136
1. ΓΕΝΙΚΑ Επίκληση στη λογική του δέκτη Επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη Επίκληση στο ήθος του πομπού ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ 1. επιχειρήματα 1. αφήγηση 2. περιγραφή 3. ειρωνεία/ χιούμορ 4. συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις 5. επίκληση στο ήθος του δέκτη 6. επίθεση στο ήθος του δέκτη 1. άμεση επίκληση (ο ίδιος ο πομπός μιλάει για τον εαυτό του σε α΄ πρόσωπο) 2. τεκμήρια 2. έμμεση επίκληση: α. επίκληση στην αυθεντία β. επίθεση στο ήθος του αντιπάλου 5 ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

  • Upload
    -

  • View
    913

  • Download
    7

Embed Size (px)

DESCRIPTION

θεωρία πειθούς Γ λυκείου , τρόποι πειθούς

Citation preview

Page 1: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

1. ΓΕΝΙΚΑ

Επίκληση στη λογική του δέκτη

Επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη

Επίκληση στο ήθος του πομπού

ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ ΜΕΣΑ ΠΕΙΘΟΥΣ1. επιχειρήματα 1. αφήγηση

2. περιγραφή3. ειρωνεία/ χιούμορ4. συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις5. επίκληση στο ήθος του δέκτη 6. επίθεση στο ήθος του δέκτη

1. άμεση επίκληση (ο ίδιος ο πομπός μιλάει για τον εαυτό του σε α΄ πρόσωπο)

2. τεκμήρια 2. έμμεση επίκληση:α. επίκληση στην αυθεντίαβ. επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

5

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

Page 2: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

2. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΕΚΤΗ

Α. Τι είναι επιχείρημα;

- Επιχείρημα είναι μια σειρά δύο ή περισσότερων λογικών προτάσεων (προκείμενες) που η παράθεσή τους οδηγεί με λογική ακολουθία σε μια νέα πρόταση (συμπέρασμα), που αποτελεί την κατεξοχήν θέση του πομπού. Το συμπέρασμα είναι δυνατό να προηγείται ή να έπεται της επιχειρηματολογίας, ανάλογα με το πόση έμφαση θέλει να δώσει ο πομπός. Πάντως, ανεξάρτητα από το αν βρίσκεται στην αρχή ή στο τέλος, το συμπέρασμα ακολουθεί λογικά τις προκείμενες.

6

Η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας της Αθήνας σε οξυγόνο τα τελευταία χρόνια έπεσε από 21 % στο 17%. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το 16% είναι οριακό και επικίνδυνο σημείο για την υγεία.

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΗ 2:

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΗ 1:

Άρα, η καταστροφή των δασών προκαλεί όχι μόνο διάβρωση του εδάφους, αλλά και χειροτερεύει ποιοτικά την ατμόσφαιρα, αφού ξέρουμε καλά ότι τα δέντρα παράγουν οξυγόνο.

Η αιτία για αυτή την κατάσταση είναι η φωτιά που κατέστρεψε 4000 εκτάρια πευκοδάσους γύρω από την Αθήνα το 1982, έκταση που έδινε 250000 τ.μ. οξυγόνου καθημερινά.

Page 3: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Β. Τι είναι τεκμήριο;

- Τεκμήρια είναι στοιχεία που χρησιμοποιεί ο πομπός (αυθεντίες, στατιστικά δεδομένα, πορίσματα έρευνας, ιστορικά γεγονότα, παραδείγματα, καταστάσεις της πραγματικότητας, εποπτείες ή αντιλήψεις των αισθήσεων, ειδήσεις της επικαιρότητας, γνωμικά, αξιόπιστες μαρτυρίες) για να υποστηρίξει τα επιχειρήματα.Επομένως, τα τεκμήρια αποτελούν βασικό δομικό υλικό ενός επιχειρήματος ενισχύοντας τις προκείμενές του.

3. ΕΛΕΓΧΟΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ/ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ

Α. ΕΛΕΓΧΟΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ

Για να θεωρηθεί ορθό ένα επιχείρημα χρειάζεται να διαπιστωθεί η αλήθεια και η εγκυρότητά του.

7

ΑΛΗΘΕΙΑ

1. Ελέγχουμε τις προκείμενες.→ Κατά τον έλεγχο της αλήθειας εξετάζουμε αν οι προκείμενες του συλλογισμού ανταποκρίνονται ή όχι στην πραγματικότητα.

2. Δε δεχόμαστε ως αληθείς τις προσωπικές γνώμες.→ Διακρίνουμε αν οι κρίσεις που αποτελούν τις προκείμενες είναι γενικάαποδεκτές αλήθειες, είτε εμπειρικά είτε επιστημονικά επιβεβαιωμένεςή προσωπικές γνώμες.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Σε ένα επιχείρημα είναι δυνατό να χρησιμοποιούνται ως αποδεικτικά στοιχεία του συλλογισμού και τα δύο, όμως ένα επιχείρημα που βασίζεται μόνο σε γνώμες δεν έχει αποδεικτική ισχύ.

Page 4: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

8

ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ

1. Ελέγχουμε τη σχέση προκειμένων-συμπεράσματος. →

Κατά τον έλεγχο της εγκυρότητας κρίνουμε αν οι προκείμενες συνδέονταικατά λογικό και άμεσο τρόπο με το συναγόμενο συμπέρασμα.

Ορθός συλλογισμός → αληθής και έγκυρος

Μόνο εάν διαπιστωθεί εγκυρότητα αλλά και αλήθεια σε ένα συλλογισμό, υποστηρίζουμε ότι ο συλλογισμός είναι ορθός -ότι, δηλαδή, η επιχειρηματολογία του πομπού πρέπει να θεωρηθεί πειστική και όχι καταπειστική, ανεξάρτητα με το αν μας φαίνεται ισχυρός ο συλλογισμός με μια πρώτη ανάγνωση ή όχι. Τότε λέμε ότι ο συλλογισμός έχει αποδεικτική ισχύ.

Page 5: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Β. ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ

Όσον αφορά τώρα στα τεκμήρια, ελέγχουμε με λογικές μεθόδους αν έχουν αποδεικτική ισχύ, εξετάζοντας αν:

σχετίζονται άμεσα και συγκεκριμένα με το θέμα (χρειάζεται, δηλαδή, να διακρίνουμε αν ένα τεκμήριο είναι σχετικό με τη θέση την οποία προσπαθεί να «τεκμηριώσει» ο πομπός ή αν χρησιμοποιείται έντεχνα, ώστε με τη δημιουργία λεκτικού πληθωρισμού να ενισχύσει την εντύπωση του δέκτη για την πειστικότητα του επιχειρήματος).

είναι αμερόληπτα ή μονομερή και δογματικά.

είναι αποδεκτά σήμερα (στοιχεία που κατά το παρελθόν στήριξαν ένα συμπέρασμα, δεν είναι σίγουρο ότι δε θα ξεπεραστούν στο μέλλον λόγω της επιστημονικής προόδου της αλλαγής των συνθηκών).

θεωρούνται αυθεντικά (π.χ. οι απόψεις μιας επιφανούς προσωπικότητας του δημοσίου βίου για θέματα που δεν άπτονται της ειδίκευσης που έχει λάβει δεν κρίνονται αξιόπιστες) .

είναι επαρκή για να στηρίξουν το συμπέρασμα.

4. ΕΙΔΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΩΝ

Α. ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ

Η παραγωγή βασίζεται σε μια γενική κρίση με αποδεδειγμένη ισχύ (μια αρχή, έναν ορισμό, έναν κανόνα κτλ.) και καταλήγει σε συμπέρασμα μερικό, παράγοντας συνήθως έγκυρα συμπεράσματα.

Π.χ.

9

ΑΠΟ ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΣΤΟ ΜΕΡΙΚΟ → παράγονται έγκυρα συμπεράσματα εφόσον υπάρχει νοηματική συνάφεια ανάμεσα στις προκείμενες και στο συμπέρασμα

Π1: Οι άνθρωποι είναι θνητοί.Π2: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ(Γενικό)

Σ: Ο Σωκράτης είναι θνητός. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ(Ειδικό)

Page 6: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

ΕΛΕΓΧΟΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ

Β. ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ

1. ΓΕΝΙΚΕΥΣΗ → ΤΕΛΕΙΑ Ή ΑΤΕΛΗΣ

Α. Η τέλεια γενίκευση δίνει πάντα έγκυρα συμπεράσματα υπό τον όρο ότι στο συμπέρασμα θα επαναλαμβάνεται το κοινό χαρακτηριστικό Κ που έχει δηλωθεί στις προκείμενες ότι διαθέτουν όλα τα μέλη του συνόλου.

10

Π1: Οι άνθρωποι είναι θνητοί.Π2: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.

αληθείς κρίσεις

ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ. Ο Σωκράτης ως μέλος του συνόλου των ανθρώπων θα χαρακτηρίζεται προφανώς από τις ιδιότητες των μελών του συνόλου αυτού. Το συμπέρασμα λοιπόν προκύπτει από τις προκείμενες άμεσα και αβίαστα.

ΑΛΗΘΕΙΑ

Επομένως: ο συλλογισμός είναι ορθός

ΠΡΟΣΟΧΗ: αν δεν έχουν νοηματική συνάφεια οι προκείμενες με το συμπέρασμα τότε παράγεται άκυρος συλλογισμός.Π.χ.: Π1: Όλοι οι λευκοί είναι ευφυείς. Π2: Οι Έλληνες ανήκουν στη λευκή φυλή. Σ: Άρα, οι Έλληνες είναι ευφυείς.

Ο συλλογισμός είναι άκυρος.

ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΡΙΚΟ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ → παράγονται έγκυρα συμπεράσματα υπό προϋποθέσεις

Page 7: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Π.χ. Π1 Η οικογένεια του Πέτρου είναι τετραμελής.Π2 Ο πατέρας του είναι ψηλός. Π3 Η μητέρα του είναι ψηλή.Π4 Η αδερφή του είναι ψηλή.Π5 Ο ίδιος είναι επίσης ψηλός.

Σ: Όλα τα μέλη της οικογένειας του Πέτρου είναι ψηλοί άνθρωποι.

Έλεγχος ορθότητας

ΑΛΗΘΕΙΑ: Έστω, αληθείς προκείμενες (δεν μπορούμε να το αμφισβητήσουμε/ δεχόμαστε καλή πρόθεση του πομπού).ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ: Αφού είμαστε σίγουροι για το συγκεκριμένο γνώρισμα που διαθέτει κάθε ένα από τα μέλη του συνόλου «οικογένεια του Πέτρου» είναι προφανές ότι μπορούμε να αποφανθούμε καταγράφovτάς το ως κοινό τους χαρακτηριστικό, χωρίς τον κίνδυνο να προβούμε σε λάθος εκτίμηση της πραγματικότητας.Επομένως, ο συλλογισμός είναι ορθός.

Β. Η ατελής γενίκευση δίνει έγκυρα συμπεράσματα υπό προϋποθέσεις:α. το συμπέρασμα πρέπει να είναι πιθανολογικά διατυπωμένο (ίσως, μπορεί, κατά κάποιον τρόπο κτλ.)β. το συμπέρασμα πρέπει να ανταποκρίνεται στην κοινή αντίληψη.

Π.χ.

Π1 H Μύκoνoς έχει καταστραφεί από τη χυδαία ανάπτυξη του τουρισμού.Π2 Η Σαντορίνη παραδίδεται στο εφήμερο κέρδος, θυσιάζοντας την καλαισθησία της.Σ.: Όλα τα νησιά του Αιγαίου ακολουθούν τον ίδιο δρόμο.

11

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ

Σε περιπτώσεις που ο αναγνώστης δεν είναι σε θέση να διακρίνει στα λεγόμενα του πομπού την ύπαρξη αλήθειας ή ψεύδους, αναγκάζεται να αποδεχτεί τις προκείμενες ως αληθείς θεωρώντας ως δεδομένη εκ των προτέρων την ύπαρξη καλής πρόθεσης εκ μέρους του πομπού, υπό τον όρο, βεβαίως, ότι δεν καταστρατηγείται μία κοινώς αποδεκτή αντίληψη.

Page 8: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Έλεγχος ορθότητας

ΑΛΗΘΕΙΑ: Οι προκείμενες περιλαμβάνουν αποκλειστικά προσωπικές γνώμες του πομπού, που, ως γνωστό, δεν μπορούν να στηρίξουν απόλυτα κάποιο συμπέρασμα, αφού ένα επιχείρημα που βασίζεται μόνο σε γνώμες δεν έχει αποδεικτική ισχύ, ενώ το συμπέρασμα διατυπώνεται απολυτολογικά. Επομένως, ο συλλογισμός δεν είναι ορθός.

2. ΑΙΤΙΟ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

Κατά το είδος αυτό της επαγωγής, το συμπέρασμα είναι συνέπεια της δράσης των επιμέρους προκείμενων. Σε αυτή την περίπτωση φτιάχνουμε ένα πινακάκι.

ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΑΙΤΙΟ ΕΠΑΡΚΕΣ ΑΙΤΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

Είναι το αίτιο, που αν δεν υπάρχει, δεν μπορούμε να έχουμε την προσδοκία ενός συγκεκριμένου αποτελέσματος/ φαινομένου. Για να εμφανιστεί ένα φαινόμενο θα πρέπει οπωσδήποτε (κατ' ανάγκην) να έχει συνδράμει το συγκεκριμένο αίτιο.Έτσι λοιπόν, για να καταλάβουμε αν αποτελεί αναγκαίο αίτιο ένας παράγοντας που θεωρούμε ότι έδρασε ως τέτοιο προβαίνουμε στην εξής διαδικασία:Α. θεωρούμε το αποτέλεσμα ως δεδομένοΒ. διερωτώμαστε αν το συγκεκριμένο αίτιο

Είναι η ειδική προϋπόθεση υπό την οποία το αναγκαίο αίτιο θα καταστεί αποτελεσματικό και θα οδηγήσει στην εμφάνιση ενός φαινόμενου.

12

ΑΙΤΙΟ → ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΗ αιτιακή σχέση πρέπει να είναι ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΚΑΙ ΕΠΑΡΚΗΣ

Page 9: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

συνετέλεσε στην εμφάνιση τουαποτελέσματος.

Π.χ. το κρύο θεωρείται αναγκαία αιτία για να εμφανιστεί το χιόνι (αφού αν θεωρήσουμε δεδομένη την ύπαρξη χιονιού, μοιραία θα υπάρχει κρύο).

Π.χ. το κρύο δεν είναι ταυτόχρονα και επαρκής αιτία, αφού δε θα παρατηρείται χιονόπτωση κάθε φορά που απλώς θα κάνει κρύο, αλλά χρειάζεται να συνδράμουν και άλλοι παράγοντες.

Π.χ. το χιόνι

Έλεγχος ορθότητας

Αν λείπει το ένα από τα δύο αίτια, τότε ελέγχουμε το Συμπέρασμα (Αποτέλεσμα):α. το συμπέρασμα πρέπει να είναι πιθανολογικά διατυπωμένο (ίσως, μπορεί, κατά κάποιον τρόπο κτλ.)β. το συμπέρασμα πρέπει να ανταποκρίνεται στην κοινή αντίληψη.

ΤΟΤΕ: ο συλλογισμός είναι ορθός.

Π.χ.Αναγκαίο αίτιο

Καταναλωτισμός

Επαρκές αίτιο

Χαμηλό βιοτικό επίπεδο

Έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας

Ελλιπής κοινωνικοποίηση

Διαταραχές της προσωπικότητας

Αποτέλεσμα

Νεανική εγκληματικότητα

ΕΠΟΜΕΝΩΣ: Η σχέση αιτίου- αποτελέσματος μπορεί να παρουσιαστεί στο συλλογισμό μας με μία από τις παρακάτω τρεις μορφές:

Η αιτία είναι συγχρόνως αναγκαία (το αποτέλεσμα δεν προκύπτει χωρίς αυτήν) και επαρκής για το αποτέλεσμα (αρκεί μόνο αυτή για να προκληθεί το αποτέλεσμα):

Π.χ.: απαιτείται θερμοκρασία 100ºC και κανονικές συνθήκες ατμοσφαιρικής πίεσης για το βρασμό του νερού.

Η αιτία είναι αναγκαία, αλλά δεν είναι επαρκής:

13

Page 10: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Π.χ.: το κρύο είναι αναγκαία προϋπόθεση για να χιονίσει, αλλά δεν αποτελεί επαρκή αιτία.

Η αιτία είναι επαρκής, αλλά όχι αναγκαία:Π.χ.: Το κάπνισμα είναι επαρκής αιτία για τον καρκίνο των πνευμόνων σε ορισμένες περιπτώσεις, αλλά όχι αναγκαία.

3. ΑΝΑΛΟΓΙΑ

Στην αναλογία ο πομπός, λαμβάνοντας ως βάση του συλλογισμού του τις ομοιότητες που διαπιστώνει μεταξύ δυο όρων Α και Β (αντικειμένων, προσώπων, καταστάσεων, ιστορικών γεγoνότων, κοινωνικών φαινομένων, ιδεολογικών συλλήψεων κλπ.) συμπεραίνει ότι συνολικά τα Α και Β ομοιάζουν μεταξύ τους. Από αυτό το αρχικό συμπέρασμα είναι δυνατό να πηγάζει υστερογενές συμπέρασμα που θα εκφράζει κρίση για μία συγκεκριμένη επιμέρους, επίσης, ομοιότητα των Α και Β.

Α. ΚΥΡΙΟΛΕΚΤΙΚΗ

Επικρατεί η λογική στην ανίχνευση κοινών σημείων μεταξύ των δυο όρων.

Έλεγχος ορθότητας

Η κυριολεκτική αναλογία δίνει έγκυρα συμπεράσματα υπό προϋποθέσεις: α. το συμπέρασμα πρέπει να είναι πιθανολογικά διατυπωμένο (ίσως, μπορεί, κατά κάποιον τρόπο κτλ.)β. το συμπέρασμα πρέπει να ανταποκρίνεται στην κοινή αντίληψη και οι ομοιότητες που επισημαίνονται ανάμεσα στα συγκρινόμενα αντικείμενα είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα/ συμπέρασμα.

Π.χ.«Το INTERNET όπως και το πιεστήριο, είναι το όργανο μιας μετατόπισης πολιτικής εξουσίας. Η εξουσία να μεταδίδει κανείς λέξεις, εικόνες- η οποία αποτελεί τη βάση της εξουσίας να πείθει- δεν περιορίζεται πλέον σε εκείνους που έχουν στην κατοχή τους τα πιεστήρια και ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς. Σαν το πιεστήριο το διαδίκτυο έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει μια δύναμη εκδημοκρατισμού, θα μπορούσε όπως το πιεστήριο να δώσει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να βρουν καλύτερους τρόπους αυτοδιακυβέρνησης».

14

Page 11: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Έλεγχος ορθότητας

ΑΛΗΘΕΙΑ: Οι προκείμενες είναι αληθείς, αφού, μολονότι αποτελούν προσωπικές κρίσεις, εκφράζουν, όμως, την κοινή αντίληψη.ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ: Οι προκείμενες θεωρούνται επαρκείς για να στηρίξουν το συγκεκριμένο συμπέρασμα και, αν και δεν υπάρχει στο συμπέρασμα πιθανολογικός χαρακτήρας, ωστόσο, επειδή ο συλλογισμός μεταφέρει την κοινή λογική, τον θεωρούμε ορθό.Επομένως, ο συλλογισμός είναι ορθός.

Β. ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΗ

Η αναλογία στοχεύει περισσότερο στη διέγερση του συναισθήματος.

Έλεγχος ορθότητας

Η μεταφορική αναλογία δίνει συνήθως άκυρα συμπεράσματα, εφόσον δεν έχει την αποδεικτική ισχύ ενός λογικού επιχειρήματος.

Π.χ.

Η γυναίκα είναι σαν το χταπόδι, όσο περισσότερο την χτυπάς, τόσο περισσότερο μαλακώνει.

Έλεγχος ορθότηταςΟ συλλογισμός δεν ανταποκρίνεται στην κοινή αντίληψη. Άρα, δεν είναι ορθός.

15

Π1: Και τα δύο μεταδίδουν λέξεις και εικόνες σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων.Π2: Και τα δύο είναι δυνατό να αποτελέσουν δύναμη εκδημοκρατισμού.Π3: Και τα δυο μπορούν να δώσουν στους ανθρώπους τη δυνατότητα να βρουν καλύτερους τρόπους αυτοδιακυβέρνησης.

Σ: Το διαδίκτυο, όπως και το πιεστήριο, είναι όργανο μιας μετατόπισης πολιτικής εξουσίας.

Page 12: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Συγκεντρωτικός πίνακας: Επίκληση στη λογική του δέκτη

16

ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΕΚΤΗ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ

Α. ΠΑΡΑΓΩΓΗ(από το ΓΕΝΙΚΟ→ ΕΙΔΙΚΟ)

Β. ΕΠΑΓΩΓΗ(από το ΕΙΔΙΚΟ→ ΓΕΝΙΚΟ): ΓΕΝΙΚΕΥΣΗ (ΤΕΛΕΙΑ

Ή ΑΤΕΛΗΣ)

ΑΙΤΙΟ- ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

ΑΝΑΛΟΓΙΑ

(ΚΥΡΙΟΛΕΚΤΙΚΗ Ή

ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΗ)

- αυθεντίες, - στατιστικά δεδομένα, -πορίσματα έρευνας, - ιστορικά γεγονότα, - παραδείγματα, - καταστάσεις της πραγματικότητας, - εποπτείες ή αντιλήψεις των αισθήσεων, - ειδήσεις της επικαιρότητας, - γνωμικά, - αξιόπιστες μαρτυρίες

Page 13: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Συγκεντρωτικός πίνακας: Αξιολόγηση επιχειρημάτων και τεκμηρίων

17

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

απαιτείται να:σχετίζονται άμεσα με το θέμαείναι αμερόληπταπροέρχονται από πηγές που

θεωρούνται αυθεντικέςείναι αποδεκτά σήμεραείναι επαρκή

ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΕΚΤΗ

χρήση επιχειρημάτων χρήση τεκμηρίων

απαιτείται ΟΡΘΟΤΗΤΑ

ΑΛΗΘΕΙΑ [+] ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ

ελέγχουμε αν οι προκείμενες του συλλογισμού ανταποκρίνονται ή όχι στην πραγματικότητα

ελέγχουμε αν οι προκείμενες συνδέονται κατά λογικό και άμεσο τρόπο με το συναγόμενο συμπέρασμα

ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑΣ

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ

ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ

ΓΕΝΙΚΕΥΣΗ

ΑΝΑΛΟΓΙΑ

ΑΙΤΙΟ-ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΕΛΕΙΑ ΑΤΕΛΗΣ

απαιτείται:

Έγκυρα συμπεράσματα(εφόσον υπάρχει

νοηματική συνάφεια ανάμεσα

στις προκείμενες και στο συμπέρασμα)

επαρκείς προκείμενες (και σχετικές με το θέμα)

πιθανολογικό συμπέρασματο συμπέρασμα να

εκφράζει την κοινή αντίληψη

απαιτούνται: η αιτιακή σχέση να είναι επαρκής και

αναγκαία

ή

αν είναι μόνο επαρκής ή μόνο αναγκαία,

το συμπέρασμα να εμφανίζεται ως

πιθανολογικό και να ανταποκρίνεται στην

κοινή αντίληψη.

η μεταφορική αναλογία δίνει άκυρα συμπεράσματα.

Page 14: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

5. Ειδικότερες επισημάνσεις στους συλλογισμούς

Ανάλογα με το είδος των κρίσεων που ένας συλλογισμός περιλαμβάνει στις προκείμενές του, είναι δυνατό να προβούμε σε μια νέα διάκριση.

