδος του και η γεω ργική εργασία , γενικά η γεω ργία, σαν σφαίρα τοποθέτησης εργασίας κα ι κεφαλαίου αποτελούν έτσ ι ένα status in statu* σ το κεφαλαιοκρατικό βασ ίλειο ... όλο ι (sic!) ο ι ορ ισ μοί του κεφα­λαίου, τη ς υπεραξίας, του μισθού εργασίας και της αξίας γενι­κά, εφαρμοζόμενοι στη γεω ργία αποδείχνονται πλασματικά με­γέθη» (I, 99).

Έ τ σ ι λο ιπόν. Έ τ σ ι. Τώρα όλα ε ίνα ι καθαρά: και ο ι κεφα­λ αιοκράτες και ο ι μισθωτοί εργάτες σ τη γεω ργία δεν είνα ι πα­ρά πλασ ματικά μεγέθη. Α ν όμως τυχαίνει να μπερδεύεται τόσο πολύ ο κ. Μ πουλγκάκοφ, υπάρχουν ω στόσο και περιπτώ σεις που σκέφτεται ό χ ι και τόσ ο παράλογα. Δεκατέσσερις σελίδες παρακάτω διαβάζουμε: «Η παραγω γή των γεωργικών προ ϊό ­ντων κοσ τίζει σ την κοινω νία μια ορισμένη ποσ ότητα εργασίας· αυτή ε ίνα ι η αξία τους». Π ολύ καλά. Ά ρ α και ο ι «ορισμοί»

• -κράτος εν κράτει Η Σύντ

27

του λά χισ τον της αξίας δεν είνα ι τελείω ς πλασματικά μεγέθη. Π αρακάτω: «Αφού η παραγω γή ε ίναι οργανωμένη κεφαλαιο­κρατικά και επ ικεφαλής της παραγω γής βρίσκεται το κεφά­λαιο , η τιμή των σ ιτηρώ ν θα καθορίζεται από την τιμή παραγω­γής, δηλ. θα υπολογίζεται η αποδοτικότητα της δοσμένης το­ποθέτησης εργασίας και κεφαλαίου σε σ ύγκρισ η με τη μέση κο ινω νική παραγω γικότητα». Θαυμάσια. Ά ρ α , και ο ι «ορι­σμοί» κεφάλαιο, υπεραξία και μεροκάματο δεν είναι τελείως πλασ ματικά μεγέθη. Ά ρ α , και η ελευθερία συναγωνισμού (έστω και ό χ ι απόλυτη) υπάρχει, γ ια τί χω ρ ίς το πέρασμα του κεφαλαίου από τη γεω ργία στη β ιομηχανία και αντίστροφα θα ήταν αδύνατο «να υπολογίζετα ι η πα ραγω γικότητα σε σύγκρι­ση με τη μέση κοινω νική παραγω γικότητα». Παρακάτω: «Χά­ρη όμως στο μονοπώ λιο της γη ς η τιμή ξεπερνάει την αξία και φτάνει ως τα όρ ια εκείνα που επιτρέπουν ο ι συνθήκες της αγο­ράς». Υ πέροχα. Π ού όμως είδε τέτιο πράγμα ο κ. Μ πουλγκά- κοφ: να εξαρτώ νται το δόσ ιμο, ο φόρος, το γραμμάτιο κλπ. από τις συνθήκες τη ς αγοράς; Α ν χάρη στο μονοπώ λιο η τιμή ανε­βαίνει ως τα όρ ια που επιτρέπουν οι συνθήκες της αγοράς, τότε όλη η δ ιάκρισ η ανάμεσα στη «νέα» θεωρία της γα ιοπροσόδου και σ τη ν «παλιά» σ υνίσταται στο ότι ο συγγραφέας που ακο­λουθεί το «δικό του δρόμο» δεν κατάλαβε, από το ένα μέρος, τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σ την επίδραση που έχει το πε­ρ ιορ ισ μένο της γη ς και σ την επίδραση που έχει η ατομική ιδ ιοκτη σ ία στη γη , κα ι από το άλλο, δεν κατάλαβε τη σύνδεση που υπάρχει ανάμεσα σ τη ν έννο ια «μονοπώ λιο» και σ την έν­νοια «τελευταία και λ ιγότερο αποδοτική δαπάνη εργασίας και κεφαλαίου». Μ πορεί μήπως ύστερα απ’ όλα αυτά να μας φανεί παράξενο το ότι ο κ. Μ πουλγκάκοφ, εφτά σελίδες παρακάτω, (I, 120) ξεχνάει τελείω ς τη θεωρία «του» και μιλάει γ ια τον «τρόπο του μοιράσματος αυτού του (γεωργικού) προϊόντος ανά­μεσα σ το γα ιοκτήτη , σ τον κεφαλαιοκράτη φάρμερ και στους εργάτες γης»; Α λήθεια, λαμπρό φ ινάλε λαμπρής κριτικής! Θαυ­μάσιο πόρισμα της νέας μπουλγκακοφικής θεωρίας της γαιοπρο­σόδου. που από τώρα πλουτίζει την επισ τήμη της πολ ιτική ς ο ι­κονομίας!

III

ΟΙ ΜΗΧΑΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Α ς περάσουμε τώρα στη «θαυμάσια», κατά τη γνώμη του κ. Μ πουλγκάκοφ, εργα σ ία του Χ ερτς («Die agrarischen Fragen im

28

V erhältniss zum Sozialismus». W ien, 1899*. Ρωσική μετάφραση του A. Ιλ ίνσκι, Π ετρούπολη, 1900). Θ α χρειασ τεί άλλω στε, για ένα ορ ισ μένο διάστημα, να κάνουμε μαζί την ανάλυση των πα­ρόμοιω ν επιχε ιρημ άτω ν και των δύο αυτών συγγραφέων.

Τ ο ζήτη μα των μηχανώ ν σ την αγροτική ο ικονομ ία , και το σ τενά συνδεμένο μ’ αυτό ζήτημα της μεγάλης και της μικρής παραγω γής σ τη γεω ργία προσφέρουν πολύ συχνά στους «κριτ ι­κούς» την ευκαιρ ία «να ανασκευάσουν» το μαρξισμό. Π ιο κάτω θ’ αναλύσουμε διεξοδικά ορισμένα λεπτομερειακά σ το ιχεία που παραθέτουν αυτοί ο ι κρ ιτ ικο ί, γ ια την ώρα όμως ας εξετάσουμε τους γενικούς συλλογισ μούς που έχουν σ χέσ η μ’ αυτό το ζή τη ­μα. Ο ι κ ρ ιτ ικο ί αφιερώνουν ολ όκληρες σελίδες σε πολύ λεπτο­μερειακούς συλλογισ μούς γ ια το ότι η χρησ ιμ οπο ίησ η των μη­χανώ ν στη γεω ργία συναντά μεγαλύτερες δυσκολίες παρά στη β ιομηχαν ία κα ι γ ι’ αυτό χρησιμοποιούντα ι λ ιγότερο κα ι έχουν μικρότερη σημασία . Ό λ α αυτά είναι αναμφ ισβήτητα και έχουν διαπιστω θεί πολύ συγκεκριμένα και από τον ίδ ιο λ .χ. τον Κ άουτσκι, που και μόνο το όνομά του κάνει τους κ.κ. Μ πουλ- γκάκοφ, Χ ερτς και Τ σερνόφ να γ ίνονται σ χεδόν ακαταλόγι­στοι. Αυτό όμως το αναμφ ισ βήτητο γεγονός δεν αναιρεί καθό­λου το ότι και σ τη γεω ργία αναπτύσσεται γοργά η χρ η σ ιμ ο ­πο ίηση των μηχανώ ν και ασκεί ισ χυρή μετασ χηματιστική επί­δραση πάνω σ ’ αυτήν. Ο ι κρ ιτ ικο ί μπορούν α πλώς «να παρακάμ­πτουν» το αναπόφευκτο αυτό συμπέρασμα με βαθυστόχαστους συλλογισ μούς σαν κ ι αυτούς:... «Τη γεω ργία τη χαρακ τηρίζε ι η κυρ ιαρχία τη ς φύσης σ το προτσές της παραγω γής και η ανε­λευθερία της ανθρώ πινης βούλησης» (Μ πουλγκάκοφ, I, 43).... «αντί τη μη σ ίγουρη και μη ακριθολογημένη εργασία του αν­θρώπου, αυτή» (η μηχανή στη β ιομηχανία) «εκπληρώ νει με μα­θηματική ακρίβεια τόσο τις μ ικροσκοπικές όσο και τ ις κολοσ ­σ ια ίες εργασίες. Η μηχανή δεν μπορεί να κάνει τίποτα το πα­ρόμοιο (;) όσ ον αφορά την παραγω γή γεω ργικώ ν προϊόντω ν, γ ιατί ως τα σήμερα το εργα λείο αυτό δε βρ ίσκεται στα χέρ ια του ανθρώπου, αλλά σ τα χέρ ια της μάνας-φύσης. Αυτό δεν ε ί­ναι μεταφορά» (στο ίδιο). Αυτό πραγματικά δεν είνα ι μεταφο­ρά, α λ λ ’ απλούστατα κενή φράση, γ ια τί ο καθένας ξέρει, ότι το ατμ οκίνητο αλέτρ ι, η σπαρτική μ ηχανή, η αλω νιστική μηχανή κλπ. κάνουν τη δουλειά πιο «σ ίγουρη και ακριθολογημένη», κα ι, επομένως, όταν λέει «τίποτα το παρόμοιο» - σημα ίνει πως λέει ανοησίες! Το ίδ ιο και όταν λέει ότι η μηχανή σ τη γεωργία

* -«Τα αγροτικά ζητήματα στη σύνδεσή τους με το σοσιαλισμό» Βιέννη, 1899 Η Σύντ

29

«δεν μπορεί ούτε στο ελά χ ισ το (sic!) να επανασ τατικοποιησει την παραγωγή» (Μ πουλγκάκοφ, I, 43-44· παραθέτει, μάλιστα, αποσπάσματα από ειδικούς σ την παραγω γή γεωργικών μ ηχα­νών, που μ ιλάν ω σ τόσο μόνο γ ια τη σ χετική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σ τις γεω ργικές μηχανές και σ τις μ ηχανές της β ιομηχανίας), ή όταν λέει ότι «η μηχανή ό χ ι μόνο δεν μπορεί εδώ να μετατρέψ ει τον εργάτη σε εξάρτημά της (;) αλλά ο εργά­της εξακολουθεί, όπω ς και πριν, να πα ίζει το ρόλο του καθοδη­γητή του προτσές» (44) - λογουχάρη ο εργάτης που τροφοδοτεί με δεμάτια την αλω νιστική μηχανή;

Ο κ. Μ πουλγκάκοφ προσπαθεί να μειώσει την υπεροχή του ατμ οκίνητου αλετριού επικαλούμενος τον Στούμπφε και τον Κ ούτσλεμπ (που έγραψαν για την ικανότητα των μικρών νο ικο ­κυριών να σ υναγω νίζονται τα μεγάλα) σε αντίθεση προς τα πο ­ρ ίσματα των ειδικώ ν σ την παραγω γή γεωργικών μηχανώ ν και των ειδικώ ν για την αγροτική ο ικονομ ία (Φ ιούλινγκ, Π έρελς), και προθά λλει μάλιστα επιχε ιρήμ ατα σαν κι αυτά, ότι για να μπορεί να γ ίνει το όργωμα με ατμ οκίνητο αλέτρι χρειάζεται ε ι­δικό έδαφος* και «εξαιρετικά εκτεταμένα κτήματα» (κατά τη γνώμη του κ. Μ πουλγκάκοφ, αυτό δεν αποτελεί επ ιχείρημ α ενάντια στο μικρό νο ικοκυριό , μα επ ιχείρημ α ενάντια στο α τμ οκίνητο αλέτρι!), ότι η δουλιά του ζώου είναι φτηνότερη από τη δουλιά τη ς μηχανής, όταν το βάθος της αυλακιάς είνα ι 12 ίντζες κλπ. Μ ε τέτια επιχε ιρήμ ατα θα μπορούσε να γεμ ίσ ει κα­νείς τόμους ολόκληρους, χω ρ ίς να αναιρέσει καθόλου ούτε το γεγονός ότι το ατμ οκίνητο αλέτρ ι δίνει τη δυνατότητα για εξαι­ρετικά βαθύ όργωμα (π ιο βαθύ και από 12 ίντζες), ούτε το γεγο­νός ότι η χρη σ ιμ οπο ίη σ ή του αναπτύχθηκε με γοργούς ρυθ­μούς: σ την Α γγλία το 1867 το χρησιμοποιούσ αν μόνο 135 κτή ­ματα, ενώ το 1871 βρ ίσκονταν ήδη σε χρή σ η πάνω από 2.000 ατμ οκίνητα αλέτρια (Κάουτσκι)· - στη Γερμανία απο το 1882 ως το 1895 ο αριθμός των νοικοκυριώ ν που χρησιμοποιούσ αν ατμ οκίνητα αλέτρια αυξήθηκε από 836 σε 1.696.

Σ χετικά με το ζήτημα των γεωργικών μηχανώ ν ο κ. Μ πουλ­γκάκοφ παραθέτει αλλεπάλληλα αποσπάσματα από τον Φρ. Μ πενζίνγκ, «συγγραφέα μιας ε ιδ ικής μονογραφ ίας για τις γεω ργικές μηχανές», όπως τον συστήνει (I. 44). Θα ήταν πολύ άδικο, αν και σ την προκειμένη περίπτωση δε σημειώναμε πώς

* Ο Χερτς επιμένει σ' αυτό με εξαιρετικά «θριαμβευτικό» ύφος και προσπαθεί ν' αποδείξει τον εσφαλμένο χαρακτήρα του «απόλυτου» συλλογισμού (5 65. ρωσική μετάφραση 156). ότι το ατμοκίνητο αλέτρι είναι «κάτω από οποιεσδήπο- τε συνθήκες» ανώτερο από το αλέτρι που το σέρνουν ζώα Αυτό ακριβώς σημαίνει να προσπαθείς να παραβιάσεις ανοιχτή πόρτα

30

παραθέτει τα αποσπάσματα ο κ. Μ πουλγκάκοφ και πώ ς τον εκ­μηδενίζουν οι ίδ ιο ι οι μάρτυρες που επικαλείται.

Ο κ. Μ πουλγκάκοφ, υ ποσ τηρίζοντας ότι το «σχήμα» του Μ αρξ για την ταχύτερη αύξηση του σταθερού κεφαλαίου σε σ ύγκρισ η με το μεταβλητό δεν είνα ι εφαρμόσιμο σ τη γεωργία, αναφέρεται σ την ανάγκη μιας ολοένα και μεγαλύτερης κατανά­λω σης εργα τική ς δύναμης στο βαθμό που αυξάνει η παραγω γι­κότητα της γεω ργίας και παραθέτει, ανάμεσα σ τ’ άλλα, τον υπολογισμό που έκανε ο Μ πενζίνγκ. «Η γενική ανάγκη σε αν­θρώ πινη εργα σία στα διάφορα συστήματα οικονομ ίας εκφράζε­ται ως εξής: στο νο ικοκυριό με τριμερή αμειψ ισπορά -712 μέ­ρες εργασίας· στο νοικοκυριό με αμειψ ισπορά Ν όρφολκ - 1.615 μέρες εργασίας στο νο ικοκυριό με αμειψ ισπορά και με σημαντική παραγω γή τεύτλων - 3.179 μέρες εργασίας» γ ια 60 εκτάρια. (Franz Bensing. «D er Einfluss der landw irtshaftlichen M aschinen auf Volks-und Privatwirtschaft», Breslau, 1897, S. 42*. Μ πουλγκάκοφ, I, 32). Τ ο μόνο ατύχημα είναι ότι μ’ αυτόν τον υπολογισμό ο Μ πενζίνγκ θέλει ν ’ αποδείξει πως ο ρόλος των μηχανώ ν γ ίνεται ακριβώ ς όλο και πιο σημαντικός: εφαρμόζοντας τους αριθμούς αυτούς σ ' όλη την αγροτική ο ικο­νομία τη ς Γερμανίας, ο Μ πενζίνγκ υπολογίζει ότι ο αριθμός των εργαζομένων που υπάρχουν σ την αγροτική οικονομ ία θα ήταν αρκετός μόνο γ ια την καλλιέργεια της γης με το σύστημα της τριμερούς αμειψ ισποράς και ότι συνεπώς θα ήταν γενικά αδύνατη η εφαρμογή της αμειψ ισποράς, αν δε χρησ ιμ οπο ιού ­νταν μηχανές. Κ αι μια κι είναι γνω στό πως. όταν κυριαρχούσε η παλιά τρ ιμ ερής αμειψ ισπορά, δε χρησ ιμοποιούνταν σχεδόν καθόλου μηχανές, βγαίνει το συμπέρασμα ότι ο υπολογισμός του Μ πενζίνγκ αποδείχνει το αντίθετο από εκείνο που θέλει ν" αποδείξει ο κ. Μ πουλγκάκοφ· συγκεκριμένα: ο υπολογισμός αυτός απ οδείχνει πως η αύξηση της παραγω γικότητας της γεω ργίας έπρεπε να συντελείτα ι απαραίτητα παράλληλα με την ταχύτερη αύξηση του σταθερού κεφαλαίου σε σ χέσ η με το με­ταβλητό.

Σ’ ένα άλλο μέρος, υ ποσ τηρίζοντας ότι «υπάρχει ρ ιζική (sic!) διαφορά ανάμεσα στο ρόλο της μηχανής σ τη β ιομηχαν ία επε­ξεργασία ς και στη γεωργία», ο κ. Μ πουλγκάκοφ παραθέτει τα λ όγια του Μ πενζίνγκ: «οι γεω ργικές μηχανές δεν μπορούν ν' αυξήσουν απ ερ ιόριστα την παραγω γή όπως οι μηχανές στη β ιομηχανία ....» (I, 44). Κ αι πάλι την έπαθε ο κ. Μ πουλγκάκοφ.

• -Φραντς Μπενζίνγκ. «Η επίδραση των γεωργικών μηχανών στα κρατικά και ιδιόκτητα νοικοκυριά». Μπρεσλάου. 1897. σελ 42 Η ΙΊ'λ·γ

31

Ο Μ πενζίνγκ σημειώνει αυτήν την κάθε άλλο παρά «ριζική» διαφορά ανάμεσα σ τις γεω ργικές μηχανές και σ τις μηχανές της β ιομηχαν ίας σ την αρχή του VI κεφαλαίου που έχει τον τίτλο: «Η επίδραση των γεω ργικώ ν μηχανώ ν στο συνολικό ε ισ όδη­μα». Ο Μ πενζίνγκ, αφού αναλύει λεπτομερειακά σε σ χέσ η με το κάθε χω ρισ τό είδος μηχανής τα σ το ιχε ία της ειδ ικής αγρο­τικ ής φ ιλολογία ς και ε ιδικά τα σ το ιχεία της έρευνας που έκανε ο ίδ ιος, κα ταλή γει στο ακόλουθο γενικό συμπέρασμα: με τη χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η του ατμοκίνητου αλετριού το σ υνολικό ε ισ ό ­δημα αυξάνει κατά 10%, με τη χρησ ιμ οπο ίησ η της σπαρτικής μηχανής - κατά 10%, της α λ ω νιστικής μ ηχανής - κατά 15%, εκτός α π’ αυτό η σπαρτική μηχανή εξο ικονομεί 20% του σ πό­ρου, και μόνο με τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η της μ ηχανής γ ια τη συ­γκομιδή της πατάτας παρατηρείτα ι μείωση του συνολικού ε ι­σοδήματος κατά 5%. Ο ισ χυρισ μός του κ. Μ πουλγκάκοφ: «εν πάση περιπτώ σει το ατμ οκίνητο αλέτρι είναι η μοναδική γεωρ­γ ική μηχανή , που υπέρ αυτής μπορούν ν ’ αναφερθούν ορ ισμέ­νες τεχνικές γνώμες» (I, 47-48), αναιρείτα ι εν πάση περιπτάκτει από τον ίδ ιο τον Μ πενζίνγκ, που τον επικαλείτα ι ο απρόσεκτος κ. Μ πουλγκάκοφ στο ίδ ιο μέρος.

Ο Μ πρνζίνγκ, για να δόσει μια όσο το δυνατό π ιο ακριβή και ολοκληρω μένη εικόνα της σημασίας των μηχανώ ν σ την αγρο­τική ο ικονομ ία , κάνει μια σ ειρά λεπτομερέστερους υ πολογι­σμούς γ ια τ ’ αποτελέσματα που έχει το νο ικοκυριό χω ρίς μηχα­νές, με μια, δυο και περ ισ σότερες μηχανές, και, τέλος, μ’ όλες τις σ πουδαιότερες μηχανές, συμπεριλαμβανομένου του ατμ οκί­νητου αλετριού και γραμμής ντεκοβίλ (Feldbahnen). Δ ιαπ ιστώ ­νεται ότι με την έλλειψ η μηχανώ ν τα συνολικά έσοδα = 69.040 μάρκα, τα έξοδα = 68.615 μάρκα, το καθαρό εισόδημα = 425 μάρκα ή 1,37 μάρκα σ το εκτάριο, ενώ με τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η όλων των σπουδαιότερω ν μηχανώ ν τα συνολικά έσοδα είναι 81.078 μάρκα, τα έξοδα = 62.551,5 μάρκα, το καθαρό εισόδημα = 18.526,5 μάρκα ή 59,76 μάρκα στο εκτάριο, δηλαδή πάνω από σαράντα φορές περισσότερα. Κ ι αυτό είνα ι το αποτέλεσμα μόνο των μηχανώ ν, γ ια τί πήραμε σαν προϋπόθεση πω ς το σύστημα με το οποίο γίνοντα ι ο ι εργασίες του νο ικοκυριού παραμένει αμετάβλητο! Ό τ ι η χρη σ ιμ οπο ίη σ η μηχανώ ν συνοδεύεται όπως δείχνουν και ο ι ίδ ιο ι ο ι υπολογισμοί του Μ πενζίνγκ, από τεράσ τια αύξηση του σταθερού κεφαλαίου και μείωση του μετα­βλητού (δηλ. του κεφαλαίου που ξοδεύεται για την εργατική δύναμη, και του ίδιου του αριθμού των εργατών), αυτό ε ίνα ι αυ­τονόητο . Μ ε λ ίγα λόγια , η εργα σ ία του Μ πενζίνγκ αναιρεί πέ­ρα γ ια πέρα τον κ. Μ πουλγκάκοφ και αποδείχνει τόσο την υπε­

32

ροχή του μεγάλου νο ικοκυριού στη γεω ργία όσ ο και το γεγο­νός ότι κα ι στη γεω ργία είνα ι εφαρμόσιμος ο νόμος της αύξη­σ ης του σταθερού κεφαλαίου σε βάρος του μεταβλητού.

Μ όνο ένα πράγμα φέρνει κοντά-κοντά τον κ. Μ πουλγκάκοφ και τον Μ πενζίνγκ: το γεγονός ότι ο τελευταίος βλέπει τα πράγματα από καθαρά ασ τική άποψη, δεν καταλαβα ίνει καθό­λου τ ις αντιθέσ εις που ενυπάρχουν σ τον καπιταλισμό και κλεί­νει μακαριότατα τα μάτια μπροστά σ την εκτόπ ιση των εργατών από τις μηχανές κλπ. Αυτός ο μετριοπαθής και επ ιμ ελής μαθη­τής των γερμανώ ν καθηγητώ ν μιλάει γ ια τον Μ αρξ με το ίδ ιο μ ίσ ος που μιλάει και ο Μ πουλγκάκοφ. Μ όνο που ο Μ πενζίνγκ είνα ι π ιο συνεπής: αποκαλεί τον Μ αρξ «εχθρό των μηχανών» γενικά , και σ τη γεω ργία και στη β ιομηχανία , επειδή δήθεν ο Μ αρξ «διαστρεβλώ νει τα γεγονότα», όταν μιλά γ ια τη βλαβερή επίδραση των μηχανώ ν στους εργάτες και όταν γενικά αποδίδει σ τις μηχανές κάθε λ ογή ς συμφορές (Bensing, I .e ., S. 4, 5, 11*). Η στάση του κ. Μ πουλγκάκοφ απέναντι σ τον Μ πενζίνγκ μας δείχνει ακόμα μια φορά τι δανείζονται ο ι κ.κ. «κρ ιτικο ί» από τους αστούς επισ τήμονες και τι αφήνουν σ κόπιμα να τους δια- φύγει.

Τ ι είδους «κρ ιτική» κάνει ο Χ ερτς, αυτό μπορεί να το δει κα­νείς καθαρά από το παρακάτω παράδειγμα: στη σελ. 149 (ρωσ. μετ.) κα τηγορεί τον Κ άουτσκι γ ια «επιφυλλιδογραφικές μεθό­δους» και στη σελ. 150 «αντικρούει» τον ισ χυρισ μό, ότι η με­γάλη παραγω γή υπερέχει ως προς τη χρησ ιμ οπο ίησ η μηχανώ ν π ροβάλλοντα ς τα ακόλουθα επιχειρήματα: 1. Μ έσω των συνε­ταιρισμώ ν ε ίνα ι προσιτή η αγορά μηχανώ ν και στα μ ικρά νο ι­κοκυριά . Α υτό, θλ ϊπετε , αναιρεί το γεγονός ότι ο ι μηχανές είναι π ερ ισ σότερο διαδομένες στα μεγάλα νοικοκυριά! Σε πο ιον ε ί­ναι π ιο προσιτά τα αγαθά της σ υνεταιρ ισ τική ς οργάνω σης, γ ι’ αυτό θα μ ιλήσουμε ιδ ια ίτερα με τον Χ ερτς στη δεύτερη μελέτη μας. 2. Ο Ν τάθιντ έδειξε στο «Sozialistische M onatshefte»2 (V ,2) ότι η χρη σ ιμ οπο ίη σ η μηχανώ ν στα μ ικρά νοικοκυριά «είναι διαδομένη σε πλατιά κλίμακα και αυξάνει πολύ.... ότι και η γραμμική σ παρτική μηχανή σ υναντιέται σ υχνά (sic!) ακό­μα και σ τα πολύ μ ικρά νοικοκυριά . Το ίδ ιο γ ίνετα ι και με τις χορτοθερ ισ τικές και άλλες μηχανές» (S. 63, σελ. 151 ρωσ. μετ.). Α ν τώρα ο αναγνώ στης ανατρέξει στο αρθράκι του Ν τά­θιντ**, θα δει ότι ο Ν τάθιντ πα ίρνει τους απόλυτους αριθμούς των

* -loco citato- στο αναφερόμενο μέρος, σελ 4, 5, II Η Σΰντ** Στο βιβλίο του Ντάβιντ «Ο σοσιαλισμός και η αγροτική οικονομία»

(Πετρούπολη, 1906) επαναλαθαίνεται αυτή η λαθεμένη μέθοδος (σελ 179) (Σημείωση του συγγραφέα στην έκδοση του 1908 Η Σονχ )

1 0(>Γ» 33

νοικοκυριώ ν που χρ η σ ιμ οπο ίη σ α ν μηχανές και ό χ ι το ποσ οστό αυτών των νοικοκυριώ ν σε σ χέσ η με ολόκληρο τον αριθμό των νο ικοκυριώ ν της δοσμένης ομάδας (όπως, φυσικά, κάνει ο Κ άουτσκι).

Α ς σ υγκρίνουμε αυτούς τους αριθμούς, που αφορούν ολ όκλ η­ρη τη Γερμανία γ ια το 1895*.

Αχ' αυτά χρησιμοκοιούσαν μηχανέςά δ ε ς Σύνολοκ υ ρ ι ώ ν νοικοκυριών νραιωικκ „ Χ°Ρ«·«ερ.-

3 236 367 214 ! 1016 318 131

998 804 3 232 '281 767 , 12 09123 061 1 12 363

3 338 317 1 28 673

θεριστικές

Ω ραία επιβεβαίω ση του ισ χυρισ μού του Ν τάθιντ και του Χερτς, ότι τ ις σ παρτικές και τ ις χορτοθερ ισ τικές μηχανές τ ις συναντά κανείς «συχνά ακόμα και σ τα πολύ μ ικρό νοικοκυ­ριά», δεν είνα ι έτσι; Κ αι όταν ο Χ ερτς βγάζει το «συμπέρασμα» ό τι «από σ τατισ τική άποψη ο ισ χυρ ισ μός του Κ άουτσκι δεν α ­ντέχει καθόλου σ την κρ ιτική» , τότε πο ια πλευρά παρουσιάζει πραγματικά καθαρό επιφυλλιδογραφ ικές μεθόδους;

Π ρέπει να σημειώσουμε σαν κάτι το αξιοπ ερ ίεργο το γεγο­νός ό τι ο ι «κριτικο ί» , αρνούμενοι την υπεροχή του μεγάλου νο ικοκυριού ως προς τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η μηχανών, αρνούμενοι ό τι σ το μικρό νο ικοκ υριό γ ια τον παραπάνω ακριβώ ς λ όγο ε ί­ναι υπέρμετρη η εργα σ ία και ανεπαρκής η κατανάλω ση, αυτο- μαστιγώ νονται αμείλ ικτα , όταν είνα ι υποχρεωμένοι ν ’ αναφερ­θούν σ τη ν πραγματική κατάσταση (και όταν ξεχνάνε το «κύριο καθήκον» τους - την ανασκευή του «ορθόδοξου» μαρξισμού). «Το μεγάλο νο ικοκυριό - γράφει, λ .χ ., ο κύρ ιος Μ πουλγκάκοφ σ το II τόμο του β ιβλίου του (σελ. 115) - εργάζεται πάντοτε με μεγαλύτερες τοποθετήσεις κεφαλαίων απ’ ό ,τι το μικρό και γ ι’ αυτό, όπως είνα ι φυσικό, προτιμά τους μηχανικούς συντελε­σ τές τη ς παραγω γής από τη ζω ντανή εργατική δύναμη». Ό τ ι ο κ. Μ πουλγκάκοφ , σαν «κριτικός», κλ ίνει, ακολουθώντας τους κ.κ. Στρούβε και Τ ουγκάν-Μ παρανόβσκι, προς τη χυδαία ο ικ ο ­

* «ϊΐβΐ. <1. ϋ . Κ.» 112 Β(1., β 36*.* * -ΗεΙαβΓ- εκτάριο Η Συντ

34

νομία, αντιπαραθέτοντας τους μηχανικούς «συντελεστές της πα­ραγωγής» στους ζωντανούς, αυτό πραγματικά είναι τελείως «φυσικό». Α λλά μήπως ήταν φυσικό το γεγονός ότι αρνιόταν τόσο απερ ίσκεπτα την υπεροχή του μεγάλου νοικοκυριού;

Σ χετικά με τη συγκέντρωση σ την αγροτική παραγω γή ο κ. Μ πουλγκάκοφ δε βρίσκει άλλη έκφραση από το «μυστικ ισ τι­κός νόμος συγκέντρω σης» κλπ. Ν α όμως που βρίσκεται αντιμέ­τωπος με αγγλικά σ το ιχεία και αποδείχνεται ότι η τάση γ ια συ­γκέντρω ση των αγροκτημάτω ν σ ημειώ θηκε από την έκτη δε­καετία ως το τέλος ακόμα της όγδοης δεκαετίας του περασμέ­νου αιώνα. «Τα μικρά καταναλω τικά νοικοκυριά , - γράφει ο κ. Μ πουλγκάκοφ. - συνενώνονταν σε μεγαλύτερα νοικοκυριά. Αυ­τή η συνένωση των κομματιών γης δεν εμφανίζεται καθόλου σαν αποτέλεσμα της πάλης ανάμεσα στη μεγάλη και στη μικρή παραγω γή (;) μα σαν μια συνειδητή (!;) τάση των γαιοκτημόνω ν ν ' ανεβάσουν τη γα ιοπρόσ οδό τους με την ένωση κάμποσων μι­κρών νοικοκυριώ ν, που πλήρω ναν πολύ χαμηλή γαιοπρόσοδο, σ ' ένα μεγάλο, που μπορεί να πληρώ νει μεγαλύτερη γα ιοπ ρό­σοδο» (I, 239). Κ αταλάβατε, αναγνώ στη, ό χ ι πάλη ανάμεσα στο μεγάλο και στο μ ικρό νοικοκυριό, αλλά εκτόπ ιση του δεύτε­ρου, σαν λ ιγότερο προσοδοφόρου από το πρώτο! «Μ ια και η ο ικονομ ία είνα ι οργανωμένη πάνω σε κεφαλαιοκρατική βάση, είνα ι αναμφ ισ βήτητο ότι μέσα σε ορισμένα πλαίσ ια το μεγάλο κεφαλαιοκρατικό νο ικοκυριό έχει αναμφ ισβήτητα πλεονεκτή­ματα απέναντι στο μικρό κεφαλαιοκρατικό νοικοκυριό» (I, 239-240). Αν αυτό είναι αναμφ ισβήτητο, γ ιατί τότε ο κ. Μ πουλγκάκοφ τόσ ο θορυβεί και θορυβούσε (στο «Ν ατσάλο») ενάντια σ τον Κ άουτσκι, που αρχίζει το κεφάλαιό του γ ια τη με­γάλη και τη μ ικρή παραγω γή (στο «Α γροτικό ζήτημα») με τη δήλωση: « Ό σ ο πιο κεφαλαιοκρατική γίνεται η αγροτική ο ικ ο­νομία τόσ ο πιο πολύ αναπτύσσει μια πο ιοτική διαφορά της τε­χν ικ ή ς ανάμεσα στη μεγάλη και στη μικρή παραγωγή»;

Σε δυσμενή γ ια το μ ικρό νο ικοκυριό συμπεράσματα δεν οδη­γεί μόνο η περ ίοδος της άνθησ ης της γεωργίας σ την Α γγλία , αλλά και η περ ίοδος της κρίσης. Ο ι εκθέσεις που έκαναν οι επ ιτροπές για τα τελευταία χρόνια «υποστηρίζουν με καταπλη­κτική επιμονή ότι η κρ ίσ η έπληξε π ιο βαριά ακριβώ ς τους μι- κρονοικοκυρέους» (I, 311). «Τα σ πίτια τους, - αναφέρει μια από τις εκθέσεις γ ια τους μικροιδιοκτήτες, - ε ίνα ι χειρότερα από τα σπιτάκ ια των εργατών.... Η δουλιά ολονώ ν είνα ι εξαιρε­τικά βαριά και σημαντικά μεγαλύτερης διάρκειας απ’ ό ,τι των εργατών, και πολλοί α π’ αυτούς λένε πως η οικονομ ική κατά­σ τασή τους δεν είνα ι και τόσ ο ευνοϊκή, όπως είναι των εργα­

35

τών, ότι δε ζουν και τόσ ο καλά και σπάνια τρώνε φρέσκο κρέας».... «Επιβαρυμένοι με υποθήκες, οι γιούμεν* καταστρά- φ ηκαν πρώ τοι» (I, 316)... «Κ άνουν σε όλα τόση ο ικονομ ία , που μόνο λ ίγο ι εργάτες κάνουν»... «Οι μικροί φάρμερς τα βολεύουν όσ ο χρησ ιμ οπο ιούν την απλήρω τη εργα σία των μελών της οι- κογένειάς τους»... « Ό τ ι η ζωή του μικρού φάρμερ είναι απεί- ρως π ιο δύσκολη από τη ζωή του εργάτη, δεν είναι καν ανάγκη να το αναφέρουμε» (I, 320-321). Παραθέσαμε αυτά τα αποσπά- σματα, γ ια να μπορεί να κρ ίνει ο αναγνώ στης γ ια την ορθότητα του επόμενου συμπεράσματος του κ. Μ πουλγκάκοφ: «Η σ κλ η­ρή καταστροφή των νοικοκυριώ ν, που δ ιατηρήθηκαν ως την εποχή τη ς αγροτικ ής κρ ίσ ης, δείχνει μονάχα (!!) ότι σε παρό­μοιες περ ιπτώ σ εις ο ι μ ικροί παραγω γοί καταστρέφονται πιο γρήγορα από τους μεγάλους - αυτό και τίποτα παραπάνω (sic!!). Α π’ αυτό εδώ είναι τελείως αδύνατο να βγάλει κανείς οποιαδήπ οτε γενικά συμπεράσματα γ ια τη γενική τους ο ικ ονο ­μική ζω τικότητα , γ ιατί εκείνη την εποχή αποδείχτηκε πως υπέ­φερε ο ικ ονομ ικά ολόκληρη η αγγλική γεωργία» (I, 333). Κ αθα­ρά πράγματα, δεν είνα ι έτσι; Στο κεφάλαιο μάλιστα γ ια τους γε­ν ικούς όρους εξέλιξης του νοικοκυριού των αγροτών ο κ. Μ πουλγκάκοφ γενικεύει αυτή τη θαυμάσια μέθοδο επιχε ιρημ α­τολογίας: «Η α ιφ νίδ ια πτώση των τιμών έχει επ ιβλαβείς συνέ­πειες σ ’ όλες τις μορφές (γ ια όλες τις μορφές;) της παραγω γής, η παραγω γή όμως των αγροτών, διαθέτοντας πολύ ασήμαντα κεφάλαια, είνα ι, φυσικά, λ ιγότερο σταθερή από τη μεγάλη πα­ραγωγή (πράγμα· που δε θ ίγει καθόλου το ζήτημα της γενικής θ ιω σιμ ότητάς της)» (II, 247). Ώ σ τ ε λο ιπόν, σ την κεφαλαιοκρα­τ ική κο ινω νία τα νο ικοκυριά που διαθέτουν ασήμαντα κεφά­λ α ια είνα ι λ ιγότερο σταθερά, αυτό όμως δε θίγει τη «γενική» τους βιωσιμότητα!

Δεν είνα ι καλύτερα τα πράγματα και ως προς τη συνέπεια της επ ιχε ιρημ ατολ ογίας του Χερτς. Αυτός «αντικρούει» (με μεθό­δους που τ ις χαρακτηρίσα με π ιο πάνω) τον Κ άουτσκι, όταν όμως γ ίνετα ι λ όγος γ ια την Α μερική, αναγνω ρίζει την υπεροχή των π ιο μεγάλων νοικοκυριώ ν της, που επιτρέπουν «σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η μηχανών, πράγμα που δεν το επ ιτρέπει η μοιρασμένη σε πολύ μικρά νοικοκυριά αγρο­τική ο ικ ονομ ία μας» (S. 36, ρωσ. μετ. 93)· και ομολογεί ότι «ο ευρω παίος αγρότης δουλεύει στο νο ικοκυριό του συχνά με απαρχαιω μένες, ρουτινιασμένες μεθόδους παραγω γής, δουλεύει σαν σ κλάβος (robo tend ), όπως και ο εργάτης, γ ια ένα κομμάτι

* -γιούμεν- στην Αγγλία μικροκτηματίες, μικροαγρότες Σημ μετ

36

ψωμί, χω ρ ίς να επιδ ιώ κει κάτι το καλύτερο» (στο ίδιο). Ο Χερτς αναγνω ρίζει και γενικά ότι «η μικρή παραγω γή χ ρ η σ ι­μοποιεί σ υγκριτικά περ ισ σότερη εργασία από τη μεγάλη» (S. 74, ρωσ. μετ. 177), και θα μπορούσε με επιτυχία να θέσει στη διάθεση του κ. Μ πουλγκάκοφ σ το ιχεία για το ανέθασμα της σοδειάς με την εισαγω γή του ατμοκίνητου αλετριού (S. 67-68, ρωσ. μετ. 162-163) κλπ.

Φ υσικός συνοδοιπόρος της αστάθειας των θεωρητικών από­ψεων των κρ ιτικώ ν μας γ ια τη σ ημασ ία των γεωργικών μηχα­νών ε ίνα ι η ανίσ χυρη επανάληψη απομέρους τους των καθαρά αντιδραστικώ ν επιχειρημ άτω ν των μεγάλων γαιοκτημόνω ν που δ ιάκεινται εχθρ ικά απέναντι σ τις μηχανές. Ο Χ ερτς, γ ια να πούμε την αλήθεια , είνα ι ακόμα πολύ αναποφάσιστος σ ’ αυτό το λεπτό σ η μ ε ίο - μιλώντας για τις «δυσκολίες» που προβάλλει η αγροτική οικονομ ία σ την εισαγω γή μηχανών, παρατηρεί ότι: «διατυπώνεται η άποψη πως το χειμώ να μένει τόσος ελεύθερος χρόνος, που συμφέρει πιο πολύ το αλώνισμα με το χέρι» (S. 65, ρωσ. μετ. 156-157). Ο Χ ερτς, όπως φαίνεται, είνα ι διατεθειμέ­νος, με τη λ ογική που τον διέπει, να βγάλει από δω το συμπέ­ρασμα, ότι το γεγονός αυτό δε μιλάει ενάντια στη μ ικρή παρα­γω γή, δε μ ιλάει ενάντια στα κεφαλαιοκρατικά εμπόδια γ ια την εισαγω γή μηχανώ ν, αλλά ενάντια σ τις ίδ ιες τις μηχανές! Γ ι’ αυ­τό ο κ. Μ πουλγκάκοφ δεν κατσαδιάζει του κάκου τον Χ ερτς λέ- γοντάς του ότι είνα ι «πολύ συνδεμένος με τις απόψ εις του κόμ­ματός του» (II, 287). Ο ρώσος κα θηγη τής στέκει, εννοείτα ι πιο ψηλά από τέτιους ταπεινω τικούς «δεσμούς» και δηλώ νει περή­φανα: «Είμαι αρκετά απαλλαγμένος από την τόσο διαδομένη, ιδ ια ίτερα σ τη μαρξιστική φ ιλολογία , προκατάληψη, σύμφωνα με την οποία σε κάθε μηχανή πρέπει να βλέπουμε πρόοδο» (I, 48). Δ υστυχώς, στο φτερούγισμα της σκέψης σ ’ αυτόν τον με­γαλειώ δη συλλογισ μό καθόλου δεν ανταποκρίνονται συγκεκρι­μένα συμπεράσματα. «Η ατμ οκίνητη αλω νιστική μηχανή , - γράφει ο κ. Μ πουλγκάκοφ, - που στέρησε πάρα πολλούς εργά­τες από τη χε ιμερ ινή τους α π ασχόληση , ήταν αναμφίβολα με­γάλο δυστύχημα γ ια τους εργάτες, που δεν αντισταθμίζεται με τα τεχν ικά πλεονεκτήματα*. Α υτό το τονίζει ανάμεσα σ τα άλλα ο Γκολτς, που διατυπώνει και μια ουτοπική ευχή» (II, 103), και συγκεκριμένα την ευχή να περιοριστεί η χρησ ιμ οπο ίησ η της

* Πρβλ τομ I, σελ 51 «... η ατμοκίνητη αλωνιστική μηχανή... εκπληρώνει την κύρια εργασία της χειμερινής περιόδου, που και χωρίς αυτό είναι φτωχή σε δουλιές (γΓ αυτό είναι περισσότερο από αμφίβολη η ωφελιμότητα αυτής της μηχανής για ολόκληρη (sic!!) την αγροτική οικονομία θα επανέλθουμε ξανά σ’ αυτό το ζήτημα)»

37

αλ ω νισ τ ικής μηχανής, ιδ ια ίτερα της ατμ οκίνητης «για να κα­λυτερέψει η κατάσταση των εργαζομένων σ την αγροτική ο ικ ο ­νομία, - προσθέτει ο Γκολτς, - καθώς και για να περ ιορ ισ τεί η μετανάστευση - κα ι η αποδημία» (με τη λέξη αποδημία πιθα­νόν ο Γ κολτς να εννοεί - αυτό το προσθέτουμε εμείς - τη με- το ίκ η σ η σ τις πόλεις).

Θυμίζουμε σ τον αναγνώ στη ότι αυτήν ακριβώ ς την ιδέα του Γ κολτς σημείω σε και ο Κ άουτσκι στο «Α γροτικό ζήτημά» του. ΓΓ αυτό ε ίνα ι ενδ ιαφέρον, ως προς το σ υγκεκριμένο ζήτημα της ο ικονομ ίας (σημασία των μηχανών) και της πολ ιτική ς (δεν ε ίνα ι καλύτερα να περιορίσουμε τη χρη σ ιμ οπο ίη σ ή τους;), να σ υγκρίνουμε τη στάση του στενοκέφαλου ορθόδοξου, που βου­λ ίαξε μέσα σε μαρξιστικές προλήψ εις, με τη σ τάση του σύγ­χρονου κρ ιτικού που ένιωσε θαυμάσια όλο το πνεύμα του «κρι­τικ ισμού».

Ο Κ άουτσκι λέει («A grarfrage», S. 41) ότι ο Γκολτς αποδίδει σ τη ν αλω νιστική μηχανή εξαιρετικά «επιβλαβή επίδραση»; η α λ ω νιστική μηχανή αφαιρεί από τους εργαζόμενους του χω ­ριού τη ν κύρια χε ιμερ ινή απ ασ χόλ ησ ή τους, τους διώ χνει σ τις πόλεις, μεγαλώνει την ερήμωση του χω ριού. Κ αι ο Γκολτς προτείνε ι να περ ιορ ισ τεί η χρη σ ιμ οπο ίη σ η τη ς α λω νιστικής μ ηχανής, και το προτείνει αυτό - προσθέτει ο Κ άουτσκι - «φαινομενικά μεν για τα συμφέροντα των εργατών του χωριού, σ τη ν πραγματικότητα όμως για τα συμφέροντα των τσ ιφ λικά­δων, γ ια τί γ ι’ αυτούς», όπως λέει ο ίδ ιος ο Γκολτς, «η ζημ ιά που θα προκύψ ει α π’ αυτόν τον περ ιορ ισ μό θα επανορθωθεί με το παραπάνω - αν ό χ ι αμέσως, οπω σδήποτε όμως μελλοντικά - με την αύξηση του αριθμού των εργατικώ ν χερ ιώ ν στη θερινή περίοδο». «Ευτυχώς, - σ υνεχίζε ι ο Κ άουτσκι, - αυτή η συντη­ρητική φ ιλοφροσύνη προς τους εργάτες δεν ε ίνα ι παρά μια αντιδραστική ουτοπία . Η αλω νιστική μηχανή είνα ι πολύ συμ- φέρουσα «αμέσως», έτσ ι που δεν αφήνει τους τσ ιφ λικάδες να παραιτηθούν από τη χρ η σ ιμ οπο ίη σ ή τη ς υπολογίζοντας σε κέρδη «στο μέλλον». Κ αι γ ι’ αυτό το λόγο η αλω νιστική μ ηχα­νή θα σ υνεχ ίσ ει την επαναστατική της δουλιά: θα διώ χνει τους εργαζόμενους του χω ριού σ τις πόλεις, κ ι έτσ ι θα γ ίνει ισ χυρό όπλο , από το ένα μέρος γ ια το ανέθασμα των μισθών εργασίας του εργαζόμενου σ το χω ριό και, από το άλλο γ ια την παραπέρα ανάπτυξη τη ς β ιομηχανίας γεω ργικώ ν μηχανών».

Η στάση του κ. Μ πουλγκάκοφ απέναντι σ ’ αυτή την τοποθέ­τησ η του ζητήματος από ένα σ οσιαλδημοκράτη και από ένα μεγάλο γαιοκτήμονα είναι πάρα πολύ χαρακ τηριστ ική : αποτε- λ εί ένα μικρό δείγμα τη ς θέσης που κράτησε γενικά όλη η σύγ­

χρονη «κριτική» ανάμεσα στο κόμμα του προλεταριάτου και στο κόμμα της ασ τικής τάξης. Ο κρ ιτ ικός δεν είνα ι βέβαια και τόσο στενοκέφαλος και σ χη ματικ ός γ ια να δεχτεί την άποψη της ταξ ικής πά λης και της επανασ τατικοποίη σης όλων των κοινω νικώ ν σ χέσ εω ν από τον καπιταλισμό. Α πό το άλλο μέ­ρος, όμως, αν και ο κρ ιτ ικός μας «έχει γ ίνει πιο λογικός», - ω σ τόσο ο ι αναμνήσ εις του από τον καιρό που ήταν «νέος και κουτός» και συμμεριζόταν τ ις προλήψ εις του μαρξισμού, - δεν του επιτρέπουν να δεχτεί σ το ακέραιο το πρόγραμμα του κα ι­νούργιου συντρόφου του, του μεγαλογα ιοκτήμονα που ξεκινώ ­ντας απολύτω ς λογικά κα ι με συνέπεια από τη ζημ ιά που προ­ξενεί η μηχανή σε «ολόκληρη την αγροτική οικονομία», κατα­λ ή γε ι σ την ευχή: να απαγορευτεί! Κ αι έτσι ο αγαθός κρ ιτ ικός μας βρ ίσκετα ι στη θέση του γάιδαρου του Μ πουριντάν, ανάμε­σα σ ε δυο δεμάτια χόρτο21: από το ένα μέρος, έχε ι χάσ ει κάθε α ντίληψ η της ταξικής πά λης κα ι είνα ι ικανός να μιλάει τώρα γ ια τη ζημ ιά που φέρνουν ο ι μηχανές σε «ολόκληρη την αγροτι­κή οικονομ ία», ξεχνώ ντας ότι ό)*\ η σύγχρονη αγροτική ο ικ ο­νομία διευθύνεται κατά πρώτο λόγο από επ ιχε ιρημ ατίες που σ κέφτονται μόνο τα κέρδη τους. Ξ έχασε τόσο πολύ τα «νεανικά του χρόνια» , τον κα ιρό που ήταν μαρξιστής, ώστε να βάζει το π ιο ανόητο ερώτημα: μπορούν άραγε τα τεχν ικά πλεονεκτήμα­τα της μη χα νή ς «ν’ αντισταθμίσουν» τη βλαβερή επίδρασή της πάνω στους εργάτες (αυτή όμως τη βλαβερή επίδραση δεν την ασ κεί μόνο η ατμοκίνητη αλω νιστική μ ηχανή, μα και το ατμ οκίνητο αλέτρ ι, κα ι η χορτοθερ ισ τική μηχανή, και ο σπο- ροδιαλογέας κ.ά.); Κ αι δεν παρατηρεί καν ότι ο μεγαλογαιο- κτήμονας δε θέλει σ την ουσία τ ίποτε άλλο από τη μεγαλύτερη υποδούλωση του εργάτη και το χειμώνα και το καλοκα ίρ ι. Α πό το άλλο μέρος, όμως, θυμάται αμυδρά κείνη την απαρχαιωμένη «δογματική» πρόληψ η, ότι η απαγόρευση των μηχανώ ν είναι ουτοπία . Τ ον κακομοίρη τον κ. Μ πουλγκάκοφ! Θ α μπορέσει άραγε να ξεμπλέξει α π ’ αυτή την οδυνηρή κατάσταση;

Ε ίναι ενδ ιαφέρον να τονίσουμε ότι ο ι κρ ιτ ικο ί μας, προσ πα­θώντας να μειώσουν με κάθε τρόπο τη σ ημασία των γεω ργικώ ν μηχανώ ν κα ι επικαλούμενοι ακόμα και «το νόμο της φθίνουσας γο νιμότητας του εδάφους», ξέχασ αν (ή δε θέλησαν σκόπιμα) ν ’ αναφέρουν τη νέα εκείνη τεχνική επανάσταση στη γεωργία, που προετοιμάζει η η λεκ τροτεχν ική . Κι όμως, ο Κ άουτσκι. - που, σύμφωνα με την παραπάνω από άδικη κρ ίσ η του κ. Π. Μ άσλοφ, «έκανε το ουσ ιασ τικό λάθος να μην καθορίσει καθό­λου προς ποια κατεύθυνση συντελείται η ανάπτυξη των παρα­γω γικώ ν δυνάμεων σ τη γεωργία» («Ζιζν». 1901, τεύχος 3. σελ.

39

171), - ο Κ άουτσκ ι τόνισ ε ακόμα από το 1899 τη σ ημασ ία του ηλεκτρ ισ μού στη γεω ργία («A grarfrage»). Σήμερα πια δ ιαφ αίνονται καθαρότερα τα σημάδια της επερχόμενης τεχν ι­κής επανάστασης. Γ ίνονται απόπειρες να φωτιστεί θεωρητικά η σ ημασ ία της ηλ εκ τροτεχν ικής στη γεω ργία (Βλ. D r. O tto Pringsheim . «Landwirtschaftliche M anufaktur und elektrische Landw irtschaft», B rauns Archiv*, X V, 1900, S. 406-418, και το άρθρο του Κ. Κ άουτσκι στη «Neue Z eit»22 XIX 1, 1900-1901, τεύχος 18, «Die E lek triz itä t in der Landwirtschaft»**)· ακούο- νται ο ι φωνές των τσ ιφλικάδω ν-πρακτικώ ν, που περιγράφουν τα πειράματά τους σ χετικά με τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η του ηλεκ τρ ι­σμού (ο Π ρ ίνσ χα ϊμ παραθέτει περ ικοπές από ένα β ιβλίο του 'Α ντολφ Ζ έιφφερχελντ, που μιλάει γ ια τα πειράματα που έκανε στο νο ικοκ υριό του), που βλέπουν τον ηλεκτρ ισ μό σαν μέσο γ ια να ξαναγίνει η γεω ργία προσοδοφόρα και που καλούν την κυβέρνηση και τους τσ ιφλικάδες να κατασκευάσουν κεντρ ι­κούς η λ εκτρ ικούς σταθμούς, να οργανώσουν μαζική παραγω γή ηλ εκ τρ ική ς ενέργειας γ ια τα αγροτικά νοικοκυριά (στην Κ αι- ν ιξβέργη εκδόθηκε πέρσ ι το β ιβλίο του Π. Μ ακ, τσ ιφ λικά από την Α νατολ ική Π ρω σσία - P. M ack. «D er Aufschwung unseres L andw irtschaftsbetriebes durch Verbilligung der Produktion­skosten. E ine U ntersuchung über den D ienst, den M aschi­nen technik und E lek triz itä t der Landw irtschaft bieten»***).

Ο Π ρ ίνσ χα ϊμ κάνει, κατά τη γνώμη μας, μια πολύ σωστή πα­ρατήρησ η , όταν λέει ότι η σύγχρονη γεω ργία - ως προς το γε­ν ικό επίπεδο της τεχν ική ς της, και, ίσως, και της ο ικονομ ίας της - πλησ ιάζει περ ισ σότερο στο στάδιο εκείνο ανάπτυξης της β ιομηχανίας, που ο Μ αρξ το ονόμαζε «μανιφακτούρα». Η υπε­ροχή τη ς χε ιρω νακτικής εργασίας και της απ λής συνεργασίας, η σ ποραδική χρ η σ ιμ οπο ίη σ η μηχανών, οι σ χετικά μικρές δ ια­σ τάσεις της παραγω γής (αν κρίνουμε λ .χ . από το συνολικό ό­γκο των προϊόντω ν που πουλάει κάθε χρόνο ένα νοικοκυριό), ο ι σ χετικά μ ικρές, σ τις περ ισ σότερες περιπτώ σεις, διαστάσεις της αγοράς, η σύνδεση της μεγάλης παραγω γής με τη μικρή (η μικρή παραγω γή , όπως και ο ι β ιοτέχνες σ τις σ χέσ εις τους με το μεγάλο αφεντικό της μανιφακτούρας, προσφέρει στη μεγάλη

* -Δρ 'Οττο Πρίνσχαϊμ «Η αγροτική μανιφακτούρα και η ηλεκτρισμένη αγροτική οικονομία» Αρχείο του Μπράουν Η Σύντ

** -«Ο ηλεκτρισμός στην αγροτική οικονομία» Η Σύντ*** -Π. Μακ «Η άνοδος της αγροτικής μας παραγωγής με τη βοήθεια της

μείωσης των εξόδων παραγωγής Έρευνα για τις υπηρεσίες που προσφέρει στην αγροτική οικονομία η τεχνική που βασίζεται στη χρησιμοποίηση των μηχανών και του ηλεκτρισμού» Η Σύντ

40

παραγω γή εργα τική δύναμη, - είτε η μεγάλη παραγω γή αγορά­ζει «μισοκατεργασμένα» προϊόντα από τη μικρή, λ .χ. ο ι μεγα- λ ονοικοκυρέοι αγοράζουν τεύτλα, ζώα κλπ. από τους μικρονοι- κοκυρέους) - ό λ ' αυτά τα σ ημάδια δείχνουν πραγματικά ότι η γεω ργία δεν έχει φτάσει ακόμα το επίπεδο μιας πραγματικά «μεγάλης μηχαν ικ ής βιομηχανίας», με την έννοια που της δίνει ο Μ αρξ. Στη γεω ργία δεν υπάρχουν ακόμα «συστήματα μηχα­νών», που να συνδέονται σ ’ ένα ενια ίο παραγω γικό μηχανισμό.

Φ υσικά, δεν πρέπει να τραβήξουμε στα άκρα αυτή τη σ ύγκρ ι­ση: από το ένα μέρος, υπάρχουν ο ι ιδ ιομορφ ίες της γεωργίας που δεν μπορούν σε καμιά περίπτωση να αγνοηθούν (αν αφή- σουμε κατά μέρος την απώτερη και πολύ προβληματική δυνα­τότητα εργα στηριακής παρασκευής λευκώματος και τροφής). Γ ια όλες αυτές τις ιδ ιομορφ ίες η μεγάλη μηχανική παραγω γή στη γεω ργία δε θα έχει ποτέ όλα εκείνα τα γνω ρίσματα που έχει στη β ιομηχανία . Από το άλλο μέρος, και στη μανιφακτούρα η μεγάλη παραγω γή με μηχανές έγινε ήδη επικρατέστερη σε σ χέ­ση με τη μικρή παραγω γή και έχει αποκτήσει σημαντική τεχν ι­κή υπεροχή απέναντι της. Ο μικρός παραγω γός προσπάθησε γ ια πολύ κα ιρό να εξουδετερώσει αυτή την υπεροχή με το με­γάλωμα της εργάσιμης μέρας και τον περ ιορ ισμό των αναγκών του, γνω ρίσματα τόσο χαρακ τηρ ιστ ικά και γ ια το β ιοτέχνη και γ ια τον σ ύγχρονο μ ικρονοικοκύρη αγρότη. Το γεγονός ότι στη μανιφακτούρα επικρατούσε η χειρω νακτική δουλιά έδινε ακό­μα κάποια δυνατότητα στη μικρή παραγω γή να κρατιέται μ’ αυ­τά τα «ηρωικά» μέσα, - ο ι άνθρωποι όμως που ε ίχαν αυταπάτες σ χετικά μ’ αυτό κα ι μιλούσαν γ ια τη β ιω σιμότητα του βιοτέχνη (όπω ς ο ι σ ημερινο ί κρ ιτ ικο ί μιλάνε γ ια τη βιω σιμότητα του αγρότη), διαψεύστηκαν πολύ γρήγορα «από την προσω ρινή εκείνη τάση», που παραλύει τον «καθολικό νόμο» της τεχνικής στασιμότητας. Θυμίζουμε γ ια παράδειγμα τους ρώσους ερευνη­τές της ο ικ οτεχν ικ ή ς υφαντουργίας του κυβερνείου Μ όσ χα ς23 στα 1870-1880. Στη βαμβακουργία, έλεγαν, η υπόθεση του χε ι­ροτέχνη υφαντουργού πρέπει να θεωρείται χαμένη: η μηχανή ν ίκ η σ ε- να όμως που, αντίθετα, στη μεταξουργία ο ι β ιοτέχνες μπορούν ακόμα να κρατηθούν, ο ι μηχανές απέχουν πολύ ακόμα από το να φτάσουν σ ε τέτιο βαθμό τελειοποίησ ης. Π έρασαν δύο δεκαετίες και η τεχνική αφαίρεσε από τη μικρή παραγωγή ακόμα ένα από τα τελευταία της καταφύγια, σαν να ’λεγε - σ ’ όσους έχουν αυτιά γ ια να ακούν και μάτια γ ια να βλέπουν - ότι ο ο ικ ονομ ολόγος πρέπει να κοιτάει πάντα μπροστά, προς την κατεύθυνση της προόδου της τεχν ικής , αλλιώ ς θα μείνει αμέ­σως πίσω , γ ιατί όπο ιος δε θέλει να κοιτάει μπροστά γυρνάει τις

41

πλάτες του προς την ιστορία : μέσος δρόμος δεν υπάρχει και ού­τε μπορεί να υπάρχει.

«Οι συγγραφείς που, όπως ο Χερτς, πραγματεύτηκαν το ζή ­τημα του συναγω νισμού ανάμεσα σ τη μικρή και στη μεγάλη παραγω γή σ τη γεω ργία , χω ρ ίς να δόσουν σ ημασ ία στο ρόλο της ηλ εκ τροτεχν ική ς , πρέπει να ξαναρχίσ ουν από την αρχή την έρευνά τους», - πα ρατήρησε πολύ εύστοχα ο Π ρίνσχα ϊμ , και αυτή του η παρατήρηση ισ χύει πολύ περ ισ σότερο γ ια το δίτομο έργο του κ. Μ πουλγκάκοφ.

Η ηλ εκ τρ ική ενέργεια είνα ι φτηνότερη από τη δύναμη του ατμού, πολύ ευδια ίρετη , πολύ π ιο ευμετάδοτη σε μεγάλες απο­σ τάσ εις και η κ ίνησ η των μηχανώ ν μ’ αυτή ε ίνα ι π ιο ρυθμική και ήρεμη - γΓ αυτό το λόγο και η χρησ ιμ οπο ίησ ή της παρου­σ ιάζει περ ισ σότερες ευκολίες και στο αλώνισμα, και στο όργω ­μα, και στο άρμεγμα, και στο λ ιάνισμ α της τροφής των ζώ ων· κλπ. Ο Κ άουτσκ ι περιγράφει ένα από τα ουγγρ ικά λατιφού- ν τ ια · · , όπου η ηλεκ τρ ική ενέργεια δ ιοχετεύεται από ένα κεντρ ι­κό σταθμό προς όλες τις κατευθύνσεις στα απομακρυσμένα σ η ­μεία του κτήματος και χρησιμεύει γ ια την κ ίνησ η των γεω ργι­κών μηχανώ ν, γ ια το κόψ ιμο των τεύτλων, γ ια την άντληση νε­ρού, γ ια το φω τισμό κλπ. κλπ. «Γ ια τη διοχέτευση καθημερινά 300 εκατόλ ιτρω ν νερού σε ντεπόζιτο ύψους 10 μέτρων από ένα πη γάδ ι βάθους 29 μέτρων, και γ ια την προετο ιμασία τροφής γ ια 240 αγελάδες, 200 μ οσ χάρια και 60 βόδια και άλογα εργασίας, δηλ. γ ια το κόψ ιμο και το λ ιάνισμ α των τεύτλων κλπ., χρειάζο­νταν γ ια το χειμώ να δυο ζευγάρια άλογα, γ ια το κα λοκα ίρι ένα ζευγάρι, πράγμα που κόσ τιζε 1.500 γκούλντεν. Τώρα αντί γ ια άλογα δουλεύουν δυο μοτέρ δύναμης το ένα τριώ ν και το άλλο πέντε ίππω ν, που η δουλιά τους, υπολογίζοντας όλα τα έξοδα, κοσ τίζει 700 γκούλντεν , δηλ. 800 γκούλντεν λ ιγότερο» (Kau- tsky, I.e.). Ο Μ ακ υπολογίζει την αξία της εργά σιμ ης μέρας ενός αλόγου σε τρ ία μάρκα, κι αν αντικατασταθεί η δύναμη αυ­τή με ηλ εκ τρ ική δύναμη, τότε η ίδ ια δουλιά κοσ τίζει 40-75 πφένιγκ , δηλ. ε ίνα ι κατά 400-700% φτηνότερη. Α ν μέσα σε 50 ή και περ ισ σότερα χρ ό ν ια - λέει ο ίδ ιος - 1% εκατομμύρια άλογα σ τη γερμανική γεω ργία αντικατασταθούν με η λεκ τρ ική δύναμη (το 1895 στη γερμανική γεω ργία χρησιμοποιούνταν για

* Προς γνώση του θρασύτατου κ Μπουλγκάκοφ που μιλάει με θράσος και αβάσιμα για «κλάδους της αγροτικής παραγωγής, που δεν είναι καθόλου προσιτοί για τις μηχανές, όπως λ χ η κτηνοτροφία» (I, 49)** Ακόμα μια φορά προς γνώση του κ Μπουλγκάκοφ, που μιλάει για

«εκτρωματική ανάπτυξη των μεγάλων νοικοκυριών σε λατιφούντια»1

42

τις δουλιές του κάμπου 2,6 εκατομμύρια άλογα + 1,0 εκατομμύ­ρια θόδια + 2,3 εκατομμύρια αγελάδες, απ’ αυτά 1,4 εκατομμύ­ρια άλογα και 0,4 εκατομμύρια θόδια ήταν των νο ικοκυριώ ν που ε ίχα ν πάνω από 20 ha) - αυτό θα ελάττωνε τα έξοδα από 1.003 εκατομμύρια μάρκα σ ε 261 εκατομμύρια, δηλ. κατά 742 εκατομμύρια μάρκα. Μ ια τεράστια έκταση, όπου παράγονται ζω οτροφές, θα μπορούσε να χρησιμοπο ιηθεί γ ια την παραγω γή τροφ ής γ ια τους ανθρώπους, γ ια τη βελτίωση της διατροφής των εργατών, που ο κ. Μ πουλγκάκοφ τους εκφοβίζει τόσο πολύ με τον «περ ιορ ισ μό των δώρων τη ς φύσης», με το «πρόβλημα των σιτηρώ ν» κλπ. Ο Μ ακ συσ τήνει επίμονα να, ενωθεί η γεωρ­γία με τη β ιομηχαν ία γ ια μόνιμη χρη σ ιμ οπο ίη σ η ηλεκτρενέρ- γειας, σ υσ τήνει να κατασκευαστεί ένα κανάλι σ τις Μ αζουρια- νές λ ίμνες, που θα μπορούσε να τροφοδοτεί με η λεκ τρ ική δύνα­μη 5 κεντρ ικούς σταθμούς, που ο καθένας τους θα τροφοδοτού­σε με ηλ εκτρενέργεια τα γύρω αγροτικά νο ικοκυριά σε απόστα­ση 20-25 χ ιλ ιομέτρω ν, σ υσ τήνει την αξιοπ ο ίησ η τη τύρφης γ ια τον ίδ ιο σκοπό, και ζητά ει την ένω ση των αγροτώ ν νοικοκυ- ρέων: «μονάχα με μια εταιρ ική ένω ση με τη β ιομηχανία και με το μεγάλο κεφ άλαιο είνα ι δυνατό να ξανακάνουμε επικερδή το δικό μας κλάδο παραγω γής» (M ack, S. 48). Ε ννοείτα ι ότι η εφαρμογή νέων μεθόδων παραγω γής θα συναντήσει πλήθος δυ­σκολ ίες και δε θα προχω ρή σει ομαλά, αλλά με ζικ-ζακ. Δεν υπάρχει όμως αμφ ιβολία ότι θα προχω ρήσει, ότι η επαναστατι- κοπ ο ίησ η της γεω ργίας είνα ι αναπόφευκτη. «Η αντικατάσταση του μεγαλύτερου μέρους των αροτριώ ντω ν ζώων με ηλεκτρομο­τέρ σ ημα ίνει, - όπω ς σω στά λέει ο Π ρίνσχα ϊμ , - τη δυνατότητα ενός συσ τήματος μηχανώ ν στη γεωργία... Ό ,τ ι δεν μπόρεσε να κάνει η δύναμη του ατμού, μπορεί στα σ ίγουρα να το πετύχει η ηλ εκ τροτεχν ική , και συγκεκριμένα: τη μετατροπή τη ς αγροτι­κής ο ικ ονομ ίας από παλιά μανιφακτούρα σε σ ύγχρονη μεγάλη παραγω γή» (I. c ., ρ. 414).

Δε θα επεκταθούμε σ το ζήτημα τι γ ιγάντια ν ίκη της μεγάλης παραγω γής θα σ ημαίνει (ενμέρει σ ημαίνει ήδη) η εισαγω γή της η λ εκ τροτεχν ική ς στη γεωργία, - αυτό είνα ι τόσ ο εξόφθαλμο, που δε χρειάζετα ι να επιμένουμε ιδ ια ίτερα σ ’ αυτό. Κ αλύτερα ας εξετάσουμε σ ε πο ια σύγχρονα νο ικοκυριά υπάρχουν έμβρυα εκείνου του «συστήματος μηχανών», που θα βάλει σε κ ίνησ η ο κεντρ ικός σταθμός παραγω γής ηλεκτρενέργειας. Γ ιατί για ένα σύστημα μηχανώ ν χρειάζεται σ την αρχή να δοκιμαστούν στην πράξη διάφορες μηχανές, χρειάζοντα ι παραδείγματα συνδυα­σμένης χρη σ ιμ ο π ο ίη σ η ς πολλώ ν μηχανών. Τ ην απάντηση σ το ερώτημα αυτό τη δ ίνουν τα σ το ιχεία της γερμ ανικής απογρα-

43

φ ής των γεω ργικώ ν νοικοκυριώ ν που έγινε σ τις 14 του Ιούνη 1895. Έ χο υ μ ε σ το ιχε ία γ ια τον αριθμό των νο ικοκυριώ ν κάθε ομάδας, που χρ η σ ιμ οπο ίη σ α ν δικές τους ή ξένες μηχανές (ο κ. Μ πουλγκάκοφ κάνει λάθος, όταν στη σελ. 114 του δεύτερου τό­μου παραθέτει ένα μέρος αυτών των σ το ιχείω ν και νομίζει ότι τα σ το ιχε ία αυτά αφορούν τον αριθμό των μηχανών. Μ ε την ευ­κα ιρ ία αυτή ας σημειώ σουμε ότι τα σ το ιχε ία γ ια τον αριθμό των νο ικοκυριώ ν, που χρη σ ιμ οπο ίη σ α ν δικές τους ή ξένες μη­χανές, παρουσιάζουν, όπως είνα ι ευνόητο, την υπεροχή της με­γάλ ης παραγω γής μ ικρότερη α π’ ό ,τι είναι σ την πραγματικότη­τα. Τ α μεγάλα νο ικοκυριά έχουν συχνότερα δικές τους μηχανές απ’ ό ,τι τα μ ικρά που πληρώ νουν με το παραπάνω γ ια να τ ις χρησ ιμοπο ιήσου ν). Τα σ το ιχε ία αυτά αφορούν τη χρ η σ ιμ ο ­π ο ίη σ η ή των μηχανώ ν γενικά , ή κάθε είδους μηχανής ξεχω ρι­στά, έτσ ι που να μην μπορούμε να καθορίσουμε πόσες μηχανές χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ α ν τα νο ικοκυριά των διαφόρων ομάδων. Ό τα ν όμως προσθέσουμε, γ ια την κάθε ομάδα χω ριστά , τον αριθμό όλων των νο ικοκυριώ ν που χρησ ιμ οπο ίησ αν κάθε ξεχω ρισ τό ε ίδος μηχανής, θα έχουμε τον αριθμό τω ν περιπτώσεων χρησιμο­ποίησης των κάθε λογής γεω ργικώ ν μηχανών. Π αραθέτουμε εδώ τα σ το ιχε ία που έχουν δουλευτεί κατ’ αυτόν τον τρόπο κα ι δεί­χνουν πώ ς προετοιμάζεται το «σύστημα μηχανών» στη γεω ρ­γία:

Σε 100 νοικοκυριά αναλογούν νοικοκυριά που χρησι- περιπτώσεις χρησιμο- μοποιούν γεωργικές μη- ποίησης μιας ή άλλης

χανές γενικά γεωργικής μηχανης(1895) (1895)

1 2,03 2,3013,81 15,4645,80 56,0478,79 128,4694,16 352,34

Σ ύνολο... 16.36 22,36

Έ τ σ ι, στα μ ικρά νο ικοκυριά μέχρι 5 εκτάρια (τα νοικοκυριά αυτά αποτελούν πάνω από τα τρ ία τέταρτα όλων των νο ικοκυ­ριών, τα 4,1 εκατομ. από τα 5,5 εκατομ., δτιλ. τα 75,5% έχουν όμως μόνο 5 εκατομ. εκτάρια γη ς από τα 3272 εκατομ., δηλ. τα 15,6%) - ο αριθμός των περιπτώσεων χρη σ ιμ οπο ίη σ η ς κάθε ε ί­δους γεω ργικώ ν μηχανώ ν (συνυπολογίσαμε και τ ις γαλακτοκο­μικές μηχανές) είνα ι τελείω ς μηδαμινός. Στα μεσαία νοικοκυ­ρ ιά (5-20 Ιιβ) εκείνα που χρησιμοποιούν μηχανές γενικά είναι

Εκ τ α σ η των

Ως 2 1ΐ3 . . .2-5 »5-20 » ........

20-100 » .. . 100 και πάνω Ιιβ ..

λ ιγότερα από τα μ ισ ά και σε 100 νοικοκυριά αναλογούν μόνο 56 περ ιπτώ σ εις χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η ς γεω ργικώ ν μηχανών. Μ όνο στη μεγάλη κεφαλαιοκρατική παραγωγή* βλέπουμε ότι η πλειονότητα των νο ικοκυριώ ν (3/4-9Λο) χρησ ιμ οπο ιεί μηχανές και ότι αρχίζει να διαμορφώνεται σύστημα μηχανών: σε κάθε νο ι­κοκυριό αναλογεί πάνω από μια περίπτω ση χρη σ ιμ οπο ίη σ η ς μηχανών. Χ ρησιμοποιούνται συνεπώς από ένα και το ίδ ιο νο ι­κοκυριό περ ισ σότερες από μια μηχανές: π.χ. τα νο ικοκυριά με πάνω από 100 ha χρη σιμοποιούσ αν το καθένα περίπου 4 μηχανές (352% απέναντι σ τα 94% που χρησιμοποιούσ αν μ ηχανές γενι­κά). Α πό τα 572 λατιφούντια (νοικοκυριά με 1.000 ha κα ι πάνω) τα 555 χρησιμοπο ιούσ αν μηχανές, και ο αριθμός των περιπτώ­σεων χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η ς μηχανώ ν είναι 2.800, δηλ. καθε νο ικο ­κυριό χρησιμοπο ιούσ ε από πέντε μηχανές. Α πό δω μπορούμε να καταλάβουμε, πο ια νο ικοκυριά προετοιμάζουν την «ηλεκτρ ι­κή» επανάσταση και πο ια θα επωφεληθούν περ ισ σότερο απ’ αυ­τήν.

IV

Η ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΧΩΡΙΟΥ.ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΑΝΑΚΙΝΗΣΑΝ

ΟΙ «ΚΡΙΤΙΚΟΙ»

Από τον Χ έρτς ας περάσουμε σ τον κ. Τσερνόφ. Επειδή ο τε­λευταίος δεν κάνει τίποτε άλλο παρά «να συζητάει» γ ια τον πρώ το, θα περ ιορ ιστούμε εδώ σ ’ ένα σύντομο χαρακτηρισμ ό γ ια τ ις μεθόδους επ ιχε ιρημ ατολογίας του Χ ερτς (και γ ια τον τρόπο που τον παραφράζει ο κ. Τσερνόφ), γ ια να περάσουμε (στην επόμενη μελετη) σ την ανάλυση ορισμένω ν νέων εμπράγ­ματων σ το ιχείω ν που παρουσιάζουν ο ι «κριτικοί».

Γ ια να δείξουμε τι είδους θεω ρητικός είναι ο Χ ερτς, αρκεί μόνο ένα παράδειγμα. Σ την αρχή-αρχή του β ιβλίου του συνα­ντάμε ένα υποκεφάλαιο με τον πολυσήμαντο τίτλο: «Η έννοια του εθνικού καπιταλισμού». Ο Χ ερτς θέλει, ούτε λ ίγο ούτε πο ­λύ, να δόσει τον ορισμό του καπιταλισμού. «Μ πορούμε, φ υσ ι­

• Πάνω οπό 20 1» έχουν μόνο το 0,3 εκατομ νοικοκυριά οπό το 5,5 εκατομ , δηλ. μόνο το 5,5% οπό το συνολικό αριθμό, όμως το νοικοκυριά αυτά έχουν τα 17,7 εκατομ εκτάριο γης από το 32,5, δηλ. τα 54,4% απ' όλη την καλλιεργούμενη έκταση.