Πιο αναλυτικά, γίνεται λόγος για κατηγορικές, υποθετικές και διαζευκτικές κρίσεις:

Κατηγορικές κρίσεις : Με τις προτάσεις αυτές δηλώνεται ότι το α΄ ανήκει ή δεν ανήκει στην κατηγορία Α.π.χ. Ο 2/3 (α΄) είναι αριθμός κλασματικός

(Α). Ότι κατοικείται ο Άρης (α΄) δεν είναι

βέβαιο (Α).

Υποθετικές κρίσεις : Με τις κρίσεις αυτές αποφαινόμαστε ότι κάτι ισχύει (ή δεν ισχύει), αλλά η απόφανσή μας εξαρτάται από μία προϋπόθεση. Οι υποθετικές κρίσεις αποτελούνται από δύο μέρη, την υπόθεση και την απόδοση.π.χ. Εάν είναι ημέρα, υπάρχει φυσικό φως. Εάν δεν παραμελεί ο ένας τον άλλο, θα

μείνουμε φίλοι.

Διαζευκτικές κρίσεις : Οι προτάσεις αυτές είναι σύνθετες από δύο ή περισσότερες απλές, οι οποίες συνδέονται με διαζευκτικούς συνδέσμους (ή, είτε). Εκφράζουν διαφορετικές όψεις ενός θέματος ως εξίσου πιθανές, χωρίς να αποκαλύπτουν ποια δέχεται ο πομπός.π.χ. Ο κατηγορούμενος είναι ή αθώος ή

ένοχος. Ο Χ δε θα αποσπάσει ούτε το πρώτο

ούτε το δεύτερο βραβείο.

18

Page 15: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Α. ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ

Κατηγορικός είναι ο συλλογισμός που έχει τρεις κρίσεις κατηγορικές, δηλαδή, τόσο οι προκείμενες όσο και το συμπέρασμα διατυπώνονται με τη μορφή:

ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ (Υ) –ΣΥΝΔΕΤΙΚΟ ΡΗΜΑ (Ρ) – ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ (Κ).

Οι δύο Προκείμενες έχουν έναν κοινό όρο (μέσος όρος) και δεν υπάρχει στο Συμπέρασμα. Στο Συμπέρασμα διακρίνουμε δύο όρους καθένας από τους οποίους υπάρχει μόνο σε μία από τις Προκείμενες.

π.χ.1 (επαγωγικός κατηγορικός συλλογισμός)

Οι αετοί είναι σαρκοβόροιΥ1 Ρ Κ1

Οι αετοί είναι πουλιάΥ2 Ρ Κ2

Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, για να προκύψει το τελικό συμπέρασμα, συνδυάστηκαν δύο όροι – ιδιότητες που αποδίδονταν αμφότερες σε έναν τρίτο όρο, τον όρο «αετοί», που γι’ αυτόν το λόγο καλείται Μέσος όρος.

Πιο αναλυτικά,

π.χ.2 (παραγωγικός κατηγορικός συλλογισμός)

Οι ορθόδοξοι είναι Χριστιανοί Υ1 Ρ Κ1

Μερικοί Έλληνες είναι ορθόδοξοι Υ2 Ρ Κ2

19

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

Επομένως, μερικά πουλιά είναι σαρκοβόρα. Υ3 Ρ Κ3

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Μ είναι ΚΜ είναι Υ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΥ είναι Κ

Page 16: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Επομένως,

Εδώ ως Μέσος όρος χρησιμοποιείται ο όρος «ορθόδοξοι».

Β. ΔΙΑΖΕΥΚΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ

Διαζευκτικός είναι ο συλλογισμός που σε μία από τις προκείμενές του περιλαμβάνει περισσότερες από μία έννοιες που συνδέονται μεταξύ τους με διάζευξη.

π.χ.1 (επαγωγικός διαζευκτικός συλλογισμός)

π.χ.2 (παραγωγικός διαζευκτικός συλλογισμό

Επομένως,

20

Μερικοί Έλληνες είναι χριστιανοί Υ3 Ρ Κ3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Μ είναι ΚΥ είναι Μ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΥ είναι Κ

Στις προεδρικές εκλογές ή θα εκλεγεί ο Α που είναι 70 ετών ή ο Β που είναι 75. ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

Επομένως, ο πολιτικός που θα εκλεγεί πρόεδρος θα είναι άνθρωπος μεγάλης ηλικίας. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Κάποιος που κατηγορείται για ένα αδίκημα θα είναι ή αθώος ή ένοχος.Ο κατηγορούμενος Χ, όπως προέκυψε από τη δίκη του, δεν είναι αθώος.

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

Ο κατηγορούμενος Χ είναι ένοχος ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Page 17: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Ο διαζευκτικός συλλογισμός για να είναι έγκυρος πρέπει: να παρατάσσει όλες τις δυνατές εναλλακτικές χωρίς να

παραλείπει καμία (πλήρης διάζευξη), και να τις διατυπώνει έτσι ώστε η μία μόνο να γίνεται δεκτή και να

αποκλείονται όλες οι άλλες (αποκλειστική διάζευξη). Στην περίπτωση που ο πομπός δεν προβάλλει όλες τις

εναλλακτικές λύσεις, αλλά προσπαθεί να εγκλωβίσει το δέκτη σε κάποιες μόνο, για να τον οδηγήσει στην επιθυμητή στάση, ο συλλογισμός είναι άκυρος και γίνεται σόφισμα που ονομάζεται «μαύρο – άσπρο».

π.χ.3

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: αποσιωπούνται άλλες επιλογές, όπως η σύναψη καλών σχέσεων με τα γειτονικά κράτη, η αναζήτηση ισχυρών συμμαχιών, η ειρηνική διευθέτηση των διαφορών που υφίστανται κ.λπ.

π.χ.4

21

Ή θα αυξήσουμε τις δαπάνες για πολεμικό εξοπλισμό ή θα διακινδυνεύσουμε την εθνική μας ανεξαρτησία.Δεν μπορούμε να διακινδυνεύσουμε την εθνική μας ανεξαρτησία.

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

Επομένως, θα αυξήσουμε τις δαπάνες για πολεμικό εξοπλισμό. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Νομίζω ότι οι νέοι σπουδάζουν Ιατρική είτε γιατί θέλουν να κερδίσουν πολλά χρήματα είτε γιατί ενδιαφέρονται για τον Άνθρωπο.Γνωρίζω ότι ο Α, που είναι φοιτητής της Ιατρικής θέλει να γίνει πλούσιος

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

Επομένως, ο Α δεν ενδιαφέρεται για τον Άνθρωπο. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΔΙΑΖΕΥΚΤΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥΣ

Page 18: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: η μία εναλλακτική δεν αναιρεί την άλλη: δεν είναι απαραίτητο να αδιαφορεί για τα χρήματα όποιος ενδιαφέρεται για τον Άνθρωπο.

Γ. ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ

Υποθετικός είναι ο συλλογισμός που περιέχει τουλάχιστον μία προκείμενη, που είναι υποθετική κρίση. Υπάρχουν δύο είδη υποθετικών συλλογισμών :α. Ο καθαρός υποθετικός συλλογισμός είναι αυτός στον οποίο οι προκείμενες και το συμπέρασμα είναι υποθετικές προτάσεις .β. Ο μεικτός υποθετικός συλλογισμός, στον οποίο μόνο η πρώτη προκείμενη είναι υποθετική πρόταση, ενώ η δεύτερη και το συμπέρασμα είναι κατηγορικές κρίσεις.

22

Page 19: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

π.χ.1 (καθαρός, υποθετικός συλλογισμός)

Πιο αναλυτικά,

π.χ.2 (μεικτός, υποθετικός συλλογισμός)

Επομένως,

Πιο αναλυτικά,

23

Αν ισχύει το Α, τότε ισχύει το Β Αν ισχύει το Β, τότε ισχύει το Γ

Αν ισχύει το Α, τότε ισχύει το Γ

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Εάν ο υποψήφιος συγκεντρώνει πάνω από 5.000 μόρια, θα περάσει στη Χ Ανώτατη Σχολή.Ο υποψήφιος Κ συγκέντρωσε 5.100 μόρια.

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

ο υποψήφιος Κ θα περάσει στη Χ Ανώτατη Σχολή. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Αν ισχύει το Α, τότε ισχύει το Β Ισχύει το Α.

Ισχύει το Β

ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Εάν ο Κώστας είναι αθώος, τότε ο Γιώργος είναι ένοχος.Εάν ο Γιώργος είναι ένοχος, τότε θα τιμωρηθεί. ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

Επομένως, αν ο Κώστας είναι αθώος, τότε θα τιμωρηθεί ο Γιώργος.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Page 20: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

o Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ένας υποθετικός λόγος εμφανίζει συμπυκνωμένα μια αιτιακή σχέση. Πιο συγκεκριμένα:

o Συνεπώς, η υπόθεση (όπως άλλωστε παρατηρήσαμε ότι πρέπει να συμβαίνει και στους συλλογισμούς αιτίου – αποτελέσματος) οφείλει να περιλαμβάνει όλες τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες θα εμφανισθεί η συγκεκριμένη απόδοση (οπότε επιστρέφουμε στην προβληματική περί Αιτίας επαρκούς και αναγκαίας).

π.χ.3 (άρση της υπόθεσης / του λόγου)

- Θυμάσαι πέρυσι που σου έλεγα ότι θα λυθεί το συγκοινωνιακό πρόβλημα της πόλης, αν εκλεγεί ο δήμαρχος Χ; Βλέπεις τώρα; Ο Χ δεν εκλέχθηκε, και, βέβαια το συγκοινωνιακό πρόβλημα μένει άλυτο.

Για να συναχθεί το προηγούμενο συμπέρασμα, ο πομπός προχώρησε στην άρση της υπόθεσης, του λόγου δηλαδή που ο ίδιος πίστεψε ότι θα οδηγήσει στη συγκεκριμένη απόδοση, την ακολουθία. Καθώς αίρεται η υπόθεση, φαίνεται ότι πλέον δε συντρέχουν οι απαιτούμενες προϋποθέσεις. Ωστόσο, στην αρχική υπόθεση δεν είχαν παρατεθεί όλες οι προϋποθέσεις που θα οδηγούσαν στο επιθυμητό αποτέλεσμα (λήψη συγκεκριμένων μέτρων για τη λύση του προβλήματος). Ακόμα κι αν δεχθούμε ότι ο Χ θα προέβαινε στη λήψη αυτών των μέτρων, η εκλογή του δεν αποτελεί κατ’ ουσίαν το Αίτιο.

24

Υ π ό θ ε σ η ( λ ό γ ο ς ) Α π ό δ ο σ η ( α κ ο λ ο υ θ ί α ) ΑΙΤΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

παραλογισμός της άρσης της υπόθεσης

Αν ισχύει το Α, τότε ισχύει το ΒΔεν ισχύει το Α ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

Δεν ισχύει το Β ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΤΟΥΣ ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΥΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥΣ

Page 21: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

π.χ.8 (παραλογισμός της άρσης της υπόθεσης)

Επομένως,

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: εντούτοις υπάρχει πλήθος παραγόντων που εξασφαλίζουν την απόδοση – διασημότητα – και οι οποίοι δεν έχουν καταγραφεί στην υπόθεση.

π.χ.9 (θέση της απόδοσης / της ακολουθίας)

Επομένως,

Συγκεντρωτικός πίνακας: είδη συλλογισμών

ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ

25

Αν είμαι πρόεδρος, τότε είμαι διάσημος.Δεν είμαι πρόεδρος. ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

δεν είμαι διάσημος ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Αν είμαι πρόεδρος, τότε είμαι διάσημος.Είμαι διάσημος. ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΕΣ

είμαι πρόεδρος ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΣ

Η διαδικασία με την οποία ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα αξιοποιώντας θέσεις κρίσεις, γνώσεις ή τεκμήρια.

ανάλογα με την πορεία της επιχειρηματολογίας που ακολουθεί ο πομπός

ανάλογα με τον αριθμό των προκειμένων που περιλαμβάνει

ανάλογα με το είδος των κρίσεων που περιλαμβάνει στις προκείμενές του

ΑΜΕΣΟΣ ΕΜΜΕΣΟΣ

ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΣ

ΚΑΤΗΓΟΡΙΚΟΣ

ΔΙΑΖΕΥΚΤΙΚΟΣ

Page 22: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

6. ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ

Παραλογισμοί λέγονται τα επιχειρήματα που αντιβαίνουν στον ορθό λόγο και δεν έχουν επομένως αποδεικτική αξία. Εντούτοις πολλά από αυτά, επειδή εξωτερικά έχουν μεγάλες ομοιότητες με τα έγκυρα, είναι παραπειστικά και επιδιώκουν με λογικά τεχνάσματα να εντυπωσιάσουν ή και να εξαπατήσουν τον συνομιλητή. Στην τελευταία περίπτωση ονομάζονται σοφίσματα.

Α. Παραλογισμοί που αναφέρονται στη μορφή των συλλογισμών:

1. Στους κατηγορικούς συλλογισμούς : η χρήση μέσου όρου με διαφορετική σημασία σε κάθε προκείμενη. π.χ. Ο αστυνομικός είναι όργανο

Το μπουζούκι είναι όργανο

Άρα, Ο αστυνομικός είναι μπουζούκι.Λάθος : Ο μέσος όρος όργανο έχει διαφορετική σημασία σε κάθε

προκείμενη.

2. Στους διαζευκτικούς συλλογισμούς : η παραδιάζευξη, δηλαδή είτε η μη απαρίθμηση στην πρώτη προκείμενη όλων των ενδεχομένων, είτε η μη απόρριψη στη δεύτερη προκείμενη όλων των ενδεχομένων, εκτός από αυτό που θα δεχτούμε στο συμπέρασμα.

π.χ.1 Οι στρατευμένοι πολίτες ανήκουν ή στο πεζικό ή στοναυτικό ή στην αεροπορία.Ο Χ δεν ανήκει στο πεζικό ούτε στην αεροπορία.

Άρα, Ο Χ ανήκει στο ναυτικό.Λάθος : Ο Χ μπορεί να ανήκει σε κλάδο του στρατεύματος που δεν ονομάζεται στην πρώτη προκείμενη (π.χ. στη στρατιωτική δικαιοσύνη κ.ά.).

π.χ.2 Οι στρατευμένοι πολίτες ανήκουν ή στο πεζικό ή στο ναυτικό ή στην αεροπορία. Ο Χ δεν ανήκει στο πεζικό.

Άρα, Ο Χ ανήκει στο ναυτικό.Λάθος : Ο Χ μπορεί να ανήκει στην αεροπορία εφόσον δεν αποκλείστηκε στη

δεύτερη προκείμενη.

3. Στους υποθετικούς συλλογισμούς : Οι παραλογισμοί προκύπτουν όταν από την άρση του λόγου (της υπόθεσης) συνάγεται η άρση της ακολουθίας (απόδοσης).

π.χ. Εάν έχουν παραβιαστεί οι πόρτες του διαμερίσματος, έγινε κλοπή.Δεν έχουν παραβιαστεί οι πόρτες του διαμερίσματος.

Άρα, Δεν έγινε κλοπή.Λάθος : Μπορεί να παραβιάστηκαν τα παράθυρα, ή οι κλέφτες να είχαν αντικλείδι.4. Στους επαγωγικούς συλλογισμούς : Όταν τα συμπεράσματα

συνάγονται από μικρό αριθμό δεδομένων. π.χ. Στο περσινό μου ταξίδι στο Παρίσι ένας τελωνειακός υπάλληλος ήταν αγενής.

26

Page 23: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Άρα, Όλοι οι Γάλλοι είναι αγενείς.

5. Σε όλους τους συλλογισμούς : παραλογισμοί είναι δυνατό να προκύψουν από κάθε σφάλμα αλήθειας ή εγκυρότητας των προκείμενων και του συμπεράσματος.

Β. Παραλογισμοί που σχετίζονται με τη μορφή των συλλογισμών:

1. Λήψη ζητουμένου : Το συμπέρασμα προκύπτει από προκείμενες που έχουν οι ίδιες ανάγκη αποδείξεως.

π.χ. Όσοι λαοί κατοικούν σε φτωχά εδάφη είναι καταδικασμένοι σε μόνιμη πενία. Ο ελληνικός λαός κατοικεί ανέκαθεν σε φτωχά εδάφη. Άρα είναι καταδικασμένος σε πενία.

Λάθος : Και οι δύο προκείμενες που υποτίθεται ότι αποδεικνύουν το συμπέρασμα χρήζουν οι ίδιες αποδείξεως. Πρώτον γιατί υπάρχουν παραδείγματα χωρών, όπως η Ελβετία, που ζουν σε φτωχά εδάφη αλλά δεν είναι φτωχές, και δεύτερον γιατί ο ελληνικός λαός κατοίκησε και σε γόνιμα εδάφη, όπως η Μ. Ασία.

2. Κύκλος ή διαλληλία : Η απόδειξη της μίας προκείμενης χρησιμοποιείται ως απόδειξη της άλλης.

π.χ. Αν ήταν υπεύθυνος, θα εκπλήρωνε την υπόσχεσή του.

Όμως δεν είναι υπεύθυνος.

Άρα δε θα εκπληρώσει την υπόσχεσή του.

Λάθος : Ο λόγος που αποδεικνύει ότι δε θα τηρήσει την υπόσχεσή του είναι η έλλειψη υπευθυνότητας, η οποία με τη σειρά της αποδεικνύεται από το ότι δεν τηρεί την υπόσχεσή του.

3. Άγνοια ελέγχου : Οι προκείμενες δεν έχουν σχέση με το συναγόμενο αποτέλεσμα.

π.χ. Οι καλοί οικογενειάρχες είναι άξιοι σεβασμού και όχι καταδίκης.

Ο κατηγορούμενος για κλοπή είναι καλός οικογενειάρχης.

Άρα είναι άξιος σεβασμού και όχι καταδίκης.

Λάθος : Ο κατηγορούμενος έχει οδηγηθεί στο δικαστήριο ως κλέφτης, όχι ως καλός οικογενειάρχης.

4. Το συμπέρασμα προκύπτει από προκείμενες αμφιβόλου κύρους (προλήψεις κ.α.) :

π.χ. Είναι Τρίτη και 13.

Άρα θα μου συμβεί κάτι κακό.

Λάθος : Η προκείμενη αποτελεί πρόληψη και, συνεπώς, δεν έχει καμία αποδεικτική ισχύ.

27

Page 24: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

7. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΟΥ ΔΕΚΤΗ

Συχνά ο πομπός καταφεύγει στη διέγερση εκείνων των συναισθημάτων που θα παρακινήσουν το δέκτη στην προσδοκώμενη από τον πομπό απόφαση.

2α. Συναισθήματα

Τέτοια συναισθήματα είναι τα ακόλουθα:

πραότητα - οργή πατριωτικά, δημοκρατικά

αγάπη - μίσος φιλειρηνικά συναισθήματα

θάρρος - φόβος ανακούφιση φθόνος

εμπιστοσύνη - δυσπιστία ευθύνη ντροπή

εκτίμηση - περιφρόνηση συμπάθεια ευχαρίστηση

χαρά – λύπη οίκτος ικανοποίηση

ενθουσιασμός –

απογοήτευση

αγανάκτηση ενοχή

2β. Μέσα πειθούς

Περιγραφή (κατάσταση, στατικότητα)Περιγραφή είναι η απεικόνιση των βασικών γνωρισμάτων ενός αντικειμένου ή μιας κατάστασης που παρουσιάζεται στατικά μέσα στο χώρο. Μας δίνει πληροφορίες για το «είναι» των πραγμάτων (λ.χ. περιγραφή των δυνάμεων του εχθρού).

Αφήγηση (εξέλιξη)Αφήγηση είναι η δυναμική παρουσίαση ενός προσώπου / πράγματος / ομάδας / ιδέας / θεσμού, καθώς ενεργεί, κινείται ή μεταβάλλεται στο χρόνο. Μας πληροφορεί για το «γίγνεσθαι» των πραγμάτων (λ.χ. αφήγηση δραματικών γεγονότων, μιας μάχης).

Χρήση ειρωνείας και χιούμορ Η ειρωνεία και το χιούμορ είναι ιδιαίτερα ισχυρά μέσα, γιατί ο δέκτης συμμερίζεται πρόθυμα αυτό που, στιγμιαία έστω, του δημιουργεί ψυχική ευφορία. Όταν, όμως, η ειρωνεία και το χιούμορ στρέφονται κατά του αντιπάλου βρισκόμαστε στην περιοχή της επίκλησης στο ήθος του πομπού (βλ. παρακάτω: Επίκληση στο ήθος).

28

Page 25: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Χρήση συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων και φράσεων Πρόκειται για λεκτικά σύνολα που, επειδή παραπέμπουν στον κόσμο των αξιών και σε περιοχές του υποσυνειδήτου που υποβάλλουν στο δέκτη έναν απολυτολογικό μανιχαϊσμό (άσπρο – μαύρο, καλό – κακό κλπ.), τον παρακινούν έμμεσα να δράσει σύμφωνα με τις παραινέσεις του πομπού.

Π.χ. «το δίκαιο»,

«αντισυνταγματική διάταξη»,

«αρχές της δημοκρατικότητας»

«πατρίς – θρησκεία – οικογένεια»

κλπ.

επίκληση στο ήθος του δέκτη Δεν πρέπει να συγχέεται με την επίκληση στο ήθος του πομπού, που αποτελεί ιδιαίτερο τρόπο πειθούς.

Ο πομπός, κάθε φορά που επικαλείται το ήθος του δέκτη, ουσιαστικά κολακεύοντάς τον, προσπαθεί να του διεγείρει το αυτοσυναίσθημα, ώστε αυτός να συναινέσει στις επιθυμίες του πομπού.

π.χ. Εσείς δεν είστε άνθρωποι που σκύβετε το κεφάλι. Αντισταθείτε.

επίθεση στο ήθος του δέκτη Κατά τρόπο αντίστοιχο προς τον προηγούμενο, ο πομπός αυτή τη φορά δεν αποσκοπεί στη διέγερση της αυτοεκτίμησης αλλά των συναισθημάτων ενοχής, ντροπής και ευθύνης του δέκτη, ώστε αυτός να αναλάβει τις «υποχρεώσεις» που ο πομπός επιδιώκει να τον πείσει ότι πρέπει να αναλάβει.

π.χ. Φυσικά δεν περιμένουμε από εσάς απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα, εφόσον πάντοτε είχατε ένδεια ιδεών και φτώχεια επιχειρημάτων.

2γ. Αξιολόγηση

Η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη συχνά λειτουργεί ενισχυτικά ώστε να γίνει πειστικό ένα επιχείρημα. Ωστόσο, ως τρόπος πειθούς δε διαθέτει αυτόνομα καμία αποδεικτική ισχύ, μα για να λειτουργήσει κατά τρόπο αποδεκτό στο δέκτη που διαθέτει οξυμμένη κρίση χρειάζεται να συνοδεύεται από επιχειρήματα και λογικές θέσεις.

Ιδιαίτερη προσοχή λοιπόν απαιτείται να δείξει ο δέκτης ώστε να εντοπίσει τις περιπτώσεις κατάχρησης της μεθόδου.

Έτσι, παράδειγμα κατάχρησης αποτελεί η κινδυνολογία: ο πομπός εκμεταλλεύεται τη λογική ή κριτική ανεπάρκεια των αδαών ή αφελών για την εκπλήρωση των στόχων του, επισείοντας φόβητρα, όπως πόλεμοι, επιδημίες, θεομηνίες, υποτιμήσεις κλπ. Συμπερασματικά, η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη δε διαθέτει αποδεικτική ισχύ.

29

Page 26: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

8. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΠΟΜΠΟΥ

Μερικές φορές ο πομπός για να πείσει το δέκτη να ενστερνιστεί τις απόψεις του καταφεύγει στην επίκληση στο ήθος του είτε ευθέως είτε δια της πλαγίας οδού.

1α. Άμεση επίκληση

Σε αυτήν την περίπτωση ο πομπός κάνει αναφορά στις αρετές και στα προσόντα που ο ίδιος (πιστεύει ότι) έχει σε α΄ πρόσωπο, επιχειρώντας να κάνει το δέκτη να γοητευτεί από τις ιδιότητές του, να σχηματίσει θετική άποψη για το «ποιόν» του, ώστε να μη σκεφθεί να αντιταχθεί στις απόψεις του.

π.χ. Όσοι βρίσκονται σ΄ αυτήν την αίθουσα γνωρίζουν ότι πάντοτε, με όλες μου τις δυνάμεις και με αίσθημα ευθύνης υπηρέτησα τη θέση που μου εμπιστεύθηκε η Πολιτεία.

1β. Έμμεση επίκληση

1. Επίκληση στην αυθεντία

Κατά την επίκληση στην αυθεντία, ο πομπός για να πείσει το δέκτη επικαλείται ένα πρόσωπο περιωπής και αδιαμφισβήτητου κύρους που συμμερίζεται τη γνώμη του. Έτσι, ασκεί στο δέκτη ένα είδος ψυχολογικής βίας φέροντας μια πιθανή άποψή του περί του αντιθέτου σε άτυπη «αναμέτρηση» με μια εξέχουσα προσωπικότητα.

Στην πράξη, συχνά, (π.χ. στη διαφήμιση) η επίκληση αφορά δημόσια πρόσωπα που είναι μεν αυθεντίες αλλά σε τομέα διαφορετικό από το θέμα που πραγματεύεται ο πομπός.

π.χ. Ο Ηράκλειτος είχε διαγνώσει ότι όλα γίνονται με την έριδα και από ανάγκη. Και βέβαια, ο πολιτισμός επιβεβαίωσε τη ρήση του μεγάλου Εφέσιου.

2. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

Στην περίπτωση αυτή ο πομπός, αντί να τονίσει τη λειτουργικότητα ή την ορθότητα των θέσεών του, ασκεί κριτική στις θέσεις, στο χαρακτήρα, στην προσωπική ζωή και, εν γένει, στην προσωπικότητα του αντιπάλου. Στην υπερβολή μάλιστα του συγκεκριμένου μέσου παρατηρούνται συκοφαντίες, λασπολογία κ.λπ.

Καθίσταται σαφές ότι η κατάχρηση του μέσου αυτού αποσκοπεί στο να καλύψει ο πομπός την έλλειψη επιχειρημάτων του, και να δράσει εκβιαστικά προς το δέκτη οδηγώντας τον στην καταψήφιση του αντιπάλου του.

30

Page 27: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

π.χ. Η χώρα μας δεν έχει ανάγκη από ηγέτες ευθυνόφοβους και δουλικούς όπως ο κύριος Χ.

(ο πομπός μέμφεται τα μειονεκτήματα του Χ, χωρίς όμως να παρουσιάζει τα δικά του πλεονεκτήματα)

2a. ΑξιολόγησηΑπό τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η επίκληση στο ήθος του πομπού (όπως και η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη), χρησιμοποιούμενη χωρίς τη σύμπραξη λογικών επιχειρημάτων, δε διαθέτει αποδεικτική ισχύ.

ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ : ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

31

ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΟΥ

ΔΕΚΤΗ

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΠΟΜΠΟΥ

ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΔΕΚΤΗ

επιχειρήματα τεκμήρια

Δε διαθέτει αποδεικτική ισχύ

Διαθέτει αποδεικτική ισχύ υπό προϋποθέσεις

Δε διαθέτει αποδεικτική ισχύ

Page 28: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Πειθώ χρησιμοποιείται μεταξύ των ανθρώπων σε ποικίλες ευκαιρίες, σε διάφορα επικοινωνιακά πλαίσια, με επιλογή του καταλληλότερου τρόπου (επίκληση στη λογική, στο συναίσθημα, στο ήθος) κατά περίπτωση. Στην ενότητα αυτή θα προσεγγίσουμε τη μορφή που λαμβάνει η πειθώ σε τέσσερις επικοινωνιακές περιστάσεις, συνήθεις στην κοινωνική μας ζωή. Πιο συγκεκριμένα θα δούμε τις:

ΜΟΡΦΕΣ ΠΕΙΘΟΥΣ

1. Στο δοκίμιο 2. Στη διαφήμιση 3. Στον πολιτικό λόγο

4. Στον επιστη-μονικό λόγο

Ποιοι οι διδακτικοί στόχοι;

Σκοπός της Ενότητας αυτής είναι η διεύρυνση των γνώσεων σχετικά με τη χρήση της Πειθούς και συνεπώς η εμπέδωση των πληροφοριών της προηγούμενης σχετικά με τους τρόπους Πειθούς. Τα στοιχεία αυτά θα ενισχύσουν την επικοινωνιακή δεξιότητα των μαθητών, καθώς θα τους βοηθήσουν να κατανοούν και να αναλύουν διεισδυτικότερα μηνύματα που δέχονται είτε στον καθημερινό λόγο, όπως συμβαίνει με τη διαφήμιση ή τον πολιτικό λόγο, είτε σε πιο ειδικές περιστάσεις, όπως συμβαίνει με την ανάγνωση ενός επιστημονικού εγχειριδίου, και συνεπώς να μπορούν να διαμορφώνουν κριτική και όχι παθητική στάση απέναντί τους αντι-λαμβανόμενοι ότι η αλήθεια δεν είναι αυταπόδεικτη και ότι για την ανεύρεσή της απαιτείται αναζήτηση. Επιπλέον, η οικείωση με τα μέσα και τις τεχνικές πειθούς αποβλέπει στη σταδιακή ανάπτυξη της ικανότητας των μαθητών, κωδικοποιώντας ένα δικό τους κείμενο (τόσο στο γραπτό όσο και στον προφορικό λόγο), να επιλέγουν τον προσφορότερο τρόπο προβολής των θέσεών τους χωρίς να αγνοούν τον προβληματισμό σχετικά με την ηθική της. Όλα αυτά αποβλέπουν στη συνειδητοποίηση ότι η πειθώ προσδίδει δύναμη στο κοινωνικό πεδίο σε όποιον κατέχει τις τεχνικές της.

Ιδιαίτερη προσοχή αξίζει να δοθεί στο δοκίμιο, το ιδιαίτερο αυτό γραμματειακό είδος, που σχετίζεται άμεσα με την πειθώ. Ο μαθητής καλείται να κατανοήσει τη μέθοδο αλλά και τους συνδυασμούς με τους οποίους οι διάφοροι δοκιμιογράφοι αξιοποιούν τους τρόπους πειθούς στην προσπάθειά τους να κινηθούν στο χώρο των ιδεών. Η οικείωση του μαθητή με το δοκίμιο θα τον βοηθήσει να μπορεί και ο ίδιος να αναλύει συστηματικά έννοιες,

32

Page 29: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

καταστάσεις και προβλήματα, υποστηρίζοντας τις απόψεις του με πειστικότητα, ακρίβεια, σαφήνεια και συνοχή.

ΠΕΙΘΩ

ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΑΡΑΠΕΙΣΤΙΚΗ

Επίκληση στη λογική με επιχειρηματολογία που διαθέτει αποδεικτική ισχύ (ορθότητα)

Καλά οργανωμένος υποτακτικός λόγος.

Επίκληση στο ήθος και στο συναίσθημα

Επίκληση στη λογική, όπου, όμως λείπει ή η αλήθεια ή η εγκυρότητα σκόπιμα (σοφίσματα) ή μη (παραλογισμοί).

Παρατακτικός, ασύνδετος ή υποτακτικός λόγος όπου ο μακροπερίοδος λόγος κρίνεται χαλαρός λογικά, ώστε να μην καθίσταται σαφής η τεκμηρίωση.

Μνημοτεχνικά χαρακτηριστικά (συνθηματολογικός λόγος, αξιολογικός και πληθω-ρικός)

Διατύπωση βεβαιωτική, δεοντολογική, θαυμαστική, ύβρεις.

33

Page 30: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

2. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ

1. Τι εννοούμε με τον όρο Διαφήμιση;

Διαφήμιση είναι η δημιουργία ενός πρωτότυπου μηνύματος, το οποίο αναφέρεται σε κάποιο υλικό ή πνευματικό παράγωγο ή προϊόν και η προβολή του μηνύματος αυτού από τα Μ.Μ.Ε με τελικό σκοπό την παρακίνηση του δέκτη να αγοράσει το διαφημιζόμενο προϊόν.

Πρόκειται για μια τεχνική που έχει ως κύριο σκοπό να μεταφέρει επί πληρωμή ένα μήνυμα από έναν πομπό, που μπορεί να είναι επιχείρηση, οργανισμός, ίδρυμα, ομάδα, άτομο, κράτος, εκκλησία, προς πολλούς ανθρώπους με στόχο:

α) να τους γνωρίσει προϊόντα ή υπηρεσίες ή επιτεύγματα ή ιδέες που αυτός ο πομπός θέλει να παρουσιάσει,

β) να τους υποκινήσει να δείξουν ενδιαφέρον γι’ αυτά,γ) να τους πείσει ότι έχει περισσότερα πλεονεκτήματα από άλλα, δ) να τους υποκινήσει να δράσουν για να αγοράσουν προϊόντα ή

υπηρεσίες, να υιοθετήσουν τις απόψεις του πομπού που στέλνει το μήνυμα.

Από πλευράς περιεχομένου η διαφήμιση διακρίνεται σε:

α. Εμπορική – τεχνική: Απευθύνεται σε ειδικούς επαγγελματίες που χρησιμοποιούν το διαφημιζόμενο είδος (μέσω ειδικών περιοδικών συνήθως).

β. Γοήτρου: Επιχειρεί όχι την προβολή προϊόντων αλλά των ίδιων των εταιρειών με στόχο την καλλιέργεια εμπιστοσύνης προς αυτή.

γ. Ανθρωπιστική: Αποσκοπεί (χρησιμοποιώντας τις συνήθεις διαφημιστικές στρατηγικές, που μπορεί να είναι και παραπειστικές) στην ευαισθη-τοποίηση της κοινής γνώμης για σοβαρά θέματα κοινωνικού προβληματισμού.

δ. Καταναλωτική: Επιδιώκει την προσέλκυση της προσοχής του δέκτη, ώστε να προκληθεί το ενδιαφέρον του και να του δημιουργηθεί η επιθυμία αγοράς του προϊόντος.

34

Page 31: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

3. Ποιος ο ρόλος του πομπού στη διαφήμιση;

Η διαφήμιση συνιστά πράξη επικοινωνίας ανάμεσα σ’ έναν πομπό και σ’ ένα δέκτη καθώς αποτελεί ένα πρωτότυπο μήνυμα που προβάλλεται με σκοπό την αλλαγή (ή την προβολή) της συμπεριφοράς του δέκτη. Αυτό σημαίνει ότι ο πομπός (εταιρεία που πληρώνει τη διαφήμιση) προσπαθεί να οδηγήσει το δέκτη- αγοραστή- καταναλωτή σε αγορά του προϊόντος είτε

α) μεταβάλλοντας την αγοραστική του συνήθεια (π.χ. προτίμηση σε ομοειδή προϊόντα άλλων εταιρειών) είτεβ) υποβάλλοντάς του πλασματικές ανάγκες διαβίωση, τις οποίες υποτίθεται ότι ικανοποιεί η αγορά του συγκεκριμένου προϊόντος.

4. Πώς διαμορφώνεται, τελικά, το διαφημιστικό μήνυμα;

Διαφημιστικό μήνυμα

γλωσσικό μη γλωσσικό

χρήση εικόναςΑ. Δομή Β. Μορφή (με ή χωρίς λεζάντα)

1. Επικεφαλίδα 1. άμεσο, χωρίς προλόγους και εξηγήσεις2. Κυρίως κείμενο 2. αφηγηματικό- αφήγηση ιστορίας3. Σύνθημα (slogan) 3. με διάλογο ή μονόλογο ή ψευδοδιάλογο

4. με επιχειρήματα5. με ευρήματα/ τεχνάσματα

35

και / η

Page 32: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

5. Ποιοι είναι οι τρόποι πειθούς που χρησιμοποιεί η διαφήμιση και με ποια μέσα για τον καθένα;

Όπως έχουμε ήδη παρουσιάσει από τους στόχους που αυτή η μορφή επικοινωνίας έχει, το διαφημιστικό μήνυμα αποβλέπει:

στην προσέλκυση της προσοχής του δέκτη

στην πρόκληση του ενδιαφέροντός του

στη δημιουργία επιθυμίας αγοράς του προϊόντος

στην αγορά του προϊόντος

Για να το επιτύχει αξιοποιεί όποιον από τους διάφορους τρόπους πειθούς θεωρεί καταλληλότερο χρησιμοποιώντας διαφορετικά μέσα κάθε φορά. Συγκεκριμένα:

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

Επίκληση στη λογική του Δέκτη

Επίκληση στο συναίσθημα του Δέκτη

Επίκληση στο ήθος του Πομπού

(αυθεντία)

Εδώ η διαφήμιση στη-ρίζεται στην παρουσί-αση επιχειρημάτων και τεκμηρίων σχε-τικά με την αξία του προϊόντος, την ανάγκη αγοράς του ή την ανω-τερότητά του σχετικά με τα άλλα.

Η διαφήμιση προκειμένου να πείσει συνδέει την αγορά του προϊόντος μ’ ένα συναίσθημα (π.χ. η στοργή της μητέρας προς τα παιδιά της φαίνεται από το είδος του βουτύρου που χρησι-μοποιεί) ή διεγείρει συναισθή-ματα στο δέκτη, όπως συγκί-νηση, φόβο, θαυμασμό κλπ. ώστε να καταλυθεί κάθε λογική αντίσταση.

Για να αποκτήσει κύρος το προϊόν, το διαφημιστικό μή-νυμα παρουσιά-ζεται από κάποια αυθεντία.

ΜΕΣΑ ΜΕΣΑ

1. Χρήση επιχειρημάτων (ορθών ή σοφιστικών).

2. Χρήση τεκμηρίων

1. Περιγραφή ( κατάσταση, στατικότητα).

2. Αφήγηση ( εξέλιξη).3. Χρήση ειρωνείας και χιού-

μορ.4. Χρήση συναισθηματικά

φορτισμένων λέξεων και φράσεων.

5. Επίκληση στο ήθος του δέ-κτη.

6. Επίθεση στο ήθος του δέ-κτη.

7. Τα γλωσσικά τεχνάσματα.

1. Άμεση επίκληση

2. Έμμεση επίκληση

επίκληση στην αυθεντία

επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

36

Page 33: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Πιο αναλυτικά:

1. Η επίκληση στη λογική του Δέκτη γίνεται με: επιχειρήματα: τα οποία απορρέουν από τα γνωρίσματα και τις

ιδιότητες του προϊόντος και αποδεικνύουν την ανωτερότητά του έναντι των ανταγωνιστικών.

τεκμήρια: ως τέτοια προβάλλονται τα ίδια τα γνωρίσματα του προϊόντος.

Αξιολόγηση: Πρόκειται σαφώς για τον πιο αποδεικτικό τρόπο προβολής του προϊόντος, αλλά όχι και για τον πιο αποτελεσματικό (έναντι της επίκλησης στο συναίσθημα ή το ήθος). Οι διαφημιστές έχοντας αυτό υπόψη προτιμούν να δώσουν μια επίφαση επίκλησης στη λογική (απευθύνονται συχνά στο δέκτη υπαινισσόμενοι ότι αν σκεφτεί λογικά θα επιλέξει το προβαλλόμενο αγαθό) χρησιμοποιώντας είτε σοφίσματα είτε τεχνάσματα (κυρίως γλωσσικά) που διεγείρουν το συναίσθημα.

2. Η επίκληση στο συναίσθημα του Δέκτη γίνεται με: Περιγραφή ( κατάσταση,

στατικότητα)Περιγραφή είναι η απεικόνιση των βασικών γνωρισμάτων του προϊόντος, δίνοντάς μας πληροφορίες για το «είναι» των πραγμάτων. Αυτό το μέσο χρησιμοποιείται κυρίως στο άμεσο γλωσσικό διαφημιστικό μήνυμα. Στην πειστικότητα της περιγραφής διαδραματίζει σημαντικό ρόλο η αξιοποίηση των εκφραστικών δυνατοτήτων που παρέχουν οι ειδικές τεχνικές και μέθοδοι του γλωσσικού κώδικα.

Αφήγηση (εξέλιξη)Αφήγηση είναι η δυναμική παρουσίαση του προϊόντος, μας πληροφορεί για την εξέλιξή του στο χώρο ή στο χρόνο. Η αφήγηση αποτελεί ξεχωριστή μορφή διαφημιστικού μηνύματος.

Χρήση ειρωνείας και χιούμορΗ ειρωνεία και το χιούμορ είναι ιδιαίτερα ισχυρά μέσα συναισθηματικής δέσμευσης, γιατί ο δέκτης συμμερίζεται πρόθυμα το προϊόν του οποίου η διαφήμιση, στιγμιαία έστω, του δημιουργεί ψυχική ευφορία, γι’ αυτό και χρησιμοποιείται συχνά στη διαφήμιση.

Χρήση συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων και φράσεων.

Πρόκειται για λεκτικά σύνολα που, επειδή παραπέμπουν στον κόσμο των αξιών και σε περιοχές του υποσυνειδήτου που υποβάλλουν στο δέκτη έναν απολυτολογικό μανιχαϊσμό (άσπρο – μαύρο, καλό – κακό κλπ.), τον παρακινούν έμμεσα να δράσει σύμφωνα με τις παραινέσεις του διαφημιστή. Προς αυτή την κατεύθυνση συλλειτουρ-γεί τόσο η εικόνα όσο και το γλωσσικό κείμενο της διαφήμισης, κυρίως με τη χρήση λέξεων στα οποία λανθάνει αξιολόγηση αλλά και με το γλωσσικό πληθωρισμό και τον ευφημισμό ή τον συνειρμό των ιδεών. (πβλ. την αθέμιτη διαφήμιση που επιχειρεί να εγείρει το φόβο του κοινού.)

37

Page 34: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Αξιολόγηση: Η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη ως τρόπος πειθούς μπορεί να είναι αποτελεσματικός, αλλά δε διαθέτει καμία αποδεικτική ισχύ.

3. Η επίκληση στο ήθος του Πομπού διακρίνεται σε: Άμεση επίκληση

Σε αυτήν την περίπτωση ο πομπός κάνει αναφορά στις αρετές και στα προσόντα που ο ίδιος (πιστεύει ότι) έχει, επιχειρώντας να κάνει το δέκτη να γοητευτεί από τις ιδιότητές του, να σχηματίσει θετική άποψη για το «ποιόν» του, ώστε να μη σκεφθεί να αντιταχθεί στις απόψεις του. (Βεβαίως, είναι προφανές ότι η εντύπωση για την αξιοπιστία του πομπού πρέπει να απορρέει από τον ίδιο το λόγο του κι όχι από την εικόνα που έχει σχηματίσει προηγουμένως γι’ αυτόν ο δέκτης, π.χ. Στην ταυτότητά μου θέλω να αναγράφεται « η κυρία που απαιτεί το καλύτερο». Γι’ αυτό ψωνίζω ΧΧΧΧΧ)

Έμμεση επίκληση(i) Επίκληση στην αυθεντία

Κατά την επίκληση στην αυθεντία, ο πομπός για να πείσει το δέκτη επικαλείται ένα πρόσωπο περιωπής και αδιαμφισβήτητου κύρους που συμμερίζεται τη γνώμη του. Έτσι, ασκεί στο δέκτη ένα είδος ψυχολογικής βίας φέροντας μια πιθανή άποψή του περί του αντιθέτου σε άτυπη «αναμέτρηση» με μια εξέχουσα προσωπικότητα. Στην διαφημιστική πράξη, συχνά, η επίκληση αφορά δημόσια πρόσωπα που είναι μεν αυθεντίες αλλά σε τομέα διαφορετικό από το θέμα που πραγματεύεται ο πομπός (π.χ. Ένα γνωστό μοντέλο αλλά και μία ηθοποιός μπορεί να συνιστά ένα καλλυντικό). Παραπλανητικό είναι όταν το διαφημιστικό μήνυμα προβάλλεται ως επιστημονική ή δημο-σιογραφική ανακοίνωση χωρίς να διευκρινίζεται ότι δεν είναι.

(ii) Επίθεση στο ήθος του αντιπάλουΣτην περίπτωση αυτή το διαφημιστικό μήνυμα, αντί να τονίσει τη λειτουργικότητα ή τις ιδιότητες του προϊόντος, ασκεί κριτική στις ιδιότητες των ανταγωνιστικών προϊόντων. Βέβαια, δεν παραλείπεται και η αναφορά στο ίδιο το προϊόν, ενώ ο λόγος για τον ανταγωνισμό είναι συνήθως υπαινικτικός, αλλά όχι και σε βαθμό που να μη γίνεται αντιληπτός από τον καταναλωτή.

Αξιολόγηση: Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η επίκληση στο ήθος του πομπού (όπως και η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη), χρησιμοποιούμενη χωρίς τη σύμπραξη λογικών επιχειρημάτων, δε διαθέτει καμία αποδεικτική ισχύ.

38

Page 35: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

3. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ

39

(Ερωτήματα που θέτουμε στον εαυτό μας όταν αναλύουμε μια διαφήμιση)

Τι μας προβάλλουν; Τι μας αποκρύπτουν;

- με το κείμενο;- με την εικόνα;

Τι άλλα μηνύματα περνάνε;

Με ποιους τρόπους επιχειρούν να μας πείσουν;

Ποια μέσα μετέρχονται;

Ποιες οι αλήθειες και ποια τα ψέματα;

Page 36: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Ας θυμηθούμε:

ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΑ ΤΕΧΝΑΣΜΑΤΑ/ ΓΛΩΣΣΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ

1. Λεκτικός πληθωρισμός (σπάνιες λέξεις, πλήθος προσδιορισμών, περίπλοκη σύνταξη, υπερβολική χρήση συνωνύμων, επαναλήψεις κτλ.).

2. Αξιολογικός λόγος (χρήση λέξεων- αξιών, παρουσίαση του μηνύματος ως αλήθειας)

3. Συμφυρματικός λόγος (αθέμιτη συσχέτιση λέξεων ή νοημάτων για διέγερση του συναισθήματος, συνειρμός ιδεών)

4. Ευφημισμός (ο εξωραϊσμός και η διαστρέβλωση της αλήθειας)

5. Χιασμός (σταυρωτή διατύπωση, επανάληψη)

6. Γραμματικά/ Συντακτικά στοιχεία (Ενεστώτας, Προστακτική και Οριστική, β΄/ γ΄ πρόσωπο, Παράταξη, ειδική χρήση λεξιλογίου)

7. Συνθηματολογικός λόγος

8. Μαρτυρίες επωνύμων ή απλών ανθρώπων

40

Διαφήμιση είναι:

Η δημιουργία ενός πρωτότυπου μηνύματος, το οποίο αναφέρεται σε κάποιο υλικό ή πνευματικό παράγωγο / προϊόν, και η προβολή του μηνύματος από τα ΜΜΕ, με τελικό σκοπό την παρακίνηση του αποδέκτη να αγοράσει το διαφημιζόμενο προϊόν.