45

κά, - γράφει ο Χ ερτς - να τον χαρακτηρίσουμε σαν σύστημα εθν ικής οικονομ ίας, που νομικά σ τηρίζεται σ τις απόλυτα εφαρ­μοσμένες αρχές της ελευθερίας του ατόμου και της ιδ ιοκτη ­σ ίας, τεχνικά - σ την παραγω γή σε πλατιά» (μεγάλη;) «κλίμα­κα*, κοινωνικά - σ το χω ρισ μό των μέσων παραγω γής από τους άμεσους παραγω γούς, πολιτικά - σ την κατοχή από τους κεφα­λαιοκράτες τη ς κεντρ ική ς π ολ ιτική ς εξουσίας» (της συγκε­ντρω μένης π ο λ ιτικ ή ς δύναμης του κράτους;) «χάρη μόνο σ την ο ικ ονομ ική βάση της κατανομής της ιδ ιοκτησ ίας» (ρωσ. μετ., σελ. 37). Α υτοί ο ι ορ ισ μοί δεν είνα ι πλήρεις, απαιτούν διευκρι­ν ίσ ε ις - λέει ο Χ ερτς - λ .χ . η ο ικ ιακή εργα σία και το νοίκια- σμα μικρών χω ραφιώ ν διατηρούνται ακόμα παντού πλά ι στη μεγάλη παραγω γή. «Δεν ανταποκρίνεται τελείω ς και ο πραγμα­τικός (sic!) ορ ισ μός του καπιταλισμού, σαν σ υστήματος όπου η παραγω γή βρ ίσκεται κάτω από τον έλεγχο» (κυριαρχία και έλεγχο ) των «κεφαλαιοκρατών» (κατόχων κεφαλαίου). Α λή­θεια, δεν ε ίνα ι υπέροχος αυτός ο «πραγματικός» ορ ισ μός του καπιταλ ισ μού σαν κυριαρχίας των κεφαλαιοκρατών; Κ αι πόσο χα ρα κ τη ρ ισ τ ικό είνα ι αυτό το τόσο της μόδας σήμερα quasi**- ρεαλιστικό , σ τη ν πραγματικότητα όμως εκλεκτικό κυνήγι γ ια π λήρη απαρίθμηση όλω ν των μεμονωμένων γνω ρισμάτων και των μεμονωμένων «παραγόντων». Τ ο αποτέλεσμα, φυσικό, ε ί­να ι ό τι η παράλογη αυτή προσπάθεια να υπαχθούν σ ε μια γενι­κή έννο ια όλα τα επί μέρους γνω ρίσματα μεμονωμένων φ αινο­μένων, ή, αντίστροφα, «ν’ αποφευχθεί η σύγκρουση με την εξα ιρετικ ή πο ικ ιλομορφ ία των φαινομένων» - προσπάθεια που μαρτυρεί απλώ ς παντελή άγνοια του τι ε ίνα ι επ ισ τήμη - οδηγεί τον «θεωρητικό» σ ε κατάσταση να μη βλέπει π ίσω από τα δέ­ντρα το δάσος. Ο Χ ερτς λ .χ. ξέχασ ε μια τέτια λεπτομέρεια, όπω ς ε ίνα ι η εμπορευματική παραγω γή και η μετατροπή της εργα τική ς δύναμης σε εμπόρευμα! Α ντί γ ι’ αυτό όμως επινόησ ε τον παρακάτω γενετικό ορ ισ μό που - προς τιμωρία του επ ινοη­τή του - πρέπει να τον παραθέσουμε στο ακέραιο: κα π ιταλ ι­σ μός «είναι η κατάσταση εκείνη τη ς εθνικής οικονομ ίας, όπου η πρα γμ ατοποίηση των αρχώ ν της ελεύθερης κυκλοφορίας, της ελευθερίας του ατόμου και τη ς ιδ ιοκτησ ίας, έχε ι φτάσει στο ανώ τερο (σχετικά) σημείο , που καθορίζεται από την ο ικ ονομ ι­

• Ο κ Β. Τσερνόφ μεταφράζει («Ρ. Μπ.» τεύχος 4,132): «στην παραγωγή που έφτασε σε υψηλό επίπεδο ανάπτυξης». Έτσι κατάφερε να «καταλάβει» αυτός τη γερμανική έκφραση: «auf grosser Stufenleiten)!1

· · -δήθεν Η Σύντ

46

κή ανάπτυξη κα ι τ ις εμπειρ ικές συνθήκες της κάθε εθνικής ο ι­κονομίας ξεχω ρισ τά» (S. 10, η ρωσ. μετ. 38-39 δεν είνα ι απόλυ­τα ακριβής). Ε ννοείτα ι ότι ο κ. Β .Τσερνόφ, γεμάτος εκστατική ευλάθεια, αντιγράφ ει και ξαναντιγράφει αυτές τ ις σαπουνόφου­σκες, σ ερβ ίροντας συνάμα στους αναγνώ στες του «Ρούσκογε Μ πογκάτστθο», σε τρ ιάντα ολ όκληρες σελίδες, μια «ανάλυση» τω ν τύπων του εθνικού καπιταλισμού. Α π’ αυτή την πολύ διδα­κτική ανάλυση μπορούμε να σταχυολογήσουμε πολλούς χαρα­κτηρισμούς,που είνα ι εξαιρετικά πολύτιμο ι κα ι δεν είνα ι καθό­λου σ τερεότυποι, όπως π .χ ., το χαρακτηρισμ ό γ ια τον «ανεξάρ­τητο , περήφανο κα ι δρασ τήριο χαρακτήρα του Βρετανού», για τη «σταθερότητα» της αγγλ ική ς ασ τικής τάξης και το «μη συ­μπαθητικό χαρακτήρα» της εξω τερ ικής πολ ιτική ς της, γ ια τη «γεμάτη πάθος κα ι ενθουσιασμό ιδ ιοσυγκρασ ία της ρωμανικής φυλής» κα ι γ ια τη «γερμανική τάξη και ακρίβεια» (σελ. 152 στο τεύχος 4 του «Ρ.Μ π»). Εννοείτα ι, ό τι ο «δογματικός» μαρ­ξισ μ ός εξουθενώθηκε ορ ισ τικά μ’ αυτή την ανάλυση.

Δεν ε ίνα ι λ ιγότερο σ υντρ ιπτική η ανάλυση από τον Χ ερτς των σ το ιχε ίω ν γ ια τ ις υποθήκες. Ο κ. Τσερνόφ τουλά χιστο ε ί­να ι κα τενθουσιασμένος απ’ αυτήν: «Γεγονός είνα ι - γράφει - ότι... κανένας ακόμα δεν αναίρεσε τα σ το ιχε ία του Χερτς. Στην απ άντησή του στο β ιβλίο του Χ ερτς, ο Κάουτσκι, επεκτεινόμε- νος πάρα πολύ σε ορ ισ μένα επί μέρους ζητήματα» (όπως η από­δειξη των παραποιήσεων του Χερτς! Ω ραία «επί μέρους ζητήμα­τα!) «δεν αναφέρει ούτε λχξη, απαντώντας σ την επιχε ιρημ ατολο­γ ία του Χ ερτς γ ια το ζήτη μα των υποθηκών» («Ρ.Μ π.» τεύχος 10, σελ. 217, υπογράμμιση του κ. Τσερνόφ). 'Ο πω ς φαίνεται από τη ν παραπομπή στη σελ. 238 του ίδιου τεύχους του «Ρ.Μ π» ο κ. Τ σερνόφ γνω ρίζει το άρθρο-απάντηση του Κάου- τσ κ ι («Zwei K ritiker m einer “ A grarfrage” »* στο «Neue Zeit» , 18, l· 1899-1900)· ο κ. Τ σερνόφ δεν μπορούσε επ ίσ ης να μην ξέ­ρει ό τι η κυκλοφορία του περιοδικού, όπου δημοσιεύτηκε αυτό το άρθρο, απαγορεύεται στη Ρωσία από τη λογοκρισία . Ακόμα π ιο σ ημαντικό γ ια να χαρακτηρίσουμε την όλη φυσιογνωμία τη ς σ ύγχρονη ς «κριτικής», είνα ι το γεγονός ότι τα λόγια που ο ίδ ιο ς ο κ. Τ σερνόφ έχει υπογραμμίσει, περ ιέχουν μια ολοφάνερη αναλήθεια, γ ια τί σ χετικά με το ζήτη μα των υποθηκών ο Κάου- τσ κ ι απάντησε στους «Χερτς, Ν τάθιντ, Μ πέρνσταϊν, Σ ίππελ,

* -«Δυο κριτικοί του "Αγροτικού ζητήματος" μου». Η Σύντ.

47

Μ πουλγκάκοφ e tu tti quanti»* σ τις σελ. 472-477 του ίδιου άρ­θρου που υποδείχνει ο κ Τσερνόφ. Ε ίναι βαρετό να ε ίσ α ι υπο­χρεω μένος να αποκαθιστάς τη διαστρεβλωμένη αλήθεια , όταν όμως έχε ις να κάνεις με τους κ.κ. Τσερνόφ, δεν μπορείς να ξε- φύγεις καθόλου α π’ αυτή την υποχρέωση.

Ε ννοείτα ι ότι ο Κ άουτσκ ι απάντησε σ τον Χ ερτς ειρωνικά , γ ιατί ο Χ ερτς και σ ’ αυτό το ζήτημα αποκάλυψ ε τη ν ανικα νό­τητά του ή την απροθυμία του να καταλάβει γ ια πο ιο πράγμα πρόκ ειτα ι και την κλ ίσ η του να επαναλαβαίνει τα τριμμένα επ ι­χε ιρήματα των αστώ ν ο ικονομολόγω ν. Στο «A grarfrage» του Κ άουτσκ ι γινόταν λ όγος (S. 88-89) γ ια τη συγκέντρω ση των υποθηκών. «Ο ι πολυάριθμοι μικροί τοκογλύφοι του χωριού, - έγραφε ο Κ άουτσκι, - απωθούνται ολοένα και π ιο πολύ σε δεύ­τερη μοίρα, και πα ραχω ρούν τη θέση τους στα μεγάλα συγκε- ντροποιημ ένα κεφαλαιοκρατικά είτε συνεταιρικά ιδρύματα που μονοπω λούν τη ν ενυπόθηκη πίστη». Ο Κ άουτσκι απαριθμεί με­ρ ικά τέτιου είδους κεφαλαιοκρατικά και συνεταιρικά ιδρύματα, μιλάει γ ια σ υνεταιρ ικά ιδρύματα έγγειας π ίσ τη ς (genossenscha­ftliche B odenkred itin stitu te), τονίζε ι ότι και τα ταμιευτήρια, και οι ασ φ αλιστικές ετα ιρ ίες, και πολυάριθμες ενώ σεις (S. 89) υπο­θηκεύουν τ ις εγκατασ τάσ εις τους κλπ. Σ την Π ρω σ σία λ .χ. 17 ετα ιρ ίες έγγειας π ίσ τη ς εκδόσανε το 1887 τίτλους υποθήκης αξίας 1.650 εκατομ. μάρκων24. «Οι αριθμοί αυτοί δείχνουν ήδη τεράσ τια συγκέντρω ση της γαιοπροσόδου σε λίγα κεντρικά ιδρύ­ματα» (η υπογράμμιση ε ίνα ι δική μας), «η συγκέντρωση όμως αυξάνει με γρή γορους ρυθμούς. Τ ο 1875 ο ι γερμανικές τράπεζες υποθηκώ ν εκδόσανε τ ίτλους υποθηκών αξίας 900 εκατομ. μάρ­κων, το 1888-2'/2 δισεκατομμυρίων, το 1892 το ποσ ό αυτό έφτα­νε ήδη τα 3.400 εκατομμύρια, συγκεντρωμένα σε 31 (το 1875 σε 27) τράπεζες» (S. 89). Αυτή η συγκέντρωση τη ς γα ιοπροσόδου δείχνει καθαρά τη συγκέντρω ση της γαιοκτησίας.

Ό χ ι - απαντούν ο ι Χ ερτς, Μ πουλγκάκοφ, Τ σερνόφ και Σία - «εμείς δ ιαπιστώ νουμε μια πολύ σταθερή τάση γ ια αποκέντρω­σ η, γ ια τεμαχισμό της ιδ ιοκτησ ίας» («Ρ.Μ π.» τεύχος 10, 216), για τί «πάνω από το ένα τέταρτο της ενυπόθηκης π ίσ τη ς είναι συγκεντρω μένο στα χέρ ια π ιστω τικώ ν ιδρυμάτων δημ οκρατι­κού χαρακ τήρα (sic!) με πλήθος μικροκαταθέτες» (στο ίδ ιο μέ­ρος). Ο Χ ερτς με εξα ιρετικό ζή λ ο προσπαθεί ν’ αποδείξει, πα­ραθέτοντας μια σ ειρά π ίνακες, ότι οι μικροκαταθέτες αποτελούν

* Έκφραση του Κάουτσκι: σελ 472, «Ν Ζ »(Ε tutti quanli- και σε όλους τους ομοΐους τους Η Σύντ ).

48

τη μεγάλη μάζα των καταθετών στα ταμ ιευτήρια κλπ. Π ροβάλ­λει όμως το ερώτημα: τι χρειάζοντα ι όλα αυτά; Ά λ λ ω σ τε και ο ίδ ιος ο Κ άουτσκ ι μ ίλησ ε γ ια τις ετα ιρίες αμοιβα ίας π ίσ τη ς και τα ταμ ιευτήρια (χω ρίς φυσικά να φαντάζεται, όπω ς το φαντάζε­ται ο κ. Τσερνόφ, ό τι πρόκειτα ι γ ια ιδρύματα ιδ ια ίτερα «δημο­κρατικού χαρακτήρα»). Ο Κ άουτσκι μιλάει γ ια τη συγκεντρο- πο ίησ η της γαιοπροσ όδου σε μερικά μόνο κεντρικά ιδρύματα - κ ι αυτοί του μιλάνε γ ια τη μεγάλη μάζα των μικρών καταθετών στα ταμιευτήρια!! Κ αι το ονομάζουν αυτό «τεμαχισμό της ιδ ιο ­κτησίας»! Μ α τι σχέσ η έχε ι με την αγροτική οικονομ ία (πρό­κειτα ι γ ια τη συγκέντρωση της γα ιοπροσόδου) ο αριθμός των καταθετών σ τις τράπεζες υποθηκών; Μ ήπως ένα μεγάλο εργο ­στάσιο παύει ν’ αποτελεί συγκεντροποίησ η της παραγω γής επειδή ο ι μετοχές του κατανέμονται σε πλήθος μικρών κεφα­λαιοκρατών; «Π ρ ιν να με πληροφορήσουν ο Χερτς και ο Ντά- βιντ, - έγραφε ο Κ άουτσκι, απαντώντας σ τον Χ ερτς - εγώ δεν είχα πάρει πραγματικά χαμπάρι από πού προμηθεύονται τα χρήματά τους τα ταμιευτήρια . Ν όμιζα ότι δουλεύουν με τις ο ι­κονομίες των Ρ ότσ ιλντ και των Βάντερμπιλντ.»

Σ χετικά με τη μεταβίβαση των υποθηκών σ την ιδ ιοκτησ ία του κράτους ο Χ ερτς λέει: «Αυτό θα ήταν το χε ιρότερο μέσο πάλης ενάντια στο μεγάλο κεφάλαιο, και φυσικά, το καλύτερο μέσο γ ια να εξεγερθεί ενάντια στους υπαίτιους μιας τέτιας με­ταρρύθμισης η τεράσ τια και ολοένα αυξανόμενη σ τρατιά των μικροιδιοκτητώ ν, και ιδ ια ίτερα αυτών που είναι εργάτες γης» (8. 29, ρωσ. μετ. 78. Ο κ. Τσερνόφ το επαναλαβαίνει αυτό με ικ ανοπ οίησ η σ τις σελ. 217-218 του «Ρ.Μ π.»).

Να λο ιπόν π ο ιο ι είνα ι ο ι «ιδιοκτήτες», που ο Μ πέρνσταιν κα ι Σία φωνάζουν ότι αυξάνει ο αριθμός τους! - απαντάει ο Κ άουτσκι. - Ε ίνα ι ο ι υπηρέτριες που έχουν 20 μάρκα στο τα­μιευτήριο! Π όσο πα λιό και τριμμένο είνα ι αυτό το επ ιχε ίρημ α ενά ντια στους σ οσ ιαλ ισ τές, ό τι δηλ. με την «απαλλοτρίω ση» που επιδ ιώ κουν θα καταληστέψουν μια τεράστια στρατιά εργα­ζομένων! Α υτό το επιχε ίρημ α το χρησ ιμ οπο ίησ ε με εξαιρετικό ζήλο ίσ α-ίσ α ο Ευγένιος Ρ ίχτερ κ ι ό χ ι κανένας άλλος, σ την μπροσούρα του που δημοσίευσε μετά την κατάργηση του έκτα­κτου νόμου ενάντια στους σ οσ ιαλ ισ τές25 (οι εργοσ τασ ιάρχες αγόρασ αν χ ιλ ιάδες αντίτυπά της γ ια να τα μοιράσουν δωρεάν στους εργάτες). Σ την μπροσούρα του αυτή ο Ευγένιος Ρ ίχτερ λάνσ αρε την περίφημή του «οικονόμα Αγνή»: μια φτω χή ράφ­τρα που ε ίχ ε μερικές δεκάδες μάρκα στο ταμ ιευτήριο και που τη λήστεψ αν ο ι κακοί σ οσ ιαλ ισ τές, όταν άρπαξαν τη ν κρατική εξουσ ία και μετέτρεψαν τις τράπεζες σε ιδ ιοκτησ ία του κρά­

49

τους. Ν α από πο ια πη γή αντλούν τα «κριτικά» επιχε ιρήμ ατά τους ο ι δ ιάφοροι Μ πουλγκάκοφ*, Χ ερτς και Τσερνόφ!

«Κ είνο τον καιρό, - λέει ο Κ άουτσκι γ ια την «περιβόητη» μπροσούρα του Ευγ. Ρ ίχτερ , - ο Ευγ. Ρ ίχτερ έγ ινε αντικείμενο κορο ϊδ ίας όλω ν γενικ ά των σοσιαλδημοκρατώ ν. Κ αι σήμερα ανάμεσα στους σ οσιαλδη μοκράτες βρ ίσκονται άνθρωποι, που στο κεντρ ικό μας όργανο» (έχει υπόψη του όπως φαίνεται, τα άρθρα του Ν τάθιντ στο «V orw ärts»26) «ψάλλουν ύμνους σ ’ ένα σύγγραμμα, που επαναλαθαίνει τ ις ίδ ιες ιδέες: Χ έρτς, υμνούμε τα κατορθώματά σου!

Γ ια τον κακομοίρη τον Ευγένιο στα γηρατειά του αυτό είναι ένας πρα γμ ατικός θρίαμβος, και προς ευχαρίστησ ή του δεν μπορώ να μην αναφέρω και το παρακάτω απόσπασμα από τον Χ ερτς, που βρ ίσκεται σ την ίδ ια σελίδα: “ Βλέπουμε ότι τον μ ι­κρό γεωργό, τον ιδ ιοκτήτη σ πιτιού σ την πόλη και ιδ ια ίτερα τον μεγάλο γεω ργό τους απαλλοτριώ νουν ακριβώ ς, ο ι κατώτε­ρες και μεσαίες τάξεις, που κατά μέσο το μεγαλύτερο μέρος τους προέρχοντα ι αναμφίβολα από τον αγροτικό πληθυσμό” » (Χ ερτς, S. 29, ρωσ. μετ. 77. - Ε παναλήφτηκε με έκσταση στο «Ρ.Μ π.» τεύχος 10, σελ. 216, 217). «Η θεωρία του Ν τάθιντ γ ια τη ν «εκκένωση» του καπιταλισμού (A ushöhlung) μέσω των συλλογικώ ν συμβάσεων γ ια τα μεροκάματα (Tarifgem einscha­ften) και μέσω των καταναλω τικώ ν συνεταιρισμώ ν έχει π ια ξε- περαστεί. Η θεωρία αυτή ω χρ ιά μπροστά στη θεωρία του Χ ερτς γ ια απαλλοτρ ίω ση των απαλλοτριω τώ ν μέσω των ταμ ιευτη­ρίων. Η οικονόμ α Α γνή , που τη θεωρούσαν π ια πεθαμένη, ανα- σ ταίνεται γ ια μια νέα ζωή» (K autsky, 1. c ., S. 475) - και ο ι ρώ- σο ι «κρ ιτικο ί» μαζί με τους δημ οσιολόγους του «Ρούσκογε Μ πογκάτστθο» σπεύδουν να μεταφυτέψουν στο ρω σικό έδαφος αυτή την «οικονόμα Α γνή», την αναστημένη γ ια να ρεζιλέψει την «ορθόδοξη» σοσιαλδημοκρατία .

Κ αι να που αυτός ο ίδ ιος ο κ. Β. Τσερνόφ, που πνίγεται από ενθουσιασμό γ ια τα επιχε ιρήμ ατα του Ευγ. Ρ ίχτερ - που επανα- λαθα ίνοντα ι από τον Χ ερτς - «ξετινάζει» πέρα γ ια πέρα τον Κ άουτσκι σ τις σ ελ ίδες του «Ρούσκογε Μ πογκάτστθο» και της σ υλ λογής «Σ’ ένα τιμ ητικό πόστο», που εκδόθηκε προς τιμή του κ. Ν . Μ ιχα η λ όθσ κ ι. Θ α ήταν αδικία , αν δεν αναφέραμε με­ρικά μ αργαριτάρια αυτού του ξετινάγματος. «Ο Κ άουτσκι ανα­γνω ρίζει, ακολουθώ ντας και πά λι τον Μ αρξ, - γράφει ο κ.

* Σχετικά με τις υποθήκες ο κ Μπουλγκάκοφ διατύπωσε τα ίδια επιχειρήμα­τα ενάντια στον Κάουτσκι στο «Νατσάλο», και στα γερμανικά στο «Αρχείο» του Μπράουν

50

Τσερνόφ στο τεύχος 8 του «Ρ.Μ π». σελ. 229, - πως η πρόοδος της κεφ αλαιοκρατικής γεω ργίας οδηγεί στο φτώχεμα του εδά­φους σε θρεπτικές ουσίες: όλο και κάτι αφαιρείται από τη γη με τη μορφή διαφόρων προϊόντω ν, αποστέλλεται σ την πόλη και δεν επιστρέφει π ίσω στη γη ... Ό π ω ς βλέπετε, στο ζήτημα των νόμων της γονιμότητας του εδάφους ο Κ άουτσκι επαναλαθαί- νει αν ίσ χυρα (sic!) τα λόγια του Μ αρξ, που σ τη ρ ίχθη κε στη θεω ρία του Λ ίμ πιχ . Ό τα ν όμως ο Μ αρξ έγραφε τον πρώτο τόμο του. ο «νόμος της αποκατάστασης» του Λ ίμ πιχ ήταν η τελευ­ταία λέξη της γεω πονικής επισ τήμης. Από τότε που έγινε αυτή η ανακάλυψη έχει περάσει πάνω από μισός αιώνας. Σ τις γνώ­σ εις μας γ ια τους νόμους της γονιμότητας του εδάφους έγινε ολ όκληρη επανάσταση. Κ αι τι βλέπουμε; Ό λ η η περίοδος με­τά τον Λ ίμ π ιχ . όλες οι μετέπειτα ανακαλύψεις του Π αστέρ και του Β ίλλε. τα πειράματα του Σολαρί με την εισαγω γή του αζώ­του, ο ι ανακαλύψ εις του Μ περτελό, του Χ έλλριγκελ, του Βίλ- φαρτ και του Β ινογκράντσκι στον τομέα της βακτη ριολογίας του εδάφους - όλα αυτά πέρασαν απαρατήρητα γ ια τον Κάου- τσκι»... Τ ι χαριτω μένος που είνα ι ο κ. Τσερνόφ! Π όσο κατα­πληκτ ικά μοιάζει με τον Β οροσίλοφ27 του Τουργκένιεφ: Θυμά­στε - σ τον «Κ απνό» - τον νεαρό ρώσο υφηγητή, που σεργια- νούσε στο εξωτερικό, ήταν γενικά πολύ σ ιω πηλός, όμως από καιρό σε κα ιρό ξεσπάθωνε κι αρχινούσ ε ν ’ αραδιάζει κατά δε­κάδες κι εκατοντάδες ονόματα σοφώ ν και πάνσοφων ανθρώ­πων, σ πάνια και σπανιότατα ονόματα; Το ίδ ιο ακριβώ ς κάνει και ο σ οφός μας κ.Τσερνόφ, που εξουθένωσε τελείως αυτόν τον αμαθή Κ άουτσκι. Ω στόσο... όμως δε θα ’ταν καλύτερα να συμ­βουλευτούμε και το β ιβλίο του Κάουτσκι; Δε θα ’ταν καλύτερα να ρίξουμε μια ματιά τουλά χιστον στα περιεχόμενά του; Βρί­σκουμε το κεφάλαιο IV: «Η σύγχρονη αγροτική οικονομία», υποκεφάλαιο d) «λιπάσματα, βακτήρια». Α νοίγουμε στο υποκε­φάλαιο d) και διαβάζουμε:

«Στο δεύτερο μισό της περασμένης δεκαετίας έγινε η ανακά­λυψη ότι τα ψυχανθή, σε αντίθεση προς τα άλλα καλλιεργούμε­να φυτά πα ίρνουν σ χεδόν όλο το απόθεμά τους σε άζωτο όχ ι από το έδαφος αλλά από τον αέρα, ότι τα φυτά αυτά ό χ ι μόνο δε φ τω χαίνουν το έδαφος σε άζωτο, μα το κάνουν ακόμα πλουσιό­τερο. Αυτή την ιδ ιότητα όμως την έχουν μόνο όταν στο έδαφος υ πάρχουν ορ ισ μένο ι μ ικροοργανισ μοί που κολλάνε σ τις ρίζες τους. Εκεί όπου δεν υπάρχουν τέτιο ι μικροοργανισμοί, μπορού­με με ανάλογο μπόλιασμα να προσδόσουμε στα ψυχανθή την ιδ ιό τητα να μετατρέπουν το έδαφος, το φτωχό σε άζωτο, σε έδαφος πλούσιο σε άζωτο, κι έτσ ι να λιπάνουμε ως ένα βαθμό

51

το έδαφος αυτό για άλλες καλλιέργειες. Το μπόλιασμα των ψυ­χανθώ ν με βακτήρια σε συνδυασμό με ανάλογα χημ ικ ά λ ιπά­σματα (φωσφορούχα άλατα και καλιούχα λιπάσματα) δίνει, κα­τά γενικ ό κανόνα, τη δυνατότητα να παίρνουμε σταθερά από το έδαφος τις π ιο μεγάλες σοδειές, ακόμα και χω ρίς κοπριά. Μ ο­νάχα με την ανακάλυψη αυτή το «ελεύθερο νο ικοκυριό» από­κ τησε πέρα γ ια πέρα σταθερή βάση» (ΚβιιίβΙς)', 51-52). Π οιος όμως θεμελίω σε επισ τημονικά αυτή τη θαυμάσια ανακάλυψη για τα αζω τοβακτήρια ; - ο Χ έλλριγκελ...

Το φ τα ίξ ιμο του Κ άουτσκι είναι ότι έχει την κακή συνήθεια (που πα ρατηρείτα ι και σε πολλούς στενά ορθοδόξους) να μην ξεχνά ποτέ πως τα μέλη ενός μαχητικού σοσιαλ ισ τικού κόμμα­τος έχουν χρέος και στα επισ τημονικά τους έργα να πα ίρνουν υπόψη τον εργάτη αναγνώ στη, έχουν χρέος να φ ροντίζουν να γράφουν απλά, χω ρίς εκείνα τα περιττά τεχνάσματα του λόγου, χω ρ ίς εκείνα τα εξω τερικά γνω ρίσματα «επιστημοσύνης» που τόσο σ κλαβώ νουν τους ντεκαντάν και τους τιτλούχους εκπρο­σ ώπους της επ ίσ ημης επισ τήμη ς. Ο Κ άουτσκι προτίμησ ε κι εδώ ν ’ αναφέρει καθαρά και ξάστερα, σε τι συνίστανται οι νεό­τερες γεω πονικές ανακαλύψεις, και ν’ αφήσει κατά μέρος τα ονόματα των επιστημόνω ν που δεν παρουσιάζουν κανένα ενδια­φέρον γ ια τα εννιά δέκατα του κοινού. Ο ι Βοροσίλοφ ενεργούν αντίθετα: προτιμούν ν ’ αραδιάσουν ολόκληρο τσουβάλι ονόμα­τα επισ τημόνω ν από την περ ιοχή της γεωπονίας, της πολ ιτικής ο ικονομ ίας, της κρ ιτ ικής φ ιλοσοφ ίας κλπ., για να συγκαλύ- ψουν έτσ ι με επισ τημονικ ή σαβούρα την ουσία του ζητήματος.

Ο Β οροσίλοφ-Τσερνόφ λ .χ . κατηγορώ ντας κακόβουλα τον Κ άουτσκι γ ια άγνοια ονομάτω ν επιστημόνω ν και επ ισ τημον ι­κών ανακαλύψεων συγκάλυψε και έπνιξε ένα εξαιρετικά ενδια­φέρον και δ ιδακτικό επεισ όδιο της κρ ιτ ικής της μόδας και συ­γκεκριμένα: τη ν επίθεση της ασ τικής πολ ιτικής ο ικονομ ίας ενάντια στη σ οσ ια λ ισ τική ιδέα γ ια την εξάλειψη της αντίθεσης πόλ ης και χω ριού. Ο καθηγητής Λουι'ό Μ πρεντάνο ισχυρίζεται π.χ. ότι η μετο ίκηση από τα χω ριά σ τις πόλεις δεν προκαλείται από τις δοσμένες κοινω νικές συνθήκες, παρά από μια φυσική αναγκαιότητα, από το νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδά­φους*. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ, ακολουθώντας το δάσκαλό του, δή ­

• Βλ το άρθρο του Κάουτσκι στο «Neue Zeit», XIX, 2, - 1900-1901, τεύχος 27: «Tolstoi und Brentano», («Ο Τολστόι και ο Μπρεντάνο». Η Σύντ) Ο Κάουτσκι συγκρίνει με τον σύγχρονο επιστημονικό σοσιαλισμό τη διδασκαλία του Λ. Τολστόι - που, παρά την αντιδραστική απλοΐκότα της θεωρίας του, παραμένει βαθύς μελετητής και κριτικός του αστικού καθεστώτος - καθώς και

52

λωσε κ ιόλας στο «Ν ατσάλο» (1899, Μ άρτης, σελ. 29) ότι η ιδέα της εξάλειψ ης της αντίθεσ ης π όλ η ς και χω ριού είναι «κα­θαρή φαντασ ιοπληξία» , που «θα προκ αλίσ ει τα μειδιάματα του γεωπόνου». Ο Χ ερτς γράφει στο β ιβλίο του. «Η εξάλειψη της διαφοράς πόλ η ς και χω ριού είναι πραγματικά ο βασικός πόθος των παλιώ ν ουτοπιστώ ν (ακόμα και του «Μ ανιφέστου»28), - εμείς ω στόσο δεν πιστεύουμε π'ος ένα κοινω νικό καθεστώς, που περ ικ λείε ι μέσα του όλους τους όρους γ ια να κατευθύνει τον ανθρώ πινο πολ ιτισ μ ό προς τους π ιο υψηλούς πρα γμ ατοποιήσ ι­μους σκοπούς, θα εξαφάνιζε πραγματικά τα μεγάλα κέντρα δρα­σ τηρ ιότητας και πολιτισμού, όπως ε ίνα ι οι μεγάλες πόλεις, και θα απαρνούνταν γ ια το χα τίρ ι του προσβλημένου αισθητικού κ ρ ιτηρ ίου τους άφθονους αυτούς θησαυρούς της τέχνης και της ε πισ τήμη ς, χω ρ ίς τους οποίους είναι αδύνατη η πρόοδος». (S. 76. Ο ρώσος μεταφραστής, στη σελ. 182, σ οφίστηκε να μετα­φ ράσει τη λέξη «potenzili»* με τη λέξη «δυναμικός». Τ ι κακό που μας βρήκε μ’ αυτές τις ρωσικές μεταφράσεις! Στη σελ. 270 ο ίδ ιος μεταφραστής μεταφράζει τη φράση: «W er isst zuletzt das Schwein?»** ως εξής: «Π οιος επιτέλους είναι γουρούνι;»)

την αστική οικονομία, που ο «αστέρας» της, ο Μπρεντάνο (δάσκαλος, όπως είναι γνωστό, των κ.κ. Στρούβε, Μπουλγκάκοφ, Χερτς και tutti quanti) παρουσιάζει την πιο απίστευτη σύγχυση, μπερδεύοντας τα φαινόμενα της φύσης με τα φαινόμενα της κοινωνίας, μπερδεύοντας την έννοια της αποδοτικότητας με την έννοια του προσοδοφόρου, την έννοια της αξίας με την έννοια της τιμής κλπ «Αυτό είναι χαρακτηριστικό όχι τόσο για τον ίδιο προσωπικά τον Μπρεντάνο, - παρατηρεί σωστά ο Κάουτσκι-, όσο για τη αχο/ή στην οποία ανήκει Η ιστορική σχολή της αστικής οικονομίας στην τωρινή της μορφή θεωρεί σαν ξεπερασμένη βαθμίδα (überwundener Standpunkt) την τάση για ολοκληρωμένη κατανόηση του κοινωνικού μηχανισμού. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, η οικονομική επιστήμη δεν πρέπει να ερευνά τους κοινωνικούς νόμους και να τους ανάγει σ’ ένα ενιαίο σύστημα, αλλά να περιορίζεται στην πρωτοκόλληση των διαφόρων κοινωνικών γεγονότων του παρελθόντος και του παρόντος. Έτσι συνηθίζει να θίγει μόνο την επιφάνεια των φαινομένων Κι όταν ο ένας ή ο άλλος εκπρόσωπος της σχολής αυτής δεν αντέχει παρ’ όλα αυτά στον πειρασμό να εξετάσει τις βαθύτερες αιτίες των φαινομένων, αποδείχνεται εντελώς ανίκανος να προσανατολιστεί και πλανιέται ανήμπορος πέρα-δώθε. Και στο κόμμα μας εδώ και κάμποσο καιρό εκδηλώνεται μια τάση για αντικατάστα­ση της θεωρίας του Μαρξ όχι με μια άλλη θεωρία, αλλά με κείνη την έλλειψη κάθε θεωρίας (Theorielosigkeit), που χαρακτηρίζει την ιστορική σχολή, - η τάση για υποθίθαση του θεωρητικού στο ρόλο του ρεπόρτερ. Η μπερνσταΐνική σύγχυση που αποκαλύψαμε θα προφυλάξει από τις σημερινές μεθόδους της ιστορικής σχολής εκείνους που δεν έχουν ανάγκη από απλά άσκοπα πηδήματα (Fortwurschteln) από περίπτωση σε περίπτωση, αλλά επιζητούν μια ολοκληρω­μένη δραστήρια κίνηση προς τα μπρος για ένα μεγάλο σκοπό» (S 25)

* -ανεθασμένος σε δύναμη, άφθονος Η Σύντ · · -«Ποιος επιτέλους τρώει το γουρούνι,). Η Σύντ

53

Ό π ω ς βλέπετε, ο Χ ερτς υπερασπίζει το ασ τικό καθεστώς από τις σ οσ ια λ ισ τικές «φαντασ ιοπληξίες» με φράσεις που δεν πε­ρ ιέχουν λ ιγότερη «πάλη για τον ιδεαλισμό» απ ' ό ,τι συναντά κανείς στους κ.κ. Στρούβε και Μ περντιάγεφ! Η ίδ ια όμως η υπεράσπισ η δεν κερδίζει τ ίποτε απ ' αυτή την παραφουσκωμένη ιδεα λισ τικ ή φρασεολογία .

Ό τ ι ο ι σοσ ιαλδη μοκράτες ξέρουν να εκτιμούν την ισ τορική υπηρεσία των μεγάλων κέντρων δρασ τηριότητας και π ο λ ιτ ι­σμού, αυτό το αποδείχνουν με την ανειρήνευτη πάλη τους ενά­ντια σ το καθετί που καθηλώ νει επί τόπου τον πληθυσμό γενικά, τους αγρότες και τους εργάτες γης ειδικότερα. ΓΓ αυτό, τους σ οσ ιαλδη μοκράτες, σε δ ιάκρ ισ η από τους κριτ ικούς, δεν τους π ιάνει σ τ’ αγκ ίσ τρ ια του κανένας μεγαλογα ιοκτήμονας, που επιδ ιώ κει να δημ ιουργήσ ει γ ια το «μουζίκο» «μεροκάματα» για το χειμώνα. Η κατηγορημ ατική όμως αναγνώ ριση της ποοο- δευτικότητας των μεγάλων πόλεων σ την κεφαλαιοκρατική κο ι­νω νία καθόλου δε μας εμποδίζει να συμπεριλάβουμε στο ιδανι­κό μας (και στο πρόγραμμα δράσης μας, γ ιατί τα απραγματο­ποίητα ιδανικό τ ’ αφήνουμε στους κ.κ. Στρούβε και Μ περτιά- γεφ) την εξάλειψ η της αντίθεσ ης πόλης και χω ριού. Δεν είναι αλήθεια πως αυτό ισοδυναμεί με άρνηση των θησαυρώ ν της επ ισ τήμ η ς και της τέχνης. Α κριβώ ς το αντίθετο συμβαίνει: αυ­τό ε ίνα ι απαραίτητο , για να κάνουμε αυτούς τους θησαυρούς προσιτούς σ ' όλο το λαό, γ ια να εξαλείψουμε την αποξένωση από τον πολ ιτισμό των εκατομμυρίων του αγροτικού πληθυ­σμού, που ο Μ αρξ τόσο εύστοχα την ονόμασε «ηλ ιθ ιότητα της ζω ής του χω ριού»29. Κ αι τώρα που έγινε δυνατή η μετάδοση τη ς ηλ εκ τρ ική ς ενέργειας σε απόσταση, τώρα που η τεχνική των μεταφορών αναπτύχθηκε σε βαθμό που είνα ι δυνατό με λι- γότερα (σε σ χέσ η με τα σημερινά ) έξοδα να μεταφέρονται οι επ ιβάτες με ταχύτητα πάνω από 200 βέρσ τια30 την ώρα*. - δεν υ πάρχει κανένα απολύτω ς τεχν ικό εμπόδιο ώστε να μπορεί ό λος ο πληθυσμός, που κατανέμεται λ ίγο-πολύ ισόμετρα σ ' όλη τη χώρα, να επω φελείται από τους θησαυρούς της επισ τήμη ς και της τέχνης, που από αιώ νες έχουν συγκεντρωθεί σε μερικά μόνο κέντρα.

Κ αι αν τίποτα δεν εμποδίζει την εξάλειψη της αντίθεσ ης πό ­λ η ς και χω ριού (δεν πρέπει, φυσικά, την εξάλειψ η αυτή να τη

* Το σχέδιο ενός τέτιου δρόμου ανάμεσα στο Μάντσεστερ και στο Λίθερπουλ δεν εγκρίθηκε από τη βουλή μόνο εξαιτίας της ιδιοτελούς αντίπραξης των μεγαλοκαρχαριών των σιδηροδρόμων, που φοβούνταν ότι θα καταστραφούν οι παλιές εταιρίες

54

φανταζόμαστε σαν αποτέλεσμα μιας και μόνο πράξης, αλλά σ αν αποτέλεσμα σ ειρά ς μέτρων), τότε εκείνο που την επιβάλλει δεν είνα ι μόνο το «αισ θητικό κρ ιτήριο». Σ τις μεγάλες πόλεις οι άνθρω ποι, σύμφωνα με την έκφραση του Έ νγκελ ς, πνίγοντα ι μέσα σ τη ν ίδ ια τη βρωμιά τους, και κατά κα ιρούς όλοι όσ οι μπορούν φεύγουν από τις πόλ εις γ ια ν’ αναζητήσουν το δροσ ε­ρό αέρα και το καθαρό νερό31. Η β ιομηχαν ία κατανέμεται επ ί­σ η ς σ ’ ολ όκλ ηρη τη χώρα, γ ιατί κ ι αυτή χρειάζετα ι καθαρό νε­ρό. Η εκμετάλλευση των υδατοπτώσεων, των καναλιώ ν και των ποταμών γ ια την παραγω γή ηλεκ τρ ική ς ενέργειας θα δόσει νέα ώθηση σ ’ αυτό το «σ κόρπισμα της β ιομηχανίας». Τέλος, - last but not least* - η ορθολογιστική χρ η σ ιμ οπο ίη σ η των τόσο σπουδαίω ν γ ια τη γεω ργία ακαθαρσιώ ν τη ς πόλ ης γενικά και των περιττω μάτω ν του ανθρώπου ειδικότερα, επ ιβάλλει επ ίσ ης την εξάλειψ η τη ς αντίθεσ ης πόλ ης και χωριού. Κ αι ενάντια σ ' αυτό ακριβώ ς το σ ημείο της θεωρίας του Μ αρξ και του Έ ν ­γκελς σ κέφ τηκαν οι κ.κ. κρ ιτ ικο ί να κατευθύνουν τ ις γεω πονι­κές τους αντιρρή σ εις (οι κ.κ. κρ ιτ ικο ί προτίμησ αν ν ’ αποφύ­γουν μια πλ ήρη ανάλυση της θεωρίας, που στο ζήτη μα αυτό έχει εκτεθεί πολύ λεπτομερειακά από τον Έ ν γκ ελ ς στο «Anti- Dühring» και περ ιορ ίσ τηκ αν, όπως πάντα, σε μια απλή παρά­φραση ορισμένω ν περικοπώ ν από τις ιδέες ενός κάποιου Μ πρε- ντάνο). Η πορεία των σκέψεών τους είναι η ακόλουθη: ο Λί- μπ ιχ απέδειξε την ανάγκη ν ’ αποδίδοντα ι στο έδαφος όσα παίρ- νονται α π’ αυτό. Γ ια το λόγο αυτό θεωρούσε το πέταγμα των ακαθαρσιώ ν των πόλεων σ τις θάλασσες και σ τα ποτάμια παρά­λογη και βάρβαρη σπατάλη ουσιώ ν, που είνα ι απαραίτητες για τη γεωργία. Ο Κ άουτσκι συμμερίζεται τη θεωρία του Λ ίμπιχ. Η νεότερη γεω πονία όμως έδειξε πως είναι απόλυτα δυνατό ν ' απ οκατασ ταίνονται ο ι παραγω γικές δυνάμεις της γη ς χω ρ ίς την κοπριά , δηλαδή με χημ ικ ά λιπάσματα, με το μπόλιασμα των ψυχανθών με ορ ισ μένα αζω τοθακτήρια κλπ. Επομένως, ο Κάου- τσ κι και όλοι αυτοί ο ι «ορθόδοξοι» είνα ι απλώς καθυστερημέ­νοι άνθρωποι.

Επομένως - απαντούμε εμείς - ο ι κ.κ. κρ ιτ ικο ί πραγμ ατοποι­ούν κι εδώ μια από τις αναρίθμητες και ατελεύτητες παραποιή­σεις τους. Αμέσω ς μετά την έκθεση της θεωρίας του Λ ίμ πιχ . ο Κ άουτσκ ι τόν ισ ε ότι, όπως απέδειξε η σ ύγχρονη γεω πονία, ε ί­ναι πέρα γ ια πέρα δυνατό «να τα βγάλουμε πέρα χω ρ ίς τη χ ρ η ­σ ιμ οπο ίη σ η κοπριάς» (S. 50, «A grarfrage»- πρθλ. την περ ικο­

• -τελευταίο στη σειρά, όχι όμως και στη σημασία Η Λιμγ

55

πή που αναφέρθηκε π ιο πάνω), συνάμα όμως πρόσθεσε ότι αυτό είνα ι γιατροσόφι σε σύγκρισ η με την κατασπατάληση των πε­ριττω μάτω ν του ανθρώπου που προκαλεί το σύστημα καθαρι­σμού των πόλεων. Α ν οι κρ ιτ ικο ί ήταν ικανοί να συζητήσουν για την ουσία του ζητήματος, έπρεπε να ανασκευάσουν αυτό ακριβώ ς το σ ημείο , - να δείξουν πως αυτό δεν είναι γ ιατροσ ό­φι. Αυτό όμως ούτε καν το σκέφτηκαν. Ε ίναι αυτονόητο, ότι η δυνατότητα αντικατάσ τασης των φυσικών λιπασμάτω ν με χη μ ι­κά και το γεγονός αυτής τη ς (μερικής) αντικατάσ τασης δεν α ναιρεί ούτε στο ελά χ ισ το το γεγονός ότι δεν είναι ορθολογικό να πετιούνται άδικα τα φυσικά λιπάσματα και να δηλ ητηρ ιάζο ­νται συνάμα από τις ακαθαρσίες τα ποτάμια και ο αέρας γύρω από τις πόλ εις και τα εργοστάσια . Κ οντά σ τις μεγάλες πόλεις υπάρχουν και τώρα ποτ ιστ ικές εκτάσεις που χρησιμοπο ιούν τις α καθαρσίες τη ς πόλ η ς με μεγάλο όφελος γ ια τη γεωργία. Με τον τρόπο αυτόν όμως, χρησ ιμ οπο ιείτα ι μόνο ένα ασήμαντο μέ­ρος των ακαθαρσιών. Τα χημ ικ ά λιπάσματα - λέει ο Κάουτσκι, απαντώ ντας στη σελ. 211 του β ιβλίου του σ την ίδια αντίρρησ η, ό τι δήθεν η νεότερη γεω πονία αναιρεί το γεγονός τη ς γεω πονι­κ ής εκμετάλλευσ ης του χω ριού από την πόλη, που οι κ.κ. κρ ι­τ ικ ο ί του τη ν παρουσιάζουν (την αντίρρησ η. Σημ. μετ ) σαν κάτι το κα ινούργιο - τα χημ ικ ά λιπάσματα «δίνουν τη δυνατό­τητα να αποτραπεί η μείωση της γονιμότητας του εδάφους, αλ­λά η ανάγκη να χρησιμοπο ιούντα ι ολοένα σε μεγαλύτερη πο ­σ ότητα αυτά τα χημ ικ ά λιπάσματα δε σημαίνει παρά μια ακόμα από τις πολυάριθμες εκείνες επιβαρύνσεις της α γροτικ ής ο ικ ο ­νομίας που δεν αποτελούν καθόλου φυσική αναγκαιότητα, αλλά απορρέουν από τις υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις»*.

Σ τις λέξεις που υπογραμμίσαμε κλείνεται όλη η «ουσία» του ζητή ματος που με τόσο ζήλο μπερδεύουν οι κρ ιτ ικο ί. Συγγρα­φείς, που, σαν τον κ. Μ πουλγκάκοφ, φοβερίζουν το προλετα­ριάτο με το «πρόβλημα των σιτηρών», λέγοντας ότι είναι πιο τρομερό και π ιο σ πουδαίο από το κοινω νικό πρόβλημα, που θαυμάζουν τον τεχνητό περ ιορ ισ μό των γεννήσεω ν, και δηλώ ­νουν ότι η «ρύθμιση τη ς αύξησης του πληθυσμού» γ ίνεται «βα­σ ικός (sic!) ο ικ ονομ ικός όρος» της ευημερίας της αγροτιάς (II, 261), ότι η ρύθμιση αυτή είναι άξια «σεβασμού» και ότι «η αύ­ξησ η του αγροτικού πληθυσμού προκαλεί μεγάλη υποκριτική

* Εννοείται -λέει παρακάτω ο Κάουτσκι- ότι τα χημικά λιπάσματα δε θα εξαφανιστούν με την πτώση του καπιταλισμού, αλλά θα πλουτίζουν το έδαφος με ειδικές ουσίες, και δε θα έχουν να λύσουν όλο το πρόβλημα της αποκατάστασης της γονιμότητας του εδάφους

56

δυσαρέσκεια» (μόνο υποκριτική; και ό χ ι δικαιολογημένη δυσα­ρέσκεια ενάντια στα σύγχρονα κοινω νικά καθεστώτα;) «στους σ υναισθηματικούς (!;) ηθικολόγους, λες και η αχαλίνω τη ηδυ- πάθεια (sic!) είνα ι αυτή καθαυτή αρετή» (στο ίδιο), - τέτιοι συγ­γραφείς είνα ι φυσικό και αναπόφευκτο να επιδιώκουν ν ’ αφή- σουν στη σ κ ιά τα κεφαλαιοκρατικά εμπόδια που ορθώνονται μπροστά στη γεω ργική πρόοδο, για να τα φορτώσουν όλα στο φυσικό «νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους», γ ια να πα ρουσιάσουν σαν «καθαρή φαντασιοπληξία» την εξάλειψη της αντίθεσ ης πόλ ης και χωριού. Π όσο απερ ιόριστη όμως πρέ­πει να είνα ι η επιπολα ιότητα των κ.κ. Τ σερνόφ γ ια να επαναλα- βαίνουν πα ρόμοιους συλλογισμούς, και ταυτόχρονα να κατηγο­ρούν τους μαρξιστές κριτ ικούς γ ια «έλλειψη αρχών, για εκλε- κτικότητα και οπορτουνισμό» («Ρ.Μ π.» τεύχος 11, σελ. 246);! Ο κ. Τ σερνόφ να κατηγορεί τους άλλους γ ια έλλειψ η αρχώ ν και γ ια οπορτουνισμό, - μπορεί να φανταστεί κανείς π ιο κωμι­κό θέαμα;

Ό λ ο ι ο ι άλλοι κρ ιτ ικο ί άθλοι του Β οροσίλοφ μας δε διαφέ­ρουν κατά τίποτε απ’ αυτόν που αναλύσαμε τώρα δα.

Α ν ο Β οροσίλοφ σας διαθεθαιώ νει ότι ο Κ άουτσκι δεν κατα­λαβαίνει τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σ την κεφαλαιοκρα­τικ ή π ίστη και σ την τοκογλυφία, ότι δείχνει πλήρη ανικα νότη­τα ή απροθυμία να κατανοήσει τον Μ αρξ, όταν μιλάει γ ια τον αγρότη που εκπληρώ νει λειτουργίες επιχε ιρημ ατία και σαν τέ- τ ιο ς κατέχει σε σ χέσ η με το προλεταριάτο θέση όμοια με τη θέση του εργοσ τασ ιάρχη , αν ο Βοροσίλοφ ταυτόχρονα κόπτε­ται και αναφωνεί: «τα λέω αυτά θαρρετά, γ ιατί α ισθάνομαι (sic!) στέρεο το έδαφος κάτω από τα πόδια μου» («Σ’ ένα τ ιμ ητικό πόστο», σελ. 169), - ο αναγνώ στης μπορεί να μένει ήσυχος: ο Β οροσίλοφ μπερδεύει και πά λι ασύστολα τα πράγματα, και το ίδ ιο ασύστολα κομπορρημονεί. «Δεν πρόσεξε» στο θ ιθλ ίο του Κ άουτσκι τα σ ημεία που αφιερώνονται σ την τοκογλυφία σαν τέτια («A grarfrage», S. 11, 102-104, ειδικά σ την 118, 290-292), και χτυπάει μ’ όλη τη δύναμή του σε ανοιχτή πόρτα, κάνοντας ταυτόχρονα, από συνήθεια, θόρυβο γ ια τη «δογματική τυπολα­τρεία», γ ια την «ηθική αρτηριοσ κλήρω σ η» του Κ άουτσκι, γ ια το «χλευασμό των ανθρώπινω ν βασάνων» κλπ. Ό σ ο γ ια την εκ­πλήρω ση από τον αγρότη καθηκόντων επιχειρημ ατία , αυτό το καταπληκτικά περ ίπλοκο πράγμα φαίνεται πως ξεπερνάει τις δ ιανοη τικές ικανότητες του Β οροσίλοφ. Ω στόσο σ την επόμενη μελέτη θα δοκιμάσουμε να του το εξηγήσουμε, χρησ ιμοποιώ ­ντας τα π ιο συγκεκριμένα παραδείγματα.

Ό τα ν ο Β οροσίλοφ θέλει ν ’ αποδείξει πως είναι γνή σ ιος εκ­

57

πρόσω πος των «συμφερόντων της εργασίας», και κατακεραυνώ­νει τον Κ άουτσκι. γ ιατί «έδιωξε από τις γραμμές του προλετα­ριάτου ένα πλήθος από τον πιο γνή σ ιο εργατικό κόσμο» (στο ίδιο . σελ. 167). όπως λ .χ. το L um penproletariat* , το υπηρετικό προσω πικό , τους χε ιροτέχνες κλπ.. - ο αναγνώ στης μπορεί να είναι βέβα ιος ότι ο Β οροσίλοφ μπερδεύει τα πράγματα. Ο Κ άουτσκι πραγματεύεται εδώ τα χαρακ τηρ ιστ ικά γνω ρίσματα του «σύγχρονου» εκείνου «προλεταριάτου», που δημ ιούργησε το σ ύγχρονο «σ οσιαλδη μοκρατικό προλεταριακό κίνημα» («A grarfrage». S. 306), ενώ οι Βοροσίλοφ δεν έκαναν ακόμα ως τα σήμερα μια ανακάλυψη, που να δείχνει ότι το σ οσ ιαλδη μο­κρατικό κίνημ α το δημ ιούργησ αν οι κουρελιάρηδες, οι χ ε ιρ ο ­τέχνες, ή οι υπηρέτες. Ό σ ο γ ια την επίκρ ιση ότι ο Κ άουτσκι ε ίνα ι ικ ανός «να δ ιώ χνει» τους υπηρέτες (που α ρχίζουν τώρα στη Γερμανία να προσ χω ρούν στο κίνημα), τους χε ιροτέχνες κ.ά. από τις γραμμές του προλεταριάτου, η επίκρ ιση αυτή δεν κάνει τ ίποτε άλλο παρά να δείχνει καθαρά όλη την αδιαντρο- πιά των διαφόρω ν Β οροσίλοφ, που τόσο π ιο πρόθυμα εκδηλώ ­νουν τα φ ιλ ικά τους αισθήματα προς «τον γνή σ ιο εργατικό κό­σμο» όσο π ιο λ ιγότερη πρακτική σ ημασία έχουν τέτιες φρά­σεις και όσο π ιο ακίνδυνο είναι να ξετινάζεις το δεύτερο μέρος του «Α γροτικού ζητήματος», που απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του εδώ από τη ρωσική λογοκρισία . 'Α λλω στε, όσο γ ια την α δ ιαντροπιά του υπάρχουν κι άλλα μαργαριτάρια που τη δε ί­χνουν: επαινώ ντας τους κ.κ. Ν .-ο ν και Κ αμπλουκόφ και απο­σ ιω πώ ντας πέρα γ ια πέρα τη μαρξιστική κρ ιτική που στρέφεται ενάντιά τους, ο κ. Τ σερνόφ βάζει ταυτόχρονα με προσ ποιητή αφέλεια το ερώτημα: πο ιους άραγε εννοούν ο ι γερμανοί σ ο ­σ ιαλδημοκράτες, όταν μιλάνε γ ια τους ρώσους «συντρόφους» τους; Α ν δεν πιστεύετε πως το «Ρούσκογε Μ πογκάτστθο» βάζει τέτια ερωτήματα, κο ιτάχτε το τεύχος 7, σελ. 166.

Ό τ α ν ο Βοροσίλοφ διαβεβαιώ νει ότι χρεοκόπη σαν ο ι «προ­φητείες» του Έ νγκ ελ ς πως το βελγικό εργατικό κίνημα σ τερεί­ται απ οτελεσμ ατικότητας επειδή εκεί έχει επιρροή ο προυντο- νισ μ ός32, ο αναγνώ στης πρέπει να ξέρει ότι και πάλι ο Β οροσί­λοφ διαστρεβλώ νει το ζήτημα, βασιζόμενος πάρα πολύ σ την «ανευθυνότητα», ας πούμε, που τον διακρίνει. Να τι γράφει ο Βοροσίλοφ: «Δεν είνα ι τυχαίο ότι το Βέλγιο δεν ήταν ποτέ ορ- θόδοξο-μαρξισ τικό και ούτε είναι τυχαίο ότι ο δυσαρεστημένος γ ι’ αυτό το πράγμα Έ ν γκ ελ ς προείπε πως το βελγικό κίνημα, λόγω της επίδραση ς των «προυντονικών αρχών», θα περάσει

* -λούμπεν προλεταριάτο, κουρελιάρηδες. Η Σύνχ

58

«von nichts durch nichts zu nichts»*. Ό μ ω ς αλίμονο! Ο ι προφ η­τείες του χρεοκόπη σαν , ενώ το βάθος και η πολυμέρεια του βελγικού κινήμ ατος το έκαναν σήμερα πρότυπο, από το οποίο πολλά διδάσ κοντα ι πολλές «ορθόδοξες» χώρες» («Ρ.Μ π.» τεύ­χ ο ς 10, σελ. 234). Το ζήτημα έχει ως εξής: το 1872 (εβδομήντα δύο!) ο Έ ν γκ ελ ς έκανε πολεμική από τις στήλες τη ς σ οσ ιαλ δη­μοκρατικής εφημερίδας «V olksstaat»33 ενάντια σ τον γερμανό προυντονιστή Μ ιούλμπεργκερ και, διαφωνώντας γ ια τη μεγα­λ οπο ίη σ η τη ς σ ημασ ίας του προυντονισμοϋ, έγραφε: «Το Βέλ­γ ιο είνα ι η μόνη χώρα, όπου το εργατικό κίνημα βρίσκεται άμεσα κάτω από τη ν επίδραση των «αρχών» του Π ρουντόν και ακριβώ ς γ ι’ αυτό το λόγο το βελγικό εργατικό κίνημα τραβάει, κατά την έκφραση του Χ έγκελ, “ από το τίποτα μέσω του τίποτα στο τ ίπ οτα ” »**.

Ώ σ τ ε , ε ίνα ι καθαρή αναλήθεια πως δήθεν κάτι «προείπε» ή «προφήτευσε» ο Έ νγκελ ς. Ο Έ ν γκ ελ ς μ ίλησε μόνο για κείνο που υπάρχει, δηλαδή γ ια κείνο που υπήρχε το 1872. Κ αι είναι αδ ιαμφ ισ βήτητο ισ τορ ικό γεγονός ότι την εποχή εκείνη το βελ­γ ικό κ ίνημ α έκανε βήμα σημειω τόν εξαιτίας ακριβώ ς της κυ­ρ ιαρχ ία ς του προυντονισμού, που ο ι αρχηγο ί του εκφράζονταν ενάντια στη σ υλλογικ ότητα και απέκρουαν την αυτοτελή π ο λ ι­τ ική δράση του προλεταριάτου. Μ όλις στα 1879 δημ ιουργήθη- κε το «βελγικό σ οσ ια λ ισ τικό κόμμα», και μόλ ις τότε αρχίζε ι η ζύμωση γ ια το καθολικό εκλογικό δικαίωμα, ζύμωση που σή- μαινε ν ίκη του μαρξισμού κατά του προυντονισμού (αναγνώ ρι­ση τη ς π ο λ ιτικ ή ς πά λης του προλεταριάτου, οργανωμένου σε αυτοτελές ταξικό κόμμα) και απαρχή σ ημαντικώ ν επιτυχιώ ν του κινήμ ατος. Τ ο σ ύγχρονο πρόγραμμα του «βελγικού εργα τι­κού κόμματος» αποδέχθηκε (και δε μιλάμε εδώ για ορισμένα λι- γότερο σπουδαία σ ημεία) όλες τ ις βασικές ιδέες του μαρξισμού. Κ αι έτσ ι στα 1887, σ τον πρόλογο τη ς δεύτερης έκδοσης των άρθρων του γ ια το ζήτημα της σ τέγης, βλέπουμε τον Έ νγκελ ς να υπογραμμίζει ιδ ια ίτερα τη «γιγάντια πρόοδο του διεθνούς εργα τικού κ ινήμ ατος στα τελευταία 14 χρόνια». Η πρόοδος αυ­

* -«από το τίποτα μέσω του τίποτα στο τίποτα». Η Σύντ** Βλ. την μπροσούρα «Zur Wohnungsfrage» Zürich, 1887 («Για το ζήτημα της στέγης», Ζυρίχη, 1887. Η Σύντ ), όπου είναι αναδημοσιευμένα τα άρθρα του Ένγκελς ενάντια στον Μιούλμπεργκερ που είχαν δημοσιευτεί το 1872, και ο πρόλογός του με ημερομηνία 10 του Γενάρη 1887 Η περικοπή που αναφέραμε βρίσκεται στη σελ 56s*

59

τή συνδέεται στενά, - λέει ο Έ νγκελ ς, - με την εκτόπ ιση του προυντονισμού, που τότε κυριαρχούσε, ενώ τώρα ξεχάσ τηκε σχεδόν. «Στο Βέλγιο - παρατηρεί ο Έ νγκελ ς - οι Φλαμανδοί εκτόπ ισα ν τους Βαλλώνους από την καθοδήγηση του κ ινήμα­τος, σάρω σαν τον προυντονισμό και ανέβασαν πολύ το κ ίνημα» (σελ. 4 της ίδ ιας μπροσούρας, πρόλογος)35. Π όσο π ιστά α πεικονίζετα ι το ζήτη μα στο «Ρούσκογε Μ πογκάτστθο», δεν είνα ι έτσι;

’Ο ταν ο Β οροσίλοφ... αρκετά όμως! Δεν μπορούμε δα να συ­ναγω νιστούμε ένα νόμιμο περ ιοδικό που κάθε μήνα μπορεί να ξεφουρνίζει ένα σωρό ψευτιές ενάντια στον «ορθόδοξο» μαρξι­σ μό, μιλώ ντας γ ι’ αυτόν σαν να είνα ι νεκρός.

V

«Η ΑΝΘΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΟΠΟΡΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ».

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΜΠΑΝΤΕΝ *

- Λ επτομερειακή ανάλυση, λεπτομερειακή ανάλυση! - ανα­φωνούσε ο κ. Μ πουλγκάκοφ στο περ ιοδικό «Ν ατσάλο» (τεύχος 1, σελ. 7 κα ι 13), κα ι το σύνθημα αυτό επαναλαθαίνεται εκατο­ντάδες φορές και σε εκατοντάδες τόνους α π ’ όλους τους «κριτ ι­κούς».

Κ αλά, κύριοι, θα καταπιαστούμε με μια λεπτομερειακή ανά­λυση.

’Ο ταν ρίξατε αυτό το σύνθημα ενάντια στον Κάουτσκι, ενεργούσατε εντελώς παράλογα, επειδή το κύριο καθήκον της επ ισ τη μ ον ικ ή ς έρευνας του αγροτικού ζητήματος, που είνα ι φορτωμένο μ’ ένα άπειρα τεράστιο σωρό από ασύνδετες λ επτο­μέρειες, ή ταν ακριβώ ς η δημ ιουργία μιας γενικ ής εικόνας γ ια ολόκληρο το σ ύγχρονο αγροτικό καθεστώς σ την εξέλιξή του. Τ ο σύνθημά σας δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να συγκαλύπτει την έλλειψ η επισ τημονικώ ν αρχώ ν που παρουσιάζετε, τον

• -Το κεφάλαια ν-ΙΧ δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Ομπραζοθάνιγε» με την παρακάτω σημείωση του συγγραφέα «Οι μελέτες αυτές γράφτηκαν το 1901 Το πρώτο μέρος τους εκδόθηκε πέρσι σε μπροσούρα στην Οδησσό (από το εκδοτικό «Μπουρεβέστνικ»). Το δεύτερο μέρος τους δημοσιεύεται για πρώτη φορά. Κάθε μελέτη αποτελεί ένα λίγο-πολύ αυτοτελές σύνολο. Το κοινό θέμα τους είναι η ανάλυση της κριτικής που γίνεται στη ρωσική φιλολογία ενάντια στο μαρξισμό» Η Σύντ

60

οπορτουνισ τικό φόβο σας απέναντι σε κάθε ολοκληρω μένη και καλομελετημένη κοσμοθεωρία . Κ αι αν η στάση σας απέναντι στο θ ιθ λ ίο του Κ άουτσκι δεν ήταν όμοια με στάση Β οροσίλοφ, θα μπορούσατε να βγάλετε απ’ αυτό πλήθος υποδείξεις γ ια το πώς πρέπει να χε ιρ ίζετα ι κανείς τα λεπτομερειακά στο ιχεία , πώ ς πρέπει να τα επεξεργάζεται. Κ αι το ότι δέν ξέρετε να χ ε ιρ ί­ζεστε αυτά τα λεπτομερειακά σ το ιχεία , θα το αποδείξουμε αμέ­σως με ολ όκλ ηρη σ ειρά παραδείγματα που σεις οι ίδιοι διαλέξα­τε

Ο Ε .Ν τάθιντ, στο άρθρο του «Οι βάρβαροι αγρότες», που σ τρεφόταν ενάντια σ τον Κ άουτσκι και δημοσιεύτηκε στο πε­ρ ιοδικό των κυρίων Βοροσίλοφ «Sozialistische (;;) M onatshe­fte» (III , Jah rg ., 1899, H eft 2), επ ικαλέστηκε με εξαιρετική αγαλλίαση «μια από τις πιο βασικές και πιο ενδιαφέρουσες μονο­γραφίες» γ ια το αγροτικό νοικοκυριό , που δημοσιεύτηκαν τον τελευταίο κα ιρό, κα ι συγκεκριμένα το έργο του Μ όριττ Χ εχτ (H echt). «D rei D örfer der badischen H ard», (Lpz. 1895)*. O Χερτς α ρπ άχτηκε α π’ αυτή την παραπομπή, επανέλαθε, ακο­λουθώ ντας σ ’ αυτό το ζήτη μα τον Ν τάθιντ, μερικούς αριθμούς απ’ αυτό το «θαυμάσιο έργο» (S. 68, ρωσ. μετ. 164) και «σύστη­νε επίμονα» (S. 79, ρωσ. μετ. 188) να ενημερωθούμε πάνω σ ’ αυ­τό είτε από το πρω τότυπο ε ίτε από τα αποσπάσματα που παρέ­θεσε ο Ν τάθιντ. Ο κ. Τ σερνόφ έσπευσε να επαναλάθει στο «Ρούσκογε Μ πογκάτστθο» όσα είπαν και ο Ν τάθιντ και ο Χερτς, αντιπαραθέτοντας σ τον Κ άουτσκι τ ις «φωτεινές εικόνες τη ς ακμής των πρω τοπόρω ν σ ύγχρονω ν μικρών νοικοκυριώ ν» που πα ρουσ ίασε ο Χ εχτ (τεύχος 8, 206-209).

Κ αι τώρα ας έρθουμε σ τον Χ εχτ.Ο Χ εχτ περ ιγράφει τρ ία χω ριά του Μ πάντεν, που βρίσκονται

4-14 χ ιλ ιόμ ετρα μακριά από την Κ αρλσρούη: Χ άγκσφελντ, Μ πλάνκενλοχ κα ι Φ ρίντρ ιχσταλ. Π αρά τη μικρή έκταση των κομματιώ ν γη ς - σε κάθε νοικοκύρη αναλογούν 1-3 εκτάρια (ha) - ο ι αγρότες ζουν πολύ εύπορα και πολιτισμένα, γ ιατί πα ίρνουν από τη γη εξαιρετικά πλούσιες σοδειές. Ο Ν τάθιντ (και ξοπ ίσω του και ο Τσερνόφ) σ υγκρίνει αυτές τ ις σοδειές με τ ις μέσες σοδειές της Γερμανίας (σε ντοπελτσέντνερ** κατά ha: πατάτα 150-160 έναντι 87,8, σ ίκαλη και στάρι 20-23 έναντι 10-13, χόρτο 50-60 έναντι 28,6) και αναφωνεί: Ν α πο ιο ι είναι

• -«Τρία χωριό στο Χαρντ του Μπάντεν» Λειψία, 1985 Η Σύντ·* -διπλό τσέντνερ Η Σύντ (Το γερμανικό διπλό τσέντνερ = 100 κιλά. Σημ

μετ)

61

λ ο ιπόν ο ι «καθυστερημένοι μ ικροί αγρότες»! Πρώτα-πρώτα, θ ' απαντήσουμε εμείς, μια και δε γ ίνετα ι εδώ καμιά σύγκριση ανάμεσα σ ’ ένα μικρό κι ένα μεγάλο νοικοκυριό, που βρ ίσκ ο­νται κάτω από όμοιες συνθήκες, είνα ι γελο ίο να θεωρείται αυτό επ ιχε ίρη μ α ενάντια σ τον Κάουτσκι. Κ αι είναι π ιο γελο ίο ακό­μα, όταν ο ίδ ιος ο κ. Τ σερνόφ που στη σελ. 229 του τεύχους 8 του «Ρούσκογε Μ πογκάτστβο» ισ χυρίζεται ό τι σ την «υποτυπώ­δη άποψη του Κ άουτσκι» (σχετικά με τη γεω πονική εκμετάλ­λευση του χω ριού από την πόλη) «ακόμα και υπερβάλλονται οι σ κοτεινές πλευρές του καπιταλισμού», - αναφέρει στη σελ. 209 ενάντια στον Κ άουτσκι ακριβώ ς ένα παράδειγμα, όπου το κεφα­λα ιοκρατ ικό αυτό εμπόδιο σ την πρόοδο της γεω ργίας ςεπερά- στηκε χάρη στο γεγονός ότι τα χω ριά που διάλεξε βρίσκονταν γύρω από τις πόλεις. Ενώ η τεράστια πλειονότητα του α γροτι­κού πληθυσμού χάνει μεγάλη ποσ ότητα φυσικών λιπασμάτων λόγω της προκαλούμενης από τον καπιταλισμό αραίω σης του πληθυσμού του χω ριού και της συγκέντρω σής του σ τις πόλεις η ασήμαντη μειοψ ηφ ία των αγροτών που ζουν γύρω από τις πό­λεις έχε ι από τη θέση τη ς αυτή ιδ ια ίτερα οφέλη και πλουτίζει από τη δυστυχία των μαζών. Δεν είναι παράξενο ότι ο ι σοδειές στα π ιο πάνω χω ριά ε ίνα ι τόσ ο πλούσιες, όταν αυτά αγοράζουν κάθε χρ όνο κοπριά αξίας 41.000 μάρκων από τους στρατιω τι­κούς σταύλους των τριώ ν γειτονικώ ν πόλεων που έχουν φρου­ρές (Κ αρλσρούη, Μ προύκζαλ και Ν τουρλάχ) και κοπρόβουρκο από τα εξυγιαντικά ιδρύματα των πόλεων (H echt, S. 65), ενώ αγοράζουν χη μ ικ ά λ ιπάσματα αξίας μόνο 7.000 μάρκων*. Ν α προσ παθείς να αναιρέσεις την τεχν ική υπεροχή του μεγάλου νοικοκυριού , φέρνοντας γ ια παράδειγμα μικρά νοικοκυριά που βρ ίσκ οντα ι σε τέτιες συνθήκες, αυτό δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά ότι απ οδείχνεις την αδυναμία σου. Δεύτερο, σε πο ιο βαθ­

* Με την ευκαιρία αυτή αναφέρουμε ότι ο κ Τσερνόφ βεβαιώνει τους αναγνώστες του «Ρούσκογε Μπογκάτστβο» «ως στα χωριά αυτά δεν υπάρχει «μια λίγο-πολύ αισθητή διαφοροποίηση» σ’ ό,τι αφορά το μέγεθος της γαιοκτησίας Αν όμως η απαίτηση για λεπτομέρειες δεν ήταν στο στόμα του μια κούφια φράση, τότε δε θα μπορούσε να ξεχάσει ότι για τους αγρότες αυτούς που βρίσκονται γύρω από τις πόλεις, η έκταση της γης έχει πολύ μικρότερη σημασία απ’ ό,τι η ποσότητα των λιπασμάτων Και από την άποψη αυτή είναι πολύ αισθητή η διαφοροποίηση Οι πιο πλούσιες σοδειές και οι πιο πλούσιοι αγρότες είναι στο χωριό Φρίντριχσταλ, αν και το χωριό αυτό έχει τη λιγότερη γη· όμως από τα 48.000 μάρκα, που ξοδεύονται για λιπάσματα αναλογούν στο χωριό αυτό 28 000 μάρκα, πράγμα που σημαίνει πως μια και έχει 258 εκτάρια, στο 1 εκτάριο αναλογούν 18 μάρκα. Το Χάγκσφελντ ξοδεύει μόνο 30 μάρκα στο εκτάριο (12.000.397 εκτάρια) και το Μπλάνκενλοχ όλο-όλο 11 μάρκα (8 000.736 εκτάρια).

62

μό στο παράδειγμα αυτό έχουμε να κάνουμε πραγματικά με «καταγνήσ ιους μ ικρούς αγρότες», echte und rechte K lein­bauern , όπω ς λέει ο Ν τάβιντ και επαναλαβαίνουν ξοπ ίσω του ο Τ σερνόφ και ο Χ ερτς; Μ ιλάν εδώ μόνο γ ια το μέγεθος των κτη ­μάτων, και αποκαλύπτουν έτσ ι ακριβώ ς την ανικα νότητά τους να χ ε ιρ ίζοντα ι τα λεπτομερειακά σ το ιχεία . Γ ια ένα αγρότη που ζει κοντά σ τη ν πόλη , όπω ς ε ίνα ι πασίγνω στο, μια ντεσιατίνα γη ς είνα ι το ίδ ιο όπω ς δέκα ντεσ ια τίνες γη ς γ ια ένα αγρότη που ζει σε περ ιοχή μακριά από πόλη , μα και ο τύπος του νο ικοκυ­ριού αλλάζει ρ ιζικά όταν γειτονεύει με την πόλη. Λ ογουχάρη, η τιμή τη ς γη ς στο Φ ρ ίντρ ιχσταλ, που έχει τη λ ιγότερη γη και είνα ι το π ιο πλούσιο· α π’ αυτά τα χω ριά που βρ ίσκονται γύρω από τη ν πρω τεύουσα, φτάνει τ ις 9-10 χ ιλ ιάδες μάρκα, δηλ. είναι πέντε φορές μεγαλύτερη από τη μέση τιμή που έχει η γη του Μ πάντεν (1.938 μάρκα) και κάπου είκοσι φορές μεγαλύτερη από τη ν τιμή που έχε ι η γη σ τις μακρινές επαρχίες της Α νατολ ικής Π ρω σσίας. Επομένως, από την άποψη του όγκου τη ς παραγω­γής (που ε ίνα ι ο μοναδικά ακ ριβής δείχτη ς γ ια τις διαστάσεις ενός νοικοκυριού) αυτοί δεν είνα ι καθόλου «μικροί» αγρότες. Ό σ ο γ ια τον τύπο του νοικοκυριού τους, διαπιστώνουμε εδώ μια εξα ιρετικά υψηλή βαθμίδα ανάπτυξης της χρηματικής ο ικο­νομίας και τη ς ειδίκευσης τη ς γεω ργίας, που την υπογραμμίζει ιδ ια ίτερα ο Χ εχτ. Ο ι αγρότες αυτοί φυτεύουν καπνό (45% της έκτασ ης σ το Φ ρίντρ ιχσταλ), πατάτα εξα ιρετικής πο ιότητας (που ένα μέρος της πη γα ίνει γ ια σπόρο και ένα άλλο γ ια τα τραπέζια των «μεγαλόσχημω ν κυρίων» - H echt, 17 - σ την Κ αρλσρούη), πουλάνε σ την πρω τεύουσα γάλα και βούτυρο, γουρουνόπουλα και γουρούνια, ενώ ο ι ίδ ιο ι αγοράζουν και δη ­μητρ ιακά και χόρτο . Η γεω ργία πή ρε εδώ τελείω ς εμπορικό χα ­ρακτήρα, και ο αγρότης που ζει κοντά σ την πρω τεύουσα είναι γνη σ ιότα τος τύπος μικροαστού. Κ ι έτσ ι αν ο Τ σερνόφ ε ίχε γνω­ρ ισ τεί πραγματικά με τα λεπτομερειακά σ το ιχεία που επικαλέ­σ τηκε, σ τηρ ιζόμενος σε πλ ηροφ ορίες τρίτω ν, τότε θα πλησ ίαζε ίσω ς ως ένα βίαθμό σ την κατανόηση μιας τέτιας α σ ύλληπτης γ ι’ αυτόν κα τηγορίας, όπω ς ε ίνα ι ο «μικροαστισμός» (πρβλ. τεύ­χο ς 7 του «Ρούσκογε Μ πογκάτστβο», σελ. 163) του αγρότη . Ε ί­να ι πολύ περ ίεργο ότι ενώ ο Χ ερτς και ο κ. Τ σερνόφ δηλώνουν ότι δεν είνα ι σ ε θέση να καταλάβουν, πώς μπορεί ένας αγρότης να εκπληρώ νει καθήκοντα επιχε ιρημ ατία , πώς μπορεί να είνα ι σε θέση να εμφανίζεται πότε σαν εργά της και πότε σαν επ ιχε ι­ρηματίας, επ ικαλούνται μια λεπτομερειακή έρευνα, που ο συγ­γραφέας τη ς λέει ανο ιχτά: «Ο α γρότης του X V III αιώ να με τα 8-10 εκτάριά του ήταν αγρότης» («ήταν αγρότης», κύριε Τσερ-

63

νόφ!) «και άνθρωπος της χε ιρω νακτικής δουλιάς· ο λιλιπού- τειος αγρότης του XIX αιώ να με τα 1-2 εκτάριά του είναι άν­θρωπος που δουλεύει δ ιανοητικά, ε ίνα ι επ ιχε ιρημ ατίας, έμπο­ρος» (H echt, S. 69, πρβλ. τη σελ. 12: «Ο νο ικοκύρης του χω ­ριού έγινε έμπορος και επιχειρηματίας». Υπογράμμιση του Χ εχτ). Ε λο ιπόν, δεν είνα ι αλήθεια ότι ο Χ ερτς και ο κ. Τσερ- νόφ «ξετίναξαν» κατά τρόπο θοροσ ιλοφ ικό τον Κ άουτσκι, γ ια ­τί μπερδεύει τον αγρότη με τον επιχειρηματία ;

Το πιο χτυ πητό γνώ ρισμα του «επιχειρηματία» είνα ι η χ ρ η ­σ ιμ οπο ίη σ η μισθω τής εργασίας. Κ αι είναι εξα ιρετικά χαρα­κτηρισ τικό ότι κανένας α π’ αυτούς τους quasi-σοσ ιαλ ισ τές που επικ αλέσ τηκα ν την εργα σία του Χ εχτ, δεν ξεστόμισε ούτε /χξη γ ι ’ αυτό το πράγμα. Ο ίδ ιο ς ο Χ εχτ, τυπικότατος Kleinbürger* της π ιο κα λοπροα ίρετης κατεύθυνσης, - κατενθουσιασμένος γ ια τη θρησ κευτική ευλάθεια των αγροτών και γ ια τη j «πατρι­κή φροντίδα» που δείχνουν απέναντι τους ο ι α ρχές του μεγάλου δουκάτου, γενικά , καθώς και γ ια ένα τόσο «σπουδαίο» μέτρο, όπως η οργάνω ση μαθημάτων μαγειρ ικής, ειδικότερα, - προ­σπαθεί, φυσικά, να συγκαλύψει αυτά τα γεγονότα και ν ’ απ οδεί­ξει ό τι δεν υπάρχει καμιά «κοινω νική άβυσσος» ούτε ανάμεσα σ τον πλούσιο και στο φτω χό, ούτε ανάμεσα σ τον αγρότη και σ τον εργάτη γης, ούτε ανάμεσα σ τον αγρότη και στον εργοσ τα­σ ιακό εργάτη. «Δεν υπάρχει κα τηγορία μεροκαματιαρηδων στην α γροτική ο ικονομ ία - γράφει ο Χεχτ. - Ο ι πιο πολλοί αγρότες ε ίνα ι σ ε θέση να κα λλ ιεργούν το κτήμα τους μόνοι τους με τη β οήθεια των οικογενειώ ν τους· μονάχα μερικοί σ τα τρ ία αυτά χω ριά έχουν ανάγκη από ξένα χέρ ια σ την περίοδο του θέρους ή του αλω νισμ ού- τέτιες ο ικογένειες «καλούν σε βοήθεια» («bit­ten»), σύμφωνα με την τοπ ική έκφραση, ορισμένους γνω στούς τους άντρες ή γυναίκες (που ούτε καν σ κέφτονται να ονομά­σ ουν τον εαυτό τους «μεροκαματιάρη») (31). Δεν είνα ι παράξε­νο ότι από τον συνολικό αριθμό των νοικοκυρέων σ τα τρ ία χω ­ριά μόνο λ ίγο ι μισθώνουν μεροκαματιάρηδες, γ ιατί πάρα πολ­λ οί «νοικοκυρέοι», όπω ς θα δούμε είναι εργοσ τασ ιακοί εργά­τες. Ο Χ εχτ όμως δεν αναφέρει πόσοι σ υγκεκριμένα από τους καθαυτό γεω ργούς καταφεύγουν ειδικά στη μίσθωση εργασίας. Π ροτιμ άει να παραγεμίσει τη διδακτορική (όπως λένε οι Γερ­μανοί) διατρ ιβή του, την αφιερωμένη μόνο στα τρ ία χω ριά (κι ο ίδ ιος ο Χ εχτ γεννήθηκε σ ’ ένα από τα τρ ία αυτά χω ριά), όχι με ακριβή σ τατισ τικά σ το ιχε ία γ ια τις διάφορες κα τηγορίες

* -μικροαστός Η Σύντ

64

των αγροτών, αλλά με συλλογισ μούς γ ια τον υψηλό ηθικό ρό­λο της φ ιλεργατ ικότητας και του πνεύματος οικονομ ίας. (Π αρ’ όλα αυτά, ή ίσω ς ακριβώ ς γ ι’ αυτά, ο Χερτς και ο Ν τάβιντ εξυ­μνούν τόσ ο πολύ την εργα σία του Χεχτ). Μ αθαίνουμε μόνο πως το μεροκάματο του μεροκαματιάρη είναι το μικρότερο στο π ιο πλούσιο και καθαρά γεω ργικό χω ριό, στο Φ ρίντρ ιχσταλ, που απ έχει π ιο πολύ απ’ όλα από την Κ αρλσρούη (14 χιλ ιομ.). Στο Φ ρ ίντρ ιχσ τα λ ο μεροκαματιάρης πα ίρνει την ημέρα 2 μάρ­κα χω ρ ίς φαγητό. Στο Χ άγκσφελντ (4 χ ιλ ιόμετρα από την Καρ- λσρούη που κα το ικείτα ι από εργοστασιακούς εργάτες) πα ίρνει 3 μάρκα. Αυτή ε ίναι μια από τις προϋποθέσεις της «άνθησης» των «καταγνήσιω ν μικρών αγροτών», που τόσο ενθουσιάζουν τους κριτ ικούς. «Ανάμεσα σ τ’ αφεντικά και στους υπηρέτες fG esinde = και υπηρέτης και εργά της γης), - μας πληροφορεί ο Χ εχτ, - υπάρχουν ακόμα τελείως πα τρ ιαρχικές σ χέσ εις στα τρ ία αυτά χω ριά. Το «αφεντικό», δηλ. ο αγρότης με τα 3-4 εκτάριά του, μιλάει σ τον εργάτη γης και σ την εργάτρ ια γη ς με το «συ», τους φωνάζει απλώς με τ ’ όνομά τους και κείνο ι κα­λούν τον αγρότη «μπάρμπα» (V etter) και την αγρότισ σα «θειά» (B ase) και τους μιλάνε με το «σεις»... Ο ι εργάτες γης τρώνε μα­ζί με την ο ικογένεια και θεωρούνται σαν μέλη της» (S. 93). Για το ρόλο της μ ισθω τής εργασίας σ την καλλ ιέργεια του καπνού, που είνα ι τόσο πλατιά αναπτυγμένη σ την περιφέρεια αυτή και απ αιτεί πάρα πολλά εργατικά χέρ ια , ο «εμβριθέστατος» Χ εχτ τη ρε ί σ ιγή , όμως, μια και είπε έστω και δυο λόγια γ ια τη μι­σθωτή εργασία , αναγκάζεται κι αυτόν ακόμα τον καλοπροα ίρε­το μπουρζουαζάκο να τον τοποθετήσει π ιο ψ ηλά ως προς την ικ ανότητα «να κάνει λεπτομερειακή ανάλυση» της έρευνας, α π ’ ότι τους Β οροσίλοφ του «κριτικού» σοσιαλισμού.