Τρόποι πειθούς:

Α) Επίκληση στη λογική Μέσα: * τεκμήρια

* επιχειρήματα (κατά κανόνα σοφιστικά)

Β) Επίκληση στο συναίσθημαΜέσα: * περιγραφή και επίδειξη των ιδιοτήτων του

προϊόντος* χιούμορ – ειρωνεία κτλ.

Γ) Επίκληση στο ήθος του Πομπού*επίκληση στην αυθεντία (άμεσα ή έμμεσα) κτλ.

Page 37: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Ας δούμε τώρα μια διαφήμιση:

41

Ποια η δομή του διαφημιστικού μηνύματος;

Α) Κείμενο γλωσσικό : Είναι ωραίο να σε κερνούν ένα Camel

Το κείμενο δε διακρίνεται σε επικεφαλίδα, κυρίως κείμενο και σύνθημα. Υπάρχει μόνο το σύνθημα – slogan.

B) Κείμενο γλωσσικό 2: Το κάπνισμα βλάπτει σοβαρά την υγεία

Το κείμενο περιέχει μόνο το κυρίως κείμενο

Γ) Εικόνα: Προβάλλει το γνωστό, από την εκτεταμένη διαφημιστική καμπάνια της εταιρείας, σύμβολο.

(προέρχεται από τη διαφημιζόμενη εταιρεία)

(προέρχεται από το Υπουργείο)

(μη γλωσσικό μήνυμα)

Page 38: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

42

Ποια τα μέσα πειθούς;Α) Κείμενο γλωσσικό1: α) λανθάνων αξιολογικός

χαρακτηρισμός: «… είναι ωραίο …» (χρήση φράσης με ηθική διάσταση)β) Ευφημισμός (ψευδοδικαιολογία): δεν καπνίζεις επειδή είσαι εθισμένος, αλλά επειδή είναι ωραίο να σε κερνούν ένα Camelγ) βεβαιωτική διατύπωση. (χρήση οριστικής): " είναι ωραίο"δ) χρήση β΄ ρηματικού προσώπου (επίφαση οικειότητας)ε) συνθηματολογικός λόγος: χρήση κοφτών, μικρών λέξεων, όπου κυριαρχεί η μάρκα

Β) Εικόνα: α) μεταβίβαση -συνειρμός ιδεών (έστω ότι βρίσκεσαι σε ένα bar/χώρος διασκέδασης, στη μπάρα/μυθοποιημένος χώρος, και σε κερνούν / υποβόσκων ερωτισμόςβ) ευφημισμός (παρουσιάζεται ένα κατεξοχήν ογκώδες ζώο ως κάτι ανάλαφρο για να υποβληθεί η αίσθηση της μηδενικής βλάβης στο χρήστη-καπνιστή).

Ποια η μορφή των μηνυμάτων;

Α) Κείμενο γλωσσικό: α) άμεσο μήνυμα (χωρίς προλόγους και περιττές εξηγήσεις) β) ψευδοδιάλογος, όπως δηλώνει η χρήση του β’ προσώπου: «… να σε κερνούν …» ( ένα πρόσωπο απευθύνεται σε τόνο οικειότητας προς ένα άλλο, δηλ. στο δέκτη – καταναλωτή).

B ) Κείμενο γλωσσικό 2: α) άμεσο μήνυμαβ) μήνυμα που αναπτύσσεται με αξιωματική πρόταση ("βλάπτει σοβαρά")

Γ) Εικόνα: αφηγηματικό μήνυμα (η εικόνα υποβάλλει την αφήγηση μιας ιστορίας, κατά την οποία σε ένα bar κάποιος κερνά ένα… τσιγάρο κάποιον άλλο)

(μη γλωσσικό μήνυμα)

Page 39: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

43

Ποιος ο τρόπος πειθούς;

Α) Κείμενο γλωσσικό : α) συναίσθημαβ) ατεκμηρίωτο συμπέρασμα (την έλλειψη των προκειμένων επιδιώκει να αναπληρώσει η εικόνα)

Β) Κείμενο γλωσσικό : υπολανθάνει επίκληση στη λογική (χρήση επιστημονικού τεκμηρίου), όμως, καθώς δε δίνονται ακριβή στοιχεία, η μέθοδος κλίνει περισσότερο στο συναίσθημα

Γ) Εικόνα: συναίσθημα (χρήση χιούμορ)

Άξιο προσοχής: Η διαφορά ως προς το μέγεθος των χαρακτήρων, το έγχρωμο ή όχι φόντο ανάμεσα στο γλωσσικό 1 και στο γλωσσικό 2 μήνυμα.

Page 40: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Ας προσέξουμε την αντι-διαφήμιση:

44

Τι μας προβάλλει;- Αποκαλύπτει μια αλήθεια σχετικά με το

κάπνισμα, την οποία ωστόσο οι καπνοβιομηχανίες και οι εταιρείες που αναλαμβάνουν τη διαφήμισή τους επιχειρούν να αποκρύψουν: τη σοβαρή απειλή που συνιστά κατά της υγείας μας.

Τι μας αποκρύπτει;- Για τις ίδιες σοβαρές ασθένειες στις οποίες το

κάπνισμα συντελεί, εξίσου επικίνδυνες είναι και άλλες συνήθειες, όπως οι διατροφικές κτλ.

Άξιο προσοχής:- Η διαφήμιση αυτή δεν ανήκει στις συνήθεις καταναλωτικές διαφημίσεις, αλλά στην κατηγορία των κοινωνικών, οι οποίες επιχειρούν με τα γνωστά διαφημιστικά τεχνάσματα να ευαισθητοποιήσουν το κοινό.

Στην εικόνα προβάλλεται ο Joe Chemo (από τη λέξη χημειοθεραπεία) , δημιούργημα οργάνωσης αντικαπνιστών που παραπέμπει στο σύμβολο γνωστής εταιρείας τσιγάρων.

Page 41: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Πομπός Εκφώνηση πολιτικού λόγου Δέκτης

4. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

1. Τι εννοούμε με τον όρο «Πολιτικός λόγος»;

Πολιτικός λόγος είναι μορφή κειμένου με το οποίο ο πομπός (μεμονωμένος πολιτικός ή πολιτικός φορέας) επιθυμεί να πείσει το δέκτη να πάρει κάποιες αποφάσεις ή να προβεί σε κάποια ενέργεια.

Ας δούμε τώρα το βασικό διάγραμμα της επικοινωνίας μέσω πολιτικού λόγου:

Η επιλογή α) της γλώσσας με την οποία κωδικοποιεί το μήνυμά του και β) του τρόπου πειθούς που προκρίνει αποκαλύπτει τις προθέσεις του:

α) να πείσει το δέκτη,β) να τον ωθήσει σε πολιτική δράση.

Ποια η σχέση του πολιτικού λόγου με την εξουσία;

Α) Η γλώσσαΒ) Το είδος

Αποκωδικοποιεί ανάλογα με:α) το γνωσιολογικό του οπλισμό καιβ) την επικοι-νωνιακή του δεξιότητα.

Η γνώση της γλώσσας του πολιτικού λόγου καθώς και των μέσων πειθούς που αυτός μετέρχεται μπορεί να ενισχύσει την κριτική του στάση και να αποτρέψει τον αποπροσανατολισμό του.

Χαρακτηρίζεται από:Ρητορικά σχήματα

* λεκτικό

πληθωρισμό

* αξιολογικό λόγο

* υποσχεσιολογία

* δεοντολογία

* μεγαλοστομία, πομπώδες ύφος

* ευφημισμό

* συνθηματολογία

* ειδική σύνταξη (π.χ. χρήση α΄ ενικού ή πληθυντικού προσώπου – βεβαιωτική διατύπωση)

Υπάρχει ο πολιτικός λόγος της:α) πειθούς με

λογική

β) της πολιτικής

ρητορείας

γ) της

προπαγάνδας

Πώς μπορούμε να τους διακρίνουμε;

Το είδος του πολιτεύματος επηρεάζει το είδος του πολιτικού λόγου;

45

Page 42: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

2. Ποιες οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιτυχία του Πολιτικού λόγου;

o Είναι αναγκαία η σαφώς καθορισμένη πολιτική γραμμή, δηλαδή καλά σχεδιασμένα μηνύματα που να εκπέμπονται με τέτοιο τρόπο ώστε να προκαλούν το ενδιαφέρον και να είναι εύκολα κατανοητά από το δέκτη.

o Ο πομπός πρέπει να γνωρίζει καλά το δέκτη, τα προβλήματα και τα ενδιαφέροντά του και να προσαρμόζει σε αυτά τα μηνύματά του.

o Τα πολιτικά μηνύματα πρέπει να αναφέρονται σε γνώσεις και εμπειρίες κοινές για το δέκτη και για τον πομπό ώστε να κατανοούνται ορθά, αλλά και να λαμβάνονται υπόψη.

o Ανάλογα με το δέκτη (παιδεία, ανάγκες, ενδιαφέροντα, πολιτικό – πολιτιστικό – οικονομικό – θρησκευτικό – κοινωνικό υπόβαθρο), τα μηνύματα μπορούν να απευθύνονται τόσο στη λογική όσο και στο συναίσθημά του.

o Τα πολιτικά μηνύματα πρέπει να είναι πολύπλευρα και να παρουσιάζουν ευελιξία, δηλαδή να προσαρμόζονται στις νέες εξελίξεις και ανάγκες, χωρίς όμως να εγκαταλείπονται οι βασικοί του στόχοι.

o Ο πολιτικός λόγος πρέπει να παρουσιάζει συνέπεια, συνέχεια και επανάληψη των μηνυμάτων του, ώστε να έχει αποτελεσματικότητα.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του Πολιτικού Λόγου;

1. επαναλήψεις λέξεων,

2. συνθηματολογικός λόγος,

3. χρήση α΄ενικού/ πληθυντικού προσώπου,

4. αξιολογικοί χαρακτηρισμοί,

5. συμφυρματικός λόγος,

6. ευφημιστικός λόγος,

7. λεκτικός πληθωρισμός (πλεονασμοί, κατάχρηση συνωνύμων, βεβαιωτική διατύπωση, δεοντολογική διατύπωση, θαυμαστική διατύπωση, μεγαλοστομία, συναισθηματική φόρτιση).

46

Page 43: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

3. Ποιοι είναι οι τρόποι πειθούς που χρησιμοποιεί ο πολιτικός λόγος;

Ο πολιτικός λόγος μπορεί να επικαλείται τη λογική και την κρίση του κοινού, μεταδίδοντας και αποκαλύπτοντας πληροφορίες. Άλλες φορές, όμως, μπορεί να επιχειρεί με κάθε γλωσσικό μέσο (ιδεολογικός λόγος) να νομιμοποιήσει την εξουσία του εκφωνητή του. Τότε επιδιώκει τη συναισθηματική και ηθική δέσμευση του δέκτη, την παραπλάνησή του, ώστε να εξασφαλιστεί η άκριτη αποδοχή του. Συγκεκριμένα:

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

Επίκληση στη λογική του Δέκτη

Επίκληση στο συναίσθημα του Δέκτη

Επίκληση στο ήθος του Πομπού (αυθεντία)

Ανάπτυξη λογικής επιχειρηματολογίας. Υπάρχουν συγκεκρι-μένα μηνύματα, καλά σχεδιασμένα που προ-βάλλονται με καθο-ρισμένη γραμμή, συλ-λογιστική πορεία, αλλά και τεκμήρια (π.χ. στατιστικά δεδομένα).

Ο πομπός μέσω του λόγου του απευθύνεται στα προβλήματα, τα συμφέροντα και τα ενδιαφέροντα του δέκτη. Έτσι ανάλογα με την περίπτωση υπάρχουν και επικλήσεις στο συναίσθημα (π.χ. αγγίζει τον εθνικιστικό, θρησκευτικό, συναισθηματικό κόσμο του δέκτη). Η επίκληση στο συναίσθημα γίνεται με περιγραφή, αφήγηση, ειρωνεία, συναισθηματικά φορτισμένες λέξεις, επίκληση στο ήθος του δέκτη, επίθεση στο ήθος του δέκτη, υποσχέσεις, ηθικές δεσμεύσεις.

Συχνά στους πολιτικούς λόγους ο ομιλητής σκιαγραφεί το πορτρέτο του, αυτό του σωστού πολιτικού που δεσμεύεται να εφαρμόσει το πολιτικό του πρόγραμμα ή αναφέρεται στην προσωπική του συμβολή προς όφελος του κοινού καλού κατά το παρελθόν, καθώς και τα σχέδιά του για το μέλλον. Εκτός από αυτή την άμεση επίκληση στο ήθος του πομπού, συναντάμε επίθεση στο ήθος του αντιπάλου αλλά και επίκληση στην αυθεντία.

ΜΕΣΑ ΜΕΣΑ

Χρήση αποδεικτικού λόγου (ορθών επιχειρημάτων

και αξιόπι-στων

τεκμηρίων)

Χρήση σοφιστικών επιχειρημά-

των ή

παραλο-γισμών

1. Περιγραφή /

Αφήγηση

2. Χρήση ειρωνείας

και χιούμορ

3. Επίθεση / επίκληση

στο ήθος του δέκτη

4. Ρητορεία

1. Άμεση επίκληση

2. Έμμεση επίκληση

Επίκληση στην αυθεντία

Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

ΑΠΟΔΕΙΚΤΙ-ΚΗ ΠΕΙΘΩ Π Α Ρ Α Π Ε Ι Σ Τ Ι Κ Η Π Ε Ι Θ Ω

47

Page 44: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Πιο αναλυτικά:

I. Η επίκληση στη λογική του Δέκτη γίνεται με:

επιχειρήματα: τα οποία με αυστηρή αλληλουχία λογικών νοημάτων και συγχρόνως υψηλή πληροφορητικότητα, δηλ. επαρκείς, ελεγμένου κύρους, σημαίνουσες, καίριες για τη λήψη αποφάσεων πληροφορίες, προβάλλουν συλλογισμούς, που αιτιολογούνται και αποδεικνύονται βάσει των όρων της λογικής και των συνθηκών της πραγματικότητας ως αληθείς ή ψευδείς.

τεκμήρια: τα οποία ενισχύουν (δεν αναπληρώνουν) το επιχείρημα. Τέτοια μπορεί να είναι στατιστικά δεδομένα, πορίσματα έρευνας, ιστορικά παραδείγματα, παραδείγματα του καθημερινού βίου, αλήθειες, λόγια αυθεντίας. (Εάν ο πολιτικός λόγος χρησιμοποιεί αποκλειστικά την καταφυγή στην παρατήρηση και τον κοινό νου – τεκμήρια χαμηλής αποδεικτικής ισχύος – καθίσταται αυταπόδεικτος, δηλαδή το μήνυμα μετατρέπεται σε άτρωτη αλήθεια άνευ ανάγκης για απόδειξη).

Αξιολόγηση: Πρόκειται σαφώς για τον πιο αποδεικτικό τρόπο προβολής των θέσεών του, αλλά όχι κατανάγκην και για τον πιο αποτελεσματικό. Οι πολιτικοί έχοντας αυτό υπόψη προτιμούν να δώσουν μια επίφαση επίκλησης στη λογική χρησιμοποιώντας ρητορικά τεχνάσματα που διεγείρουν το συναίσθημα, οπότε διέρχονται παραπειστικές μεθόδους, όπως ιδεολογικές αοριστολογίες και ακαθόριστα θεωρητικά πλαίσια, ανεξακρίβωτα ή παραπλανητικά στοιχεία (παραποίηση εννοιών, στρέβλωση αξιών).

II. Η επίκληση στο συναίσθημα του Δέκτη γίνεται με:

Περιγραφή / Αφήγηση: δίνει πληροφορίες για το «είναι» των πραγμάτων / για την εξέλιξη των γεγονότων. Αυτό το μέσο χρησιμοποιείται κυρίως για να δώσει έμφαση στα γεγονότα, ώστε να ακολουθήσουν με φυσικότητα τα μηνύματα που επιθυμεί να μεταδώσει ο πομπός. Στην πειστικότητα της περιγραφής / αφήγησης διαδραματίζει σημαντικό ρόλο η αξιοποίηση των εκφραστικών δυνατοτήτων του πολιτικού και η δυνατότητά του να διαμορφώσει το προσωπικό του ύφος.

Χρήση ειρωνείας και χιούμορ: παρόλο που πρόκειται για ιδιαίτερα ισχυρά μέσα συναισθηματικής δέσμευσης, ωστόσο, επειδή το επικοινωνιακό πλαίσιο του πολιτικού λόγου απαιτεί «σοβαρότητα», είναι σπάνια η χρήση του. Όταν, όμως, η ειρωνεία και το χιούμορ στρέφονται κατά του αντιπάλου βρισκόμαστε στην περιοχή της επίκλησης στο ήθος του πομπού.

48

Page 45: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Επίκληση / επίθεση στο ήθος του δέκτη: αποτελεί έναν από τους συνηθισμένους και αποτελεσματικούς τρόπους πειθούς στον πολιτικό λόγο, καθώς δεσμεύει συναισθηματικά το δέκτη. Αυτό επιτυγχάνεται και με κάποια γλωσσικά τεχνάσματα, όπως είναι η χρήση λέξεων – αξιών.

Αξιολόγηση: Όλα αυτά τα μέσα απευθύνονται στο συναίσθημα των δεκτών με προφανή στόχο να το εγείρουν και να κάμψουν τις κριτικές αντιστάσεις τους. Η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη ως τρόπος πειθούς μπορεί να είναι αποτελεσματικός, αλλά δε διαθέτει καμία αποδεικτική ισχύ.

III. Η επίκληση στο ήθος του Πομπού διακρίνεται σε:

Άμεση επίκλησηΣε αυτήν την περίπτωση ο πομπός κάνει αναφορά στις αρετές και στα προσόντα που ο ίδιος (πιστεύει ότι) έχει, επιχειρώντας να κάνει το δέκτη να γοητευτεί από τις ιδιότητές του, να σχηματίσει θετική άποψη για το «ποιόν» του, ώστε να μη σκεφθεί να αντιταχθεί στις απόψεις του. Για να το πετύχει αυτό χρησιμοποιεί και κάποια ρητορικά μέσα, όπως:

1. φράσεις που δηλώνουν ηθική δέσμευση, με τις οποίες σκιαγραφείται το πορτρέτο του σωστού πολιτικού,

2. υποσχέσεις, οι οποίες αποδίδουν την απόφαση του ομιλητή να εφαρμόσει το πολιτικό του πρόγραμμα

Έμμεση επίκληση(iii) Επίκληση στην αυθεντία

Κατά την επίκληση στην αυθεντία, ο πομπός για να πείσει το δέκτη επικαλείται ένα πρόσωπο περιωπής και αδιαμφισβήτητου κύρους που συμμερίζεται τη γνώμη του. Έτσι, ασκεί στο δέκτη ένα είδος ψυχολογικής βίας φέροντας μια πιθανή άποψή του περί του αντιθέτου σε άτυπη «αναμέτρηση» με μια εξέχουσα πολιτική προσωπικότητα. Στην πολιτική πρακτική, συχνά, η επίκληση αφορά πρόσωπα που είναι αυθεντίες και των οποίων ο πομπός επιθυμεί να προβληθεί ως διάδοχος ή συνεχιστής του έργου τους ή τουλάχιστον αντάξιός τους.

(iv) Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

Στην περίπτωση αυτή ο πολιτικός λόγος, αντί να αποδείξει την ορθότητα των θέσεων του αρκείται στην απαξίωση των αντιπάλων (όχι αναγκαστικά των θέσεων τους) ή χρησιμοποιεί συστηματικά αυταπόδεικτες έννοιες (π.χ. "η ιστορία σας κρίνει", "το ποτάμι δε γυρίζει πίσω")

Αξιολόγηση: Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η επίκληση στο ήθος του πομπού (όπως και η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη), χρησιμοποιούμενη χωρίς τη σύμπραξη λογικών επιχειρημάτων, δε διαθέτει καμία αποδεικτική ισχύ.

49

Page 46: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

1. Τι εννοούμε με τον όρο Επιστημονικός λόγος;

Επιστήμη, καλείται κάθε κλάδος οργάνωσης και μελέτης του επιστητού, δηλαδή του συνόλου της προσκτηθείσας από τον άνθρωπο γνώσης. Επιστήμη, δηλαδή, είναι ένα σύστημα ταξινομημένων γνώσεων, οι οποίες ανήκουν σ' ένα ορισμένο γνωστικό αντικείμενο, το οποίο μελετούν οι ειδικοί ανά τομέα επιστήμονες, με σκοπό τη λογική εξήγηση των φαινομένων τόσο της φύσης όσο και της ανθρώπινης κοινωνίας.

50

Ορισμός: Επιστημονικό κείμενο είναι αυτό με το οποίο οι επιστήμονες επιχειρούν να αναπτύξουν ένα θέμα της ειδικότητάς τους συστηματικά, μεθοδικά, λογικά, βασισμένοι στα δεδομένα της επιστήμης. Σκοπός του είναι να απευθυνθεί σε ειδικό κοινό ώστε να πληροφορήσει ή να προβληματίσει και να εγείρει διάλογο σχετικά με το θέμα που προσεγγίζει.

4. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟ

Page 47: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

2. Ποιοι είναι οι τρόποι πειθούς που χρησιμοποιεί το επιστημονικό κείμενο;

Το επιστημονικό κείμενο ως κατεξοχήν τρόπος πειθούς χρησιμοποιεί την επίκληση στη λογική του δέκτη, προβάλλοντας με μεθοδικό τρόπο λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια. Δεν είναι, ωστόσο, σπάνιο το φαινόμενο να επιχειρείται και συναισθηματική ή ηθική δέσμευση του δέκτη με διάφορα γλωσσικά μέσα (ιδεολογικός λόγος). Συγκεκριμένα:

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟ

Επίκληση στη λογική του Δέκτη

Επίκληση στο συναίσθημα του Δέκτη

Επίκληση στο ήθος του Πομπού (αυθεντία)

Ανάπτυξη λογικής επιχειρηματολογίας, με καθορισμένη γραμμή, συλλογιστική πορεία, αλλά και τεκμήρια.

Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν και επικλήσεις στο συναίσθημα, όταν επιχειρείται ο εντυπωσιασμός του δέκτη ή η προβολή ενός επιχειρήματος ως αυτονόητου για να μη χρειαστεί ουσιαστική απόδειξη των παρουσιαζόμενων θέσεων.

Συχνά ο πομπός επιχειρεί να προσδώσει επιστημονικό κύρος στον εαυτό του ή αναφέρεται στην προσωπική του συμβολή στην επιστήμη. Εκτός από αυτή την άμεση επίκληση στο ήθος του πομπού, συναντάμε επίκληση στην αυθεντία, αλλά και σπανιότερα επίθεση στο ήθος άλλων επιστημόνων που υποστηρίζουν αντίθετη προς αυτόν θέση.

ΜΕΣΑ ΜΕΣΑ

1. Χρήση επιχειρημάτων (ορθών κατά κανόνα).

2. Χρήση τεκμηρίων.

1. Περιγραφή / Αφήγηση.2. Χρήση αξιολογικού, πληθωριστικού, διχοτομικού και αυταπόδεικτου λόγου.3. Επίθεση / επίκληση στο ήθος του δέκτη.

1. Άμεση επίκληση.

2. Έμμεση επίκληση:

Επίκληση στην αυθεντία.

Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου.

51

Page 48: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Πιο αναλυτικά:

II. Η επίκληση στη λογική του Δέκτη γίνεται με: επιχειρήματα λογικά και τεκμήρια: τα οποία ενισχύουν το επιχείρημα.

Αξιολόγηση: Πρόκειται σαφώς για τον πιο αποδεικτικό και τον πιο κατάλληλο για ένα επιστημονικό κείμενο τρόπο προβολής των θέσεων του πομπού.