Τ ρίτο. Ε πικαλέστηκαν την εργασία του Χ εχτ γ ια ν ' αναιρέ­σ ουν το γεγονός τη ς υ περβολ ικής δουλιάς και του υποσιτισμού που πα ρατηρείτα ι σ την αγροτιά. Μ α κι εδώ αποδείχνεται, παρ' όλα αυτά, ό τι ο ι κρ ιτ ικο ί προτίμησ αν ν ’ αποσιωπήσουν τα γεγο­νότα αυτού του είδους που σημειώνει ο Χεχτ. Τους βοήθησε η ένννοια του «μεσαίου» αγρότη, που με τη χρη σ ιμ οπο ίη σ ή της πή ρε τόσο μεγάλη άπλα ο εξω ραισμός της «αγροτιάς» τόσο από τους ρώσους ναρόντνικους’6 όσο και από τους δυτικοευρω- πα ίους αστούς ο ικ ονομολόγους. «Γενικά» η αγροτιά των τριώ ν αυτών χω ριώ ν είναι πολύ εύπορη, όμως και α π ’ αυτήν ακόμα την αβάσιμη μονογραφία του Χ εχτ φαίνεται καθαρά, ότι σ χετ ι­κά μ ’ αυτό είνα ι απαραίτητο να ξεχωρίζουμε τρεις μεγάλες ομά­δες. Π ερίπου το ένα τέταρτο (ή τα 30%) των νοικοκυρέω ν (οι περ ισ σότερο ι από το Φ ρ ίντρ ιχσ τα λ και ένας μ ικρός αριθμός

.von ι;> 65

από το Μ πλάνκενλοχ) είνα ι εύποροι μ ικροαστοί, που πλού τι­σ αν χάρη στο γεγονός ότι ζουν κοντά σ την πρω τεύουσα και α σκούν μια αποδοτική από άποψη εισοδήματος γαλακτοκομία (πουλάνε καθημερινά 10-20 λ ίτρες γάλα) και καπνοκαλλιέργεια (ένα παράδειγμα: 1,05 εκτάρια γη ς κα λλ ιεργη μένης με καπνό δίνουν ακαθάρισ το εισ όδημα 1.825 μάρκα), τρέφουν γουρούνια γ ια πούληση (στο Φ ρ ίντρ ιχσ τα λ από τους 1.140 κατοίκους οι 497 τρέφουν γουρούνια , στο Μ πλάνκενχολ από τους 1.684 - οι 445, στο Χ άγκσφελντ από τους 1.273 - οι 220) κλπ. Μ έσα σ ’ αυτή τη μειοψ ηφ ία (που ουσ ιασ τικά μόνο αυτήν αφορούν εξο- λοκλήρου τα γνω ρίσματα «άνθησης», που τόσο ενθουσιάζουν τους κρ ιτ ικούς) συναντάται αναμφίβολα αρκετά συχνά η χ ρ η ­σ ιμ οπο ίη σ η μισθω τής εργασίας. Σ την επόμενη ομάδα, όπου ανήκουν οι π ιο πολλο ί νοικοκυρέοι του Μ πλάνκενλοχ, το επ ί­πεδο ζω ής ε ίνα ι σημαντικά π ιο χαμηλό" χρησιμοποιούντα ι λι- γότερα λιπάσματα, ο ι σοδειές τους δεν είνα ι και τόσο πλού­σ ιες, έχουν λ ιγότερα ζώα (στο Φ ρίντρ ιχσταλ υπάρχουν σ υνολι­κά, υπολογισμένα σε μεγάλα ζώα, 599 κεφάλια σε 258 ha, στο Μ πλάνκενλοχ 842 - σε 736 ha, στο Χ άγκσφελντ - 342 σε 397 ha)- στα σ π ίτια τους σ πανιότερα συναντάει κανείς «δωμάτια υποδοχής» , κάθε άλλο παρά τρώνε κρέας κάθε μέρα, σε πολλές ο ικ ογένειες πα ρατηρείτα ι το φαινόμενο (το πολύ γνω στό σε μας τους Ρώσους) να πουλάνε το φθινόπω ρο σ ιτηρά, γ ιατί έχουν ανάγκη από χρήματα και την άνοιξη να αγοράζουν σ ιτη ­ρά*. Τ ο κέντρο βάρους γ ι’ αυτή την ομάδα μετατοπίζεται διαρκώ ς από τη γεωργία στη βιομηχανία, και ήδη 103 αγρότες του Μ πλάνκενλοχ δουλεύουν σ τη ν Κ αρλσρούη σαν εργοσ τασ ιακοί εργάτες. Αυτοί, μαζί με όλο σ χεδόν τον πληθυσμό του Χ ά­γκσ φελντ, σ χη ματίζουν την τρ ίτη ομάδα (40-50% όλων των νο ι­κοκυριώ ν). Εδώ η γεω ργία είνα ι πια επικουρική απ ασχόληση , και σ ’ αυτήν αφιερώνουν τον κα ιρό τους κυρίως γυναίκες. Αν και το επίπεδο ζω ής είνα ι π ιο υψηλό απ’ ό ,τι σ το Μ πλάνκεν­λ ο χ (χάρη σ τη ν επίδραση της πρωτεύουσας), ω στόσο η ανέχεια

* Ο Χεχτ την οικονομική καθυστέρηση του Μπλάνκενλοχ την αποδίδει, ανάμεσα στ' άλλα, στην επικράτηση της φυσικής οικονομίας και στην ύπαρξη της κοινότητας, γιατί χάρη στην κοινότητα στον καθένα που συμπληρώνει τα 32 χρόνια εξασφαλίζεται ένα κομματάκι γης (36 αρ - Almendgut), «αδιάφορο αν είναι τεμπέλης ή δουλευτάρης, αν κάνει οικονομίες ή όχι» (S. 30) Ωστόσο ο Χεχτ είναι αντίθετος προς τη διανομή της κοινοτικής γης- αυτό είναι, λέει, ένας θεσμός κοινωνικής πρόνοιας (Altersversorgung) για τους υπερήλικες εργοστα­σιακούς εργάτες, που ο αριθμός τους αυξάνει στο Μπλάνκενλοχ

66

είναι πολύ α ισ θητή. Το γάλα το πουλάνε, και γ ια δική τους χρή σ η αγοράζουν «μαργαρίνη» που ενμέρει «είναι π ιο φτηνή» (24). Α υξάνει γρήγορα ο αριθμός των γιδών: από 9 που ήταν το 1855, έφτασαν τις 93 το 1893. «Η αύξηση αυτή, - γράφει ο Χ εχτ, - μπορεί να εξηγηθεί μόνο με την εξαφάνιση των καθαυ­τό αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν και με την αποσύνθεση (Auflösung) της τάξης των αγροτώ ν σε τάξη εργοστασιακώ ν εργατών του χω ριού με εξα ιρετικ ά τεμαχισμένο κλήρο» (27). Θ α αναφέρου­με εν παρενθέσει ότι και σ ’ ολόκληρη τη Γερμανία ο αριθμός των γιδώ ν από το 1882 ως το 1895 πήρε τεράστια αύξηση: από 2,4 εκατομμύρια σε 3,1 εκατομμύρια, πράγμα που δείχνει ολ ο ­φάνερα την αντίστροφη πλευρά της προόδου της «γερής αγρο­τιάς», που τόσο πολύ την εξυμνούν οι κ.κ. Μ πουλγκάκοφ και ο ι μ ικροαστοί σ οσ ιαλ ισ τές «κριτικοί». Οι περ ισ σότεροι εργά­τες βαδίζουν 3 ‘/2 χ ιλ ιόμετρα γ ια να πάνε στο εργοσ τάσ ιο που είνα ι σ την πόλη , γ ιατί φοβούνται να ξοδέψουν έστω και ένα μάρκο (48 καπίκ ια) τη βδομάδα γ ια τα ε ισ ιτήρ ια του τρένου. Ε κατόν πενήντα εργάτες περίπου από τους 300 που έχει το Χά- γκσφελντ βρίσκουν ακόμα ότι είναι ακριβό γ ι’ αυτούς ένα γεύ­μα στη «λαϊκή εστία» με 40-50 πφένιγκ και πα ίρνουν φαγητό από το σ πίτι. «Οι κακομοίρες ο ι γυναίκες, - αναφέρει ο Χ εχτ, σ τις 11 η ώρα ακριβώ ς βάζουν το φαγητό σε δοχεία και το κου­βαλούν στο εργοσ τάσ ιο» (79). Ό σ ο για τις εργάτριες κ ι αυτές δουλεύουν 10 ώρες στο εργοσ τάσ ιο και πα ίρνουν όλο-όλο 1, ΙΟ­Ι ,50 μάρκα (οι άντρες πα ίρνουν 2,50-2,70 μάρκα) και όταν δου­λεύουν με το κομμάτι - 1,70-2 μάρκα. «Μ ερικές εργάτρ ιες φρο­ντίζουν να ανεβάσουν τον πεν ιχρό μισθό τους, κάνοντας βοη­θητικές δουλιές: 4 κοπέλες από το Μ πλάνκενλοχ δουλεύουν σ την Κ αρλσρούη στο εργοσ τάσ ιο χαρτιού και πα ίρνουν στο σ π ίτι χα ρτί γ ια νώ κάνουν τα βράδια χαρτοσακούλες· σε μια βραδιά από τις 8 ως τ ις 11 (sic!) κάνουν ως 300 σακούλες και βγάζουν α π’ αυτή τη δουλειά 45-50 πφένιγκ - συμπλήρω μα στο μικρό μεροκάματό τους που χρησιμεύει γ ια να καλύψουν τα έξοδα των εισ ιτηρ ίω ν του τρένου. Στο Χ άγκσφελντ μερικές γυ­ναίκες που όταν ήταν κορ ίτσ ια δούλευαν σε εργοστάσια , βγά­ζουν το χειμώ να ένα μικρό επικουρικό μεροκάματο, απ ασχο­λούμενες το βράδυ με το γυάλισμα ασημένιων ειδών» (36). «Ο εργά της του Χ άγκσφελντ, λέει με σ υγκίνησ η ο Χ εχτ, έχε ι μόνι­μο τόπο διαμονής ό χ ι χάρη σε κάποιον αυτοκρατορικό νόμο, α λλά χάρη στη δική του ενεργητικότητα, έχει ένα σ πιτάκ ι που δεν ε ίνα ι υποχρεω μένος να το μοιράζεται με ξένους ανθρώπους, έχε ι ένα μικρό κομματάκι γης· π ιο σπουδαίο όμως κι α π’ αυτή τη ν πραγματική ιδ ιοκτη σ ία είνα ι η σ υναίσθηση ότι όλα αυτά

67

τα απόκτησ ε με την προσω πική του εργατικότητα. Ο εργάτης του Χ άγκσφελντ είνα ι ταυτόχρονα και εργοσ τασ ιακός εργάτης και αγρότης. Κ είνος που δεν έχε ι γη νο ικ ιάζει τουλά χιστο ένα μ ικρό κομματάκι γ ια ν ’ αυξήσει το εισόδημά του, αξιοποιώντας τις ελεύθερες ώρες του. Α ν το καλοκα ίρ ι η δουλιά στο εργοσ τά­σ ιο α ρ χ ίζε ι «μόλις» («μόλις»!) σ τις 7, ο εργάτης σηκώ νεται η ώρα 4 γ ια να τσ απίσ ει την πατάτα στο χωράφι του ή να φέρει νομή γ ια τα ζώα του. Ή όταν το θράδυ πη γα ίνει στο σ π ίτι σ τις 7, τότε πώς να διαθέσει την ώρα του, ιδ ια ίτερα το καλοκα ίρι; Δουλεύει λο ιπόν στο χω ράφ ι του ακόμα μια-μιάμιση ώρα. Εξάλλου δεν του χρειάζετα ι κα ι μεγάλη πρόσοδος από τη γη θέλει μόνο να α ξ ιοπ ο ιή σ ει πέρα γ ια πέρα (sic!) την εργατική του δύναμη...» Κ αι πολλά άλλα παρόμοια γλυκανάλατα πράγ­ματα λέει ο Χ εχτ κα ι τελειώ νει το θ ιθλ ίο του με τα λόγια: «Ο α γρότης με το λ ιλ ιπού τειο νο ικοκυριό και ο εργοστασιακός ερ­γάτης - κα ι ο ι δυο (sic!) ανέβηκαν ως το επίπεδο της μεσαίας κα τηγορίας, κ ι αυτό ό χ ι χάρη σε τεχνητά κα ταναγκαστικά μέ­τρα, αλλά χάρη σ την προσω πική τους εργατικότητα και σ την προσ ω πική τους δρασ τηριότητα , χάρη σ την καλλ ιέργεια μέσα τους μ ιας ανώ τερης ηθικής»*.

«Τα τρ ία αυτά χω ριά του Χ αρντ του Μ πάντεν αντιπροσω πεύ­ουν σ ήμερα μια ενιαία μεγάλη και πλατιά μεσαία κατηγορία» (υπο­γράμμιση του Χ εχτ).

'Ο τ ι ο Χ εχτ γράφει παρόμοια πράγματα, αυτό δεν ε ίνα ι πε­ρ ίεργο γ ια τί είνα ι ο π ιο τετριμμένος απολογητής τη ς ασ τικής τάξης. Π ώς να ονομάσει όμως κανείς τους ανθρώπους εκείνους που εξαπατούν τον κόσμο, αυτοαποκαλούμενοι σ οσ ιαλ ισ τές κα ι που εξω ραΐζουν την πραγμ ατικότητα με μεγαλύτερο ακόμα ζήλο από κάθε Χ εχτ, παρουσιάζοντας την άνθηση μιας ασ τι­κής, μειοψ ηφ ίας γ ια γενική πρόοδο κα ι σ υγκαλύπτοντας την προλεταρ ιοπ ο ίηση τη ς πλειοψ ηφ ίας με το πα λιό σ κ ιάχτρο της «ένω σης της γεω ργίας με τη βιομηχανία»;

* Ο Χεχτ λέει ακόμα πολλά, πάρα πολλά, γι αυτή την «ανώτερη ηθική» και ενθουσιάζεται όχι λιγότερο από τον κ Μπουλγκάκοφ για τη «νηφάλια πολιτική των γάμων», την «επίμονη εργατικότητα», το «πνεύμα οικονομίας» και τη «μετριοπάθεια», αναφέροντας μάλιστα και μια «γνωστή παροιμία των αγροτών» «Man sieht night auf die Goschen (d. h. Mynd), sondern auf die Groschen» που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει: «δε δουλεύουμε τόσο για το στόμα όσο για την τσέπη» Προτείνουμε στον αναγνώστη να συγκρίνει αυτή την παροιμία με τη «διδασκαλία» του καθηγητή του Κιέθου κ. Μπουλγκάκοφ, ότι το αγροτικό νοικοκυριό (που δεν έχει ανάγκη ούτε από τη γαιοπρόσοδο ούτε από το κέρδος) - είναι «η πιο επικερδής για την κοινωνία (sic!) οργάνωση της γεωργίας» (Μπουλγκ , I, 154)

68

VI

Η ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ Μ ΙΚΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ Μ ΕΓΑΛΟΥ ΝΟΙΚΟ ΚΥΡΙΟΥ

ΕΝ Α Π ΑΡΑΔΕΙΓΜ Α ΑΠΟ ΤΗ Ν ΑΝ ΑΤΟΛΙΚ Η ΠΡΩΣΣΙΑ

Για λόγους πο ικ ιλ ία ς ας μεταφερθούμε από τη μακρινή νότιο Γερμανία π ιο κοντά στη Ρωσία, σ τη ν Α νατολική Π ρωσσία . Έ χο υ μ ε εδώ μια πάρα πολύ διδακτική ?χπτομερειακή έρευνα, που δεν μπόρεσε καθόλου να την αξιοπ ο ιήσ ει ο τόσο απ α ιτητι­κός, ως προς τη λεπτομερειακή ανάλυση, κ. Μ πουλγκάκοφ. «Μ ια σ ύγκρισ η των σ το ιχείω ν γ ια την πραγματική παραγω γι­κότητα του μεγάλου και του μικρού νοικοκυριού - γράφει ο κ.Μ πουλγκάκοφ - δεν μπορεί να λύσει το ζήτημα της τεχν ικής υπεροχής του ενός ή του άλλου νοικοκυριού, γ ιατί τα συγκρι- νόμενα νο ικοκ υριά μπορεί να βρ ίσκονται κάτω από διαφορετι­κές ο ικονομ ικές συνθήκες. Τέτια σ το ιχεία , σ την καλύτερη πε­ρίπτω ση , μπορούν να προσφέρουν μια αντικειμενική επιβε­βαίωση του αρνητικού εκείνου συμπεράσματος, ότι η μεγάλη παραγω γή ό χ ι μόνο θεω ρητικά, αλλά κάτω από ορισμένες συν­θήκες και πρακτικά, δεν έχει τεχνική υπεροχή απέναντι στη μ ι­κρή παραγω γή. Τ έτιες συγκρίσ εις βρίσκει κανείς ό χ ι λ ίγες σ την ο ικονομ ική φ ιλολογία , και πάντω ς είναι αρκετές γ ια να υποσκάψουν την π ίστη του αναγνώ στη, του μη προκατειλημμέ­νου και απαλλαγμένου από προλήψ εις, σ την υπεροχή της μεγά­λης παραγω γής γενικά» (I, 57-58). Κ αι στη σημείωση αναφέρο- νται δυο παραδείγματα. Το πρώτο παράδειγμα είναι η ίδ ια εκεί­νη εργα σία του Α ουχάγκεν - που σύγκρινε όλο-όλο δυο νο ικο ­κυριά του Αννόβερου, το ένα με 4,6 και το άλλο με 26,5 h a - - απ’ αυτήν παρέθεσαν περ ικοπές και ο Κ άουτσκι στο' «A grarfra­ge» (S. I l l ) κα ι ο Χ ερτς (S. 69, ρωσ. μετ. 166). Σ την περίπτω ση αυτή το μικρό νο ικοκυριό παρουσιάζει π ιο μεγάλες σοδειές, και ο Α ουχάγκεν καθόρισε ότι η αποδοτικότητά του σε ε ισ όδη­μα είναι ανώτερη σε σ χέσ η με το μεγάλο νοικοκυριό, ο Κάου- τσ κι όμως έδειξε κιόλας πως αυτή η ανώτερη αποδοτικότητα σε εισόδημα είναι αποτέλεσμα υποκατανάλωσης. Αυτό ο Χ ερτς προσπάθησε να το αναιρέσει, αλλά ε ίχε την ίδ ια επιτυχία που έχει συνήθως. Κ αι μια και η εργασία του Χ ερτς έχει τώρα με­ταφραστεί στα ρωσικά, ενώ η απάντηση του Κ άουτσκι στον Χ ερτς δεν ε ίνα ι γνω στή στη Ρωσία, θα δόσουμε με λ ίγα λόγια το περ ιεχόμενο αυτής της απάντησης (από το άρθρο που ανα­φέραμε π ιο πάνω και που δημοσιεύτηκε στο «Neue Z eit»). Ο

69

Χ ερτς, από συνήθεια, διαστρέβλω σε το επιχε ίρημ α του Κάου- τσ κι, ά γ ο ν τ α ς ότι ο Κ άουτσκι αναφέρθηκε τάχα μόνο στα έξο­δα που κάνει ο μεγάλος νο ικοκύρης γ ια τη συντήρηση του γιου του σ το γυμνάσιο. Στην πραγματικότητα όμως ο Κ άουτσκι ήθε­λε απλώ ς να χαρακ τηρ ίσει μ’ αυτό το επίπεδο ζω ής, κι αν ο Χ ερτς παρέθετε όλο τον προϋπολογισμό των συγκρινόμενω ν ο ι­κογενειώ ν (και οι δυο ε ίνα ι πενταμελείς), θα ε ίχε τα παρακάτω ποσά: γ ια το μικρό - 1.158,40 μάρκα, γ ια το μεγάλο - 2.739,25. Το μικρό νο ικοκυριό , αν ε ίχ ε το ιδιο επίπεδο ζω ής με το μεγά­λο, θα α ποδειχνόταν λιγότερο αποδοτικό σε εισόδημα. Σύμφωνα με τον υπολογισμό του Α ουχάγκεν, το εισόδημα του μικρού νο ικοκυριού φτάνει τα 1.806 μάρκα, δηλ. τα 5,45% πάνω στο κεφάλαιο (33.651 μάρκα), ενώ του μεγάλου - τα 2.720 μάρκα, δηλ. τα 1,82% πάνω στο κεφάλαιο (149.559 μάρκα). Α φαιρέστε τα όσα δεν καταναλώ νει το μικρό νοικοκυριό, και το εισόδημά του θα είνα ι 258 μάρκα, δηλ. 0,80%! Κ ι αυτό με μια δυσανάλογα περ ισ σότερη εργασία: στο μικρό που έχει 4,6 εκτάρια δουλεύ­ουν 3, δηλ. ένας σε 1,5 εκτάριο, στο μεγάλο που έχει 26,5 εκτά­ρ ια δουλεύουν 11, δηλ. 1 σε 2,4 εκτάρια (πρβλ. Χ ερτς, S. 75, ρωσ. μετ. 179). Δε μιλάμε εδώ για το περ ιστατικό , που πολύ σω­στά διακωμώδησε ο Κ άουτσκι, ότι ο δήθεν σ οσ ια λ ισ τή ς Χερτς πα ρομοιάζει τη δουλιά των παιδιώ ν του σύγχρονου αγρότη με το μάζεμα σταχυώ ν από τη Ρουθ!37 Ό σ ο γ ια τον κ.Μ πουλγκά- κοφ, αυτός περ ιορ ίσ τηκ ε απλώς στο ν’ ανακοινώ σει σ το ιχε ία γ ια τ ις σ οδειές και ¿εν έβγα?χ τσιμουδιά γ ια το επίπεδο ζω ής του μικρού και του μεγάλου νοικοκύρη.

« Έ ν α άλλο παράδειγμα - σ υνεχίζε ι ο οπαδός αυτός της λε­πτομερειακής ανάλυσης - βρίσκουμε σ τη νεότατη έρευνα του Karl K law ki «U eber K onkurrenzfähigkeit des landwirtschaftlic­hen Kleinbetriebs» (στη «Thiel’s Landwirtschaftliche Jah rbüc­her», 1899, H eft 3-4)Φ. Η σ ύγκρισ ή του αφορά την Α νατολική Π ρω σσία . Ο συγγραφέας σ υγκρίνει τέσσερα νοικοκυριά από κάθε κα τηγορία - μεγάλα μεσαία και μικρά. Χ αρακτηριστικό της σ ύγκρ ισ ης αυτής είνα ι, πρώτο, ότι τα έσοδα και τα έξοδα εκφράζονται σε χρήμα, και δεύτερο, ότι ο συγγραφέας μετατρέ­πει σε χρή μ α και προσθέτει σ τα έξοδα την αξία της εργα τικής δύναμης στο μικρό νοικοκυριό , όπου η δύναμη αυτή δεν αγο­ράζεται- γ ια το σκοπό μας ένα τέτιος τρόπος ενέργειας μάλλον δεν είνα ι σω στός» (sic! Ο κ. Μ πουλγκάκοφ ξεχνάει να προσθέ­

• Καρλ Κλάθκι «Σχετικά με την ικανότητα συναγωνισμού της μικρής αγροτικής παραγωγής» (στην «Αγροτική επετηρίδα του Τιλ». 1899. τεύχος 3-4) Η Σύντ

70

σει πως ο Κΐ8\ν1α μετατρέπει σε χρήμα την αξία της εργασίας σ ’ όλα τα νο ικοκυριά , - εκτιμώ ντας προκαταβολικά π ιο φτηνά την εργα σία στο μ ικρό νοικοκυριό!)· «ωστόσο έχουμε...». Α κο­λουθεί ένας π ίνακας από τον οποίο θα αναφέρουμε τώρα μόνο το συμπέρασμα: το μέσο καθαρό κέρδος από 1 μόργκεν (= ‘/4 του εκτάριού) στο μεγάλο νο ικοκυριό είναι 10 μάρκα, στο με­σαίο - 18, στο μικρό - 12. «Μ εγαλύτερη αποδοτικότητα σε ε ι­σ όδημα, - συμπερα ίνει ο κ.Μ πουλγκάκοφ, - δ ιακρίνει εδώ το μεσαίο νο ικοκ υριό ακολουθεί το μικρό και έπειτα το μεγάλο, που με τον τρόπο αυτό έρχεται τελευταίο»

Ε πίτηδες παραθέσαμε στο ακέραιο όλα όσα λέει ο κ .Μ πουλ­γκάκοφ για τη σύγκρισ η των μεγάλων και των μικρών νο ικοκυ­ριών. Κ αι τώρα ας εξετάσουμε τι α ποδείχνει η ενδιαφέρουσα εργα σία του Κΐ8\ν1α, που σε 120 ολ όκληρες σ ελίδες περιγράφει 12 τυπικά νο ικοκ υριά που βρ ίσκονται κάτω από τις ίδ ιες συν­θήκες. Θ α αναφέρουμε σ τη ν αρχή τα γενικά σ το ιχε ία γ ια τα νο ικοκυριά , και γ ια οικονομ ία χώ ρου και γ ια να έχουν τα συ­μπεράσματα πιο παραστατικό χαρακτήρα θα περιοριστούμε στους μέσους όρους των σ το ιχείω ν γ ια το μεγάλο, το μεσαίο και το μικρό νο ικοκ υριό (το μέσο μέγεθος τους = 358· 50 και 5 εκτάρια).

Σαν να επιβεβαιώ νονται ολοκληρω τικά όλα τα συμπεράσμα­τα του κ. Μ πουλγκάκοφ από την εργα σία του Κίβννίά: με την ελάττω ση των διαστάσεω ν του νο ικοκυριού αυξάνει τόσο το ακαθάριστο ε ισ όδημα όσο και το εισ όδημα από την πούληση

* β=όταν δεν υπολογίζουμε σε χρήμα την αξία της εργατικής δύναμης του νοικοκύρη και της οικογένειάς του· 6=όταν την υπολογίζουμε σε χρήμα.

71

των προϊόντω ν που παράγονται με υπολογισμό κατά ένα μόρ- γκεν! Ν ομίζουμε ότι με τ ις μεθόδους που χρη σ ιμ οπο ιεί ο Klaw- ki - και ο ι μέθοδοι αυτές είνα ι πολύ διαδομένες, και, στα ου­σ ιασ τ ικά γνω ρίσματά τους, κοινές γ ια όλους τους αστούς και μικροαστούς οικονομ ολόγους - σ ’ όλες ή σ χεδόν σ ’ όλες τις περ ιπτώ σ εις θα προκύψ ει υπεροχή της μ ικρής γεωργίας. Γ ι’ αυ­τό o)j \ η ουσία του ζητήματος, που δεν την αντιλήφ θηκα ν καθό­λου ο ι Β οροσίλοφ , βρίσκεται στην ανάλυση αυτών των μεθόδων, και ακριβώ ς γΓ αυτό η μερικότερη έρευνα του Klawki παρου­σ ιάζει τεράσ τιο γενικό ενδιαφέρον.

Α ς αρχίσ ουμ ε από τις σοδειές. Α ποδείχνετα ι ότι ο ι σοδειές τη ς τεράσ τιας πλειοψ ηφ ίας των δημητριακώ ν μειώνονται κατά τρόπο κανονικό και σε πολύ σ ημαντικό βαθμό, καθώς προχω ­ρούμε από τα μεγάλα προς τα μικρά νοικοκυριά. Π αράγεται (σε μετρικούς σ τατήρες από ένα μόργκεν) στάρι: 8,7 - 7,3 - 6,4- σ ί­καλη: 9,9 - 8,7 - 7,7- κριθάρι: 9,4 - 7,1 - 6,5' βρώμη: 8,5 - 8,7 - 8,0· μπιζέλια: 8,0 - 7,7 - 9,2 * πατάτα: 63 - 55 - 42· κτηνοτροφι- κά τεύτλα: 190 - 156 - 117. Μ ονάχα λ ινάρι, που τα μεγάλα νο ι­κοκυριά δε σπέρνουν καθόλου, τα μικρά νο ικοκυριά (τα 3 από τα 4) παράγουν περ ισ σότερο από τα μεσαία' (2 από τα 4), και συγκεκριμένα 6,2 «Stein» (= 18'/2 φούντια) έναντι 5,5.

Σε τ ι οφείλεται τώρα η π ιο υψηλή στρεμματική απόδοση στα μεγάλα νο ικοκυριά ; Ο Klawki αποδίδει αποφασιστική σημασία σ τις παρακάτω τέσσ ερις αιτίες: 1) στα χω ράφια των μικρών νοικοκυρέω ν δεν υπάρχει σ χεδόν καθόλου σύστημα αποξήραν­σ ης, και όταν ακόμα υπάρχει τους σω λήνες τους τοποθετούν οι ίδ ιο ι ο ι νο ικοκυρέοι και τους τοποθετούν άσχημα· 2) ο ι μικροί νο ικοκυρέοι δεν οργώ νουν αρκετά βαθιά τη γη - είνα ι αδύνατα τα άλογά τους· 3) τα κερασφόρα ζώα των μικρών νοικοκυρέω ν δεν έχουν σ τις περ ισ σότερες περ ιπτώ σεις αρκετή τροφή· 4) η παραγω γή κοπριάς στους μικρούς νοικοκυρέους είνα ι π ιο αδύ­νατη: η καλαμ ιά τω ν σ ιτηρώ ν τους είνα ι π ιο κοντή , το πε­ρ ισ σότερο άχυ ρο πη γα ίνει γ ια τροφή των ζώων (δηλαδή και πά λι έχουμε χειροτέρευσ η της πο ιότητας της ζω οτροφής) και χρ η σ ιμ ο π ο ιε ίτα ι λ ιγότερο άχυρο γ ια στρωμνή των ζώων.

Ώ σ τ ε τα ζώα του μ ικρού νοικοκύρη είνα ι π ιο αδύνατα, χ ε ι­ρ ότερης πο ιότητας και είνα ι χε ιρότερη η σ υντήρησή τους. Το γεγονός αυτό μας εξηγεί το φαινόμενο, το τόσ ο παράξενο και που περ ισ σότερο απ’ όλα χτυπάει στο μάτι, ότι στα μεγάλα νο ι­κοκυριά , αν και η σ τρεμματική απόδοση είνα ι π ιο υψηλή, το

* Σπέρνεται μόνο στα δυο νοικοκυριά από τα 4 στα μεγάλα και στα μεσαία νοικοκυριά από τα 4 τα 3 σπέρνουν μπιζέλια

72

γεω ργικό ε ισ όδημα κατά μόργκεν είναι, σύμφωνα με τον υπο­λογισμό του Κίβ^νΐό, μ ικρότερο α π’ ό ,τι στα μεσαία και στα μι­κρά νοικοκυριά . Τ ο ζήτημα ε ίναι ότι ο Κίβννίίί εξαιρεί την τροφή των ζώων και δεν την υπολογίζει ούτε στα έσοδα ούτε στα έξο­δα. Έ τ σ ι εξισώ νεται τεχνητά και παραποιημένα εκείνο που σ την πραγμ ατικότητα δημ ιουργεί μια ουσιαστική διαφορά ανά­μεσα στα μεγάλα και στα μικρά νοικοκυριά, διαφορά που δεν ε ίνα ι προς όφελος των τελευταίων. Μ ε μια τέτια μέθοδο υπολο­γισμού το μεγάλο νο ικοκυριό αποδείχνεται λ ιγότερο αποδοτι­κό σε εισ όδημα για το λόγο ότι μεγάλο μέρος της κ α λλ ιεργή σι­μης έκτασ ης το διαθέτει γ ια την παραγω γή ζω οτροφών (α,ν και κατά μονάδα έκτασ ης σ υντηρεί πολύ λιγότερα ζώα απ’ ό ,τι το μ ικρό) ενώ το μ ικρό νο ικοκυριό «βολεύεται» χρησιμοποιώ ντας το άχυρο γ ια τροφή των ζώων. Η «υπεροχή» της μ ικρής γεωρ­γία ς βρ ίσκεται, συνεπώς, σ το γεγονός ότι συμπεριφέρεται λη­στρικά κα ι προς τη γη (χειρότερα λιπάσματα) και προς τα ζώα (χειρότερη τροφή). Ε ίναι αυτονόητο ότι μια τέτια σ ύγκριση του βαθμού απ οδοτικότητας σε εισόδημα των διαφορετικών ν οικοκυριώ ν δεν έχει καμιά επισ τημονική αξία.*

Παρακάτω. Ανάμεσα σ τις α ιτ ίες που κάνουν ώστε στα μεγά­λα νο ικοκυριά η μέση σ τρεμματική απόδοση να είνα ι ανώτερη πρέπει ν’ αναφέρουμε το γεγονός ότι στα νοικοκυριά αυτά π ιο συχνά (και μάλιστα, κατά τα φαινόμενα, σ χεδόν αποκλειστικά) εφαρμόζεται η λ ίπανσ η του εδάφους με μάργα38, χρ η σ ιμ οπο ι­ούνται περ ισ σότερα χημ ικ ά λ ιπάσματα (ξοδεύονται σ ε 1 μόρ­γκεν 0,81 μάρκα - 0,38 - 0,43) και ΚτβΛίΐίηβπηϊηβΙ** (στα μεγά­λα 2 μάρκα στο μόργκεν, στα υπόλοιπα μηδέν). «Τα αγροτικά μας νο ικοκυριά - λέει ο Κίβννίά, που περιλαβαίνει στα μεγάλα αγροτικά νο ικοκ υριά και τα μεσαία - δεν ξοδεύουν τίποτα για ΚΓβΑϊυΐΐβπηϊηβΙ. Δ ύσκολα ενδίδουν σ την πρόοδο και πολύ τσ ιγκουνεύοντα ι να ξοδέψ ουν μετρητά» (461). Τα μεγάλα νο ι­

* Πρέπει να σημειωθεί πως μια τέτια παραποιημένη εξίσωση δυο κατάδηλα άνισων μεγεθών στο μικρό και στο μεγάλο νοικοκυριό δεν παρατηρείται μόνο σε διάφορες μονογραφίες, αλλά και σ ’ ένα σωρό στοιχεία της σύγχρονης αγροτικής στατιστικής. Τόσο η γαλλική όσο και η γερμανική στατιστική χρησιμοποιούν το «μέσο» ζωντανό θάρος, τη «μέση» τιμή ενός ζώου σε όλα χωρίς εξαίρεση τα νοικοκυριά. Και μάλιστα η γερμανική στατιστική καθορίζει, μ’ αυτή τη μέθοδο, τη συνολική αξία όλου του αριθμού των ζώων στις διάφορες ομάδες νοικοκυρέων (σύμφωνα με την έκταση του εδάφους), ενώ ταυτόχρονα διατυπώνεται η επιφύλαξη, ότι η υπόθεση πως είναι ίση η αξία κατά κεφαλή ζώου στα διάφορα νοικοκυριά «δεν ανταποκρίνεται την πραγματικότητα» (8. 35).

· · -συμπυκνωμένες ζωοτροφές Η Σύντ

73

κοκυριά στέκονται π ιο ψ ηλά και ως προς το σύστημα κα λλ ιέρ­γειας: βελτιωμένη αμειψ ισπορά συναντούμε και στα 4 μεγάλα νο ικοκυριά , στα 3 μεσαία (στο ένα - την παλιά τριμερή αμειψ ι­σπορά) και μόνο σ ’ ένα μικρό (στα 3 - τριμερή αμειψ ισπορά). Τ έλος, τα μεγάλα νο ικοκυριά έχουν πολύ περ ισ σότερες μηχα­νές. Ε ίναι αλήθεια πως ο ίδ ιος ο Κίβννία είνα ι της γνώ μης ότι οι μηχανές δεν έχουν κα ι πολύ μεγάλη σημασία. Εμείς όμως δε θα περ ιορ ισ τούμε στη «γνώμη» του, αλλά θα πάρουμε αποσπάσμα- τα από σ το ιχε ία του. Τα ακόλουθα οχτώ είδη μηχανώ ν - ατμο­κ ίνητες α λω νιστικές μηχανές, ιπποκίνητες αλω νιστικές μ ηχα­νές, σ ποροκάθα ριστή ρια , σ ποροδια λογείς, γραμμικές σ παρτι­κές μηχανές, μηχανές γ ια το σ κόρπισ μα της κοπριάς, ιπποκί- νητες τσουγκράνες και μηχανές κυλ ινδρ ίσ ματος39 - κατανέμο- ντα ι ανάμεσα σ τα περιγραφόμενα νο ικοκυριά ως εξής: τα 4 με­γάλ α έχουν 29 (συμπεριλαμβανομένης και 1 ατμ οκίνητης - της αλ ω νιστ ικής μηχανής), τα 4 μεσαία - 11 (καμιά ατμοκίνητη), τα 4 μ ικρά - 1 μηχανή (ιπ ποκίνητη αλω νιστική μηχανή). Φ υσι­κά, καμιά «γνώμη» κανενός θαυμαστή του αγροτικού νο ικοκυ­ριού δεν μπορεί να μας αναγκάσει να πιστεύουμε ότι μηχανές, όπω ς ε ίνα ι τα σ ποροκαθα ριστή ρια , ο ι γραμμικές σ παρτικές μη­χανές, ο ι μ ηχανές κυλ ινδρ ίσ ματος κλπ., μπορεί να μην έχουν επίδραση στη στρεμματική απόδοση. Εδώ μάλιστα έχουμε σ το ιχε ία σ χετικά με τον αριθμό των μηχανώ ν που κατέχονται από κά ποιους νο ικοκυρέους, σε διάκριση από τα εκτενή σ το ι­χε ία της γερμ ανικής σ τατισ τική ς, που κατέγραψ ε μόνο τις πε­ριπτώ σεις χρη σ ιμ ο π ο ίη σ η ς μηχανώ ν από τα νοικοκυριά , αδιά­φ ορο αν ε ίνα ι δικές τους ή ξένες. Ε ίναι ολοφάνερο ότι μια τέ- τ ια καταγραφή μειώνει επ ίσ ης την υπεροχή του μεγάλου νο ικο ­κυριού κα ι σ υγκαλύπτει τις παρακάτω μορφές «δανεισμού» μη­χανώ ν που περ ιγράφει ο Κίβννία: «Ο μεγάλος νο ικοκύρης δανεί­ζει πρόθυμα σ τον μικρό τον κύλινδρό του, την ιπποκίνητη τσ ουγκράνα του και το σποροκαθα ριστή ριό του, όταν αυτός του υποσ χεθεί ό τι θα του διαθέσει σε αντάλλαγμα θερ ισ τή στην εποχή τη ς φούριας» (443). Επομένως, ο ι ορισμένες αυτές περ ι­πτώ σεις - που εξάλλου ε ίναι, όπως δείξαμε, εξα ιρετικά σπάνιες- χρη σ ιμ ο π ο ίη σ η ς μηχανώ ν σ το μικρό νο ικοκυριό αποτελούν μ ια παραλλαγμένη μορφή α π όκτησ ης εργα τικής δύναμης.

Π άμε παρακάτω . Μ ια άλλη περίπτω ση παραποιημένης εξ ί­σω σης δυο κατάδηλα άνισω ν μεγεθών αποτελεί η μέθοδος του Κίβλνΐϋ να θεωρεί ίσ η την τιμή πούλησης των προϊόντω ν σε όλες τ ις κα τηγορίες των νοικοκυριώ ν. Α ντί να πα ίρνει γ ια βά­ση των υπολογισμώ ν του πραγματικές περιπτώ σεις πούλησης, πα ίρνει γ ια βάση μια υπόθεση, που ο ίδ ιος τονίζε ι ότι δεν είναι

74

σ ω στή. Ο ι αγρότες πουλάνε σ τις περισσότερες περιπτώ σεις τα σ ιτηρά τους επί τόπου και ο ι έμποροι σ τις μικρές πόλεις κατε­βάζουν πάρα πολύ τις τιμές. «Τα μεγάλα αγροκτήματα βρ ίσ κ ο­νται α π’ αυτή την άποψη σε καλύτερη θέση, γ ιατί μπορούν να σ τέλνουν μονομιάς μεγάλες παρτίδες στο κέντρο της επαρχίας. Α π’ αυτό το γεγονός κερδίζουν συνήθως 20-30 πφένιγκ πε­ρ ισ σότερα κατά μετρικό στατήρα απ’ ό ,τι από την πούληση σ τις μικρές πόλεις» (373). Ο ι μεγάλοι νοικοκυρέοι ξέρουν να εκτιμούν καλύτερα την αξία που έχουν τα σ ιτηρά τους (451)· τα πουλάνε με το ζύγι και ό χ ι με τον τενεκέ, όπως τα πουλάνε οι αγρότες, πράγμα που τους ζημιώνει. Ε πίσης ο ι μεγάλοι νοικο- κυρέοι πουλάνε με ζύγι κα ι τα ζώα τους, ενώ από τους αγρότες τα αγοράζουν απλώς με εκτίμηση που γ ίνετα ι με το μάτι. Η πούληση γάλακτος και γαλακτοκομικώ ν προϊόντω ν είνα ι επ ί­σης καλύτερα οργανωμένη στους μεγάλους νοικοκυρέους, γ ιατί αυτοί μπορούν να στέλνουν το γάλα σ την πόλη και να εξασφα­λίζουν μεγαλύτερες τιμές απ’ ό ,τ ι ο ι μεσαίοι νοικοκυρέοι, που το κάνουν βούτυρο και το πουλάνε στους εμπόρους. Μ ε τη σ ει­ρά τους ο ι μ εσ αίο ι νο ικοκυρέοι κάνουν καλύτερο βούτυρο από τους μικρούς (χρη σ ιμ οπο ίη σ η κορφολόγων, καθημερινή παρα­γωγή κλπ.) που παίρνουν 5-10 πφένιγκ λ ιγότερα σ το φούντι. Τα ζώα που τρέφουν γ ια πούληση ο ι μικροί νο ικοκυρέοι ε ίνα ι υπο­χρεω μένοι να τα πουλήσουν νω ρίτερα (λ ιγότερο θρεμμένα και αναπτυγμένα) α π’ ό ,τι τα πουλάνε ο ι μεσαίοι γ ια τί δεν τους φτάνουν ο ι ζω οτροφές (444). Ό λ α αυτά τα πλεονεκτήματα - που στο σύνολό τους δεν είνα ι καθόλου, μα καθόλου επουσιώ­δη - του μεγάλου νοικοκυριού σαν πουλητή σ τη ν αγορά, ο Klawki σ τη μονογραφία του τα βγάζει από το λογαριασμό, όπως ο ι θεω ρητικο ί που είνα ι οπαδοί του μικρού νο ικοκυριού απορρίπτουν αυτό το γεγονός, και υποστηρίζουν ότι ε ίνα ι ¿ava­ro να καλυτερεύσει η κατάστασή του με τους συνεταιρισμούς. Δε θέλουμε να μπερδεύουμε την πραγματικότητα του κα πιταλ ι­σμού με τ ις δυνατότητες ενός μ ικροαστικού - συνεταιρ ισ τικού παραδείσου: πιο κάτω θα παραθέσουμε στοιχεία που δείχνουν πο ιος έχε ι σ τη ν πραγμ ατικότητα μεγαλύτερα οφέλη από τους συνεταιρισμούς.

Π ρέπει να σημειω θεί πως ο Klawki «δεν υπολογίζει» στο μ ι­κρό και στο μεσαίο νο ικοκυριό τη δουλιά του ίδιου του ν ο ικο ­κύρη γ ια τη ν απ οξήρανση του εδάφους, γ ια τις κάθε λογής επ ι­σκευές («οι αγρότες δουλεύουν μόνοι τους») κλπ. Αυτό το «πλεονέκτημα» του μ ικρού νοικοκύρη ο σ οσ ια λ ισ τή ς το ονο­μάζει U eberarbe it, υπερεργασία, υπέρμετρη εργασία , ενώ ο αστός ο ικ ονομ ολόγος το ονομάζει μια από τις ωφέλιμες («για

75

την κοινωνία»'.) πλευρές του νοικοκυριού του αγρότη . Π ρέπει να σημειω θεί επ ίσ ης ότι, κατά τα λεγάμενα του Κΐ3\ν1ο, στα με­σ αία νο ικοκυριά οι μισθω τοί εργάτες έχουν καλύτερη πληρωμή και τροφή α π’ ό ,τι στα μεγάλα, αλλά και δουλεύουν πιο εντατι­κά: το «παράδειγμα» του αφεντικού τους που παρακινεί να δεί­χνουν «μεγαλύτερη εργατικότητα και επιμέλεια» (465). Τώρα ποιος α π’ αυτούς τους δυο 'κεφαλαιοκράτες νοικοκυρέους, ο τσ ιφ λικάς ή ο «αδελφός του» ο αγρότης ξεζουμίζει περ ισ σότε­ρη εργα σία από τον εργάτη έναντι μιας δοσμένης πληρω μής - αυτό το ζήτη μα ο Κίπννία δεν προσπαθεί να το καθορίσει. ΓΥ αυτό θα περ ιορ ιστούμε ν ’ αναφέρουμε, ότι τα έξοδα γ ια την ασ φ άλιση των εργατών από τα ατυχήματα και γ ια τα γηρατειά αποτελούν γ ια το μεγάλο νοικοκύρη 0,29 μάρκα στο μόργκεν, γ ια το μεσαίο 0,13 μάρκα (ο μ ικροκτηματίας και στο ζήτημα αυτό έχει το πλεονέκτημα ότι δεν ασφαλίζεται ο ίδ ιο ς καθόλου, προς μεγάλο, εννοείτα ι, «όφελος της κοινωνίας» των κεφαλαιο­κρατών και τσιφλικάδων), και θ ’ αναφέρουμε ύστερα ένα παρά­δειγμα που μας προσφέρει ο ρωσικός αγροτικός καπιταλισμός. ’Ο πο ιος διάβασε το β ιβλίο του Σα χοβσ κόι «Π λανόδια γεω ργι­κά επαγγέλματα» - θα θυμάται ίσως την εξής χαρακ τηριστική πα ρατήρηση: οι αγρότες κά τοχοι χούτορ και οι γερμανοί άποικο ι (στο νότο) πα ίρνουν «διαλεκτούς» εργάτες, τους πλη­ρώνουν 15-20% πιο ακριβά απ’ ό ,τι οι μεγάλοι νο ικοκυρέοι, και ξεζουμίζουν από τους εργάτες αυτούς 50% περισσότερη εργα­σ ία. Αυτά μας έλεγε ο κ. Σ α χοβσ κόι το 1896, και φέτος διαβά­ζουμε λ .χ. σ τη ν «Τ οργκόβο-Π ρομίσλενναγια Γκαζέτα»41 την παρακάτω πληροφ ορία από την Κ αχόβκα: «... Ο ι αγρότες και ο ι κά τοχοι χούτορ πλήρω σαν όπω ς συνήθως, πιο ακριβά (απ’ ό ,τ ι πλήρω σ αν τα μεγάλα τσ ιφ λίκ ια τους μισθωτούς εργάτες), γ ιατί ζητά νε εργάτες καλύτερους και μεγαλύτερης αντοχής» (αρ. φύλλου 109, 1901, 16 του Μ άη). Ε ίναι πολύ απίθανο, ότι παρόμοια φαινόμενα είναι χαρακ τηρ ιστ ικά μόνο γ ια τη Ρωσία.

Στον π ιο πάνω πίνακα ο αναγνώ στης θα πρόσεξε δυο μεθό­δους υπολογισμού: στη μια περίπτω ση συμπεριλαθαίνεται σε χρήμα η αξία τη ς εργα τικής δύναμης του νοικοκύρη, σ την άλ­λη όχι. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ έχει τη γνώμη ότι η μέθοδος συνυ- πολογισ μού αυτής της αξίας «μάλλον δεν είναι σωστή». Εν­νοείτα ι, πως θα ήταν ασύγκριτα π ιο σω στό να σ τη ρ ιχτεί κανείς σ ’ ένα ακριβή προϋπολογισμ ό των εξόδων σε είδος και χρήμα τόσο των νοικοκυρέω ν όσο και των εργατών γης, μια όμως και δεν υπάρχουν τέτια σ το ιχεία , πρέπει αναπόφευκτα να καθορι­στούν κατά προσέγγιση τα χρηματικά έξοδα κάθε οικογένειας. Κ αι είνα ι τώρα εξαιρετικά ενδιαφέρον να δούμε, πώς κάνει αυ­

76

τόν τον κατά προσ έγγισ η υπολογισμό ο Κίβλνίςΐ. Ο ι μεγάλοι νοικοκυρέοι, εννοείτα ι, δε δουλεύουν ο ι ίδ ιο ι προσωπικά: έχουν μάλιστα και ε ιδικούς διαχειρ ιστές που τους πληρώνουν γ ια να ασκούν όλη τη δουλιά τη ς διεύθυνσης και επ ίβλεψ ης (από τα τέσσερα κτήματα τα τρ ία έχουν διαχειρ ιστή , το ένα δεν έχει" το τελευταίο αυτό κτήμα με 125 Ιιβ ο Κ^λνίά έχε ι τη γνώ ­μη ότι θα ήταν π ιο σ ω στό να ονομάζεται μεγάλο αγρόκτημα γεωργού). Γ ια τους ιδ ιοκτήτες των δυο μεγάλων αγροκτημάτων ο Κίβν/ΐά «βάζει» σ τον καθένα 2.000 μάρκα το χρόνο «για τον κόπο» τους (στο πρώτο αγρόκτημα ο κόπος αυτός ε ίνα ι λ .χ . η επίσκεψη που κάνει το αφεντικό φεύγοντας από το κύριο κτήμα του μια φορά το μήνα γ ια μερικές μέρες, γ ια να ελέγξει το δια­χε ιρ ισ τή ). Γ ια τον κάτοχο των 125 Ιιβ (ο πρώ τος έχε ι 513 Ιιβ) «βάζει» μόνο 1.900 μάρκα για τη δουλιά του ίδιου του νοικοκύ­ρη και των τρ ιώ ν γιω ν του. Δεν είνα ι μήπως «φυσικό» πως, όταν είνα ι μικρότερη η έκταση γης, πρέπει «να βολεύεται» με μικρότερο προϋπολογισμό; Γ ια τους μεσαίους νοικοκυρέους ο Κίβλνΐϋ βάζει μόνο από 1.200-1.716 μάρκα γ ια όλη τη δουλιά του άντρα κα ι της γυναίκας του, και σε τρεις περιπτώ σεις, - επ ίσ ης γ ια τη δουλιά των πα ιδιώ ν τους. Γ ια τους μικρούς νοι- κοκυρέους βάζει από 800-1.000 μάρκα για τη δουλιά 4-5 (βίο!) ατόμων, δηλ. λ ίγο περ ισ σότερο (αν ε ίνα ι περ ισσότερο) απ’ ό ,τι πα ίρνει ένας εργά της γης, ένας ίνστμαν*, που μαζί με την οικο- γένειά του κερδίζει όλο-όλο 800-900 μάρκα. Ώ σ τ ε εδώ γ ίνεται ένα ακόμα μεγάλο βήμα προς τα μπρος: πρώτα εξισώ νονταν δυο ολοφάνερα άνισα πράγματα, τώρα δηλώνεται ότι το επίπε­δο ζω ής δεν μπορε'ι παρά να κατεβαίνει καθώς προχω ρούμε από το μεγάλο νο ικοκυριό προς το μικρό. Αυτό όμως σ ημαίνει ν ’ αναγνω ρίζεται προκαταβολικά το γεγονός ότι ο κα πιταλισμός χειροτερεύει τη θέση του μ ικρού αγρότη, γεγονός που δήθεν α να ιρείτα ι με τους υπολογισμούς σ χετικά με το μέγεθος του «καθαρού κέρδους»!

Α ν όμως με τη μείωση τη ς έκτασ ης του νο ικοκυριού μειώνε­ται, σύμφω να με την υπόθεση του συγγραφέα, το χρηματικό ε ι­σόδημα, η ελάττω ση της κατανάλω σης μπορεί ν ’ αποδειχτε ί με άμεσα σ το ιχεία . Το ποσό των αγροτικώ ν προϊόντω ν που κατα­ναλώ νονται μέσα τα πλα ίσ ια του νοικοκυριού από κάθε άτομο (υπολογίζοντας ότι δυο πα ιδιά ισοδυναμούν μ’ έναν μεγάλο)

• -κατηγορία εργατών γης που κάθονται μόνιμα σ' ένα κτήμα και αναλαβαί­νουν την υποχρέωση να πουλάνε την εργατική τους δύναμη μόνο στον ιδιοκτήτη αυτού του κτήματος Σημ μετ

77

ανέρχετα ι σε αξία: γ ια τον μεγάλο νοικοκύρη σε 227 μάρκα (μέσος όρος από δυο αριθμούς), γ ια τον μεσαίο σε 218 μάρκα (μέσος όρος από τέσσ ερις αριθμούς), γ ια το μικρό σε 135 (sic!) μάρκα (μέσος όρος από 4 αριθμούς). Εκτός α π’ αυτό, όσο μεγα­λύτερο είνα ι το νο ικοκυριό τόσο περ ισ σότερα προϊόντα δια­τροφ ής αγοράζονται (S. 453). Κ αι ο ίδ ιος ο Klawki πα ρατήρη­σε πως εδώ επιβάλλεται να τεθεί ζήτημα για την U nterkonsu- m ption (υποκατανάλω ση), που την αρνιόταν ο κ. Μ πουλγκά- κοφ και που προτίμησ ε εδώ να την αποσιωπήσει, αποδείχνοντας έτσ ι πως είνα ι μεγαλύτερος ακόμα απολογητής από τον Klaw­ki. Ο Klawki όμως προσπαθεί να μειώσει τη σ ημασία αυτού του γεγονότος. «Αν υπάρχει ή ό χ ι ορ ισ μένη υποκατανάλω ση στους μ ικρούς νο ικοκυρέους - λέει - αυτό δεν μπορούμε να το υπο­σ τηρίξουμε, νομίζουμε όμως πως αυτό είνα ι πιθανό ως προς το μ ικρό νο ικοκ υριό IV» (97 μάρκα στο άτομο). «Γεγονός είναι πως ο ι μικροί αγρότες ζουν πολύ οικονομ ικά (!) και πουλάνε πολλά πράγματα που τα στερούν από τον εαυτό τους, όπως θα λέγαμε, από την μπουκιά τους» (sich sozusagen vom M unde ab­sparen)*. Γ ίνετα ι προσπάθεια v’ αποδειχθεί ότι το γεγονός αυτό δεν καταργεί την υψ ηλότερη «παραγω γικότητα» του μικρού ν ο ικοκυριού: αν ανεβάσουμε την κατανάλω ση στα 170 μάρκα - ποσ ό υπεραρκετό (γ ια τον «μικρότερο αδελφό», ό χ ι όμως και γ ια τον κεφαλαιοκράτη-γεω ργό, όπω ς βλέπουμε), τότε βγαίνει πως θα έπρεπε ν ’ αυξήσουμε τη ν κατανάλω ση και να μειώσουμε τα έσοδα από την πούληση κατά 6-7 μάρκα σε κάθε μόργκεν. Α φαιρώ ντας τα θα ε ίχαμε (θλ. τον παραπάνω πίνακα) 29-30 μάρκα, δηλ. και πά λι π ιο πολλά α π’ ό ,τι στο μεγάλο νοικοκυ­ριό (S. 453). Α ν όμως ανεβάζαμε την κατανάλω ση ό χ ι ως αυτό τον αριθμό, παρμένο κατά προσ έγγισ η (και μάλιστα παρμένο μειωμένα, γ ια τί «και τόσ ος φθάνει»), μα στα 218 μάρκα (που

• Έχει ενδιαφέρον λ χ το γεγονός ότι τα έσοδα από την πούληση του γάλακτος και του θούτυρου στο μεγάλο νοικοκυριό είναι 7 μάρκα στο μόργκεν, στο μεσαίο -3, στο μικρό -7 Αυτό εξηγείται από το ότι οι μικροί αγρότες στο νοικοκυριό τους «καταναλώνουν πολύ λίγο βούτυρο και αγνό γάλα. και το μικρό νοικοκυριό της IV κατηγορίας (όπου η αξία των πρίόντων του νοικοκυριού που χρησιμοποιούνται για τη δίκιά τους κατανάλωση είναι μόνο 97 μάρκα στο άτομο) δεν καταναλώνει καθόλου» (450) Ας συγκρίνει ο αναγνώστης αυτό το γεγονός (από καιρό άλλωστε γνωστό σ’ όλο τον κόσμο εκτός από τους «κριτικούς») με τα μεγαλεπήθολα επιχειρήματα του Χερτς β 13, ρακί μετ 270) «Και μήπως ο αγρότης δεν παίρνει τίποτα γΓ αντάλλαγμα στο γάλα;» «Δεν είναι μήπως ο αγρότης που τρώει το γουρούνι,» (θρεμμένο με γάλα) Αυτά τα αποφθέγματα πρέπει να τα επαναλαβαίνουμε πιο συχνά, σαν ένα απαράμιλλο δείγμα του πιο χυδαίου εξωραίσμού της αθλιότητας

78

ανταποκρίνεται σ την πραγματική κατάσταση του μεσαίου νο ι­κοκυριού) θα βλέπαμε ότι τα έσοδα από την πούληση των προϊόντω ν θα έπεφταν στο μ ικρό νο ικοκυριό στα 20 μάρκα κα­τά μόργκεν έναντι των 29 μάρκων του μεσαίου και 25 του μεγά­λου νο ικοκυριού. Δηλαδή: η διόρθω ση και μόνο αυτής της ανα­κρ ίβειας (από τις πολυάριθμες που αναφέραμε παραπάνω) σ τις σ υγκρ ίσ εις του Κ ^ ΐ ά θα εκμηδένιζε κάθε «υπεροχή» του μ ι­κρού αγρότη.

Ό μ ω ς, σ τη ν ανακάλυψη πλεονεκτημάτω ν ο Κΐ8\ν1(ί είνα ι ανεξάντλητος. Ο ι μ ικροί αγρότες «συνδυάζουν τη γεω ργία με διάφορες ά λλες δουλιές»: ο ι τρεις (από τους 4) αγρότες με μ ι­κρό νο ικοκ υριό «δουλεύουν με ζή λ ο σαν μεροκαματιάρηδες και πα ίρνουν, εκτός από τα λεφτά, και τροφή» (435). Ε ξαιρετι­κά μεγάλα όμως ε ίνα ι τα πλεονεκτήματα που έχε ι το μικρό α γροτικ ό νο ικοκ υριό σε περίοδο κρ ίσ ης (πράγμα που από πα­λ ιά π ια είνα ι γνω στό στους ρώσους αναγνώ στες, από τ ις πολυά­ριθμες ασ κήσ εις των ναρόντνικω ν πάνω σ ’ αυτό το θέμα, ασ κή­σ εις που τ ις ξαναζεσταίνουν τώρα ο ι κ.κ. Τσερνόφ): «Σε περ ίο­δο αγροτικ ής κρ ίσ ης, μα και σε κάθε άλλη εποχή , το μικρό νο ικοκ υριό είνα ι ακριβώ ς εκείνο που θα δείξει τη μεγαλύτερη ανθεκτικότητα , που θα είνα ι σε θέση, με τη μείωση στο ελά χ ι­σ το των εξόδω ν του σ πιτιού του, μείωση που πρέπει, αλήθεια, να οδη γή σ ε ι σε ορ ισ μένη υποκατανάλω ση, να πουλάει σ χετικά περ ισ σότερα προϊόντα απ’ ό ,τι ο ι άλλες κα τηγορίες νο ικοκυ­ριών» (479 - τελευταία συμπεράσματα του Κ ^ ΐ ά , πρθλ. 5. 464). «Π ολλά μικρά νο ικοκυριά εξαναγκάζονται δυστυχώ ς να το κάνουν αυτό λόγω των υψηλών τόκων που πληρώ νουν γ ια τα χρέη τους. Ό μ ω ς έτσ ι - έστω και με μεγάλη δυσκολία - απο­κτούν τη δυνατότητα να κρατιούνται και να κουτσοπερνούν. Ό π ω ς φαίνεται, η αύξηση των μικρών αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν που παρουσιάζεται στα μέρη μας και διαπιστώ νεται από την αυτοκρατορική σ τατισ τική , οφείλεται κυρίως σ ’ αυτόν ακριβώ ς τον μεγάλο περ ιορ ισ μό τη ς κατανάλω σης». Κ αι ο Κΐ8\ν1ο πα­ραθέτει σ το ιχε ία από τη ρεγκίρουνγκσμπετσ ίρκ* τη ς Κ αινιξ- θέργης, όπου από το 1882 ως το 1895 ο αριθμός των νο ικοκυ­ρ ιών που ε ίχα ν ως 2 Ιμ αυξήθηκε από 56 σε 79 χ ιλ ιάδες, των νο ικοκυριώ ν με 2-5 Ιιβ αυξήθηκε από 12 σε 14 χ ιλ ιάδες, με 5-20 1ΐ3 από 16 σε 19 χ ιλ ιάδες. Π ρόκειτα ι γ ια την ίδ ια την Α νατολ ι­κή Π ρω σσία , όπου ο ι κ.κ. Μ πουλγκάκοφ πιστεύουν, ότι η μ ι­

• -διοικητική περιφέρεια Η Συντ

79

κρή παραγω γή «εκτοπίζει» τη μεγάλη. Κ ι αυτοί οι κύριοι, που ερμηνεύουν τόσ ο επιπόλα ια42 τα σ το ιχεία της σ κέτης σ τα τισ τι­κής των εκτάσεων, εξακολουθούν να κάνουν ντόρο γ ια «λεπτο­μερειακή ανάλυση»! Κ αι είνα ι πολύ φυσικό, ότι ο Klawki έχει τη γνώ μη πως: «σπουδαιότατο καθήκον τη ς σ ύγχρονης α γροτι­κής π ο λ ιτικ ή ς γ ια τη λύση του προβλήματος των εργατών του χω ριού τη ς ανατολής είναι η ενθάρρυνση των π ιο φ ιλόπονω ν εργατών γ ια μόνιμη εγκατάσταση, με την πα ροχή σ ’ αυτούς της δυνατότητας αν ό χ ι σ την πρώ τη, τουλά χιστο σ τη δεύτερη (sic!) γενιά ν’ αποκτήσ ουν ως ιδ ιοκτησ ία ένα κομματάκι γης» (476). Τ ι πειράζει αν οι ίνστμαν, που με τ ις οικονομ ίες τους αγορά­ζουν ένα κομματάκι γης, «βρ ίσκονται σ την πλειοψ ηφ ία τους σε χε ιρότερη κατάσταση από χρηματική άποψη· αυτό το ξέρουν κα ι μόνοι τους, τους τραβάει όμως η περ ισσότερο ελεύθερη κα­τάσταση» - κα ι όλη η επιδ ίω ξη τη ς α σ τικής οικονομ ίας (και σήμερα, όπω ς φαίνεται, και των «κριτικών») είναι να ενισχύει μέσα σ τη ν π ιο καθυστερημένη μερίδα του προλεταριάτου αυτές τις αυταπάτες.

Έ τ σ ι η έρευνα του Klawki αναιρεί σε όλα τα σημεία τον κ. Μ πουλγκάκοφ , ο οποίος τον επικαλείτα ι. Η έρευνα αυτή απο­δείχνει την τεχν ική υπεροχή του μεγάλου νοικοκυριού στη γεω ργία, την υπερεργασία και τον υποσ ιτισμό του αγρότη με μικρό νο ικοκυριό , τη μετατροπή του σε εργάτη γη ς και σε με- ροκαματιάρη που δουλεύει σ τον τσ ιφλικά, αποδείχνει ότι η αύ­ξησ η του αριθμού των μικρών αγροτικώ ν νο ικοκυριώ ν συνδέε­ται με την αύξηση τη ς ανέχειας και τη ς προλεταριοποίηση ς. Α πό την έρευνα αυτή προκύπτουν δυο συμπεράσματα, που έχουν εξα ιρετική σπουδαιότητα από άποψη αρχής. Πρώτο, β λέπουμε καθαρά, πο ια είνα ι τα εμπόδια για την εισαγω γή μη­χανώ ν σ τη γεωργία: είναι ο αδιάκοπος ξεπεσμός του μικρού γεω ργού που είναι διατεθειμένος «να μη λογαριάζει» τη δουλιά του και που κάνει γ ια τον κεφαλαιοκράτη π ιο φτηνή τη χε ιρω ­νακτική εργασία από την εργασία που σ τηρίζεται σε μηχανές. Π αρά τους ισ χυρισ μούς του κ. Μ πουλγκάκοφ, τα γεγονότα απ οδείχνουν ξεκάθαρα, ό τι σ το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς υπάρχει π)χρια αναλογία ανάμεσα στη θέση του μικρού αγρότη σ τη γεω ργία και του χε ιροτέχνη στη β ιομηχανία . Π αρά τους ισ χυρισ μούς του κ. Μ πουλγκάκοφ, βλέπουμε σ τη γεω ργία ακό­μα μεγαλύτερο περ ιορ ισ μό των αναγκών και ακόμα μεγαλύτερο δυνάμωμα της εντατικότητας της εργασίας, που χρ η σ ιμ ο π ο ιε ί­τα ι σαν όπλο στο συναγω νισμό με τη μεγάλη παραγω γή. Δεύτε­ρο, όσ ον αφορά τ ις κάθε λ ογή ς σ υγκρίσ εις ως προς το ύψος του ε ισ οδήματος των μικρών και μεγάλων νοικοκυριώ ν στη

γεωργία, πρέπει μια γ ια πάντα να παραδεχτούμε ότι δεν έχουν καμιά αξία και ε ίνα ι αγοραία απολογητικά τα συμπεράσματα που αγνοούν τρ ία περιστατικά: 1) Πώς τρέφεται, πώ ς ζει και πώ ς δουλεύει ο γεωργός; 2) Πώς σ υντηρούνται και πώ ς δουλεύ­ουν τα ζώα; 3) Πώς λ ιπα ίνετα ι η γη και κατά πόσο γ ίνεται ορ­θολογ ιστική εκμετάλλευσή της; Η μικρή γεωργία κρατιέται μόνο χάρη σ την κάθε λογής λησ τρ ική εκμετάλλευση: με την κατασπατάληση της εργασίας και των ζω τικών δυνάμεων του γεωργού, με την κατασπατάληση των δυνάμεων και της πο ιότη ­τας των ζώων, με την κατασπατάληση των παραγω γικών δυνά­μεων του εδάφους, και γ ι’ αυτό κάθε έρευνα, που δεν πα ίρνει ολόπλευρα υπόψη της όλα αυτά τα περιστατικά , αποτελεί απλώ ς ένα συνονθύλευμα από ασ τικά σοφίσματα*.

Γ ι’ αυτό δεν ε ίνα ι παράξενο, ότι ακριβώ ς η «θεωρία» της υπερεργασίας και της υποκατανάλω σης των μικρών αγροτών στη σ ύγχρονη κοινω νία προκάλεσε λυσσασμένες επιθέσεις απομέρους των κ .κ.κριτικώ ν. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ «καταπιάστη­κε» ακόμα· από το περ ιοδικό «Ν ατσάλο» (τεύχος 1, σελ. 10) με την παράθεση πλήθους «αποσπασμάτων», που επιδ ίω καν να αποδείξουν το αντίθετο από κείνο που ε ίχε υ ποσ τηρίξει ο Κ άουτσκι. Α πό τη μελέτη «Bäuerliche Zustände» («Η κατάστα­

* Ο Leo Huschke στην εργασία του «Landwirtschaftliche Reinertrags- Berechnungen bei Klein-, Mittel- und Grossbetrieb dargelegt an typischen Beispielen Mittelthüringens» (Jena, 1902, Gustav Fischer) (Λέο Χούσκε «Υπο­λογισμός του καθαρού εισοδήματος της αγροτικής παραγωγής στα μικρά, μεσαία και μεγάλα νοικοκυριά με βάση ορισμένα τυπικά παραδείγματα της Κεντρικής θουριγγίας» (Ιένα, 1902, Γουσταύος Φίσερ) Η Σύντ) τονίζει σωστά πως ένας υπολογισμός, που θα αποδείξει την υπεροχή του μικρού γεωργού απέναντι στο μεσαίο και στο μεγάλο νοικοκυριό και την ικανότητά του να τα συναγωνιστεί, «μπορεί να γίνει μόνο με μια μείωση» της εκτίμησης της αξίας της εργατικής δύναμης του μικρού γεωργού (S. 126) Δυστυχώς, ο συγγραφέας δεν εμβάθυνε ως το τέλος σ' αυτή του τη σκέψη και γι’ αυτό δεν παρέθεσε στο βιβλίο του συστηματικά στοιχεία για τη συντήρηση των ζώων, για τη λίπανση της γης και για το επίπεδο ζωής των γεωργών στα διάφορα νοικοκυριά Ελπίζουμε πως θα επανέλθουμε στο ενδιαφέρον βιβλίο του κ Χούσκε Για την ώρα, σημειώνουμε μόνο τα γραφόμενά του, ότι το μικρό νοικοκυριό παίρνει χαμηλές τιμές για τα προϊόντα του σε σχέση με το μεγάλο (S. S. 146,155). καθώς και το συμπέρασμά του- «το μικρό και το μεσαίο νοικοκυριό επιδίωξαν να ξεπεράσουν την κρίση που ξέσπασε μετά το 1892 (πτώση των τιμών στα αγροτικά προϊόντα) με ένα όσο το δυνατό μεγαλύτερο περιορισμό των εξόδων σε χρήμα, ενώ το μεγάλο νοικοκυριό επιδίωξε αυτό το πράγμα με το ανέβασμα της σοδειάς, ανεβάζοντας τις δαπάνες για το νοικοκυριό» (S 144) Οι δαπάνες για σπόρο, ζωοτροφές, λιπάσματα μειώθηκαν από το 1887-1891 ως το 1893-1897 στο μικρό και στο μεσαίο νοικοκυριό, ενώ στο μεγάλο ανέβηκαν Στο μικρό οι δαπάνες αυτές ήταν 17 μάρκα κατά I ha, στο μεγάλο -44 μάρκα (Σημείωση του συγγραφέα στην έκδοση του 1908 Η Σύντ )

(5-061Γ> 81

σ η των αγροτών») της Έ ν ω σ η ς Κ οινω ν ικής Π ολ ιτικ ής43 - επα- ναλαβα ίνει ο κ. Μ πουλγκάκοφ στο β ιβλίο του - «ο Κάουτσκι, σ τη ν προσπάθειά του ν ’ ανασ τήσει το πτώμα (sic!) του απαρ­χαιω μένου δόγματος δ ιάλεξε μερικά γεγονότα που π ιστοποιούν τη ν εντελώ ς ευνόητη γ ια τη δοσμένη στιγμή κα ταθλιπτική κα­τάσταση του αγροτικού νοικοκυριού· δεν έχετε παρά να πει- σθείτε, ότι αυτού μπορούν να βρεθούν και μαρτυρίες κάπως διαφορετικού χαρακτήρα» (II. 282). Α ς δοκιμάσουμε λ ο ιπόν «να πεισθούμε» και να ελέγξουμε τα «αποσπάσματα» που παρα­θέτει ο αυστηρός επιστήμονας, που ως ένα βαθμό δεν κάνει τ ί­ποτε άλλο από το να επαναλαθαίνει τα αποσπάσματα του Χ ερτς. (S. 77, ρωσ. μετ. 183)

«Από τη ν περίπτω ση του Ά ιζεν α χ βγαίνει το συμπέρασμα ότι υπάρχει βελτίω ση όσ ον αφορά την κτηνοτροφ ία , τη λ ίπαν- σ-η, τη χρ η σ ιμ οπο ίη σ η μηχανώ ν και γενικά πρόοδος της αγρο­τικ ής παραγω γής...» . Α νοίγουμε το κεφάλαιο γ ια το Ά ιζεν α χ («Bäuerl. Z ust.» Ι.Β .) . Η κατάσταση των ιδ ιοκτητώ ν με λ ιγότε- ρα από 5 ha (και τέτιο ι σ την περιφέρεια που αναφέρεται ε ίνα ι ο ι 887 από τους 1.116) «γενικά δεν είνα ι και τόσ ο καλή» (66). « Ό σ ο κάνουν μεροκάματα στους μεγάλους νοικοκυρέους σαν θερ ισ τές, μεροκαματιάρηδες κλπ., η κατάστασή τους είνα ι σ χε­τ ικ ά καλή» (67).... Γενικά μέσα στα τελευταία 20 χρόν ια παρα- τη ρείτα ι ουσ ιασ τική τεχν ική πρόοδος, «ωστόσο υπολείπονται να γίνουν ακόμα πολλά, κυρίως στα π ιο μικρά νοικοκυριά» (72).... «Ο ι αγρότες με τα π ιο μικρά νοικοκυριά χρησιμοποιούν ενμέρει γ ια τ ις δουλιές του χω ραφιού αδύνατες αγελάδες...» Επικουρικές απολαβές είναι: ο ι δουλιές στο δάσος, η μεταφορά ξ ύ λ ω ν η τελευταία τους «αποσπά από τη γεωργία», οδηγεί στη «μείωση τη ς ευημερίας» (69). «Ο ι δουλιές στο δάσος επ ίσ ης δε δ ίνουν αρκετά έσοδα. Σε ορ ισ μένες περιφέρειες ο ι μικροί γα ιο- κτήτες (G rundstücksbesitzer) ασ χολούνται με την υφαντουργία, που κακοπληρώ νεται (leidlich). Σε ορισμένες μεμονωμένες πε­ριπτώ σεις πα ρατηρείτα ι παραγω γή πούρων στο σπίτι. Γενικά υ πάρχει έλλειψ η επικουρικώ ν απολαβών» (73)... Κ αι ο συγγρα­φέας ο Ö konom ie-C om m issar D ittenberger*, τελειώ νει με την πα ρατήρηση ότι ο ι αγρότες με τη ν «απλή ζωή» τους και τις «περ ιορ ισ μένες ανάγκες» τους είνα ι δυνατοί και γεροί, πράγμα μ άλ ισ τα «παράξενο, αν παρθεί υπόψη η λ ίγο θρεπτική τροφή που καταναλώ νει η π ιο φτω χή τάξη , που βασική τροφή της ε ί­να ι η πατάτα». (74)...

• -οικονομικός επίτροπος Ντίττενμπεργκερ Η Σύντ

82

Ν α πώς αναιρούν οχ «επιστήμονες» Β οροσίλοφ την «απαρ­χαιω μένη μαρξιστική προκατάληψ η, ότι το αγροτικό νοικοκυ­ριό δεν είνα ι τάχα ικανό γ ια τεχν ική πρόοδο»!