III. Η επίκληση στο συναίσθημα του Δέκτη γίνεται με:

Περιγραφή: που δίνει πληροφορίες για το «είναι» των πραγμάτων, κάτι που συχνά είναι απαραίτητο στον επιστημονικό λόγο.

Επίκληση / επίθεση στο ήθος του δέκτη: αποτελεί έναν από τους τρόπους πειθούς στα επιστημονικά κείμενα, καθώς δεσμεύει συναισθηματικά το δέκτη. Αυτό επιτυγχάνεται και με κάποια γλωσσικά τεχνάσματα, όπως είναι η χρήση λέξεων– αξιών.

Αξιολόγηση: Όλα αυτά τα μέσα απευθύνονται στο συναίσθημα των δεκτών με προφανή στόχο να το εγείρουν και να κάμψουν τις κριτικές αντιστάσεις τους. Η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη ως τρόπος πειθούς μπορεί να είναι αποτελεσματικός, αλλά δε διαθέτει καμία επιστημονική εγκυρότητα.

IV. Η επίκληση στο ήθος του Πομπού διακρίνεται σε:

Άμεση επίκληση

Σε αυτήν την περίπτωση ο πομπός επιχειρεί να κάνει το δέκτη να θαυμάσει τις γνώσεις του ή το επιστημονικό του κύρος και την προσφορά του στο αντικείμενό του, ώστε να μη σκεφθεί να αντιταχθεί στις απόψεις του. Για να το πετύχει αυτό χρησιμοποιεί και κάποια γλωσσικά μέσα.

Έμμεση επίκληση

(v) Επίκληση στην αυθεντίαΚατά την επίκληση στην αυθεντία, ο πομπός για να πείσει το δέκτη επικαλείται ένα πρόσωπο περιωπής και αδιαμφισβήτητου κύρους που συμμερίζεται τη γνώμη του. Έτσι, ασκεί στο δέκτη ένα είδος ψυχολογικής βίας φέροντας μια πιθανή άποψή του περί του αντιθέτου σε άτυπη «αναμέτρηση» με μια εξέχουσα επιστημονική προσωπικότητα.

(vi) Επίθεση στο ήθος του αντιπάλουΣτην περίπτωση αυτή ο επιστημονικός λόγος, αντί να αποδείξει την ορθότητα των θέσεών του αρκείται στην απαξίωση όσων προβάλλουν διαφορετικές από αυτόν θέσεις.

52

Page 49: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Αξιολόγηση: Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό πως η επίκληση στο ήθος του πομπού (όπως και η επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη), χρησιμοποιούμενη χωρίς τη σύμπραξη λογικών επιχειρημάτων, δε διαθέτει καμία αποδεικτική ισχύ ή επιστημονική εγκυρότητα.

3. Ποια τα χαρακτηριστικά του Επιστημονικού λόγου;

Ο επιστημονικός λόγος είναι :α) Περιγραφικός Τα επιστημονικά κείμενα για να είναι ακριβή

και σαφή καταφεύγουν στην περιγραφή, δηλαδή στην παρουσίαση των απαραίτητων λεπτομερειών, ώστε να παρέχονται επαρκείς πληροφορίες για το αντικείμενό τους. Η επιλογή των κατάλληλων λέξεων που αποδίδουν με πιστότητα τα γνωρίσματα του αντικειμένου τους είναι απαραίτητες.

β) Ερμηνευτικός

γ) Αποδεικτικός

Επίσης, στα επιστημονικά κείμενα συχνά επιχειρείται αποσαφήνιση εννοιών ώστε να καταστήσουν το αντικείμενό τους σαφές. Η έμφαση ωστόσο δίνεται στην απόδειξη. Τα επιστημονικά κείμενα είναι τα κατεξοχήν αποδεικτικά όχι μόνο ως προς τη μέθοδο που μετέρχονται αλλά και ως προς το λόγο τους, ο οποίος αποβλέπει στην τεκμηριωμένη και αντικειμενική πληροφόρηση των δεκτών.

Ωστόσο, ο λόγος ακόμα και των επιστημονικών κειμένων μπορεί να μετέρχεται και άλλα γλωσσικά τεχνάσματα. Παρόλο που θα ήταν αναμενόμενο ένα επιστημονικό κείμενο να επικαλείται τη λογική του δέκτη, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να επιχειρείται και συναισθηματική ή ηθική δέσμευση του δέκτη.

δ) Πληθωρικός Συνεπώς, σε πολλά επιστημονικά κείμενα παρατηρούνται φαινόμενα λεκτικού πληθωρισμού με:

α) καθαρευουσιάνικη ή πολύπλοκη σύνταξη συνδυασμένη με την «επισημότητα» αρχαιοπρεπών στοιχείων,

β) λέξεις σπάνιες και αδιαφανείς, λέξεις της αρχαίας ελληνικής, αλλά και νεολογισμούς και ιδιωματικές εκφράσεις.

Στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις η συνθετότητα της μορφής δεν υπαγορεύεται από τη συνθετότητα των νοημάτων. Στόχος είναι το ξάφνιασμα και ο εντυπωσιασμός του δέκτη. Η πληθωρική γλώσσα στον επιστημονικό λόγο διαμορφώνει το έμμεσο μήνυμα της ανωτερότητας του ειδήμονα πομπού, ενώ ο δέκτης έντεχνα

53

Page 50: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

καθοδηγείται στο συμπέρασμα ότι δεν είναι άξιος να δεχτεί το επιστημονικό μήνυμα. Ο πομπός έχει έτσι εξασφαλίσει με τη μορφή της γλώσσας τόσο την αναγνώριση της ανωτερότητας του όσο και την προστασία των επιστημονικών του προϊόντων από την αμφιβολία και την κριτική.

ε) Αξιολογικός Στον επιστημονικό λόγο, δέσμευση (δηλαδή πειθώ χωρίς λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια) επιτυγχάνεται και με την αξιολογική γλώσσα:

α) Συχνά ένα συμπέρασμα προβάλλεται σαν σωστό ή αναμφισβήτητο μόνο επειδή χαρακτηρίζεται «φανερό» ή «ολοφάνερο»,

β) Επίσης, κείμενα (κατ’ επίφαση) επιστημονικά υιοθετούν διατυπώσεις του τύπου «Όσοι διαθέτουν νηφαλιότητα και καλλιέργεια, θα διαπιστώσουν οπωσδήποτε ότι είναι σωστό το τάδε...», επιχειρώντας να πείσουν με επίκληση στις πνευματικές ή ηθικές αρετές του δέκτη. Το ενδιαφέρον είναι ότι παγιδεύεται με την πρώτη ματιά ο κάθε αναγνώστης και κανενός την προσοχή δε σταματάει αμέσως το ακραία εκβιαστικό νόημα της φράσης, που λέει ούτε λίγο ούτε πολύ ότι είναι φανατικός και ακαλλιέργητος όποιος δε δέχεται τη «σωστή» άποψη του συγγραφέα.

γ) Επιπλέον, ο επιστημονικός λόγος (που επιβάλλεται να διακρίνεται από ακρίβεια και σαφήνεια) καταφεύγει συχνά σε λέξεις αξίες ή λέξεις με ρευστές σημασίες. Τέτοιο παράδειγμα είναι η λέξη «λαός». Εξετάζοντας οποιοδήποτε σχολικό εγχειρίδιο ιστορίας θα διαπιστωθεί ότι άλλοτε είναι συνώνυμο της λέξης «έθνος», άλλοτε υποκατάστατο των εννοιών που ορίζουν την κοινωνική στρωμάτωση, πολύ συχνά σημαίνει το πλήθος των μέσων ανθρώπων σε αντιπαράθεση με τους ήρωες και τους εκλεκτούς, και όταν μνημονεύονται επαναστάσεις και εξεγέρσεις σημαίνει τον όχλο. Για πολλούς επιστημονικούς συλλογισμούς ή συμπεράσματα που περιέχουν τη λέξη «λαός», αρκεί να βάλει κανείς την ερώτηση «ποιες ακριβώς κοινωνικές κατηγορίες του λαού;» για να διαπιστώσει ότι η πειστικότητα του συλλογισμού χάνεται και λείπουν πολλά αποδεικτικά στοιχεία για να είναι το συμπέρασμα τεκμηριωμένο. Η λέξη «λαός» ακόμα επιτρέπει συχνά στους διανοούμενους να τον επικαλούνται θετικά για την απλότητα π.χ. και την αυθεντικότητά του, δηλαδή να τον επικαλούνται θετικά τονίζοντας με την ύμνηση τη διαφορά του από τους εκλεκτούς, άρα κρύβοντας μέσα στην εξύμνηση την υποτίμηση.

στ) Διχοτομικός Παράλληλα, σε ένα επιστημονικό κείμενο μπορεί να χρησιμοποιείται διχοτομικός λόγος, δηλαδή να υπάρχει η εκ των προτέρων αντιπαράθεση δύο δοσμένων αξιών, εκ των οποίων η μία πρεσβεύει το «καλό», το «σωστό», το «προοδευτικό» και η άλλη το «κακό», το «λάθος», το «αντιδραστικό».Τα

54

Page 51: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

πρώτα δε χρειάζονται απόδειξη, δεν απευθύνονται στην κρίση του δέκτη, αλλά τον παγιδεύουν σε ηθικό επίπεδο. Συνεπώς, εμφανίζεται σαν συλλογισμός με αποδεικτική αξία η έμμεση αντιπαραβολή αυτού που παρουσιάζεται ως σωστό με το λάθος που είναι η αμφιβολία ή η αντίρρηση γι' αυτό το σωστό.

Παράδειγμα αποτελεί η φιλολογία εναντίον της δημοτικής γλώσσας παλιότερη και σημερινή. Κακό είναι η «διγλωσσία» που προκάλεσε και προκαλεί «έριδες», καλό είναι η μία γλώσσα. Σωστό είναι η σύνθεση των δύο γλωσσών (καθαρεύουσας και δημοτικής), γιατί αποτελεί πλούτο γλωσσικό, και λάθος η διάκρισή τους, γιατί είναι γλωσσική φτώχεια και πεδίο στείρας πολεμικής.

ζ) Αυταπόδεικτος Η αυταπόδεικτη αλήθεια του ιδεολογικού λόγου μπορεί να στηρίζεται στην αυθεντία, για παράδειγμα:

α) συχνά στηρίζεται σε ιστορικές επιστημονικές ή διανοητικές αυθεντίες από τον Αριστοτέλη μέχρι τον Μαρξ και όλους τους σύγχρο-νους μεγάλους σοφούς. Η καταφυγή στην αυθεντία, που απαλλάσσει το επιστημονικό κείμενο από την απαίτηση να είναι αναλυτικό και αποδεικτικό, κάνει το ρόλο του δέκτη αδύνατο. Αν τολμήσει να αμφιβάλει, βρίσκεται μπροστά στην ανυπέρβλητη δυσκολία να αμφισβητήσει μόνος εκφοβιστικές στο μέγεθός τους διάνοιες.

β) η άποψη του πομπού γίνεται αυταπόδεικτη με τη συμφυρματική χρήση εννοιών από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους, τη μετάθεση του συλλογισμού από τον ένα γνωστικό χώρο στον άλλο. Η ιστορία, για παράδειγμα, συχνά περιέχει πλήθος μεταθέσεις στο ψυχολογικό πεδίο, για να «εξηγήσει» κοινωνικά φαινόμενα.

γ) εξαιρετικά συχνή στο λόγο της επιστήμης είναι η αυταπόδεικτη ιδιότητα των συμπερασμάτων

με την εξαιρετικά ισχυρή καταφυγή στην παρατήρηση, όπου σαν ερμηνεία προτείνεται η περι-

γραφή των φαινομένων. Η καταφυγή στην παρατήρηση και τον κοινό τόπο κάνει αυταπόδεικτα και άτρωτα όλα τα νοητικά προϊόντα του ρατσισμού.

Η τρομερή ανθεκτικότητα που εμφανίζουν οι ρατσισμοί στην απόδειξη, θεωρητική και εμπειρική,

δείχνει την τεράστια δύναμη του άτρωτου αυταπό-δεικτου συλλογισμού, που λέει π.χ. «οι γυναίκες είναι

συναισθηματικές και όχι λογικές, όπως είναι φανερό...», ή «έχουν λιγότερες νοητικές ικανότητες,

όπως αποδεικνύει η απουσία νοητικής τους παραγωγής …

(Α. Φραγκουδάκη, Γλώσσα και Ιδεολογία, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1987.)

55

Page 52: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

56

Page 53: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

1. Τι εννοούμε με τον όρο Δοκίμιο;

Η προσπάθεια να προσδιοριστεί το δοκίμιo είναι δύσκολη και επισφαλής, κυρίως λόγω της στενής σχέσης που παρουσιάζει με άλλα είδη του γραπτού λόγου, όπως η λογοτεχνία, ο επιστημονικός λόγος, ο ρητορικός λόγος κλπ., χωρίς όμως να ταυτίζεται με κανένα απ' αυτά.Κατά μια άποψη επομένως, το δοκίμιο θα μπορούσε να οριστεί ως εξής:

Ορισμός: Δοκίμιο καλείται το ιδιαίτερο είδος του πεζού λόγου με μέση έκταση που πραγματεύεται φιλολογικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, καθώς και θέματα τέχνης, ηθικής, πολιτικής, κοινωνιολογίας κλπ. Όπως υποδηλώνει και η ονομασία του, αποτελεί μια δοκιμή (essais) μια προσπάθεια να διερευνηθεί ένα θέμα και να προσφερθεί στον αναγνώστη με συντομία, σαφήνεια και καλλιέπεια.

Ιστορία Δοκιμίου

Η Ιστορία του δοκιμίου είναι πολύ πιο παλιά απ’ ό, τι είναι ο όρος. Συνήθως φτάνουμε στην πρώτη χρήση της λέξης μεταφράζοντας τα Essais του Montaigne, αλλά σε μια ευρύτερη θεώρηση θα ανάγαμε το δοκίμιο στην ελληνική, λατινική και εβραϊκή αρχαιότητα. Η θεματική του ωστόσο πολυμέρεια αρχίζει από το ΙΗ΄ αιώνα, όταν η ανθρώπινη σκέψη προσπαθούσε να απαλλαγεί από το δογματισμό και ταυτόχρονα να συνειδητοποιήσει την πολυπλοκότητα των προβλημάτων του ανθρώπου. Τότε το δοκίμιο απομακρύνεται από την ελεύθερη διαπραγμάτευση θεμάτων και εξελίσσεται σε είδος κειμένου που διακρίνεται από συντομία, πυκνότητα στο ύφος, καθαρότητα, με ουσιαστικές παρατηρήσεις πάνω σε ποικίλα θέματα, και με άξιες καταγραφής ιδέες, στην ανάλυση των οποίων ακολουθείται πιο αυστηρή επιστημονική μέθοδος. Εξάλλου, το ύφος του δοκιμίου γίνεται πιο ζωηρό και πιο μεστό προκαλώντας το ενδιαφέρον του κοινού. Από το τέλος άλλωστε του ΙΘ΄ αιώνα το δοκίμιο στρέφεται προς τη φιλολογική και καλλιτεχνική κριτική, αλλά και στην επικαιρική φιλοσοφία πάνω σε θέματα κοινωνικής, πνευματικής, πολιτικής και ηθικής ζωής, καθώς και στη διαπραγμάτευση θεμάτων οικονομίας, ιατρικής, περιβάλλοντος και τεχνολογίας.

Ειδικά, στη Νεότερη Ελλάδα, οι δοκιμιογράφοι ασχολήθηκαν με προβλήματα της πολιτιστικής μας ταυτότητας, της γλώσσας και της παιδείας (από την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και εξής…Δελμούζος, Ψυχάρης, Γληνός κλπ.),αλλά και με προβλήματα του καιρού μας, εκπαιδευτικά, αισθητικά και κοινωνικά ζητήματα του τόπου μας (από το 1930 και μετά…Τερζάκης, Ψυχάρης, Παπανούτσος κλπ.).

57

5. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

Page 54: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Η θεματική των

Δοκιμίων

Η ποικιλία τύπων του δοκιμίου που επιβάλλει το εύρος της θεματικής τους:1. Δοκίμια παρατηρήσεων με περιεχόμενο παροιμίες,

αποφθέγματα, αφορισμούς, αξιώματα.2. Δοκίμια καθαρά προσωπικά.3. Δοκίμια χαρακτήρων που περιγράφουν τα

χαρακτηριστικά συγκεκριμένου ατόμου ή ανθρώπινου τύπου.

4. Δοκίμια περιγραφικά.5. Δοκίμια κριτικά (έργα τέχνης, γεγονότα, κοινωνικά

φαινόμενα).6. Δοκίμια επιστημονικά.7. Δοκίμια φιλοσοφικά, κ.τ.λ.Στην πράξη, βέβαια, αντιμετωπίζουμε πολύ συχνά μεγάλες δυσκολίες προκειμένου να κατατάξουμε ένα ορισμένο κείμενο στο είδος του δοκιμίου ή να αποκλείσουμε κάποιο άλλο.

Ο δοκιμιογράφος: α) άλλοτε εκφράζει τις παρατηρήσεις, τις σκέψεις, τα συναισθήματά του για τη ζωή ή περιπλανιέται ελεύθερα στο χώρο των ιδεών, ανάλογα με τα πνευματικά του εφόδια και την αισθητική του,β) και άλλοτε προσπαθεί να αναλύσει και να ερμηνεύσει εκλαϊκεύοντας τα θέματα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά κλπ.

Σκοπός του είναι: να πληροφορήσει, να τέρψει, να διδάξει και ενδεχομένως να πείσει.

Το δοκίμιο ως κράμα στοχασμού και λογοτεχνικής έκφρασης αποτελεί δύσκολο είδος συγγραφής, γιατί προϋποθέτει:

α) πλούτο και δύναμη σκέψης.β) οξυμμένη κρίση.γ) ικανότητα για εκλαΐκευση και απλούστευση.δ) τόλμη στη διαπραγμάτευση του θέματος. ε) λογοτεχνικό ταλέντο.

Τέλος, πρέπει να παρατηρήσουμε ότι:

α) ο χώρος στον οποίο κινείται το δοκίμιο είναι οι ιδέες, που προέρχονται από την πείρα της ζωής.β) το διακρίνει η πρωτοτυπία, η δύναμη στοχασμού και φαντασίας, η θέρμη και η συγκίνηση.

58

Page 55: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

γ) σχετίζεται άμεσα με την πειθώ και χρησιμοποιεί τους τρόπους της με ποικίλους συνδυασμούς.δ) χαρακτηρίζεται από προσωπικό ύφος και ορισμένη στάση απέναντι στα πράγματα.

2. Ποια η σχέση του Δοκιμίου με τα άλλα είδη του πεζού λόγου;

Όπως αναφέραμε στον ορισμό του Δοκιμίου, σκοπός του είναι να πληροφορήσει, να διδάξει, να τέρψει και ενδεχομένως να πείσει. Ας παρακολουθήσουμε στα ακόλουθα παραδείγματα πώς πραγματώνεται αυτή η πρόθεση του συγγραφέα.

1.Τα τελευταία χρόνια ο γυναικείος

πληθυσμός τραβά όλο και περισσότερο την προσοχή σαν σημαντικός αγοραστής κάθε είδους καταναλωτικών αγαθών: σπίτια και έπιπλα, αυτοκίνητα, ψυγεία, ρούχα για την οικογένεια, είδη εγκυμοσύνης κ.ά. Πολλά από αυτά τα προϊόντα είναι αναγκαία και χρήσιμα και, σαν τέτοια, δε χρειάζεται να «πουληθούν» με τη μεσολάβηση μεγάλης διαφημιστικής πίεσης, πράγμα που αυξάνει το κόστος τους. Αλλά στο αναρχικό σύστημα του καπιταλισμού, με την τεράστια και περιττή πολλαπλάσια αντιγραφή των προϊόντων, οι διάφοροι βιομήχανοι συναγωνίζονται ο ένας τον άλλο για ένα μεγαλύτερο μερίδιο αυτής της προσοδοφόρου αγοράς. Έτσι, ο τομέας της διαφήμισης, παρασιτικό εξάρτημα των μεγάλων επιχειρήσεων, έχει και ο ίδιος εξελιχθεί σε έναν άλλο κλάδο μεγάλων επιχειρήσεων.

(Ε. Ριντ, Η μηχανή μαζικής προπαγάνδας ΚΝΛ Γ΄Λυκείου)

2.- Τι να 'νιωσαν άραγες οι άνθρωποι

όταν πρωτοείπανε τον ουρανό «ουρανό» και τη θάλασσα «θάλασσα»; Να χύθηκε λίγο χρώμα γαλάζιο; Να σηκωθήκανε τα κύματα παφλάζοντας; Έχει σημασία αυτό. Συχνά συμβαίνει να πιστεύουμε ότι μια γυναίκα δε θα 'ταν ποτέ τόσο όμορφη αν τ' όνομά της ήταν διαφορετικό· μια αυταπάτη, βέβαια, που όμως τη γεννά η αγάπη και που γι' αυτό δεν είναι διόλου αμελητέα. Το σώμα επιδρά πάνω στο όνο-μα και το όνομα πάνω στο σώμα σύμφωνα

59

Η συγγραφέας επιχειρεί να διαφωτίσει (συνεπώς να πληροφορήσει αλλά και να πείσει) για την εκμετάλλευση της γυναίκας από τη διαφήμιση και τις επιχειρήσεις.

Ο συγγραφέας περιδιαβαίνει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών. Με τη ποιητική του γλώσσα τέρπει αλλά και ταυτόχρονα προβληματίζει.

Page 56: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

με μια νομοτέλεια που μας διαφεύγει. Το ίδιο συμβαίνει στον ποιητή με τις λέξεις και την ανάμεσά τους έλξη. Μην ξεχνούμε ότι δρασκελάει πτώματα επί πτωμάτων εωσότου αξιωθεί ένα ζωντανό βρέφος· ότι είναι γι' αυτό πού αγωνίζεται μια ζωή ολόκληρη: για το βρέφος, της φωνής της δικής του -θεέ μου τι δύσκολο!

(Οδ. Ελύτης, Η μέθοδος του "άρα", περ. Χάρτης, τ.21,23 1986)

3.Εγώ πάλι από την άλλη μεριά πιστεύω

πως είναι των αδυνάτων αδύνατο να ξεχωρίσει κανείς οποιοδήποτε κλάδο της ανθρώπινης πνευματικής ενέργειας από την πολιτική. Γιατί ο άνθρωπος ούτε σαν άτομο (που ουσιαστικά δεν υπάρχει) ούτε σαν σύνολο, μπορεί να μεταβληθεί ποτέ σ' ένα απλό και μόνο θεωρητικό πλάσμα. Ζωή σημαίνει ενέργεια και τρόπος ενέργειας. Τρόπος ενέργειας σημαίνει πολιτική, είτε συνειδητή, είτε όχι. Γιατί δεν υπάρχει ενέργεια του ανθρώπου, που δεν είναι κοινωνικά καθορισμένη. Ο τρόπος λοιπόν, που πραγματώνεται η ομαδική βούληση, είτε μέσα στις ομαδικές, είτε μέσα στις ατομικές ενέργειες, είναι πολιτική, αφού στον έναν τρόπο μπορεί να αντιταχθεί ένας άλλος τρόπος.

(Δ. Γληνός, "Εκλεκτές Σελίδες", Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους

νέους, εκδ. Στοχαστής, σελ. 28-24)

4.Εξ άλλου, υποχρέωσα τον εαυτό μου

να τολμώ να πω ό, τι τολμώ και κάνω, και με πειράζει ακόμα και να βάζω στο νου μου σκέψεις ανομολόγητες. Οι χειρότεροι απ' τους τρόπους μου και τις πράξεις μου δε μου φαίνουνται τόσο άσκημοι, όσο μου φαίνεται άσκημο και δειλό να μην τολμώ να τους ομολογήσω. Η δυσκολία για τον καθένα μας είναι η εξομολόγηση, ενώ θα 'πρεπε να 'ναι η πράξη. Θα τολμούσες ευκολότερα να λαθέψεις αν δε σε συγκρατούσε κάπως το κουράγιο που θα χρειαζόταν για να ομολογήσεις.

(Montaigne, Εποχές, τ.2 Ιούνιος 1963)

60

Ο συγγραφέας παραθέτει τις απόψεις του. Παράλληλα, είναι φανερή η πρόθεσή του να πείσει τους αναγνώστες του να δεχθούν τις απόψεις του.

Ο Montaigne εκθέτει απλώς τις προσωπικές του ιδέες χωρίς προσπάθεια να πείσει τον αναγνώστη.

Page 57: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Αξιοσημείωτο είναι ότι σε όλα αυτά τα παραδείγματα, αλλά και γενικά στο δοκίμιο, κανένας από τους ενδεχόμενους σκοπούς (πληροφόρηση, τέρψη, πειθώ) δεν απαντάται αυτούσιος. Ακόμη και στο τελευταίο παράδειγμα, παρόλο που ο Montaigne είναι φανερό πως επιχειρεί την παρουσίαση των προσωπικών του ιδεών, με την τελευταία του φράση και τη χρήση β΄ ενικού προσώπου φαίνεται πως απευθύνεται και στον αναγνώστη του προκαλώντας τον έμμεσα να αποδεχθεί τη θέση του.

Αυτή ακριβώς η ιδιαιτερότητα του δοκιμίου (δηλαδή ο συνδυασμός προθέσεων) συντελεί στη συγγένειά του με άλλα είδη του πεζού λόγου, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και το στοιχείο της διαφοροποίησής του απ' αυτά. Πιο συγκεκριμένα, το δοκίμιο σε κάποιες περιπτώσεις προσεγγίζει τη λογοτεχνία, η οποία αποσκοπεί στην τέρψη του αναγνώστη, ενώ σε άλλες κλίνει προς τα πληροφοριακά είδη (άρθρο, επιφυλλίδα…), τα διδακτικά γένη (διδαχή, φιλοσοφικός διάλογος…) ή τα κατεξοχήν αποδεικτικά κείμενα (επιστημονικός λόγος: πραγματεία, διατριβή…).

61

Page 58: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

3. Ποια η σχέση ανάμεσα στο δοκίμιο και τα διδακτικά γένη;

3α. Δοκίμιο και είδη του επιστημονικού λόγου.

Στον επιστημονικό λόγο ανήκουν η πραγματεία, η διατριβή, η μελέτη, η μονογραφία.

Πρωτότυπη εκτενής

επιστημονική εργασία σε ένα θέμα το οποίο

αναλύεται διεξοδικά με διάκριση των

επιμέρους ζητημάτων, λογική

απόδειξη των θέσεων που

αναπτύσσονται, έκθεση των αιτίων και αποτελεσμάτων

και συστηματική διατύπωση .

Αναλύει ένα θέμα ειδικό

διαρθρώνοντας με λογικό τρόπο την

επιχειρηματολογία.

Εξετάζει ένα επιστημονικό θέμα, απ' όλες τις απόψεις

με τρόπο εξαντλητικό. Πιο γνωστές είναι οι διατριβές που καταρτίζουν

οι μεταπτυχιακοί σπουδαστές για την

απόκτηση του τίτλου του διδάκτορα.

Με τις διατριβές συμπληρώνονται

ευρύτερες επιστημονικές εργασίες που

παρουσιάζουν κενά ή λάθη.

Πρόκειται για πραγματεία

αφιερωμένη αποκλειστικά στη

λεπτομερή εξέταση και έρευνα ενός ειδικού και αυτοτελούς

θέματος (π.χ. το Σονέτο στην ελληνική

ποίηση).

Παρατήρηση:Το δοκίμιο εξετάζει και αυτό ένα ορισμένο θέμα όχι όμως με την

αντικειμενικότητα και την επιστημονικότητα που διακρίνει τα κείμενα αυτά. Από τη σύγκριση δοκιμίου και επιστημονικού λόγου προκύπτουν ομοιότητες αλλά και διαφορές, που υποδεικνύουν ότι δεν πρέπει να τα συγχέουμε αφού ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες του πεζού λόγου. Μάλιστα εξαιτίας του υποκειμενικού χαρακτήρα του δοκιμίου και της περιορισμένης του έκτασης, συχνά οι συγγραφείς των δοκιμίων έχουν κατηγορηθεί για επιπολαιότητα, ερασιτεχνισμό, έλλειψη πρωτοτυπίας. Πρέπει να τονίσουμε, ωστόσο, ότι η αξία του δοκιμίου σχετίζεται άμεσα με την προσωπικότητα του συγγραφέα, τα πνευματικά του χαρίσματα, την ικανότητά του χειρισμού του λόγου, τη δύναμη της φαντασίας του. Οι ιδέες που περιέχονται στο δοκίμιο αντλώνται από τις προσωπικές εμπειρίες και τα βιώματά του. Όταν όλα αυτά παρουσιάζονται με καλλιτεχνική ακεραιότητα, τότε μπορεί να τεθεί σε δεύτερη μοίρα η ψυχρή αντικειμενικότητα της επιστήμης, η πολυμάθεια ή η ειδημοσύνη.

62

μελέτη διατριβήπραγματεία μονογραφία

Page 59: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣΔΟΚΙΜΙΟΥ-

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Θέματα: επιστημονικά, ηθικά, πολιτικά, αισθητικά κλπ.

Μέθοδος: αποδεικτική.

Υλικό: επιστημονικά δεδομένα.

Σκοπός- διδακτική πρόθεση: και τα δυο επιζητούν να διασαφηνίσουν, να καταδείξουν την αλήθεια ή το ψεύδος κάποιου θέματος, του οποίου το κύρος αμφισβητείται, και να εξακριβώσουν μεθοδικά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα μιας ιδέας, ώστε να διασαφηνιστεί πλήρως.

ΔΟΚΙΜΙΟΥ

Υποκειμενισμός- Αναφέρονται προσωπικές απόψεις.

Όχι εξαντλητική εξέταση, περιορισμένη έκταση.

Ενημερωτικός σκοπός χωρίς απαιτήσεις αντικειμενικότητας ή πληρότητας. Απευθύνεται σε όλους , προϋποθέτει συμμετοχή του αναγνώστη, θέτει σε κίνηση τη σκέψη και τη φαντασία. Απευθύνεται τόσο στη νόηση του δέκτη όσο και στο συναισθηματικό του κόσμο, πληροφορεί αλλά και συγκινεί, τέρπει. Απευθύνεται όχι μόνο στη γνώση αλλά και στην καλαισθησία και το γούστο του αναγνώστη- τον καλλιεργεί.

Γλώσσα: «ποιητική» και «ρητορική» (χρησιμοποιεί εικόνες, σχήματα…). Το αισθητικό αποτέλεσμα αποτελεί αυτοσκοπό, η μορφή μετρά όσο και η ουσία .

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Αντικειμενικότητα, πληροφόρηση που στηρίζεται σε επιστημονικά δεδομένα.

Εξέταση ενός θέματος με τρόπο εξαντλητικό, μεθοδικό- μεγάλη συνήθως έκταση. Σε επαρκή ποσότητα ως αποτέλεσμα έρευνας. Απευθύνονται σε εξειδικευμένο κοινό, σε επιστήμονες, γνώστες του αντικειμένου, που ζητούν έγκυρη ενημέρωση. Αναφέρονται στη νόηση του αναγνώστη- τον μορφώνουν.

Γλώσσα: λιτή και ακαλλώπιστη.

63

ΔΙΑΦΟΡΕΣ

Page 60: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Διαβάστε τα παρακάτω αποσπάσματα κειμένων και παρακολουθήστε τις ομοιότητες αλλά και τις διαφορές μεταξύ του δοκιμίου και των ειδών του επιστημονικού λόγου:

1. Η βασική αρχή της ποιητικής θεωρίας

του Σεφέρη είναι ότι η ποίηση είναι μια γλώσσα της συγκίνησης. Η άποψή του είναι ότι τη γλώσσα τη χρησιμοποιούμε με δύο τρόπους: με τον ένα για να μεταδίδουμε σκέψεις και λογικά νοήματα, και με τον άλλο για να εκφράζουμε συγκινήσεις. Η ποίηση είναι «η υπέρτατη μορφή συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας». Ο ορισμός αυτός, που ο Σεφέρης τον υιοθετεί από το Ρίτσαρντς, εκφράζει συγκινήσεις, χωρίς να σημαίνει ότι κάνουμε ποίηση. Δηλαδή ποίηση δεν είναι η συγκινησιακή χρήση της γλώσσας αλλά η υπέρτατη μορφή της συγκινησιακής της χρήσης. Αυτός είναι ο λόγος που η ποιητική συγκίνηση δεν είναι κάτι ουσιαστικά διαφορετικό από τη συγκίνηση που μας προκαλεί ένα άλλο κίνητρο. Η ενέργεια του ποιητή κάνει μόνο το υλικό του ( και συνεπώς τη συγκίνηση που μεταδίδει αυτό το υλικό) «πιο ευαίσθητο […] απ’ ό,τι συνηθίσαμε να το βλέπουμε στην καθημερινή ζωή».

(Νάσος Βαγενάς, Ο Ποιητής και ο Χορευτής, σ. 21)

2.Για την ομορφιά δε φιλοσοφεί μόνο

εκείνος που οικοδομεί συστήματα αισθητικής, που συγγράφει βιβλία γι’ αυτά και τα διδάσκει από την έδρα. Τις περισσότερες φορές δε βρίσκομε τη γνήσια φιλοσοφία ούτε στα συγγράμματα ούτε στις φιλοσοφικές παραδόσεις […]. Για την ομορφιά δεν μπορεί να φιλοσοφήσει παρά όποιος την είδε πραγματικά. Το πραγματικό κάλλος όμως σε πολύ λίγους αποκαλύπτεται. Οι περισσότεροι από τους λίγους αυτούς εκλεκτούς υποφέρουν τη μοίρα μιας τέτοιας αποκαλύψεως χωρίς να μιλήσουν ή χωρίς οπωσδήποτε αλλιώς να εκφραστούν. Η τραγωδία της ζωής τους – γιατί η συνάντηση με την ομορφιά είναι πάντοτε τραγική – μένει θαμμένη για μας μέσα στη σιωπή τους. Κάποτε όμως μερικοί μοναδικοί ανάμεσα στους λίγους

64

Το κείμενο είναι μελέτη. Ο συγγραφέας αναλύει ένα ειδικό θέμα, την αρχή της ποιητικής θεωρίας του Σεφέρη ότι η ποίηση είναι μια γλώσσα της συγκίνησης, και παρουσιάζει κατά τρόπο λογικά διαρθρωμένο την επιχειρηματολογία του, αλλά και με τυπικό ύφος που μόνο η τελευταία φράση απαλύνει.

Δοκιμιακό κείμενο. Παρόλο που τόσο ο θεματικός προσανατολισμός του όσο και ο εμφανής διδακτικός σκοπός του με αποδεικτική μεθοδολογία το κάνουν να μοιάζει με πραγματεία, η πιο ελεύθερη περιδιάβαση του συγγραφέα στο χώρο των εννοιών που προσεγγίζει καθώς και το προσωπικό ύφος αποδεικνύουν ότι δεν είναι επιστημονική μελέτη αλλά δοκίμιο.

Page 61: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

αυτούς εκλεκτούς έχουν τη δημιουργική δύναμη της εκφράσεως. Με το λόγο ή με άλλα σημεία – με το στίχο, με τους ήχους, με το χρώμα, με το μάρμαρο ή με τις κινήσεις του ίδιου των του σώματος – μας λεν ό,τι αποτελεί την πιο προσωπική τους μοίρα: τη φιλοσοφία τους. Όσο πιο «προσωπικά» κι όσο πιο «μοιραία» φιλοσοφεί κανείς για την ομορφιά, τόσο πιο γνήσια είναι η φιλοσοφία του γι’ αυτήν. Όσο πιο «επαγγελματικά» ή με λόγους συστηματικούς ασχολείται κανείς με το πρόβλημα του καλού και των καλών τεχνών, τόσο πιο μάταια, κούφια και περιττά θα’ ναι τα λόγια του. Γι’ αυτό κάθε σύστημα αισθητικής πρέπει να μας είναι ύποπτο ως προς τη φιλοσοφική ουσία του.

(Δημήτριος Καπετανάκης Δοκίμια, Γαλαξίας, 1962)

3.Η οργάνωση του χώρου προωθείται με

τις πρακτικές (α) των αρχιτεκτονικών κατασκευών και (β) της χωροταξίας. Η οργάνωση της οικονομίας προωθείται με τις πρακτικές (α) των προπαρασκευαστικών δραστηριοτήτων (γεωργοκτηνοτροφία, τροφοσυλλογή, κυνήγι, ψάρεμα) και (β) της οικοτεχνίας (κατασκευές εργαλείων και σκευών και δευτερογενείς επεξεργασίες των παραγωγικών προϊόντων). Τέλος η οργάνωση των μη παραγωγικών δραστηριοτήτων προωθείται με τις πρακτικές (α) της ειδωλοπλαστικής, (β) της διακοσμητικής, (γ) της κοσμηματοποιίας και (δ) των ταφικών εθίμων.

(Γ.Χ.Χουρμουζιάδης, Το Νεοελληνικό Διμήνι, σ.27)

4.Η εποποιία λοιπόν και η ποίηση της

τραγωδίας, καθώς και η κωμωδία και η ποίηση των διθυράμβων και στο μεγαλύτερο μέρος τους η αυλητική και η κιθαριστική, όλες είναι μιμήσεις γενικά. Αλλά διαφέρουν μεταξύ τους σε τρία σημεία: ή ότι μιμούνται με διάφορα μέσα ή ότι μιμούνται διαφορετικά πράγματα ή ότι μιμούνται με διαφορετικό, και όχι με τον ίδιο, τρόπο.

65

Το κείμενο είναι πραγματεία. Ο συγγραφέας αναλύει ένα ειδικό θέμα, παρουσιάζοντας κατά τρόπο λογικά διαρθρωμένο την επιχειρηματολογία του. Παράλληλα, τυπικό σχεδόν αυστηρό είναι το ύφος.

Το κείμενο είναι μονογραφία. Ο συγγραφέας αναλύει ένα ειδικό θέμα, τις ομοιότητες αλλά και τις διαφορές ποιητικών ειδών παρουσιάζοντας κατά τρόπο λογικά διαρθρωμένο την επιχειρηματολογία του, την οποία συνοδεύει με πολλές επεξηγήσεις, αναλογίες κτλ. Το ύφος είναι, εξάλλου , τυπικό.

Page 62: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Δηλαδή όπως ακριβώς μερικοί μιμούνται και με σχήματα και με χρώματα πολλά πράγματα απεικονίζοντας άλλοι με την τέχνη, άλλοι εμπειρικά, και άλλοι με τη φωνή, το ίδιο συμβαίνει και με τις τέχνες που έχομε μνημονεύσει· όλες δηλαδή κάνουν τη μίμηση χρησιμοποιώντας ρυθμό και λόγο και αρμονία, κι αυτά ή χωριστά ή ανάμεικτα. Δηλαδή αρμονία και ρυθμό μεταχειρίζονται μόνο η αυλητική και η κιθαριστική και όσες άλλες τυχαίνει να έχουν τέτοια ιδιότητα, π.χ. η τέχνη των συρίγγων. Με το ρυθμό μόνο χωρίς αρμονία μιμούνται οι τέχνες των χορευτών· γιατί και αυτοί με τους ρυθμούς των ποικίλων στάσεων που παίρνουν μιμούνται και χαρακτήρες και παθήματα και πράξεις.

(Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής 1447α Ι, 2-6)

5.Οι παραπάνω παρατηρήσεις μας

οδηγούν στο συμπέρασμα που έχει πάρα πολύ μεγάλη σπουδαιότητα, ότι δηλαδή η διαμόρφωση κάθε οργανικού όντος σχετίζεται, στα πιο ουσιώδη και απόκρυφα σημεία, με τη διαμόρφωση όλων των οργανικών όντων με τα οποία συναγωνίζεται για την τροφή του και τη διαμονή του, και με τη διαμόρφωση όλων εκείνων που του χρησιμεύουν ως λεία ή που εναντίον τους είναι υποχρεωμένο να αμύνεται. Η διαμόρφωση των δοντιών και των νυχιών της τίγρης, των ποδιών και των αγκιστρίων του παράσιτου που προσκολλάται στις τρίχες της τίγρης επικυρώνουν αυτό το νόμο.

(Ch. Darwin, Περί της Γενέσεως των Ειδών)

66

Το κείμενο είναι επιστημονική μελέτη. Ο συγγραφέας αναλύει ένα ειδικό θέμα, παρουσιάζοντας κατά τρόπο λογικά διαρθρωμένο την επιχειρηματολογία του. Παράλληλα, τυπικό σχεδόν αυστηρό είναι το ύφος. Βέβαια, το γεγονός ότι για την ενίσχυση των θέσεών του αντλεί από την προσωπική παρατήρηση κάνει το κείμενό του να προσεγγίζει το δοκίμιο.

Page 63: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

3β. Δοκίμιο και διδαχή, ημερολόγιο, επιστολή, διάλογος.

Είναι λόγος με σωφρονιστική πρόθεση αλλά και προσπάθεια επηρεασμού του αναγνώστη με άμεσο τρόπο. Αποτελεί είδος της εκκλησιαστικής κυρίως ρητορικής, αλλά και της πολιτικής. Ως είδος λόγου απαιτεί ακρίβεια, σαφήνεια, ευστροφία και συντομία.

Είναι είδος της προσωπικής λογοτεχνίας. Αποτελεί ένα μνημόνιο των περιστατικών της ζωής του συγγραφέα. Είναι σελίδες προσωπικής εκμυστήρευσης που περιέχουν γεγονότα απλά ή σπουδαία, ειδήσεις, σκέψεις, παρατηρήσεις, σχόλια για τη ζωή, όπως αυτά βιώνονται μέσα του.

Πρόκειται για τη γραπτή επικοινωνία δύο ανθρώπων που βρίσκονται σε απόσταση. Αντικαθιστά την ομιλία, γι’ αυτό πρέπει να είναι απλή, φυσική, αυθόρμητη, ειλικρινής, να διακρίνεται από οικειότητα και ευγένεια.

Ανήκει πιο πολύ στη λογοτεχνία. Πρόκειται για συζητήσεις δύο ή περισσότερων ανθρώπων που εκφράζουν τις απόψεις ή τα συναισθήματά τους, προσπαθώντας να διαλευκάνουν περίπλοκα θέματα. Ο διάλογος προχωρεί από την αμφιβολία στη βεβαιότητα, από την ασάφεια στη σαφήνεια (π.χ. Πλατωνικοί Διάλογοι).

Κοινά σημεία με το δοκίμιο - Η διδαχή συνδέεται με το δοκίμιο ως προς τον πληροφοριακό-ενημερωτικό χαρακτήρα. - Και τα δύο

Κοινό σημείο με το δοκίμιο

- Η έκφραση προσωπικών σκέψεων, παρατηρήσεων και σχολίων για τη ζωή.

Διαφορές- Διαφοροποιείται από

Κοινά σημεία με το δοκίμιο

- Και το δοκίμιο παρουσιάζει συχνά το ύφος της συνομιλίας.- Ισχύει και εδώ η ελεύθερη περιπλάνηση στις ιδέες και τα θέματα-

Κοινό σημείο με το δοκίμιο

- Το γεγονός ότι και ο δοκιμιογράφος αναπτύσσει μια μορφή συνομιλίας είτε με τον αναγνώστη είτε με τον εαυτό του.

67

ημερολόγιο επιστολή διάλογοςδιδαχή

Page 64: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

είναι πιθανό να προσπαθούν να πείσουν τον αναγνώστη για κάποιες προσωπικές θέσεις του πομπού

Διαφορές- Ο διδακτισμός όμως που προϋποθέτει η διδαχή εκλείπει από τις προθέσεις του δοκιμιογράφου, καθώς αυτός δεν προσπαθεί ούτε να σωφρονίσει ούτε να επηρεάσει.

το δοκίμιο, γιατί αυτό δεν περιέχει τις πράξεις του συγγραφέα, αλλά τις ιδέες του αναφορικά μ’ ένα θέμα. - Επίσης, ο συγγραφέας του ημερολογίου σημειώνει σ’ αυτό τις εμπειρίες του κατά τη διάρκεια της ημέρας- ο χρόνος του είναι το άμεσο παρελθόν. Αντίθετα, το δοκίμιο είναι α-χρονικό, δε συνδέεται μ’ ένα συγκεκριμένο χρόνο. - Στο ημερολόγιο δεν υπάρχει θεματικό κέντρο και είναι πιθανό ο συγγραφέας να περνά από το ένα θέμα στο άλλο.

η συνύφανση του υποκειμενικού με το αντικειμενικό.- Και στα δύο σκιαγραφείται η προσωπικότητα του συγγραφέα.

Διαφορές- Η επιστολή μπορεί να αναφέρεται σε πολλά θέματα χωρίς τάξη. Ο συγγραφέας της επιστολής μπορεί να περνά από το ένα θέμα στο άλλο, καθώς είναι πιθανό να θέλει να απαντήσει σε μερικά σημεία της επιστολής που έλαβε, είτε γιατί μπορεί να θέλει να αναφερθεί σε προσωπικά στοιχεία.Αντίθετα, το δοκίμιο έχει ένα θεματικό κέντρο και μια ορισμένη δομή.

Διαφορές- Στο δοκίμιο, στις σπάνιες περιπτώσεις που υπάρχει διάλογος, αυτός είναι υποθετικός ή εσωτερικός.- Ελλείπει στο δοκίμιο το λογοτεχνικό ύφος, αλλά και η μίμηση του προφορικού λόγου που χαρακτηρίζει το δοκίμιο. - Δεν εξαντλεί τα θέματα στο ίδιο φιλοσοφικό βάθος μ' ένα διάλογο.- Στο διάλογο το τέλος μπορεί να είναι απρόβλεπτο και ανατρεπτικό σε σχέση με την αρχή του, πράγμα που δε συμβαίνει με το δοκίμιο του οποίου η αποδεικτική πορεία είναι προδιαγεγραμμένη από το συγγραφέα.

Διαβάστε τα παρακάτω αποσπάσματα κειμένων και παρακολουθήστε τις ομοιότητες αλλά και τις διαφορές μεταξύ του δοκιμίου και της διδαχής, του ημερολογίου, της επιστολής και του διαλόγου:

1.

5 Δεκ. 1941, Παρασκευή

Τίμο,

Αυτά τα δύο «Α» ακούστηκαν σήμερα στο φτωχικό μου, καθώς κατά τις 1.45., γυρίζοντας από την Πρεσβεία και ανοίγοντας την πόρτα, είδαμε η Μαρώ και εγώ πάνω στο πάτωμα, όπως τα νούφαρα στο νερό, τα δυο σου γράμματα (5+6).

68

Το κείμενο είναι επιστολή, όπως φαίνεται από τα καθαρά μορφικά στο ιχε ία , δηλαδή την ημερομηνία στο άνω δεξί άκρο της σελίδας, την προσφώνηση στο άνω άκρο αριστερά, το χαιρετισμό στο τέλος.