«... Σ χετικά με το βασ ίλειο τη ς Σαξονίας ο γενικ ός γραμμα­τέας Λ άνγκσντορφ μας πληροφορεί, ότι σε ολ όκληρες περιφέ­ρειες και κυρίως στα π ιο γόνιμα μέρη δεν υπάρχει σ χεδόν δια­φορά ανάμεσα στα μεγάλα και στα μικρά αγροκτήματα ως προς την εντατικότητα τη ς εκμετάλλευσης του νοικοκυριού». Έ τ σ ι αναιρεί τον Κ άουτσκι ο αυστριακός Β οροσίλοφ (Χερτς. S. 77. ρωσ. μετ. 182-183) και ξοπ ίσω του επαναλαθαίνει τα ίδ ια ο ρώ- σος Β οροσίλοφ (Μ πουλγκάκοφ, II, 282, επικαλούμενος τη με­λέτη «Bäuerl. Zust». II. 222). Α νοίγουμε τη σ ελίδα 222 τη ς πη ­γή ς που αναφέρουν ο ι κρ ιτ ικο ί και διαβάζουμε αμέσως έπειτα από τις λέξεις που παραθέτει ο Χερτς: «Μ ια τέτια διαφορά πα­ρουσιάζεται περ ισ σότερο στα ορεινά μέρη, όπου στα π ιο μεγά­λα αγροκτήμ ατα ο ι δουλιές γ ίνοντα ι κατά κανόνα με μεγαλύτε­ρο σ χετικά κυκλοφοριακό κεφάλαιο ' ω στόσο κ ι εδώ το αγροτι­κό νο ικοκ υριό σ υχνά δε μένει πίσω ως προς το ύψος του καθα­ρού κέρδους, επειδή το λ ιγότερο υψηλό εισ όδημα ισοφαρίζεται με τη μεγαλύτερη ο ικονομ ία που στο δοσμένο πολύ χαμηλό επίπεδο αναγκών (bei der vorhandenen grossen Bedürfnisslosin- gkeit) οδηγεί συχνά στο σ ημείο ο αγρότης νο ικοκύρης να ζει χε ιρότερα από τον εργάτη της β ιομηχανίας που έμαθε να έχει περ ισ σότερες ανάγκες». («Bäuerl. Z ust.» II, 222). Κ αι παρακά­τω αναφέρεται, ότι το σύστημα που επικρατεί σ την κα λλ ιέρ­γεια είνα ι η αμειψ ισπορά που κυρ ιαρχεί πια στους μεσαίους νοικοκυρέους, ενώ «η τρ ιμ ερής αμειψ ισπορά συναντιέται ακό­μα απ οκλειστικ ά σ χεδόν στους μικρούς κατόχους αγροκτημ ά­των». Σ χετικά με την κτηνοτροφ ία παρατηρείτα ι επ ίσ η ς παντού πρόοδος. «Μ ονάχα σ τη διατροφή κερασφόρων ζώων και σ την αξ ιοπ ο ίη σ η των προϊόντω ν γάλακτος ο αγρότης, βρ ίσκεται συ­νήθως π ιο πίσω από τον μεγάλο τσ ιφλικά» (223).

«Ο κα θηγη τής Ράνκε, - σ υνεχίζει ο κ. Μ πουλγκάκοφ, - μι­λάει γ ια τη ν τεχν ική πρόοδο των αγροτικώ ν νο ικοκυριώ ν στα περ ίχω ρα του Μ ονάχου, που είνα ι, κατά τα λεγόμενά του, νο ι­κοκυριά τυπικά γ ια όλη την άνω Βαυαρία». Ανοίγουμε το άρ­θρο του Ράνκε: τρεις κο ινότητες από γκροσσμπάουερ, που δου­λεύουν τα κτήματά τους με τη βοήθεια μισθωτών ερ γα τώ ν 69 αγρότες από τους 119 έχουν πάνω από 20 εκτάρια ο καθένας και τα 3/4 όλ ης τη ς γης· α π ’ αυτούς ο ι 38 «αγρότες» έχουν ο καθέ­νας τους πάνω από 40 εκτάρια , κατά μέσο όρο από 59 εκτάρια ο καθένας, κα ι κατέχουν συνολικά σ χεδόν τα 60% όλ ης της γης....

83

Ό λ α αυτά νομίζουμε πω ς ε ίνα ι αρκετά γ ια να χαρακτηρίσουν τα «αποσπάσματα» των κ.κ. Μ πουλγκάκοφ και Χερτς.

VII

Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ ΜΠΑΝΤΕΝ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ

«Δεν μπορούμε από έλλειψ η χώρου - γράφει ο Χ ερτς - να παραθέσουμε τ ις λεπτομερειακές και ενδιαφέρουσες κρ ίσ εις που περ ιέχει η έρευνα του Μ πάντεν γ ια 37 κοινότητες. Στο με­γαλύτερο μέρος τους αυτές ο ι κρ ίσ εις ε ίνα ι ανάλογες με κείνες που παραθέσαμε π ιο πάνω: πλάι σ τις ευνοϊκές κρ ίσ εις βρίσκου­με δυσμενείς και αδιάφορες, πουθενά όμως από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα των τριών τόμων της ερευνάς οι λεπτομερειακοί προϋπολογισμοί εξόδων δε δίνουν το δικαίωμα να βγάλει κανείς συ­μπεράσματα για «υποσιτισμό» (U nterkonsum ption) γ ια «απαί­σ ια , εξευτελ ισ τική ανέχεια» κλπ.» (S. 79, ρωσ. μετ. 188). Τα λ όγια του Χ ερτς που υπογραμμίζουμε περιέχουν, όπω ς σ υνή­θως, μια καθαρή αναλήθεια: ίσ α-ίσ α η έρευνα του Μ πάντεν που επικαλείτα ι έχει αποδείξει με αναμφ ισβήτητα σ το ιχε ία την «υποκατανάλω ση» της μ ικρής ακριβώ ς αγροτιάς. Η διαστρέβλω ­σ η του ζητή ματος από τον Χ ερτς έχει εδώ σ τενότατη σ χέσ η με τη μέθοδο που καλλιεργούσ αν προπαντός ο ι ρώσοι ναρόντνι- κο ι κα ι υ ιοθετούν σήμερα ο ι κάθε λ ογή ς «κριτικοί» στο αγρο­τικ ό ζήτη μα - συγκεκριμένα με τη μέθοδο των χοντρ ικώ ν κρ ί­σεω ν γ ια τη ν «αγροτιά». Κ αι επειδή στη Δύση η έννο ια «αγρο­τιά» είνα ι ακόμα περ ισ σότερο ακαθόριστη απ’ ό ,τι σε μας (δεν υ πάρχει ένα αυστηρό κρ ιτήρ ιο σύμφωνα με το οποίο θα μπο­ρούσε να κα θοριστεί σαν τάξη) και επειδή οι «μέσες» κρ ίσ εις και τα «μέσα» συμπεράσματα συγκαλύπτουν τη σ χετική «ευη­μερία» μιας μειοψ ηφ ίας (ή του λά χιστον το γεγονός ότι αυτή δεν πεινάει) και τη ν άθλ ια ζωή μιας πλειοψ ηφ ίας, γ ι’ αυτό εδώ μπροστά στους κάθε λ ογή ς απολογητές ανοίγεται απέραντο πε­δ ίο δράσης. Α πό το άλλο μέρος, η έρευνα του Μ πάντεν προσ ­φέρει ακριβώ ς τη δυνατότητα να διακρίνει κανείς διάφορες ομάδες της αγροτιάς, πράγμα που ο Χ ερτς, σαν οπαδός της «λε­πτομερειακής ανάλυσης» προτίμησ ε να το παραθλέψ ει. Α πό τις 37 τυπικές κο ινότητες δ ιαλέχτηκ αν τα π ιο τυπικά νο ικοκυριά μεγάλων αγροτώ ν (G rossbauer), μεσαίων και μικρών, καθώς και μεροκαματιάρηδων, το όλο 70 αγροτικά νοικοκυριά (31 με­γάλα, 21 μεσαία και 18 μ ικρά) και 17 νο ικοκυριά μεροκαματιά­ρηδω ν και ο ι προϋπολογισμ οί αυτών των νοικοκυριώ ν υποβλή­θηκαν σε πολύ λεπτομερειακή έρευνα. Δεν είχαμε τη δυνατότη­

84

τα να επεξεργαστούμε όλα αυτά τα σ το ιχεία , ω στόσο και τα κο- ριότερα πορίσματα, που αναφέρονται π ιο κάτω είναι αρκετά γ ια να καταλήξουμε σε πολύ συγκεκριμένα συμπεράσματα.

Α ς παραθέσουμε σ την αρχή τα σ το ιχεία γ ια το γενικ ό ο ικ ο ­νομικό τύπο των μεγάλων (a) μεσαίων (b) και μικρών (c) αγρο­τικώ ν νο ικοκυριώ ν (από το A nlage VI: «U ebersichtliche D ar­stellung der Ergebnisse der in den E rhebungsgem einden ange- stellten Ertragsberechnungen»* συγκεντρώσαμε χω ρ ισ τά κατά ομάδες τα σ το ιχε ία αυτού του πίνακα, τα σ χετικά με τους G ros­sbauer, M itte lbauer και Kleinbauer**). Ο ι μέσες δ ιαστάσεις της γα ιοκτησ ία ς κατά ομάδα: (a)33,34 εκτάρια, (b) 13,5 και (c) 6,96- γ ια μια τέτια περ ιοχή μ ικρής γα ιοκτησία ς σαν το Μ πάντεν είνα ι σ χετικά μεγάλες· αν όμως δεν πάρουμε υπόψη μας τα 10 νο ικοκυριά σ τις κο ινότητες αριθ. 20, 22, και 30 που διακρίνο- νται γ ια τ ις εξα ιρετικά μεγάλες διαστάσεις των αγροκτημάτω ν (ως 43 εκτάρια στους K leinbauer και ως 170 στους G rossbauer!) θα έχουμε τους ακόλουθους και π ιο κανονικούς γ ια το Μ πάντεν αριθμούς: a) 17,8 εκτ., b) 10,0 εκτ. και c) 4,25 εκτάρια. Ο αρ ιθ­μός των μελών της οικογένειας: a) 6,4 άτομα, b) 5,8 κα ι c) 5,9 (τα σ το ιχε ία αυτά, όπως και όλα τα επόμενα, αν δεν υπάρχει ε ι­δική μνεία, αφορούν και τα 70 νοικοκυριά). Συνεπώς, ο ι μεγά­λο ι αγρότες έχουν σ ημαντικά μεγαλύτερες ο ικ ογένειες- παρ’ όλα αυτά ομως, η μισθωτή εργασία πα ίζει σ ’ αυτούς ασύγκριτα μεγαλύτερο ρόλο. Συνολικά χρησιμοποιούν μισθωτή εργασία οι 54 αγρότες από τους 70 δηλ. πάνω από τα τρ ία τέταρτα του συνολικού αριθμού, και συγκεκριμένα 29 μεγάλοι αγρότες (από τους 31), 15 μεσαίοι (από τους 21) και 10 μ ικροί (από τους 18). Έ τ σ ι από τους μεγάλους αγρότες τα 93% και από τους μ ικρούς τα 55% δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα χω ρίς μισθωτούς ερ­γάτες. Α υτοί οι αριθμοί είνα ι πολύ διδακτικοί γ ια να ελέγξουμε τη γνώμη που κυκλοφορεί (και που τ*η δανείστηκαν χω ρ ίς κρ ι­τική οι «κριτικοί») ότι ε ίνα ι ασήμαντος ο ρόλος τη ς μισθωτής εργα σία ς στη σ ύγχρονη αγροτική οικονομ ία. Ο ι μεγάλοι αγρό­τες (που η ιδ ιοκτη σ ία τους, 18 εκτ., μπαίνει στη σ τήλη των 5- 20 ha, υπολογιζόμενη, χοντρ ικώ ς, ότι ανήκει στο γνή σ ιο α γρο­τ ικό νο ικοκυριό) βλέπουμε ότι έχουν καθαρά κεφαλαιοκρατικά νοικοκυριά: 24 νο ικοκυριά με 71 εργάτες γης, σ χεδόν από τρεις εργάτες γη ς στο κάθε νοικοκυριό , και 27 νο ικοκυρέοι μισθώ­νουν μεροκαματιάρηδες σ υνολικά γ ια 4.347 μέρες (από 161 ερ­

• -Παράρτημα VI «Συνοπτική επισκόπηση των πορισμάτων σχετικά με τον υπολογισμό του εισοδήματος στις κοινότητες που ερευνήθηκαν» Η Σύντ· · -μεγάλους, μεσαίους και μικρούς αγρότες Η Σύντ

85

γάσιμες μέρες ο κάθε νοικοκύρης). Συγκρίνετε μ’ όλα αυτά τις διαστά σεις γα ιοκτη σ ία ς των μεγάλων εκείνων αγροτών των πε­ρ ιχώ ρω ν του Μ ονάχου, που με την «πρόοδό» τους ο γενναίος κ. Μ πουλγκάκοφ καταπολέμησε τη «μαρξιστική προκατάληψη» γ ια τη συμπ ίεση του αγρότη από τον καπιταλισμό!

Ό σ ο γ ια τους μεσαίους αγρότες, βλέπουμε ότι 8 έχουν 12 ερ­γάτες γης, 14 - 956 μέρες εργα σία ς μεροκαματιάρηδων- στους μικρούς: 2 έχουν 2 εργάτες γης, 9 - 543 μέρες εργασίας μεροκα­ματιάρηδω ν. Ο ι μ ισ οί από τους μικρούς αγρότες στη δ ιάρκεια δυο μηνών (543: 9 = 60 μέρες), δηλ. σ την π ιο σπουδαία περίοδο γ ια τη γεω ργία δεν μπορούν να κάνουν χω ρίς μισθωτή εργασία (κ ι αυτοί ο ι μικροί αγρότες, παρά τη μεγαλύτερη έκταση των κτημάτω ν τους, έχουν ασύγκριτα μικρότερο όγκο παραγω γής από τους αγρότες του Φ ρίντρ ιχσ ταλ που τόσο σ υγκίνησ αν τους κ.κ.Τ σερνόφ , Ν τάθιντ, Χερτς).

Τα αποτελέσματα που έχουμε απ’ αυτά τα νοικοκυριά είνα ι τα παρακάτω: 31 μεγάλοι αγρότες έχουν 21.329 μάρκα καθαρό κέρδος και 2.113 μάρκα έλλειμμα, δηλ. συνολικά 19.216 μάρκα κέρδος, ή 619,9 μάρκα το κάθε νο ικοκυριό (και όταν αφαιρέ- σουμε τα 5 νο ικοκυριά από τις κο ινότητες αρ. 20, 22 και 30 - 523,5 μάρκα), γ ια το μεσαίο νο ικοκυριό τα αντίσ το ιχα ποσ ά ε ί­ναι 243,53 μάρκα), (277,2 όταν αφαιρέσουμε τ ις τρεις κο ινότη ­τες), γ ια το μικρό - 35,3 μάρκα (37,1, όταν αφαιρέσουμε τις τρεις κο ινότητες). Επομένως ο μ ικρός αγρότης κυριολεκτικά μόλις και μετά βίας καταφέρνει να τα βγάλει πέρα κι αυτό μόνο χά­ρη στον περιορισμό της κατανάλωσης. Η έρευνα αναφέρει («E r­gebnisse etc .» σ τον IV τόμο των «Erhebungen» S. 138*) σ το ι­χ ε ία σ χετικά με την ποσ ότητα των σπουδαιότερων προϊόντω ν που καταναλώ θηκαν σε κάθε νοικοκυριό. Παραθέτουμε αυτά τα

σ το ιχεία , υπολογίζοντας το μέσο όρο γ ια καθεμιά από τις ομά­δες της α γροτιάς που αναφέραμε π ιο πάνω:

Αυτά είναι τα σ το ιχε ία , όπου ο γενναίος μας Χερτς «δεν πα­ρατήρησε» ούτε υποσ ιτισ μό, ούτε ανέχεια! Βλέπουμε ότι ο μι­κρός α γρότης σε σ χέσ η με το μεσαίο και το μεγάλο περιορίζει την κατανάλω σή του σε πολύ σ ημαντικό θαθμό και τρέφεται και ντύνεται σ χεδόν το ίδ ιο άσ χημα όπως και ο μεροκαματιά- ρης. Κ αταναλώνει λ .χ. κρέας μιάμιση φορά λ ιγότερο από το μεσαίο και σ χεδόν δυο φορές λ ιγότερο από τον μεγάλο αγρότη. Τα σ το ιχεία αυτά δείχνουν ακόμα μια φορά πόσο αχρείαστες είναι οι χοντρ ικές εκτιμήσεις και πόσο απατηλοί είναι οι υπο­λογισμο ί του ε ισοδήματος, όταν αγνοούν τη διαφορά του επ ι­πέδου ζωής. Α ν περιοριστούμε, λ .χ ., μόνο σ τις δυο τελευταίες σ τήλες του πίνακά μας (για να μην κάνουμε πολύπλοκους λογα­ριασμούς. μετατρέποντας τα προϊόντα διατροφής σε χρήμα), θα δούμε ότι το «καθαρό κέρδος» ό χ ι μόνο του μικρού αλλά και του μεσαίου αγρότη είναι καθαρότατο παραμύθι, που μπορεί να απ ασχολεί μόνο καθαρότατους αστούς, σαν τον Χ εχτ και τον ΚΙβΝνΙιί, ή καθαρότατους Β οροσίλοφ, όπως είναι ο ι κρ ιτ ικο ί μας. Σ την πραγματικότητα, αν δεχτούμε ότι ο μ ικρός αγρότης ξοδεύει γ ια αγοραστά προϊόντα τόσα όσα κι ο μεσαίος, τότε τα έξοδά του θα ανεβούν γύρω στα εκατό μάρκα και θα έχουμε ένα τεράσ τιο έ/χιμμα. Αν ο μεσαίος ξόδευε τόσα όσα ο μεγάλος, τα έξοδά του θα ανέβα ιναν γύρω στα 220 μάρκα, κι αν δεν «περιο­ριζόταν» ως προς την τροφή, θα ε ίχε κι αυτός έλλειμμα*. Μ ή­πως αυτή η χειροτέρευσ η της κατανάλω σης του μικρού αγρότη που συνδέεται, όπως είναι αυτονόητο, αναπόσπαστα με τη χ ε ι­

* Ο κ Τσερνόφ διατυπώνει τις «αντιρρήσεις» του. και μήπως ο μεγάλος νοικοκύρης δεν περιορίζει ακόμα περισσότερο τα έξοδα για τροφή, καθώς και τα άλλα έξοδα του μεροκαματιάρη του; («Ρ. Μπ.», 1900, τεύχος 8, σελ. 212) Η αντίρρηση αυτή είναι μια νέα έκδοση της παλιάς, αλά Κριθένκο-Βοροντσόφ, αν μπορεί να εκφραστεί κανείς έτσι, τακτικής του να αποδίδονται ύπουλα στους μαρξιστές φιλελεύθερα-αστικά επιχειρήματα Η αγτίρρηση θα είχε νόημα, σε σχέση με έναν που θα έλεγε ότι η μεγάλη παραγωγή είναι ανώτερη όχι μόνο από τεχνική άποψη, αλλά και επειδή βελτιώνει (ή τουλάχιστο κάνει γενικά υποφερτή) τη θέση του εργαζόμενου Οι μαρξιστές λένε κάτι το διαφορετικό Ξεσκεπάζουν απλώς τις απατηλές μεθόδους εξωραίαμού της θέσης του μικρού γεωργού, που γίνεται, είτε με χονδρικές εκτιμήσεις για την άνθηση (ο κ Τσερνόφ για τον Χεχτ) ή με υπολογισμούς για το «ύψος του εισοδήματος» παράλληλα με την παρασιώπηση του περιορισμού της κατανάλωσης. Η αστική τάξη δεν μπορεί παρά να επιδιώκει αυτό τον εξωραίσμό, τη διατήρηση της αυταπάτης ότι ο εργάτης μπορεί να γίνει «νοικοκύρης» και ο μικρός «νοικοκύ­ρης» να έχει υψηλά εισοδήματα Καθήκον των σοσιαλιστών είναι να ξεσκεπά­ζουν αυτή την ψευτιά και να εξηγούν στους μικρούς αγρότες, ότι και γι’αυτούς δεν υπάρχει άλλη σωτηρία, έξω από την προσχώρησή τους στο επαναστατικό κίνημα του προλεταριάτου

87

ροτέρευση τη ς διατροφής των ζώων και με την ανεπαρκή απο­κατάσταση (και μερικές φορές και την άμεση κατασπατάληση) των παραγω γικώ ν δυνάμεων του εδάφους, - δεν επιβεβαιώνει στο ακέραιο τα παρακάτω λόγια του Μ αρξ, που γ ι’ αυτά σ ηκώ ­νουν με τόσ η υπεροψία τους ώμους τους ο ι σ ύγχρονοι κρ ιτ ικοί: «Α τελεύτητος τεμαχισμός των μέσων παραγω γής και ξέκομμα και καθυστέρηση της ίδ ιας της παραγω γής. Τεράστια κατασπα­τάλησ η τη ς ανθρώ πινης δύναμης. Π ροϊούσα χειροτέρευση των όρων παραγω γής και αύξηση τη ς ακρίβειας των μέσων παρα­γω γής - όλα αυτά είνα ι αναγκαίος νόμος της μικρής ιδ ιοκτη ­σ ίας γης» («Das Kapital», III , 2, 342)44.

Α π’ αφορμή την ίδ ια έρευνα γ ια το Μ πάντεν ας σημειώσουμε ακόμα μια διαστρέβλω ση του κ. Μ πουλγκάκοφ (οι κρ ιτ ικο ί αλ- ληλοσ υμ πληρώ νονται, και όταν ο ένας παραποιεί σε μια ο ρ ι­σμένη πη γή τη μια όψη του ζητήματος, ο άλλος παραποιεί την άλλη). Ο κ. Μ πουλγκάκοφ παραθέτει αλ λεπάλληλα αποσπά­σματα από την έρευνα γ ια το Μ πά ντεν συνεπώς φαίνεται πως δεν του είνα ι άγνωστη. Κ αι όμως καταφεύγει στο παρακάτω τέ­χνασμα: «Η εξαιρετικά μεγάλη και μοιραία θα ’λΐεγε κανείς χρεω στική επιβάρυνση του αγρότη - όπως αναφέρει η εισ αγω ­γή, II, 271 - υπήρξε ένα από τα π ιο αδιαμφ ισβήτητα δόγματα του μύθου που δημ ιουργήθηκε στη φ ιλολογία σ χετικά με το νο ικοκυριό του αγρότη»... «Στις έρευνες που διαθέτουμε σ η ­μειώνεται η ύπαρξη μεγάλων χρεώ ν που βαρύνουν μόνο τα πιο μικρά κτήματα που δεν έχουν σταθεροποιηθεί ακόμα (Tage- ißohnerstellen). Έ τ σ ι ο Σπρένγκερ (σημείωση όπου ο Μ πουλ­γκάκοφ αναφέρεται σ την έρευνα) εκφράζει με τον παρακάτω τρόπο τη γενική εντύπωσή του γ ια τα σ το ιχεία της πλατιάς έρευνας του Μ πάντεν: “ ... μόνο τα χρέη που βαρύνουν τους κλήρους των μεροκαματιάρηδων και την ιδ ιοκτησ ία των μι­κρών αγροτώ ν σε σημαντικό αριθμό περιφερειών που ερευνή- θηκαν ε ίνα ι σ χετικά μεγάλα- και εδώ όμως, σ τις περ ισσότερες περιπτώ σεις, δεν πήραν ανησυχασ τικές διαστά σεις...” » (272). Π ερίεργο πράγμα! Α πό το ένα μέρος, γίνεται παραπομπή στην ίδια την ερευνά, κι από το i)J.o , παρατίθεται μια μόνο «γενική ε­ντύπωση» κάποιου Σπρένγκερ, που έχει γράψει για την έρευνα. Κ αι λες κι επ ίτηδες ο Σπρένγκερ διατυπώνει μια αναλήθεια (τουλάχιστον στο χω ρίο που παραθέτει ο κ. Μ πουλγκάκοφ, για τί μας είνα ι άγνωστο το σύγγραμμα του Σπρένγκερ). Ο ι συν­τάκτες της έρευνας υποσ τηρίζουν ότι σ τις περ ισ σότερες περ ι­πτώ σεις τα χρέη που βαρύνουν ακριβώ ς τη μικρή αγροτική ιδ ιοκτη σ ία φτάνουν σε ανησυχασ τικά ύψη. Αυτό είνα ι το πρώ­το. Κ αι το δεύτερο ε ίνα ι ότι υποστηρίζουν πως από άποψη

χρεω σ τικής επιβάρυνσης η θέση των μικρών αγροτώ ν είναι χε ιρότερη ό χ ι μόνο από τη θέση των μεσαίων και των μεγάλων αγροτώ ν (πράγμα που το σημείω σε ο Σπρένγκερ), αλλά και από τη θέση τω ν μεροκαματ ιάρηδων.

Γενικά πρέπει να σημειωθεί, ότι ο ι συντάκτες τη ς έρευνας γ ια το Μ πάντεν διαπιστώ νουν το εξαιρετικά σπουδαίο γεγονός, πως το όριο της επ ιτρεπτής επιβάρυνσης μ ε χρέη (δηλ. επ ιτρεπτής χω ρ ίς κίνδυνο καταστροφής) είναι πιο υψηλό γ ια τα μεγάλα νο ι­κοκυριά παρά για τα μικρά. Ύ σ τερα από τα σ τατισ τικά σ το ιχε ία που παραθέσαμε π ιο πάνω για τ ’ αποτελέσματα του νοικοκυ­ριού των μεγάλων, μεσαίων και μικρών αγροτών, το περ ισ τατι­κό αυτό δε χρειάζετα ι ιδ ια ίτερη εξήγηση . Σ χετικά με τα μεγά­λα νο ικοκυριά , καθώς και τα μεσαία, ο ι συντάκτες της έρευνας έχουν τη γνώ μη ότι μια χρεω στική επιβάρυνση που φτάνει τα 40-70% της αξία ς της γης, δηλ. κατά μέσο όρο τα 55% είναι επ ιτρεπτή και ακίνδυνη (unbedenklich). Σ χετικά με τα μικρά νο ικοκυριά (που τις δ ιαστάσεις τους τις καθορίζουν στα 4-7 ha στη γεω ργία , σ τα 2-4 ha σ την αμπελουργία και στα νοικοκυριά που κα λλ ιεργούν εμπορεύσιμα φυτά) έχουν τη γνώμη ότι «το όρ ιο τη ς χρεω σ τικής επιβάρυνσης... δεν πρέπει να ξεπερνάει τα 30% της αξίας του κτήματος, όταν πάρουμε σαν προϋπόθεση την πληρη εξασ φάλιση τη ς κανονικής πληρω μής των τόκων και της απ όσβεσης του χρέους» (S. 66, Β. IV ). Στις κο ινότητες που ερευνήθηκαν (εκτός από κείνες όπου ισ χύει το A nerbenrecht*, π.χ . σ τη ν U nadingen και σ τη ν Neukirch**) η εκατοστια ία ανα­λ ογία της χρεω σ τικής επιβάρυνσης (σε σ χέσ η με την αξία του αγροκτήματος) μειώνεται κανονικά όταν προχω ρούμε από τα μ ικρά νο ικοκ υριά στα μεγάλα. Λ ογουχάρη σ την κο ινότητα Dittwar*** στα νο ικοκυριά που έχουν ν4 του εκταρίου γη, η εκατοσ τια ία αναλογία των χρεώ ν είναι 180,65%· από 1-2 ha ε ί­να ι 73,07%· από 2-5 ha 45,73%· από 5-10 ha 25,34%· από 10-20 hw. 3,02% (S. 89-90 ibid.). Α λλά μονάχα οι αριθμοί γ ια το ύψος ττΙζ χρεω σ τικής επιβάρυνσης δεν τα λένε ακόμα όλα, και οι συντάκτες τη ς έρευνας βγάζουν το παρακάτω συμπέρασμα:

«Τα προηγούμενα αρ ιθμ ητικά σ το ιχε ία επιβεβαίωσαν, έτσι, την πολύ διαδομένη άποψη, ότι ο ι ιδ ιοκτήτες αγροκτημάτων που στέκουν σ τα σύνορα (στη μέση) ανάμεσα στους μεροκαμα- τιά ρη δες και στους μεσαίους αγρότες (στα χω ριά συνηθίζουν

* -δικαίωμα, σύμφωνα με το οποίο η περιουσία ενός αγροτικού νοικοκυριού κληροδοτείται αδιαίρετα σ' ένα μόνο κληρονόμο. Η Σύντ * * -Ουναντίγκεν και Νόικιρχ. Η Σύντ

• * * -Ντίτβαρ. Η Σύντ

89

να ονομάζουν αυτούς τους νο ικοκυρέους «μεσαία τάξη» - M it­te lstand), βρ ίσκ οντα ι σ υχνά σ ε π ιο δύσκολη θέση από τις ανώ­τερες και τις κατώτερες (sic!) ομάδες, όσον αφορά τις διαστά­σεις του νοικοκυριού , - σ το βαθμό που, ενώ τα βγάζουν πέρα με μια μέτρια χρεω στική επιβάρυνση, όταν η επιβάρυνση αυτή φτάσει ένα ορ ισ μένο ό χ ι και πολύ υψηλό επίπεδο, δεν μπορούν παρά μόνο με δυσκολία να εκπληρώ νουν τις υποχρεώ σεις τους, επειδή τους είνα ι αδύνατο να έχουν τακτικά μεροκάματα από εξω τερικές δουλιές (μεροδούλι κλπ.) και ν ’ ανεβάσουν μ’ αυτά το εισ όδημά τους...». Ο ι μεροκαματιάρηδες «εφόσον έχουν λί- γο-πολύ τακτικά μεροκάματα από εξω τερικές δουλιές, βρ ίσκ ο­νται συχνά σ ε σ ημαντικά καλύτερη θέση από κείνους που α νή­κουν στη «μεσαία τάξη», επειδή , όπω ς έδειξε ο υπολογισμός, σε πάρα πολλές περ ιπτώ σ εις, τα μεροκάματα από εξωτερικές δ ουλιές φέρνουν συχνά τόσ ο υψηλά καθαρά (δηλ. χρηματικά) έσοδα, που τους δίνουν τη δυνατότητα να αποσθέσ ουν ακόμα και μεγάλα χρέη» (67 1. c.)*. Κ αι στο τέλος οι σ υντάκτες της έρευνας επαναλαθαίνουν ακόμα μια φορά ότι η χρεω στική επ ι­βάρυνση των μικρώ ν αγροτικώ ν νο ικοκυριώ ν σε σ χέσ η με το επιτρεπτό όρ ιο επιβάρυνσης «ενμέρει δεν είναι ακίνδυνη», γ ι’ αυτό «είναι απ αρα ίτητο να υπάρχει εξαιρετικά μεγάλη περ ίσ κε­ψη κατά τη ν αγορά γης... κατά πρώ το λόγο απομέρους ίσα-ίσα των μικρώ ν αγροτώ ν και των μεροκαματιάρηδων που βρ ίσ κ ο­νται σ τη ν ίδ ια μοίρα μ’ αυτούς» (98).

Εδώ φαίνεται το αληθινό πρόσω πο του αστού συμβουλάτορα του μικρού αγρότη! Α πό το ένα μέρος, ενισχύει στους προλετά­ριους και στους μισ οπρολετάριους την ελπ ίδα πως «αν ό χ ι σ την πρώ τη, του λά χιστον στη δεύτερη γενιά» θα μπορέσουν ν ’ αγοράσ ουν ένα κομματάκι γη και να πα ίρνουν απ’ αυτή, δε ί­χνοντας ζή λ ο στη δουλιά και λ ιτότητα , πολύ μεγάλο ποσοστό «καθαρού εισοδήματος»· από το άλλο, συσταίνει ίσα-ίσα στη φτω χολογιά να δείχνει «εξαιρετικά μεγάλη περίσκεψ η» κατά την αγορά γης, όταν δεν υπάρχουν «τακτικά μεροκάματα», δηλ. όταν οι κύρ ιο ι κεφαλαιοκράτες δεν έχουν ανάγκη από μόνιμα εγκαταστημένους εργάτες. Κ αι βρ ίσκονται απλοϊκο ί «κρ ιτ ι­κοί», που δέχοντα ι αυτή την υστερόβουλη ψευτιά και τ ις τρ ιμ ­

* Ο μικρός αγρότης - λένε πολύ σωστά οι συντάκτες της έρευνας - πουλάει σχετικό λίγα τοις μετρητοίς, στο μεταξύ όμως έχει μεγάλη ανάγκη από χρήματα, και η έλλειψη κεφαλαίων κάνει γι’ αυτόν εξαιρετικό αισθητή την κάθε απώλεια ζώου, την πτώση χαλαζιού κλπ

90

μένες αυτές χυδαιότη τες σαν ετυμηγορία της π ιο σ ύγχρονης επιστήμης!

Τα λεπτομερειακά σ το ιχεία που αναφέραμε για τους μεγά­λους, μεσαίους και μικρούς αγρότες θα μπορούσαν, θα ’λεγε κανείς, να κάνουν ακόμα κ<*ι τον κ. Τσερνόφ να καταλάβει σε τι σ υνίσταται ακριβώ ς το περιεχόμενο της κα τηγορίας εκείνης του «μικροαστισμού», εφαρμοσμένου σ την περίπτωση του αγρότη , που του προκαλεί τόση φρίκη. Η κεφαλαιοκρατική εξέλιξη έχει εξομοιώ σει τόσο πολύ το γενικό ο ικονομ ικό σύ­σ τημα ό χ ι μόνο των δυτικοευρωπαϊκώ ν κρατφν, του ενός σε σύγκρισ η με το άλλο , αλλά και της Ρωσίας σ ε σ ύγκριση με τη Δύση, ώστε τα βασικά χαρακτηριστικά της ο ικονομ ίας του νο ι­κοκυριού των αγροτώ ν στη Γερμανία να παρουσιάζονται τα ίδια όπω ς και στη Ρωσία. Μ όνο που το προτσές της διαφορο­π ο ίη σ η ς της αγροτιάς, που το απέδειξε λεπτομερειακά η ρωσι­κή μαρξιστική φ ιλολογία , στη Ρωσία βρίσκεται σ ’ ένα από τα αρχ ικ ά στάδια εξέλιξης - το προτσές αυτό δεν έχει αποκρυ­σταλλω θεί σε λ ίγο-πολύ ολοκληρω μένες μορφές, δεν έχει ξε­χω ρίσ ει λ .χ . ακόμα στη Ρωσία ένας ιδ ια ίτερος και για όλους αμέσως καταφανής και ευδιάκριτος τύπος μεγάλου αγρότη (G rossbauer), και η μαζική απαλλοτρίω ση και εξαφάνιση ενός πολύ μεγάλου μέρους της αγροτιάς επισκιάζει ακόμα σε πολύ μεγάλο βαθμό τα «πρώτα βήματα» της ασ τικής μας τάξης του χωριού. Στη Δύση το προτσές αυτό, που ε ίχε αρχ ίσ ει πρ ιν ακό­μα από την κατάργηση της δουλοπαροικ ίας (πρθλ. Kautsky, «A grarfrage», S. 27), οδήγησ ε από πολύ παλιά ακόμα, από τη μια μεριά, σ τη ν εκμηδένιση των καστικών συνόρων ανάμεσα στο α γροτικ ό και στο «γαιοκτημονικό» νο ικοκυριό (με τη δική μας έννοια ) και από την άλλη μεριά, στο σ χη ματισ μό μιας αρ­κετά π ια διαμορφωμένης τάξης μισθωτώ ν εργατών γης*. Θα ήταν ω στόσο μεγάλο λάθος να νομίζει κανείς ότι εφόσον έχουν διαμορφωθεί λ ίγο-πολύ καθορισμένες μορφές νέων τύπων του αγροτικού πληθυσμού, το προτσές αυτό σταμάτησε. Α πενα­ντίας το προτσές αυτό προχω ρεί αδιάκοπα, και εννοείτα ι, προ­χω ρεί πότε περ ισ σότερο και πότε λ ιγότερο γρήγορα , ανάλογα μ’ ένα σωρό δ ιαφορετικά περιστατικά , πα ίρνοντας τ ις πιο π ο ι­

* «Η αγροτιά -γράφει ο κ Μπουλγκάκοφ για τη Γαλλία του XIX αιώνα- διασπάστηκε σε δυο, αυστηρά διαχωρισμένα τμήματα: στο προλεταριάτο και στους μικροΐδιοκτήτες» (II, 176) Μάταια όμως νομίζει ο συγγραφέας ότι μ' αυτό τέλειωσε η «διάσπαση» αυτή αποτελεί ένα ασταμάτητο προτσές

91

κίλες μορφές, σε συνάρτηση με τ ις ιδ ια ίτερες αγρονομικές συν­θήκ ες κλπ. Η προλεταριοποίηση της αγροτιάς συνεχίζεται - αυτό θα το δείξουμε παρακάτω με πλήθος σ το ιχεία από τη γερ­μανική σ τατισ τική , αυτό όμως φαίνεται καθαρά και από τα σ το ιχε ία που αναφέραμε π ιο πάνω για τη μικρή αγροτιά. Και μ όνο το γεγονός, ότι όχ ι μόνο οι εργάτες γης, αλλά και οι αγρότες φεύγουν όλο και σε μεγαλύτερο αριθμό από τα χω ριά σ τις πόλ εις δε ίχνει παραστατικά ότι εντείνεται το προτσές της προλ εταρ ιοπ ο ίησ η ς. Π ριν όμως από τη φυγή του αγρότη σ την πόλη προηγείτα ι αναπόφευκτα η καταστροφή του. Κ αι πρ ιν από τη ν καταστροφή του προηγείτα ι η απεγνωσμένη πάλη για την ο ικ ονομ ική του αυτοτέλεια . Κ ι αυτήν ακριβώ ς, την πάλη δ είχνουν παραστατικά τα σ το ιχε ία τα σ χετικά με τη χρη σ ιμ ο ­π ο ίησ η τη ς μ ισθω τής εργασίας, με το μέγεθος του «καθαρού ε ι­σ οδήματος», με το μέγεθος της κατανάλω σης από τους διαφό­ρων τύπων αγρότες. Το κύριο μέσο πάλης είναι η «απαράμιλλη επιμέλεια» και οι ο ικονομ ίες, οι ο ικονομ ίες με το έμβλημα: «δε δουλεύουμε τόσ ο για το στόμα όσο για την τσέπη». Α ναπόφευ­κτη συνέπεια της πά λης είνα ι ο ξεχω ρισμός μιας μειοψ ηφίας πλούσιω ν, εύπορων νοικοκυρέω ν (κυρίως μιας ασ ήμαντης μειο­ψηφ ίας, συγκεκριμένα, σε όλες εκείνες τις περ ιπτώ σεις που δεν υπάρχουν λ ίγο-πολύ εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες, όπω ς λ .χ. ό ταν ε ίνα ι κοντά η πρωτεύουσα, όταν κατασκευάζεται μια σ ι­δηροδρομική γραμμή, ή δημ ιουργείτα ι κάποιος καινούργιος π ροσ οδοφ όρος κλάδος εμπορευματικής γεωργίας κλπ.) - και η ολοένα μεγαλύτερη εξαθλίωση της πλειοψ ηφ ίας, που σακατεύ­ε ι με τη χρόν ια πείνα και την υπέρμετρη εργασία τ ις δυνάμεις του δουλ!ευτή και χειροτερεύει την πο ιότητα και της γης και των ζώων. Α ναπόφευκτη συνέπεια της πά λης είναι ο σ χη μ α τι­σμός, μιας μειοψ ηφ ίας κεφαλαιοκρατικών νοικοκυριώ ν, που βα­σ ίζοντα ι στη μισθωτή εργασία και η αυξανόμενη ανάγκη για την πλειοψ ηφ ία να ψάχνει για «μεροκάματα έξω από το νο ικο ­κυριό», δηλ. να μετατρέπεται σε μισθωτούς εργάτες της β ιομη­χαν ίας και της γεωργίας. Τα σ το ιχεία σ χετικά με τη μισθωτή εργα σία δείχνουν πεντακάθαρα την εσω τερική αναπότρεπτη στο σ ύγχρονο κοινω νικό σύστημα, έμφυτη σ τον κάθε μικροπα- ραγωγό τάση να μετατραπεί σε μικρό κεφαλαιοκράτη.

Κ αταλαβαίνουμε πολύ καλά, γ ιατί οι ασ το ί ο ικονομ ολόγοι, από το ένα μέρος, και οι κάθε λ ογής οπορτουνιστές, από το άλ­λο, αποφεύγουν, και δεν μπορούν παρά να αποφεύγουν αυτή την πλευρά του ζητήματος. Η διαφοροποίησ η της αγροτιάς μας δείχνει τ ις πιο βαθιές αντιθέσ εις του καπιταλισμού στο ίδ ιο το προτσές της εμφάνισης και της παραπέρα ανάπτυξής τους- η

92

ολόπλευρη εκτίμηση αυτών των αντιθέσεω ν οδηγεί αναπόφευ­κτα σ την παραδοχή της άποψης, ότι δεν υπάρχει διέξοδος και ελπ ίδα γ ια τη ν κατάσταση του μ ικρού αγρότη (δεν υπάρχει ελ­πίδα - έξω από την επαναστατική πάλη του προλεταριάτου ενά­ντια σ ’ όλο το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς). Δεν ε ίνα ι εκπ λη­κτικό, ότι αποσιω πούντα ι ίσα-ίσα αυτές, οι πιο βαθιές και λ ιγό- τερο αναπτυγμένες αντιθέσεις: γίνετα ι προσπάθεια να αγνοηθεί το γεγονός τη ς υπερεργασίας και της υποκατανάλω σης των μι­κρών αγροτών, γεγονός που μπορούν να το αρνηθούν μόνο άν­θρω ποι κακής π ίσ τη ς ή αμαθείς* αφήνεται στη σ κιά το ζήτημα των μισθωτώ ν εργατών που χρη σ ιμ οπο ιεί η ασ τική τάξη του χω ριού και τη ς μισθω τής εργασίας της φτω χολογιάς του χω ­ριού. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ παρουσίασε, λογουχάρη, μια ολ όκλ η­ρη «μελέτη της θεωρίας τη ς α γροτικής εξέλιξης», όπου και τα δυο τελευταία ζητήματα παρακάμπτονται με εύγλωττη σιωπή!*

* Ή με όχι λιγότερο εύγλωττες υπεκφυγές, όπως η παρακάτω: «. Οι πολυάριθμες εκείνες περιπτώσεις συνδυασμού της βιομηχανίας με τη γεωργία, όπου οι μισθωτοί βιομηχανικοί εργάτες κατέχουν ένα κομμάτι γη. » δεν αποτελούν «παρά μια λεπτομέρεια (!,) στο σύστημα της εθνικής οικονομίας δεν υπάρχει για την ώρα („) κανένας λόγος να θεωρείται το γεγονός αυτό μια νέα εκδήλωση εκβιομηχάνισης της γεωργίας και απώλειας της ανεξαρτησίας της εξέλιξής της, -το φαινόμενο αυτό έχει πολύ ασήμαντες διαστάσεις (στη Γερμανία λ χ σε όσους ασχολούνται με τη βιομηχανία ανήκουν μόλις τα 4,09% της καλλιεργούμενης έκτασης)» (sic! -11, 254-255). Πρώτο, το ασήμαντο μερ'ιόιο γης που ανήκει σε εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες δε δείχνει ότι αυτό «το φαινόμενο έχει ασήμαντες διαστάσεις», αλλά δείχνει την καταπίεση και την προλεταριοποίηση που προκάλεσε στον μικρό γεωργό ο καπιταλισμός Γιατί σ' όλους τους καλλιεργητές που κατέχουν λιγότερο από 2 ha (αν και ο αριθμός τους είναι τεράστιος 3,2 εκατομμύρια από τα 5,5 εκατομμύρια, δηλ. τα 58,2%, σχεδόν τα τρία κέμκτα του συνολικού αριθμού) αναλογούν «μόλις» τα 5.6% όλης της καλλιεργούμενης έκτασης! Μήπως θα βγάλει από δω ο έξυπνος κ Μπουλκγάκοφ το συμπέρασμα, ότι όλο το «φαινόμενο» της μικρής γαιοκτησίας και του μικρού γεωργικού νοικοκυριού αποτελεί γενικά «λεπτομέρεια» και «έχει πολύ ασήμαντες διαστάσεις»;; Από τα 5,5 εκατομμύρια γερμανούς γεωργούς οι 791 χιλιάδες, δηλ τα 14,4%, είναι μισθωτοί βιομηχανικοί εργάτες και στην τεράστια πλειοψηφία τους έχουν λιγότερα από 2 εκτάρια γης συγκεκριμένα ανέρχονται σε 743 χιλιάδες, δηλαδή αποτελούν τα 22,9% του συνολικού αριθμού των γεωργών, που έχουν λιγότερα από 2 ha Δεύτερο, ο κ Μπουλγκάκοφ διαστρέβλωσε και πάλι, κατά τη συνήθειά του, τη στατιστική κου παραθέτει Από αβλεψία πήρε από τη σελίδα της γερμανικής έρευνας («Stat d D. R » 112. B S 49*), απ' όπου παραθέτει αποσπάσματα, τα στοιχεία που έδειχναν πόση έκταση γης κατέχουν οι αυτοτελείς γεωργοί που ασχολούνται και με βιομηχανικές εργασίες Οι μη αυτοτελείς γεωργοί που δουλεύουν στη βιομηχανία (δηλ οι βιομηχανικοί μισθωτοί εργάτες), κατέχουν μόλις τα 1.84% της καλλιεργούμενης έκτασης Οι 791 χιλιάδες μισθωτοί εργάτες έχουν τα 1.84% της έκτασης, οι 25 χιλιάδες τσιφλικάδες έχουν τα 24% της έκτασης Αλήθεια, μια ασήμαντη «λεπτομέρεια», δεν είναι έτσι.

93

«νοικοκυριό αγρότη - λέει - μπορούμε να θεωρήσουμε ένα νο ι­κοκυριό , που τα βγάζει ολοκληρω τικά ή σ το μεγαλύτερο μέρος πέρα με τη δουλιά τη ς ίδ ιας της ο ικογένειας του αγρότη· χω ρίς ξένη εργα σία - γε ιτον ική βοήθεια ή μίσθωση εργατών γ ια ένα μικρό διάστη μα - σπάνια τα βγάζει πέρα ακόμα κ ι ένα νοικοκυ­ρ ιό α γρότη , πράγμα όμως που δεν αλλάζει (α, βέβαια!) τη φυ­σ ιογνω μ ία τη ς ο ικονομ ίας του» (I, 141). Π ιο αφελής ο Χερτς διατυπώνει σ την α ρχή-αρχή του β ιβλίου του μια επιφύλαξη: «Π αρακάτω, στη σ υνέχεια της έκθεσής μου, λέγοντας μικρό νο ικοκ υρ ιό ή νο ικοκ υριό αγρότη , θα εννοώ πάντα το νοικοκυ­ριό, όπου δουλεύουν μόνο ο νοικοκύρης, η ο ικογένειά του και το πολύ-πολύ 1-2 εργάτες» (S. 6, ρωσ. μετ. 29). Ό τ α ν το ζή τη ­μα φ τάσ ει στη μίσθωση ενός «εργατάκου», τότε ο ι K leinbürger μας ξεχνάνε γρήγορα τις «ιδιομορφίες» εκείνες της γεω ργίας που μας τ ις σερβίρουν με κάθε ευκαιρία. Στη γεω ργία 1-2 εργά­τες - κα ι όταν ακόμα δουλεύουν μόνο το καλοκα ίρ ι - δεν είναι καθόλου μικρό πράγμα. Τ ο σπουδαιότερο, όμως, δεν ε ίνα ι αν αυτό το πράγμα ε ίνα ι μ ικρό ή μεγάλο, αλλά ότι στη μίσθωση εργατών καταφεύγουν ακριβώ ς ο ι π ιο εύποροι, πλού σιο ι νοικο- κυρέοι, που τ ις «προόδους» και την «άνθησή» τους ο ι ιππότες του μ ικροαστισμ ού αρέσκονται να τ ις παρουσιάζουν σαν άνθη­σ η τη ς μάζας του πληθυσμού. Κ α ι γ ια να α ιτ ιολογήσ ουν με με­γαλύτερη ευλογοφάνεια αυτή την παραποίησ η τη ς αλήθειας, ο ι ιπ πότες αυτοί δηλώ νουν μεγαλόπρεπα: «Ο αγρότης είνα ι εξ ί­σ ου εργαζόμενος, όπω ς κα ι ο προλετάριος» (Μ πουλγκάκοφ II, 288). Κ αι ο συγγραφέας εκφράζει την ικ ανοποίησ ή του σ χετικά με το ό τι «τα εργατικά κόμματα χάνουν όλο και π ιο πολύ την αγροτοφ οθία που τα χαρακ τήριζε παλιά» (τα χαρακ τήριζε πα­λιά!) (289). Αυτή η «παλιά» αντίληψ η, βλέπετε, «έκανε να δ ια­φεύγει από τη ν προσ οχή το γεγονός ότι η αγροτική ιδ ιοκτησ ία δεν ε ίνα ι μέσο εκμετάλλευσης, αλλά όρος γ ια την τοποθέτηση εργασίας». Ν α πώς γράφεται η ιστορία! Δεν μπορούμε, όμως, σ τ’ αλήθεια , να συγκροτηθούμε κα ι να μην πούμε: να παραποι­ε ίτε τα γεγονότα , κύ ρ ιο ί μου, να έχετε όμως κά ποιο μέτρο! Ο ίδ ιο ς ο κ. Μ πουλγκάκοφ έχει γράψ ει μια δίτομη «μελέτη» από ο χτα κ όσ ιες σελίδες, παραγεμισμένη με «περικοπές» (μιλήσαμε πολλές φορές γ ια την ακρίβεια αυτών των περικοπώ ν) από κάθε λ ο γή ς έρευνες, περιγραφές, μονογραφίες κλπ., όμως ούτε μια φορά, κυριολεκτικά ούτε μια φορά, δεν επ ιχε ίρησ ε καν να εξετά­σει, πο ια είνα ι η σ χέσ η των αγροτών, που η ιδ ιοκτησ ία τους ε ί­να ι μέσο εκμετάλλευσης, προς τους αγρότες, που η ιδ ιοκτησ ία τους είνα ι «απλώς» όρος τοποθέτησης εργασίας. Δεν παρέθεσε ούτε μια φορά συστηματοποιημένα σ το ιχεία (που όπως είδαμε

94

υπάρχουν και σ τις πη γές α π’ όπου ο ίδ ιος παραθέτει περικοπές) σ χετικά με τον τύπο του νοικοκυριού, το επίπεδο ζω ής κλπ. των αγροτώ ν που μισθώνουν εργάτες, των αγροτών που δε μ ι­σθώνουν εργάτες και δε μισθώ νονται σαν εργάτες και των αγροτών που μισθώ νονται σαν εργάτες. Κ άτι παραπάνω. Ε ίδα­με ότι, γ ια να σ τηρ ίξει τον ισ χυρ ισ μό του γ ια «πρόοδο του νο ι­κοκυριού του αγρότη» (του νοικοκυριού του αγρότη γενικά.0, επ ικαλέσ τηκε γεγονότα που αφορούν τους γκροσσμπάουερ, σ χό λ ια που διαπιστώ νουν τόσ ο πρόοδο των μεν όσο και εξα­θλίω ση, προλεταρ ιοπ ο ίηση των άλλω ν. Βλέπει μάλιστα γενικά σαν «κοινω νική εξυγίανση» (sic!) το σ χη ματισ μό «γερών νο ι­κοκυριώ ν αγροτών» (II. 138" πρβλ. το γενικό συμπέρασμα στη σελ. 456), σάμπω ς ένα γερό νο ικοκυριό αγρότη να μη είναι συ­νώνυμο μ’ ένα ασ τικό , επ ιχε ιρημ ατικ ό νο ικοκυριό αγρότη! Η μοναδική του προσπάθεια να ξεμπλέξει από το δίχτυ αυτό των αντιφάσεω ν βρ ίσκεται στον παρακάτω, ακόμα πιο μπερδεμένο, σ υλλογισμό: «Η αγροτιά δεν αποτελεί, βέβαια, ομοιογενή μά­ζα - αυτό το δείξαμε π ιο πάνω (πιθανόν με το συλλογισ μό σ χετι­κά με μια τέτια ασήμαντη λεπτομέρεια, όπως είνα ι η μισθωτή εργα σία των γεωργώ ν στη β ιομηχανία ;)- εδώ έχουμε μια διαρκή πάλη ανάμεσα σ ε ρεύματα δ ιαφ οροποίησ ης και ισ οπέδω σης- μήπως όμως αυτές οι διαφορές και ακόμα και η αντίθεση των ιδ ια ίτερω ν συμφερόντων ε ίναι μεγαλύτερες α π’ ό ,τι ανάμεσα σ τα διάφορα στρώματα της εργα τικής τάξης, ανάμεσα στους εργάτες τη ς πόλης και του χωριού, ανάμεσα στους ειδικευμέ­νους και ανειδίκευτους εργάτες ανάμεσα στους σ υνδικαλ ιστικά οργανωμένους και τους ανοργάνω τους; Γ ιατί μονάχα η πλ ήρης παραγνώ ριση αυτών των διαφορών μέσα στους κόλπους της ερ­γα τικ ή ς τάξη ς (διαφορών που κάνουν μερικούς ερευνητές να ξεχω ρίζουν από την τέταρτη μια πέμπτη π ια κλειστή τάξη) επέ­τρεψ ε να αντιπαραθέτεται μια δήθεν ομοιογενής εργατική τάξη σ ε μια ανομοιογενή αγροτιά» (288). Τ ι εξαιρετικό βάθος ανάλυ­σης! Ν α σ υγχέεις τ ις διαφορές μεταξύ επαγγελμάτων με τ ις δια­φορές μεταξύ τάξεω ν- να συγχέεις τ ις διαφορές σ τον τρόπο ζω ής με τη δ ιαφορετική θέση των τάξεων μέσα σ ’ όλο το σύ­σ τημα τη ς κο ινω νικ ής παραγω γής, - πόσο παραστατικά δεί­χνουν όλα αυτά την πλήρη έλλειψ η επιστημονικώ ν αρχών σ την «κριτική»* τη ς μόδας και την πρακτική τάση τη ς να σ βή ­

• Υπενθυμίζουμε, ότι η επίκληση της δήθεν ομοιογένειας της εργατικής τάξης αποτελεί συνηθισμένο επιχείρημα του Εντ. ΜπέρνσταΙν και όλων των οπαδών του. Ό σο για τη «διαφοροποίηση», ακόμα και ο κ. Στρούβε έφτιαχνε

95

σ ει τη ν ίδ ια την έννο ια της «τάξης», να παραμερίσει την ίδια την ιδέα της ταξικής πάλης. Ο εργά της γη ς κερδίζει 50 καπίκ ια τη μέρα* ο α γρότης νοικοκύρης, που μισθώνει μεροκαματιάρη- δες, - 1 ρούβλι τη μέρα· ο εργοσ τασ ιακός εργά της της πρωτεύ­ουσας - 2 ρούβλια τη μέρα- ο μ ικρός ιδ ιοκτήτης ενός επαρχια ­κού εργα στηρίου - 1 */2 ρούβλι τη μέρα. Ο κάθε λ ίγο-πολύ συ­νειδητός εργά της θα καταλάβει, χω ρ ίς και τον ελά χ ιστο κόπο, σε πο ιες τάξεις ανήκουν ο ι εκπρόσω ποι αυτών των διαφορετι­κώ ν «στρωμάτων», πο ιος ε ίνα ι ο προσ ανατολισμ ός που πρέπει να διακρίνει την κο ινω νική δράση αυτών των «στρωμάτων». Γ ια έναν εκπρόσω πο όμως της πα νεπ ιστημ ιακή ς επισ τήμη ς ή γ ια έναν σ ύγχρονο «κριτικό» το πράγμα αποτελεί μια τόσο βα­θ ιά σοφία , που δεν ε ίνα ι καθόλου σ ε θέση να τη συλλάθει.

VIII

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 1882 ΚΑΙ 1895.ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΜΕΣΑΙΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ

Αφού εξετάσαμε τα λεπτομερειακά σ το ιχεία που αφορούν το αγροτικ ό νο ικοκυριό , - σ το ιχε ία που έχουν γ ια μας ιδ ιαίτερη σπουδαιότητα , γ ια τί στα ζητήματα του αγροτικού νοικοκυριού, βρ ίσκετα ι ακριβώ ς το κέντρο βάρους του σ ύγχρονου αγροτικού ζητή ματος - ας περάσουμε τώρα στα γενικά σ το ιχε ία της γερ­μανικής αγροτικ ής σ τατισ τική ς και ας ελέγξουμε τα συμπερά­

βαθυστόχαστους συλλογισμούς στις «Κριτικές παρατηρήσεις» υπάρχει διαφο­ροποίηση, υπάρχει και τάση για ισοπέδωση για έναν αντικειμενικό ερευνητή αυτά είναι δυο προτσές ίσης σπουδαιότητας (όπως για τον αντικειμενικό ιστορικό του Στσεντρίν ήταν αδιάφορο αν ο Ιζιασλάθ νίκησε τον Γιαροσλάβ ή ο Γιαροσλάθ τον Ιζιασλάθ)45 Αναπτύσσεται η χρηματική οικονομία, έχουμε όμως και στροφή προς τη φυσική οικονομία Υπάρχει ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανικής παραγωγής, υπάρχει όμως και ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατικής δουλιάς στο σπίτι (Μπουλγκ., II, 88 «Η ΗβιιβιικΙιιβίΓΚ (οικιακή βιομηχανία. Η Σύντ.).. δεν έχει ακόμα σκοπό να εξαφανιστεί στη Γερμανία») Ο αντικειμενι­κός» επιστήμονας οφείλει να συγκεντρώνει με επιμέλεια μικρογεγονότα, να κάνει παρατηρήσεις και «από τη μια πλευρά» και «από την άλλη πλευρά», «να περνάει (σαν τον Βάγκνερ44 του Γκαίτε) από βιβλίο σε βιβλίο, από φύλλο σε φύλλο», χωρίς να τολμά να σχηματίσει συνεπείς γνώμες και να αποκτήσει μια γενική εικόνα του όλου προτσές, στο σύνολό του

96

σματα των «κριτικών» που συνδέονται μ’ αυτά τα σ το ιχεία . Π α­ραθέτουμε σε συντομία τα κύρια αποτελέσματα της απογραφής του 1882 και του 1895:

Καλλιεργού- μ£νη έκταση (σεχιλ Μ

Σχετικοί αριθμοί

Νοικοκυριά Έκταση

Ακόλυτη αύξηση ή

ελάττωση του

1 016 1 190 3 286

Σύνο/ύ 5 276 5 558 :

18.0 28.7 2Ί

!» 32 51δ 100 100 100

Τ ρία γεγονότα πρέπει ν ’ αναλύσουμε σ χετικά με την εικόνα αυτών των αλλαγώ ν, που ερμηνεύεται διαφορετικό από τους μαρξιστές και τους «κριτικούς»: τη ν αύξηση του αριθμού των π ιο μικρών νο ικοκυριώ ν, τη ν αύξηση των λατιφουντίω ν, δηλ. των νοικοκυριώ ν που έχουν 1000 και πάνω εκτάρια και που σ υγχω νεύτηκαν σ το σύντομο π ίνακά μας μ’ όλα τα νοικοκυριά που έχουν πάνω από 100 εκτάρια, και, τέλος, το γεγονός της αύξησης τω ν μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν (5-20 Ιμ ), που προκαλεί τ ις περ ισ σότερες σ υζητήσεις και που περ ισ σότερο α π’ όλα χτυπάει στα μάτια.

Η αύξηση του αριθμού των π ιο μικρών νο ικοκυριώ ν δείχνει την τεράσ τια αύξηση της εξαθλίω σ ης και της προλεταρ ιοπ ο ίη ­σ ης, γ ια τί η σ υντρ ιπτική πλειοψ ηφ ία των ιδ ιοκτητώ ν με λ ιγό- τερα από 2 εκτάρια δεν μπορεί να ζήσ ει μόνο με τη γεω ργία και ζε ι με μεροκάματα, δηλ. με μισθωτή εργασία . Φ υσικά, υπάρ­χουν εξαιρέσεις· με τ ις ε ιδικές καλλιέργειες, την αμπελουργία, τη λ αχανοκομ ία και κα λλ ιέργεια εμπορεύσιμων βιομηχανικώ ν φυτών, με την άσ κησ η της γεω ργίας γενικά στα περ ίχω ρα μιας πόλ η ς κλπ. μπορεί να σταθεί ένας αυτοτελής (κάποτε μάλιστα και ό χ ι μ ικρός) γεω ργός ακόμα και με 1 '/2 εκτάριο. Στο σύνο­λο όμως των 3 εκατομμυρίων νοικοκυριών αυτές είνα ι τελείω ς ασήμαντες εξαιρέσεις. Το ότι η μάζα των μικρών αυτών «γεωρ­γών» (που αποτελούν περίπου τα 3/5 του συνολικού αριθμού των νοικοκυρέω ν) είνα ι μισθωτοί εργάτες, αυτό φαίνεται παραστατι­κά από τα σ το ιχε ία τη ς γερμ ανικής σ τατισ τική ς που αφορούν τις κύριες απ ασ χολ ήσ εις των γεωργώ ν των διαφόρων ομάδων. Δ ίνουμε συντομευμένα αυτά τα σ το ιχεία :

7-0615 97

Ο μ ά δ ε ς

Αγρότες νοικοκυρέοι σύμφωνα με την κύρια αχασχόλησή τους (σε %) Αχό τους

ανεξάρτητους αγρότες νοικο- κυρέους έχουν

εχικουρική αχασχόληση

(%)

Ανεξάρτητηαπασχόληση Εξαρτη­

μένηεργασία

Αλλεςαχασχο-λήσεις

ΣύνολοΓεωργία Εμπόριο

κλχ

Ως 2 1» 2- 3 » 5- 20 » 20-100 » 100 και χάνω Ηβ

7̂290.896.222.516.32*51.5

8.60̂20.49.82.9 1.1 1.1 4,2

10010010010010026.125.515.5 8.823.5

Σύ*»ο 45.0 17.5 31,1 6.4 100 20,.

Α πό δω βλέπουμε ότι από το συνολικό αριθμό των γερμανών γεωργώ ν μόνο τα 45% δηλ. λιγδτεροι από τους μίσους, ε ίνα ι ανε­ξάρτητο ι γεω ργοί και από την άποψη της κυρίας απ ασ χόλ ησ ής τους. Μ α κι α π’ αυτούς τους ανεξάρτητους γεω ργούς το ένα πέ­μ π το (20,1%) έχει και επ ικουρικές εργασίες. Τα 17,5% των γεωργώ ν ε ίνα ι ως προς την κύρια α π ασχόλησή τους έμποροι, β ιοτέχνες, λ αχανοκηπουροί κλπ. («ανεξάρτητοι», δηλ. κατέ­χου ν θέση αφεντικού και ό χ ι εργάτη στο α ντίσ το ιχο επάγγελ­μα). Σ χεδόν το ένα τρίτο (31,1%) είνα ι μισθω τοί εργάτες («όχι ανεξάρτητοι» που α σ χολούντα ι με όλους τους κλάδους της γεω ργίας κα ι της β ιομηχανίας). Τα 6,4% των γεωργώ ν ε ίνα ι κυ­ρίως υ πάλληλοι (στρατιω τικο ί, δημ όσιο ι υ πάλληλοι κλπ.) ασ χολού ντα ι με ελεύθερα επαγγέλματα κλπ. 'Ο σ ο γ ια τον αριθ­μό των γεωργώ ν που έχουν ως 2 Ιιβ, οι μισ ο ’ι ε ίναι μισθωτοί ερ­γάτες· ανάμεσα σ ’ αυτά τα 3,2 εκατομμύρια «νοικοκυρέους», «ανεξάρτητοι» γεω ργοί είνα ι μια μικρή μειοψ ηφία, μ όλ ις τα 17,4% από το σ υνολικό αριθμό. Μ α κι απ’ αυτά τα 17% το ένα τέταρτο (26,1%) έχουν επικουρικές α π ασχολήσεις, δηλ. είναι επ ίσ η ς μ ισ θω τοί εργάτες ό χ ι σ το κύριο επάγγελμά τους (όπως τα παραπάνω 50,3%) αλλά στο επικουρικό τους επάγγελμα. Α κόμα κα ι από τον αριθμό των γεωργώ ν που έχουν από 2-5 Ιιβ μονάχα λ ίγο περ ισ σότερο ι από τους μ ισούς (546 χ ιλ . από τις1.016 χ ιλ .) ε ίνα ι ανεξάρτητοι γεω ργοί χω ρ ίς καμιά επικουρική α πασ χόλ η σ η .

Α πό δω φαίνεται πόσο καταπληκτικά λαθεμένα παριστάνει το ζήτη μα ο κ. Μ πουλγκάκοφ, όταν ισ χυρ ίζεται (και μάλιστα, όπω ς δείξαμε, εσφαλμένα), ότι αυξάνει ο συνολικός αριθμός των προσώ πω ν που ασ χολούνται πραγματικά με τη γεωργία, κι αυτό το εξη γεί «με την αύξηση των ανεξάρτητω ν νοικοκυριώ ν,- και όπω ς ξέρουμε ήδη , προπαντός των μεσαίων αγροτικώ ν

νοικοκυριώ ν σε βάρος των μεγάλων» (II, 133). Α ν στο σ υνολι­κό αριθμό των νοικοκυριώ ν αυξήθηκε περ ισ σότερο απ’ όλα το ποσ οστό των μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν (από 17,6% σε 18% δηλ. +0,4% ), αυτό ακόμα δε σ ημαίνει καθόλου ότι η αύξη­σ η του αγροτικού πληθυσμού οφείλχται κατά πρώ το λόγο σ την αύξηση των μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν. Γ ια ν’ απαντή­σουμε σ το ερώτημα, πο ιες κα τηγορίες συνέβαλαν περ ισ σότερο σ την αύξηση του σ υνολικού αριθμού των νοικοκυρέων, διαθέ­τουμε σ το ιχε ία συγκεκριμένα, που δεν επιδέχοντα ι άλλη ερμη­νεία: ο σ υνολικός αρ ιθμ ός των νοικοκυριώ ν αυξήθηκε κατά 282 χ ιλ ιά δ ες , και σ ’ αυτό το σύνολο ο αριθμός των νοικοκυριώ ν που έχουν ως 2 ha αυξήθηκε κατά 174 χιλ ιάδες. Επομένως, η αύξηση του αγροτικού πληθυσμού (αν υπάρχει και στο βαθμό που υ πάρχει) οφείλεται ίσ α-ίσ α σ τη ν αύξηση των μη ανεξάρτη­των νοικοκυριώ ν (γ ιατί τα νο ικοκυριά με γη ως 2 ha στο μεγα­λύτερο τους μέρος δεν είναι ανεξάρτητα). Η αύξηση περ ισ σ ό­τερο α π’ όλα αφορά τα πολύ μικρά νοικοκυριά, που η αύξησή τους σημα ίνει μεγάλωμα τη ς προλεταριοποίησης. Ακόμα και την αύξηση (κατά 35 χ ιλ ιάδες) του αριθμού των νοικοκυριώ ν που έχουν από 2-5 ha δεν έχουμε το δικαίω μα να την αποδόσουμε απ οκλειστικ ά σε μια αύξηση των ανεξάρτητων νοικοκυριώ ν, γ ια τί κι α π ’ αυτούς τους νοικοκυρέους μονάχα ο ι 546 χ ιλ ιάδες από τους 1.016 χ ιλ ιά δ ες ε ίνα ι ανεξάρτητο ι γεω ργοί χω ρ ίς επ ι­κουρικά μεροκάματα.

Π ερνώ ντας σ το ζήτη μα των μεγάλων νοικοκυριώ ν, πρέπει πρ ιν α π ’ όλα να σημειώσουμε το παρακάτω χαρακ τηρ ιστ ικό (και πολύ σπουδαίο γ ια τη ν αντίκρουση κάθε απολογητικής) γεγονός: ο συνδυασμός τη ς γεω ργίας με άλλες α π ασχολήσεις έχε ι δ ιαφορετική και αντίθετη σ ημασ ία σ τις διάφορες ομάδες γεωργώ ν. Γ ια τους μ ικρούς σ ημαίνει προλεταριοπ οίηση , ελάτ­τωση τη ς ανεξαρτησ ίας του γεωργού, γ ιατί εδώ συνδυάζονται με τη γεω ργία απ ασ χολ ήσ εις , όπως η μισθωτή εργασία , τα μι- κροεπαγγέλματα, το μ ικρεμπόριο κλπ. Γ ια τους μεγάλους σ η ­μαίνει είτε δυνάμωμα της π ο λ ιτικ ή ς σημασίας της μεγάλης γα ιοκτησ ία ς μέσω της κρατικής, σ τρατιω τικής υπηρεσίας κλπ., είτε συνδυασμό τη ς γεω ργίας με τη δασική οικονομ ία και τη β ιομηχαν ικ ή επεξεργασία αγροτικώ ν προϊόντω ν. Το τελευταίο αυτό φαινόμενο αποτελεί, όπως είναι γνω στό, ένα από τα π ιο χα ρα κ τη ρ ισ τ ικά γνω ρίσματα τη ς κεφαλαιοκρατικής προόδου της γεω ργίας. Α υτός είναι ο λ όγος που βλέπουμε το ποσοστό των γεωργώ ν που θεωρούν κύρια α π ασχόλησή τους το «ανεξάρ­τητο» α γροτικ ό νο ικοκυριό (δηλ. ασκούν αυτό το νο ικοκυριό σαν νο ικοκυρέοι και ό χ ι σαν εργάτες), να ανεβαίνει γοργά μαζί

99

με την αύξηση της έκτασ ης του νοικοκυριού (17 — 72 — 90 — 96%) ενώ πέφτει στα 93% σ την ομάδα των νο ικοκυριώ ν με 100 και πλέον εκτάρια: από την ομάδα αυτή τα 4,2% των νοικοκυ- ρέων θεωρούν κύρια α π ασχόλησή τους την κρατική υπηρεσία (κατηγορία «άλλω ν απασχολήσεω ν») και τα 0,4% των νοικοκυ- ρέων θεωρούν κύρια α π ασχόλησή τους την «εξαρτημένη» ερ­γασία (δεν πρόκειτα ι εδώ γ ια μισθωτούς εργάτες, αλλά γ ια διευ­θυντές, επιθεω ρητές κλ π .- πρθλ. «Stat. d. D .R .» , 112, B., S. 49*). Γ ια τον ίδ ιο λ όγο βλέπουμε ότι το ποσ οστό των ανεξάρ­τητω ν αγροτώ ν που έχουν και εξω τερικές α π ασχολήσεις μειώ­νεται με ταχύ ρυθμό, όσο αυξάνει η έκταση του νοικοκυριού (26 - 25 - 15-9% ), ενώ αντίθετα αυξάνει γρήγορα γ ια τους νοι- κοκυρέους που έχουν 100 και πάνω ha (23%)

Ό σ ο γ ια τον αριθμό των μεγάλων νο ικοκυριώ ν (100 και > *ha) και την έκτασή τους, τα παραπάνω σ το ιχε ία δείχνουν ότι το ποσ οστό τους ελαττώνεται τόσ ο σε σχέσ η με το συνολικό αριθμό των νοικοκυριώ ν όσο και σε σ χέσ η με τη συνολική έκταση. Κ αι προβάλλει το ερώτημα, μπορούμε απ’ αυτό το γε­γονός να βγάλουμε το συμπέρασμα, ότι το μεγάλο νο ικοκυριό εκτοπ ίζεται από το μικρό και το μεσαίο αγροτικό νοικοκυριό, όπω ς σπεύδει να κάνει ο κ. Μ πουλγκάκοφ; Κ ατά τη γνώμη μας, ό χ ι, κα ι ο κ. Μ πουλγκάκοφ με τ ις γεμάτες οργή επιθέσεις του ενάντια στον Κ άουτσκι στο σ ημείο αυτό απόδειξε απλούστατα την α νικα νότητά του να αντικρούσ ει τη γνώμη του Κ άουτσκι πάνω σ την ουσία του ζητήματος. Π ρώτο, η ελάττωση του πο ­σ οστού των μεγάλων νοικοκυριώ ν είναι πολύ μικρή (όσον αφο­ρά τον αριθμό των νοικοκυριώ ν από 0,47% σε 0,45%, δηλ. κατά δυο εκατοστά το ις εκατό και όσ ον αφορά την έκταση από 24,43% στα 24, 0,88%, δηλ. κατά 35 εκατοστά το ις εκατό). Ό τ ι με την εντατικ οποίησ η της εκμετάλλευσης του νοικοκυριού υπάρχει κάποτε ανάγκη να ελαττώ νεται ως ένα βαθμό η έκταση, ότι ο ι μεγάλοι γα ιοκτήτες παραχω ρούν με νο ίκ ι, κατά μικρά κομμάτια , χω ράφ ια που βρ ίσκονται μακριά από το κέντρο του αγροκτήματος, γ ια να εξασφαλίσουν εργάτες - αυτά ε ίνα ι πα σ ί­γνω στα φαινόμενα. Δείξαμε π ιο πάνω, πως ο σ υντάκτης της λε­πτομερειακής περ ιγραφ ής των μεγάλων και των μικρών νο ικο ­κυριών στα ανατολ ικά τη ς Π ρω σσίας αναγνω ρίζει ανο ιχτά ότι ο ρόλος τη ς μ ικ ρής γα ιοκτησ ία ς ε ίνα ι να εξυπηρετεί τα συμφέ­ροντα της μεγάλης γα ιοκτησ ία ς και συνιστά επίμονα να δη- μ ιουργηθούν εργάτες με μόνιμο τόπο διαμονής. Δεύτερο, δεν

• -πάνω. Η Σύντ

100

μπορεί να γ ίνει λ όγος γ ια εκτόπ ιση των μεγάλων νο ικοκυριώ ν από τα μ ικρά και γ ια τον πρόσθετο λόγο ότι μόνο τα σ το ιχε ία γ ια τη ν έκταση του νο ικοκυριού δεν είναι ακόμα αρκετά γ ια να κρ ίνει κανείς γ ια το μέγεθος της παραγωγής. 'Ο τι σ τον τομέα αυ­τόν τα μεγάλα νο ικοκυριά έκαναν ένα πολύ μεγάλο βήμα προς τα εμπρός, αυτό το αποδείχνουν κατά τρόπο αναμφ ισ βήτητο τα σ το ιχε ία γ ια τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η μηχανώ ν (βλ. π ιο πάνω) και γ ια τη β ιομηχαν ικ ή επεξεργασία των αγροτικώ ν προϊόντω ν (τα σ το ιχε ία αυτά θα τα αναλύσουμε ξεχω ρισ τά παρακάτω, επειδή ο κ. Μ πουλγκάκοφ ερμηνεύει πάρα πολύ λαθεμένα τα αντίσ το ι­χ α σ το ιχε ία της γερμ ανικής στατισ τικής). Τ ρίτο, σ τη ν ομάδα των νο ικοκυριώ ν με 100 και πάνω ha διακρίνονται ιδ ια ίτερα τα ?&τιφουντια, νο ικοκυριά με 1.000 και > ha, που ο αριθμός τους αυξήθηκε σ ε μεγαλύτερη ακόμα αναλογία απ’ ό ,τι ο αριθμός τω ν μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν, και συγκεκριμένα από 515 σ ε 572, δηλ. κατά 11% ενώ ο αριθμός των μεσαίων αγροτι­κών νο ικοκυριώ ν αυξήθηκε από 926 χ ιλ . σε 998 χ ιλ ., δηλ. κατά 7,8%. Η έκταση των λατιφουντίω ν αυξήθηκε από 708 χ ιλ . ha σε 802 χ ιλ ., δηλ. κατά 94 χ ιλ . ha: Το 1882 ήταν 2,22% της σ υνολι­κής καλλιεργούμενης έκτασ ης και το 1895 ήταν κ ιόλας 2,46. Τ ις α σ τή ρ ιχτες στο σ ημείο αυτό αντιρρήσ εις του σ τις γνώμες του Κ άουτσκ ι, που περ ιέχονται στο άρθρο του το δημοσιευμέ­νο σ το περ ιοδ ικό «Ν ατσάλο» ο κ. Μ πουλγκάκοφ τις συμπλη­ρώνει τώρα στο β ιβλίο του με τη ν παρακάτω ακόμα πιο ασ τήρ ι­κτη γενίκευση: «Σημάδι - γράφει - που μαρτυρεί την πτώση των μεγάλων νο ικοκυριώ ν είνα ι... το μεγάλωμα των λατιφου- ντίων, αν και η πρόοδος τη ς α γροτικ ής ο ικονομ ίας, η αύξηση τη ς εντατικ οπο ίησ ής της θα έπρεπε να συνοδεύεται από κομμά- τιασμα» (II, 126) - και ο κ. Μ πουλγκάκοφ χω ρίς δισταγμό μι­λάει π ια άμεσα γ ια «εκφυλισμό σε λατιφούντια» (!) του μεγά­λου νο ικοκυριού (II, 190, 363). Δέστε, τι εξα ίρετη λογική υπάρ­χει στους συλλογισ μούς του «επιστήμονά» μας: μια και η ελάτ­τωση της έκτασ ης του νο ικοκυριού σημαίνει κάποτε, σε συνθή­κες εντατικ οπο ίησ ης, αύξηση της παραγω γής, για το λόγο αυτό η αύξηση του αριθμού και της έκτασ ης των λατιφουντίω ν πρέ­πει γενικά να σ ημαίνει πτώση! Α ν όμως τόσ ο άσ χημα πάει η λογική , γ ια τί να μη συμβουλευθούμε τη σ τατισ τική ; Σ την ίδια τη ν πη γή που χρ η σ ιμ οπο ιεί ο κ. Μ πουλγκάκοφ έχουμε πολλά σ το ιχε ία γ ια την οικονομ ία αυτών των λατιφουντίων. Α ς παρα­θέσουμε ορ ισ μένα α π ’ αυτά τα σ το ιχεία : τα 572 από τα π ιο με­γάλα νο ικοκυριά ε ίχα ν το 1895 έκταση 1.159.674 εκτάρια, από τα οποία 802 χιλ . ήταν γεω ργικές εκτάσεις, 298 χ ιλ . δάση (ένα μέρος α π ’ αυτούς τους ιδ ιοκτήτες λατιφουντίων ε ίνα ι κυρίως

101

δα σικ ο ί επ ιχε ιρημ ατίες κα ι ό χ ι γεω ργοεπ ιχειρηματίες). Α π’ αυ­τούς τα 97,9% συντηρούν γενικ ά ζώ α- τα 97,7% συντηρούν ζώα εργα σ ία ς- 555 νο ικοκυρέοι χρησιμοπο ιούν μηχανές, και σε κά­θε νο ικοκ υρ ιό αναλογεί, όπως είδαμε, ο μέγιστος αριθμός των περιπτώ σεω ν χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η ς διαφόρων μ η χα ν ώ ν το ατμοκί­ν η το αλέτρ ι χρη σ ιμ οπο ιότα ν από 81 νοικοκυριά , δηλ. από τα 14%, όλων των λατιφουντίων. Ζώα έχουν: κερασφόρα 148.678 κεφάλια, άλογα 55.591, πρόβατα 703.813, γουρούνια 53.543. Α πό τα νο ικοκ υριά αυτά τα 16 έχουν και εργοσ τάσ ια ζάχαρης, τα 228 έχουν εργοσ τάσ ια παραγω γής οινοπνεύματος, τα 6 έχουν εργοσ τάσ ια μπύρας, τα 16 έχουν εργοσ τάσ ια παρα­σ κευής αμύλου και τα 64 έχουν μύλους. Ό σ ο για την εντατικο­π ο ίη σ η , μπορεί να κρ ίνει κανείς από το γεγονός ότι 211 καλ­λ ιεργούν τεύτλα (σε μια έκταση από 26 χ ιλ . ha) και 302 πατά­τες γ ια β ιομηχαν ικ ή επεξεργασία. 21 πουλάνε γάλα σ τις πόλεις (από 1.822 αγελάδες δηλαδή 87 αγελάδες κατά νο ικοκυριό) και 204 συμμετέχουν σε γαλακτοκομικούς σ υνεταιρισμούς (με 18.273 αγελάδες, δηλ. από 89 κατά νοικοκυριό). Ω ραίος «εκφυ­λ ισ μ ός σε λατιφούντια», δεν είνα ι έτσι;

Α ς περάσουμε σ το ζήτημα των μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυ­ριών (5-20 ha). Τ ο ποσ οστό τους σ το σ υνολικό αριθμό των νο ι­κοκυριώ ν αυξήθηκε από 17,6% σε 18,0% (+0,4% ) και ως προς τη σ υνολική έκταση αυξήθηκε από 28,7% σε 29,9% (+1,2% ). Κ ι αυτά τα σ το ιχεία , όπως είνα ι πολύ φυσικό, τα θεωρούν οι κάθε λ ο γή ς «εξοντωτές του μαρξισμού» σαν κύριο ατού τους. Ο κ. Μ πουλγκάκοφ συμπερα ίνει απ’ αυτό και ότι «το μικρό νο ι­κοκυριό εκτοπ ίζε ι το μεγάλο» κα ι ό τι υπάρχει «τάση αποκε­ντροπο ίησ ης» κλπ. κλπ. Δείξαμε π ιο πάνω ότι ακριβώ ς σ ’ ό ,τι αφορά τη ν «αγροτιά» τα χοντρ ικά σ το ιχε ία είνα ι πολύ ακατάλ­λ ηλα , γ ια τί μπορούν πολύ εύκολα να δημ ιουργήσουν πλάνες: ίσ α-ίσ α σ ’ αυτό τον τομέα τα «προτσές» του σχη ματισ μού μι­κρώ ν επιχειρημ ατικ ώ ν νοικοκυριώ ν και ο ι «πρόοδοι» τη ς ασ τι­κ ής τάξη ς του χω ριού είνα ι περ ισ σότερο από κάθε τ ι άλλο ικα­νά να καλύψουν την προλεταρ ιοπ ο ίηση και την εξαθλίω ση της π λειοψ ηφ ίας. Κ α ι αν γενικά σ ’ ό ,τι αφορά ολόκληρη την αγρο­τικ ή ο ικ ονομ ία τη ς Γερμανίας, παρατηρούμε, από το ένα μέ­ρος, αναμφ ισ βήτητη ανάπτυξη του μεγάλου κεφαλαιοκρατικού νο ικοκυριού (ανάπτυξη των λατιφουντίων, χρη σ ιμ οπο ίη σ η σε ό λο κα ι μεγαλύτερη κλίμακα μηχανώ ν και ανάπτυξη της β ιο­μ η χα ν ικ ή ς επεξεργασίας των αγροτικώ ν προϊόντω ν), κα ι από το άλλο , μ ια ακόμα π ιο αναμφ ισ βήτητη ένταση της προλετα­ρ ιοπ ο ίη σ η ς και τη ς εξαθλίω σης (φυγή σ τις πόλεις, ακόμα με­γαλύτερος κατατεμαχισμός της γης, αύξηση του αριθμού των

102

πολύ μικρών νο ικοκυριώ ν, αύξηση τη ς επ ικουρικής μισθωτής εργασίας, χειροτέρευσ η τη ς διατροφής των μικρών αγροτών κλπ.), - θα ήταν απλούστατα απίστευτο και αδύνατο να μη συμ­βαίνουν τα ίδ ια προτσές κα ι μέσα στους κόλπους της «αγρο­τιάς». Κ αι τα λεπτομερειακά, όμως, σ το ιχε ία δείχνουν τελείως σ υγκεκριμένα ό τι υπάρχουν αυτά τα προτσές, επιβεβαιώ νοντας έτσ ι τη σκέψη πως στη δοσμένη περίπτω ση μόνη η σ τατισ τική των εκτάσεων δεν ε ίνα ι καθόλου αρκετή. ΓΥ αυτό ε ίχε πέρα γ ια πέρα δ ίκ ιο ο Κ άουτσκι, όταν με βάση τη γενική εικόνα της κε­φ αλα ιοκρα τικής ανάπτυξης της γερμανικής αγροτικ ής ο ικ ονο­μίας, κατέληξε στη σκέψη πως ε ίνα ι αθάσιμο να συμπεράνουμε από τα σ το ιχε ία αυτά ότι η μικρή παραγω γή ν ίκησ ε τη μεγάλη.

Υ πάρχουν ω στόσο και συγκεκριμένα, σ το ιχεία κα ι μάλιστα πάρα πολλά, που αποδείχνουν ότι η αύξηση των «μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν» σ ημαίνει αύξηση της ανέχειας κα ι ό χ ι τη ς επάρκειας κα ι της ευημερίας. Ε ίναι ακριβώ ς τα σ το ιχεία για τα ζώα εργασίας, που τα χρη σ ιμ οπο ίη σ ε τόσο αποτυχημένα ο κ. Μ πουλγκάκοφ κα ι στο «Ν ατσάλο» και στο β ιβλίο του. «Αν χρειαζότα ν ακόμα μια απόδειξη γ ι’ αυτό - έγραφε ο κ. Μ πουλγκάκοφ σ χετικ ά με τον ισ χυρ ισ μό του γ ια την πρόοδο του μεσαίου κα ι την. κατάπτω ση του μεγάλου νο ικοκυριού - θα μπορούσε κανείς στο κρ ιτή ρ ιο τη ς ποσ ότητα ς της εργα τικής δύναμης να προσ θέσει και το κρ ιτή ρ ιο του αριθμού των ζώων εργα σία ς που υπάρχουν. Ν α ένας παραστατικός πίνακας»*:

*οΰ^?ανζώί γ ,α ^ αφορά

0 - 211:1 325 005 306 340 — 18 6652- 5 » 733 967 725 584 — 8 3835 - 2 0 » ..................... 894 696 925 103 + 30 407

20-100 » ................. 279 284 27.5 220 — 4 064100 και πάνω Η β ............... 24 845 24 485 — 360

Σύνολο . . . . 2 257 797 2 256 732 — I 065

«Ο αριθμός των νο ικοκυριώ ν που έχουν ζώα εργασίας ελατ­τώθηκε το ίδ ιο κα ι στο μεγάλο και στο μ ικρό νο ικοκ υριό και αυξήθηκε μόνο στο μεσαίο» (περ ιοδικό «Ν ατσάλο», τεύχος 1, σελ. 20).

* Αναδημοσιεύουμε ολόκληρο τον πίνακα που παραθέτει ο κ Μπουλγκά­κοφ, προσθέτοντας μόνο τα αθροίσματα των αριθμών που τα παρέλειψε.

103

Θ α μπορούσαμε ίσω ς να συγχωρέσουμε τον κ. Μ πουλγκά- κοφ, αν σ ε π ρόχειρο άρθρο περιοδικού ε ίχε αφήσ ει να του ξε- φ ύγει ένα λάθος, που τον υποκίνησ ε να βγάλει από τα σ το ιχεία γ ια τα ζώα εργασίας ακριβώς αντίθετα συμπεράσματα από κείνα που λένε τα σ το ιχε ία αυτά, αλλά ο «αυστηρός επιστήμονάς» μας επαναλαβαίνει και στη «μελέτη» του το ίδ ιο λάθος (τομ. II, σελ. 127, όπου, εκτός απ’ αυτό, ο ι αριθμοί +30.407 και -3 6 0 αναφέρονται σ τον αριθμό των ζώων, ενώ σ την πραγματικότητα αναφέρονται σ τον αριθμό των νοικοκυριώ ν, που χρησιμοποιού­σαν ζώα εργα σ ία ς’ αυτό όμως είναι, βέβαια, μικρολεπτομέρεια).

Ρωτάμε τον «αυστηρό επιστήμονά» μας που μιλάει τόσο θαρ­ρετά γ ια «οπισθοδρόμηση του μεγάλου νοικοκυριού» (II, 127): τι σ ημασ ία έχε ι η αύξηση κατά 30 χ ιλ ιάδες των μεσαίων αγρο­τικώ ν νο ικοκυριώ ν που έχουν ζώα εργασίας, όταν ο συνολικός αριθμός των μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν αυξήθηκε κατά 72 χ ιλ ιάδες (II, 124); Α πό τα σ το ιχεία αυτά δε βγαίνει μήπως κα­θαρά ότι ελαττώ θηκε το ποσοστό των μεσαίων αγροτικώ ν νο ικο­κυριών που έχουν ζώα εργασίας; Αν όμως έτσι έχουν τα πράγ­ματα, δε θα έπρεπε άραγε να ρίξει μια ματιά γ ια να δει ποιο είναι το ποσοστό των νο ικοκυριώ ν των διαφόρων ομάδων, που ε ίχαν ζώα εργασίας, το 1882 και το 1895, - πολύ περ ισ σότερο που τα σ το ιχεία αυτά βρ ίσκονται σ την ίδια σελίδα και σ τον ίδ ιο π ίνα ­κα, α π ’ όπου ο κ. Μ πουλγκάκοφ πήρε τους απόλυτους αριθμούς («8131. <1. 0 .1*.» 112 Β ., 8. 31*).

Ν α τα σ το ιχε ία αυτά:

Σύνολο

Ποσοστο νοικοκυριών ζώα εργασίας Διαφορά

10,6174,7996,5699,2199,42

9,4671,3992,6297,6897,70

—1,15 —3,40 —3,94 —1,53 —1,7242,79 40,60 —2,19

Ά ρ α , τα νο ικοκυριά με ζώα εργασίας γενικά παρουσιάζουν ελάττωση κατά ποσ οστό δύο το ις εκατό και πάνω, και η ελάτ­τωση αυτή στα μ ικρά και στα μεσαία αγροτικά νοικοκυριά ξε­περνάει το μέσο όρο, ενώ στα μεγάλα νοικοκυριά είναι κάτω από το μέσο όρο ελάττωσης*. Εκτός απ’ αυτό δεν πρέπει να ξεχνάμε

* Μικρότερη είναι η ελάττωση που παρατηρείται στα πιο μικρά νοικοκυριά, από τα οποία ένα σχετικά ασήμαντο ποσοστό συντηρεί ζώα εργασίας- θα δούμε

104

πως «ίσα-ίσα στα μεγάλα νο ικοκυριά αντί της δύναμης των ζώων χρ η σ ιμ οπο ιείτα ι σ υχνά η μ ηχανική δύναμη είτε με τη μορφή κάθε είδους μηχανώ ν είτε με τη μορφή ατμοκίνητω ν μη­χανώ ν ειδ ικά (ατμοκίνητα αλέτρ ια κλπ.)» («Stat. d. D .R .» , 112 Β., Σ. 32*). ΓΓ αυτό, αν ανάμεσα στα μεγάλα νο ικοκυριά (100 και πάνω ha) ελαττώ θηκε κατά 360 ο αριθμός των νοικοκυριώ ν με ζώα εργα σία ς, ενώ ταυτόχρονα αυξήθηκε κατά 615 (710 το 1882 και 1.325 το 1895) ο αριθμός των νοικοκυριώ ν που χ ρ η σ ι­μοποιούσαν ατμ οκίνητα αλέτρια , είνα ι ολοφάνερο ότι σ το σύ­νολό τους τα μεγάλα νοικοκυριά ό χ ι μόνο δεν έχασαν, μα και κέρδισαν. Επομένως, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι. η μοναδική ομάδα των γεωργώ ν της Γερμανίας, που βελτίω σε αναμφ ισ βήτη­τα τ ις συνθήκες ά σ κησ ης του νο ικοκυριού (όσον αφορά τη χρ η σ ιμ οπο ίη σ η ζώων γ ια τ ις γεω ργικές δουλιές ή την αντικα­τάσταση των ζώων με τη δύναμη του ατμού), είνα ι οι μεγάλοι νο ικοκυρέοι με 100 και > h a . Σε όλες τ ις υπόλοιπες ομάδες χ ε ι­ροτέρεψαν οι συνθήκες άσ κη σ η ς του νοικοκυριού, και περισσό­τερο α π ’ όλα χειροτέρεψαν ίσα-'ισα στην ομάδα τω ν μεσαίων αγρο­τικώ ν νοικοκυριών, που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη ελάττωση ως προς το ποσ οστό των νοικοκυριώ ν που έχουν ζώα εργασίας. Η διαφορά ανάμεσα στα μεγάλα (100 και > h a ) και στα μεσαία (5- 20 ha) νο ικοκυριά ως προς το ποσ οστό των ν ο ικ ο κ υ ρ ώ ν που έχουν ζώα εργα σία ς ήταν πρ ιν μικρότερη από 3 το ις εκατό (99,42 - 96,56), ενώ τώρα έφτασε πάνω από πέντε το ις εκατό (97,70 - 92,62).

Τ ο συμπέρασμα αυτό ενισχύεται σ ημαντικά και από τα σ το ι­χ ε ία που αφορούν τη σύνθεση των ζώων εργασίας. Ό σ ο μικρό­τερο είνα ι το νο ικοκ υριό τόσ ο χειρότερη είναι η σύνθεση των ζώων εργασίας: τόσ ο λ ιγότερα είνα ι σ χετικά τα βόδια και τα άλογα που χρησιμοπο ιούντα ι γ ια τ ις γεω ργικές δουλιές, τόσο συχνότερα χρησιμοπο ιούντα ι αγελάδες που είναι πολύ π ιο αδύ­νατες. Δ ίνουμε π ιο κάτω τα αντίσ το ιχα σ το ιχεία γ ια τα χρόνια 1882 και 1895:

παρακάτω ότι ακριβώς στα νοικοκυριά αυτά (και μόνο σ’ αυτά) καλυτέρεψε και η σύνθεση των ζώων εργασίας, δηλ. άρχισαν να συντηρούν σχετικά περισσότε­ρα άλογα και βόδια και σχετικά λιγότερες αγελάδες. Αυτό δείχνει ολοφάνερα, όπως πολύ σωστά παρατήρησαν και οι συντάκτες της γερμανικής έρευνας (5. 32·), ότι οι νοικοκυρέοι των πιο μικρών κομματιών γης συντηρούν ζώα εργα­σίας όχι μόνο για τη γεωργία, μα και για «εξωτερικές δουλιές με μίσθωση». Για το λόγο αυτό δε θα ’ταν γενικά σωστό, σχετικά με το ζήτημα των ζώων ερ­γασίας, να υπολογίζονται και τα πολύ μικρά νοικοκυριά που βρίσκονται κάτω από εντελώς ιδιαίτερες συνθήκες

105

Σε 100 νο ικοκυριά , που διατηρούσαν ζώα γ ια γεω ργικές δου- λ ιές χρησ ιμοποιούνταν:

Αγελάδες καθώς Μόνο αγελάδες και άλογα ή βόδια

1^2 ;*<> 5 1**2 1895Ο- 2 118 83,74 82,10 — 1,64 85,21 83,95 — 1,262- 5 » 68,29 69,42 1,13 72,95 74,93 + 1,985- 20 » ................. . . 18,49 20,30 τ 1,81 29,71 34,75 + 5,04

20-100 » ................. 0,25 0,28 γ 0,03 3,42 6,02 + 2,60100 και πάνω 1» 0,00 0,03 0,03 0,25 1,40 + 1,15

Σύνολο . . 41,61 41,82 • 0,21 48,18 50,48 + 2.30

Βλέπουμε γενικ ή χειροτέρευσ η της σύνθεσης των ζώων ερ­γα σ ία ς (τα πολύ μικρά νο ικοκυριά γ ια το λόγο που αναφέραμε δεν μπαίνουν σ το λογαριασμό) και τη μεγαλύτερη χειροτέρευση τη βλέπουμε ίσ α-ίσ α στην ομάδα τω ν μεσαίων αγροτικών νοικο­κυριών. Σ την ομάδα αυτή από τα νο ικοκυριά που έχουν ζώα ερ­γασ ίας περισσότερο α π ’ όλα αυξήθηκε το ποσ οστό εκείνων των νο ικοκυριώ ν που είνα ι υποχρεω μένα να χρησιμοποιούν γ ια τις γεω ργικές δουλιές και αγελάδες, καθώς και εκείνων που μπο­ρούν να χρη σ ιμ οπο ιούν γ ια τ ις γεω ργικές δουλιές μόνο αγελά­δες. Σήμερα πάνω από το ένα τρ ίτο των μεσαίων αγροτικώ ν νο ι­κοκυριώ ν με ζώα εργα σία ς είνα ι υποχρεωμένα να χρ η σ ιμ ο π ο ι­ούν αγελάδες γ ια τ ις γεω ργικές δουλιές (πράγμα που, φυσικά, έ χε ι σ υνέπεια να χε ιροτερεύει το όργωμα, και, συνεπώς, να πέ­φ τει η σ οδειά κα ι να ελαττώ νεται η παραγω γή αγελαδινού γά ­λακτος), κα ι ήδη πάνω από το ένα πέμπτο μπορεί να χρ η σ ιμ ο ­πο ιεί γ ια τ ις δουλιές του κάμπου μόνο αγελάδες.

Α ν πάρουμε τον αριθμό των ζώων που χρησ ιμ οπο ιήθηκαν γ ια τ ις γεω ργικές δουλιές, βλέπουμε ότι σ ’ όλες τ ις ομάδες (εκτός από τα πολύ μικρά νο ικοκυριά) αυξάνει ο αριθμός των αγελάδων. Ενώ ο αρ ιθμ ός των αλόγω ν και των θοδιώ ν άλλαξε ως εξής:

Αριθμός (σε χιλιάδες) των αλόγων και θοδιών που χρησιμοποιούνται για τις γεωργικές δουλιές

2 - 5 » .................5- 20 » .

20-100 » . . . . 100 και κάνω Ιιβ . .

1882 1Κ9ί Διάφορα62,9 69 4 ■+■ 6,5

308,3 302’,3 — 6,01 437,4 1 430,5 — 6.91 168,5 1 155.4 -1 3 ,1

650,5 695.2 +44,73 627,6 3 652,8 - 25,2

106

Αν εξαιρέσουμε τα πολύ μικρά νοικοκυριά , αύξηση των κα­θαυτό ζώων εργα σία ς παρατηρείτα ι μόνο στους μεγάλους νοι- κοκυρέους.

Συνεπώς, το γενικ ό συμπέρασμα που βγαίνει γ ια τη ν αλλαγή των συνθηκώ ν ά σ κησ ης του νο ικοκυριού σ ’ ό ,τι αφορά τη χ ρ η ­σ ιμ οπο ίη σ η ζω ικής και μηχαν ικ ής δύναμης για τις γεω ργικές δουλιές είνα ι: βελτίω ση παρατηρείτα ι μόνο στους μεγάλους νοι- κοκυρέους, χε ιροτέρευσ η στους υπόλοιπους και η μεγα).ϋτερη χ ε ιροτέρευσ η πα ρατηρείτα ι στα μεσαία αγροτικά νοικοκυριά

Τα σ το ιχε ία του 1895 μας επιτρέπουν επιπλέον να χωρίσουμε ό λη την ομάδα των μεσαίων αγροτικώ ν νο ικοκυριώ ν σε δυο υποομάδες: μια με 5-10 ha και μια με 10-20 ha. 'Ο πως θα περί- μενε κανείς, σ την πρώ τη υποομάδα (που είναι πόλύ π ιο πολυά­ριθμη ως προς τον αριθμό των νοικοκυριώ ν) είνα ι ασύγκριτα χε ιρότερες ο ι συνθήκες άσ κησ ης του νοικοκυριού σ ’ ό ,τι αφο­ρά τη χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η ζώων εργασίας. Α πό 606 χ ιλ . κατόχους 5-10 ha ζώα εργα σία ς έχουν τα 90,5% (από 393 χιλ . με 10-20 ha τα 95,8%) και απ’ αυτούς τους τελευταίους τα 46,3% χρ η σ ιμ ο ­ποιούν αγελάδες γ ια τ ις γεω ργικές δουλιές (17,9% σ την ομάδα με 10-20 ha)· μόνο αγελάδες χρησιμοπο ιούν τα 41,3% (4,2% σ την ομάδα με 10-20 ha). Ν α λο ιπόν πώς αποδείχνεται ότι ίσα- ίσ α αυτή η ομάδα με 5-10 ha, που βρίσκεται σε πολύ άσ χημη θέση ως προς τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η ζώων εργασίας, από το 1882 ως το 1895 αυξήθηκε περισσότερο α π ’ όλες τόσ ο ως προς τον αριθμό των νο ικοκυριώ ν όσ ο και ως προς την έκταση. Ν α τα α ντ ίσ το ιχα σ το ιχεία :

Εκατοστιαία σχέση προς το σννολικό αριθμό

των νοικοκυριών όλης της έκτασης τι**

Μ ίί 1895 1882 1896

Στην ομάδα με 10-20 ha ε ίνα ι τελείω ς μηδαμινή η αύξηση του αριθμού των νο ικ ο κ υρ ιώ ν το ποσοστό όλ ης της έκτασ ης μάλιστα ελαττώ θηκε και το ποσ οστό της καλλιεργούμενης έκτασ ης αυξήθηκε πολύ λ ιγότερο απ’ ό ,τι στα νο ικοκυριά με 5- 10 ha. Επομένως, η αύξηση των μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυ­ριώ ν αναλογεί κυρίως (ενμέρει μάλιστα αποκλειστικά) σ την ομάδα με 5-10 ha, δηλ. σ την ομάδα εκείνη όπου είνα ι εξα ιρετι­

107

κά ά σ χη μ ο ι ο ι όροι άσ κησ ης του νοικοκυριού ως προς τη χ ρ η ­σ ιμ οπο ίησ η ζώων εργασίας.

Έ τ σ ι βλέπουμε, ότι η σ τατισ τική διαπιστώ νει κατά τρόπο αδ ιαμφ ισ βήτητο την αληθινή σ ημασ ία της περ ιβόητης ανάπτυ­ξη ς των μεσαίων αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν: δεν έχουμε εδώ αύ­ξη σ η της επάρκειας, μα αύξηση της ανέχειας, δεν έχουμε πρόοδο της μ ικρής γεω ργίας, μα ξεπεσμό της Αν περισσότερο α π ' όλα τα άλλα νο ικοκ υριά ο ι όροι άσ κησ ης του νοικοκυριού χειροτέρε­ψαν σ τα μεσαία αγροτικά νοικοκυριά , αν αυτά τα νοικοκυριά ήταν υποχρεωμένα να επεκτείνουν περ ισσότερο απ ' όλα τ ’ άλ­λα τη χρ η σ ιμ οπο ίη σ η αγελάδων γ ια τις γεω ργικές δουλιές. τό­τε και μόνο α π’ αυτή την πλευρά του νοικοκυριού (που είναι και μια α π’ τις σ πουδαιότερες πλευρές του νο ικοκυριού γενικά) ό χ ι μόνο έχουμε το δικαίω μα, μα και την υποχρέω ση να βγά­λουμε συμπεράσματα γ ια όλες τις άλλες πλευρές του νοικοκυ­ριού. Α ν αυξήθηκε ο αριθμός των νοικοκυριώ ν που ε ίναι χω ρίς άλογα (για να χρη σιμοποιήσουμε τη γνω στή στον ρώσο ανα­γνώ στη ορολογία* που στη δοσμένη περίπτωση είναι πέρα για πέρα εφαρμόσιμη), αν χειροτέρεψ ε η σύνθεση των ζώων εργα­σ ίας, δε χω ράει καμιά αμφ ιβολία ότι χειροτέρεψ ε και η συντή­ρηση των ζώων γενικά , χειροτέρεψ ε η κα λλ ιέργεια της γης. χειροτέρεψ αν η διατροφή και ο ι συνθήκες ζωής του γεωργού, γ ιατί στο αγροτικό νοικοκυριό , όπω ς ε ίνα ι σ ’ όλους γνω στό, όσο χε ιρότερα σ υντηρείτα ι και όσο π ιο βαριά δουλεύει το ζώο τόσ ο χειρότερα ζει και τόσο πιο βαριά δουλεύει και ο άνθρω­πος, και αντίστροφα. Τα συμπεράσματα που βγάλαμε π ιο πάνω από τη λεπτομερειακή μελέτη του Κίβλνΐώ επιβεβαιώ νονται πέ­ρα γ ια πέρα από ένα σωρό σ το ιχε ία που αφορούν όλα τα μικρά αγροτικά νο ικοκυριά της Γερμανίας.

IX

Η ΓΑΛΑΚΤΟΚΟΜΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΓΡΟΤΙΚΟΙ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ Ο ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Σταθήκαμε τόσ ο διεξοδικά στα σ το ιχε ία γ ια τα ζώα εργασίας, επειδή ε ίνα ι τα μοναδικά σ το ιχε ία (εκτός από τα σ το ιχε ία για τις μηχανές που αναλύσαμε π ιο πάνω) που μας επιτρέπουν να

* Πρόκειται για το επίθετο «μπεζλόσαντνιγιε» - («χωρίς άλογα») που σπά­νια χρησιμοποιείται στη ρωσική γλώσσα. Σημ μετ

108

ρίξουμε μια ματιά, θα 'λεγε κανείς, στο εσω τερικό του νοικοκυ­ριού, στον εξοπλ ισ μό του, σ την οργάνωσή του. Ό λ α τα άλλα σ το ιχε ία - γ ια την έκταση της γη ς (που τ ’ αναφέραμε ήδη), για τον αριθμό των ζώων (που θα αναφέρουμε τώρα) - προσφέρουν μια εξω τερική μόνο περιγραφή του νοικοκυριού και εξισώνουν πράγματα ολοφάνερα άνισα, γ ιατί ο τρόπος καλλιέργειας της γης, και συνεπώς, και το ύψος της σοδειάς της, η πο ιότητα των ζώων και η παραγω γικότητά τους διαφέρουν από νο ικοκυριό σε νοικοκυριό . Ό σ ο πασίγνω στη κι αν ε ίνα ι αυτή η διαφορά, συ­νήθως την ξεχνάνε στους γενικούς στατιστικούς υπολογισμούς, και μόνο τα σ το ιχε ία για τ ις μηχανές και τα ζώα εργασίας δ ί­νουν έστω και κάποια δυνατότητα να υπολογιστεί αυτή η δ ια­φορά, δείχνουν προς όφελος ποιανού (γενικά) είναι αυτή η δ ια­φορά. Α ν τα μεγάλα νοικοκυριά χρησιμοποιούν περ ισ σότερο εκείνες τις εξαιρετικά σύνθετες και ακριβές μηχανές, που μόνο αυτές υπολογίζει η σ τατισ τική , είνα ι ξεκάθαρο πως και όλα τα άλλα εργαλεία , που γΓ αυτά η σ τατισ τική δε λέει τίποτα (αλέ­τρια, σβάρνες, κάρα κλπ.) είνα ι καλύτερης πο ιότητας στα μεγά­λα νο ικοκυριά , υπάρχουν σε π ιο επαρκή κατά είδος ποσότητα σε κάθε νο ικοκυριό χω ρισ τά και αξιοποιούνται πληρέστερα (χάρη στη μεγάλη έκταση των νοικοκυριώ ν). Το ίδ ιο ισχύει και γ ια τα ζώα εργασίας. Ο μικρός νο ικοκύρης είναι αναπόφευ­κτα υποχρεω μένος ν’ αντιπαραθέτει σ ’ αυτά τα πλεονεκτήματα το ζήλο του στη δουλιά και το πνεύμα ο ικονομ ίας (στον αγώνα για την επ ιβ ίω ση δε διαθέτει άλλα όπλα) και γΓ αυτό σ την κε­φαλαιοκρατική κοινω νία τον μικρό αγρότη τον διακρίνουν όχι τυχαία, αλλά πάντοτε και αναπόφευκτα, ο ι ιδ ιότητες αυτές. Ο ασ τός ο ικ ονομ ολόγος (και ο σ ύγχρονος «κριτικός», που και στο ζήτη μα αυτό, όπως και σ ’ όλα τ ’ άλλα ζητήματα, σέρνεται σ τη ν ουρά του) τα ονομάζει όλα αυτά αρετή του πνεύματος ο ι­κονομίας, της εγκράτειας κλπ. (πρβλ. Χ εχτ και Μ πουλγκάκοφ) και τα θεωρεί προτέρημα του αγρότη. Ο σ οσ ιαλ ισ τής τα ονομά­ζει υπερεργασία ( Ι ^ β Γ β ι^ ε ύ ) και υποκατανάλω ση (υηΙβΓίςοη- βιιιηρϋοη), θεωρεί γ ια όλα αυτά υπεύθυνο τον καπιταλισμό και προσπαθεί ν ’ ανο ίξει τα μάτια του αγρότη μπροστά σ ’ όλη την ψευτιά των μανιλοφικώ ν λόγω ν που ανάγουν σε αρετή την κο ι­νωνική ταπείνω ση και προσπαθούν έτσ ι να δια ιω νίσουν την τα­πείνω ση αυτή.

Α ς περάσουμε τώρα στα σ το ιχεία γ ια την κατανομή των ζώων ανάμεσα σ τις διάφορες ομάδες των γερμανών γεωργώ ν στα 1882 και στα 1895. Ν α τα κυριότερα συμπεράσματα απ’ αυ­τά τα σ το ιχεία :

109

Σ χ ε τ ι κ ο ϊ ο ρ ι 10 μ ο ϊ

Συνολικός αριθμός ζώων (σε αξία)

Κερασφόρα ζώα Γουρούνια

181)2 /ΧΜ + ΙΜ ’ « « / Η«

0- 2 ή» 9.3 2- 5 >» 13.1 5- 20 » 33,3 20-100 » 29.5 100 και κάνω Ηϊ 14.813̂ Γ 34,2 - 28,8 - 14,1 —

0.1 10.5 0.4 16.9 0,9 35.7 0,7 27.0 0.7 9 98.316.436.5 27,3 - 0.5

Η 0.8 + 0.3

24,717.6 31.420.6 5.725.617,231.1

η 0.9 - ο!3 -τ ο!β

Σΰνο/Χ> ·00 100 100 100 100 100Βλέπουμε ότι το μερ ίδ ιο του μεγάλου νο ικοκυριού σ το σ υνο­

λ ικ ό αριθμό ζώων ελαττώθηκε, ενώ το μερ ίδ ιο των μεσαίων αγροτικώ ν νο ικοκυριώ ν αυξήθηκε περ ισ σότερο α π ’ όλα. Α ν και τα σ το ιχε ία αφορούν την αξία , εμείς μιλάμε γ ια σ υνολικό αριθμό ζώων για το λ όγο ότι αυτό που πα ίρνουν σαν προϋπόθε­ση ο ι σ τα τισ τικο ί, ότι δηλ. το κάθε κεφάλι ζώο έχε ι ίσ η αξία σ τις διάφορες ομάδες, ε ίνα ι ολοφάνερα λαθεμένο. Τα σ το ιχε ία για την αξία , επ ιτρέποντας να προσ θέτονται διάφορα είδη ζώων (αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί κα ι με την αναγωγή όλων των ζώων σ ε μεγάλα ζώα, αυτό όμως θα απαιτούσε να κάνουμε κα ι­νούργιους υπολογισμούς ενώ δε θα μπορούσε ν ’ αλλά ξει κάπως ου σ ιασ τικ ά τα συμπεράσματα), μας δείχνουν ακριβώ ς την κα­τανομή όλου του ζω ικού κεφαλαίου κατά κεφάλια, ό χ ι όμως κατά πραγματική αξία . Επειδή τα ζώα των μεγάλων νοικοκυ- ρέων ε ίνα ι καλύτερα πο ιοτικά α π’ ό ,τι των μικρών, και η πο ιό­τητά τους καλυτερεύει, ίσω ς περ ισ σότερο απ’ ό ,τι των μικρών (κρ ίνοντας από την καλυτέρευση του άψυχου κεφαλαίου), τα σ το ιχε ία αυτά μειώνουν πολύ σ ημαντικά την πραγματική υπε­ροχή του μεγάλου νοικοκυριού.

'Ο σ ο γ ια τ ις διάφορες κα τηγορίες ζώων, πρέπει να σ ημειώ ­σουμε ότι η μείωση του μεριδίου του μεγάλου νο ικοκυριού οφ είλετα ι ολοκληρω τικ ά σ τη ν πτώση τη ς εμπορικής προβατο­τροφίας: ο αρ ιθμ ός των προβάτω ν από το 1882 ως το 1895 μειώ­θηκε από 21,1 εκατομμύρια σ ε 12,6 εκατομμύρια, δηλ. κατά 8,5 εκατομμύρια, κα ι τα 7 εκατομμύρια από το ποσό αυτής της μείω σης πέφτουν στα νο ικοκυριά με 20 και πάνω Ηβ. Στη Γερ­μανία, στους αναπτυσσόμενους κλάδους της εμπορικής κτηνο ­τροφ ίας, ανήκουν, όπω ς ε ίνα ι γνω στό, η γαλακτοπαραγω γική κυρίως κτηνοτροφ ία και η κρεατοπαραγω γική κτηνοτροφ ία . Γ ι’ αυτό πήραμε τα σ το ιχε ία γ ια τα κερασφόρα ζώα και τα γου­ρούνια , κα ι απ οδείχτηκ ε ό τι το μεγάλο νο ικοκυριό (100 και >Ηβ) και στους δυο αυτούς κτηνοτροφ ικούς κλάδους έκανε το

110

μεγαλύτερο θήμα προς τα μπρος: το μερίδιό του στο σ υνολικό αριθμό των κερασφόρω ν ζώων και των γουρουνιών ε ίχε τη με­γαλύτερη αύξηση. Τ ο γεγονός αυτό τραβάει τόσο π ιο πολύ την προσ οχή μας όσο σκεφτόμαστε ότι ο ι διαστάσεις των κτηνο- τροφικώ ν νοικοκυριώ ν είνα ι συνήθως μικρότερες από τις δια­σ τάσεις των γεω ργικώ ν νοικοκυριώ ν και γ ι’ αυτό θα μπορούσε κ ανείς να περιμένει π ιο γοργή ανάπτυξη των μεσαίων κεφα­λ αιοκρατικώ ν νοικοκυριώ ν και ό χ ι των μεγάλων. Τ ο γενικό συ­μπέρασμα (σχετικά με τον αριθμό, όχ ι όμως και την πο ιότητα των ζώων) πρέπει να είναι: οι μεγάλοι νοικοκυρέοι έχασα ν π ιο πολύ α π’ όλους από τη μεγάλη πτώση της εμπορικής προβατο­τροφ ίας και δεν αναπλήρω σαν αυτή την απώλεια, αλλά μόνο την περ ιόρ ισ αν με μια σημαντικότερη αύξηση (σε σ ύγκριση με τα μ ικρά και τα μεσαία νο ικοκυριά) του αριθμού των κερασφό­ρων ζώων και των γουρουνιών.

Μ ιλώ ντας γ ια τη γαλακτοπαραγω γική κτηνοτροφ ία , δεν μπο­ρούμε ν ’ αφήσουμε απαρατήρητα τα εξαιρετικά διδακτικά και αχρησ ιμ οπο ίητα , α π’ ό ,τι ξέρουμε, σ το ιχεία που βρ ίσκει κανείς σχετικά με το ζήτημα αυτό στη γερμανική σ τατισ τική . Αυτό όμως αναφέρεται στο γενικότερο πια πρόβλημα του συνδυα­σμού της β ιομ η χα ν ικ ή ς επεξεργασίας αγροτικώ ν προϊόντω ν με τη γεω ργία, και πρέπει να σταθούμε στο ζήτημα αυτό λόγω της κα ινούργιας κα ταπληκτικής διαστρέβλω σης των γεγονότων από τον κ. Μ πουλγκάκοφ. 'Ο πως είναι γνω στό, ο συνδυασμός της β ιομ η χα ν ικ ή ς επεξεργασίας αγροτικώ ν προϊόντω ν με τη γεω ργία αποτελεί ένα από τα π ιο χε ιροπιαστά γνω ρίσματα μιας ειδ ικά κεφ αλα ιοκρατικής προόδου στη γεωργία.. Ο κ. Μ πουλ­γκάκοφ στο «Ν ατσάλο» ακόμα δήλωνε: «Κ ατά τη γνώμη μου ο Κ άουτσκι παραφούσκωσε σ τον ανώτατο βαθμό τη σ ημασία αυ­τού του συνδυασμού: αν πάρουμε τα σ το ιχε ία της σ τατισ τική ς, θα δούμε ότι η έκταση της γη ς που συνδυάζεται κατ’ αυτόν τον τρόπο με τη β ιομηχανία , είνα ι τελείως μηδαμινή» (τεύχος 3, σελ. 32). Ε πιχείρη μα πολύ αδύνατο, επειδή ο κ. Μ πουλγκάκοφ δ ιστάζει να αρνηθεί την προοδευτικότητα του συνδυασμού αυ­τού από τεχν ική άποψ η, και το π ιο βασικό ζήτημα - αν φορέας αυτής της προόδου ε ίνα ι η μεγάλη ή η μ ικρή παραγω γή - απλούστατα το παρακάμπτει. Κ ι επειδή η σ τατισ τική δίνει στο ζήτη μα αυτό μια τελείως ακριθολογημένη απάντηση, ο κ. Μ πουλγκάκοφ καταφεύγει.... sit venia verbo!...* σε πονηριά. Α ναφέρει το ποσ οστό των νοικοκυριώ ν (όλων γενικά και όχ ι

• -με το συμπάθειο για την έκφραση1 Η Σύντ

111

κατά ομάδες!) που συνδυάζονται με τη μια ή την άλλη Β ιομηχα­νική επεξεργασία αγροτικώ ν προϊόντω ν και παρατηρεί: «Δεν πρέπει να π ιστευθεί ότι αυτός ο συνδυασμός γ ίνετα ι κυρίως με τα μεγάλα νοικοκυριά» (II, 116). Α κριβώ ς το αντίθετο συμβαί­νει, αξιοσ έβαστε κ. καθηγητά: ακριβώ ς αυτό πρέπει να πιστεύει κανείς, κα ι το μόνο που κάνει ο π ίνακάς σας (που δε δε ίχνει το π οσ οστό των νοικοκυριώ ν που συνδυάζονται με τη β ιομ ηχαν ι­κή επεξεργασία αγροτικώ ν προϊόντω ν, σε σ χέσ η με το σύνολο των νο ικοκυριώ ν της δοσμένης ομάδας) είνα ι ό τι οδηγεί σε πλά­νη τον α κατατόπ ιστο ή απρόσεκτο αναγνώ στη. Αναφέρουμε εδώ (για να μην παραγεμίσουμε τ ις σ ελίδες με αριθμούς) το συ­νολικό αριθμό των νο ικοκυριώ ν που συνδυάζονται με εργοσ τά­σ ια ζάχα ρης, οινοπνεύματος, αμύλου, μπύρας και με μύλους (το άθροισμα αυτό δ ίνει έτσ ι τον αριθμό των περιπ τύξεω ν συνδυα­σμού των γεω ργικώ ν νοικοκυριώ ν με τη β ιομηχανική επεξερ­γασία αγροτικώ ν προϊόντω ν) και έχουμε την παρακάτω εικόνα:

5- 20 » . 20-100 » .

άνω Ιμ . .

Σύνολο.. .

3 236 367 1 016318

281 767 25 061

Αριθμό; περιπτώ­σεων συνδυασμού με ιη βιομηχανική

επεξεργασία αγροτι­κών προϊόντων

11 364 13 542 25 879 8 273 4006

63 064

0,351,332,592,97

15,98

Νοικοκυριά με 1000 και πάνω Ιμ 572 330 57.69

Έ τ σ ι το ποσ οστό των νο ικοκυριώ ν που συνδυάζονται με τη β ιομηχαν ικ ή επεξεργασία αγροτικώ ν προϊόντω ν είναι ασήμα­ντο σ το μικρό νο ικοκυριό και μόνο στο μεγάλο νο ικοκυριό φτάνει σε σ ημαντικές διασπάσεις (και γ ίνετα ι τεράσ τιο στα λα- τιφούντια , που πάνω από τα μισά απολαμβάνουν τα πλεονεκτή ­ματα του συνδυασμού αυτού). Α ν σ υσχετίσουμε το γεγονός αυ­τό με τα π ιο πάνω σ το ιχε ία για τ ις μηχανές και τα ζώα εργα­σ ίας, θα καταλάβουμε πόσ η θρασύτητα και πόσ ος παραλογι- σμός περ ιέχοντα ι στα αποφθέγματα του κ. Μ πουλγκάκοφ, για την «αυταπάτη των συντηρητικώ ν» μαρξιστώ ν, ότι «το μεγάλο

112

νο ικοκυριό ε ίνα ι φορέας της ο ικ ονομ ικής προόδου, ενώ το μ ι­κρό τη ς οπισθοδρόμησης» (II, 260).

«Ο συντρ ιπ τικός όγκος τη ς ποσ ότητα ς (ζαχαρότευτλω ν και πατάτας γ ια τη ν ο ινοπνευματοποιία) παραγόταν - σ υνεχίζε ι ο κ. Μ πουλγκάκοφ - στα μικρό νοικοκυριά».

Εντελώ ς το αντίθετο: ακριβώς στα μεγάλα:

¿ ο | 5 ο 5 g « ο βJ.ill £*Ji ·. i i t . i lϊ Ι Ι -z aS-s §"2 !'6 g >u n « H s<2 S ä s ä § 8 S

O- 2 ha ................... 10 781 0,33 3 781 1.0 565 0,012 - 5 » ................... 21413 2,10 12 693 3,2 947 0,095 - 2 0 » ................... 47 145 4,72 48 213 12,1 3 023 0,30

20-100 » ................... 26 643 9,45 97 782 24,7 4 293 1,52100 και πάνω h a .......... 7 262 28,98 233 820 59,0 5 195 20.72

Σύνολο................. 113 244 2,03 396 289 100 14 023 0,25

211 36,88 26 127

Δηλαδή και πά λι το ποσοστό των νο ικοκυριώ ν που κα λλ ιερ­γούν τεύτλα και πατάτα γ ια β ιομηχανικούς σκοπούς είνα ι τε­λείω ς μηδαμινό στα μικρό νο ικοκυριά , σημαντικό στα μεγάλα και πολύ μεγάλο στα λατιφούντια. Ο συντρ ιπτικός όγκος της ποσ ότητα ς τω ν τεύτλων, συγκεκριμένα τα 83,7% παράγετα ι - κρ ίνοντας από τη ν έκταση που κα λλ ιεργείτα ι με τεύτλα - στα μεγάλα νοικοκυριά*.

• Η έκδηλη.. αποτυχία των ισχυρισμών του κ Μπουλγκάκοφ σχετικά με τη βιομηχανική επεξεργασία αγροτικών προϊόντων είναι τόσο παράξενη, που άθε- λά μας αναρωτιόμαστε: μήπως η αποτυχία αυτή οφείλεται στο γεγονός, ότι ο κ. Μπουλγκάκοφ αντέγραψε τους πίνακες που παραθέτονται στη γερμανική έρευ­να, χωρίς να προσέξει ότι στους πίνακες αυτούς το ποσοστό των νοικοκυριών, που συνδυάζονται με τη βιομηχανική επεξεργασία αγροτικών προϊόντων, <5εν δίνεται καθόλου σε σχέση με το συνολικό αριθμό των νοικοκυριών μιας δοσμένης ομάδας Από το ένα μέρος, είναι δύσκολο να παραδεχτούμε σε «έρευνα» ενός σοβαρού επιστήμονα τόσες πολλές απροσεξίες (με πολλά πομπώδη συμπερά­σματα). Από το άλλο μέρος, η ταυτότητα των πινάκων του κ. Μπουλγκάκοφ με τους πίνακες της έρευνας (5. 40· και 41·) είναι αναμφισβήτητη... Αχ, αυτοί οι «σοβαροί επιστήμονες»!

8-061Γ> 113

Ο κ. Μ πουλγκάκοφ δεν ξεκαθάρισε επ ίσ ης μέσα του καθό­λου και το «ποσ οστό των μεγάλων νοικοκυριώ ν» στη γαλακτο­κομία (II, 117), παρ’ όλο που αυτός ο κλάδος της εμπορικής κτηνοτροφ ίας, ανήκει στους κλάδους που αναπτύσσονται εξα ι­ρετικά γρή γορα σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη και αποτελεί επ ίσ ης έναν από τους δείκτες της προόδου της αγροτικ ής ο ικονομ ίας. Να τα σ το ιχε ία γ ια τα νοικοκυριά που πουλάνε γάλα και προ ϊό ­ντα γάλακτος σ τις πόλεις:

2- 5 >. 5- 20 »

20-100 »

κοκυριών σύνολο·

Αριθ ίων „ ££ ι νο,.αγελάδων ^ κοκυριό

Τη^ύν' αναλ°γ°ύντηρούν αγελάδες25 028 70 9 ΰ»

Νοικοκυριά με 1000 και

Έ τ σ ι κ ι εδώ τα μεγάλα νο ικοκυριά προπορεύονται: το ποσ ο­στό των αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν που ασ χολούνται με το εμπό­ριο γάλακτος είνα ι τόσο πιο υψηλό όσο πιο μεγάλο ε ίνα ι το ν ο ικοκυριό , και σ τα λατιφούντια είνα ι υψηλότερο από κάθε άλ ­λη ομάδα («εκφυλισμός σε λατιφούντια»). Π .χ . σε σύγκρισ η με τα μεσαία (5-20 Ιιβ) αγροτικά νο ικοκυριά το ποσ οστό των μεγά­λων (100 και >1ω) που πουλάνε γάλα σ τις πόλεις είνα ι πάνω από δυο φορές μεγαλύτερο (3,4% και 1,5%).

Ό τ ι τα μεγάλα (σε έκταση) νο ικοκυριά έχουν και μεγάλη γα­λακτοκομία - αυτό φαίνεται από τα σ το ιχε ία γ ια τον αριθμό των αγελάδω ν κατά νοικοκύρη, που φτάνει γ ια τους νοικοκυ- ρέους με 100 και >1μ τις 36, και μάλιστα στα λατιφούντια τις87 αγελάδες. Γενικά , τα καθαρώς κεφαλαιοκρατικά νοικοκυριά (20 και >1μ ) συγκεντρώ νουν στα χέρ ια τους τα 41,5% του συ­νολικού αριθμού των αγελάδων που το γάλα τους πουλιέται σ τις πόλεις, αν κα ι ο ι νο ικοκυρέοι αυτοί αποτελούν ένα ασήμα­

• Παραθέτουμε αυτή τη στήλη, για να σχηματίσει ο αναγνώστης καθαρή ει­κόνα για τις μεθόδους του κ. Μπουλγκάκοφ, που αναφερεται μόνο σ' αυτή τη στήλη (παρμένη από την έρευνα), για να επιβεβαιώσει τα συμπεράσματά του!

114

ντο ποσ οστό του συνολικού αριθμού των νοικοκυρέων (5,52%) και ένα πολύ μικρό ποσ οστό των νοικοκυρέων που πουλάνε γά­λα σ τις πόλ εις (15,6%). Επομένως, η πρόοδος ίσα-ίσα του κε­φαλαιοκρατικού νοικοκυριού και η κεφαλαιοκρατική συγκέ­ντρω ση του κλάδου αυτού της εμπορευματικής κτηνοτροφ ίας ε ίνα ι αναμφ ισ βήτητη .

Η συγκέντρω ση όμως τη ς γαλακτοκομίας δεν μπορεί καθό­λου να χα ρα κ τη ρ ισ τεί στο ακέραιο από τα σ το ιχε ία γ ια τις ομάδες νοικοκυριώ ν με βάση την επιφάνειά τους. Ε ίναι ήδη a priori* ευνόητο, ό τι μπορούν κα ι πρέπει να υπάρχουν νοικοκυ­ριά με ίση επιφάνεια , αλλά με δ ιαφορετικό αριθμό ζώων γενικά κα ι γαλακτοφόρω ν ζώων ειδικότερα. Α ς συγκρίνουμε πρ ιν α π’ όλα την κατανομή κατά ομάδες νοικοκυριώ ν όλων των κερα­σφόρω ν ζώων και του συνόλου των αγελάδων, που το γάλα τους πουλιέτα ι σ τις πόλεις.

Α ν α λ ο γ ί α σ ε ε κ α τ ο σ τ ά του αριθμού των

του συνόλου αγελάδων κουΔιαφορά

σφόρων κουλιέται στις

0 - 2 h a ................. 8,3 11.6 + 3,32- 5 » ................. 16,4 14,0 — 2,45 - 2 0 » ................. 36,5 32,8 — 3,7

20-100 » ................. 27,3 27,1 - 0 , 2100 και πάνω ha . . . 11,5 14,5 + 3,0

Σννο//> . 100,0 100

Έ τ σ ι, βλέπουμε και πά λι ότι στη χειρότερη κατάσταση βρί­σ κοντα ι ακριβώ ς τα μεσώ α αγροτικό, νοικοκυριά: η ομάδα αυτή χρη σ ιμ ο π ο ιε ί το μ ικρότερο ποσ οστό από το σύνολο των κερα­σφόρω ν ζώων τη ς γ ια την πούληση γάλακτος σ τις πόλεις (δηλ. γ ια τον π ιο επικερδή κλάδο τη ς γαλακτοκομίας). Α ντίθετα, τα μεγάλα νο ικοκυριά βρ ίσκοντα ι σε πολύ ευνοϊκή θέση, γ ιατί χρησ ιμοπο ιούν γ ια τη ν πούληση γάλακτος σ τις πόλεις ένα συ­γκρ ιτικά μεγάλο μέρος από το σύνολο των κερασφόρων ζώων τους**. Μ α ακόμα π ιο ευνοϊκή είνα ι η θέση των π ιο μικρών νοι-

• -εκ των προτέρων Η λύντ.• • Η διαφορά αυτή δεν εξηγείται από το ότι το ποσοστό των θοδιών στο σύ­

νολο των κερασφόρων είναι άνισο, γιατί σ’ ένα μεγάλο νοικοκυριό το ποσοστό των βοδιών (τουλάχιστο εκείνων που χρησιμοποιούνται για τις γεωργικές δου- λιές) στο σύνολο των κερασφόρων ζώων είναι μεγαλύτερο απ' ό,τι στο μεσαίο αγροτικό νοικοκυριό

115

κοκυρέων, που χρησιμοπο ιούν το μεγαλύτερο μέρος των κερα­σ φόρω ν ζώων που διαθέτουν γ ια την πούληση γάλακτος σ τις πόλεις. Επομένως, στα νο ικοκυριά αυτά αναπτύσσονται κ ιόλας ε ιδ ικές «γαλακτοπαραγω γικές» φάρμες, γ ια τ ις οποίες η γεωρ­γ ία απω θείτα ι σε δεύτερη μοίρα ή και λείπει τελείω ς (από τα 8.998 νο ικοκ υρ ιά αυτής τη ς ομάδας, που πουλάνε γάλα σ τις πό­λεις, τα 471 νο ικοκ υριά δεν έχουν καθόλου γεω ργική έκταση, αυτοί όμως ο ι νο ικοκυρέοι διαθέτουν 5.344 αγελάδες, δηλ. από11,3 αγελάδες ο κάθε νοικοκύρης). Θ α έχουμε ενδιαφέροντα σ το ιχε ία σ χετικά με τη συγκέντρωση τη ς γαλακτοκομίας στα πλ α ίσ ια μιας και τη ς ίδ ιας ομάδας ως προς το μέγεθος της γεω ργικής έκτασ ης, αν χρησιμοποιώ ντας τα σ το ιχε ία της γερ­μανικ ής σ τατισ τική ς, ξεχω ρίσουμε τα νο ικοκυριά που έχουν 1 κα ι 2 αγελάδες.

Νοικοκυριά που που/Λνε προϊόντα γαλακτοκομίας στις πό/χΐζ

ΑΡ>β Από τα onoia Me 3 και J°ia αυτά Η κατά Σύνολο νοικο- με | αγε. ^ j αγε. κάνω αγε- ; ΪΟιιν νοικοκυ- αγελά­δ ω ν λήδα λάδες λάδες αγελάδες Ρι°

0-50 ar· 1 944 722 372 850 9 789 11,5 II 25550 ar-2 ha 7 054 3 302 2 552 1 200 5 367 4.5 13 773

Σ τα νο ικοκ υρ ιά με τελείω ς ασήμαντη γεω ργική έκταση (0-‘/2 ha) βλέπουμε μια τεράσ τια συγκέντρωση γαλακτοκομίας: από αυτούς τους νοικοκυρέους ο ι λ ιγότερο ι απ’ τους μισούς (ο ι 850 από τους 1.944) συγκεντρώνουν στα χέρ ια τους σ χεδόν τα 9/|ο του συνολικού αριθμού αγελάδων τη ς ομάδας αυτής1 (τις 9.789 από τις 11.255), κα ι διαθέτουν κατά μέσο όρο από 11,5 αγελά­δες ο καθένας. Α υτοί π ια δεν ε ίνα ι καθόλου «μικροί» νοικοκυ- ρέοι, - είνα ι νο ικοκυρέοι με χρον ιάτικ ο τζίρο που ανέρχετα ι, π ιθανόν (κυρίως κοντά σ τις μεγάλες, πόλεις), σε κάμποσες χ ι­λ ιάδες μάρκα το χρόνο , είνα ι νο ικοκυρέοι που με δυσκολία τα βγάζουν πέρα χω ρ ίς μισθωτούς εργάτες. Η γρήγορη ανάπτυξη τίον πόλεων έχε ι αποτέλεσμα ν ’ αυξάνει σ ταθερά ο αριθμός αυ­τών των «φάρμερς γαλακτοκόμων» και εννοείτα ι ό τι θα βρε­θούν πάντα άνθρω ποι σαν τους Χ εχτ, Ν τάβιντ, Χ ερτς και Τσερ- νόφ, ο ι οπο ίο ι θα παρηγορούν τους πολυάριθμους μικρούς αγρότες, που σ υνθλ ίθονται από την ανέχεια, με το παράδειγμα ορισμένω ν μεμονωμένων συναδέλφων τους που «έγιναν άνθρω­ποι» χάρη σ τη γαλακτοκομία , σ την καπνοκαλλιέργεια κλπ.

* -α ρ - ένα εκατοστό του εκταρίου. Η Σύντ

116

Σ την ομάδα των νοικοκυριώ ν με '/ : -2 ίιβ διαπιστώνουμε πως λ ιγότερο ι από το ένα πέμπτο των νοικοκυρέω ν (1.200 από τους 7.054) συγκεντρώ νουν στα χέρ ια τους πάνω από τα δυο πέμπτα του συνολικού αριθμού των αγελάδων (τις 5.367 από τις 13.773)· σ τη ν ομάδα με 2-5 ίιβ λ ιγότεροι από τους μισούς νοικο- κυρέους (4.690 από τους 11.049) συγκεντρώνουν στα χέρ ια τους πάνω από τα τρία πέμπτα του σ υνολικού αριθμού των αγελάδων (τις 19.419 από τις 30.275) κλπ. Δυστυχώς η γερμανική σ τατι­σ τική δε δίνει τη δυνατότητα να ξεχω ρίσουμε τις ομάδες που έχουν π ιο σ ημαντικό αριθμό αγελάδων*. Ό μ ω ς και τα σ το ιχεία που αναφέραμε επιβεβαιώ νουν στο ακέραιο το γενικό συμπέρα­σμα, ότι η συγκέντρω ση της κεφαλαιοκρατικής γεωργίας είναι στην πραγματικότητα πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα νόμιζε κανείς σύμ­φωνα με τα σ το ιχε ία μόνο της σ τατισ τική ς για την έκταση. Η σ τατισ τική αυτή κατατάσσει τα μικρά ως προς την έκταση και

• Σωστότερα, η επεξεργασία των στοιχείων της γερμανικής στατιστικής δε δίνει αυτή τη δυνατότητα, γιατί οι συντάκτες της έρευνας είχαν στη διάθεσή τους πληροφορίες για κάθε νοικοκυριό χωριστά (με βάση τις απαντήσεις των νοικοκυρέων αγροτών στα ερωτηματολόγια που τους στάλθηκαν). Με την ευ­καιρία ας σημειώσουμε πως αυτή η συγκέντρωση στοιχείων για το κάθε νοικο­κυριό χωριστά αποτελεί προτέρημα που ξεχωρίζει τη γερμανική αγροτική στα­τιστική από τη γαλλική, και επίσης, όπως φαίνεται, και από την αγγλική και από άλλες. Ένα παρόμοιο σύστημα δίνει τη δυνατότητα να κατατάσσονται τα νοικοκυριά των διάφορων τύπων όχι μόνο κατά το μέγεθος της έκτασής τους, αλλά και κατά το βαθμό ανάπτυξης, π χ. της γαλακτοκομίας, κατά το βαθμό χρησιμοποίησης μηχανών, κατά το βαθμό ανάπτυξης της βιομηχανικής επε­ξεργασίας αγροτικών προϊόντων κλπ. Για το σκοπό αυτό χρειάζεται μόνο μια πιο επισταμένη επεξεργασία των στοιχείων της στατιστικής και συγκεκριμένα: πρώτο, κατάταξη των νοικοκυριών με βάση όχι ένα μοναδικό κριτήριο (μέγε­θος της καλλιεργούμενης έκτασης), αλλά με βάση περισσότερα κριτήρια (αριθ­μός μηχανών, ζώων, έκταση καλλιεργούμενη με ειδικές καλλιέργειες κλπ ) και δεύτερο, συνδυασμός των διάφορων ομάδων, δηλ χωρισμός της κάθε ομάδας, η χ . με βάση την επιφάνεια, σε υποομάδες με βάση τον αριθμό των ζώων κλπ. Από την άποψη αυτή μπορούσε και έπρεπε να χρησιμεύσει για πρότυπο η ρω­σική στατιστική των αγροτικών νοικοκυριών που γίνεται από τα ζέμστβο47 Όσο πιο ανώτερη είναι η κυβερνητική γερμανική στατιστική από την κυβερνη­τική ρωσική στατιστική ως προς την ευρύτητα και την πληρότητα, ως προς την ομοιομορφία και την ακρίβεια των στοιχείων, την ταχύτητα επεξεργασίας και δημοσίευσής τους, τόσο πιο ανώτερη είναι η δική μας στατιστική των ζέμστβο από τις ευρωπαϊκές επί μέρους έρευνες και μελέτες ως προς τη θαυμάσια πλη­ρότητα των επί μέρους στοιχείων και ως προς τη λεπτομερειακή επεξεργασία τους. Από καιρό τώρα η ρωσική στατιστική των ζέμστβο εφάρμοσε τόσο την έρευνα κατά νοικοκυριό όσο και τους ποικίλους πίνακες κατά ομάδες, καθώς και τους συνδυασμένους εκείνους πίνακες, για τους οποίους μιλήσαμε πιο πά­νω Μια πιο άμεση γνωριμία των ευρωπαίων με τη δική μας στατιστική των ζέμστβο θα έδινε, ίσως, ισχυρή ώθηση στην πρόοδο της κοινωνικής στατιστι­κής γενικά.

117

τον όγκο της παραγω γής σ ιτηρώ ν νοικοκυριά , μαζί με τα μεγά­λα νο ικοκ υριά ως προς τη γαλακτοπαραγω γική και κρεατοπα- ραγω γική κτηνοτροφ ία , την αμπελουργία, την καπνοκαλλιέρ­γεια , τη λ αχανοκομ ία κλπ. Ε ίναι βέβαια γεγονός πως σε σύ­γκρ ισ η με τη ν παραγω γή σ ιτηρώ ν όλοι αυτοί οι κλάδοι βρ ί­σ κοντα ι σε εντελώ ς δευτερεύουσα μοίρα , και ορισμένα συμπε­ράσματα που βγήκαν με βάση πολυάριθμες περιπτώ σεις, διατη ­ρούν στο ακέραιο την ισ χή τους και αν ακόμα σ τηρ ιχθούν σε στο ιχε ία που αφορούν την έκταση. Ό μ ω ς, πρώτο, ορ ισ μένοι ε ι­δ ικο ί κλάδοι της εμπορευματικής γεωργίας αναπτύσσονται εξα ιρετικά γρή γορα ίσα-ίσα σ την Ευρώπη και ε ίνα ι εξαιρετικά χα ρ α κ τη ρ ισ τ ικ ο ί γ ια το προτσές της κεφαλαιοκρατικής εξέλιξης αυτής της γεω ργίας, και δεύτερο, το περ ισ τατικό που αναφέρα­με το ξεχνάνε πολύ συχνά όταν αναφέρονται σε μεμονωμένα παραδείγματα ή μεμονωμένες περιφέρειες, και σ ’ αυτή την πε­ρίπτω ση ξανοίγετα ι ένα πλατύτατο πεδίο δράσης γ ια τη μι­κροασ τική εκείνη απ ολογητικ ή , που δείγματά της μας έδοσαν ο ι Χ εχτ, Ν τάθιντ, Χ ερτς και Τσερνόφ. Α υτοί επικαλούνταν την περίπτω ση των καπνοπαραγωγών, που ως προς τη σ υνολική έκταση του νο ικοκυριού τους είνα ι «echte und rechte K lein­bauern»*· ως προς τις διαστά σεις όμως της καπνοκαλλιέργειας δεν ε ίνα ι καθόλου «μικροί» νοικοκυρέοι, και αν πάρουμε τα σ το ιχε ία που αναφέρονται ε ιδικά σ την καπνοκαλλιέργεια , θα δούμε πως κα ι σ ’ αυτήν υπάρχει κεφαλαιοκρατική συγκέντρω ­ση. Λ ογουχάρη , το 1898 υπολογίζονταν σ ’ ολ όκληρη τη Γερ­μανία 139 χ ιλ . καπνοπαραγω γοί με 17,6 χ ιλ . ha καλλιεργούμενα με καπνό. Α π’ αυτούς όμως τους 139 χιλ . καπνοπαραγωγούς οι88 χ ιλ ., δηλ. τα 63% κατέχουν μαζί ό χ ι περ ισ σότερα από 3,3 χ ιλ . ha, δηλ. έχουν όλο-όλο το ένα πέμπτο της σ υνολικής έκτα­σ ης των καπνοφυτειών* τα άλλα τέσσερα πέμπτα τα κρατάνε σ τα χέρ ια τους τα 37% των νοικοκυρέων**.

* -«καταγνήσιοι μικροί αγρότες» Η Σύντ** «Die deutsche Volkswirtschaft am Schlüsse des 19 Jrhd.» Brl. 1900, S 60

(«Η γερμανική εθνική οικονομία στα τέλη του XIX αιώνα». Βερολίνο, 1900, σελ 60. Η Σύντ ), αυτά σύμφωνα με τα πολύ χοντρικό στοιχεία της φορολογι­κής στατιστικής Για τη Ρωσία έχουμε τούτα τα στοιχεία σχετικά με τη διάδο­ση της καπνοκαλλιέργειας σε τρεις νομούς του κυβερνείου Πολτόθας από το σύνολο των 25.089 αγροτικών νοικοκυριών που καλλιεργούν καπνά, τα 3.015 νοικοκυριά (δηλ λιγότερα από το ’/β) κατέχουν 74 565 ντεσιατίνες από τις 146 774 ντεσιατίνες που καλιεργούνται με σιτηρά, δηλ πάνω από τις μισές, και 3.239 ντεσιατίνες από τις 6 844 ντεσιατίνες που καλλιεργούνται με καπνά, δηλ σχεδόν τις μισές. Η κατάταξη όμως των νοικοκυριών αυτών με βάση την έκτα­ση των καπνοφυτειών δείχνει ότι 324 νοικοκυριά (από τα 25 089) έχουν από 2 και πάνω ντεσιατίνες καλλιεργημένες με καπνά, συνολικά 2 360 ντεσιατίνες από τις 6.844 Αυτοί είναι οι μεγάλοι εκείνοι καπνοπαραγωγοί-κεφαλαιοκρά-

118

Τ ο ίδ ιο ισ χύει κα ι γ ια την αμπελουργία. Γενικά η «μέση» έκταση ενός αμπελιού στη Γερμανία, λ .χ ., είνα ι πολύ μικρή: 0,36 του εκταρίου (344.850 νο ικοκυρέοι με 126.109 Ηβ αμπέλια). Ε ίναι όμως τέτια η κατανομή των αμπελουργών, ώστε τα 49% α π’ αυτούς (ως 20 ά τ αμπέλια) έχουν μόνο τα 13% όλων των αμπελιώ ν, ο ι «μεσαίοι» νο ικοκυρέοι (20-50 8γ) που αποτελούν τα 30% έχουν τα 26% των αμπελιώ ν και ο ι μεγάλοι ( ‘/2 Ιιβ και πάνω) που αποτελούν τα 20% έχουν τα 61% των αμπελιώ ν, δηλ. πάνω από τα τρ ία πέμπτα*. Α σ ύγκριτα μεγαλύτερη είναι η συγκέντρω ση σ την εμπορευματική λαχανοκομία (ΚΜΐβί-ιιικΙ Η β ικΙε^άΓ ΐηεΓβϊ), που αναπτύσσεται τόσο γρήγορα σ ’ όλες τις κεφαλαιοκρατικές χώ ρες και που συνδέεται άμεσα με την ανά­πτυξη των μεγάλων πόλεων, των μεγάλων σιδηροδρομ ικώ ν σταθμών, των β ιομηχανικώ ν συνοικισμώ ν κλπ. Τ ο 1895 υπολο­γιζότα ν ότι υ πήρχαν στη Γερμανία 32.540 νο ικοκυριά με εμπο- ρευματικούς λαχανόκηπους, που η έκτασή τους έφτανε τα 23.570 εκτάρια , - κατά μέσο όρο λ ιγότερο από ένα εκτάριο το κάθε νοικοκυριό . Π άνω όμως από το μισό (51,39%) τη ς έκτα­σ ης αυτής ήταν συγκεντρωμένο σ τα χέρ ια 1.932 νοικοκυρέων, δηλ. στα χέρ ια των 5,94% όλων των λαχανοκόμων. Π όσ ο μεγά­λη ε ίνα ι η έκταση των λαχανόκηπω ν και της άλ λης κα λλ ιερ­γούμενης γη^ που κατέχουν αυτοί ο ι μεγάλοι νοικοκυρέοι, φαί­νεται από τους παρακάτω αριθμούς: 1.441 λαχανοκόμοι με λα­χανόκηπ ους από 2-5 έχουν κατά μέσο όρο από 2,76 1μ λαχα­νόκηπο, κα ι γενικ ά χω ράφ ια από 109,6 Ιιβ· 491 λαχανοκόμοι με 5 και πάνω 1μ λ α χανόκηπο έχουν κατά μέσο όρο από 16,54 Ιιβ λαχανόκηπο κα ι χω ράφ ια σ υνολικά από 134,7 εκτάρια.

Ας γυρίσουμε όμως στη γαλακτοκομία. Τα σ το ιχε ία γΓ αυτήν μας διευκολύνουν να δόσουμε απάντηση στο ερώτημα, πο ια ε ί­να ι η σ ημασ ία των συνεταιρισμώ ν που ο Χ ερτς τους μετατρέπει

τες, γιο τους οποίους τόσο συχνά δημοσιεύονται πληροφορίες γιο την επαίσχυ­ντη εκμετάλλευση των εργατών από μέρους τους Πάνω από μισή ντεσιατίνα κατείχαν μόνο 2 773 νοικοκυριά (λίγο παραπάνω από το ’/ 10), και αυτά τα νοι­κοκυριά είχαν συνολικά 4.145 ντεσιατΐνες από τις 6.844 που καλλιεργούνταν με καπνά Βλ «Επισκόπηση της καπνοκαλλιέργειας στη Ρωσία», μέρος II και III. Πετρούπολη. 1894

* Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι στη Γαλλία, όπου η αμπελουργία εί­ναι ασύγκριτα πιο αναπτυγμένη (1800,5 χιλ. εκτάρια), είναι πολύ πιο σημαντι­κή και η συγκέντρωση των αμπελιών. Για να εκφέρουμε όμως κρίση σχετικά μ’ αυτήν, είμαστε αναγκασμένοι να περιοριστούμε στα στοιχεία της γενικής στα­τιστικής που παίρνει για βάση την έκταση της γης, γιατί στη Γαλλία δε συγκε­ντρώνουν στοιχεία κατά ξεχωριστά νοικοικυριά και δεν είναι γνωστός ο αριθ­μός των αμπελουργών Στη Γερμανία στα χέρια των νοικοκυρέων που κατέχουν συνολική έκταση 10 εκτάρια και πάνω, έχουν συγκεντρωθεί τα 12,83% όλων των αμπελιών, ενώ στη Γαλλία τα 57,02%

119

σε πανάκεια ενά ντια στον καπιταλισμό. Ο Χ ερτς θλέπει το «κύ­ριο καθήκον του σ οσ ιαλισμού» σ την υποσ τήριξη των συνεται­ρισμώ ν (S. 21, ρωσ. μετ. 62' S. 89, ρωσ. μετ. 214), ενώ ο κ. Τ σερνόφ , που σ υνηθίζε ι να υποκλίνεται βαθιά μπροστά σε κάθε νέο είδω λο, επ ινόησ ε κιόλας μια «μη κεφαλαιοκρατική εξέλιξη της γεω ργίας» με τη βοήθεια των συνεταιρισμών. Γ ια τη θεω­ρητικ ή σ ημασ ία αυτής τη ς περ ίφημης ανακάλυψης θα χρεια ­σ τεί να πούμε γενικώ ς μερικά λόγια παρακάτω. Τώρα θέλουμε να σημειώ σουμε, ό τι ο ι θαυμαστές των συνεταιρισμώ ν αγαπάνε να επ ικαλούνται εκείνο που «είναι δυνατό» να επιτευχθεί μέσω των συνεταιρ ισ μώ ν (θλ. το παραπάνω παράδειγμα). Εμείς, όμως, προτιμούμε να δείξουμε τι πετυχαίνεται σ τη ν πραγματι­κότητα με τη βοήθεια των συνεταιρισμώ ν στο σημερινό κεφα­λαιοκρατ ικό καθεστώς. Η γερμανική σ τατισ τική , κατά την απογραφή τω ν νοικοκυριώ ν και των ασ χολιώ ν σ τα 1895, κατέ­γραψ ε όλα τα γεω ργικά νοικοκυριά που συμμετέχουν στους συ­νεταιρ ισ μούς γ ια τη διάθεση προϊόντω ν γάλακτος (M olkereige­nossenschaften und Sam m elm olkereien), καθώς και τον αριθμό αγελάδων, που ο καθένας α π’ αυτούς τους νοικοκυρέους χ ρ η σ ι­μοποιεί γ ια πούληση προϊόντω ν γάλακτος. Α π’ ό ,τι ξέρουμε, αυτά ε ίνα ι ίσως τα μοναδικά σ το ιχε ία που αφορούν πολυάριθμες περ ιπτώ σ εις και που καθορίζουν με ακρίβεια ό χ ι μόνο το βαθ­μό σ υμμ ετοχής των νοικοκυρέω ν των διαφόρων κατηγοριώ ν στους σ υνεταιρισμούς, αλλά και - πράγμα που είναι εξαιρετικά σ πουδαίο - το ο ικονομ ικό , ας πούμε, μέγεθος αυτής τη ς συμμε­τοχή ς , δηλ. το μέγεθος εκείνου ακριβώ ς του κλάδου του νο ικο­κυριού, με το οπο ίο συμμετέχει ο καθένας στο σ υνεταιρισμό (αριθμός αγελάδων, που η διάθεση του προϊόντος που παρά­γουν γ ίνετα ι μέσω των συνεταιρισμών). Π αραθέτουμε τα σ το ι­χε ία αυτά, που κατανέμονται σε πέντε κύριες ομάδες με βάση την έκταση τη ς γη ς των νοικοκυρέων:

Νοικοκυριά που συμμετέχουν στους συνεταιρισμούς διάθεσηςπροϊόντων γά).ακτος Α . . .

An.fl % .ν Αγελάδες• σε σγεση ιιε Αοιθ των /β κοι> ανα-

Λ « ™ to συνολικό σε σϊ εση αγελάδων σε σχέση λογούν σεαΡιβ ιων \ . *ou έΧ°υν φ \° ένα v0' K<yΡ,ων νοικοκυριών συνολο σύνολο κύρη

0- 2 ha 10 300 0.3 6,95 18 556 1,71 1,82- 5 » 31 819 3.1 21,49 73 156 6,76 2,3

100 και κάνω ha 8 805 Σύνολο 148 082

Νοικοκυριά με 1000 και

29,4219,51

' Ο κ Μπουλγκάκοφ δήλωσε «Το ποσοστό του μεγάλου νοικοκυριού γίνε­

120

Έ τ σ ι από τους μικρούς γεωργούς συμμετέχει στους συνεται­ρισμούς μόνο μια εντελώς ασήμαντη μειοψ ηφία - 3-5% δηλ. ένα ποσ οστό , που ίσως να είνα ι μ ικρότερο ακόμα και από το ποσ οστό των κεφαλαιοκρατικώ ν νοικοκυριώ ν και των κατώτε­ρων ακόμα ομάδων. Α πεναντίας, από τα μεγάλα, τα καθαρά κε­φαλαιοκρατικά νο ικοκυριά συμμετέχει στους συνεταιρισμούς ένα ποσ οστό τρεις ως εφτά φορές μεγαλύτερο ακόμα και από τα μεσαία αγροτικά νοικοκυριά. Κ αι τα λατιφούντια συμμετέχουν στους σ υνεταιρισμούς π ιο πολύ απ’ όλα. Τώρα μπορούμε να κρίνουμε γ ια όλη την απερ ιόριστη αφέλεια του αυστριακού Βο- ροσίλοφ , του Χ ερτς, που, διαφωνώντας με τον Κ άουτσκι, ανα­φέρει ότι «στη γερμανική αγροτική προμηθευτική ένωση (Be- zugsvereinigung), όπου ανήκουν ο ι π ιο μεγάλοι συνεταιρισμοί, εκπροσω πούνται 1.050.000 αγρότες νοικοκυρέοι». (S. 112, ρωσ. μετ. 267, υπογράμμιση του Χερτς) και συμπεραίνει πως αυτό ση­μαίνει, ότι στους συνεταιρισμούς δε συμμετέχουν μόνο μεγάλοι νο ικοκυρέοι (οι νο ικοκυρέοι που έχουν πάνω από 20 ha είναι το όλο 306 χ ιλ ιάδες), αλλά και αγρότες! Αν ο Χ ερτς καλοσκε­φτόταν λ ιγά κ ι την υπόθεση που κάνει ο ίδ ιος (συμμετοχή όλων των μεγάλων νοικοκυρέων στους συνεταιρισμούς), θα έβλεπε ότι, αν ο ι μεγάλοι συμμετέχουν στο σύνολό τους στους συνε­ταιρισμούς, αυτό σημαίνει πως από τους υπόλοιπους συμμετέχει μικρότερο ποσοστό - κι έτσ ι επιβεβαιώ νεται στο ακέραιο το συ­μπέρασμα του Κ άουτσκι γ ια την υπεροχή του μεγάλου νοικοκυ­ριού απέναντι στο μ ικρό και ω ς προς το βαθμό της συνεταιριστικής οργάνωσης.