Page 65: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Χάρηκα, Τίμο, πολύ για δύο πράγματα: Το πρώτο, το δευτερεύον, είναι πως δε χάθηκε το γαλλικό χειρόγραφο, όπως φοβόμουνα. Συλλογιζόμουνα, ξέρεις, πάλι αντιγραφές, πάλι ταχυδρομεία και αργοπορίες. Πράγματα που τα βαριέμαι φριχτά. Γιατί έχω ένα μεγάλο ελάττωμα, σαν συγγραφέας, εννοώ. Άμα τελειώσω κάτι και το δώσω στον τυπογράφο, αδιαφορώ ολότελα: είναι σαν ενήλικο παιδί. «Ας κάνει κι αυτό το δρόμο του», λέω μοναχός μου. Το ίδιο όμως δε συμβαίνει για τα χειρόγραφα που κρατώ στο συρτάρι μου, με βασανίζουν, τα ξαναδιαβάζω, τα ξαναψαχουλεύω ατελείωτα. Κάποτε τύπωσα μερικά πράγματα ( πολύ λίγα άλλωστε) μόνο και μόνο για να τα ξεφορτωθώ. – Οπωσδήποτε το άρθρο που είδες ήταν μια πράξη φιλίας και ενός κεφιού που μου ήρθε ένα βράδυ, όταν διάβασα στον πρόλογο της Tempest το ιστορικό της Sea adventure- Διαφωτιστικό ; Πώς μπορεί να γράφει κανείς διαφωτιστικά άρθρα χωρίς βιβλία βοηθητικά και χωρίς κείμενα. Δε βαριέσαι : οι συγγραφείς που είναι τέλεια άγνωστοι στο ξένο κοινό, είναι σχεδόν όλοι οι συγγραφείς στα χρόνια που ζούμε. Σήμερα, Τίμο, είναι πολύ αν μπορέσει ο καθένας, με ένα έργο μικρό ή μεγάλο, να πει σε δυο τρεις ανθρώπους: εδώ είμαι. Τα άλλα, είναι ζήτημα αν θα τα γνωρίσει πια η γενιά μας…Γειά σου

(Γιώργος Σεφέρης)

2.

Κυριακή, 4 Ιουλίου 1943

Έλαβα χτες με συγκίνηση απάντηση του Andre Gide στο μήνυμα που του έστειλα τον περασμένο Μάη.

Ο κόσμος μας ένα ελάχιστο σπυρί της άμμου και μέσα σ’ αυτή τη σκόνη ένα μάτι που χωράει το σύμπαν.

69

Το κείμενο είναι ημερολόγιο, όπως φαίνεται από τα καθαρά μορφικά στο ιχε ία , δηλαδή την ημερομηνία στο άνω αριστερό άκρο της σελίδας και την χρήση του α΄ προσώπου.

Page 66: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Το άλλοθι

Ένιβε τα χέρια του - ένιβε τα χέρια του

στα νερά του Τάμεση κι έλεγε δεν είμ’ εγώ

στα νερά του Νείλου κι έλεγε δεν είμ’ εγώ

στα νερά του απόπατου

(Γιώργος Σεφέρης)

3.Βάλτε χέρι στα χτήματα, στα

σοδήματα! Δασκάλους, μαθητές, φυλλάδες θέλω! Τηράτε πώς κατάντησε, πώς αγρίεψε το Γένος μας στην αμαθία, κι ασπάζεται Τουρκών την πίστη κι αφανιέται! Ξύπνια παιδιά, αδελφοί, θα παραδώστε ογλήγορα στο Γένος! Σκολειά θα φτιάχτε! Αυτού τον λειτουργάνε το Θεό, σας κρένω! Στα φώτη, όχι στα σκότη.

(Κοσμάς ο Αιτωλός)

4.

Το διαλυτικό πνεύμα της εποχής έγκειται στο ότι εισχώρησε στο εσωτερικό των εννοιών και τις διέσπασε προτού η τεχνική κατορθώσει να διασπάσει τον πυρήνα της ύλης. Όλα συνέχονται. Οι μεγάλες έννοιες, θεμέλια των ηθικών αξιών, είχαν αντέξει χιλιάδες τώρα χρόνια στις επιθέσεις της μηδενιστικής φιλοσοφίας, στις παγίδες της σοφιστείας, στον καγχασμό του σατανισμού. Η δύναμή τους ήταν η εσωτερική τους συνοχή. Μπορούσες να τις δεχτείς ή να τις απορρίψεις, δεν μπορούσες να τις βάλεις να προδώσουν τον εαυτό τους. Το πολυμήχανο πνεύμα του καιρού μας, αυτό ακριβώς πέτυχε. Έκανε την κάθε έννοια συκοφάντη του εαυτού της.

(Άγγελος Τερζάκης, Προσανατολισμός στον αιώνα)

5.-Ύστερ’ απ’ αυτά παράστησε τώρα την

ανθρώπινη φύση σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία, με την ακόλουθη εικόνα που θα σου ειπώ: Φαντάσου σαν μέσα σ’ ένα σπήλαιο κάτω από τη γη, που

70

Το κείμενο είναι διδαχή, όπως φαίνεται τόσο από τα καθαρά μορφικά στο ιχε ία , δηλαδή τη χρήση της προστακτικής που προσδίδει διδακτικό τόνο όσο και από το περ ιεχόμενο .

Δοκιμιακό κείμενο με χαρακτηριστικά στοιχεία α)την επιλογή του θέματος (αναζήτηση ερμηνείας του διαλυτικού πνεύματος της εποχής μας), β) τη νοηματική αλληλουχία έστω και μέσα από μια πιο ελεύθερη περιδιάβαση του συγγραφέα στο χώρο των εννοιών που προσεγγίζει καθώς αλλά και από ένα καθαρά προσωπικό ύφος.

Το κείμενο είναι διάλογος, όπως φαίνεται από τα καθαρά μορφικά στο ιχε ία , δηλαδή την εναλλαγή προσώπων που παραθέτουν τις απόψεις τους. Επιπλέον χαρακτηριστικό είναι και το ύφος που μιμείται τη φυσικότητα του προφορικού λόγου.

Page 67: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

να έχει την είσοδό του ανοιγμένη εκεί μέσα αλυσοδεμένοι από τα πόδια και τον τράχηλο, σε τρόπο που να μένουν πάντα στην ίδια θέση και μόνο εμπρός των να βλέπουν, χωρίς να μπορούν να στρέψουν γύρω την κεφαλήν τους εξαιτίας τα δεσμά τους. Και από πίσω σε αρκετή απόσταση και υψηλότερά τους να υπάρχη αναμμένη φωτιά, που το φως της να έρχεται ως αυτούς και ανάμεσα στη φωτιά και τους Δεσμώτες ένας δρόμος προς τα επάνω. Και πλάι στο δρόμο φαντάσου ακόμα παράλληλά του χτισμένο ένα μακρύ τοιχαράκι σαν εκείνα τα διαφράγματα που έχουν βαλμένα οι θαυματοποιοί εμπρός από τους ανθρώπους και τους δείχνουν πάνω από κει τις ταχυδακτυλουργίες των.

-Τα φαντάζομαι όλ’ αυτά.-Φαντάσου τώρα ανθρώπους να περνούν

κατά μήκος αυτού του τοίχου φορτωμένοι κάθε λογής αντικείμενα, καθώς και αγάλματα ανθρώπων και ζώων κατασκευασμένα από ξύλο ή πέτρα ή ό,τι άλλο, που να ξεπερνούν όλ’ αυτά πιο ψηλά από το τοιχαράκι, κι αυτοί που τα σηκώνουν, όπως είναι φυσικό, άλλοι να μιλούν καθώς περνούν μεταξύ τους κι άλλοι να σωπαίνουν.

-Πολύ παράξενη είναι η εικόνα και αλλόκοτοι οι δεσμώτες σου.[…]

-Σκέψου τώρα, τι θα 'πρεπε να συμβή φυσικά μ’ αυτούς, αν κανείς ήθελε να τους λύσει από τα δεσμά τους και τους θεραπεύσει από την πλάνη και την άγνοιά τους. Κάθε φορά που θα λύνονταν ένας και θ’ αναγκάζονταν έξαφνα να σηκωθεί και να στρέψει το λαιμό του και να περπατήσει και να κοιτάξη προς το μέρος της φωτιάς, και πονούσε ενώ έκανε όλ’ αυτά και δε μπορούσε από το ακτιδοβόλισμα της φωτιάς να δη καθαρά εκείνα που έβλεπε ως τότε τις σκιές των, τι νομίζεις πως θα πη, αν του έλεγε κανείς ότι όσα έβλεπε τότε ήταν φλυαρίες και πως τώρα, γυρισμένος κάπως πιο κοντά στο ον και σε αντικείμενα περισσότερο πραγματικά, βλέπει σωστότερα, και αν μάλιστα δείχνοντας του το καθένα απ’ όσα θα περνούσαν από μπρος του, τον ανάγκαζε ν’ αποκριθή τι είναι αυτό, δε νομίζεις πως θα έπεφτε σε μεγάλη απορία και θα νόμιζε πως εκείνα που έβλεπε τότε, ήταν αληθινώτερα απ’ αυτά που του δείχνουν τώρα ;

-Και πολύ μάλιστα.

71

Page 68: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

-Κι αν λοιπόν τον ανάγκαζε κανείς να στρέψει τα μάτια του στο ίδιο το φως, δε θα του πονούσαν τα μάτια και δε θα’ φευγε για να ξαναγυρίσει πάλι σε εκείνα που μπορεί να βλέπει και Δε θα νόμιζε πως εκείνα είναι πραγματικώς καθαρώτερα και αληθινώτερα απ’ αυτά που του δείχνουν;

- Έτσι βέβαια...

(Πλάτωνος Πολιτεία, 514α-516, Μτφ. Ι. Γρυπάρη)

3γ. Δοκίμιο και άρθρο, επιφυλλίδα, χρονογράφημα.

Σύντομο ή εκτενέστερο κείμενο δημοσιευμένο σε εφημερίδα ή περιοδικό που πραγματεύεται κάποιο θέμα πολιτικό, κοινωνικό κλπ. Έχει επικαιρικό χαρακτήρα και υποκειμενικό. Το κύριο άρθρο αναφέρεται στο σπουδαιότερο θέμα της ημέρας και μπαίνει σε περίοπτη θέση. Υπάρχουν και τα δευτερεύοντα άρθρα που αφορούν σε διάφορα θέματα που ασκούν κριτική επιδοκιμαστική ή αποδοκιμαστική σε διάφορα πρόσωπα, γεγονότα, καταστάσεις κλπ.

Είναι και αυτή δημοσιογραφικό είδος. Αρχικά, στρεφόταν και αυτή σε καθημερινά θέματα και εξέφραζε προσωπικές αντιλήψεις για κάποιο σοβαρό ζήτημα, αλλά με τον καιρό πήρε τη μορφή φιλολογικής κριτικής. Η επιφυλλίδα παρουσιάζεται σε ορισμένη και σταθερή στήλη της εφημερίδας και χωρίζεται από τις άλλες στήλες με οριζόντια γραμμή. Είναι πιο αντικειμενική από το άρθρο. Και ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επικαιρικό θέμα, αλλά δε μένει προσκολλημένος σ’ αυτό προχωρεί σε σκέψεις και παρατηρήσεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικού ενδιαφέροντος.

Δημοσιογραφικό κείμενο με επικαιρικό χαρακτήρα, που απαιτεί ευκαμψία, κριτικό πνεύμα, περιγραφική ικανότητα και ίσως αρκετή ελευθεριότητα.

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΔΟΚΙΜΙΟΥ -ΑΡΘΡΟΥ,

ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑΣ,ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΟΣ

ΔΙΑΦΟΡΕΣ

ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΑΡΘΡΟΥ,ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑΣ,

ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑΤΟΣ

72

επιφυλλίδα χρονογράφημαάρθρο

Page 69: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

- Κοινωνικός χαρακτήρας.

- Έντονος προβληματισμός.

- Αντλεί το υλικό του από κάποια σκέψη ή ιδέα και αναφέρεται στο μόνιμο και γενικό (διαχρονικό χαρακτήρα).

- Έχουν επικαιρικό χαρακτήρα και ασχολούνται με καθημερινά θέματα.

- Ειδικά, το άρθρο διαφοροποιείται από το δοκίμιο ως προς τη δομή γιατί ακολουθεί την τεχνική της ανεστραμμένης πυραμίδας.

Διαβάστε τα παρακάτω αποσπάσματα κειμένων και παρακολουθήστε τις ομοιότητες αλλά και τις διαφορές μεταξύ του δοκιμίου και του άρθρου ή της επιφυλλίδας:

1.Δορυφορική εξαπάτηση….

Τα τελευταία χρόνια οι εξελίξεις στο χώρο της δορυφορικής τηλεόρασης είναι ραγδαίες και ριζικές. Διαμορφώνεται ένα εντελώς νέο τοπίο, το οποίο από τεχνολογικής απόψεως χαρακτηρίζεται ως ανεκτίμητης αξίας επίτευγμα που ο ίδιος ο άνθρωπος δημιούργησε με τις πνευματικές του δυνάμεις. Από την άποψη της ψυχαγωγίας και της μόρφωσης γίνεται δεκτό ότι η δορυφορική τηλεόραση προσφέρει ανεξάντλητες ευκαιρίες για την ικανοποίηση όλων ανεξαιρέτως των αναγκών του ανθρώπου. Τα όρια των εθνικών πολιτισμών καταργούνται, οι διαπολιτισμικές επαφές και αλληλεπιδράσεις γίνονται τώρα πραγματικότητα. Με άλλα λόγια η εικόνα που σχηματίζει κανείς για το καθεστώς της δορυφορικής τηλεόρασης είναι περισσότερο από ειδυλλιακή.

Τα πράγματα όμως εμφανίζονται εντελώς διαφορετικά αν εξετάσει κανείς το φαινόμενο της δορυφορικής τηλεόρασης από τη σκοπιά της θεωρίας της πολιτιστικής βιομηχανίας. Πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να προσεγγίσουμε τη δορυφορική τηλεόραση έξω από τα καθιερωμένα σχήματα σκέψης και στοχασμού ( επιστήμες της τεχνολογίας,

73

Το κείμενοείναι επιφυλλίδα.

Page 70: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

κοινωνιολογία μαζικών μέσων κ.ά.), να απαλλαγούμε από την αληθοφάνεια της επιχειρηματολογίας του κοινού νου. Η έξοδος λοιπόν από τον κοινό νου οδηγεί αναπόφευκτα στη διαπίστωση ότι «στη σύγχρονη κοινωνία η τεχνική έχει αποκτήσει μια ειδική δομή και θέση εντελώς άσχετη με τις ανάγκες των ανθρώπων». Πράγματι, η ανάπτυξη της δορυφορικής τηλεόρασης σύμφωνα με την κυρίαρχη επιχειρηματολογία παρέχει απεριόριστες δυνατότητες στον τηλεθεατή να επικοινωνήσει με ξένους πολιτισμούς, να εμπλουτίσει τις γνώσεις του, να συσσωρεύσει εν γένει πληροφορίες. Ωστόσο όμως η γένεση της ανάγκης για περισσότερη πληροφορία συνδέεται άρρηκτα με την ανάπτυξη της δορυφορικής τηλεόρασης ως τμήματος της ευρύτερης πολιτιστικής βιομηχανίας. Με άλλα λόγια η ίδια η τεχνολογική ανάπτυξη κατασκευάζει την ανάγκη για πληροφορία.

Βρισκόμαστε δηλαδή μπροστά στο φαινόμενο: οι νέες ανάγκες της αστικής κοινωνίας να προκύπτουν όχι από εσωτερικές κοινωνικές διεργασίες, αλλά να αποτελούν κατασκευάσματα του τεχνολογικού μηχανισμού, ο οποίος, κατά την επιχειρηματολογία της νομιμοποιητικής επιχείρησης αποτελεί η λεγόμενη «ελεύθερη ραδιοφωνία».

Αλλά και η ανάπτυξη της δορυφορικής τηλεόρασης αποκαλύπτει την απάτη και το ψεύδος της πολιτιστικής βιομηχανίας. Επιπλέον αποδεικνύει ότι η «τεχνολογική ορθολογικότητα είναι σήμερα η ορθολογικότητα της ίδιας της κυριαρχίας». Πράγμα που σημαίνει ότι η δορυφορική τηλεόραση αναπτύσσεται όχι τόσο σε πλαίσια φιλελευθερισμού και δημοκρατίας, όπως ισχυρίζεται η θεωρία της νομιμοποίησης, αλλά προωθεί και επιβάλλει τον «καταναγκαστικό χαρακτήρα της αποξενωμένης από τον εαυτό της κοινωνίας». Στην εικόνα της δορυφορικής τηλεόρασης δεν αντανακλάται η κοινωνία ως πολύπλοκη και γεμάτη αντιφάσεις κατάσταση, αλλά μια κοινωνία χωρίς αντιφάσεις, μια, υποτίθεται, συμφιλιωμένη κοινωνία.

Κατά συνέπεια ο διψασμένος για πληροφορίες τηλεθεατής όταν παρακολουθεί μια τηλεοπτική σειρά π.χ. τύπου Δυναστείας, δε διευρύνει τις γνώσεις του για την αμερικανική

74

Page 71: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

κοινωνία. Αντιθέτως, τα περιθώρια της τηλεοπτικής συμπεριφοράς του δεν καθορίζονται από τις δικές του ιδιαίτερες και προσωπικές ανάγκες, αλλά προδιαγράφονται από τα βιομηχανικά κέντρα παραγωγής και διανομής των τηλεοπτικών προϊόντων. Η αυτενέργεια ή ορθότερα η ψευδαίσθηση της αυτενέργειας στη συμπεριφορά του εξαντλείται στην αλλαγή τηλεοπτικών καναλιών πατώντας απλώς το κουμπί. Κάτι τέτοιο δυστυχώς ονομάζεται ελευθερία επιλογής από τη θεωρία της νομιμοποίησης. Δεν είναι όμως παρά συμπεριφορά που υπαγορεύεται και ελέγχεται από τα κέντρα παραγωγής. «Κάθε εκδήλωση πολιτιστικής βιομηχανίας αναπαράγει αναντιρρήτως τους ανθρώπους κατά το πρότυπο που έχει κατασκευαστεί γι’ αυτούς η ίδια η πολιτιστική βιομηχανία ως όλο», επισημαίνουν οι Horkheiner/Adorno.

Για ποια ελευθερία επιλογής λοιπόν μιλάει κανείς στην περίπτωση του τηλεθεατή όταν ο ίδιος ο τηλεθεατής είναι κατασκεύασμα της πολιτιστικής βιομηχανίας ; Για ποια διεύρυνση της ελευθερίας και για ποια κάλυψη της ανάγκης για πληροφορία μιλάει κανείς, όταν η ίδια η ανάγκη είναι κατασκεύασμα της πολιτιστικής βιομηχανίας ; Εύλογα λοιπόν αναρωτιέται κανείς : μήπως οι μέρες τηλεοπτικού πλουραλισμού που υπόσχεται η ανάπτυξη της δορυφορικής τηλεόρασης έχουν την καταγωγής τους στα σκοτάδια της μεγάλης νύχτας της πολιτιστικής βιομηχανίας ;

(Θεόδωρος Γεωργίου, Από τον ημερήσιο τύπο)

2.[…] Αλλά ας επιστρέψουμε στην

ειρηνική χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Κανείς φυσικά δε θα αρνηθεί τη χρησιμότητά της στην αντιμετώπιση του καρκίνου, της λευχαιμίας, ή για την έρευνα στην ιατρική, στη βιολογία, στη γενετική, στη συνθετική χημεία κ.τ.λ. Τι γίνεται όμως με την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από πυρηνική σχάση ;

Η πυρηνική ενέργεια αντιπροσωπεύει σήμερα περίπου το 15% του συνόλου της

75

Το κείμενο αυτό είναι άρθρο.

Page 72: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας. Μάλιστα, όπως ανέφερα στο προηγούμενο σημείωμα, ορισμένες χώρες της ΕΟΚ, κυρίως η Γαλλία, στηρίζονται σε σημαντικό βαθμό στην εκμετάλλευση της ενέργειας του πυρήνα. Έτσι, είναι δύσκολο να ελπίζουμε στο άμεσο μέλλον, να απαλλαγούμε από τους αντιδραστήρες ισχύος. Αλλά ένα τυχόν πυρηνικό «ατύχημα» είναι ο μόνος κίνδυνος από τα πυρηνικά εργοστάσια;

Ένας συνήθης αντιδραστήρας 1.000 μεγαβάτ μπορεί να δώσει 230-400 κιλά πλουτώνιο το χρόνο, με το οποίο μπορούν να κατασκευαστούν 50-100 βόμβες τύπου Χιροσίμας! Κατά το Ινστιτούτο της Στοκχόλμης, το 1971, σε 16 χώρες, 128 πυρηνικοί αντιδραστήρες ισχύος έδωσαν 13.000 κιλά πλουτώνιο. Το 1977, σε 32 χώρες, 325 αντιδραστήρες έδωσαν 65.000 κιλά και είχε υπολογιστεί ότι το 1980 θα παράγουν 130.000 κιλά πλουτωνίου.

Έτσι η παραγωγή πυρηνικής ενέργειας συμβαδίζει με την παραγωγή πλουτωνίου και πυρηνικών βομβών και τη διασπορά του πυρηνικού όπλου. Και ο κίνδυνος αυτός όπως και ο κίνδυνος πυρηνικού «ατυχήματος» δεν είναι οι μοναδικοί. Τα ραδιενεργά υλικά , που παράγονται κατά τη λειτουργία των αντιδραστήρων, αποτελούν ένα φοβερό κίνδυνο για το μέλλον του πλανήτη μας: ραδιενεργοί σκουπιδότοποι, μπλοκ από μπετόν με ραδιενεργά κατάλοιπα που σκάνε και διασπείρουν το υλικό τους, ραδιενεργά υλικά που ρίχνονται στη θάλασσα ή θάβονται σε πηγάδια κ.τ.λ. όλα αυτά μολύνουν τη λιθόσφαιρα και την υδρόσφαιρα, συμπληρώνοντας το έργο των πυρηνικών δοκιμών. Τέλος, δεν πρέπει να μας διαφύγει ο κίνδυνος οικολογικών καταστροφών από τη θερμότητα που διαχέουν στο περιβάλλον οι πυρηνικοί σταθμοί. Ένας πυρηνικός σταθμός 1 εκατ. κιλοβάτ, π.χ. θερμαίνει 135.000 κυβικά μέτρα κατά 8 βαθμούς την ώρα. Έτσι , π.χ., ο σταθμός του Φεσσέν- Χάιμ, σε πλήρη λειτουργία θα ανέβαζε τη θερμοκρασία του Ρήνου κατά 7 βαθμούς, προκαλώντας μια ολοκληρωτική οικολογική καταστροφή. Και παρ’ όλα αυτά το ουράνιο αντιπροσωπεύει το 3% των παγκόσμιων ενεργειακών αποθεμάτων, δηλαδή δε λύνει μακροχρόνια το ενεργειακό πρόβλημα!

76

Page 73: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

(Ευτύχης Ι. Μπιτσάκης, Από τον ημερήσιο τύπο)

3.Δύο μεγάλους φίλους έχουν τα βιβλία

εις τον κόσμον αυτόν: τους ποντικούς και τους Έλληνας. Κάθε άνθρωπος που έχει εις το σπίτι του το περιττόν έπιπλον, το ονομαζόμενον βιβλιοθήκη, είναι εις θέσιν να το γνωρίζει.