Ακόμα μεγαλύτερο όμως ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σ το ι­χε ία τα σ χετικά με τον αριθμό των αγελάδων που η διάθεση των προϊόντω ν τους γ ίνεται μέσω των συνεταιρισμών: η συντρι­πτική πλειοψηφία αυτών των αγελάδων, σχεδόν τα τρία τέταρτα (72%) ανήκει στους μεγάλους νοικοκυρέους, που ασκούν κεφα­λαιοκρατική γαλακτοκομία κα ι έχουν, κατά νοικοκυριό, δέκα σα­ράντα ακόμα και ογδόντα (στα λατιφούντια) αγελάδες. Και ακούστε τώρα τον Χερτς: «Εμείς υποστηρίζουμε ότι οι συνεται­ρισμοί φέρνουν μεγαλύτερο όφελος ίσα-ίσα στους μικρούς και στους πιο μικρούς ιδιοκτήτες» .. (S. 112, ρωσ. μετ. 269, υπογράμμιση του Χερτς). Ο ι Β οροσίλοφ είναι παντού ο ι ίδιοι: όταν ένας Βο- ροσίλοφ είτε στη Ρωσία είτε σ την Α υστρία , χτυπώντας τα στή- θια του, δηλώ νει με έμφαση: «Υ ποστηρίζουμε», μπορούμε να ει-

ται φανερό από τους παρακάτω αριθμούς» (II. 17) και καράθεσε μόνο αυτά τα στοιχεία, «ου δε δείχνουν καθαρά «το ποσοστό του μεγάλου νοικοκυριού», αλ­λά μάλλον (αν δε γίνει σύγκριση με άλλους αριθμούς) το συσκοτίζουν

121

μαστέ βέβα ιο ι, ότι υ ποσ τηρίζε ι ακριβώ ς εκείνο που δεν υπάρχει.Κ λείνοντας τη σύντομη μελέτη μας πάνω στα σ το ιχεία της

γερμ ανικής αγροτικ ής σ τατισ τική ς, ας ρίξουμε μια ματιά στη γενικ ή ε ικόνα της κατανομής του πληθυσμού που απ ασ χολ εί­ται σ την αγροτική οικονομ ία με βάση τη θέση του στο νο ικο ­κυριό. Π αίρνουμε, φυσικά, μόνο την καθαυτό αγροτική ο ικ ονο ­μία (A 1, και ό χ ι A 1-6, σύμφωνα με το γερμανικό χαρακ τηρ ι­σμό, δηλ. δε συμπεριλαβαίνουμε στους γεωργούς τους ψαράδες, τους δα σοεπιχειρημ ατίες και τους κυνηγούς) και έπειτα πα ίρ­νουμε τα σ το ιχε ία γ ια κείνα τα πρόσωπα που ε ίχα ν κύρια απα­σχόλησή τους τη γεωργία. Η γερμανική σ τατισ τική χω ρίζει τον πληθυσμό αυτό σε τρεις κύριες ομάδες: a) ανεξάρτητοι (δηλ. νο ικοκυρέοι-ιδ ιοκτήτες, ενο ικ ιασ τές κλπ.)· b) υπάλληλοι (διευθυντές, πρόεδροι, επιστάτες, γραφιάδες κλπ.) και c) εργά­τες. Η τελευταία αυτή ομάδα χω ρίζεται με τη σ ειρά της σ τις παρακάτω τέσσ ερ ις υποομάδες: c ) «μέλη τη ς ο ικογένειας που δουλεύουν στο νο ικοκυριό του αρχηγού της οικογένειας, του πατέρα, του αδελφού κλπ.». Μ ’ άλλα λ όγια πρόκειτα ι γ ια εργά- τες-μέλη τη ς ο ικογένειας, σε δ ιάκρισ η από τους μισθωτούς ερ­γάτες όπου ανήκουν ο ι υπόλοιπες υποομάδες της ομάδας c. Γ ι’ αυτό ε ίνα ι ολοφάνερο πω ς γ ια τη μελέτη της κο ινω νικής σύν­θεσης του πληθυσμού (και της κεφαλαιοκρατικής εξέλιξής του) δεν πρέπει αυτούς τους εργάτες-μέλη της ο ικογένειας να τους κατατάσσουμε, όπως γ ίνετα ι συνήθως, σ την ίδ ια ομάδα με τους μισθωτούς εργάτες, αλλά στους νοικοκυρέους (α ) γ ια τί αυτοί ο ι εργάτες-μέλη της ο ικογένειας ε ίνα ι ουσιαστικά και ο ι ίδ ιο ι σ υν ιδ ιοκτήτες μέλη τη ς ο ικογένειας του νοικοκύρη, που έχουν δικαίω μα κλ ηρονομ ιάς κλπ. Α κολουθούν η υποομάδα c2) εργά­τες και εργά τρ ιες γη ς «Knechte und M ägde)' c3 «μεροκαματιά- ρηδες και άλ λο ι εργάτες (προβατοθοσκοί και γενικά βοσκοί) με ιδ ιόκτητη γη ή με γη που νοικιάζουν». Επομένως, εδώ πρό­κειτα ι γ ια μια ομάδα προσώπων που είναι ταυτόχρονα και νοι- κοκυρέοι και μισθω τοί εργάτες, δηλ. γ ια μια ομάδα ενδιάμεση, μεταβατική, που πρέπει να την τοποθετήσουμε χω ριστά. Τέλος, η c4) «επίσ ης - χω ρ ίς ιδ ιόκτητη γη και χω ρ ίς νοικιασμένη γη». Με τον τρόπο αυτό έχουμε τρεις βασικές ομάδες: I. Ν οικοκυ- ρέοι - κά τοχο ι γη ς και μέλη των οικογενειώ ν των νοικοκυ- ρέων. II. Ν οικοκυρέοι - κά τοχοι γης, που είναι ταυτόχρονα και μισθω τοί εργάτες. III. Μ ισθω τοί εργάτες χω ρ ίς γη (υπάλληλοι, εργάτες γη ς και μεροκαματιάρηδες). Η κατανομή του α ­γροτικού πληθυσμού* τη ς Γερμανίας ανάμεσα σ ’ αυτές τ ις ομάδες στα χρόν ια 1882 και 1895 ήταν η παρακάτω:

* Μιλάμε μόνο για τον «ενεργό» ηληθυσμό (σύμφωνα με τη γαλλική ορολο-

122

Πληθυσμός ενεργός (με επάγγελμα) κου θεωρεί κύρια απασχόλησή tou ιη γεωργία

(σε χιλιάδες)

α) Νοικοκυρέοι κάτοχοι γης ο ) μέλη των οικογενειών των νοι-

κοκυρέων

2 253

1 935

2 522

1 899

269

— 36

I .ο2) εργάτες με γη (11) ..

I + 11Μ υπάλληλοιο5) εργάτες γηςο4) εργάτες χωρίς γη .

4 188 866

5 05447

1 589 1 374

4 421 383

4 804 77

1 719 1 445

+ 233— 483— 250 r 30 + 130 ι 71

+ 5,6% —55,8 %

III 3 010 3 241 I 231 + 7,7%

Σύνολο 8064 8 045 - 19 - 0,2%

Έ τ σ ι λ ο ιπόν όλος ο ενεργός πληθυσμός ελαττώθηκε, αν και ό χ ι σημαντικά . Μ έσα σ τις γραμμές του βλέπουμε να ελαττώνε­τα ι ο αρ ιθμ ός εκείνω ν που κατέχουν γη (I + II) κα ι ν ’ αυξάνει ο αρ ιθμ ός εκείνω ν που δέν έχουν γη (III). Αυτό δείχνει ξεκάθαρα ό τι προχωρεί η απαλλοτρίωση του αγροτικού πληθυσμού κα ι μάλι­σ τα ακριβώ ς τω ν μ ικροϊδιοκτητώ ν γης, επειδή ξέρουμε π ια ότι ο ι μ ισθω τοί εργάτες μ’ ένα κομματάκι γη ανήκουν σ τη ν κατη­γορ ία τω ν π ιο μικρών νοικοκυρέων. Π αρακάτω, από τον αριθμό των προσώ πω ν που κατέχουν γη ελαττώνεται ο αριθμός των ερ­

για' «erwerbsthStige» - σύμφωνα με τη γερμανική), δηλ. για τον πληθυσμό που ασχολείται πραγματικά με τη γεωργία, χωρίς να υπολογίζουμε την υπηρεσία εκείνων των μελών της οικογένειας που δε συμμετέχουν κανονικά και μόνιμα στις γεωργικές εργασίες. Η ρωσική κοινωνική στατιστική είναι τόσο λίγο ανα­πτυγμένη, ώστε δεν έχει καθιερωθεί έστω και ένας ειδικός όρος γι’ αυτή την έν­νοια «active», «erwerbsthStig», «occupied». Ο Γιανσόν δουλεύοντας τα στοι­χεία για τις απασχολήσεις του πληθυσμού της Πετρούπολης («Η Πετρούπολη σύμφωνα με την απογραφή του 1890») χρησιμοποιεί τον όρο «ανεξάρτητου», ο όρος όμως αυτός είναι ακατάλληλος, γιατί με τη λέξη «ανεξάρτητου» εννοούμε συνήθως τ’ αφεντικά και έτσι ο χωρισμός με βάση τη συμμετοχή ή τη μη συμ­μετοχή στην επαγγελματική δράση (με την πλατιά σημασία της λέξης), μπερ­δεύεται με το χωρισμό των προσώπων ανάλογα με τη θέση που κατέχουν στο δοσμένο επάγγελμα (μονονοικοκύρης εργαζόμενος), θ α μπορούσε να χρησιμο­ποιήσει κανείς τον όρο: «παραγωγικά; πληθυσμός», αλλά και πάλι δε θα ακρι- θολογούσε, γιατί λ.χ. οι στρατιωτικοί, οι εισοδηματίες κλπ. δεν είναι καθόλου τάξεις «παραγωγικές». Ίσως πιο κατάλληλη θα ήταν η έκφραση: πληθυσμός «με επάγγελμα», δηλ. πληθυσμός που ασκεί ένα οποιοδήποτε «επάγγελμα» (που δίνει έσοδα), σε διάκριση από τα πρόσωπα που ζουν σε βάρος εκείνων «που ασκούν επάγγελμα»

123

γαζόμενων-νοικοκυρέων, ενώ αυξάνει ο αριθμός των νοικοκυ- ρέων. Επομένως, παρατηρούμε ότι εξαφανίζονται οι μεσαίες ομά­δες και δυναμώνουν οι ακρινές: η ενδιάμεση ομάδα εξαφανίζεται και σ υντελείτα ι μια όξυνση των κεφαλαιοκρατικών αντιθέσεων. Ανάμεσα στους μισθωτούς εργάτες αυξάνει ο αριθμός εκείνων που έχουν π ια τελείω ς απαλλοτριω θεί, ενώ ελαττώνεται ο αρ ιθ­μός των κα τόχω ν γης- ανάμεσα στους νοικοκυρέους αυξάνει ο αριθμός των άμεσων ιδ ιοκτητώ ν επιχειρήσ εω ν, ενώ ελαττώνε­τα ι ο αριθμός εκείνω ν που δουλεύουν σ την επ ιχε ίρησ η του αρ­χηγού τη ς ο ικογένειας. (Το τελευταίο αυτό περ ισ τατικό συν­δέεται ίσ ω ς με το γεγονός ότι τα περισσότερα εργαζόμενα μέλη των αγροτικώ ν ο ικογενειώ ν στο μεγαλύτερο μέρος τους δεν π ληρώ νονται τίποτε από τους αρχηγούς της ο ικογένειας και γ ι’ αυτό έχουν ιδ ια ίτερα την τάση της φυγής από την ύπαιθρο σ τις πόλεις.)

Α ν πάρουμε τα σ το ιχε ία τα σ χετικά με τον πληθυσμό, που η γεω ργία απ οτελεί επικουρική απ ασχόλησή του, θα δούμε ότι ό λος αυτός ο πληθυσμός (ενεργός ή ασχολούμενος με επάγγελ­μα) αυξήθηκε από 3.144.000 σε 3.578.000 δηλ. κατά 434.000, και η αύξηση αυτή αναλογεί σ χεδόν εξ ολοκλήρου σ την ομάδα των εργαζόμενων μελών των οικογενειώ ν των νοικοκυρέων, ομάδα που αυξήθηκε κατά 397.000 (από 664.000 σε 1.061.000). Ο αριθμός των νοικοκυρέω ν αυξήθηκε κατά 40.000 (από2.120.000 σε 2.160.000)· ο αριθμός των εργατών με γη αυξήθηκε κατά 51.000 (από 9.000 σε 60.000)· ο αριθμός των εργατών χω ­ρ ίς γη ελαττώθηκε κατά 54.000 (από 351.000 σε 297.000). Η γι- γάντια αυτή αύξηση - μέσα σε 13 χρόν ια από 664.000 σε 1.061.000, δηλ. κατά 59,8% - μαρτυρεί και πάλι την αύξηση της προλεταριοποίηση ς· αύξηση των αγροτών, μελών των α γροτι­κών οικογενειώ ν, που θεωρούν πια τη γεω ργία απλώς επικουρι­κή απ ασ χόλ ησ ή τους. Ξέρουμε πως σε τέτιες περιπτώ σεις κύρια α π ασ χόλ ησ η ε ίνα ι πρ ιν απ’ όλα η μισθωτή εργασία (κι έπειτα το μικρεμπόριο , η β ιοτεχν ία κλπ.). Α ν ενώσουμε όλα μαζί τα εργαζόμενα μέλη των αγροτικώ ν οικογενειώ ν, τόσ ο εκείνα που έχουν γ ια κύρια α π ασχόλησή τους τη γεωργία όσο και εκείνα που έχουν μόνο γ ια επικουρική α π ασχόλησή τους τη γεωργία, θα έχουμε: το 1882 - 2.559.000· το 1895 - 2.960.000. Η αύξηση αυτή μπορεί εύκολα να δόσ ει αφορμή για λαθεμένη ερμηνεία και γ ια απ ολογητικ ά συμπεράσματα, κυρίως όταν συγκρίνεται με τον μειωνόμενο στο σύνολό του αριθμό των μισθωτών εργα­τών. Σ την πραγματικότητα η γενική αυτή αύξηση προέρχεται από μια ελάττωση του αριθμού των μελών των αγροτικώ ν ο ικ ο­γενειώ ν, που κύρια α π ασχόλησή τους είνα ι η γεωργία και από

124

μια αύξηση του αριθμού εκείνων, γ ια τους οποίους η γεω ργία ε ί­να ι επ ικουρική απ ασ χόλ ησ η , έτσ ι που ο ι τελευταίοι αυτοί απο- τελούσαν το 1882 μόνο τα 21,7% του συνολικού αριθμού των εργαζόμενων μελών των αγροτικώ ν οικογενειών, ενώ το 1895 αποτελούσαν π ια τα 35,8%. Έ τ σ ι η σ τατισ τική ολόκληρου του γεω ργικού πληθυσμού, μας δείχνει πολύ παραστατικά ακριβώ ς τα δυο εκείνα προτσές προλεταριοποίηση ς, που πάντα υπέδει- χνε ο ορθόδοξος μαρξισμός και που ο ι οπορτουνιστές κρ ιτ ικο ί προσπαθούν να τα παρακάμψουν με τόσο στερεότυπες φράσεις,- από το ένα μέρος, αυξανόμενη ακτημονοποίησ η των αγρο­τών, απαλλοτρ ίω ση του αγροτικού πληθυσμού, που φεύγει σ τις πόλεις ή που μετατρέπεται από εργάτη με γη σε εργάτη ακτή- μονα· - από το άλλο μέρος, ανάπτυξη των «επικουρ 'κώ ν εσό­δων» της αγροτιάς, δηλ. ανάπτυξη του συνδυασμού εκείνου γεω ργίας και β ιομηχαν ικ ής α π ασχόλησης, που σ ημαίνει την πρώ τη βαθμίδα τη ς προλεταριοπ οίηση ς και οδηγεί πάντα σε μεγαλύτερη αύξηση τη ς ανέχειας (αύξηση της εργάσιμης μέ­ρας, χειροτέρευσ η της διατροφής κλπ.). Ως ένα βαθμό κα ι τα δυο αυτά προτσές, αν τα εξετάσουμε μόνο εξωτερικά, είνα ι μά­λ ισ τα και αντιφατικά: αύξηση του αριθμού των ακτημόνων ερ­γατών κα ι αύξηση του αριθμού των εργαζόμενων μελιών των ο ι­κογενειώ ν των αγροτώ ν-ιδ ιοκτητώ ν γης. Γ ι’ αυτό, όταν σ υγχέει κανείς τα δυο αυτά προτσές ή αγνοεί το ένα απ’ αυτά, είνα ι εύ­κολο να πέσει στα π ιο χοντροκομμένα λάθη. Το β ιβλίο του Μ πουλγκάκοφ βρ ίθει ακριβώ ς από παρόμοια λάθη. Τέλος, η σ τατισ τική των απασχολήσεω ν μας δείχνει ακόμα μια σ ημαντι­κή αύξηση του αριθμού των υπαλλήλων*: από 47.000 σε 77.000 δηλ. κατά 63,8%. Π αράλλη λα με την αύξηση της προλεταριο­π ο ίη σ η ς σ υντελείτα ι κα ι αύξηση τη ς μεγάλης κεφαλαιοκρατι­κής παραγω γής, που έχει ανάγκη από υπαλλήλους και μάλιστα τόσο περ ισ σότερο όσο περ ισ σότερο χρησιμοποιούντα ι μηχα­νές και αναπτύσσεται η β ιομηχανικ ή επεξεργασία των προϊό­ντων.

Έ τ σ ι, παρ’ όλες τ ις καυχησ ιολογ ίες του γ ια «λεπτομερειακή ανάλυση», ο κ. Μ πουλγκάκοφ δεν μπόρεσε καθόλου να εμθα- θύνει σ τα σ το ιχε ία της γερμ ανικής σ τατισ τική ς. Στη σ τα τισ τι­κή των απασχολήσεω ν σημείω σε μόνο την αρ ιθμ ητική αύξηση των ακτημόνω ν εργατών και την ελάττωση των εργατών που

* Σχετικά μ’ αυτό ο κ. Μπουλγκάκοφ πουλάει πολύ φτηνό πνεύμα στο «Να- τσάλο». «αύξηση του αριθμού των αξιωματικών με παράλληλη ελάττωση του στρατού» Πολύ απλοΐκευμένη άποψη για την οργάνωση της εργασίας στη με­γάλη παραγωγή.

125

έχουν γη , σ αν ένδειξη «των αλλαγώ ν, που σ υντελεστή καν σ την οργάνω ση της αγροτικ ή ς εργασίας» (II, 106). Αυτή όμως η αλ­λαγή τη ς οργάνω σης τη ς εργασίας σ ’ ολόκληρη τη γερμανική γεω ργία παραμένει γ ια τον κ. Μ πουλγκάκοφ ένα τελείω ς τυ­χα ίο και ακατανόητο γεγονός, που δε συνδέεται με τη γενική διάρθρω ση και τη γενική εξέλιξη του γεωργικού καπιταλισμού. Σ την πρα γμ ατικότητα αυτό δεν αποτελεί παρά μια μονάχα από τις πλευρές του προτσές της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Η τεχν ική πρόοδος τη ς γερμ ανικής γεω ργίας, παρά τη γνώμη του κ. Μ πουλγκάκοφ, ε ίνα ι πρόοδος τη ς μεγάλης κυρίως παραγω­γ ή ς, όπω ς το δείχνουν αδιάψευστα τα σ το ιχε ία γ ια τη χρ η σ ιμ ο­πο ίη σ η μηχανώ ν, γ ια το ποσ οστό των επ ιχειρήσ εω ν με ζώα ερ­γασ ίας και γ ια τη σύνθεση των ζώων εργασίας, γ ια την ανάπτυ­ξη τη ς β ιομ η χα ν ικ ή ς επεξεργασίας των αγροτικώ ν προϊόντω ν, γ ια την ανάπτυξη τη ς γαλακτοκομίας κλπ. Μ ε την πρόοδο αυ­τή της μεγάλης παραγω γής συνδέεται αναπόσπαστα η αύξηση της προλ εταρ ιοπ ο ίησ η ς και της απαλλοτρ ίω σης του αγροτικού πληθυσμού, η αύξηση του αριθμού των πολύ μικρών νοικοκυ­ριών και του αριθμού των αγροτών, που ο σ πουδαιότερος πόρος ζω ής τους ε ίνα ι τα επ ικουρικά μεροκάματα, η ένταση τη ς ανέ­χειας της μεσαίας αγροτιάς, που ο ι συνθήκες ά σ κησ ης του νο ι­κοκυριού τη ς χε ιροτέρεψ αν περ ισ σότερο α π’ όλες τ ις άλλες κα­τη γορ ίες (πολύ μεγάλη αύξηση του ποσοστού εκείνω ν που δεν έχουν άλογα και του ποσοστού εκείνων που χρησιμοποιούν γ ια τ ις γεω ργικές δουλιές αγελάδες), και συνεπώς, χειροτέρεψ αν κα ι ο ι συνθήκες ό λ η ς τη ς ζω ής τη ς καθώς και η πο ιότητα της κα λλ ιέργεια ς τη ς γης.

X

Η «ΕΡΓΑΣΙΑ» ΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΜΠΟΥΛΓΚΑΚΟΦ, Ε. ΝΤΑΒΙΝΤ

Το β ιβλίο του Έ ν τ . Ν τάβιντ «Ο σ οσιαλ ισ μός και η αγροτική οικονομ ία» αποτελεί μια εξαιρετικά κακοφτιαγμένη και παρα- φορτωμένη συνόψιση των λαθεμένων εκείνων μεθόδων και σ υλλογισμώ ν, που όπω ς είδαμε χρησιμοποιούν ο ι κ.κ. Μ πουλ­γκάκοφ , Χ ερτς και Τσερνόφ. Γ ια το λ όγο αυτό θα μπορούσαμε να αγνοήσουμε τελείω ς τον Ν τάβιντ. Επειδή όμως η «εργασία» του ε ίνα ι σ ήμερα, αναμφ ισβήτητα, το κύριο έργο του αναθεω­ρητισμού στο α γροτικ ό ζήτημα, θεωρούμε αναγκαίο να χαρα­κτηρίσουμε, ακόμα μια φορά, τον τρόπο που γράφουν τα επ ι­σ τημον ικά έργα τους ο ι κύριοι αναθεωρητές.

Στο ζήτη μα των μηχανώ ν σ τη ν αγροτική οικονομ ία ο Ν τά-

126

θ ιντ αφιερώ νει ολ όκλ η ρο το IV κεφάλαιο του θιθλ ίου του (σελ. 115-193 της ρω σ ικής μετάφρασης), κι εκτός απ’ αυτό ανα- φέρεται μερικότερα σ το ίδ ιο θέμα σε πάρα πολλά σημεία των άλλω ν κεφαλαίων. Ο συγγραφέας εξετάζει με τον π ιο αναλυτι­κό τρόπο εκατοντάδες τεχνικές λεπτομέρειες και πνίγει μέσα σ ’ αυτές την πολ ιτικο-ο ικ ονομ ική ουσία του ζητήματος. Στη γεω ργία ο ι μηχανές δεν παίζουν τον ίδ ιο ρόλο που παίζουν στη β ιομηχανία· σ τη γεω ργία δεν υπάρχει κεντρικός κινητήρας· οι περ ισ σότερες μ ηχανές εργάζονται μόνο προσωρινά· ένα μέρος των μηχανώ ν δε μειώνει τα έξοδα παραγω γής κλπ. κλπ. Ο Ν τά- θ ιντ θεωρεί ότι πα ρόμοια συμπεράσματα (πρθλ. τη σελ. 190- 193, τα συμπεράσματα γ ια τις μηχανές) αναιρούν τη μαρξιστι­κή θεωρία! Έ τ σ ι όμως αντί να ξεκαθαρίσει το ζήτημα, απλού­στατα το μπερδεύει. Δεν υπάρχει ούτε και η ελά χ ιστη αμφ ιβο­λία, ότι η γεω ργία καθυστερεί σε σύγκριση με τη β ιομηχανία επεξεργασίας. Αυτή την καθυστέρηση δε χρειάζεται καν να την αποδείξουμε. Α παριθμώντας μια προς μια τις εκδηλώ σεις αυτής τη ς καθυστέρησης, συσσωρεύοντας παραδείγματα πάνω στα παραδείγματα και περ ιπτώ σ εις πάνω σ τις περιπτώ σεις, ο Ν τά- θ ιντ μόνο μετατοπίζει το πραγματικό αντικείμενο τη ς έρευνας, αν δηλαδή έχε ι κεφαλαιοκρατικό χαρακ τήρα η χρησ ιμ οπο ίησ η μηχανώ ν και αν η αύξηση τη ς χρ η σ ιμ οπο ίη σ η ς μηχανώ ν συν­δέεται με την ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατικής γεωργίας.

Ο Ν τάθιντ δεν καταλαβα ίνει καθόλου πώ ς μπαίνει το ίδ ιο το ζήτημα, πράγμα απαραίτητο γ ια ένα μαρξιστή. Στην ουσία η άποψη του Ν τάθιντ είνα ι η άποψη του μ ικροαστού, που παρη- γορεί τον εαυτό του με την αργή σ χετικά πρόοδο του κα πιταλ ι­σμού, γ ια τί φ οβάται να δει ολόκληρη την κοινω νική εξέλιξη στο σ ύνολό της. Λ ογουχάρη, ο Ν τάθιντ παραθέτει περικοπές από τον Μ πενζίνγκ σ χετικά με το ζήτημα των γεω ργικώ ν μηχα­νών, κ ι ε ίνα ι ατέλειω τη η σ ειρά αυτών των περικοπώ ν (σελ. 125, 135, 180, 182, 184, 186, 189, 506 και άλλες της ρω σικής με­τάφρασης). Μ πορεί να πει κανείς ότι ο Ν τάθιντ ξεθεώνει κυ­ρ ιολεκτικ ά τον αναγνώ στη περνώντας από λεπτομέρεια σε λε­πτομέρεια, χω ρ ίς επεξεργασία τη ς ύλης, χω ρ ίς σ ύνδεση, χω ρίς λ ογική τοποθέτηση του ζητήματος, χω ρ ίς κανένα σκοπό. ΓΓ αυτό ο Ν τάθιντ δεν κάνει καμιά ανακεφαλαίωση των συμπερα­σμάτων του Μ πενζίνγκ. Ό ,τ ι είπα στα 1901 ενάντια στον κ. Μ πουλγκάκοφ , ισ χύει πέρα γ ια πέρα και γ ια τον Ν τάθιντ. Π ρώτο, η ανακεφαλαίω ση των συμπερασμάτων του Μ πενζίνγκ δείχνει (θλ. π ιο πάνω, στη σελ. 183*) την αδ ιαφ ιλονίκητη υπε­

• Βλ. σε τούτη την έκδοση, σελ 32-33 Η Σύντ

127

ροχή των νοικοκυριώ ν που χρησιμοπο ιούν μηχανές απέναντι σε κείνα που δε χρησιμοποιούν. Κ ανενός είδους «βελτιώσεις» των απόψεων του Μ πενζίνγκ σ τις λεπτομέρειες, με τις οποίες έχε ι παραγεμίσει το β ιβλίο του ο Ν τάβιντ, δεν αλλάζουν το συ­μπέρασμα. Ο Ντάβιντ αποσιωπά αυτό το γενικό συμπέρασμα, όπως ακριβώς και ο κ. Μπουλγκάκοφ! Δεύτερο, παραθέτοντας από τον Μ πενζίνγκ περ ικοπές χω ρίς τέλος, χω ρ ίς νόημα, χω ρίς σύνδεση , ο Ν τάβιντ, όπως και ο κ. Μ πουλγκάκοφ ¿εν πρόσεξε τις α σ τικές απόψ εις του Μ πενζίνγκ γ ια τ ις μηχανές και στη β ιομηχαν ία και σ τη γεω ργία Μ ε δυο λόγια ο Ν τάβιντ δεν κατα­λ αβαίνει ακόμα ούτε και την κο ινω νικο-οικονομική πλευρά του ζητήματος. Δεν μπορεί να γενικεύσει και να συνδέσει τα πραγ­ματικά σ το ιχε ία που δείχνουν την υπεροχή του μεγάλου νο ικο ­κυριού απέναντι στο μ ικρό. Στο τέλος δε μένει τίποτα , εκτός από τη ν αντιδραστική κλάψα του μ ικροαστού που στηρίζε ι τις ελπ ίδες του σ την καθυστέρηση τη ς τεχνικής, και σ την αργή ανάπτυξη του καπιταλισμού. Θ εω ρητικά ο δεξιός καντέτος και « χρ ισ τιανός» αποστάτης κ. Μ πουλγκάκοφ βρίσκεται στο ίδ ιο α κριβώ ς επίπεδο με τον οπορτουνιστή σοσιαλδημοκράτη Ν τά­βιντ.

Κ αι σ ε άλλα ζητήματα ο Ν τάβιντ δεν καταλαβα ίνει την κοι- νω νικο-ο ικονομ ική πλευρά του ζητήματος, δεν την καταλαβαί­ν ει σε απ ίστευτο βαθμό. Π άρτε τη βασική του θέση, τη ν αγα­πημένη του σκέψη, το «κεντρικό σημείο» όλου του έργου του: τη ζω τικότητα της μικρής παραγωγής σ τη γεω ργία και την υπε- ροχή της απέναντι στη μεγάλη. Ρω τήστε τον Ν τάβιντ τ ι είνα ι μικρή παραγω γή;

Στη σ ελ ίδα 29, σ την υποσημείω ση, βρίσκετε μια επιμελημέ­νη απάντηση: «Σε όλες τ ις περιπτώ σεις, που μιλάμε γ ια μικρή παραγω γή , εννοούμε την οικονομ ική κατηγορία που λειτουργεί χω ρ ίς να χρ η σ ιμ οπο ιεί μόνιμα ξένα χέρ ια και χω ρ ίς σ υμπλη­ρωματικό επάγγελμα». Αυτό είνα ι χοντροειδώ ς διατυπωμένο, το μετέφρασε και ο Γ κρόσσμαν σαν αγράμματος, μα παρ’ όλα αυτά είνα ι κάπως σαφές. Ύ σ τερ α απ’ αυτό δικαιολογημένα θα περιμένατε να εξετάσ ει ο Ν τάβιντ τ ις συνθήκες της μικρής (ισύμφωνα με την έκταση της επιφάνειας) α γροτικής παραγω γής από την άποψη της χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η ς μισθωτής εργασίας ή της πού λησής τη ς από το γεωργό.Κάθε άλλο.

Π ουθενά αλλού δεν αποκαλύπτεται τόσ ο ανάγλυφα η αστική ουσ ία του Ν τάβιντ όσ ο σ την ολοκληρω τική άγνοια που δείχνει στο ζήτη μα τη ς χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η ς της μισθωτής εργασίας από τους «μικρούς» γεω ργούς και της μετατροπής αυτών των τελευ­

128

ταίων σε μισθωτούς εργάτες. Ο λοκληρω τική άγνοια , αυτό είνα ι απόλυτα σωστό. Σ τατισ τικά σ το ιχε ία γ ι’ αυτό το ζήτη μα υπάρ­χουν στη γερμανική σ τατισ τική . Τα αναφέρει σύντομα ο Κάου- τσ κι στο «Α γροτικό ζήτημά» του (τα σ το ιχεία αυτά τα αναφέρω κι εγώ λεπτομερειακά - βλ. σελ. 227*). Ο Ν τάβιντ ξέρει αυτή τη σ τατισ τική , δεν αναλύει όμως αυτά τα στο ιχεία . Ο Ν τάβιντ κάνει ένα σωρό παραπομπές σε διάφορες μονογραφίες και αγνοεί ολοκληρωτικά τα σ το ιχε ία τους πάνω σ ’ αυτό το ζήτημα. Μ ε λ ίγα λόγια αυτό ισοδυναμεί με πλήρη αποσιώπηση από ένα μ ικροαστό του ζητή ματος των «εργατάκων» που δουλεύουν στο νοικοκύρη αγρότη.

Ν α ορ ισ μένα παραδείγματα.Στη σ ελ ίδα 109 διαβαζουμε: «Γενικά, στη λαχανοκομία ,

όπω ς ακριβώ ς και σ ’ όλη την αγροτική ο ικονομ ία ακμάζει η μ ι­κρή παραγω γή».

Θ έλετε αποδείξεις; Σας παρουσιάζουν την παρακάτω και μόνο την παρακάτω απόδειξη:

«Σύμφωνα με τα σ το ιχε ία της βιομηχανικής** σ τατισ τική ς του 1895, από τα 32.540 νο ικοκυριά κηπουρικής και λαχανοκο­μίας τα 13.247 = 40% είχαν έκταση μικρότερη από 20 αρ., τα 8.257 = 25% ε ίχα ν από 20 ως 50 αρ., τα 5.707 = 14% από 50 αρ. ως ένα εκτάριο, τα 3.397 = 10% είχαν από 1 ως 2 εκτάρια και μόνο σ τα 1.932 = 6% η έκταση της χρησιμοποιούμενης γης ήταν από 2 εκτάρια και πάνω».

Α υτό είνα ι όλο κι όλο. Αυτό πρέπει να αποδείξει την άνθηση της μ ικ ρής παραγω γής στη λαχανοκομία . Κ ι αυτό πρέπει να θεω ρηθεί επ ισ τημονικ ή εργασία του περισπούδαστου σ τα ζη ­τήματα της γεω πονίας Ν τάβιντ. Α ν ε ίνα ι έτσι, τότε αδυνατούμε να καταλάβουμε τι λέγεται τσαρλατανισμός σ την επιστήμη .

Μ όνο 6% έχουν από 2 εκτάρια και πάνω, λέει ο Ν τάβιντ. Δ ί­πλα σ ’ αυτά, σ τη ν ίδ ια σ τατισ τική , απ’ όπου πα ίρνει αυτούς τους αριθμούς, βρ ίσκονται σ το ιχεία γ ια την έκταση της γης που έχουν αυτά τα 6%. Ο Ντάβιντ παρασιωπά αυτά τα στοιχεία. Και τα παρασιω πά, γ ια τί ανατρέπουν τη θεωρία του. «Στα χέρ ια1.932 νο ιχοκυρέω ν, δηλαδή σ τα 5,94% όλων των λ αχανοκηπου­ρών» έγραφα με βάση αυτά ακριβώ ς τα σ το ιχεία (σελ. 220 του άρθρου στο «Ομπραζοβάνιγε»***) «είναι συγκεντρωμένη πε­

• Βλ σε τούτη την έκδοση, σελ 96-97 Η Σύντ· · Είναι ολοφάνερο ότι ο κ. Γκρόσσμαν, θεωρητής της μετάφρασης, απέδο-

σε έτσι τη λέξη Betriebsstatistik Τι κακό με τις ρωσικές μεταφράσεις' Η λέξη αυτή πρέπει να αποδοθεί έτσι «στατιστική των αγροτικών επιχειρήσεων»··· Βλ σε τούτη την έκδοση σελ 119-120 Η Σύντ

129

ρ ισ σότερο από τη μ ισ ή έκταση, τα 51,39%», όλης τη ς γη ς που κα λλ ιεργείτα ι με λαχαν ικά γ ια την αγορά. Α π’ αυτούς τους1.932 λαχανοκηπουρούς οι 1.441 έχουν λαχανόκηπους από 2-5 Ιιβ· κατά μέσο όρο έχουν ο καθένας τους από 2,76 ίιβ γη , που την κα λλ ιεργούν με λ αχανικά, και από 109,6 ίιβ γη γενικά Λα­χανόκηπ ους από 5 και περ ισ σότερα εκτάρια έχουν 491 νοικο- κυρέοι· αυτοί διαθέτουν κατά μέσο όρο από 16,54 Ιμ λ αχανόκη­πους, και από 134,7 ίιβ γη γενικά ο καθένας (στο ίδιο).

Έ τ σ ι λο ιπόν μόνο τα 6% των λαχανοκηπουρώ ν συγκεντρώ­νουν τα 51,39% όλ ης τη ς γη ς που κα λλ ιεργείτα ι με λαχανικά. Α υτοί είνα ι μεγάλοι κεφαλαιοκράτες, γ ια τους οποίους οι λα­χα νόκη π ο ι αποτελούν συμπλήρω μα της κεφαλαιοκρατικής γεω ργίας (νο ικοκυριά με 100-135 εκτάρια). Συνεπώς, σ την πα­ραγωγή λαχανικώ ν γ ια την αγορά έχει γ ίνει τεράστια κεφα­λα ιοκρατ ική συγκέντρω ση. Κ αι ο Ν τάθιντ έχει... την τόλμη να υποσ τηρ ίζε ι ότι «ακμάζει η μ ικρή παραγω γή», δηλαδή η παρα­γω γή χω ρ ίς μισθωτή εργασία . Ο Ν τάθιντ όμως δε δίνει στοιχεία για το ζήτη μα ποια και πο ιας έκτασ ης νοικοκυριά που παρά­γουν λαχανικά γ ια τη ν αγορά έχουν ανάγκη από μισθωτούς ερ­γάτες.

Έ τ σ ι χ ε ιρ ίζετα ι τη σ τατισ τική ο πολυμαθής Ν τάθιντ. Π αρά­δειγμα γ ια το πώς χε ιρ ίζετα ι τις μονογραφ ίες είναι ο ίδ ιος ο πε­ρ ιβόητος Χ εχτ, σ τον οποίο αναφέρονται ο ι κ.κ. Μ πουλγκάκοφ, Χερτς, Τ σερνόφ (θλ. π ιο πάνω, σελ. 203-207*). Ο Ν τάθιντ στη ν «εργασία» του εκθέτει τ ις απόψεις του Χ εχτ σε δυο σ ελ ί­δες (σελ. 394-395). Κ αι πώς τ ις εκθέτει; Δε βγάζει μιλιά για τη μι­σθωτή εργασία. Δε βγάζει μ ιλ ιά γ ια το ότι ο Χ εχτ εξιδανικεύει τον «μόνιμα εγκαταστημένο» εργοστασιακό εργάτη που έχει κι ένα κομματάκι γη , ανακατεύοντας τους εργάτες με την εύπορη αγροτιά . Δε βγάζει μ ιλ ιά γ ια το ότι, ενώ «ακμάζει» ένας μ ικρός αριθμός από εύπορους αγρότες, η μάζα βρ ίσκεται σε τέτια κα­τάσ τασ η, που αναγκάζεται να πουλάει το γάλα και να αγοράζει σ τη θέση του μαργαρίνη που είνα ι φτηνότερη.

Ο Ν τάθιντ ό χ ι μόνο τα παρασιω πά όλα αυτά, αλλά και δηλώ ­νει ότι «ο Χ εχτ παραθέτει εξα ιρετικά ενδιαφέροντα σ το ιχε ία για τ ις μεγάλες β ιοτικ ές ανάγκες αυτών των αγροτών» (σελ. 395). Ε ίναι δύσκολο να φανταστείς π ιο χοντροκομμένη συνη- γορ ία υπέρ της α σ τική ς τάξης.

Μ ε την ευκαιρία, θα μιλήσουμε γ ι’ αυτά που λέει ο Χ εχτ, ότι δηλ. ο ι αγρότες πουλούν το γάλα γ ια να αγοράσουν μαργαρίνη που είνα ι φτηνότερη. Θα νόμιζε κανείς ότι αυτό ε ίνα ι το πιο

* Στο ίδιο σελ 60-69 Η Σύντ

130

γνω στό γεγονός για έναν οικονομ ολόγο . Ο Μ αρξ. από το 1847 ακόμα, σ τη ν «Α θλιότητα της φ ιλοσοφ ίας» μ ίλησε γ ι’ αυτή τη χε ιροτέρευσ η της λα ϊκής διατροφής από τον καπιταλισμό. Στη Ρωσία, από τον κα ιρό ακόμα του Ενγκελγκάρντ48 (1870-1880), πρόσεξαν το φαινόμενο αυτό πολλές, πάρα πολλές φορές όλοι όσ οι μελέτησαν κάπως ευσυνείδητα την πρόοδο του κα πιταλ ι­σμού στη γαλακτοκομία . Ο «σοφός» όμως Ν τάθιντ δεν πρόσεξε αυτό το σημείο. Κ αι μάλιστα ειρωνεύεται όσα είπαν σ χετικά οι σ οσ ιαλ ισ τές.

Στις σελ. 427-428 του β ιβλίου του ο Ν τάθιντ κοροϊδεύει τον Κ άουτσκι που λέει ότι τα κέντρα συγκέντρω σης γάλακτος, αναπτύσσοντας την πούληση γάλακτος από τους αγρότες, χ ε ι­ροτερεύουν τη διατροφή τους. Γ ια να μπορέσει ο αναγνώ στης να εκτιμήσει όπω ς του αξίζει τον γερμανό ναρόντνικο Ν τάθιντ, παραθέτουμε τα ίδ ια του τα λόγια:

«... Ό λ ο ι οι άλλοι άνθρωποι έχουν τη συνήθεια, στην περίπτωση που έχουν μεγαλύτερο έσοδα, να χρησιμοποιούν κάτι από αυτά για το στομάχι τους. Τέτια είναι, σαν να λέμε, η φύση του ανθρώπου, ώστε με μεγάλη ευχαρίστηση τρώει κάτι το καλύτερο, φτάνει να διαθέτει γ ι’ αυτό λίγα χρήματα. Να όμως που - κατά πολύ παράξενο τρόπο μόνο ο αγρότης που, κατά γενική ομολογία, παίρνει χάρη στο συνεταιρισμό περισσότερα χρήματα από πριν για το γάλα του και τα γουρούνια του, δεν κάνει το ίδιο που κάνουν και οι άλλοι θνητοί» κλπ., κλπ.

Δεν αξίζε ι τον κόπο βέβαια ν ’ απαντήσουμε σ τις φ αιδρότητες αυτού του αντιδραστικού μ ικροαστού. Ε ίναι αρκετό να τις δεί­ξουμε στο αναγνω στικό κοινό, ε ίνα ι αρκετό να τις βγάλουμε σ το φως της ημέρας μέσα από το σωρό των ασυνάρτητω ν περ ι­κοπών γ ια γεω πονικά ζητήματα που ε ίνα ι σ κορπισμένες στις 550 σελίδες. Ε ίναι αρκετό να σημειώσουμε, ότι κι ο αστός ακό­μα απολογη τή ς Χ εχτ, που τον αναφέρει ο Νταβιντ, παραδέχεται τη χειροτέρευσ η της διατροφής σαν γεγονός που οφείλεται σ την αντικατάσταση του γάλακτος που πουλιέται, με τη φτηνή μαρ­γαρίνη . Α υτό αφορά τη Ν ότια Γερμανία, την περ ιοχή όπου επι­κρατεί το μικρό α γροτικ ό νοικοκυριό. Από άλλη περ ιοχή - από την Α νατολ ική Π ρω σσία - έχουμε εντελώς ανάλογες πα­ρατηρήσ εις του Klawki (θλ. π ιο πάνω, σελ. 213 και 214*) ότι οι μικροί αγρότες «χρησιμοποιούν πολύ λ ίγο βούτυρο και αγνό γάλα».

Τη σ υνηγορία του Ν τάθιντ υπέρ της α σ τικής τάξης μπορού­

* Βλ σε τούτη την έκδοση, σελ 77-79 Η Σύντ

131

με να τη δούμε καθαρά σε όλα γενικά τα ζητήματα που θίγει. Εξυμνεί λ .χ . τους συνεταιρισμούς γάλακτος της Γερμανίας και της Δανίας σε δεκάδες σ ελ ίδες (413-435 και άλλες). Παραθέτει κα ι μια σ τατισ τική ... μόνο γ ια το ζήτημα της αύξησης του αριθμού των συνεταιρισμών! Δεν αναφέρει όμως τα σ το ιχε ία της γερμ ανικής σ τατισ τική ς γ ια τη συγκέντρωση της «συνεταιρι­σ τικής» παραγω γής γάλακτος στα χέρ ια των μεγάλων κεφα­λ α ιοκρατικώ ν νοικοκυριώ ν (θλ. π ιο πάνω, σελ. 242*). Ο ι Ντά- βιντ δεν προσ έχουν αυτού του είδους τα σ το ιχε ία που βρ ίσκ ο­νται σ τη ν ίδ ια σ τατισ τική που χρησιμοποιούν!

«Ο ι οργανω μένοι σε συνεταιρισμούς δανοί αγρότες, λέει ο Ν τάθιντ, ξεπέρασαν ακόμα και τις ιδ ιω τικές φάρμες των μεγά­λων γαιοκτημόνω ν». Α κολουθεί γ ια παράδειγμα, ένα απόσπα- σμα από την 46η έκθεση του πειραματικού εργαστηρίου, που λέει ότι το βούτυρο των συνεταιρισμώ ν είναι καλύτερης πο ιό­τητας από το βούτυρο του τσ ιφλικά. Κ αι ο Ν τάθιντ συνεχίζει:

«Αυτά είναι τα αποτελέσματα που πέτυχαν οι αγρότες που άλλοτε, στα μικρά τους νοικοκυριά έφτιαχναν μόνο κατώτερης ποιότητας βού­τυρο, για το οποίο είναι ζήτημα αν έπαιρναν τη μισή τιμή από την τι­μή που έπαιρναν οι μεγάλοι ιδιοκτήτες. Εξάλλου εδώ. στην ουσία, γίνε­ται λόγος για τους μεσαίους και μικρούς αγρότες (η υπογράμμιση είναι του Ντάθιντ). Στα 1898 στη Δανία υπήρχαν 179.740 ιδιοκτήτες αγελά­δων. Από τον αριθμό αυτό μόνο 7.544, δηλ. τα 4% είχαν από 30 και πά­νω αγελάδες ο καθένας· 49.371, δηλ. τα 27,82% είχαν ο καθένας από 10 ως 29 αγελάδες. Λιγότερο από 10 κεφάλια ζώα είχαν 122.589 δηλ., τα 68,97% από τους ιδιοκτήτες αγελάδων. Από τους τελευταίους οι πε­ρισσότεροι από τους μισούς και συγκεκριμένα οι 70.218 ιδιοκτήτες αγελάδων - δηλαδή τα 39,85% του όλου αριθμού - είχαν μόνο 1-3 κε­φάλια, δηλ. ανήκαν στα μικρά νοικοκυριά. 'Οτι από τον αριθμό των μικρών αγροτικών νοικοκυριών το μεγαλύτερο μέρος συμμετέχει στις συνεταιριστικές οργανώσεις, αποδείχνεται από το γεγονός ότι το 1900 στη Δανία σε συνολικό αριθμό 1.110.000 περίπου γαλακτοφόρων αγε­λάδων το γάλα 900 000 περίπου αγελάδων δινόταν στους συνεταιρι­σμούς γάλακτος», (σελ. 424).

Αυτή είνα ι η επ ιχε ιρημ ατολ ογία του περισπούδαστου Ν τά­θιντ. Ο Ν τάθιντ αποφεύγει, δεν του είνα ι ευχάριστο , να αναφέ­ρει ακριβή σ το ιχε ία γ ια την κατανομή του αριθμού των αγελά­δων στα νο ικοκ υριά των διαφόρων ομάδων. Ό μ ω ς ακόμα κ ι α π’ αυτούς τους σ κόρπιους αριθμούς που παραθέτει, φαίνεται η

* Στο ίδιο, σελ 119-122 Η Σύντ132

π λ ή ρ η ς διαστρέβλω ση της πραγματικότητας από τον Ν τάθιντ. Ό τ α ν συγκρίνουμε το γενικό αριθμό των αγελάδων με την κα­τανομή των ιδ ιοκτητώ ν αγελάδων, σύμφωνα με τον αριθμό των ζώων που έχουν, βλέπουμε την παρακάτω - κατά προσέγγιση* βέβαια - ε ικόνα που σ το σύνολό της ανταποκρίνεται αναμφι­σβήτητα σ τη ν πραγματικότητα:

Αριθμός Αριθμόςνοικοκυριών αγελάδων τους σε χιλιάδες σε χιλιάδες

Νοικοκυριά με 1 - 3 αγελάδες

Συνολικά 179 I 100 6,14

Α π’ τους αριθμούς αυτούς φαίνεται, πρώτο, ότι η συγκέντρω­ση τη ς γαλακτοπαραγω γικής κτηνοτροφ ίας στη Δανία είναι πολύ μεγάλη, 750 χιλ ιά δ ες αγελάδες από τις 1.100 χ ιλ ιάδες, δη ­λαδή πάνω από τα δυο τρίτα του συνολικού αριθμού, ανήκουν στα μεγάλα νοικοκυριά, σε 57 χ ιλ ιάδες νο ικοκυριά από τα 179 χ ιλ ιά ­δες δηλ. σε λ ιγότερο από το ένα τρ ίτο του σ υνολικού αριθμού των νοικοκυριώ ν. Τ έτια νο ικοκυριά δεν μπορούν ασφαλώ ς να κάνουν χω ρ ίς μισθωτή εργασία , μια κι έχουν από 10 και πάνω αγελάδες. Συνεπώς, ο Ν τάθιντ «δεν πρόσεξε» ότι ο ι δ ιαστάσεις του κτηνοτροφ ικού νοικοκυριού δεν είναι καθόλου μικρές. Τους δανούς νο ικοκυρέους δεν πρέπει να τους κρίνουμε με βά­σ η την έκταση της γης που έχουν. Ο Ν τάθιντ «δεν πρόσεξε» ό τι ο τεράσ τιος αριθμός των μικρών νοικοκυριώ ν έχει εδώ, όπω ς παντού και πάντοτε σ την κεφαλαιοκρατική γεωργία, ένα μηδαμινό μερίδ ιο στη γενική παραγω γή. Ο ι μικροί νοικοκυ- ρέοι είναι 70 χ ιλ ., δηλ. σ χεδόν τα 40% έχουν όμως μόνο το χί\\ του συνολικού αριθμού των αγελάδων.

Δεύτερο. Ο ι αριθμοί που αναφέραμε π ιο πάνω δείχνουν ότι τα αγαθά των συνεταιρισμών και σ τη Δανία, όπως και στη Γερ­

• Οι αριθμοί αυτοί είναι κατά προσέγγιση, πρώτο, γιατί ο αριθμός των αγε­λάδων αφορά το 1900, ενώ ο αριθμός των νοικοκυρέων το 1898 Δεύτερο, γιατί τον αριθμό των αγελάδων κατά ομάδες νοικοκυρέων χρειάστηκε να τον καθορί­σουμε κατά προσέγγιση επειδή ο Ντάθιν δε δίνει ακριβείς αριθμούς Το μερί­διο των μεγάλων νοικοκυριών το υπολογίσαμε κατώτερο του πραγματικού 7 544 νοικοκυριά έχουν από 3 αγελάδες και πάνω το καθένα Έτσι και όταν ακόμα πάρουμε το mhnimum, δηλ από 30 αγελάδες για κάθε νοικοκυριό, έχου­με 7 544 x 30= 226.320 αγελάδες Πήραμε το μικρότερο αριθμό, γιατί διαφορετικά το μέγεθος των μικρών νοικοκυριών πλησιάζει πάρα πολύ στα κατώτατα και όχι στα ανώτατα όρια των ομάδων

133

μανία, τα απολαμβάνουν κυρίως οι κεφαλαιοκράτες Α ν από τις 1.100 χ ιλ ιά δ ες αγελάδες δίνεται στους συνεταιρισμούς γάλα­κτος μόνο το γάλα των 900.000 αγελάδων, αυτό θα πει ότι200.000 αγελάδες μένουν έξω από τα «αγαθά» της σ υνετα ιρ ισ τι­κής πούλησης. Ο ι αγελάδες αυτές είνα ι κατά κύριο λόγο ο ι αγελάδες των π ιο μικρών νοικοκυρέων, γ ιατί από τα σ το ιχεία που αφορούν τη Γερμανία, είδαμε ότι από τα νο ικοκυριά που έχουν ως 2 εκτάρια το καθένα, μόνον τα 0,3% του συνολικού αριθμού τους μετέχουν στους συνεταιρισμούς γάλακτος, ενώ από τα νο ικοκυριά με 100 και πάνω εκτάρια μετέχουν τα 35,1%. Συνεπώς, όλα μας υποχρεώνουν να υποθέσουμε, ό τι ο ι μικροί νο ικοκυρέοι (70.000 νο ικοκυρέοι με 100.000 αγελάδες) απολαμ­βάνουν λ ιγότερο τα αγαθά της σ υνετα ιρ ισ τική ς πούλησης.

Το παράδειγμα της Δ ανίας κατατροπώ νει ολοκληρω τικά τον Ν τάθιντ, απ οδείχνοντας την υπεροχή ίσα-ίσα ό χ ι των μικρών, ούτε και των μεσαίων, αλλά των μεγάλων νο ικοκυριώ ν σ την παραγω γή προϊόντω ν γάλακτος.

Για να κάνουμε κάπως π ιο ζω ντανούς αυτούς τους νεκρούς αριθμούς και πίνακες, για να δείξουμε τον ταξικό χαρακτήρα της α σ τική ς γεω ργίας (που τον αγνοεί ολότελα ο χοντροκέφα­λος μ ικροαστός Ν τάθιντ), θα αναφέρουμε ένα εξαιρετικό γεγο ­νός από την ισ τορ ία του εργατικού κινήματος της Δανίας. Στα 1902 ο ι δανοί εφοπλ ισ τές ελάττω σαν το μισθό των θερμαστών. Οι θερμαστές απάντησαν με απεργία. Τ ο σωματείο όλων των λ ιμενεργατώ ν τους υ ποσ τήριξε σταματώ ντας επ ίσ ης τη δουλιά. Α λλά... η απεργία δεν μπόρεσε να γενικευτεί και να επεκταθεί σ ’ όλα τα λ ιμάνια της Δανίας. «Το λιμάνι Εσμπέργκ (στη δυτι­κή ακτή τη ς Δανίας, σ ημαντικό για το εμπόριό του με την Α γ­γλία), που έχε ι τόσ ο τεράστια σ ημασία για την εξαγωγή δανέ­ζικω ν αγροτικώ ν προϊόντω ν, δεν κατορθώθηκε να τραβηχτεί σ την απεργία , επειδή ο ι γεω ργικο ί σ υνεταιρ ισμοί της Δ ανίας δήλω σ αν ότι θα σ τείλουν αμέσως τον αναγκαίο αριθμό από τα μέλη τους γ ια τη δουλιά τη ς φόρτω σης των πλοίω ν και ότι οι δανοί αγρότες δε θα επιτρέψ ουν να σ ταματήσει η εξαγωγή των προϊόντω ν τους»*.

Έ τ σ ι λο ιπόν, οι σ υνεταιρ ισμοί της Δανίας στάθηκαν στο πλευρό των εφοπλιστώ ν ενάντια στους εργάτες και χαντάκω ­σ αν την απεργία. Φ υσικά, είνα ι πέρα γ ια πέρα κατανοητό γ ιατί ο ι κεφαλαιοκράτες-φάρμερς, που έχουν από 10 και πάνω αγελά­

* Emil Helms «Die socialdemokratische und gewerkschaftliche Bewegung in Dänemark» Lpz 1907, S 138 (Έμιλ Χελμς «Το σοσιαλδημοκρατικό και το συνδικαλιστικό κίνημα στη Δανία» Λειψία, 1907, σελ 138 Η Σύντ )

134

δες, υ ποσ τήριξαν κεφαλαιοκράτες επίσ ης, ενάντια στους εργά­τες. Α κατανόητο είνα ι μόνο το γεγονός ότι συγγραφείς σαν τον Ν τάθιντ, που συγκαλύπτουν την ταξική πάλη, αυτοαποκαλού- νται σ οσ ιαλ ισ τές.

Στο ζήτημα της σύνδεσης των αγροτικώ ν νοικοκυριώ ν με τη β ιομηχανικ ή επεξεργασία των αγροτικώ ν προϊόντω ν (παραγω­γή ζάχα ρης, ο ινοπνευματοποιία κλπ.), ο Ν τάθιντ κάνει το ίδιο ακριβώς λάθος που κάνει και ο κ. Μ πουλγκάκοφ. Ό π ω ς ο ρώ- σος κα θηγη τής το ίδ ιο και ο γερμανός «επιστήμονας» οπορτου­νιστής, αντέγραψε απλώς τους πίνακες από το γερμανικό δελτίο έρευνας χω ρ ίς να σκεφτεί τι αφορούν ο ι πίνακες αυτοί! Ο Κ άουτσκι βεβαιώνει ότι η παραγω γή ζάχα ρης είνα ι υπόδειγμα μεγάλης β ιομ ηχαν ικ ής επ ιχε ίρη σ η ς σ την αγροτική οικονομία. Γ ια να αναιρέσει αυτή τη βεβαίωση ο Ν τάθιντ, ακριβώ ς όπως και ο Μ πουλγκάκοφ, αναφέρει αριθμούς που δείχνουν ότι τα μ ικρά νο ικοκυριά που συνενώθηκαν με τη β ιομηχανική παρα­γωγή επεξεργασίας των αγροτικώ ν προϊόντω ν, είναι περ ισ σότε­ρα από τα μεγάλα (σελ. 406, 407, 410 του β ιβλίου του Ν τάθιντ). Ό τ ι γενικά τα μικρά νο ικοκυριά ε ίνα ι περισσότερα από τα με­γάλα, το ξέχασ ε ο πολυμαθής στατιστικός. Α ντί να καθορίσει το ποσ οστό των νοικοκυριώ ν, των συνενωμένων με τη β ιομη­χαν ική επεξεργασία των αγροτικώ ν προϊόντω ν, σε σ χέσ η με το συνολικό αριθμό των νοικοκυριώ ν της δοσμένης ομάδας, ο Ν τάθιντ αντέγραψε τον πίνακα που δίνει το ποσ οστό αυτών των νοικοκυριώ ν κατά ομάδες σε σ χέσ η με το γενικό τους σύ­νολο. Τ ο λάθος αυτό του κ. Μ πουλγκάκοφ το έδειξα κ ιόλας π ιο πάνω λεπτομερειακά (θλ. σελ. 237 και 238 *). Μ ένει μόνο να σ ημειώσουμε ότι κι ο Ε. Ν τάθιντ, που η επισ τημονική του ευ­σ υνειδησ ία είνα ι απαράλλακτη με του Μ πουλγκάκοφ, δεν κό ­π ιασε κι αυτός να ρίξει μια ματιά στα σ το ιχε ία για το ποσοστό τ ΐ ζ ΥΠζ’ που είνα ι σπαρμένη με ζαχαρότευτλα και που βρίσκε­ται στα χέρ ια των κεφαλαιοκρατών.

Ως πο ια κω μικά όρ ια φτάνει η ταυτότητα των διαθέσεων του γερμανού οπορτουνισ τή και του ρώσου φ ιλελεύθερου κα θηγη­τή, φαίνεται από το ότι και ο ι δυο τους ό χ ι μόνο χρ η σ ιμ ο π ο ι­ούν εξίσου απρόσεκτα και αδέξια τη σ τατισ τική , μα εξίσου απρόσεκτα αναφέρουν και τον Μ αρξ. Ό π ω ς ο Μ πουλγκάκοφ, το ίδ ιο και ο Ν τάθιντ, παραδέχεται το «νόμο της φθίνουσας γο ­ν ιμότητας του εδάφους». Ε ίναι αλήθεια , ότι προσπαθεί να τον αναλύσει βάζοντας ιδ ιαίτερους περιορισμούς, να τον εξαρτήσει από ιδ ια ίτερους όρους, αυτό όμως δεν αλλάζει καθόλου τα

• Βλ σε τούτη την έκδοση, σελ 112-115 Η Σύντ

135

πράγματα προς το καλύτερο. Στη σελ. 476 ο Ν τάβιντ λέει λ .χ. ό τι «ο νόμος αυτός δεν αφορά γενικά το ζήτημα των διακυμάν­σεων της α ποδοτικότητας κατά το πέρασμα από τη μια επιστη- μ ονικο-τεχνική βαθμίδα σ την άλλη. Ο νόμος αφορά απ οκλει­σ τικά τ ις διακυμάνσεις της αποδοτικότητας πάνω στη βάση της ίδ ιας επισ τημ ον ικ ο -τεχνικ ής βαθμίδας». Αυτός ακριβώ ς ε ί­ναι εκείνος ο περιορισμός του περιβόητου νόμου που ανέφερα μιλώ ντας ενάντια στον κ. Μ πουλγκάκοφ (βλ. π ιο πάνω, σελ. 165, 166*), ταυτόχρονα όμως πρόσθεσα τότε ακόμα ότι αυτός ο «νόμος» θα είνα ι «τόσο σ χετικός, που ούτε )χ>γος μπορει να γίνει για οποιοδήποτε νόμο, ούτε μάλιστα για οποιαδήποτε βασική ιδιο­μορφία της γεωργίας»

Στο μεταξύ όμως ο Ν τάβιντ εξακολουθεί να ανάγει το νόμο αυτό σε ιδ ιομορφ ία της γεωργίας. Το αποτέλεσμα ε ίνα ι ένα αφάνταστο μπέρδεμα, γ ιατί όταν μένουν αμετάβλητοι οι «επι- στημον ικο -τεχν ικο ί» όροι, τότε και στη β ιομηχανία είνα ι εξα ι­ρετικά περ ιορ ισ μένες ο ι συμπληρω ματικές τοποθετήσεις κεφα­λαίων.

«Η καθυστέρηση της αγροτικ ής οικονομ ίας, - λέει ο Ν τά­βιντ στο τελευταίο κεφάλαιο, - εξηγείτα ι, πρώτα, από τη συντη- ρητικότητα των οργανικών δυνάμεων της φύσης πράγμα που εκδη­λώνεται στο νόμο της μειωνόμενης σοδειάς» (σελ. 501). Στο συμπέρασμα αυτό απορρίπτεται εντελώς η θέση που αναπτύ­χθηκε λ ίγο π ιο πάνω, ότι δηλ. ο «νόμος» δεν ισ χύει κατά το πέ­ρασμα σε ανώτερη τεχν ική βαθμίδα! «Η σ υντηρητικότητα των δυνάμεων της φύσης» αποτελεί απλώς φραστική υπεκφυγή του αντιδραστικού μικροαστού, που είνα ι ανίκανος να καταλάβει τ ις κοινωνικές συνθήκες που παρεμποδίζουν ιδ ια ίτερα την ανά­πτυξη της αγροτικ ή ς ο ικονομ ίας. Ο Ν τάβιντ αποδείχνεται ότι δεν καταλαβα ίνει πως σ ’ αυτές τ ις κοινωνικές συνθήκες ανή­κουν: πρώ το, τα υπολείμματα του φεουδαρχισμού στη γεωργία, η αν ισ ότητα δικαιω μάτων των εργατών γη ς κλπ., κλπ., και δεύ­τερο, η γαιοπρόσοδος, που φουσκώ νει τις τιμές και κατοχυρώνει τη μεγάλη πρόσ οδο με την τιμή της γης.

«Ν ομίζουμε, - γράφει ο Ν τάβιντ, - ότι σήμερα η γερμανική γεω ργία δε θα μπορούσε να παράγει την απαιτούμενη ποσ ότητα σ ιτηρώ ν με την α ποδοτικότητα εκείνη , που χάρη σ την υπερπό­ντια παραγω γή θεωρείται κανονική από την άποψη τη ς πα­γκόσ μ ιας οικονομ ίας. Ο νόμος της μειωνόμενης σοδειάς δεν επιτρέπει, χω ρ ίς να μειώνεται η αποδοτικότητα, να αυξάνει απ ερ ιόριστα η ποσ ότητα των προϊόντω ν σε περιορισμένη έκτα­

• Βλ σε τούτη την έκδοση, σελ 5-8. Η Σύντ

136

ση γης» (σελ. 519 - την τελευταία φράση ο Ν τάθιντ την έχει υπογραμμίσει).

Δε θα ήταν άσ χημο να ρίξουμε μια εξεταστική ματιά σ ’ αυ­τόν τον ο ικονομολόγο! Αυτός δηλώ νει ότι ο «νόμος» της μειω- νόμενης σοδειάς αφορά αποκ/χιστικά τις διακυμάνσεις της απο- δοτικότητας πάνω στη βάση της ίδ ιας επ ισ τημονικο-τεχνικής βαθμίδας (σελ. 476). Ενώ το συμπέρασμα λέει: «ο νόμος δεν επ ιτρέπει να αυξάνει «απεριόριστα» η ποσότητα των προϊό­ντων» (σελ. 519)! Από πού όμως βγαίνει ότι η γερμανική γεωρ­γία δε Οα μπορούσε να ανεβεί σ την επόμενη «επιστημονικο-τε- χν ική βαθμίδα», αν δεν την εμπόδιζε η ατομική ιδ ιοκτησ ία της γης. αν δεν την εμπόδιζε η φουσκωμένη γαιοπρόσοδος, αν δεν την εμπόδιζε η έλλειψ η δικαιωμάτων, η καταπίεση και η ταπεί­νωση του εργάτη γης. αν δεν την εμπόδιζαν τα βάρβαρα με­σαιω νικά προνόμια των γιούνκερς;;

Φ υσικά, ο απ ολογητής της ασ τικής τάξης προσπαθεί να αγνοήσει τις κοινω νικές και τ ις ισ τορ ικές αιτ ίες της καθυστέ­ρηση ς της γεω ργίας, ρ ίχνοντας το φταίξιμο στη «σ υντηρητικό- τητα των δυνάμεων της φύσης» και στο «νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους». Ο περ ιβόητος αυτός νόμος δεν πε­ριέχει τ ίποτε άλλο , εκτός από απολογητισ μό και κουταμάρα.

Και γ ια να καλύψει το επαίσχυντο κατρακύλισμά του σ τις παλιές προλήψ εις της ασ τικής ο ικονομ ίας ο Ν τάθιντ, ακριβώ ς όπω ς και ο Μ πουλγκάκοφ, κάνει μια διαστρεβλωμένη παραπο­μπή σ τον Μ αρξ. Ο Ν τάθιντ χρησ ιμοπο ιεί μια περικοπή από την ίδια σελίδα του III τόμου του «Κεφαλαίου» (III Β., II. Theil, S. 277), που χρη σ ιμ οπο ίη σ ε και ο κ. Μ πουλγκάκοφ! (Βλέπε σελ. 481 του β ιβλίου του Ν τάθιντ και την π ιο πάνω ανάλυση του κ. Μ πουλγκάκοφ, σελ. 171 και 172*.)

Ό ,τ ι είπα γ ια την επιστημονική ευσυνειδησία του κ. Μ πουλ­γκάκοφ, ισ χύει στο ακέραιο και για τον Ν τάθιντ. Ο κ. Μ πουλ­γκάκοφ διαστρέβλω σε την περ ικοπή που πήρε απ’ τον Μ αρξ. Ο Ν τάθιντ περ ιορ ίσ τηκ ε να αναφέρει τις πρώτες λέξεις της ίδιας περ ικοπής: «Γ ια τη μειωνόμενη αποδοτικότητα του εδάφους όταν γ ίνοντα ι δ ιαδοχικές τοποθετήσεις κεφαλαίου θλέπε στον Λ ίμ πιχ» («D as K apital», III Β „ II Theil, S. 277)49. Ό π ω ς ο Μ πουλγκάκοφ, έτσ ι και ο Ν τάθιντ διαστρέβλω σε τον Μ αρξ, και παρουσίασε στον αναγνώ στη το ζήτημα σαν να είνα ι αυτή η μοναδική υπόδειξη που κάνει ο Μ αρξ. Στην πραγματικότητα, το επαναλαθαίνουμε, όποιος έχε ι διαβάσει τον III τόμο του «Κ εφαλαίου» (και το δεύτερο μέρος του δεύτερου τόμου των

• Βλ σε τούτη την έκδοση, σελ 13-18 Η Σύντ

137

«Theorien über den M ehrw ert») ξέρει ακριβώ ς το αντίθετο. O Μ αρξ δεκάδες φορές διασαφηνίζει ότι την περίπτω ση μείωσης της α ποδοτικότητας των συμπληρω ματικών τοποθετήσεων κεφα­λαίου τη θεωρεί τελείως ισότιμη και το ίδ ιο π ιθανή, όπω ς και την περίπτω ση αύξησης της αποδοτικότητας των συμπληρω μα­τικών τοποθετήσεω ν κεφαλαίου.

Σ την υποσημείω ση της σελ. 481 ο Ν τάθιντ υπόσχετα ι να εξε­τάσει στο μέλλον τη σ χέσ η αυτού του νόμου με τη γαιοπρόσ ο- δο, καθώς επ ίσ η ς «να εξετάσει κρ ιτ ικά την προσπάθεια του Μ αρξ να αναπτύξει και να επεκτείνει τη θεωρία της γα ιοπρο- σόδου, ανατρέποντας τα επιχειρήμ ατα του Μ άλθους και του Ρι- κάρντο».

Μ πορούμε προκαταβολ ικά να πούμε, ότι η κρ ιτ ική εξέταση που θα κάνει ο Ν τάθιντ θα είναι επανάληψη των αστικώ ν προ­λήψεω ν ä la κ. Μ πουλγκάκοφ ή... á la σύντροφο Μ άσλοφ.

Α ς περάσουμε τώρα σ την εξέταση μιας ακόμα ριζικά λαθεμέ­νης θέσης του Ν τάθιντ. Ε ίναι πια πολύ άχαρη δουλιά να ανα ι­ρείς τον απ ολογητισ μό του ή τη διαστρέβλω ση της σ τα τισ τι­κής απομέρους του. Στο ζήτημα που περνάμε τώρα, έχουμε με­ρ ικά κα ινούργια σ το ιχε ία που επιτρέπουν να αντιπαραθέσουμε την ά ν θ ιν η ε ικόνα της πραγματικότητας σ τις θεωρίες του σ ύγ­χρονου μικροαστισμού.

XI

Η ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΣΤΟ ΜΙΚΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟ

Ο ι «κριτικο ί» ή οι μπ ερνσ τα ϊν ικο ί50 στο αγροτικό ζήτημα, υ περασπ ίζοντας τη μ ικρή παραγω γή, αναφέρονται πολύ συχνά στο ακόλουθο περ ισ τατικό . Ο ι μικροί γεω ργοί σε μια δοσμένη μονάδα επιφάνειας της γης διατηρούν ασύγκριτα περισσότερα ζώα, παρά ο ι μεγάλοι. Συνεπώς - λένε - ο ι μ ικροί γεω ργοί λ ι­πα ίνουν καλύτερα το έδαφος. Το νο ικοκυριό τους στέκεται ψ η­λότερα από τεχν ική άποψη, γ ιατί η λ ίπανσ η πα ίζει αποφασι­σ τικό ρόλο στη σ ύγχρονη γεωργία και το λ ίπασμα που προέρ­χετα ι από ζώ α που συντηρούνται στο νοικοκυριό, ξεπερνάει πολλές φορές όλα τα τεχνητά λιπάσματα.

Ο Έ ν τ . Ν τάθιντ στο β ιβλίο του: «Ο σ οσιαλ ισ μός και η αγροτική οικονομ ία» δίνει στο επιχε ίρημ α αυτό αποφασιστική σ ημασ ία (σελ. 326, 526 και 527 της ρω σικής μετάφρασης). Γρά- φει και υπογραμμίζει ότι: «η κοπριά είναι η ψυχή της γεω ρ­γίας» (σελ. 308) και κάνει την αλήθεια αυτή κύρια βάση γ ια να

138

υ περασπ ίσ ει τη μ ικρή γεωργία. Αναφέρει τη γερμανική σ τατι­σ τική , που δείχνει ό τι στα μικρά νοικοκυριά σε μια δοσμένη μονάδα επιφάνειας σ υντηρούνται πολύ περισσότερα ζώα, παρά στα μεγάλα νοικοκυριά . Ο Ν τάθιντ έχει την πεποίθηση, ότι τα σ το ιχε ία αυτά λύνουν ορ ισ τικά υπέρ της άποψής του το ζήτημα για τα πλεονεκτήματα της μεγάλης και της μικρής παραγω γής στη γεωργία.

Ας εξετάσουμε π ιο επισταμένα τη θεωρία αυτή και την από κοπριά ψυχή της α γροτικ ής οικονομ ίας.

Τ ο κύριο επ ιχε ίρημ α του Ν τάθιντ και των πολυάριθμω ν οπα­δών του αστών ο ικ ονομολόγω ν είνα ι επ ιχείρημ α σ τατισ τική ς. Συγκρίνουν τον αριθμό των ζώων (κατά μονάδα επιφάνειας) σε νο ικοκυριά διαφορετικώ ν διαστάσεων. Π αράλληλα προυποθέ- τουν σ ιω πηρά ότι σ υγκρίνουν ομοειδή ποσά, δηλ. ό τι ο ίδ ιος ο αριθμός ζώων ενός ορισμένου είδους αντιπροσωπεύει και στα μεγάλα και στα μ ικρά νοικοκυριά ίση , ας πούμε, γεωργική αξία. Π ρουποθέτουν, ότι ίσ ος αριθμός ζώων δίνει ίση ποσ ότη­τα κοπριά , ότι το ζώο έχει λ ίγο-πολύ την ίδ ια πο ιότητα στα με­γάλα και στα μ ικρά νοικοκυριά κλπ.

Είναι ολοφάνερο, ότι από την ορθότητα αυτής της σ υνηθι­σ μένης σ ιω πηρής προϋπόθεσης εξαρτάται ολοκληρω τικά η αποδεικτική σημασ ία του επιχε ιρήμ ατος που εξετάζουμε. Ε ίναι σω στή η θέση αυτή; Α ν από την ξερή και πολύ γενική σ τατι­σ τική περάσουμε σ την ανάλυση των κοινω νικο-οικονομικώ ν συνθηκώ ν της μ ικρής και της μεγάλης γεω ργικής παραγω γής στο σύνολό της, τότε θα δούμε αμέσως, ότι αυτό ακριβώ ς που χρειάζετα ι ν ’ α ποδειχτε ί, πα ίρνετα ι από τη θέση αυτή σαν απο­δειγμένο. Ο μαρξισμός βεβαιώνει, ότι στη μικρή παραγω γή οι συνθήκες σ υντήρησ η ς των ζώων (και όπως είδαμε, και ο ι συν­θήκες περ ιπ ο ίη σ η ς των χωραφιώ ν και συντήρηση ς του δουλευ- τή-γεωργού) ε ίνα ι χειρότερες από τις συνθήκες του μεγάλου νο ι­κοκυριού. Η ασ τική πολ ιτική οικονομ ία και μαζί της ο ι μπερ- νστα ϊνικο ί ισ χυρ ίζοντα ι το αντίθετο: χάρη στην επ ιμί)χια του μικρού γεω ργού ο ι συνθήκες σ υντήρηση ς των ζώων είνα ι πολύ καλύτερες στο μικρό νο ικοκυριό παρά στο μεγάλο. Γ ια να βρούμε σ τατισ τικά σ το ιχε ία που φωτίζουν αυτό το ζήτημα, δε χρειάζετα ι καθόλου η σ τατισ τική που χρησιμοπο ιεί ο Ν τάθιντ. Χ ρειάζεται σ τατισ τική έρευνα ό χ ι γ ια τον αριθμό των ζώων στα νο ικοκυριά διαφορετικώ ν διαστάσεων, αλλά για την πο ιό ­τητά τους. Στη γερμανική ο ικονομ ική φ ιλολογία υπάρχει μια τέτια έρευνα, ίσως μάλιστα και να υπάρχουν αρκετές τέτιες έρευνες. Κ αι είνα ι σ τον ανώτατο βαθμό χαρακτηριστικό , ότι ο Ν τάθιντ, που γέμισε το θ ιθ λ ίο του με άπειρες και άσχετες προς

139

το ζήτημα περ ικοπές από παντοειδή γεωπονικά συγγράμματα, παρασιώ πησε ολω σδιόλου ίσα-ίσα τις προσπάθειες που υπάρ­χουν στη φ ιλολογία και που σκοπός τους είναι να αποκαλυ- φθούν με λεπτομερειακές έρευνες οι εσω τερικές συνθήκες της μ ικρής και της μεγάλης παραγω γής. Θα κάνουμε γνω στή στον αναγνώ στη ακριβώ ς μια από τις εργασίες αυτές που άδικα τις αγνόησε ο Ν τάθιντ.

Ο Ν τρέξλερ , γνω στός γερμανός συγγραφέας γ ια τα ζητήματα της α γροτικ ής οικονομ ίας, δημοσίευσε σε μια μονογραφία τα αποτελέσματα μιας «αγροτικής σ τατισ τική ς έρευνας», για την οποία πολύ σωστά ε ίπε ότι «από την πλευρά της ακρίβειας των στο ιχείω ν της είνα ι ζήτημα αν υπάρχει άλλη σαν κι αυτή». Στην επαρχία του Α ννόθερου έγινε έρευνα σε 25 κατοικημένα σημεία (22 χω ριά και 3 τσ ιφλικάδικα νοικοκυριά). Στην έρευνα αυτή συγκεντρώ θηκαν ξεχω ριστά σ το ιχεία γ ια το κάθε νο ικο ­κυριό, ό χ ι μόνο γ ια την έκταση της γης και τον αριθμό των ζώων, αλλά και για την ποιότητα τω ν ζώων. Γ ια τον καθορισμό της πο ιότητας των ζώων χρησιμοπο ιήθηκε μια πολύ ακριβής μέθοδος: καθοριζόταν το ζωντανό βάρος* του κάθε ζώου σε χ ι­λιόγραμμα «με βάση την όσο το δυνατό π ιο ακριβή και κατά κεφαλή εκτίμηση των διαφόρων ζώων, εκτίμηση που γινόταν από ε ιδικούς ανθρώπους». Π ροέκυψαν σ το ιχεία για το ζωντανό βάρος του κάθε είδους ζώου σε νοικοκυριά διαφορετικώ ν δια­στάσεων. Χ ώρια απ’ αυτό η έρευνα επαναλήφθηκε: η πρώτη έγινε στα 1875, και η δεύτερη στα 1884. Τα σ το ιχεία δημοσιεύ­τηκαν από τον Ντρέξλερ** αδούλευτα γ ια το καθένα από τα τρία τσ ιφ λίκ ια και για τα χω ριά, χω ρισμένα σε τρεις ομάδες, και επ ιπλέον τα αγροτικά νοικοκυριά στα χω ριά χω ρίσ τηκα ν σε εφτά ομάδες σύμφωνα με την ποσότητα της γης του κάθε ν ο ι­κοκυριού (πάνω από 50 εκτάρια, από 25 ως 50, από 12,5 ως 25,

* Ο Ντάβιντ ξέρει θαυμάσια τη μέθοδο αυτή των γεωπόνων να καθορίζουν το ζωντανό βάρος του κάθε ζώου. Στη σελίδα 367 αφηγείται λεπτομερειακά ποιο είναι το ζωντανό βάρος στι διάφορες ράτσες των κερασφόρων κλπ ζώων που τρέφονται για το κρέας τους. για το γάλα τους. ή που συντηρούνται σαν ζώα εργασίας Τα στοιχεία αυτά τα αντιγράφει από τους γεωπόνους. Και δεν του περνάει καν από το μυαλό, ότι, για τον οικονομολόγο γενικά και για το σο­σιαλιστή ιδιαίτερα το βασικό δεν είναι η διαφορά της ράτσας των ζώων, αλλά η διαφορά των συνθηκών της συντήρησής τους στο μικρό και στο μεγάλο νοικο­κυριό, στο νοικοκυριό του «αγρότη» και στο νοικοκυριό του κεφαλαιοκράτη

** Τα στοιχεία του 1875 στις «Schriften des Vereins für Sozialpolitik», Band XXIV, S 112 («Bäuerliche Zustände», B III), και του 1884 στις «Thiel's lan­dwirtschaftliche Jahrbücher» Band XV (1886) («Μελέτες του Συλλόγου κοινω­νικής πολιτικής», τόμ. XXIV, σελ. 112 («Η κατάσταση των αγροτών», τόμ. III), και για το 1884 στις «Αγροτικές επετηρίδες του Τιλ». τόμ XV (1886) Η Σύντ )

140

από 7,5 ως 12,5, από 2,5 ως 7,5, από 1,25 ως 2,5 και ως 1,25 εκτάρια). Α ν πάρουμε υπόψη, ότι τα σ το ιχεία του Ν τρέξλερ αφορούν 11 δ ιαφ ορετικά είδη ζώων, τότε θα γ ίν ε ι ξεκάθαρο σ τον αναγνώ στη πόσο περ ίπλοκοι ε ίνα ι όλο ι αυτοί ο ι πίνακες. Γ ια να αποκτήσουμε περ ιληπ τικά σ το ιχεία , που θα μας επιτρέ­ψουν να δούμε τα γενικ ά κα ι βασ ικά συμπεράσματα, θα χω ρ ί­σουμε όλα τα νο ικοκ υριά σε πέντε κύριες ομάϋδες: α) μεγάλα τσ ι­φ λ ίκ ια , θ) νο ικοκ υριά αγροτών που έχουν πάνω από 25 ha (εκτάρια) γη , γ) από 7,5 μέχρ ι 25 ha, δ) 2,5-7,5 ha και ε) λ ιγότε- ρο από 2,5 ha.

Ο αριθμός των νοικοκυριώ ν σ ’ αυτές τ ις ομάδες και η έκταση τη ς Υης τους ήταν στα 1875 και στα 1884 η παρακάτω:

#1 ΙΝ ■“1 ' ί' | 'Η:|ί?: !& ί| Ρ ε1

(Σε εκτάρια = >μ)

α) Τσιφλίκια ¡1 3 , 689 ! 229 3 766 255β) Νοικ με 25 Ηΐ και κάνω 51 , 1 949 38 58 2 449 42γ) » » 7,5-25 Ιι· 274 | 3 140 13 248 3 135 12δ) » » 2,5-7.5 » 442 I 895 4.3 407 I 774 4.3ε) » ως 2.5 » I 449 I 279 0.88 I 109 1 027 0.92

Σύνολο ' 2 219 9 352 4.2 1 825 9 151 5,0

Για να εξηγήσουμε αυτούς τους αριθμούς, θα σταθούμε πρ ιν α π’ όλα στο» ο ικονομ ικό τύπο των νοικοκυριώ ν με διαφορετι­κή έκταση. Ο Ν τρέξλερ έχε ι τη γνώμη ότι όλα τα νοικοκυριά που έχουν από 7 /2 εκτάρια γη και πάνω δεν τα βγάζουν πέρα χω ρ ίς μισθωτή εργασία . Έ χου μ ε έτσ ι (για το 1875) 325 αγροτι­κά νοικοκυριά , που μισθώνουν εργάτες. Ο ι νο ικοκυρέοι όλων των νο ικοκυριώ ν που έχουν ως 2 '/2 1κ γη είνα ι υποχρεωμένοι να μ ισθώ νονται ο ι ίδ ιο ι. Α πό τα νοικοκυριά που έχουν από 2,5 ως 7,5 1» (μέση έκταση = 4,3 Ιιβ), τα μισά, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Ν τρέξλερ , τα βγάζουν πέρα χω ρ ίς ο ι νοικο- κυρέοι τον να δουλεύουν ως μισθω τοί εργάτες, τα άλλα όμως μισ ά ε ίνα ι υποχρεω μένα να προσφέρουν μισθωτούς εργάτες. Συνεπώς, α π’ όλα τα αγροτικ ά νο ικοκυριά τα 325 είνα ι κεφα­λαιοκρατικά, τα 221 ε ίναι μ ικρά «εργαζόμενα» (όπως θα ’λεγαν ο ι δ ικο ί μας ναρόντνικο ι) νοικοκυριά , που δε μισθώνουν εργά­τες κα ι δε μ ισθώ νονται ο ι ιδ ιοκτήτες τους, κα ι τα 1.670 είναι μ ισ ϋπρολετα ριακά νο ικοκ υριά που οι ιδ ιοκτήτες τους μισθώνο­νται.

141

Δυστυχώς ο ι ομάδες που χώ ρισ ε ο Ν τρέξλερ διαφέρουν από τις ομάδες τη ς γενικ ή ς γερμ ανικής σ τατισ τική ς, που θεωρεί με­σαίους αγρότες τους νοικοκυρέους που έχουν από 5-20 ha. Ό μ ω ς παρ ' όλα αυτά παραμένει αναμφ ισ βήτητο γεγονός, ότι η πλειοψ ηφ ία των μεσαίων αυτών αγροτώ ν δεν τα βγάζει πέρα χω ρ ίς να μ ισθώνει εργάτες. Οι «μεσαίοι» αγρότες της Γερμα­νίας είνα ι μ ικροί κεφαλαιοκράτες. Ενώ οι αγρότες που δε μι σθώνουν εργάτες κ ι ούτε μισθώ νονται οι ίδ ιο ι, αποτελούν μια ασήμαντη μειοψ ηφία: 221 από τους 2.216. δηλ. το ένα δέκατο

’Ετσ ι λ ο ιπόν οι ομάδες των νο ικοκυριώ ν που πήραμε, χαρα­κτηρίζοντα ι ως εξής σύμφωνα με τον οικονομ ικό τους τύπο· α) μεγάλα κεφαλαιοκρατικά νοικοκυριά , θ) μεσαία κεφαλαιοκρα­τικά («γκροσσμπάουερ») γ) μικρά κεφαλαιοκρατικά . 6) μικροα- γροτικά και ε) μισ οπρολεταριακά νοικοκυριά.

Ο σ υνολικός αρ ιθμ ός των νο ικοκυριώ ν και η γενική έκταση τη ς γη ς τους ελαττώθηκε από το 1875 ως το 1884. Η ελάττωση αυτή αφορά κυρίως τα μικρά νοικοκυριά. Τα μικρά νοικοκυριά που ε ίχα ν ως 2 ‘/2 ha γη το καθένα, ελαττώ θηκαν από 1 449 a t1.109, δηλ. κατά 340 νοικοκυριά , σ χεδόν κατά ένα τέταρτο. Α ­ντίθετα, ο αρ ιθμ ός των πιο μεγάλων νο ικοκυριώ ν (με πάνω από 25 ha) αυξήθηκε από 54 σε 61 ενώ η σ υνολική έκταση της γης που ε ίχαν, αυξήθηκε από 2.638 ha σε 3.215 ha, δηλ. κατά 577 εκτάρια. Συνεπώς, η γενική βελτίω ση της οικονομ ίας και η ανάπτυξη του πολ ιτισμού στη δοσμένη περιφέρεια, με την οπο ία ενθουσιάζεται ο Ν τρέξλερ. σ ημαίνει συγκέντρω ση της αγροτικ ής ο ικονομ ίας στα χέρ ια ενός αριθμού ιδ ιοκτητώ ν που διαρκώ ς ελαττώνεται. Η «πρόοδος» πέταξε έξω από τη γεωργία σ χεδόν 400 νο ικοκυρέους από τους 2.219 (το 1884 έμειναν1.825) και σ ’ αυτούς που έμειναν αύξησε τη μέση έκταση της γη ς κατά νο ικοκυριό από 4,2 σ ε 5 εκτάρια. Α λλού ο κα πιταλ ι­σ μός σ υγκεντρώ νει το δοσμένο κλάδο γεω ργίας και ρ ίχνει στο π ρολεταριάτο μια σ ειρά μικρούς ιδ ιοκτήτες. Α λλού πάλι η ανάπτυξη της εμπορευματικής γεωργίας δημ ιουργεί μια σειρά κ α ινούργια μ ικρά νο ικοκυριά (λ .χ.. γαλακτοπαραγω γικά νο ικο ­κυριά σ τα χω ριά που είνα ι κοντά σ τις πόλεις και σε ολόκληρες χώ ρες, που προμηθεύουν προϊόντα σ το εξωτερικό όπως η Δα­νία). Α λλού, τέλος, ο τεμαχισμός των μεσαίων νο ικοκυριώ ν αι>- ξάνει τον αριθμό των μικρών. Η γενική σ τατισ τική κρύβει όλα αυτά τα προτσές, που γ ια τη μελέτη τους χρειάζονται λεπτομε­ρείς έρευνες.

Η πρόοδος της αγροτικ ής ο ικονομ ίας σ τον τόπο ποι» περ ι­γράφουμε εκφράσ τηκε ιδ ια ίτερα με τη βελτίω ση της κτηνοτρο­φίας. Τ αυτόχρονα όμως ο συνολικός αριθμός των ζώων ελαττώ­

142

θηκε. Στα 1875 υ πήρχαν 7.208 κεφάλια ζώα (υπολογισμένα σε μεγάλα), στα 1884 υπήρχαν 6.993. Γ ια τη γενική σ τατισ τική η ελάττω ση αυτή του αριθμού των ζώων θα χρησίμευε σαν σ ημά­δι πτώ σης της κτηνοτροφ ίας. Στην πραγματικότητα όμως βελ­τιώ θηκε η πο ιότητα των ζώων έτσι, που αν πάρουμε ό χ ι τον αριθμό των ζώων, αλλά το σ υνολικό «ζωντανό βάρος» τους, τό­τε έχουμε 2.556.872 χ ιλ ιόγραμμα στα 1875 και 2.696.107 στα 1884.

Η κεφ αλαιοκρατική πρόοδος της κτηνοτροφ ίας εκδηλώ νεται ό χ ι μόνο, και κάποτε μάλιστα ό χ ι τόσο, σ την αύξηση του αρ ιθ­μού όσ ο σ τη βελτίω ση της πο ιότητας, σ την αντικατάσταση των χε ιρότερω ν ζώων με καλύτερα, σ την αύξηση της νομής κλπ.

Ο μέσος αριθμός των ζώων κατά νοικοκυριό ή τ α ν ___________

Μεγάλα Μικρά ! Σύνολο ι ΜεΤ“λα Μικρά , ϋ,νολο ζωα ^ | | ζωα * |

(Υ*<)λογισμ£να σε μεγάλα ζώα)

Σύνολο , 1.7 1.5 3.2 2.0 1,8 3.8Στα πιο μεγάλα νο ικοκυριά ο αριθμός των ζώων ελαττώθηκε.

Στα" π ιο μ ικρά αυξήθηκε και αυξήθηκε τόσ ο πιο γρήγορα όσο μικρότερο ήταν το νοικοκυριό. Θ α νόμιζε κανείς ότι εδώ έχου­με πρόοδο της μ ικρής παραγω γής και υποχώ ρηση της μεγάλης, δηλαδή επιβεβαίω ση της θεωρίας του Ν τάβιντ.

Φ τάνει όμως να πάρουμε τα σ το ιχε ία γ ια το μέσο βάρος των ζώων, και η αυταπάτη διαλύεται.

Μέσο βάρος (σε χιλιόγραμμα) ενός ζώου

* Τα διάφορα μικρά ζώα έχουν υπολογιστεί σε μεγάλα, σύμφωνα με τη συνη­θισμένη αναλογία. Για κάθε χρόνο και για καθένα από τα 11 είδη ζώων ο αριθ­

143

Το πρώτο συμπέρασμα που βγαίνει από τα σ το ιχεία αυτά ε ί­να ι ό τι η πο ιότητα των ζώων είνα ι τόσο π ιο καλή όσο μεγαλύ­τερες είνα ι ο ι διαστά σεις του νοικοκυριού. Η διαφορά στο σ η ­μείο αυτό ανάμεσα στα κεφαλαιοκρατικά νοικοκυριά και στα μ ικροαγροτικά και μισοπρολεταριακά αποδείχνεται τεράστια. Λ ογουχάρη, το 1884 η διαφορά αυτή ανάμεσα στα π ιο μεγάλα και στα π ιο μ ικρά νοικοκυριά ξεπερνάει τα εκατό τοις εκατό το μέσο βάρος του μέσου ζώου στα μεγάλα κεφαλαιοκρατικά νο ι­κοκυριά ε ίνα ι 619 χ ιλ ιόγραμμα και στα μισοπρολεταριακά 301 χ ιλ ιό γρ ., δηλ., λ ιγότερο από το μισό! Έ τ σ ι μπορούμε να κρ ί­νουμε πόσο επιφανειακά σκέφτονται ο Ν τάθιντ και ο ι ομοϊδεά­τες του, όταν πα ίρνουν σαν προϋπόθεση ότι η πο ιότητα των ζώων του μεγάλου και του μ ικρού νοικοκυριού είνα ι η ίδια.

Τ ονίσαμε κιόλας π ιο πάνω, ότι η σ υντήρηση των ζώων είναι γενικά χειρότερη στο μ ικρό νοικοκυριό. Τώρα έχουμε την ε­μπράγματη επιβεβαίω ση γΓ αυτό που τονίσαμε. Τα σ το ιχε ία γ ια το ζω ντανό βάρος των ζώων δίνουν την π ιο ακριβή εικόνα γ ια ό)χς τ ις συνθήκες σ υντήρηση ς των ζώων: νομή, σταύλος. δουλιά, π ερ ιπ ο ίη σ η - όλα αυτά συγκεφαλαιώ νονται, μπορούμε να πούμε, στα αποτελέσματα, που στη μονογραφία του Ντρέξ- λερ εκφράστηκαν στατιστικά . Α ποδείχνετα ι ότι όλη η «επιμέ­λεια» του μικρού αγρότη στην περ ιπ ο ίησ η των ζώων - επιμέ­λεια που υμνήθηκε και από τον δικό μας κ. Β.Β. και από τον γερμανό Ν τάθιντ - δεν είνα ι σε θέση ούτε και κατά προσ έγγ ι­ση να ισ οφ αρίσει τα πλεονεκτήματα της μεγάλης παραγω γής που δίνε ι προ ϊόντα δυο φορές καλύτερης ποιότητας. Ο καπιτα­λ ισμ ός καταδικάζει τον μ ικρό αγρότη σε αιώ νια βασανιστική δουλιά, σε ανώφελη σπατάλη εργασίας, γ ιατί και η π ιο προσ ε­κτική περ ιπ ο ίη σ η των ζώων, όταν δεν είνα ι αρκετά τα μέσα. όταν δεν ε ίνα ι αρκετή η νομή, όταν είνα ι κακή η πο ιότητα των ζώων, όταν δεν ε ίνα ι καλός ο σταύλος κλπ., ισοδυναμεί με ανώ­φελη σπατάλη εργασίας. Η ασ τική πολ ιτική οικονομ ία στην εκτίμηση που κάνει βάζει σ την πρώ τη γραμμή όχ ι αυτή την κα­ταστροφή και καταπίεση του αγρότη από τον καπιταλισμό αλ­λά την «επιμέλεια» του εργαζόμενου (που δουλεύει γ ια το κεφά­λαιο κάτω από τις χε ιρότερες συνθήκες εκμετάλλευσης).

Τ ο δεύτερο συμπέρασμα που βγαίνει από τα σ το ιχε ία που πα­ραθέσαμε είνα ι ότι η πο ιότητα των ζώων στη δεκαετία που ανα­φέραμε καλυτέρεψ ε κατά μέσο όρο, και καλυτέρεψε σ ' όλες τις κα τηγορίες των νοικοκυριώ ν. Τ ο αποτέλεσμα όμως αυτής της

μός των κεφαλιών είναι καθορισμένος κατά προσέγγιση στοιχεία υπάρχουν μόνο για το βάρος και όχι για τον αριθμό των κεφαλιών

144

γενικ ή ς καλυτέρευσης ε ίνα ι ό τι η διαφορά των συνθηκώ ν της κτηνοτροφ ίας ανάμεσα σ τα μεγάλα και σ τα μ ικρά νοικοκυριά δε μίκραινε, αλλά έγινε πιο σ ημαντική . Η γενική βελτίωση δεν εξίσ ω σε τα μεγάλα κα ι τα μ ικρά νοικοκυριά , μα βάθαινε το χ ά ­σμα μεταξύ τους, γ ια τί το μεγάλο νο ικοκυριό ξεπερνάει σε τα­χύ τητα το μικρό στο προτσές αυτό της βελτίωσης. Ν α μια σύ­γκρ ισ η του μέσου βάρους του μέσου ζώου κατά ομάδες νο ικο ­κυριών σ τα 1875 κα ι σ τα 1884:

¡37 619 + 82 + 15,2»76 427 + 51 + 13,6

γ) » » 7,5-25 » 356 382 + 26 + 7,3δ) » » 2,5-7,5 » ί 337 352 + 15 + 4,4e) » ώς 2,5 » | 280 301 + 2 1 + 7,5

Μίσος όρος \ 354 385 + 31 + 8,7

Η μεγαλύτερη βελτίωση σημειώ θηκε σ τα μεγάλα κεφαλαιο­κρατικά νο ικοκυριά , ύστερα έρχοντα ι τα μεσαία κεφαλαιοκρα­τικά νο ικοκυριά , ολότελα μηδαμινή ήταν η βελτίωση σ τα μι- κροαγροτικά νο ικοκυριά κα ι πολύ ασήμαντη σ τα υπόλοιπα. Ο Ν τρέξλερ, όπω ς κα ι η συντρ ιπτική πλειοψ ηφ ία των γεωπόνων που γράφουν γ ια τα ζητήματα της α γροτικ ής οικονομ ίας, πρό­σεξε μόνο τη ν τεχν ική πλευρά του ζητήματος. Στο πέμπτο συ­μπέρασμά του από τη σύγκρισ η του 1875 με το 1884 λέει: «Πα- ρατηρείτα ι πολύ σ ημαντική πρόοδος σ την κτηνοτροφία*: έχουμε ελάττωση του αριθμού των ζώων και βελτίωση της ποιότητας· το μέσο ζω ντανό βάρος κατά κεφαλή ζώου αυξήθη­κε σ ημαντικά σ τη ν καθεμιά από τις τρεις ομάδες χωριών**. Α υτό σημα ίνει ό τι λΐγο-πολύ παντού (ziemlich allgem ein) σ η ­μειώθηκε ουσ ιασ τική βελτίω ση στη συντήρηση των ζώων, στη νομή κα ι σ τη ν περ ιπ ο ίησ ή τους».

Ο ι υπογραμμισμένες από μας λέξεις: «λίγο-πολύ παντού»

* Ο Ντέξλερ μιλάει εδώ γιο όλβ τα ζώα, εκτός από τα ζώα εργασίας (τα λε­γόμενο Nutzvieh). Παρακάτω θα παραθέσουμε χωριστό στοιχεία για τα ζώα ερ­γασίας Το γενικό συμπέρασμα παραμένει το ίδιο, οποιαδήποτε είδη ζώων ή οποιεσδήποτε ομάδες από τα είδη των ζώων και αν πάρουμε.

** Ο Ντέξλερ χωρίζει τα 22 χωριά σε τρεις ομάδες, σύμφωνα με τη γεωγρα­φική τους θέση και τις άλλες συνθήκες της οικονομίας Εμείς πήραμε μόνο πε­ριληπτικά στοιχεία για να μην παραφορτώσουμε το άρθρο με αριθμούς. Τα συ­μπεράσματα δεν αλλάζουν οποιεσδήποτε ομάδες χωριών κι αν πάρουμε

I ()-()<> ΙΓ) 145

μαρτυρούν ακριθώ ς ότι ο συγγραφέας αγνοεί την κοινω νικο-οι- κονομική πλευρά του ζητήματος. Τ ο «πολύ» αφορά τα μεγάλα νο ικοκυριά , το «λίγο» τα μικρά. Ο Ν τρέξλερ δεν το αντιλήφθη- κε αυτό, γ ια τί έστρεψ ε τη ν προσ οχή του μόνο σ τα σ το ιχε ία που αφορούσαν τις ομάδες των χω ριώ ν και ό χ ι τ ις ομάδες νοικοκυ­ριών διαφορετικού τύπου.

Α ς περάσουμε τώρα στα σ το ιχε ία γ ια τα ζώα εργασίας, που ρ ίχνουν φως σ τις συνθήκες του γεω ργικού νοικοκυριού με τη στενή έννο ια της λέξης. Σύμφωνα με τον αριθμό των ζώων ερ­γασίας, τα νο ικοκ υριά που εξετάζουμε χαρακτηρίζοντα ι από τους εξής αριθμούς:

Αριθμός ζώων εργασίας κατά μέσο όρο σε κάθε

νοικοκυριό

II 1*75 1884

α) Τσιφλίκια Ν γ · 44β) Νοικοκυριά με 25 και πάνω 1μ 4·7 5,5γ) ' » » 7,5-25 » 2.1 2,4δ) » » 2,5-7,5 » 1,3 1,5ε) » ως 2,5 » 1 0,07 0,16

Μίσος όρος 0,7 1.0

Συνεπώς, τα μ ισ οπρολεταριακά νο ικοκυριά (ως 2,5 Ιυι - τέτια νο ικοκ υρ ιά ήταν το 1884 τα 1.109 από τα 1 .-825) στη μεγάλη* τους πλειοψ ηφ ία δεν έχουν καθόλου ζώα εργασίας. Αυτά τα νο ικοκ υριά δεν πρέπει να τα λογαριάζουμε ότι ε ίνα ι γεω ργικά νο ικοκυριά , με τη ν πραγματική σ ημασ ία της λέξης. Π άντως, αν κρίνουμε από τους όρους χρ η σ ιμ οπο ίη σ η ς ζώων εργασίας, δεν επιτρέπεται να συγκρίνουμε τα μεγάλα νο ικοκυριά με τα νο ικοκ υριά που κατά τα 93%, ή κατά τα 84% δε χρησιμοπο ιούν καθόλου ζώα εργασίας. Α ν όμως συγκρίνουμε από τη ν πλευρά αυτή τα μεγάλα κεφαλαιοκρατικά νοικοκυριά με τα μικροαγρο- τικά , τότε θα δούμε, ό τι στα πρώ τα (ομάδα α) 132 ζώα εργασίας αναλογούν σε 766 ¿3 γη και σ τα τελευταία (ομάδα δ) 632 ζώα σε 1.774 Ικ (το 1884), δηλ. σ τα πρώ τα 1 ζώο εργασίας αναλογεί σε έξι περίπου εκτάρια και σ τα τελευταία περίπου σε τρία εκτά­ρια. Ε ίναι ξεκάθαρο ότι τα μ ικρά νο ικοκυριά ξοδεύουν τα δι­πλάσια γ ια τη σ υντήρηση ενός ζώου εργασίας. Η μ ικρή παρα­γωγή σημα ίνει τεμαχισμό των τεχνικώ ν μέσων τη ς ο ικονομ ίας και σπατάλη εργα σία ς εξα ιτίας αυτού του τεμαχισμού.

Α ιτία αυτού του τεμαχισμού είναι ενμέρει το γεγονός ότι τα μ ικρά νο ικοκ υρ ιά αναγκάζοντα ι να καταφεύγουν στη χρ η σ ιμ ο ­πο ίησ η ζώων εργα σία ς χειρότερης ποιότητας, κα ι συγκεκριμένα

146

στη χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ η αγελάδων ως ζώων εργασίας. Στο σ υνολι­κό αριθμό των ζώων εργασίας ο ι αγελάδες αποτελούσαν το πα­ρακάτω ποσοστό:

Το 187] Το 1884

α) Τσιφλίκια _ _Β) Νοικοκυριά με 25 και πανω Ιιβ 2,5 %γ) » » 7,5-25 » 6,3 % 11.4%δ) 2,5-7,5 60,7% 64,9%ε) ως 2,5 » 67,7% 77.9%

Μέσος όρος 27,0% 33,4%Από δω φαίνεται καθαρά, ότι η χρησ ιμ οπο ίησ η αγελάδων σε

γεω ργικές δουλιές μεγαλώνει και ότι στα μ ισοπρυλεταριακά κ α ι μικροαγροτικά νοικοκυριά βασικά ζώα εργασίας είνα ι ο ι αγελάδες. Ο Ν τάθιντ είνα ι έτοιμος να το θεωρήσει αυτό πρόο­δο, το ίδ ιο ακριβώ ς όπω ς και ο Ν τρέξλερ που στέκεται ολο­κληρω τικά σ την ασ τική άποψη και που γράφει στα συμπερά- σματά του: «Μ εγάλος αριθμός μικρών νοικοκυριώ ν πέρασε σε μια πιο σκόπιμη γ ι ' αυτά χρη σ ιμ οπο ίη σ η των αγελάδων ως ζώων εργασίας». Ε ίναι «σκοπιμότερο» αυτό γ ια τους μ ικρούς νοικο- κυρέους, γ ια τί είνα ι φτηνότερο. Κ αι είναι φτηνότερο, γ ια τί το καλύτερο ζώο εργα σία ς αντικαθίσταται με το χειρότερο . Η πρόοδος των μικρών αγροτών που προκαλεί το θαυμασμό των Ν τρέξλερ και Ν τάθιντ ισοδυναμεί πέρα γ ια πέρα με την πρόο­δο των χε ιροτεχνώ ν υφαντουργών που εξαφανίζονται, που περ­νούν σε ολοένα και π ιο χε ιρότερα υλικά, στα απορρίμματα της εργοσ τασ ιακ ής παραγω γής.

Το 1884 το μέσο βάρος των αγελάδων, που χρησιμοπο ιού ­νταν γ ια δουλιά, ήταν 381 χιλ ιόγραμμα*, ενώ τα άλογα εργα­σ ίας ε ίχα ν μέσο βάρος 482 χιλ ιόγραμμα και τα αροτριώ ντα βό­δια 553 χιλ ιόγραμμα . Το τελευταίο αυτό είδος των ζώων εργα­σ ίας που ε ίνα ι το π ιο δυνατό, στα 1884 αποτελούσε το μισό και πλέον από όλα τα ζώα εργασίας των μεγάλων κεφαλαιοκρατών νοικοκυρέω ν, το ένα τέταρτο περίπου των μεσαίων και μικρών κεφαλαιοκρατώ ν νοικοκυρέων, λ ιγότερο από το ένα πέμπτο των μικρών αγροτώ ν και λ ιγότερο από το ένα δέκατο του μισο- προλεταριακού νοικοκυριού. Επομένως, όσο μεγαλύτερο είναι το νο ικοκ υριό τόσο ανώτερη είνα ι και η πο ιότητα των ζώων εργασίας. Το μέσο βάρος του μέσου ζώου εργασίας είναι:

• Το μέσο βάρος των αγελάδων που δε χρησιμοποιούνται σε γεωργικές δου­λιές είναι 421 χιλιόγραμμα

147

j Tu 1875 Το 1884

α) Τσιφλίκια _ ¡!β) Νοικοκυριό με 25 και πάνω ha γ) » » 7,5-25 » 1δ) » » 2,5-7,5 »ε) » ως 2,5 » _ ι

Μέσο βάρος J

Επομένως, τα ζώα εργασίας γενικά χειροτέρευσαν. Σ την πραγ­ματικότητα σ τα μεγάλα κεφαλαιοκρατικά νο ικοκυριά βλέπουμε σημαντική βελτίω ση, σ ’ όλα τα άλλα βλέπουμε σ τασιμότητα ή χ ε ιροτέρευσ η . Α πό το 1875 ως το 1884 μεγάλω σε επ ίσ η ς κα ι η διαφορά ανάμεσα στη μεγάλη κα ι στη μικρή παραγω γή, όσον αφορά τη ν πο ιότητα των ζώων εργασίας. Το πέρασμα των μι­κρώ ν νο ικοκυριώ ν στη χρη σ ιμ οπο ίη σ η αγελάδων ως ζώων ερ­γασ ίας αποτελ!εί γ εν ικ ό φαινόμενο σ τη Γερμανία*. Κ αι τα δικά μας τα σ το ιχε ία α ποδείχνουν με ντοκουμενταρισμένη ακρίβεια , ό τι το πέρασμα αυτό σ ημαίνει χειροτέρευση των όρων της α γροτικ ή ς παραγω γής, σ ημαίνει μεγάλωμα της φτώ χειας των αγροτών.

Γ ια να τελειώ σουμε τη ν ανάλυση των σ το ιχείω ν της μονο­γραφ ίας του Ν τρέξλερ , θα παραθέσουμε ακόμα το ν υπολογισμό του αριθμού κα ι του βάρους όλων των ζώων κατά μονάδα επι- φανείας του εδάφους, δηλ. τον υπολογισμό που κάνει ο Ν τά- βιντ σύμφωνα με τα σ το ιχε ία της γερμ ανικής α γροτικ ής σ τατι­σ τ ικ ή ς γενικά:

α) ΤσιφλίκιαΡ) Νοικοκυριά με 25 και πάνω ha γ) » » 7,5-25 » δ) >» » 2,5-7,5 ε) » ως 2,5 »

Σε 1 ha γης αναλογούνΣυνολικός αριθμός 1

ζώων (υπολογισμένων) σε μεγάλα ζώα)

Συνολικό βάρος 1 ζώων σε χιλιό­

γραμμα

1875 1884 1875 1884

0,770,630,710,851,02

0,590,570,720,941,18

408 1 367 238 244 254 I 277 288 1 328 286 ! 355

Μέσος όρος 0,77 0,76 | 273 i 294

• Βλ. σχετικά πιο πάνω, στο κεφάλαιο VIII: «Γενικά στοιχεία της γερμανι­κής αγροτικής στατιστικής». (Βλ. σε τούτη την έκδοση, σελ. 96-109. Η Σύντ )

148

Τα σ το ιχε ία γ ια τον αριθμό των ζώων σε 1 εκτάριο γη είναι τα σ το ιχε ία στα οποία περ ιορ ίζεται ο Ντάβιντ. Στο παράδειγμά μας, όπως και σ την αγροτική οικονομ ία της Γερμανίας στο σύ­ν ολό της, τα σ το ιχε ία αυτά δείχνουν ελάττωση του αριθμού των ζώων κατά μονάδα επιφανείας στα μεγάλα νοικοκυριά. Στα 1884 λ ογουχάρη , σ τα μ ισοπρολεταριακά νοικοκυριά αναλο­γούν ακριβώ ς δυο φορές περ ισ σότερα ζώα σε 1 ha α π’ ό ,τι στα μεγάλα κεφαλαιοκρατικά νοικοκυριά (1,18 έναντι 0,59). Τώρα όμως ξέρουμε π ια ό τι σ ’ ένα τέτο ιο υπολογισμό σ υγκρίνονται πράγματα που δεν μπορεί να συγκριθούν. Τα σ το ιχε ία γ ια το θαρος των ζώων δείχνουν τον πραγματικό συσ χετισμό των νο ι­κοκυριών: η μεγάλη παραγω γή αποδείχνεται ότι και α π’ αυτήν την άποψη ε ίνα ι καλύτερα εφοδιασμένη, γ ιατί κατά μονάδα επιφανείας έχε ι το m axim um των ζώων ως προς το θάρος τους, και συνεπώς και το m axim um σε λίπασμα. Έ τσ ι, το συμπέρα­σμα του Ν τάβιντ ότι τα μικρά νοικοκυριά ε ίνα ι γενικά καλύτε­ρα εφοδιασμένα με λίπασμα, είνα ι τελείως αντίθετο με την πραγματικότητα. Κ αι εδώ πρέπει να έχουμε υπόψη μας, ό τι τα δικά μας σ το ιχεία , πρώ το, δεν αφορούν τα τεχνητά λιπάσματα, που μπορούν να τα αγοράσουν μόνο ο ι εύποροι νοικοκυρέοι, και δεύτερο, ότι η σύγκρισ η του αριθμού των ζώων, σύμφωνα με το θάρος τους, εξισώ νει τα μεγάλα και μικρά ζώα, εξισ ώ νει λ .χ . 45.625 kg, που είνα ι το θάρος 68 μεγάλων ζώων στο μεγάλο νο ικοκυριό , με 45.097 kg, που είνα ι το θάρος 1.786 γιδών στα μικρά νο ικοκυριά (1884). Στην πραγματικότητα η υπεροχή των μεγάλων νο ικοκυριώ ν σ την εξασφάλιση λιπάσματος από κο­πριά είνα ι π ιο σ ημαντική από ό ,τι δείχνουν ο ι αριθμοί μας*.

Συμπέρασμα: Ο Ν τάβιντ με τη φράση «η κοπριά ε ίνα ι η ψυ­χή της αγροτικ ής οικονομ ίας» παρέκαμψε τις κο ινω νικο-οικο- νομικές σ χέσ εις του ε ιδικά κτηνοτροφ ικού νοικοκυριού και πα­ρουσίασε το ζήτημα με τελείως διαστρεβλωμένη μορφή.

Η μεγάλη παραγω γή σ την κεφαλαιοκρατική γεωργία έχει τε­ράστια υπεροχή απέναντι στη μ ικρή όσον αφορά την πο ιότητα των ζώων γενικά , την πο ιότητα των ζώων εργασίας ιδια ίτερα, τις συνθήκες σ υντήρηση ς των ζώων, τους όρους της βελτίω σής τους και της χρ η σ ιμ ο π ο ίη σ ή ς τους γ ια παραγω γή λιπάσματος.

* Υπενθυμίζουμε τις υποδείξεις του Κΐ3\ν1ιι που αναφέραμε πιο πάνω (κεφVI) (βλ. σε τούτη Γην έκδοση, σελ. 71-72 Η Σύντ.): «η παραγωγή κοπριάς στα μι­κρά νοικοκυριά είναι χειρότερη οι καλαμιές των σιτηρών τους είναι πιο κο­ντές, το μεγαλύτερο μέρος του άχυρου πάει για τροφή των ζώων (αυτό σημαίνει ότι και πάλι έχουμε χειροτέρευση της ποιότητας τη νομής), ενώ για στρώσιμο στο σταύλο χρησιμοποιείται λιγότερο άχυρο»

149

XII

Η «ΙΔΕΩΔΗΣ ΧΩΡΑ» ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΠΟΨΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ*

Ο ι γεω ργικές σ χέσ ε ις και η τάξη πραγμάτων στη Δανία πα­ρουσιάζουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον γ ια έναν ο ικονομολόγο. Ε ίδαμε ιαόλας** ό τι ο κύριος εκπρόσω πος του αναθεωρητισμού στη σ ύγχρονη φ ιλ ολογ ία γ ια το αγροτικό ζήτημα, ο Έ ν τ. Ντά- βιντ, χρ η σ ιμ ο π ο ιε ί επίμονα το παράδειγμα των γεω ργικώ ν ενώ­σεω ν της Δ ανίας και της «μ ικροαγροτικής» (δήθεν) γεω ργίας στη Δανία. Ο Χ ένριχ Π ούντορ, που τη μελέτη του τη χρ η σ ιμ ο ­π ο ιεί ο Έ ν τ . Ν τάθιντ, αποκαλεί τη Δανία «ιδεώδη χώ ρα των αγροτικώ ν συνεταιρισμών»***. Κ αι σε μας σ τη Ρω σία ο ι εκπρό­σ ω ποι των φ ιλελευθερο-ναροντνικ ιστικώ ν απόψεων χρ η σ ιμ ο ­ποιούν εξίσ ου συχνά τη Δανία σαν «ατού» ενάντια στο μαρξι­σμό και υπέρ τη ς θεωρίας της ζω τικότητας του μ ικρού νο ικοκυ­ριού σ τη γεω ργία - και γ ια απόδειξη φτάνει να αναφέρουμε, λ .χ ., μόνο το λόγο του φ ιλελεύθερου Χ έρτσενσταϊν σ την I Δού- μα κα ι του ναρόντνικου Κ αραθάγεφ στη II Δούμα.

Σε σ ύγκρισ η με άλλες ευρω παϊκές χώ ρες, στη Δανία βλέπου­με πραγματικά τη ν π ιο μεγάλη διάδίοση του «μικρού αγροτι­κού» νοικοκυριού κα ι την π ιο μεγάλη άνθηση της γεω ργίας, που μπόρεσε να προσ αρμοσ τεί σ τις νέες απα ιτήσ εις και σ τις νέες συνθήκες της αγοράς. Α ν είναι δυνατή η «άνθηση» της μ ι­κρής γεω ργίας σ τις χώ ρες με εμπορευματική παραγω γή, τότε, από την άποψη αυτή, η Δανία βρ ίσκεται φυσικά σ την καλύτε­ρη κατάσταση από όλες τ ις ευρω παϊκές χώρες. Γ ι’ αυτό η λε­πτομερειακή γνω ριμ ία με την αγροτική διάρθρωση της Δανίας παρουσ ιάζει δ ιπλό ενδιαφέρον. Στο παράδειγμα μιας ολ όκλ η­

* Το άρθρο αυτό αποτελεί ένα κεφάλαιο (το XII) του έργου του συγγραφέα «Το αγροτικό ζήτημα και οι "κριτικοί του Μαρξ"» που δημοσιεύεται στο βι­βλίο του που εκδόθηκε τελευταία με τον τίτλο: «Το αγροτικό ζήτημα», μέρος I, (Πετρούπολη 1908). Μόνο μια τυχαία καθυστέρηση στην παράδοση αυτού του κεφαλαίου δεν επέτρεψε να του δοθεί ο απαραίτητος χώρος στο βιβλίο που αναφέραμε. ΓΓ αυτό και όλες οι παραπομπές στο δημοσιευόμενο τώρα απόσπα- σμα αναφέρονται σε κείνο το έργο.

** Βλαντ. Ιλίν. «Το αγροτικό ζήτημα», μέρος I Το άρθρο «Το αγροτικό ζή­τημα και οι "κριτικοί του Μαρξ"», κεφάλαια X και XI (θλ σε τούτη την έκδο­ση, σελ. 125-148. Η Σύντ ).*·* Dr. Heinrich Pudor. «Daw landwirtschaftliche Genossenschaftswessen im

Auslände», I B. Ipz., 1904, S. V (Δρ. Χένριχ Πούντορ. «Οι αγροτικοί συνεται­ρισμοί στο εξωτερικό», I τόμος, Λειψία, 1904, σελ. V. Η Σύντ ). Ο Πούντορ εί­ναι φανατικός εχθρός του μαρξισμού.

150

ρης χώ ρας θα δούμε πο ιες είναι οι μέθοδοι του αναθεω ρητι­σμού στο α γροτικ ό ζήτημα και πο ια είνα ι τα πραγματικά βασι­κά γνω ρίσματα τη ς κεφαλαιοκρατικής α γροτικής τάξης πραγ­μάτων σ ε μια «ιδεώδη» κεφαλαιοκρατική χώρα.

Η αγροτικ ή σ τατισ τική της Δανίας είνα ι οργανωμένη κατά το υπόδειγμα των άλλω ν ευρω παϊκών χωρών. Από ορισμένες όμως απόψ εις δίνε ι περ ισ σότερο λεπτομερείς πληροφορίες και καλύτερα δουλεμένους αριθμούς, που επιτρέπουν να υπολογί­σουμε τέτιες πλευρές του ζητήματος, που συνήθως μένουν σ κο­τεινές. Α ρχίζουμε με τα γενικά σ το ιχε ία γ ια την κατανομή των νο ικοκυριώ ν σ ε ομάδες, σύμφωνα με την έκταση της γη ς που έχουν. Το σ υνηθισμένο στη Δανία μέτρο γης, το «χάρτκορν», θα το μετατρέψουμε σ ε εκτάρια (ha) λογαριάζοντας - με βάση τ ις υποδείξεις της δανέζικης α γροτικ ής σ τατισ τική ς - ότι 1 χάρτκ ορν έχε ι 10 εκτάρια*.

Η δανέζικη αγροτική σ τατισ τική δίνει σ το ιχεία για την κα­τανομή των νο ικοκυριώ ν στα 1873, 1885 και 1895, χω ρίζοντας όλα τα νο ικοκυριά σ ε 11 ομάδες: χω ρ ίς γη , ως 0,3 ha (ακριβέ­στερα: ως ‘/32 του χάρτκορν), από 0,3 ως 2,5 ha, από 2,5 ως 10 ha, από 10 ως 20, από 20 ως 40, από 40 ως 80, από 80 ως 120, από 120 ως 200, από 200 ως 300, από 300 και πάνω. Γ ια να μην περισπάσουμε πάρα πολύ την προσ οχή του αναγνώ στη, θα ενώ­σουμε τ ις ομάδες αυτές σ ε 6 π ιο μεγάλες. (Βλ. πίνακα στη σελ. 152. Σημ. μ ετ.)

Α πό τα σ το ιχε ία αυτά βγαίνει κατά πρώτο λόγο το βασικό εκείνο συμπέρασμα, το οποίο παραβλέπουν συνεχώ ς η αστική πολ ιτική ο ικονομ ία και οι αναθεωρητές που ακολουθούν τα χνάρ ια της. Το συμπέρασμα αυτό ε ίνα ι ό τι η συντρ ιπτικά μεγα­λύτερη έκταση γης στη Δανία βρ ίσκεται στα χέρ ια γεωργών που εκμεταλλεύονται το νο ικοκυριό τους κατά κεφαλαιοκρατι­κό τρόπο. Δεν μπορεί να αμφ ισβητηθεί το γεγονός, ότι το ν ο ι­κοκυριό τους το εκμεταλλεύονται με τη χρη σ ιμ οπο ίη σ η μισθω­τής εργα σία ς, ό χ ι μόνο οι ιδ ιοκτήτες που έχουν 120 και πάνω εκτάρια γη ο καθένας, μα ακόμα και ο ι ιδ ιοκτήτες που έχο υ ν '40 και πάνω εκτάρια γη. Ο ι δυο αυτές ανώτερες ομάδες αποτελού- σαν στα 1895 μόνο τα 11% του σ υνολικού αριθμού των νο ικο ­κυριώ ν στα χέρ ια τους όμως ήταν συγκεντρωμένα τα 62% όλης της γης, δηλαδή περ ισ σότερα από τα τρία πέμπτα. Βάση της

* «Danmarks Statistik Statistik Aarbog» 8-<le aargang, 1903, p 31 («Στατι­στική της Δανίας. Στατιστική Επετηρίδα», 8ος χρόνος έκδοσης, 1903, σελ. 31 Η Σύντ.), υποσημείωση Όλα τα στοιχεία που αναφέρονται παρακάτω αφορούν την κυρίως Δανία, δηλ χωρίς το νησί Μπόρνχολμ.

151

l i f t

I I §« S\ s>

8 a s

s i i

i l 1.!Il S

g SI S S i a

i ls s ;a

éf Λ s

152

235

230

1100

,0 3

648

410

I 100

,0 12

59

220

100,0

! 3

648

520

| 100

,0 26

5 98

2 10

0,0

3 64

5 75

0 11

00,0

αγροτικ ής ο ικονομ ίας της Δανίας ε ίνα ι η μεγάλη και μεσαία κεφαλαιοκρατική γεωργία. Ο ι φλυαρίες γ ια «αγροτική χώρα» και γ ια «μικρή γεωργία» είναι καθαρή αστική απ ολογητική , δ ιαστρέβλω ση των γεγονότω ν από τους διάφορους θεω ρητι­κούς, τιτλούχους και μη, του καπιταλισμού.

Ε ίναι απ αραίτητο να σημειώσουμε εδώ, ότι στη Δανία, όπως και σ τις άλλες ευρω παϊκές χώρες, όπου έχει επ ικρατήσ ει πέρα γ ια πέρα η κεφαλαιοκρατική οργάνωση σ την αγροτική ο ικ ονο­μία, το μερίδ ιο των ανώτερων, των κεφαλαιοκρατικώ ν ομάδων σ το γενικό σύνολο της εθνικής ο ικονομ ίας μεταβάλλεται με το πέρασμα του χρόνου πολύ αδύνατα. Στα 1873 τα 13,2% από τις κεφαλαιοκρατικές φάρμες ε ίχαν τα 63,9% όλης της έκτασης γης- σ τα 1885 τα 11,5% είχαν τα 62,3% της γης. Τη σταθερότη­τα αυτής της μεγάλης γεω ργίας πρέπει να την έχουμε πάντοτε υπόψη μας, όταν γίνετα ι λ όγος γ ια τη σύγκρισ η των σ το ιχείω ν δ ιαφορετικώ ν χρόνω ν, γ ιατί στη φ ιλολογία μπορεί να παρατη­ρήσεις πολύ συχνά πώς με τη χρησ ιμ οπο ίησ η τέτιων σ υγκρί­σεων, που αφορούν μεταβολές σ τις λεπτομέρειες, συγκαλύπτουν τα βασικά χαρακ τηρ ιστ ικά ενός δοσμένου κ ο ινω ν ικ ο ο ικ ο ­νομικού σχηματισμού.

Η μάζα των μικρών νοικοκυριώ ν στη Δανία, όπως και στις άλλες ευρω παϊκές χώ ρες, πα ίζει μηδαμινό ρόλο σ το σ ύνολο της αγροτικ ής παραγω γής. Ο αριθμός των νοικοκυριώ ν, που ε ί­χα ν γη ως 10 ha το καθένα, αποτελούσε το 1895 τα 72% του όλου αριθμού των νοικοκυριώ ν, ενώ ε ίχαν μόνο τα 11,2% της γης. Ο σ υσ χετισμός αυτός μένει επ ίσ ης σταθερός στη βάση του και γ ια το 1885 και γ ια το 1873. Τα μικρά νοικοκυριά ανήκουν συχνά σε μ ισ οπρολετάριους. Η γερμανική σ τατισ τική το έδειξε αυτό αναμφ ισβήτητα, όπως είδαμε, γ ια τα νοικοκυριά που έχουν ως 2 ha το καθένα και ενμέρει και γ ια τα νοικοκυριά που έχουν ως 5 ha γη. Παρακάτω θα αναφέρουμε τα σ το ιχε ία γ ια τον αριθμό των ζώων σ τα νοικοκυριά των διαφόρων ομάδων και θα δούμε ότι ούτε λόγος μπορεί να γ ίνει γ ια πραγματικά αυ­τοτελή και κάπως σταθερή γεω ργία σ χετικά με τη μάζα αυτών των περ ιβόητω ν εκπροσώπων της «μικρής γεωργίας» Τ α 47,2% των νοικοκυριώ ν, δηλαδή σ χεδόν τα μισά, ανήκουν σε προλε­τάριους και μισ οπρολετάριους (ακτήμονες και με γη ως 2,5 ha). Τα 25%, δηλ. ακόμα ένα τέταρτο των νοικοκυριώ ν (2,5-10 ha), ανήκουν σε φτωχούς μ ικροχω ρικούς. Αυτή είναι η βάση της «άνθησης» του κα πιταλισμού στη γεω ργία της Δανίας. Φυσικά, σύμφω να με τα σ το ιχε ία που αφορούν την έκταση της γης, μπο­ρεί να κρ ίνει κανείς μόνο σ τις π ιο γενικές γραμμές, χοντρ ικά , γ ια μ ια χώ ρα με πολύ αναπτυγμένη εμπορευματική κτηνοτρο­

153

φία. Τ α σ το ιχε ία όμως γ ια την κτηνοτροφ ία που τα εξετάζουμε παρακάτω λεπτομερειακά, ενισχύουν, όπω ς θα δει ο αναγνώ­σ της, ακριβώ ς τα συμπεράσματα που βγάλαμε.

Α ς δούμε τώρα πώ ς άλλαξε από το 1873 ως το 1895 η κατανο­μή τη ς γη ς στη Δανία ανάμεσα σ τα μεγάλα και σ τα μ ικρά νο ι­κοκυριά . Εδώ χτυ πά αμέσως σ το μάτι η χαρακ τηρ ισ τ ική γ ια τον κα π ιταλ ισ μό ενίσχυση των δυο άκρω ν κα ι το αδυνάτισμα των μεσαίων νο ικοκυριώ ν. Τ ο ποσ οστό των γεω ργικώ ν νο ικο ­κυριών (δηλ. χω ρ ίς να υπολογίζουμε τα νο ικοκυριά εκείνων που δεν έχουν γη ) στο σ υνολικό αριθμό των νο ικοκυριώ ν αυξά­νει όσ ον αφορά τα πολύ μικρά νο ικοκυριά , που έχουν ως 2,5 Ιμ γη το καθένα: από 27,9% το 1873 σε 31,8% το 1885 κα ι σε 34,8% το 1895. Π αρακάτω το ποσ οστό αυτό μικραίνει σε όλες τ ις με­σ αίες ομάδες κα ι παραμένει αμετάβλητο (0,7%) μόνο σ την πιο ανώ τερη ομάδα με 120 και πάνω 1μ κατά νοικοκυριό. Τ ο μερτι­κό σ ε όλη την έκταση της γη ς αυξάνει σ την ομάδα με τα π ιο με­γάλα νο ικοκυριά , με 120 και πάνω 1ή το καθένα, από 14,3% σε 15,2% κα ι 15,6% γ ια τα τρ ία χρ ό ν ια που αναφέρονται. Έ π ε ιτα αυξάνει ό χ ι τόσ ο σ ημαντικό στα μεσαία αγροτικ ό νο ικοκυριά (με 10-40 Ιιβ: από 25,5% σε 26,5% και 26,8%), ενώ μ ικραίνει το ποσ οστό αυτής της ομάδας στο σ υνολικό αριθμό των νο ικοκυ­ριών. Έ π ε ιτα αυξάνει αν ισ όμετρα στα νο ικοκυριά από 2,5-10 1ή (από 9,1% σ ε 9,5% κα ι 9,4%) κα ι αυξάνει συνεχώς στα πολύ μι­κρά νο ικοκ υριά (από 1,5 σ ε 1,7 κα ι 1,8). Σαν αποτέλεσμα έχου­με ολοκάθαρα την τάση προς ανάπτυξη των π ιο μεγάλων και των π ιο μικρών νοικοκυριώ ν. Γ ια να παραστήσουμε με μεγαλύ­τερη σαφ ήνεια το φαινόμενο αυτό, πρέπει να πάρουμε τ ις μέσες διαστά σεις των νοικοκυριώ ν κατά ομάδες στα τρ ία αυτά χρό ­νια. Ν α τα σ χετικά στο ιχεία :

Μέσες διαστάσεις των ν<>ικοκυριών(σε εκτάριά)

1 1873 1883 1895

Νοικοκυριά ως 2,5 Ιμ | 0,83 0,75 0,682,5-10 » | 5,08 5,09 5,13

10- 40 »> 22,28 22,08 22,0140- 120 » 11 61,00 61,66 61,97

» 120και πάνω» 1 281,40 282,30 | 279,80Μ ίσος όρος 15,50 14,07 13,70

Α πό τα σ το ιχε ία αυτά βλέπουμε, ό τι ο ι διαστάσεις των νο ικο ­κυριών σ τις π ιο πολλές ομάδες ε ίνα ι εξα ιρετικά σταθερές. Ο ι διακυμάνσεις ε ίνα ι τιποτένιες: 1-2% (λ .χ. 279,8-282,3 Ιιβ ή

154

22,01-22,28 ha κλπ.). Εξαίρεση αποτελούν μονάχα τα π ιο μικρά νο ικοκυριά , που αναμφ ισ βήτητα τεμαχίζονται: το μέσο μέγεθος αυτών των νοικοκυριώ ν (με έκταση ως 2,5 ha το καθένα) μι­κρα ίνει κατά 10% (από 0,83 σε 0,75 ha) από το 1873 ως το 1885- το ίδ ιο έγ ινε κα ι από το 1885 ως το 1895. ’Εχουμε δηλ. αύξηση του συνολικού αριθμού των νο ικοκυριώ ν στη Δανία, ενώ παρα­μένει σ χεδόν αμετάβλητη η έκταση όλ ης της γης (από το 1885 ως το 1895 μάλιστα έχουμε μια μ ικρή μείωση τη ς συνολικής έκτασ ης τη ς γης). Στο μεταξύ η μεγαλύτερη αύξηση του αρ ιθ­μού των νοικοκυριώ ν σημειώ νεται στα π ιο μ ικρά νοικοκυριά . Έ τ σ ι, από το 1873 ως το 1895 όλος ο αριθμός των νοικοκυριώ ν αυξήθηκε κατά 30.752 νοικοκυριά . Ο αριθμός όμως των νο ικο­κυριών με γη ως 2,5 ha το καθένα αυξήθηκε κατά 27.166 νο ικο ­κυριά. Ε ίνα ι ευνόητο, ότι κάτω α π’ αυτές τ ις συνθήκες το μί­κρεμα του μέσου μεγέθους όλω ν γενικά των νοικοκυριώ ν της Δ ανίας (από 15,5 ha το 1873 σ ε 14,1 το 1885 και σε 13,7 ha το 1895) σημα ίνει σ την πραγματικότητα αποκλειστικά τον τεμαχι­σμό τω ν πιο μικρώ ν νοικοκυριώ ν.

Το φαινόμενο που σημειώσαμε, γίνετα ι ακόμα πιο έκδηλο αν πάρουμε μια π ιο μ ικρή υποδια ίρεση των ομάδων. Στον πρόλογο της γεω ργικής σ τατισ τική ς της Δ ανίας γ ια το 1895 («D anm arks Statistic etc. D anm arks Jordbrug» 4-de R aekke, N r. 9, litra C*) ο ι σ υντάκτες δίνουν τον παρακάτω πίνακα γ ια τ ις αλλαγές σ τον αριθμό των νοικοκυριώ ν κατά ομάδες:

Αυξήσεις ή μειώσεις σε %

Νοικοκυριό μ£ 300 και πάνω ha

αχόωςι

+

TO 188S :ο 1895

4,2

ωςτ<

+

ο 1873 > 1885

5,0» 200 - 300 0 + 6,1» 120 - 200 5,2 + 5,1» 80 -120 1,5 — 2,1» 4 0 - 8 0 2,4 , 5,0» 2 0 - 4 0 1,0 + 3,6» 10 - 20 [ + 2,8 | + 6,5» 2 ,5 - 10 1,9 ] + 3,2» 0 ,3 - 2,5 + 2,1 + 17,8

» » 0 - 0,3 » ! + 25,1 + 37,9

Μ εγαλώ νουν, επομένως, τα μ ικροσκοπικά εκείνα νοικοκυ-

• -«Στατιστική της Δανίας κλπ Η γεωργία της Δανίας», 4η σειρά, αριθ 9, γράμμα (λ Η Σΰντ

155

ριά, που ε ίτε επ ιδ ίδονται σε ε ιδικές καλλιέργειες, είτε αποτε- λούν «νοικοκυριά» μισθωτών εργατών.

Το συμπέρασμα αυτό αξίζει να σημειωθεί, γ ιατί η α π ολογη­τική «επιστήμη» των καθηγητάδω ν είναι έτοιμη να συμπεράνει από τη μείωση του μέσου μεγέθους όλων των νο ικοκυριώ ν γενι­κά, ότι σ τη γεω ργία ν ικήθηκε η μεγάλη παραγω γή από τη μι­κρή. Σ την πραγμ ατικότητα βλέπουμε να προοδεύει η π ιο μεγά­λη γεω ργία και να σ ταθεροποιούνται ο ι δ ιαστάσεις των νο ικο­κυριών σ ’ όλες τ ις ομάδες, εκτός από την ομάδα των π ιο μικρών ν οικοκυριώ ν και να τεμαχίζονται τα νοικοκυριά σ ’ αυτή την τε­λευταία. Αυτό τον τεμαχισμό πρέπει να τον αποδόσουμε σ την κατάπτω ση και τη φτώχευση της μ ικρής γεωργίας: άλλη δυνα­τή εξή γη σ η , όπω ς το πέρασμα από τη γεωργία, με τη σ τενή έν­νοια, σ την κτηνοτροφ ία , δεν μπορεί να γ ίνει δεκτή γ ια όλα τα πολύ μ ικρά νο ικοκυριά , γ ιατί αυτό το πέρασμα γ ίνεται σ' όλες τις ομάδες, όπω ς θα δούμε αμέσως παρακάτω. Σε μια χώρα, όπω ς η Δανία, γ ια να κρ ίνε ι κανείς σ χετικά με τις διαστάσεις του νοικοκυριού των γεωργώ ν, πολύ σπουδαιότερα είνα ι τα σ το ιχε ία γ ια την κτηνοτροφ ία παρά τα σ το ιχε ία γ ια την έκτα­σ η τη ς γη ς που έχουν, γ ιατί σ την ίδ ια έκταση μπορεί να υπάρ­χουν νο ικοκυριά διαφορετικώ ν διαστάσεων, μια και η κτηνο­τροφ ία κα ι η γαλακτοκομία αναπτύσσονται πολύ γρήγορα .

Κ αι όπω ς είνα ι γνω στό, αυτό ακριβώ ς το φαινόμενο παρατη- ρείτα ι σ τη Δανία. Η «άνθηση» της α γροτικής οικονομ ίας της Δ ανίας εξαρτάτα ι κυρίω ς από τις γρήγορες επιτυχίες της εμπο- ρευματικής κτηνοτροφ ίας με την εξαγωγή σ την Α γγλία γαλα­κτοκομικώ ν προϊόντω ν, κρέατος, αυγών κλπ. Εδώ συναντάμε την πανηγυρική δήλω ση του Π ούντορ, ότι η Δανία «οφε'ύχι την κολοσσιαία άνοδο της γαλακτοκομικής οικονομίας της ίσα-ίσα στην αποκέντρωση της κτηνοτροφίας και της κτηνοτροφικής οικο­νομίας της» ( I . e . , σελ. 48. Η υπογράμμιση είναι του Πούντορ). Δεν είνα ι περ ίεργο ότι ο Π ούντορ, που είναι πραγματικός ψ ιλ ι­κατζής ως προς όλ ο το σύστημα των απόψεών του και απόλυτα ξένος προς κάθε κατανόηση των κεφαλαιοκρατικώ ν αντιθέ­σεω ν, επ ιτρέπει σ τον εαυτό του να κάνει μια τέτια παραμόρφω­ση των γεγονότω ν. Ε ίναι όμως εξαιρετικά χαρακ τηριστ ικό ότι πίσω από τον Π ούντορ σέρνεται χω ρ ίς να τον κρ ιτ ικάρει και ο μ ικροαστός Ν τάβιντ, που από παρανόηση συμπεριλαθαίνει τον εαυτό του στους σοσιαλιστές!

Στην πρα γμ ατικότητα ίσα-ίσα η Δανία μας δείχνει πολύ πα­ραστατικά τη συγκέντρωση της κτηνοτροφ ίας σε μια κεφαλαιο­κρατική χώρα. Ο Π ούντορ μπόρεσε να φτάσει σε αντίθετο συ­μπέρασμα εξα ιτίας μονάχα της εξα ιρετικής αμάθειάς του και

156

της διαστρέβλω σης των στατιστικώ ν αποσπασμάτων που παρα­θέτει σ το β ιβλιαράκι του. Ο Π ούντορ παραθέτει - και ο Ντά- β ιντ επαναλαθαίνει δουλικά - τους αριθμούς, που δείχνουν την κατανομή του όλου αριθμού των κτηνοτροφ ικώ ν νοικοκυριώ ν της Δ ανίας σύμφωνα με τον αριθμό των ζώων που έχουν. Σύμ­φωνα με τον Π ούντορ βγαίνει ότι τα 39,85% όλων των νο ικοκυ­ρ ιών που έχουν ζώα, έχουν μόνο 1 ως 3 κεφάλια το καθένα, τα 29,12% των νο ικοκυριώ ν έχουν από 4 ως 9 κεφάλια κλπ. Επομέ­νως, συμπερα ίνει ο Πούντορ, ο μεγαλύτερος αριθμός των νο ι­κοκυριώ ν αποτελείτα ι από «μικρά»· επομένως έχουμε «αποσυ- γκεντροπο ίησ η» κλπ.

Π ρώτο, ο Π ούντορ παραθέτει ανακριβείς αριθμούς. Αυτό πρέ­πει να σημειω θεί, γ ιατί ο ίδ ιος ο Π ούντορ δηλώ νει κομπαστι­κά, ότι σ τη ν εργα σία του μπορούμε να βρούμε όλα τα «νεότα­τα» σ τατισ τικά σ το ιχεία , και ο ι αναθεωρητές «αναιρούν το μαρξισμό» επικαλούμενοι ακριβώ ς τους αμαθείς αστούς γρα­φιάδες. Δεύτερο, κ ι αυτό είνα ι το κυριότερο, τον τρόπο επ ιχ ε ι­ρηματολογίας των Π ούντορ και Ν τάβιντ τον επαναλαθαίνουν τόσο πολύ σ υχνά ο ι δ ικο ί μας καντέτοι και ναρόντνικο ι, ώστε να μη χρειάζετα ι να σταθούμε σ ’ αυτόν. Σύμφωνα μ' αυτόν τον τρόπο επιχε ιρημ ατολ ογίας πρέπει αναπόφευκτα να συμπερά- νουμε ότι «αποσυγκεντροποιείτα ι» η βιομηχανία σ τις π ιο προηγμένες κεφαλαιοκρατικές χώρες, γ ια τί παντού και πάντοτε το ποσ οστό των μ ικρούτσ ικω ν και των μικρών επ ιχειρήσ εω ν ε ίνα ι πολύ μεγαλύτερο, ενώ το ποσ οστό των μεγάλων επ ιχε ιρ ή ­σεων είναι μηδαμινό. Ο ι Π ούντορ και Ν τάβιντ ξεχνούν μια «λεπτομέρεια»: τη συγκέντρωση του μεγαλύτερου μέρους όλης της παραγω γής στα χέρ ια ενός μικρού αριθμού μεγάλων επ ιχε ι­ρήσεων.

Π ραγματικά, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή της 15 του Ιούλη 1898, η κατανομή όλων των μεγάλων κερασφόρων ζώων στη Δανία ήταν η ακόλουθη*: (Βλ. πίνακα στη σελ. 158. Σημ. μετ ).

Α πό τον πίνα κα αυτόν βλέπουμε πο ιο ρόλο παίζουν στη συ­νολική κτηνοτροφ ική οικονομ ία της Δανίας τα πολυάριθμα μι­κρά και τα ολ ιγάριθμα μεγάλα νοικοκυριά , και πο ια είνα ι η πε­ρ ιβόητη «αποσυγκεντροποίηση» της παραγω γής σ την «ιδεώδη αυτή χώρα». Μ ικρά νοικοκυριά , με 1-3 κεφάλια μεγάλα κερα-

* «Danmarks Statistik. Statistik Tabelvaerk». Femte Raekke, litra C, No 2. Kreaturholdet d. 15 juli 1898. Kobenhavn, 1901. («Στατιστική της Δανία Στα­τιστικοί πίνακες» 5η σειρά, γράμμα C, αρ 2. Η κτηνοτροφία στις 15 του Ιούλη 1898 Κοπεγχάγη, 1901 Η Σύντ)

157

ι Νοικο­ 1 */ Κΐρασφό-Ι #/κυριά _ ' _1 ραζώα 1 _

Με 1 μεγάλο κερασφόρο ζώο < 18 376 ! 10,2 18 37δ| 1,0» 2 μεγάλα κερασφόρα ζώα 1 27 394 15,2 54 78βΙ 3,1» 3 22 522 12,5 67 5661 3,9» 4 - 5 27 561 1 15,2 ι 121 721 7.0» 6 - 9 26022 14,4 188 533 10,8» 10- 14 20 375 11.3 242 690 13,9» 15- 29 30460 16,9 615 507 35,3» 30- 49 5 650 3,1 202 683 11.6» 50- 99 1 498 I 0,8 ι 99 131] 5,7» 100-199 » 588 1 0,3 81 417! 4.7

200 και πάνω » * ί195

ι 0,11 52 385| 3,0

Σύνολο I180 641 ¡ 100,0 11744 797 ! 100,0

σ φόρα ζώα, το καθένα, υπάρχουν 68.292 δηλ. αποτελούν τα 37,9% του συνολικού αριθμού των νοικοκυριώ ν. Τ α νο ικοκυριά αυτά έχουν συνολικά 140.730 κεφάλια κερασφόρα ζώα, δηλαδή μονάχα τα 8% του σ υνολικού αριθμού των ζώων. Σ χεδόν τον ίδ ιο αριθμό ζώων, 133.802 κεφάλια, δηλ. τα 7,7% έχουν 783 πο ­λύ μεγάλοι νο ικοκυρέοι, δηλ. τα 0,4% του σ υνολικού αριθμού τω ν νοικοκυρέω ν. Ο ι πρώ τοι έχουν κατά μέσο όρο από 2 και κάτι μεγάλα κερασφόρα ζώα το καθένα, δηλ. φανερά ανεπαρκή αριθμό. Μ ε ένα τέτιο αριθμό ζώων μπορεί να δ ιεξαχθεί εμπο- ρευματική κτηνοτροφ ία και να πουλιούνται γαλακτοκομικά προ ϊόντα κα ι προ ϊόντα κρέατος μονάχα σ ε βάρος της τροφ ής των ίδ ιω ν τω ν νοικοκυρέω ν (υπενθυμίζουμε τα γνω στά γεγονό­τα: πουλούν το βούτυρο και αγοράζουν γ ια τον εαυτό τους μαρ­γαρ ίνη , που ε ίνα ι φτηνότερη κλπ.) Ο ι δεύτεροι έχουν κατά μέ­σ ο όρο από 171 κεφάλια κερασφόρα ζώα. Π ρόκειτα ι γ ια τους πολύ μεγάλους κεφαλαιοκράτες φάρμερς, τους «εργοστασιάρ­χες» γάλακτος και κρέατος, τους «αρχηγούς» της τεχν ική ς προόδου και κάθε λ ογή ς γεω ργικώ ν ενώσεων που τ ις θαυμά­ζουν ο ι μ ικροαστοί θιασώτες τη ς «κοινω νικής ειρήνης»

Α ν προσθέσουμε μαζί τους μικρούς και τους μεσαίους νοικο* κυρέους, θα έχουμε συνολικό αριθμό ιδ ιοκτητώ ν που έχουν ως 9 κεφάλια κερασφόρα ζώα ο καθένας: 121.875, δηλ. τα δυο τρ ί­τα του συνολικού αριθμού των νοικοκυρέω ν (67,5%). Ό λ ο ι αυ­το ί μαζί έχουν 450.984 κεφάλια κερασφόρα ζώα, δηλ. το ένα τέ­ταρτο του συνολικού αριθμού των ζώων (25,8%). Ά λ λ α τόσα σ χεδ όν,.κ α ι συγκεκριμ ένα 435.616 κεφάλια (25%) έχουν ο ι νοι- κοκυρέοι που έχουν σ τη ν ιδ ιοκτησ ία τους από 30 και πάνω κε­φάλια, ενώ ο αριθμός αυτών των νοικοκυρέων, είνα ι μόνο

158

7.931, δηλ. 4,3% του συνολικού αριθμού των νοικοκυρέων. Ω ραία «αποσυγκεντροποίηση».

Α ν συνοψίσουμε τ ις π ιο πάνω μικρές δ ια ιρέσεις τη ς σ τατι­σ τικ ή ς της Δ ανίας σε τρεις μεγάλες ομάδες, θα έχουμε:

Νοικοκυριά με 1-3 κεφ κερ ζώα ' 68 292 37,9 140 730 8,0 2,1» 4-9 » » » | 53 583 29 6̂ 310 254 17̂ 8 5̂ 8

Κ ι έτσι, τα τρία τέταρτα όλ ης της κτηνοτροφ ίας της Δανίας είνα ι συγκεντρω μένα στα χέρ ια 58.766 νοικοκυρέων, δηλαδή σε λ ιγότερο από το ένα τρίτο του σ υνολικού αριθμού των νοικοκυ- ρέων. Α υτό το ένα τρ ίτο των νοικοκυρέω ν πα ίρνει τη μερίδα του λ έοντος από τα κέρδη όλης τη ς «άνθησης» του κα πιταλ ι­σμού σ τη ν αγροτικ ή ο ικ ονομ ία της Δανίας. Εδώ όμως πρέπει απαρα ίτητα να έχουμε υπόψη ότι ένα τέτιο μεγάλο ποσ οστό ευ­κατάστατων αγροτώ ν κα ι πλούσιω ν κεφαλαιοκρατώ ν (32,5% δηλ. σ χεδόν το ένα τρ ίτο ) πετυχαίνεται χάρη σε μια τεχνητή μέθοδο υπολογισμού , που αφήνει έξω από το λογα ριασμ ό όλους τους νοικοκυρέους που δεν έχουν ζώα. Σ την πραγματικότητα το ποσ οστό αυτό ε ίνα ι πολύ π ιο χαμηλό. ’Ο πω ς είδαμε, η απογρα- φή του 1895 καθόρισε, ό τι ο αριθμός όλω ν των αγροτώ ν νοικό- κυρέων της Δ ανίας ήταν 265.982, ενώ η απογραφή των ζώων του 15 του Ιούλη 1898 υπολογίζει ότι ο συνολικός αριθμός των νο ικοκυρέω ν ε ίνα ι 278.673. Σε σ χέσ η μ’ αυτόν τον πραγματικό υ πολογισμό του συνολικού αριθμού των αγροτών νοικοκυρέων, ο ι 58.766 ευκατάστατοι κα ι πλ ούσιο ι νο ικοκυρέοι αποτελούν μόνο τα 21,1%, δηλ. μόνο το ένα πέμπτο. Αν ο ι «νοικοκυρέοι» που δεν έχουν γη αποτελούν τα 12,4% του σ υνολικού αριθμού των αγροτώ ν νοικοκυρέω ν τη ς Δανίας (το 1895 ήταν 32.946 από 265.982), τότε ο ι νο ικοκυρέοι χω ρ ίς ζώα* αποτελούν τα 35,1% του συνολικού αριθμού τω ν αγροτών νοικοκυρέων της Δανίας , δηλ.

• Πιο σωστά νοικοκυρέοι που δεν έχουν κερασφόρα ζώα, γιατί η δανέζικη στατιστική δε δίνει δυστυχώς τον αριθμό των νοικοκυρέων που δεν έχουν κανέ­νας είόους ζώα. Από τη στατιστική αυτή μαθαίνουμε μονάχα τον αριθμό των ιδιοκτητών κάθε ξεχωριστού είδους ζώου. Τα κερασφόρα ζώα, όμως, αποτελούν αναμφισβήτητα την κύρια βάση όλης της κτηνοτροφίας της Δανίας

10 και πάνω 58 766 32,5 1 293 813, 74,2 22,0

Σύνολο 180 641 100,0 1 744 797 100,0 9,7

159

πάνω από το ένα τρίτο (το 1898 ήταν 98.032 από 278.673). ΓΥ αυ­τό μπορούμε να κρίνουμε τι είδους είνα ι ο «σοσιαλισμός» των κυρίων Ν τάθιντ, που δεν πρόσεξαν ότι η κεφαλαιοκρατική άν­θησ η τη ς αγροτικ ής ο ικονομ ίας της Δανίας βασίζεται στη μαζι­κή προλεταριοποίηση του αγροτικού πληθυσμού, στη στέρηση της μάζας των «αγροτών νοικοκυρέων» από τα μέσα παραγω­γή?·

Α ς περάσουμε τώ ρα στα σ το ιχε ία που σ κιαγραφούν στο σύ­νολό τους και τη γεω ργική και όλη την κτηνοτροφ ική ο ικονο­μία τη ς Δανίας. Η απογραφή τη ς 15 του Ιούλη 1898 δίνει λε­πτομερή σ το ιχε ία γ ια τον αριθμό των ζώων των διαφόρων ομά­δων των αγροτώ ν νοικοκυρέω ν, που έχουν αυτή ή εκείνη την έκταση γης. Ο αριθμός αυτών των ομάδων στη δανέζικη σ τατι­σ τική ε ίνα ι πολύ μεγάλος (14 ομάδες: ακτήμονες, ως 7 32 του χάρτκ ορν, '/ 32 - ' / 16, - ' / 16 - '/8, '/ 8 - '/4, '/4 - 72, '/2 - 1, 1 - 2, 2 - 4, 4 - 8, 8-12, 12-20, 20-30, 30 και πάνω) εμείς όμως θα σ υνοψί­σουμε τα σ το ιχε ία σ ε έξι μεγάλες ομάδες, όπω ς κάναμε κα ι π ιο πάνω:

Η γεωργία και η κτηνοτροφία στη ¿ανία.

Λκτημοης 13 435 ι 4,8 — — 1970Με άγνωστη έκταση γης [ι 45 896 ι 16,5 ; ! ; 28 909Ως 2,5 Ιω ! 80 582 | 28,9 . 55 272 1 1,5 1 24 540

2,5 - 10 » 63 420 1 22,8 323 430 8.9 , 54 90045 51927 620 2 201

29,8

Σύνολο || 278 673 , 100,0 3 644 288 100,0 | 449 329 J 100,0 |

Παρατήρηση. Τα στοιχεία του 1898 παρουσιάζουν διαφορές σε σχέ- ριών σύμφωνα με την έκταση γης. Αυτό μπορεί να οφείλεται και στις μεθόδους συγκέντρωσης των στοιχείων. Σε γενικές όμως γραμμές η υπολογίζει, εκτός από τα 3.645.750 Ηβ κατανεμημένης γης, και άλλα στη έκταση γης» (1898) ανήκει στο μεγαλύτερό της μέρος στις κατώ- που έχουν.

Α πό τα σ το ιχε ία αυτά βλέπουμε πρ ιν απ’ όλα, πόσο μεγάλη είνα ι η συγκέντρω ση όλης της κτηνοτροφ ίας στη Δανία. Ο ι με­γά λ ο ι κεφαλαιοκράτες νο ικοκυρέοι, που έχουν πάνω από 40 Ιιβ γη ς αποτελούν συνολικά το ένα δέκατο του ολ ικού αριθμού των νοικοκυρέω ν (10,7%), συγκεντρώνουν όμως σ τα χέρ ια τους πά­νω από τα τρία πέμπτα όλ ης τη ς γη ς (62,6%) και σχεδόν τα μισά όλω ν των ζώων: τα 45,6% όλων των αλόγων, τα 48,4% του όλου

160

αριθμού των κερασφόρω ν ζώων, τα 32,7% όλω ν των προβάτω ν κα ι τα 44,6% όλω ν των γουρουνιών.

Α ν σ ’ αυτούς τους κεφαλαιοκράτες νοικοκυρέους προσθέ­σουμε τους ευκατάστατους αγρότες, δηλ. τους ιδ ιοκτήτες με 10 ως 40 εκτ. γη , θα έχουμε κάτι παραπάνω από το ένα τέταρτο του συνολικού αριθμού των νοικοκυρέω ν (27,0%) που συγκεντρώ­νουν τα εννιά δέκατα όλ ης τη ς γης, τα τρ ία τέταρτα του συνο­λικού αριθμού των αλόγω ν, τα τέσσερα πέμπτα του συνόλου των κερασφόρω ν ζώων, τα εφτά δέκατα του συνολικού αριθμού των γουρουνιώ ν κα ι σ χεδόν τα μ ισ ά πουλερικά. Η τεράσ τια μά­ζα των «αγροτώ ν νοικοκυρέων», σ χεδόν τα τρ ία τέταρτα (73%), που έχουν λ ιγότερο από 10 εκτάρια γη ο καθένας, αποτελούν γενικ ά τη ν προλεταριοποιημένη και μισ οπρολεταριοποιημένη μάζα κα ι πα ίζουν ασήμαντο ρόλο στο γενικό σ ύνολο της γεωρ­γ ικ ή ς κα ι κτηνοτροφ ικής ο ικονομ ίας όλ ης τη ς χώας.

Έ π ε ιτα όσ ον αφορά την κατανομή των διαφόρων ειδών ζώων, αξίζε ι ιδ ια ίτερα να προσ εχτεί απ’ αυτή τη ν άποψη η προ­βατοτροφ ία κα ι η χο ιροτροφ ία . Η πρώτη ανήκει στους κλά-

σύμψωνα με την αχογραφή της ¡5 του Ιούλη 1898

I I Σύνολο I ι 1 Πουλε- ^I Αγελάδες % ' κερασφό-1 % I Πρόβατα | % Γουρούνια % ά ι ^I ρων ζώων ¡ 1 , _ ________ |_____I 3 707 0,3 4 633 | 0,3 8 943 ; 0,8 8 865 1 0.8 220 147 2,5

28 072 2,6 42 150 2,4 1 42 987 4,0 42 699 3,7 780 585 8.966 171 6,2 88 720 1 5.1| 99 705 9,3 94 656 8,1 1 649 452 18,8

175 182 16,4 247 618,14,2 187 460 17,5 191 291 16,4 1 871 242 21,4303 244 28,5 ' 515 832 1 29,6 383 950 35.7 308 863 I 26.4 1 957 726 22.3361 669 33.9 639 563 1 36,6 , 310 686 28,9 409 294 35,0 1 998 595 22,8■ μ «η ι*> ι Ίβι ' ι ι fl in AH? 1 fl 112 825 9.6 289 155 3.3

1 067 265 100,0 , 1 744 797 100.0 1 074 413 ,100,0 1 168 493 100,0 8 766 902 100,0

ση με τα στοιχεία του 1895 στο ζήτημα της κατανομής των νοικοκυ- αλλαγές που σημειώθηκαν με τον καιρό και στις κάπως διαφορετικές σχέση ανάμεσα στις ομάδες παραμένει η ίδια. Η απογραφή του 1895 45.860 Ιμ μη κατανεμημένης γης. Η ομάδα των νοικοκυριών με «άγνω- τερες ομάδες, πράγμα που φαίνεται από το συνολικο αριθμό των ζώων

δους τη ς κτηνοτροφ ίας που βρ ίσκοντα ι σε κατάπτω ση, που ε ί­ναι ασ ύμφοροι σήμερα γ ια τ ις περ ισ σότερες ευρω παϊκές χώ ρες λόγω των συνθηκώ ν τη ς αγοράς και του συναγωνισμού των υπερπόντιω ν χωρών. Ο ι συνθήκες της διεθνούς αγοράς απαι­τούν την αντικατάσταση τη ς προβατοτροφίας, με άλλους κλά­δους κτηνοτροφ ίας. Α ντίθετα, η εκτροφή γουρουνιώ ν ανήκει στους εξα ιρετικά συμφερτικούς κα ι γρήγορα αναπτυσσόμενους

7 *11-0615 161

κλάδους της κτηνοτροφ ίας γ ια την παραγω γή κρέατος στην Ευρώπη. Η σ τατισ τική μας δείχνει ότι και στη Δανία η προβα­τοτροφ ία βρ ίσκεται σε κατάπτω ση, ενώ η εκτροφή γουρουνιών αυξάνει εξαιρετικά γρήγορα . Α πό το 1861 ως το 1898 ο αριθμός των προβάτω ν στη Δανία ελαττώθηκε από 1,7 εκατομμύρια κε­φ άλ ια σε 1,1 εκατομμύρια. Ο αριθμός των μεγάλων κερασφό­ρων ζώων αυξήθηκε από 1,1 εκατομμύρια σε 1,7 εκατομμύρια. Ο αρ ιθμ ός των γουρουνιώ ν αυξήθηκε από 0,3 εκατ. σε 1,2 εκατ., δηλαδή σ χεδόν τετραπλασιάστηκε.

Α ν σ υγκρίνουμε τώρα την κατανομή των προβάτω ν και των γουρουνιώ ν στα μικρά και στα μεγάλα νοικοκυριά , βλέπουμε ξεκάθαρα τη μεγαλύτερη αποστέωση των πρώτων, τη μ ικρότε­ρη ικ ανότητα προσ αρμογής τους σ τις απ α ιτήσ εις της αγοράς, τη βραδύτητα σ την αναδιοργάνω ση της οικονομ ίας τους ανά­λογα με τ ις νέες συνθήκες. Τ α μεγάλα κεφαλαιοκρατικά νο ικο ­κυριά (με 40-120 Ιιβ και πάνω από 120 Ιιβ) περ ιόρ ισ αν την ασύμφορη προβατοτροφία κατά τον π ιο σ ημαντικό βαθμό (28,9% και 3,8% γ ια τα πρόβατα, έναντι 33-37% και 8-12% για τα άλλα είδη ζώων). Τα μ ικρά νοικοκυριά προσαρμόστηκαν λι- γότερο προς αυτή την κατεύθυνση: δ ιατηρούν ακόμα τα πε­ρ ισ σότερα πρόβατα- λ .χ . τα νοικοκυριά με έκταση γης ως 2,5 Ιιβ έχουν τα 9,3% του συνολικού αριθμού των προβάτω ν, έναντι 6-5% από τα ά λλα είδη ζώων. Στα νοικοκυριά αυτά τα γουρού­ν ια ε ίνα ι μόνο 8,1%, δηλ. αντιπροσω πεύουν μικρότερο ποσοστό σε σ χέσ η με τα πρόβατα. Ενώ ο ι κεφαλαιοκράτες έχουν ποσ ο­σ τό γουρουνιώ ν 35% και 9,6% δηλ. μεγαλύτερο από τα πρόβατα. Η κεφαλαιοκρατική γεω ργία μπορεί πολύ καλύτερα να προ­σαρμόζεται σ τις απ α ιτήσ εις της διεθνούς αγοράς. Γ ια τον αγρότη όμως και σήμερα τα ιριάζει να πούμε τα λόγια του Μ αρξ: ο αγρότης γ ίνεται έμπορος και β ιομήχανος, χω ρ ίς τους όρους, με τους οποίους μπορεί να γ ίνει πραγματικός έμπορος και β ιομ ή χα νος52. Η αγορά απαιτεί από κάθε νοικοκύρη, ως απόλυτη ανάγκη, την υποταγή σ τις νέες συνθήκες και τη γρ ή ­γορη προσ αρμογή σ ’ αυτές. Χ ω ρίς κεφάλαια όμως είναι αδύνα­τη αυτή η γρήγορη προσαρμογή. Τ ο μικρό νο ικοκυριό είναι λο ιπόν σ τον κα πιταλ ισ μό αναπόφευκτα καταδικασμένο στη με­γαλύτερη αποστέω ση κα ι σ την καθυστέρηση, στη μικρότερη ικ ανότητα προσ αρμογής σ την αγορά.

Γ ια να παραστήσουμε π ιο συγκεκριμένα την αληθινή ο ικ ο ­νομική όψη τη ς φ τω χής μάζας και της μ ικ ρής εύπορης μειοψ η­φίας, θα αναφέρουμε σ το ιχε ία γ ια τη μέση έκταση γη ς και το μέσο αριθμό ζώων στα νο ικοκυριά των διαφόρων ομάδων. Ε ί­ναι φυσ ικό η ασ τική πολ ιτική οικονομ ία (και ο ι κύριοι ανα­

162

θεωρητές) να σκεπάζουν τ ις κεφαλαιοκρατικές αντιφάσεις. Η σ οσ ια λ ισ τική πολ ιτική ο ικονομ ία όμως πρέπει να εξηγεί τη διαφορά των τύπων στα νοικοκυριά και στο επίπεδο ζω ής των κεφαλαιοκρατώ ν νοικοκυρέων που ευημερούν και των μικρών νοικοκυρέω ν που δυστυχούν (Βλ. πίνακα στη σελ. 164. Σ ημ Μ ετ ).

Τα σ το ιχεία αυτά δείχνουν ολοφάνερα ότι και οι τρεις κατώ­τερες ομάδες, που αποτελούν το μισό του όλου αριθμού των νοικοκυριώ ν, είνα ι η φτωχολογιά. Σ ' αυτούς επικρατούν οι «νοι- κοκυρέοι» που δεν έχουν άλογο και αγελάδα. Μ όνο σ την ομά­δα που έχει γη ως 2,5 Ιιβ αναλογεί από ένα ολόκ/ηρο κερασφό­ρο ζώο, από ένα πρόβατο και από ένα γουρούνι κατά νοικοκυ­ριό. Ε ίναι ξεκάθαρο πως δεν μπορεί να γίνεται λόγος ότι είναι δυνατό να αποκομίζει κέρδος από την κτηνοτροφ ία παραγω γής γάλακτος και κρέατος αυτό το μισό του σ υνολικού αριθμού των νοικοκυριώ ν. ΓΓ αυτό η άνθηση τη ς α γροτικής οικονομ ίας της Δ ανίας σ ημαίνει γΓ αυτούς τους αγρότες εξάρτηση από τους μεγάλους νοικοκυρέους, την ανάγκη να ψάχνουν να βρουν «συ­μπληρω ματικούς πόρους», δηλ. έτσ ι ή αλλιώ ς να πουλούν την εργα τική τους δύναμη, σημαίνει αιώ νια φτώχεια και μ ισοκατα- στραμμένο νοικοκυριό.

Φυσικά, αυτό το συμπέρασμα είναι σωστό μονάχα γ ια όλη τη μάζα αυτών των φτωχώ ν νοικοκυρέων στο σύνολό τους. Εμείς δείξαμε κιόλας με βάση τα σ το ιχεία της γερμανικής, γαλλικ ής και ρω σ ικής αγροτικ ής σ τατισ τική ς ότι και ανάμεσα στα μικρά νο ικοκυριά , σύμφωνα με την έκταση γης που έχουν, υπάρχουν μεγάλοι κτηνοτρόφοι, καπνοπαραγω γοί κλπ. Η δ ιαφοροποίησ η ε ίναι βαθύτερη από ό,τι μπορούμε να φανταστούμε σύμφωνα με τα σ το ιχε ία τη ς δανέζικης σ τατισ τική ς. Αυτή όμως η διαφορο­πο ίησ η , ξεχω ρίζοντας σε κάθε ομάδα μια μηδαμινή μειοψ ηφία νο ικοκυριώ ν με ε ιδικές καλλιέργειες, εντείνει απλώς τη φτώχεια και τη ν αθλ ιότητα τη ς πλειονότητας των νοικοκυρέων σ τις φτω­χές ομάδες.

Π αρακάτω, από τα σ το ιχε ία που παραθέτουμε, είναι φανερό επ ίσ η ς ότι κα ι η ομάδα τω ν μικρών αγροτών, που έχουν από2 '/2 ως 10 εκτάρια, δεν μπορεί να θεωρείται κάπως εξασφαλισμέ­νη και από οικονομ ική άποψη σταθερά αποκαταστημένη. Υ πενθυμίζουμε ότι σ ’ αυτή την ομάδα υπάρχουν 63 χ ιλ ιάδες νο ικοκυριά , δηλαδή 22,8% του συνολικού αριθμού. Και σ ' αυτή τη ν ομάδα αναλογούν κατά μέσο όρο σε κάθε νο ικοκυριό 0,9 άλογα. Ο ι νο ικοκυρέοι χω ρ ίς άλογο κατά πάσαν πιθανότητα ζεύουν τ ις αγελάδες και χειροτερεύουν έτσι και τους όρους της γεω ργίας (λ ιγότερο βαθύ όργωμα) και τους όρους της κτηνο-

163

κατά

μέ

σο

όρο

σε κά

θε

νοικ

οκυρ

ιό «? >- ^ - - 1

I &

, ι , ' !

| ! · 1 I, 5 5 -·

} ' * I ί

£ ι

2 $ § |

2 ' ' §2 5 0

■8

164

Κατά

μέ

σο

όρο

τροφ ίας (αδυνάτισμα των κερασφόρων ζώων). Ο ι αγελάδες που αναλογούν σε κάθε νο ικοκυριό ε ίνα ι κατά μέσο όρο 2,7. Κ ι αν ακόμα περ ιορ ίσ ουν την κατανάλω ση προϊόντω ν γάλακτος και κρέατος γ ια τη ν ίδ ια τους την οικογένεια , - και ένας τέτιος πε­ρ ιορ ισ μός ε ίνα ι κιόλας άμεσο σ ημάδι της π ιο π ικρής φτώ χειας- κα ι τότε πά λι από ένα τέτιο αριθμό αγελάδων μπορούν να προσφερθούν γ ια πούληση μονάχα πολύ ασήμαντες ποσ ότητες προϊόντω ν. Κ ι έτσ ι ¿εν μ π ο ρά παρά να είναι πολύ ασήμαντη η σ υμμ ετοχή αυτών των νο ικοκυριώ ν, με 2,7 αγελάδες και 3,0 γουρούνια κατά μέσο όρο το καθένα, σ την «άνθηση» τη ς «εθνι­κής» πού λ ησ ης γάλακτος και κρέατος σ την Α γγλία . Η εμπο- ρευματική γεω ργία και κτηνοτροφ ία στα νοικοκυριά αυτών των διαστάσεω ν σ ημαίνει ενμέρει την πούληση των απαραίτητω ν μέσων γ ια τη ν οικογένεια , τη χειροτέρευση τη ς τροφής, το με­γάλωμα τη ς φ τώ χειας και ενμέρει την πούληση πολύ μικρών ποσ οτήτω ν, δηλ. κάτω από τις π ιο δυσμενείς συνθήκες, και την αδυναμία να διαθέτουν ένα χρηματικό ποσό γ ια την περίπτωση έκτακτων εξόδω ν, που θα παρουσιαστούν οπω σδήποτε. Α πό το άλ λο μέρος, η φυσική ο ικονομ ία του μ ικρού αγρότη, μέσα σ τις συνθήκες των σύγχρονω ν κεφαλαιοκρατικώ ν χωρών, μπορεί μονάχα να φυτοζωεί και να αφανίζετα ι με ένα βασανιστικό θά­νατο, με κανένα τρόπο όμως δεν μπορεί πια να προκόψει. Ό λ η η «ταχυδακτυλουργία» της ασ τικής και αναθεω ρητικής π ο λ ιτι­κής ο ικ ονομ ίας σ υνίσταται στο ότι δεν ερευνά ιδ ια ίτερα τις συνθήκες αυτού ίσ α-ίσ α του τύπου των μικρών νοικοκυριώ ν, που βρ ίσκ οντα ι π ιο χαμηλά από τον «μέσο» τύπο (ο «μέσος» δανός νο ικοκ ύρης έχει 1,6 άλογα και 3,8 αγελάδες) και που αποτελούν την τεράστια πλειονότητα του συνόλου των νοικοκυ­ριών. Κ αι ό χ ι μόνο δεν ερευνούν ιδ ια ίτερα αυτόν τον τύπο του νοικοκυριού , μα κα ι τον συγκαλύπτουν παραπέμποντας απο­κλεισ τικά στα σ το ιχε ία του «μέσου όρου» στη γενική αύξηση τη ς «παραγω γής» και τη ς «πούλησης», αποσιω πώντας ότι μπο­ρούν να πουλήσουν με κέρδος μονάχα τα εύπορα νοικοκυριά που αποτελούν ένα μικρό μέρος του συνόλου.

Μ ονάχα ο ι νο ικοκυρέοι με 10-40 Ιιβ βλέπουμε να έχουν τέτιο αριθμό ζώων, που τους δ ίνε ι τη δυνατότητα της «άνθησης». Τα νο ικοκ υριά όμως αυτά ε ίνα ι μονάχα 16% του σ υνολικού αρ ιθ­μού των νο ικοκυριώ ν. Κ αι ε ίνα ι ζήτημα αν τα νο ικοκυριά αυτά, που έχουν κατά μέσο όρο από 21,6 εκτάρια γη το καθένα, μπο­ρούν να τα βγάλουν πέρα, ολω σδιόλου χω ρίς μ ισθωτή εργασία . Μ ε τη μεγάλη εντατικότητα της γεω ργίας που επικρατεί στη Δανία, είνα ι ίσως αδύνατο να υπάρχουν επ ιχε ιρή σ ε ις αυτών των διαστάσεω ν που να μη χρησιμοποιούν τη δουλιά εργατών

165

γης ή μεροκαματιάρηδω ν Δυστυχώς και η σ τατισ τική της Δα­νίας. και η πλειονότητα αυτών που γράφουν για τη γεωργία της Δ ανίας στέκονται ολοκληρω τικά πάνω σ την αστική άποψη, χω ρίς να ερευνούν το ζήτημα της μισθωτής εργασίας, των δ ια­στάσεω ν των νο ικοκυριώ ν που απαιτούν τη χρησ ιμ οπο ίησ ή της κλπ. Α πό την απογραφή των επαγγελμάτων στη Δανία το 1901 ξέρουμε μονάχα ότι η ομάδα των «μεροκαματιάρηδων» κλπ. αριθμεί 60 χ ιλ ιάδες άντρες και 56 χ ιλ ιάδες γυναίκες, δηλ. 116 χ ιλ ιά δ ες από τους 972 χιλιάδες', που από τη θέση τους σ την παραγω γή καθορίζεται ότι ανήκουν στον αγροτικό πληθυσμό. Δεν έχουμε πληροφ ορίες αν αυτές ο ι δεκάδες χ ιλ ιάδες μισθωτοί εργάτες (χώ ρια από αυτούς εργάζονται ως μισθωτοί, με τη μορ­φή της «επικουρικής δουλιάς» και οι μικροί αγρότες) απ ασχολούντα ι αποκλειστικά από τις 30 χ ιλ ιάδες μεγάλους κε­φαλαιοκράτες νοικοκυρέους (27.620 με γη από 40 ως 120 Ηβ και 2.201 με γη πάνω από 120 Ιιβ). ή ενμέρει κι από την εύπορη αγροτιά , με 10 ως 40 εκτάρια κατά νοικοκυριό.

Γ ια τις δυο ανώτερες ομάδες, γ ια τις κορυφαίες «30 χιλ ιάδες» της δανέζικης α γροτικ ής ο ικονομ ίας, δε χρειάζεται να μ ιλή ­σουμε. Ο κεφαλαιοκρατικός χαρακτήρας της γεω ργίας και της κτηνοτροφ ίας τους σ κιαγραφήθηκε σ την αρχή παραστατικά με τους αριθμούς που παραθέσαμε.

Τ έλος, τα τελευταία σ το ιχεία με γενικό ενδιαφέρον, που τα έθιξε και ενμέρει τα επεξεργάστηκε η δανέζικη αγροτική σ τα­τισ τικ ή , αφορούν το ζήτημα, αν σ υντελείται αποσυγκεντρο- πο ίησ η ή συγκέντρωση της κτηνοτροφ ίας στο βαθμό που ανα­πτύσσεται αυτή η κύρια βάση της «άνθησης» - της «ιδεώδους αυτής χώρας». Η σ τατισ τική του 1898, που την αναφέραμε κιό- λας. δ ίνει εξαιρετικά ενδιαφέροντα σ το ιχεία σε σ ύγκριση με το 1893, και μάλιστα για ένα είδος ζώων, που είναι αλήθεια το κυ- ριότερο, και συγκεκριμένα για όλα τα κερασφόρα ζώα, μπορού­με επ ίσ ης να κάνουμε σ ύγκριση των σ το ιχείω ν του 1876 και του 1898.

Στη χρον ική περίοδο από το 1893 ως το 1898 από όλους τους κλάδους της κτηνοτροφ ίας προόδευε στη Δανία π ιο γρήγορα η χο ιροτροφ ία . Ο αριθμός των γουρουνιών στο διάστημα αυτό αυξήθηκε από 829 χ ιλ ιάδες σε 1.168 χ ιλ ιάδες, δηλ. κατά 40% τη στιγμή που ο αριθμός των αλόγων αυξήθηκε μόνο από 410 χιλ . σε 449 χ ιλ . και ο αριθμός των κερασφόρων ζώων αυξήθηκε από 1.696 χιλ ιάδες, σε 1.744 χιλ ιάδες, ενώ ο αριθμός των προ­βάτων μειώθηκε. Π οιος όμως επω φελήθηκε κυρίως απ’ αυτή την κολοσ σια ία πρόοδο των δανών νοικοκυρέων που είναι συ­νενωμένοι σε αναρίθμητους συνεταιρισμούς; Ο ι συντάκτες της

166

σ τα τισ τική ς του 1898 απαντούν σ ’ αυτό το ερώτημα, συγκρίνο- ντας τα σ το ιχε ία του 1893 και του 1.898. Ό λ ο ι οι ιδ ιοκτήτες γουρουνιώ ν χω ρίζοντα ι σε τέσσερες ομάδες: μεγάλοι ιδ ιοκτή­τες με 50 και πάνω γουρούνια, μέσοι-μεγάλοι με 15-49, μέσοι- μ ικροί με 4-14 γουρούνια και μ ικροί με 1-3 γουρούνια. ΓΥ αυ­τές τ ις τέσσ ερ ις ομάδες ο ι σ υντάκτες της σ τατισ τική ς δίνουν τα παρακάτω σ το ιχεία :

189)

Αριθμός

Νοικο- Γουρου- Νοικο- Γουρου-κυριών νιών κυριών νιών ^ ών

κεφάλια 844 79 230 1 487 135 999 76,2 71.7 9,6 11,6» 15-49 V 20 602 350 277 30 852 554 979 48,2 ! 58,4 42.3 47,5

4-14 .. 38 357 211868 50 668 282 642 32.1 ‘ 33,4 25,5 24,2» 1-3 » 108 820 187 756 108 544 194 873 0.3 3.8 22,61 16.7

Γίνο/ο 168 623 829 131 191 551 1 168 493 13,6 40,91 100,0 100,0

Αυτά τα σ το ιχε ία μας δείχνουν ξεκάθαρα, ότι συντελείται μια γρ ή γο ρη σογκέντροχτη τη ς κτηνοτροφ ίας. Ό σ ο πιο μεγάλα ήταν τα νο ικοκυριά τόσ ο περ ισ σότερο βγήκαν κερδισμένα από την «πρόοδο» τη ς κτηνοτροφ ίας. Τα μεγάλα νο ικοκυριά αύξη­σαν τον αριθμό των ζώων κατά 71,7%, τα μεσαία-μεγάλα κατά 58,4%, τα μεσαία-μικρά κατά 33,4%, ενώ τα μ ικρά μόνο κατά 3,8%. Η αύξηση του πλούτου συντελείται κυρίως στη μικρή μειοψ ηφ ία των «κορυφών». Ό λ η η προσαύξηση του αριθμού των γουρουνιώ ν γ ια την πενταετία είναι 339 χ ιλ ιάδες, από τ ις οποίες 261· χ ιλ ., δηλ. πάνω από τα τρία τέταρτα αναλογούν στα μεγάλα και μεσαία-μεγάλα νοικοκυριά , που ο αριθμός τους ε ί­να ι συνολικά 32 χ ιλ . (σε σύνολο 266-277 χ ιλ . νοικοκυριώ ν!). Η μ ικρή παραγω γή σ την κτηνοτροφ ία του δοσμένου αυτού είδους εκτοπίζεται από τη μεγάλη: στο διάστημα της πενταετίας αυξή­θηκε το ποσ οστό των μεγάλων νοικοκυριώ ν (από 9,6 σε 11,6%) και των μεσαίων-μεγάλω ν (από 42,3 σε 47,5%), ενώ μειώθηκε το ποσ οστό των μεσαίων-μικρών (από 25,5 σε 24,2%) και ακόμα περ ισ σότερο των μικρών (από 22,6 σε 16,7%).

Αν αντί τη ς γενικ ή ς σ τατισ τική ς γ ια την έκταση των νο ικο ­κυριών, μπορούσαμε να έχουμε μια σ τατισ τική τη ς α γροτικής ο ικ ονομ ίας που να εκφράζει με την ίδ ια ακρίβεια τ ις δ ιαστά­σεις τη ς ίδ ιας τη ς παραγω γής, όπως ακριβώ ς ο αριθμός των

167

ζώων εκφράζει* τις διαστά σεις του κτηνοτροφ ικού νοικοκυ­ριού, δεν υπάρχει αμφ ιβολία , ότι κι εδώ Οα βλέπαμε το προτσές τη ς συγκέντρω σης, που την αρνούνται ο ι ασ το ί καΟηγητάδες και ο ι οπορτουνιστές.

Α κόμα πιο ενδ ιαφέροντα είνα ι τα αντίσ το ιχα σ το ιχεία τα σ χετικά με τον σ υνολικό αριθμό των κερασφόρων ζώων, γ ιατί τη σ ύγκρισ η του 1893 και του 1898, που έκαναν οι συντάκτες τη ς σ τα τισ τική ς του 1898, μπορούμε να τη συμπληρώ σουμε με τη σ ύγκρισ η των σ το ιχείω ν της απογραφής τη ς 17 του Ιούλη 1876. («D anm arks Statistik. S tatistik Tabelvaerk» 4-de R aekke, litra C. N r. I. K reaturholdet d. 17 juli 1876. K obenhavn. 1878**). Να τα α ντίσ το ιχα σ το ιχεία γ ια τα τρία αυτά χρόνια: (Βλ. π ίνακα στη σελ. 169. Σημ. Μ ετ ).

Τα σ το ιχε ία αυτά που αφορούν μια π ιο εκτεταμένη χρονική περ ίοδο και το π ιο σ ημαντικό ε ίδος ζώου, μας δείχνουν το ίδ ιο εξόφθαλμα, όπως και τα σ το ιχε ία που αναφέραμε π ιο πάνω, το προτσές τη ς κεφαλαιοκρατικής συγκέντρω σης. Η ανάπτυξη της κτηνοτροφ ικής ο ικονομ ίας της Δανίας, η ανάπτυξη της κτηνο­τροφ ίας, ε ίνα ι πρόοδος σχεδόν αποκ/χιστικά του μεγάλου κεφα­λ α ιοκρατικού νοικοκυριού. Η όλη προσαύξηση του αριθμού των ζώων από το 1876 ως το 1898 είναι 424 χ ιλ ιάδες κεφάλια. Α π’ αυτή την προσαύξηση 76 χιλ . αναλογούν στα νοικοκυριά με 50 κεφάλια και πάνω και 303 χιλ . στα νο ικοκυριά με 15-49 κεφάλια, δηλαδή σ υνολικά σ ’ αυτή την κορυφή των 38 χ ιλ ιά ­δων νοικοκυριώ ν αναλογεί προσαύξηση από 379 χ ιλ ιάδες, σχε­δόν τα *7ιο της όλι\ς προσαύξησης. Δεν μπορούμε να φανταστούμε π ιο ανάγλυφη εικόνα της κεφαλαιοκρατικής συγκέντρωσης.

Ο σ υνολικός αριθμός των νοικοκυριώ ν που ε ίχαν κερασφόρα ζώα αυξήθηκε από το 1876 ως το 1898 κατά 12.645 νοικοκυριά (από 167.996 σε 180.641), δηλ. κατά 7,5%. Ό λ ο ς όμως ο πληθυ­σμός τη ς Δ ανίας αυξήθηκε από το 1880 ως το 1901 (δηλ. γ ια μια κάπως μ ικρότερη μάλιστα χρονική περίοδο) από 1.969.039 σε 2.449.540 άτομα*** δηλαδή κατά 24,4%. Ε ίναι ξεκάθαρο ό τι ο σ χετ ικ ό ς αριθμός των «ευκατάστατων», δηλ. αυτών που κατέ­χουν ζώα, περιορίστηκε. Έ ν α μικρότερο ποσ οστό του πληθυ­σμού ανήκει στους ιδ ιοκτήτες. Ο αριθμός των π ιο μικρών ιδιο-

* Δείξαμε πιο πάνω, με θάση τα στοιχεία του Ντρέξλερ, ότι στα μεγάλα νοι­κοκυριά τα ζώα είναι πιο μεγάλα. Επομένως κι εδώ η γενική στατιστική παρου­σιάζει πιο μικρή τη συγκέντρωση

** «Στατιστική της Δανίας. Στατιστικοί πίνακες», 4η σειρά, γράμμα C, αριθ 1 Η κτηνοτροφία στις 17 Ιούλη 1876. Κοπεγχάγη, 1878. Η Σόνχ· · · Το ποσοστό του αστικού πληθυσμού ήταν 28% το 1880 και 38% το 1901

168

1679

96

1 32

0529

' 179

80

0 1

6961

90

180

641

1 744

79

7 7,0

28

,4 ¡

0,5'

2,9

10

0,0

100,0

10

0,0

κτητώ ν (1-3 κεφάλια) μειώνεται διαρκώς απόλυτα. Ο αριθμός των μεσαίων-μικρών (4-14 κεφάλια) αυξάνει πάρα πολύ σιγανά (+12,5% από το 1876 ως το 1893, + 2 ,5°0 από το 1893 ως το 1898) και μένει π ίσω από την αύξηση του πληθυσμού. Π ραγμα­τική και γρήγορη αύξηση παρατηρείτα ι μονάχα στη μεγάλη κεφαλαιοκρατική κτηνοτροφ ία όπου από το 1876 ως το 1893 τα μεσαία-μεγάλα νοικοκυριά αυξάνουν πιο γρήγορα από τα μεγά­λα, ενώ από το 1893 ως το 1898 πιο γρήγορα απ ' όλα αυξάνουν τα π ιο μεγάλα νοικοκυριά.

Αν πάρουμε, σύμφωνα με τα σ το ιχεία του 1876 και 1898. την κατηγορία των π ιο μεγάλων νοικοκυριώ ν που έχουν από 200 και πάνω κεφάλια κερασφόρα ζώα το καθένα, θα δούμε ότι το 1876 τα νοικοκυριά αυτά ήταν 79 (δηλ. 0,05% του 'όλου αριθμού των ιδ ιοκτητώ ν ζώων) με 18.970 κερασφόρα ζώα συνολικά (δηλ. 1,4% του σ υνολικού αριθμού των κερασφόρων ζώων), ενώ το 1898 ήταν πάνω από διπλάσια , δηλ. 195 (0,1% του συνόλου) με 52.385 κερασφόρα ζώα (3,0% του σ υνολικού αριθμού). Οι πιο μεγάλοι νο ικοκυρέοι υπερδιπλασιάστηκαν σε αριθμό και σ χεδόν τρ ιπ λα σίασ αν την παραγω γή τους.

Από το 1876 ως το 1898 συνεχίζεται αδιάκοπα η εκτόπ ιση της μ ικρής παραγω γής από τη μεγάλη. Το ποσοστό των μικρών νοικοκυριώ ν στο γενικό σύνολο μικραίνει αδιάκοπα: από11,0% το 1876 σε 8,4% το 1893 και σε 8,1% το 1898. Το ποσ ο­στό των μεσαίων νο ικοκυριώ ν μικραίνει επ ίσ ης αδιάκοπα, αν και κάπως π ιο αργά (38,2% - 31,8% - 31,7%). Το μεσαίο-μεγάλο νο ικοκ υριό αύξησε το ποσ οστό του από το 1876 ως το 1893 από 39,0% σε 46,8% και από το 1893 ως το 1898 έμεινε στο ίδ ιο επ ί­πεδο. Κ αι μονάχα το πολύ μεγάλο νοικοκυριό αναπτυσσόταν αδιάκοπα, εκτοπ ίζοντας όλες τις άλλες κατηγορίες (11,8% - 1 3 ,0 % - 13,4%).

Ό σ ο πιο ευνοϊκά διαμορφώνονται οι συνθήκες για την κτη- νοτροφ ική ο ικονομ ία τόσο πιο γρήγορη είνα ι η ανάπτυξη της εμπορευματικής κτηνοτροφ ίας και η πρόοδός της, τόσο πιο ε­ντατικό ε ίνα ι επ ίσ ης το προτσές της κεφαλαιοκρατικής συγκέ­ντρω σης. Λ .χ. σ την περιφέρεια της Κ οπεγχάγης, ποο το 1880 ε ίχ ε 234 χ ιλ . κατοίκους και 378 χ ιλ . το 1901, ήταν, φυσικά πιο εξασφαλισμένη η πούληση για τα γαλακτοκομικά προϊόντα και για τα προϊόντα κρέατος. Ο ι αγρότες νοικοκυρέοι αυτής της περ ιφέρειας, και το 1876 και το 1898, ήταν πλουσιότεροι σε με­γάλα κερασφόρα ζώα από τους υπόλοιπους αγρότες νοικοκυ- ρέους της Δανίας και ε ίχαν στη διάθεσή τους κατά μέσο όρο από 8,5 και από 11,6 κεφάλια ο καθένας, ενώ ο μέσος όρος για όλη τη χώ ρα ήταν 7,9 και 9,7. Κ αι σ ’ αυτή την περιφέρεια, με

170

τους π ιο ευνοϊκούς όρους γ ια τη ν ανάπτυξη τη ς κτηνοτροφ ίας, βλέπουμε το π ιο ισ χυρό προτσές συγκέντρωσης.

Ν α τα σ το ιχε ία γ ια το 1876 και το 1898 γΓ αυτή τη ν περιφέ­ρεια όσ ον αφορά τις ομάδες που αναφέραμε π ιο πάνω:

| ί 1876 1898

[ Α ρ ιθ μ ός | Α ρ ιθ μ ός

| Νοικο- ' Κερασφό- | Νοικο- | Κερασφό- || κυριών ρων ζώων | κυριών | ρων ζώων

Με 50 και πάνω κεφ ,ι 44 4 488 86 9 059» 15-49 » 1 045 22 119 1 545 35 579» 4-14 » Ι| 2 011 16 896 I 1 900 14 559» 1 - 3 » | 2 514 : 4468 ¡ 1 890 3 767

Σύνολο '' 5 614 ' 47 971 5 421 [ 62 964

Στο διάστη μα των 22 χρόνω ν μ ίκραινε εδώ ακόμα και ο από­λυτος αρ ιθμ ός των ιδιοκτητών! Ο πλούτος σ ε ζώα συγκεντρώ ­θηκε σε λ ιγότερους νοικοκυρέους. Ενώ ο ι μ ικροί και μεσαίοι νο ικοκ υρέοι βρέθηκαν ύστερα από 22 χρόν ια να είνα ι λιγότεροι κα ι να έχουν μικρότερο αριθμό ζώων. Ο ι μεσαίοι-μεγάλοι αύξη­σ αν τη ν ιδ ιοκτη σ ία τους κατά 50% (από 22 χ ιλ . σε 35 χ ιλ .) Ο ι μ εγάλοι τη ν υπερδιπλασίασαν. Ο ι πολύ μεγάλοι νο ικοκυρέοι με 200 και πάνω κερασφόρα ζώα ο καθένας ήταν το 1876 μονάχα δυο με 437 μεγάλα κερασφόρα ζώα, ενώ το 1898 ήταν 10 με 2.896 κερασφόρα ζώα.

Ο ι προσ πάθειες των διάφορων Π ούντορ, Ν τάθιντ κλπ., που, είτε το θέλουν ε ίτε δεν το θέλουν, είνα ι υπηρέτες του κεφαλαί­ου, προσ πάθειες που αποσκοπούν στη βελτίω ση των όρω ν πού- λ η σ η ς, σ τη ν ανάπτυξη τη ς οργάνω σης των νοικοκυρέω ν σε ενώ σεις και σ τη ν τεχν ική πρόοδο της κτηνοτροφ ίας και της γεω ργίας, μπορούν να έχουν μόνο ένα νόημα: να επιταχύνουν σ ’ όλη τη χώ ρα και σ ’ όλους τους κλάδους της αγροτικ ής ο ικ ο­νομ ίας τη δημ ιουργία τη ς ίδ ιας τάξη ς πραγμάτων, που υπάρχει σ τη ν περ ιφέρεια Κ οπεγχάγης, δηλ. την εξαιρετικά γρήγορη συγκέντρω ση τη ς παραγω γής σ τα χέρ ια των κεφαλαιοκρατών και τη ν απαλλοτρ ίω ση την προλεταρ ιοπ ο ίηση του πληθυσμού, τη μείωση του ποσ οστού των ιδ ιοκτητώ ν στο σύνολο του π λ η ­θυσμού, τη ν αύξηση του ποσ οστού εκείνω ν που ο κα πιταλ ι­σμός τους δ ιώ χνει από το χω ρ ιό σ τη ν πόλη κλπ.

Συμπέρασμα: Η «ιδεώ δης χώρα» από την άποψη των αντιπά­

171

λων του μαρξισμού σ το αγροτικό ζήτημα, μας δείχνει (παρά το χαμ ηλ ό ακόμα επίπεδο και τ ις ατέλειες που παρουσιάζει η κο ι­ν ω ν ικ ο ο ικ ο νο μ ικ ή σ τατισ τική ) με την π ιο πλ ή ρη σαφήνεια την κεφαλαιοκρατική αγροτική διάρθρωση, τ ις έντονα έκδηλες κεφαλαιοκρατικές αντιθέσ εις στη γεω ργία και κτηνοτροφ ία , την αυξανόμενη συγκέντρω ση τη ς α γροτικ ής παραγω γής, την εκτόπ ιση της μ ικ ρής παραγω γής από τη μεγάλη, την προλετα­ρ ιοπ ο ίη σ η και τη φτώ χεια της τεράστιας πλειοψ ηφ ίας του αγροτικού πληθυσμού.

Τα κεφάλαια Ι-ΙΧ γράφτηκαντον Ιούνη-Σεπτέμβρη του 1901 Β I Αένιν, Άπαντα 5η έκδοση

Τα κεφάλαια XX II τόμ 5ος. οελ 95-268το φθινόπωρο του 1907

ΣΗ Μ ΕΙΩΣΕ ΙΣ

1 Το έργο «Το αγροτικό ζήτημα και οι "κριτικοί του Μαρζ"». είναι αφιερω­μένο στην υπεράσπιση της μαρξιστικής θεωρίας του αγροτικού ζητήματος και στην επεξεργασία των ζητημάτων του προγράμματος και της τακτικής του ερ­γατικού κόμματος απέναντι στην αγροτιά. -5

Οι θέσεις που αναπτύσσει ο Λένιν σ’ αυτό το έργο, αποτελούν παραπέρα επε­ξεργασία των ιδεών του έργου του «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία» και χρησιμοποιήθηκαν από τον ίδιο σαν βάση του αγροτικού προγράμματος του ΣΔΕΚΡ. -5

2. «Ροϋσκογε Μπογκάτστβο» («Ρωσικός Πλούτος») - μηνιάτικο περιοδικό έβγαινε στην Πετρούπολη από το 1876 ως το 1918 -5

3 «Σ' ένα τιμητικό ιώστο» - φιλολογική συλλογή που εκδόθηκε από τους ναρόντνικους προς τιμή των σαραντάχρονων 0860-1900) της φιλολογικής και κοινωνικής δράσης ενός από τους θεωρητικούς του ναροντνικιστικού κινήμα­τος του Νικολάι Κωνσταντίνοβιτς Μιχαηλόβσκι -5

4. «Νατοάλο» («Αρχή») - μηνιάτικο επιστημονικό και φιλολογικό-πολιτι- στικό περιοδικό, όργανο των «νόμιμων μαρξιστών» Έβγαινε στην Πετρούπο­λη στο πρώτο εξάμηνο του 1899 -

5 «Ζιζνμ («Ζωή») - λογοτεχνικό, επιστημονικό και πολιτικό περιοδικό. Έβγαινε στην Πετρούπολη από το 1897 ως το 1901 -6

6. Ντεσιατ'ινα - ρωσική μονάδα έκτασης γης, που ισοδυναμεί με το 1,09 του εκταρίου. -7

7. Πήχυς - ρωσικό μέτρο μήκους, που ισοδυναμεί με το 0,71 του μέτρου Πούτι - ρωσικό μέτρο βάρους, που ισοδυναμεί με 16,38 χιλιόγραμμα -9

8. Μαλθουσιανισμός - αντιδραστική θεωρία, σύμφωνα με την οποία η κατά­σταση των εργαζομένων δεν καθορίζεται από το επίπεδο ανάπτυξης των παρα­γωγικών δυνάμεων και από τις κοινωνικές συνθήκες του καπιταλισμού, αλλά από τους «αιώνιους» νόμους της φύσης που προσδιορίζουν την καθυστέρηση της αύξησης των μέσων ύπαρξης από την αύξηση του πληθυσμού Πήρε αυτή την ονομασία από το όνομα του άγγλου αστού οικονομολόγου Τ.Ρ Μάλθους (1766-1834), που θεωρούσε, ότι η αντιστοιχία ανάμεσα στον αριθμό των ανθρώ­πων και στην ποσότητα των μέσων ύπαρξης μπορεί να ρυθμιστεί με τις επιδη­μίες, την πείνα, τους πολέμους, την αβάστακτη δουλιό. Ο Μάλθους ισχυριζό­ταν ότι η ανεργία και η εξαθλίωση των εργαζομένων στον καπιταλισμό είναι αποτέλεσμα του «απόλυτου πλεονάσματος ανθρώπων» -11

9. «Το Κεφάλαιο» - Το κύριο έργο του Κ. Μαρξ. στο οποίο διατυπώθηκε η καταγωγή, η ανάπτυξη και το αναπόφευκτο της καταστροφής των καπιταλιστι­κών παραγωγικών σχέσεων. Στο «Κεφάλαιο» αποδείχνεται το αναπόφευκτο της αλλαγής του καπιταλισμού από τον κομμουνιστικό κοινωνικό-οικονομικό σχη­ματισμό. -14

173

10 Βλ. Κ Μαρξ «Το Κεφαλαίο», τομ III Ο Λενιν στις παραπομπές του στον III τόμο του «Κεφαλαίου» του Μαρξ χρησιμοποιούσε τη γερμανική έκδο­ση του 1894 και όλα τα αποσπάσματα τα έδινε σε δική του μετάφραση -15

11 Βλ Κ Μαρξ «Το Κεφάλαιο», τομ III -1612 Βλ. Κ.Μαρξ «Το Κεφάλαιο», τομ III -1713 Κοινότητα (αγροτική) - μορφή κοινής αγροτικής γαιοκτησίας, που υπήρ­

χε στη Ρωσία και χαρακτηριζόταν από το ότι η αμειψισπορά ήταν υποχρεωτική και τα όαση και οι βοσκότοποι έμεναν αόιαίρετα Τα κυριότερα γνωρίσματα της ρωσικής αγροτικής κοινότητας ήταν η αλληλέγγυα ευθύνη, ο συστηματικός αναδασμός της γης. και η έλλειψη του δικαιώματος εγκατάλειψης της γης, η απαγόρευση της αγοραπωλησίας της κοινοτικής γης, η υποχρεωτική συλλογι­κή ευθύνη των αγροτών κάθε αγροτικής κοινότητας -19

14 Ιδιοκτησία των κλαν - γαιοκτησία του γένους -2015. Υποθήκη (ενυπόθηκη πίστωση) - δάνειο που έδινε η τράπεζα με ενέχυρο

ακίνητη περιουσία (γη, δάση. οικοδομές) -2116 Με τη μεταρρύθμιση του 1861 στη Ρωσία καταργήΟηκε το δίκαιο της

δουλοπαροικίας -2117 Ραζνοτσίντσι («άνθρωποι διαφορετικού αξιώματος και βαθμού») - μορφω­

μένοι άνθρωποι μη ευγενικής καταγωγής προερχόμενοι από διαφορετικά κοι­νωνικά στρώματα των εμπόρων, μικροαστών, αγροτών. -21

18. Βλ. Κ Μαρξ «Το Κεφάλαιο», τομ III -2219 Βλ. Κ.Μαρξ. «Θεωρίες για την υπεραξία (IV τομ του «Κεφαλαίου»)»

μέρος II -25.20 «Sozialistische Monatshefte» («Μηνιάτικη Σοσιαλιστική Επιθεώρηση») -

περιοδικό, κύριο όργανο των γερμανών οπορτουνιστών και ένα από τα όργανα του διεθνούς αναθεωρητισμού Έβγαινε στο Βερολίνο από το 1897 ως το 1933 -33

21. Η έκφραση «βρίσκεται στη θέση του γάιδαρου του Μπουριντάν» χρησιμο­ποιείται για το χαρακτηρισμό της άκρας αναποφασιστικότητας, της ταλάντευ- σης στην εκλογή ανάμεσα σε δύο ίσης αξίας αντικείμενα, αποφάσεις κλπ. Η έκ­φραση αυτή αποδίδεται στον γάλλο σχολαστικό φιλόσοφο του 14ου αιώνα Ιωάννη Μπουριντάν, που αρνιόταν την ύπαρξη ελευθερίας της βούλησης. Για απόδειξη παρέθεσε για παράδειγμα ένα γάιδαρο που βρισκόμενος ανάμεσα σε δύο εντελώς όμοιες στίβες χόρτου ή κουβάδες με νερό, θα ψοφούσε από την πείνα και τη δίψα, γιατί έχοντας πλήρη ελευθερία εκλογής δε θα μπορούσε να δείξει προτίμηση στο ένα από τα δυο αυτά πράγματα -39

22. *Die Neue Zeit» («Νέοι Καιροί») - θεωρητικό περιοδικό της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας έβγαινε στη Στουτγάρδη από το 1883 ως το 1923. Στα 1885-1895 στο περιοδικό δημοσιεύτηκαν μια σειρά άρθρα του Κ.Μαρξ και του Φ Ένγκελς. -40

23. Κυβερνείο - κύρια διοικητικό - εδαφική μονάδα στη Ρωσία πριν το 1929, χωριζόταν σε επαρχίες -41

24. Τίτλοι υποθήκης - ένα ξεχωριστό είδος τίτλων αξίας, που εκδίδονται στις καπιταλιστικές χώρες από τις τράπεζες υποθηκών με ενέχυρο γη είτε άλλη ακί­νητη περιουσία -48

25. Ο έκτακτός νόμος ενάντια στους σοσιαλιστές ψηφίστηκε στη Γερμανία το 1887 από την κυβέρνηση του Βίσμαρκ. Με το νόμο αυτό απαγορεύονταν όλες οι σοσιαλδημοκρατικές και οι μαζικές εργατικές οργανώσεις, ο εργατικός τύ­πος Πολλοί σοσιαλδημοκράτες διώκονταν. Το 1890 κάτω από την πίεση του μαζικού εργατικού κινήματος ο νόμος αυτός καταργήθηκε. -49

26. «Uorwärts· («Εμπρός») - καθημερινή εφημερίδα, κεντρικό όργανο του Γερμανικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος έβγαινε από το 1891 ως το 1933. -50

27 Στο μυθιστόρημα «Καπνός» ο ρώσος συγγραφέας Ιθάν Σεργκέγιεβιτς

174

Τουργκένιεφ στο πρόσωπο του Βοροσίλοφ απεικονίζει τον τύπο του ψευδοεπι- στήμονα, του σχολαστικού, του ανίκανου για αυτοτελή σκέψη -51

28. Πρόκειται για το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» - το πρώτο προγραμματικό ντοκουμέντο του επιστημονικού κομμουνισμού (1848). στο οποίο συνοπτικά εκθέτονται οι κυριότερες ιδέες του μαρξισμού' γράφτηκε από τον Κ Μαρξ και τον Φ Ένγκελς με εντολή της Ένωσης Κομμουνιστών και αποτελούσε το πρόγραμμά της

Ένωση Κομμουνιστών (1847-1852) - η πρώτη στην ιστορία διεθνής κομμουνι­στική οργάνωση, που ιδρύθηκε από τον Κ Μαρξ και τον Φ Ένγκελς στο Λον-

29. Βλ Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμμα­τος» τμήμα «Αστοί και προλετάριοι» -54

30 Βίρστια - ρωσικό μέτρο μήκους, που ισοδυναμεί με 1,06 χιλιόμετρα-5431 Βλ Φ. Ένγκελς «Για το στεγαστικό ζήτημα», τμήμα III -5532 Προυντονισμός - αντεπιστημονικό, εχθρικό προς το μαρξισμό ρεύμα του

μικροαστικού σοσιαλισμού, που πήρε το όνομά του από τον ιδεολόγο του γαλ­λικού αναρχισμού Π Ζ Προυντόν (1809-1865)

Ο Προυντόν έκανε συντριπτική κριτική του καπιταλισμού, όμως τη διέξοδο την έβλεπε όχι στην κατάργηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που αναπόφευκτα γεννά τη φτώχεια, την ανισότητα, την εκμετάλλευση των εργαζο­μένων, αλλά στη «διόρθωση» του καπιταλισμού, στην εξάλειψη των ελαττωμά­των και κάθε λογής καταχρήσεών του με τις μεταρρυθμίσεις Σύμφωνα με την ιδέα του Προυντόν η εμπορευματική παραγωγή πρέπει να διατηρηθεί και η κοινωνία πρέπει να αποτελείται από μικρούς εμποροπαραγωγούς, που ανταλ­λάσσουν τα προϊόντα τους μέσω της λεγάμενης «Τράπεζας ανταλλαγών» Κρι­τική του προυντονισμού βλϊπε στο βιβλίο του Κ Μαρξ. «Η αθλιότητα της φι­λοσοφίας» ( 1847). -58

33 »Der Uolksstaat· («Το Λαϊκό Κράτος») - εφημερίδα, κεντρικό όργανο της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας έβγαινε στη Λειψία στα 1869-1876 Στην εφημερίδα συνεργάζονταν ο Κ Μαρξ και ο Φ Ένγκελς -59

34. Βλ Φ Ένγκελς «Για το στεγαστικό ζήτημα» -5935 Βλ. Φ. Ένγκελς. Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου «Για το

στεγαστικό ζήτημα». -6036 Ναρόντνικοι. ναροντνικισμός - μικροαστικό ρεύμα στο ρωσικό επαναστα­

τικό κίνημα, που εμφανίστηκε στη δεκαετία ’60-'70 του 19ου αιώνα Τα διακρι­τικά γνωρίσματα του ναροντνικισμού είναι το κήρυγμα του ουτοπικού σοσιαλι­σμού, που βασίζεται στην αναδιοργάνωση των αγροτικών σχέσεων, την άρνη­ση της κτητορικής, ταξικής διαφοροποίησης της αγροτιάς, η επιδίωξη να απο­δείξει, ότι το μικρό αγροτικό νοικοκυριό είναι το αντίθετο του καπιταλιστικού -65

37 Σύμφωνα με τη βιβλική μυθολογία η Ρουθ, όταν έμεινε χωρίς μέσα ύπαρ­ξης, μάζευε στάχυα από ξένο χωράφι

Η έκφραση «μάζεμα σταχυών από τη Ρουθ» χρησιμοποιείται ι,ύώ με την έν­νοια της ελαφριάς και ξέγνοιαστης δουλιάς -70

38. Λίπανση του εδάφους με μάργα - ένας από τους τρόπους καλυτέρευσης της ποιότητος του εδάφους με την εισαγωγή σ’ αυτό μάργας (ανθρακοφόρου χώμα­τος, αποτελουμένου από μίγμα ασβεστίου, αργίλου και άμμου) -73

39. Όπως φαίνεται, εδώ πρόκειται για κυλινδρικές σβάρνες- ο όρος αυτός εί­ναι ομόφωνα δεκτός στην ταξινόμηση των σβάρνων. Στις περικοπές που παρα­θέτει ο Λένιν από το έργο του Κ Κλάβκι, παντού αναφέρεται ο όρος «Pingel­walze» - «κυλινδρική σβάρνα» -74

40 Με την ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία, χοΰτορ ονόμαζαν το απο­μονωμένο αγρόκτημα στον κλήρο ατομικού κτήματος. Εισαγόταν επίμονα από

175

την κυβέρνηση σαν ένα από τα μέσα καταστροφής της κοινότητας (βλ ση­μείωση αρ. 13) -76.

41 μ Τυργκόβο-Πμομία/χννα·, ια Ικα^έχα» («Εμπορο-βιομηχανική Εφημερί­δα») - έβγαινε στην Πετρούπολη από το 1893 ως το 1918 -76

42 Επιπόλαια - στο πρωτότυπο κείμενο ο Β I Λένιν χρησιμοποιεί το επίρρη­μα. «σουζνταλιάτικα». που σχετίζεται με την κατασκευή, μέχρι την Οχτωβρια- νή σοσιαλιστική επανάσταση στην πόλη Ιούζνταλ των άτεχνα ζωγραφισμένων εικόνων -80

43 «Έηυση Κοιηονικής /Ιο/ηίλή;» («Uerein für Sozialpolitik») - ένωση γερ- μανών αστών οικονομολόγων, που ιδρύθηκε το 1872 Το πρόγραμμα της ένω­σης και η δράση της αποσκοπούσαν στην υπεράσπιση του καπιταλιστικού κα­θεστώτος. στο μετρίασμα της οξύτητας της ταξικής πάλης, στην υποταγή του εργατικού κινήματος στα συμφέροντα της αστικής τάξης -82

44 Βλ Κ Μαρξ «Το Κεφάλαιο», τομ. III -8845 Από το έργο του ρώσου σατιρικού συγγραφέα Μ Ε Σαλτικόφ-Ιτσεντρίν

«Σύγχρονο ειδύλλιο»Ιζιασ/.άΟ και Γιαροσ/άβ - ονόματα ρώσων πριγκίπων -9646 Βάγκνερ - πρόσωπο από την τραγωδία του γερμανού συγγραφέα Γκαίτε

«Φάουστ», που παρουσιάζει τον τύπο του απομονωμένου, του αποσπασμένου από την πραγματικότητα διανοούμενου του γραφείου. -96

47 Στατιστική των ζέμστβο - η στατιστική που διενεργούσαν οι υπηρεσίες των ζέμστβο Τα τμήματα, τα γραφεία και οι επιτροπές στατιστικής των συμ­βουλίων των ζέμστβο των κυβερνείων και νομών, διενεργούσαν στατιστικές έρευνες και δημοσίευαν πολυάριθμες μελέτες και στατιστικές συλλογές κατά νομούς και κυβερνεία, που περιείχαν υλικό πλούσιο σε στοιχεία. -117

48 Ο Λένιν έχει υπόψη του τα γράμματα του ναρόντνικου δημοσιολόγου Α Ν Ένγκελγκαρντ «Από το χωριό» που πήραν πλατιά δημοσιότητα. -131

49 Βλ. Κ.Μαρξ «Το κεφάλαιο», τομ. III. -137.50 ΜπερνσταΙνικοΐ - οπαδοί του οπορτουνιστικού ρεύματος στη διεθνή σο­

σιαλδημοκρατία, που εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γερμανία και πήρε την ονομασία του από το όνομα του γερμανού σοσιαλδημοκράτη Ε Μπέρνσταϊν. -138

51 Κρατική Δούμα - αντιπροσωπευτική συνέλευση, την οποία η τσαρική κυ­βέρνηση ήταν αναγκασμένη να συγκαλέσει εξαιτιας των επαναστατικών γεγο­νότων του 1905. Τυπικά η Κρατική Δούμα ήταν νομοθετικό όργανο, στην πραγματικότητα όμως δεν είχε καμιά αληθινή δύναμη Οι εκλογές στη Δούμα ήταν έμμεσες, άνισες και δεν ήταν γενικές Τα εκλογικά δικαιώματα των εργα­ζόμενων τάξεων, όπως και των άλλων εθνικοτήτων εκτός της ρωσικής που κα­τοικούσαν στη Ρωσία ήταν πολύ περιορισμένα μεγάλο μέρος των εργατών και αγροτών δεν είχε καθόλου εκλογικά δικαιώματα -150

52 Βλ Κ Μαρξ «Το Κεφάλαιο», τομ III. -162

Αουχάγκεν (Auhagen), Χούβερτ - γερμανός οικονομολόγος -69. 70Β Β - βλ. Βοροντσόφ, Β.ΠΒαντερμηίλτι - δυναστεία των μεγαλύτερων αμερικανών χρηματιστικών και

βιομηχανικών μεγιστάνων.Βεστ - βλ. Ουεσχ, Ε -49.Β'ιλλε. Μηροννο (1860-1928) - γερμανός συγγραφέας. Στην αρχή της δράσης

του ήταν νατουραλιστής.-5λΒινογκράντσκι, Σεργκέι Νικολάγιεβιτς (1856-1953) - ένας από τους θεμελιωτές

της ρωσικής μικροβιολογίας. Πρώτος απομόνωσε (1893) από το περιβάλ­λον του εδάφους αναερόθιο σποροφόρο βακτηρίδιο,που δεσμεύειτο άζωτο. -51

Βοροντσόφ, Βασ'ιλι Πάβλοβιτς (Β.Β.) (1847-1918) - ρώσος οικονομολόγος και δημοσιολόγος, ένας από τους θεωρητικούς του φιλελεύθερου ναροντνικισμού της περιόδου 1880-1900, συγγραφέας μιας σειράς βιβλίων, στα οποία ισχυριζό­ταν ότι στη Ρωσία δεν υπάρχουν όροι για την ανάπτυξη του καπιταλισμού, εξυ­μνούσε τη μικροεμπορευματική παραγωγή, εξιδανίκευε την αγροτική κοινότη­τα. Κήρυσσε τη συμφιλίωση με την τσαρική κυβέρνηση και πάλευε αποφασι­στικά ενάντια στο μαρξισμό. -144

Γιανσόν, Γιούλι Εντονάρντοβιτς (1835-1893) - ρώσος οικονομολόγος και στα­τιστικός, καθηγητής του πανεπιστημίου Πετρούπολης -123

Γκαίτε ("Goethe), Γ ιόχαν Βόλφγκανγκ (1749-1832), - γερμανός συγγραφέας και στοχαστής. -96.

Γκολχς (Goltz), Τεόντορ Αλεζάντρ (1836-1905) - γερμανός οικονομολόγος και γεωπόνος. Συγγραφέας μιας σειράς έργων πάνω σε ζητήματα της αγροτικής οι­κονομίας στα οποία υπεράσπιζε τα συμφέροντα των μεγάλων γαιοκτημόνων.-JA

Γκρόοσμαν, Γ.Α. (γεν. το 1863) - δημοσιογράφος, μετέφρασε στα ρωσικά το βιβλίο του Έντουαρντ Ντάθιντ «Ο σοσιαλισμός και η αγροτική οικονομία». -128

Ενγκελγκάρντ, Αλεξάντρ Νικολάγιεβιτς (1832-1893) - δημοσιολόγος, ναρόντνι- κος, γνωστόό από τη δράση του στον κοινωνικό και αγροτικό τομέα καθώς και από τα πειράματα ορθολογιστικής οργάνωσης της οικονομίας στο κτήμα του Μπατίστσεβο, του κυβερνείου Σμολένσν συγγραφέας των γραμμάτων «Από το χωριό» (βγήκαν σε χωριστή έκδοση το 1882) και άλλων εργασιών για τα ζητή­ματα της αγροτικήε οικονομίας. -131.

Ένγκελς fEngels), Φρ'ιντριχ (1820-1893) - ένας από τους θεμελιωτές του επι­στημονικού κομμουνισμού, αρχηγός και δάσκαλος του διεθνούς προλεταριά­του. -55, 58-60.

Ζέιφφερχελντ fSeufferiheld) Άντολφ - γερμανός τσιφλικάς, συγγραφέας μερι­κών εργασιών πάνω στην αγροτική οικονομία, στις οποίες περίγραψε την πεί­ρα τη( χρησιμοποίησης του ηλεκτρισμού στο νοικοκυριό του. -40

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜ ΑΤΩΝ

177

Καμη/,ουκόφ. Νικο/.ài Α/χξέγιεβιτς (1849-1919) - ρώσος οικονομολόγος και στατιστικός, ναρόντνικος, συνεργαζόταν σε μια σειρά εφημερίδες και περιοδι­κά' υπεράσπιζε την ιδέα της «σταθερότητας» του μικρού αγροτικού νοικοκυ­ριού στη Ρωσία -58

Κάουτσκι (Kautsky), Kap/. (1854-1938) - ένας από τους ηγέτες της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και της II Διεθνούς, στην αρχή μαρξιστής, αργότερα απο­στάτης του μαρξισμού, ιδεολόγος ενός από τα οπορτουνιστικά ρεύματα μέσα στο εργατικό κίνημα - του κεντρισμού -5. 6. 26, 29, 30. 33-36. 38-40. 42, 47- 58. 60-62, 64. 69. 70. 82. 83. 91. ¡00. ¡01. ¡03. ¡21. ¡29. ¡31. ¡35

Καραβάγεφ, A Λ (1885-1908) - γιατρός των ζέμστβο, ναρόντνικος -150 Κλάβκι (Klawki), Kap/. - γερμανός αστός οικονομολόγος, συγγραφέας του

έργου «Über Konkurrentzfähigheit des landwirtschaftlichen Kleinbetriebs» («Σχετικά με την ικανότητα συναγωνισμού της μικρής αγροτικής παραγωγής») (1899) -70-71, 72-80, 87, ¡08. 131, 149

Κούτσ/χμπ (Kutzleb), Β - γερμανός αστός οικονομολόγος -30 Κριβενκό, Σεργκει Νικο/.ά/ιεβιτζ (1847-1906) - ρώσος δημοσιολόγος, φιλελεύ­

θερος ναρόντνικος — 87 Λΐμπιχ (Liebig), Γιούστους (1803-1873) - γερμανός χημικός, ένας από τους θε­

μελιωτές της γεωπονικής χημείας και της εδαφολογίας, εδραίωσε το «νόμο της αποκατάστασης» των οργανικών και χημικών ουσιών στο έδαφος -17. 55

Μακ (Mack), Π - τσιφλικάς της Ανατολικής Πρωσσίας, συγγραφέας μιας μελέτης για το ρόλο της μηχανικής τεχνικής και του εξηλεκτρισμού στην αγροτική οικονομία -40. 42-43

Μάλθους (Malthus), Τόμας-Ρόμηερτ (1766-1834) - άγγλος οικονομολόγος, ένας από τους θεμελιωτές της αντεπιστημονικής θεωρίας του πληθυσμού. Στην εργασία «Δοκίμιο για το νόμο του πληθυσμού» (1798) ο Μάλθους προσπάθησε να αποδείξει ότι η αιτία της φτώχειας των εργαζομένων δεν πρέπει να αποδοθεί στις οικονομικές συνθήκες του καπιταλισμού, αλλά στην απόλυτη ανεπάρκεια μέσων ύπαρξης στη γη Σύμφωνα με τη θεωρία του Μάλθους η παραγωγή των μέσων ύπαρξης αυξάνεται δήθεν κατά αριθμητική πρόοδο, ενώ ο πληθυσμός - κατά γεωμετρική πρόοδο Με το πρόσχημα αυτό ο Μάλθους δικαίωνε τοίίς πο­λέμους και τις επιδημίες σαν μέσα μείωσης του αριθμού του πληθυσμού -15. 17

Μαρξ (Marx), Kap/. (1818-1883) - ένας από τους θεμελιωτές του επιστημονι­κού κομμουνισμού, αρχηγός και δάσκαλος του διεθνούς προλεταριάτου -8. 12 14-18, 20. 21. 22. 24. 25. 26 . 31. 33. 40-41, 54. 55. 57. 88. 131. 135, 137, 162

Μάσλοφ, Πιοτρ Πάβλοβιτς (1867-1946) - ρώσος οικονομολόγος, σοσιαλδημο­κράτης, συγγραφέας μιας σειράς εργασιών για το αγροτικό ζήτημα, όπου προ­σπαθούσε να αναθεωρήσει το μαρξισμό Μετά τη διάσπαση του ΣΔΕΚΡ προ­σχώρησε στους μενσεβίκους -26 , 39. 138

Μιούλμηεργκερ (Mülberger), Αρτουρ (1847-1907) - γερμανός γιατρός, χυ­δαίος σοσιαλιστής, οπαδός του Προυντόν, συγγραφέας άρθρων για το στεγα­στικό ζήτημα, που επικρίθηκαν δριμύτατα από τον Φ Ένγκελς -59

Μιχαηλόβσκι, Νικολάι Κωνσταντίνοβιτς (1842-1904) - ένας από τους θεωρητι­κούς του φιλελεύθερου ναροντνικισμού, δημοσιολόγος. κριτικός, θετικιστής φιλόσοφος, εκπρόσωπος της υποκειμενικής σχολής στην κοινωνιολογία, που ισχυριζόταν ότι την ιστορία την κάνουν οι «μεγάλες προσωπικότητες» Στα 1892 διεύθυνε το περιοδικό «Ρούσκογε Μπογκάτστβο», από τις σελίδες του οποίου έκανε σφοδρή πάλη ενάντια στο μαρξισμό -50

Μπενζίνγκ (Bensing), Άουγκουστ Φραντς (γεν. το 1870) - γερμανός οικονομο­λόγος -30-33. 127-128

178

Mnipvozatv (Bernstein), Έντουαρντ (1850-1932) - ηγέτης της άκρας οπορτου- νισπκής πτέρυγας της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και της II Διεθνούς, θεωρητικός του αναθεωρητισμού και του ρεφορμισμού Σύντομα μετά το θάνα­το του Φ Ένγκελς (1895). τάχθηκε υπέρ της αναθεώρησης του μαρξισμού. Δια­τυπώνοντας την οπορτουνιστική φόρμουλα «η κίνηση είναι το παν, ο τελικός σκοπός δεν είναι τίποτα», ο ΜπέρνσταΙ'ν αρνιόταν τη μαρξιστική θεωρία της ταξικής πάλης, τη διδασκαλία της αναπόφευκτης κατάρρευσης του καπιταλι­σμού, της σοσιαλιστικής επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριά­του Σαν μοναδικό καθήκον του εργατικού κινήματος ο ΜπέρνσταΙν διακήρυσ­σε την πάλη για μεταρρυθμίσεις που αποβλέπουν στη «βελτίωση» της οικονο­μικής κατάστασης των εργατών στον καπιταλισμό. -49. 95

Μκερντιάγεφ. Νικο/Λι Αλεξάντροβιτ; (1874-1948) - ρώσος φιλόσοφος-ιδεαλι- στής και μυστικιστής. Στις πρώτες του φιλολογικές εργασίες υποστήριζε τις θέσεις του «νόμιμου μαρξισμού», αργότερα έγινε ανοιχτός εχθρός του μαρξι­σμού. -26. 54

Μκερτελό (Berthelot), Πιερ Εζεν (1827-1907) - γάλλος χημικός. -51 Μκονλγκάκοφ. Σεργκέι Νικολάγιεβη; (1871-1944) - ρώσος οικονομολόγος, φι-

λόσοφος-ιδεαλιστής. Στα 1890-1900 ήταν «νόμιμος μαρξιστής» Επιχείρησε να αναθεωρήσει τη διδασκαλία του Μαρξ για το αγροτικό ζήτημα, προσπαθώντας ν' αποδείξει τη «σταθερότητα» και τη «βιωσιμότητα» του μικρού αγροτικού νοικοκυριού, την «υπεροχή» του απέναντι στο μεγάλο κεφαλαιοκρατικό νοικο­κυριό, εξηγούσε την εξαθλίωση των λαϊκών μαζών με το λεγόμενο «νόμο της φθίνουσας γονιμότητας του εδάφους». -5-6. 8-10. 11-24. 26-39, 42-44. 48. 50. 52- 53. 56. 60. 67. 68. 69. 70. 71. 76. 78. 79. 80. 81-84. 86. 88. 91. 93. 94. 96. 98. 100. 101-104. 109. 111-114, 120. 125, 128. 130. 135. 136-137. 138

Μκράοον (Braun), Χένριχ (1854-1927) - γερμανός σοσιαλδημοκράτης, ρεφορ- μιστής, δημοσιογράφος Στα 1888-1903 έβγαζε το περιοδικό «Archiv fur sociale Gesetzgebung und Statistik» («Αρχείο Κοινωνικής Νομοθεσίας και Στατιστι­κής») στο οποίο φωτίζονταν ζητήματα της θεωρίας και της πράξης του εργατι­κού κινήματος και της εργατικής νομοθεσίας, δημοσιεύονταν αναθεωρητικά άρθρα -40, 50

Μκρεντάνο (Brentano), ΛουΙο (1844-1931) - γερμανός αστός οικονομολόγος Κήρυσσε την άρνηση της ταξικής πάλης και τη δυνατότητα λύσης των κοινω­νικών αντιθέσεων μέσα στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας Στο αγροτικό ζήτημα υπεράσπιζε την αντιδραστική «θεωρία Της σταθερότητας του μικρού νοικοκυριού στη γεωργία» και τον ψευδοεπιστημονικό «νόμο της φθί­νουσας γονιμότητας του εδάφους» -8, 17. 52-53. 55

Ν.-ον - βλ Ντανιελσόν Ν.Φ.Ντάϋιντ (David), Έντουαρ\·τ (1863-1930) - ένας από τους ηγέτες της δεξιάς

πτέρυγας της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, οικονομολόγος Στα 1894 μπήκε στην επιτροπή για την προετοιμασία του αγροτικού προγράμματος του κόμμα­τος, υποστήριξε τις θέσεις του αναθεωρητισμού της μαρξιστικής διδασκαλίας για το αγροτικό ζήτημα, απόδειχνε τη σταθερότητα του μικρού νοικοκυριού στον καπιταλισμό Ήταν ένας από τους ιδρυτές του αναθεωρητικού περιοδικού «Sozialistische Monatshefte» («Μηνιάτικη Σοσιαλιστική Επιθεώρηση»). -33- 34. 61. 63. 65. 86. 116. 118. 126-140. 143-144. 147. 149-150. 156. 157. 160

Ντανιε/,σόν. Νικο/.άι Φράντσεβηζ (Ν-ον) (1844-1918) - ρώσος οικονομολό­γος. ένας από τους θεωρητικούς του φιλελεύθερου ναροντνικισμού της περιό­δου 1880-1900 Μεταφράζοντας στα ρωσικά το «Κεφάλαιο» είχε αλληλογραφία με τον Κ Μαρξ και τον Φ Ένγκελς. όπου έθιγε και προβλήματα της οικονομι­κής ανάπτυξης της Ρωσίας Ωστόσο ο Ντανιελσόν δεν κατάλαβε την ουσία του μαρξισμού και αργότερα τάχθηκε εναντίον του -58

Ντϊττενμκεργκερ (Dittenberger) - οικονομικός επίτροπος, υπάλληλος της

179

κρατικής τοπογραφικής υπηρεσίας της Γερμανίας, που έκανε την καταμέτρηση των αγροτικών νοικοκυριών στο Άιζεναχ -82

Ντρεξλερ (Drechsler), Γκουστάβ (1833-1890) - γερμανός καθηγητής και διευ­θυντής του ινστιτούτου αγροτικής οικονομίας του Γκέτιγγεν, που ιδρύθηκε απ' αυτόν Έβγαζε το «Journal für Landwirtschaft» («Περιοδικό της Αγροτικής Οι­κονομίας») συγγραφέας μιας σειράς έργων για την αγροτική οικονομία -140- 142. ¡44, 145-147. 268

Ουέστ (West), Έντουαρντ (1782-1828) άγγλος οικονομολόγος, ένας από τους εκπροσώπους της κλασικής αστικής πολιτικής οικονομίας. Προσπαθούσε να εξηγήσει την εξαθλίωση και την καταστροφή των εργαζομένων στον καπιταλι­σμό, αποδίδοντάς την στους «φυσικούς νόμους» της μείωσης της αποδοτικότη- τας της γης και ταυτόχρονα με τον Μάλθους και τον Ρικάρντο διατύπωσε τον ψευδοεπιστημονικό «νόμο της φΟίνουσας γονιμότητας του εδάφους» -15. 17

Παστίρ (Pasteur), Λουί (1822-1895) - γάλλος επιστήμονας, θεμελιωτής της σύγχρονης μικροβιολογίας -51

Πέρελς (Pereis), Εμ'ιλ (1837-1893) - γερμανός καθηγητής ειδικός στη μηχα­νουργία αγροτικών μηχανών και στα εγγειοβελτιωτικά έργα. -30

Πούντορ (Pudor), Χένριχ (γεν το 1855) - γερμανός πολιτικός παράγοντας, συνεργάτης και εκδότης μιας σειράς, δεξιών αντιδραστικών περιοδικών -150. 156-157. 171

Πρ'ινσχαΙμ (Pringsheim), Όττο (γεν το I860) - γερμανός οικονομολόγος, ει­δικός στα ζητήματα εφαρμογής της ηλεκτροτεχνικής στην αγροτική οικονο­μία. -40. 42. 43

Προυντόν (Proudhon). Πιερ Ζοζέφ (1809-1865) - γάλλος δημοσιολόγος. οικο­νομολόγος και κοινωνιολόγος, ένας από τους θεμελιωτές του αναρχισμού, ιδεο­λόγος της μικροαστικής τάξης. Ο Προυντόν επιδίωκε να διαιωνΐσει τη μικροα- τομική ιδιοκτησία και έκανε κριτική της μεγάλης καπιταλιστικής ιδιοκτησίας από μικροαστικές θέσεις.

Ρικάρντο (Ricardo), Ντάβιντ (1772-1823) - άγγλος οικονομολόγος, στα έργα του οποίου βρήκε την ολοκλήρωσή της η κλασική αστική πολιτική οικονομία Ο Ρικάρντο επεξεργάστηκε τη θεωρία της εργατικής αξίας, σύμφωνα με την οποία η αξία καθορίζεται από την εργασία, που καταναλώνεται για την παρα­γωγή του εμπορεύματος και ότι απ' αυτή την πηγή βγαίνει τόσο ο μισθός εργα­σίας του εργάτη όσο και το κέρδος, του καπιταλιστή -14-15. 17. 25

Ρίχτερ (Richter), Ευγένιος (1838-1906) - ένας από τους ηγέτες του γερμανικού «κόμματος των ελευθεροφρόνων», που εξέφραζε τις απόψεις της φιλελεύθερης αστικής τάξης άσπονδος εχθρός του σοσιαλισμού, κήρυσσε τη δυνατότητα συμβιβασμού των ταξικών συμφερόντων του προλεταριάτου και της αστικής τάξης. Συγγραφέας του λιθέλλου «Sozialdemokratische Zukunftsbilder» («Σο­σιαλδημοκρατικές Εικόνες του Μέλλοντος»), που στρεφόταν ενάντια στους σοσιαλδημοκράτες. -49-50

Ροντμπέρτους-Γιάγκετσοφ. (Rodbertus-Jagetzow). Γιο/αν Kap/. ( 1805-1875) - γερμανός οικονομολόγος συγγραφέας έργων για ζητήματα της έγγειας προσό­δου και του κέρδους -52

Ρότσιλντι - δυναστεία χρηματιστών, που είχε τράπεζες σε πολλές χώρες της Ευρώπης. -49

Σαλτικόφ, Μιχαήλ Ευγκραφόβιτ; (Στσεντρίν. Ν ) (1826-1889) - μεγάλος ρώσος σατιρικός συγγραφέας, επαναστάτης-δημοκράτης. -96

Σαχοβσκόι. Ν Β (1856-1906) - πρίγκηπας. παράγοντας των ζέμστθο -75 Σ'ιππελ (Schippe!). Μαζ (1859-1928) - γερμανός σοσιαλδημοκράτης, αναθεω­

ρητής.-<7Σκβορτσοφ. Α/χζάιτρ Ιβάνοβιτς (1848-1914) - ρώσος οικονομολόγος, γεωπό­

νος, συγγραφέας μιας σειράς εργασιών για την πολιτική οικονομία και την αγροτική οικονομία -12

Σηρίνγκερ (Sprenger), A Ε (1757-1831) - γερμανός αστός οικονομολόγος -88. 89

Στούμπφε (Stumpfe), Ε (γεν το 1866) - γερμανός ανώτερος υπάλληλος, συγ­γραφέας του έργου «Η ικανότητα των μικρών και μεσαίων γαιοκτημόνων να συναγωνίζονται τους μεγάλους» -30

Στρούβε. Πιοτρ Μηερνγκάρντοβιτς (1870-1944) - ρώσος οικονομολόγος, φιλό­σοφος. δημοσιολόγος, στα 1890-1900 - επιφανής εκπρόσωπος του «νόμιμου μαρξισμού», ένας από τους ηγέτες των καντέτων -9. 12, 21. 34. S3. 54. 95

Στσεντρίν - βλ Σαλτικόφ-Στσεντρίν, Μ ΕΓιλ (Thiel), Χούγκο (1839-1918) - καθηγητής, γερμανός μεγάλος τσιφλικάς,

από το 1897 καθοδηγούσε τα γεωργικά εκπαιδευτικά ιδρύματα στην Πρωσσία Από το 1873 ως το 1918 έβγαζε τις «Landwirtschaftliche Jarbüchei («Αγροτικές Επετηρίδες»). -70. 140

Τολστόι. Λεφ Νικο/Αγιεβιτς (1828-1910) - ρώσος συγγραφέας Στα έργα του, μαστιγώνοντας την αυθαιρεσία της απολυταρχίας, ο Τολστόι αντί να κηρύχνει την πάλη ενάντια στη δουλοπαροικία και στο απολυταρχικό αστυνομικό κρά­τος, κήρυχνε τη «μη αντίταξη βίας στο κακό», την αποχή από την πολιτική, την απάρνηση της επανάστασης, την αυτοτελείωση -52

Τουγκάν-Μπαρανόβσκι, Μιχαήλ Ιβάνοβιτς (1865-1919) - ρώσος οικονομολό­γος· στα 1890-1900 επιφανής εκπρόσωπος του «νόμιμου μαρξισμού», αργότερα μέλος του κόμματος των καντέτων. -9, 34.

Τουργκενιεφ, Ιβάν Σεργκ'εγιεβιτς (1818-1883) - ρώσος συγγραφέας. -51 Τσερνόφ, Βίκτορ Μιχαήλοβιτς (1876-1952) - ένας από τους ηγέτες και τους

θεωρητικούς του κόμματος των εσέρων, συντάκτης της «Ρεβολουτσιόναγια Ρο- σίγια», κεντρικού όργανου των εσέρων που έβγαινε στο εξωτερικό. Στο περιο­δικό «Ρούσκογε Μπογκάτστβο» δημοσίευσε αναθεωρητικά άρθρα ενάντια στο μαρξισμό, προσπαθώντας να αποδείξει ότι η θεωρία του Μαρξ είναι ανεφάρμο­στη στην αγροτική οικονομία -5. 29. 45-52. 57, 58. 61-62. 63-64, 79. 86. 87, 91, 116, 118, 120, 126, 130

Φιοΰλινγκ (FQhling), Γιόχαν Γιόσσεφ (1823-1884) - γερμανός ειδικός στα ζη­τήματα της οικονομίας και των κατασκευών αγροτικών μηχανών. -30.

Χέγκελ (Hegel), Γκεόργκ Βίλχελμ Φρίντριχ (1770-1831) - ένας από τους πιο μεγάλους γερμανούς φιλόσοφους, αντικειμενικός ιδεαλιστής Η ιστορική υπη­ρεσία του Χέγκελ βρίσκεται στη βαθιά και ολόπλευρη επεξεργασία της ιδεαλι- στικής διαλεκτικής, που αποτέλεσε μια από τις θεωρητικές πηγές του διαλεκτι­κού υλισμού. -59.

Χέλλριγκελ (Hellriegel), Χέρμαν (1831-1895) - γερμανός γεωχημικός, που θε­μελίωσε επιστημονικά, ότι τα βακτηρίδια που ζουν στις ρίζες των ψυχανθών, συνθέτουν το άζωτο της ατμόσφαιρας, που χρησιμεύει γι’ αυτά σαν πηγή αζω- τούχας τροφής. -52

Χελμς (Helms), Αιμίλιος - δανός από καθέδρας σοσιαλιστής. -134 Χερτς (Hertz), Φρίντριχ O tto (γεν. το 1878) - αυστριακός οικονομολόγος,

σοσιαλδημοκράτης = αναθεωρητής. Στο βιβλίο «Die Agrarischen Fragen im Verhältnis zum Sozialismus. Mit einer Vorrede von Ed. Bernstein» («Τα αγρο­τικά ζητήματα από τη σκοπιά του σοσιαλισμού Με πρόλογο του Εντ Μπέρ- νσταϊν») (1899) τάχθηκε ενάντια στη διδασκαλία του μαρξισμού πάνω στο αγροτικό ζήτημα και, διαστρεβλώνοντας τα γεγονότα, προσπαθούσε να αποδεί­ξει τη σταθερότητα του μικρού αγροτικού νοικοκυριού, την ικανότητά του να αντέξει στον ανταγωνισμό του μεγάλου νοικοκυριού -28-29, 30, 33, 34, 36-37, 45-47. 48-50. 53. 61. 63. 64. 65. 69-70. 78. 82. 83. 84, 94. 116. 118. 120. 121. 126. 130

Χέρτσενσταίν, Μιχαήλ Γιάκοβλεβιτς (1859-1906) - ρώσος αστός οικονομολό­γος, καθηγητής του ινστιτούτου αγροτικής οικονομίας της Μόσχας, μέλος της I Κρατικής Δούμας -150

181

Χεχτ (Hecht), Μορϊς - γερμανός αστός οικονομολόγος και στατιστικός, συγ­γραφέας μιας μονογραφίας για το νοικοκυριό του αγρότη, στην οποία υπερά­σπιζε τη σταθερότητα του μικρού νοικοκυριού στον καπιταλισμό. -61-62. 63. 64-66. 67-68. 87. 109. 116. 118. 130. 131

Χούσκε (Huschke), Λίο - γερμανός αστός οικονομολόγος -81.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ ΟΙ «ΚΡΙΤΙΚΟΙ ΤΟΥ ΜΑΡΞ» 5I. Ο «Νόμος» της φθΐνουσας γονιμότητας του εδάφους 5II. Η θεωρία της γαιοπροσόδου 18III. Οι μηχανές στην αγροτική οικονομία 28IV. Η εξάλειψη της αντίθεσης πόλης και χωριού. Επί μέρους ζη­

τήματα που ανακίνησαν οι «κριτικοί» 45V. «Η άνθηση των πρωτοπόρων σύγχρονων μικρών νοικοκυ­

ριών». Το παράδειγμα του Μπάντεν 60VI. Η παραγωγικότητα του μικρού και του μεγάλου νοικοκυριού.

Ένα παράδειγμα από την Ανατολική ΠρωσσΐαVII. Η έρευνα του Μπάντεν για το αγροτικό νοικοκυριόVIII. Γενικά στοιχεία της γερμανικής αγροτικής στατιστικής για

τα χρόνια 1882 και 1895. Το ζήτημα των μεσαίων νοικοκυ­ριών 96

IX. Η γαλακτοκομία και οι αγροτικοί συνεταιρισμοί στη Γερμα­νία. Ο αγροτικός πληθυσμός της Γερμανίας και η θέση του στην οικονομία 108

X. Η «εργασία» του γερμανού Μπουλγκάκοφ, Ε. Ντάθιντ 126XI Η κτηνοτροφία στο μικρό και στο μεγάλο νοικοκυριό 138XII. Η «ιδεώδης χώρα» κατά την άποψη των αντίπαλων του μαρξι­

σμού στο αγροτικό ζήτημα 150 Σημειώσεις 173 Ευρετήριο ονομάτων 177

ΣΤΟ Υ Σ Α Ν Α ΓΝ Ω ΣΤΕΣ

Ο ι εκδόσεις Π ΡΟ Γ Κ ΡΕ Σ παρακαλούν θερμά τους αναγνώ στες που θα ήθελαν να εκφράσουν τη γνώμη τους γ ια τη μετάφραση κα ι την επιμ έλεια του β ιβλίου αυτού, να μας στείλουν τ ις παρα­τη ρ ή σ ε ις τους στη διεύθυνση:

Izdatelstvo PROGRES Zoubovsky Boulevard, 17

MOSKVA USSR.

B. H. JleHHH

ΑΓΡΑΡΗΗΗ BOriPOC H "KPHTHKH MAPKCA”

na epenecKOM H3biKe