Εγώ λόγου χάριν, εάν είχα κάποτε μερικά βιβλία και εάν δεν έχω σήμερον, το οφείλω εις τους δύο αυτούς παράγοντας. Τα μισά μού τα έφαγαν οι ποντικοί, χωρίς να γίνουν σοφότεροι από ό,τι ήταν. Τα άλλα μισά μού τα έφαγαν οι φιλαναγνώσται φίλοι.

- Μου δανείζεις, καημένε, κανένα βιβλίο, να περνάω την ώρα μου ;

- Πολύ ευχαρίστως, φίλε μου. Τι είδους βιβλίου θέλεις ;

- Ό,τι και να είναι. Μου είναι αδιάφορον.

Ο Έλληνας φιλαναγνώστης δεν έχει προτιμήσεις. Τον ενδιαφέρουν εξίσου όλα τα βιβλία. Πώς ημπορεί να του αρνηθεί κανείς τον πνευματικόν του άρτον ; Δεν τον αρνήθηκα ποτέ μου εις κανένα. Βαθμηδόν τα ερμάρια της βιβλιοθήκης μου ήρχισαν να χάσκουν ως γεροντική οδοντοστοιχία…

(Παύλος Νιρβάνας, Η Ελληνική Βιβλιοφιλία)

4.[…] «Ο μεγάλος καλλιτέχνης», όπως

είπαν, «δεν είναι της εποχής του, είναι αυτός ο ίδιος η εποχή του». Και αληθινά, η ζωή του ποιητή, αυτό το σύνολο των εντυπώσεων, των αισθήσεων, αντιδράσεων που είναι το υλικό του έργου του, είναι συνάμα ένα κομμάτι της ανθρωπότητας που τον περιστοιχίζει με τους καημούς της, τους πόνους της, το μεγαλείο της, τους εξευτελισμούς της. Όσο περισσότερο «όμοιος εαυτώ» είναι ο καλλιτέχνης – και θα ήθελα τούτο να νοηθεί όχι με την έννοια μιας επιφανειακής συνείδησης, αλλά μιας γνώσης που ανατρέχει στα πιο βαθιά και αγνοημένα στρώματα της ανθρώπινης ύπαρξης- τόσο πια, πλέρια μεταγγίζει την

77

Το κείμενο αυτό είναι χρονογράφημα.

Το κείμενο αυτό είναι δοκίμιο.

Page 74: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

εποχή του στο έργο του. Ο δεσμός του ποιητή με την εποχή του δεν είναι ο διανοητικός ή και ο αισθηματικός ακόμη δεσμός που συνδέει τους ανθρώπους σε μια πολιτική διαδήλωση, αλλά ένας ομφάλιος λώρος, όπως το έμβρυο με τη μητέρα του, ένας δεσμός καθαρά βιολογικός.

(Γ. Σεφέρης, Η Τέχνη και η Εποχή, Δοκιμές, σελ. 265-6)

78

Page 75: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

3δ. Ποια η σχέση ανάμεσα στο δοκίμιο και τη λογοτεχνία;

ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Προέχει η πληροφόρηση Προέχει η αισθητική απόλαυση

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣΜερικά δοκίμια ωστόσο χρησιμοποιούν λογοτεχνικές στρατηγικές (στοχαστικά δοκίμια):α)Προσωπική σκοπιά- υποκειμενισμός.

β)Πλασματική απεικόνιση της

πραγματικότητας.

γ)Συνειρμική- διαισθητική ανάπτυξη

της σκέψης και όχι λογική.

δ)Αισθητική αρτιότητα.

ε) Παρέκκλιση από τη γλωσσική νόρμα.

Παρά τα λογοτεχνικά τους στοιχεία, τα δοκίμια αυτά εξακολουθούν να διατηρούν αρκετά από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είδους τους, όπως:

α) στηρίζονται στην ανάπτυξη μιας βασικής ιδέας,

β) περιέχουν κάποιες πληροφορίες και προσφέρουν γνώση,

γ) σε σχέση με τα καθαρώς λογοτεχνικά κείμενα έχουν πιο ευδιάκριτη δομή και πιο λογική διάρθρωση,

δ) χρησιμοποιούνται λέξεις και φράσεις που δηλώνουν κάποια στάση (πιθανώς, ενδεχομένως, βεβαίως, δυστυχώς…), αποφθέγματα κλπ.

Αποσαφήνιση των όρων

Προσωπική σκοπιά- υποκειμενισμός: και στο στοχαστικό δοκίμιο και στη λογοτεχνία η προσωπικότητα του συγγραφέα παίζει αποφασιστικό ρόλο. Η πραγματικότητα είναι φιλτραρισμένη μέσα από τις εμπειρίες και τα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα όπως εξάλλου το ύφος και η έκφραση.

79

Page 76: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Πλασματική απεικόνιση της πραγματικότητας: το λογοτεχνικό κείμενο δεν αποτελεί φωτογραφική απεικόνιση της πραγματικότητας αλλά αναλογική. Δηλαδή ο κόσμος που αναπαριστά, είτε φανταστικός είτε πραγματικός, είναι μεταπλασμένος και συμβολαιοποιημένος (π.χ. σπονδή στον άνεμο = το φευγαλέο του χρόνου). Με τον ίδιο τρόπο ο δοκιμιογράφος χρησιμοποιεί συμβολισμούς, αυτοσχεδιάζει, θεωρεί τα πράγματα με διάθεση φαντασιώδη, περιδιαβάζει στο χώρο των ιδεών και τις αισθητοποιεί με τον προσωπικό του τρόπο.

Συνειρμική- διαισθητική ανάπτυξη της σκέψης και όχι λογική: η ανάπτυξη των σκέψεων είναι ελάχιστα λογική, είναι ιδιότυπη και επιτυγχάνεται τόσο μέσω της διαίσθησης του συγγραφέα όσο και μέσω συνειρμών. Έτσι και στο στοχαστικό δοκίμιο και στη λογοτεχνία διασπάται η συνοχή με επανειλημμένες παρεκβάσεις και εμφανίζεται να έχουν περισσότερα από ένα νοηματικά κέντρα.

Αισθητική αρτιότητα: τα κείμενα αυτά απευθύνονται κυρίως στην καλαισθησία, στο αισθητικό γούστο του αναγνώστη και αποβλέπουν στην τέρψη και στην καλλιέργειά του.

Παράδειγμα δοκιμίου με λογοτεχνικά στοιχεία:

1.Αν, πάλι, μου ζητούσανε να κάνω

το ίδιο πράγμα από την άποψη, όχι πια του περιεχομένου, αλλά της τεχνικής, θα παρουσίαζα ένα ισάριθμο περίπου πλήθος ηθοποιών που ο καθένας τους, πάλι, θα 'παιζε το ρόλο ενός ξεχωριστού στοιχείου (άλλος θα σήμαινε την ηχητική αξία της λέξης, άλλος το υλικό της αντίκρισμα, άλλος την ανάγκη της εναλλαγής του ρυθμού, άλλος τη δύναμη της πρωτότυπης εικόνας, άλλος τη χρησιμοποίηση μνημοτεχνικών τεχνασμάτων κτλ.), και που όλοι μαζί θα συνδημιουργούσανε, με άνιση αλλά αφανέστατη συμβολή, ένα σύνολο αρμονικά και αδιάκοπα κινού-μενο. Τέλος, και για να παρουσιάσω την όλη συγκρότηση, τα δύο αυτά σύνολα θα τα έβαζα προτού καν προφτάσει να το αντιληφθεί ή έστω και να το συλλογιστεί ο θεατής να συνθέσουμε μια τόσο ιδανική τελική ενότητα που, μόνο και μόνο με το να 'ναι ενότητα, θα 'ναι πλέον και Αρμονία, όμως μια Αρμονία καινούρια, ζωντανή, κινούμενη, που ποτέ δε θα προδίδει την ξεχωριστή συμβολή του καθενός από τους συντελεστές της μήτε που θ' αναγνωρίζει ανάμεσα τους τους πρωταγωνιστές και κομπάρσους.

(Ο. Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά , σελ. 484-5)

80

Παρατηρήσεις

Στο απόσπασμα αυτό από τα "Ανοιχτά Χαρτιά" του Οδυσσέα Ελύτη διαπιστώνουμε ότι τηρούνται όλες οι παραπάνω λογοτεχνικές στρατηγικές: προσωπική σκοπιά: ο

συγγραφέας για να δείξει την αρμονία και την ενότητα των στοιχείων που εκφράζουν το περιεχόμενο ενός ποιήματος, το παρομοιάζει με ηθοποιούς, καθένας από τους οποίους θα παίξει το ρόλο ενός ξεχωριστού στοιχείου.

συνειρμική ανάπτυξη της σκέψης: "οι αδιάκοπα κινούμενοι ηθοποιοί" παραπέμπουν στα αδιάκοπα κινούμενα στοιχεία του πνεύματος.

σύμβολα: οι ηθοποιοί συμβολίζουν τα ποιητικά στοιχεία.

πλασματική απεικόνιση της πραγματικότητας: παρουσιάζεται ένας φανταστικός κόσμος: "θα παρουσίαζα ένα ισάριθμο πλήθος ηθοποιών, που ο καθένας τους θα έπαιζε το ρόλο ενός ξεχωριστού στοιχείου (άλλος θα σήμαινε την ηχητική αξία της λέξης, άλλος το υλικό της αντίκρυσμα…)".

Page 77: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

3ε. Ποια τα είδη του δοκιμίου;

Η σύγκριση του δοκιμίου με άλλα είδη του πεζού λόγου απέδειξε ότι στον άξονα των κειμένων αυτό βρίσκεται ανάμεσα στη λογοτεχνία και τα διδακτικά γένη, κλίνοντας άλλοτε προς την πρώτη και άλλοτε προς τα δεύτερα. Η ιδιαιτερότητα αυτή απεικονίζεται στο γεγονός ότι μπορούμε να διακρίνουμε δύο είδη δοκιμίου:

ΚΛΊΝΕΙ ΠΡΟΣ ΤΑ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΆ ΚΕΊΜΕΝΑ

ΔΟΚΙΜΙΟ ΚΛΊΝΕΙ ΠΡΟΣ ΤΑ

ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ

ΛΟΓΟΥ

ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟ

(ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟ)

Πρόκειται για ιδιαίτερο γραμματειακό είδος που άλλοτε τείνει να προσεγγίσει τα λογοτε-χνικά κείμενα κι άλλοτε πλησιάζει στα πληροφοριακά διδακτικά γένη του επιστημονικού λόγου. Έτσι, γίνεται λόγος για δύο είδη, τα στοχαστικά (υποκειμενικά) δοκίμια και τα αποδεικτικά (αντικειμενικά).

ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ (ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟ)

ήΔΟΚΊΜΙΟ ΠΕΙΘΟΎΣ

χαρακτηριστικά τόνος χαρακτηριστικά

συγκινησιακή χρήση της γλώσσας (ποιητική λει-τουργία)

συνειρμικό παιχνίδι με τις λέξεις, τις εικόνες, τις ιδέες που γίνονται σύμ-βολα, τα οποία κυρίως υποβάλλουν παρά πείθουν

υποκειμενικότητα, προσωπική σκοπιά, ελευθερία ερμηνείας του θέματος

συνειρμική δομή, συσχετική κίνηση του νου - δεν είναι εύκολο να ανιχνεύ-σουμε τη σχέση θέση-απόδειξη, ενδιαφέρει πε-ρισσότερο η ύφανση του λόγου και όχι η λογική που διέπει το δοκίμιο

ανάλογα με το συγγραφέα και το θέμα γίνεται σοβαρός, πληροφοριακός, διδακτικός, φιλοσοφικός ή χιουμοριστικός, σατιρικός, διασκεδαστικός

λογική χρήση της γλώσσας (ανα-φορική λειτουργία)

ακριβολογία στη διατύπωση

χρήση λογικών μεθόδων και επι-χειρηματολογίας

αντικειμενική σκοπιά-τεκμηρί-ωση με βάση τις γνώσεις αντί της παράθεσης υποκειμενικών κρίσεων, που σχετίζονται με τη φαντασία ή την παρατήρηση

λογική διάταξη - δόμηση του λόγου

81

Page 78: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

περιδιαβαίνει ελεύθερα πάνω σε ένα θέμα και εκ-φράζει τις προσωπικές παρατηρήσεις, εκτιμήσεις και προβληματισμούς του που τα αντλεί από τη γενική πείρα της ζωής του, τις γνώσεις, τις σκέψεις και τη φαντασία του (εξομολογητικός τόνος)

έμμεσα μόνο πείθει- κυρίως τέρπει

Ο δοκιμιογράφος κρίνει ή εκλαϊκεύει επιστημονικά θέματα διασαφηνίζοντας κάποια σημεία τους που δεν είναι κατανοητά

μεταδίδει στο πλατύ κοινό γνώσεις φιλτραρισμένες από τη δική του προσωπικότητα

πληροφορεί πείθει με τη

χρήση λογικών μεθόδων

Ποια η δομή του αποδεικτικού δοκιμίου;

ΔΟΜΗ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Διατυπώνεται το θέμα του κειμένου.

Στην ίδια ή σε ξεχωριστή § τίθεται η κατευθυντήρια ή κύρια ιδέα, η θέση του συγγραφέα επί του θέματος που προκαλεί το ενδιαφέρον.

Η θέση του συγγραφέα συνήθως προηγείται των αποδείξεων [Παραγωγική Μέθοδος]Μπορεί, όμως, και να έπεται [Επαγωγική].

ΑΝΑΠΤΥΞΗ-ΚΥΡΙΟΜΕΡΟΣ

ΑΠΟΔΕΙΞΗ -ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ

Ο συγγραφέας προσκομίζει το υλικό που διαθέτει, για να διασαφηνίσει την κύρια ιδέα ή να αποδείξει τη θέση που διατύπωσε στον πρόλογο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Παρουσιάζει με συνοπτικό τρόπο ό, τι ανέπτυξε στο κύριο μέρος ή επανεκθέτει την αρχική του θέση.

82

Page 79: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Η δομή του αποδεικτικού δοκιμίου αλλά και το περιεχόμενό του (ιδίως στο κυρίως μέρος) διαμορφώνεται ανάλογα με τους στόχους του συγγραφέα του, δηλαδή ανάλογα με το αν επιθυμεί:

να διερευνήσει απλώς το θέμα, χωρίς να το εξαντλήσει και χωρίς να φτάσει απαραίτητα σε λύση.

να προσπαθήσει να λύσει το πρόβλημα που διαπιστώνει. να επιχειρηματολογήσει για να υπερασπιστεί ή να αντικρούσει μια θέση,

χωρίς να έχει ως κύριο σκοπό του να πείσει για την ορθότητα της άποψής του.

να επιχειρηματολογήσει ώστε να πείσει τον αναγνώστη να συμφωνήσει.

83

Page 80: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Ποια τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του δοκιμίου;

Η γλώσσα ξεφεύγει από τον καθημερινό- προφορικό λόγο, παρουσιάζει πιο λόγια μορφή, αντίστοιχη μ’ αυτή που συναντάμε σε επιστημονικά κείμενα. Παρατηρεί λοιπόν κανείς: τεχνικές ομαλής μετάβασης

εκφραστικά μέσα που χαρακτηρίζουν ένα επιστημονικό και διανοούμενο λόγο, π.χ. επιρρήματα που φανερώνουν μια ορισμένη στάση του ομιλητή απέναντι σ’ αυτό που λέει (πιθανώς, ενδεχομένως, βεβαίως…) ή την οπτική γωνία απ’ την οποία αντιμετωπίζει το θέμα (οικονομικά, πολιτικά…)

περίπλοκη σύνταξη- πιο σύνθετη η δομή των προτάσεων

αφηρημένο λεξιλόγιο

επιγραμματική και αποφθεγματική διατύπωση

δεν αποκλείεται και κάποια προφορικότητα στην έκφραση και οικειότητα στο ύφος

Επειδή όμως το δοκίμιο ταλαντεύεται ανάμεσα στον επιστημονικό και λογοτεχνικό λόγο,

αναφορική / λογική γλώσσα ποιητική / συγκινησιακή γλώσσαΗ πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον πραγματικό κόσμο ή στη αντίληψη που έχουμε γι’ αυτόν. Το μήνυμα παρέχει στο δέκτη πληροφόρηση Κυρίως και η γλώσσα λειτουργεί με λογικό τρόπο.

Η πράξη επικοινωνίας αναφέρεται κυρίως στον εαυτό της, στο ίδιο μήνυμα και μάλιστα στη μορφή του. Την προσοχή δηλαδή του δέκτη δεν την ελκύει τόσο η πληροφορία που φέρνει το μήνυμα όσο η μορφή που παίρνει: ήχοι λέξεων, μεταφορική/ συνυποδηλωτική τους χρήση, επαναλήψεις, συνηχήσεις, μέτρο, ρυθμός κλπ.

Έτσι, το δοκίμιο χαρακτηρίζεται α) από επιστημονική λιτότητα και ακρίβεια, χωρίς να πέφτει σε εκφραστική ξηρότητα και β) από γλώσσα λυρική, φορτισμένη συναισθηματικά που κρατά την εικονοπλαστική της δύναμη.

Ποιες οι διαφορές στοχαστικού και αποδεικτικού δοκιμίου;

84

χρησιμοποιεί και την

Page 81: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ

Συνοψίζοντας

ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ

ελεύθερος στοχασμός σκοπός απόδειξη μια θέσης

συνειρμική οργάνωσηδομή

λογική

υποκειμενική σκοπιά αντικειμενικήποιητική\ συνυποδηλωτική γλώσσα αναφορική\

κυριολεκτικήεπίκληση

στο συναίσθημα

τρόποςπειθούς

επίκληση στη

λογική

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

Α. Κείμενο: Γιώργος Σεφέρης, Η Τέχνη και η εποχή Πλαγιότιτλοι

Aνάλυση του δοκιμίου

Νοημ. Ενότ.

Το ερώτημα ήταν: τι πρέπει να κάνει ο πνευματικός εργάτης απέναντι στους θρησκευτικούς φανατισμούς που είχαν εξαπολύσει οι πολιτικές ορθοδοξίες του καιρού; Οι άνθρωποι που αποκρίθηκαν μπορούν να χωριστούν, νομίζω, σε δύο κατηγορίες: α) Σ’ εκείνους που προτίμησαν ν’ αφιερωθούν στο έργο τους πιστεύοντας συνειδητά ή ασυνείδητα, πως το έργο τους θα απαντούσε καλύτερα από τους ίδιους. Μερικοί από αυτούς έτυχε να βρεθούν καταδικασμένοι σε θάνατο και από τους δυο αντίμαχους φανατισμούς και β) Σ’ εκείνους που προτίμησαν, εννοώ πάντα ως τεχνίτες και όχι ως πολιτικά όντα (το πολιτικό χρέος δεν αφορά τη συζήτησή μας), να διαλέξουν το στρατόπεδο της κοινωνικής πάλης. Οι καλύτεροι, όπως πιστεύω, ανάμεσα στους τελευταίους τούτους έκαναν την πράξη αυτή με απόλυτη συνείδηση του τι έκαναν. Είπαν δηλαδή καθαρά: «Σήμερα έχουμε πόλεμο, και όλοι πρέπει να υποταχθούν στις προσταγές του πολεμάρχου μας. Αύριο, σαν τελειώσουμε, θα συζητήσουμε για την Τέχνη.» Υπό τον όρο αυτό έχω το χρέος να προσθέσω ότι τους σέβομαι απόλυτα, γιατί οι μόνες συζητήσεις που μ’ ενδιαφέρουν είναι εκείνες που οι διαλεγόμενοι δεν προσπαθούν να θολώσουν τα νερά με δημαγωγικά τσακίσματα.

Η εισαγωγή στο θέμα. Ο συγγραφέας

αναφέρεται στη στάση του πνευματικού

εργάτη απέναντι στον πολιτικό φανατισμό.

Επισημαίνει ότι μπορεί να υπάρξουν δύο

στάσεις (ακολουθεί την τεχνική της

διαίρεσης με αντίθεση μεταξύ των 2 μερών):

α) αυτοί που αφιερώθηκαν στο έργο

τους, με όλες τις πολιτικές συνέπειες

που κάτι τέτοιο μπορούσε να συνεπάγεται,

β) αυτοί που επέλεξαν να υπηρετήσουν με το έργο τους μια πολιτική

σκοπιμότητα.Από αυτά ανακύπτει το δίλημμα: η τέχνη

είναι το κύριο μέλημα του ποιητή ή κάτι δευτερεύον που υπακούει στις

πολιτικές σκοπιμότητες;

Πρό-λογος

Και πραγματικά δεν είναι λογικό να ρωτούμε αν H 2η παράγραφος 2η

85

Page 82: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

η Τέχνη πρέπει να είναι αυτόνομη – η αυτονομία της Τέχνης είναι αξίωμα – αλλά αν πρέπει ο καλλιτέχνης, στην τυραννισμένη και κομματιασμένη εποχή μας, ν’ αποφασίσει πως η Τέχνη είναι δευτερεύουσα υπόθεση και να την εξαρτήσει από τα κριτήρια και την επιτυχία μιας πολιτικής σκοπιμότητας. Βλέπετε, στην Τέχνη, όπως και στις άλλες τίμιες ανθρώπινες δουλειές, δεν είναι βολετό να δουλεύει κανείς δυο αφεντάδες, ή αν προτιμάτε ν’ αναφέρω τον Αuden που υπηρέτησε ωστόσο εθελοντής στην Ισπανία:

Να γίνει η Τέχνη δεν μπορεί Της κοινωνίας η μαμή.

διατυπώνει διαφορετικά το θέμα

του προλόγου ως κατευθυντήρια ιδέα του

δοκιμίου. Xρησιμοποιείται ξανά

διαίρεση.

Μετα-βατική

§

Αν ο τεχνίτης προτιμήσει την πολιτική σκοπιμότητα, Δεν έχω τίποτα να πω. Για εκείνους όμως που θα προτιμήσουν την Τέχνη, θα ήθελα να προσθέσω ακόμη δυο λόγια.

Στην 3η παράγραφο διαπιστώνουμε ότι ο

συγγραφέας σκοπεύει να αναλύσει μόνο την

πρώτη από τις δύο αντίθετες θέσεις.

Μετα-βατική

§

Όταν λέω Τέχνη, δεν εννοώ διόλου τη θεωρία που πρέσβευε «η τέχνη για τη τέχνη». Η διδασκαλία αυτή που δε χρησιμεύει πια σε τίποτε, καταντά να σημαίνει τη δουλειά ενός ανάπηρου προσώπου που φτιάνει αδειανά κομψοτεχνήματα κλεισμένος μέσα σ’ ένα αποστειρωμένο δωμάτιο. Εννοώ μόνο την πνευματική τάξη που δημιουργούν τα καλά έργα τέχνης, περασμένα ή σημερινά, εκείνα που νομοθετούν, εκείνα που θα μας διδάξουν. Αν κοιτάξουμε λοιπόν τα συμπεράσματα που βγαίνουν από αυτά τα έργα, θα ιδούμε πως δεν είναι διόλου ξένα από τους αγώνες και τους πόθους της εποχής τους. «Ο μεγάλος καλλιτέχνης», όπως είπαν, «δεν είναι της εποχής του, είναι αυτός ο ίδιος η εποχή του.» Και αληθινά, η ζωή του ποιητή: αυτό το σύνολο των εντυπώσεων, αισθήσεων, αντιδράσεων που είναι το υλικό του έργου του, είναι συνάμα ένα κομμάτι της ανθρωπότητας που τον περιστοιχίζει με τους καημούς της, τους πόνους της, το μεγαλείο της, τους εξευτελισμούς της. Όσο περισσότερο «όμοιος εαυτώ» είναι ο καλλιτέχνης – και θα ήθελα τούτο να νοηθεί όχι με την έννοια της επιφανειακής συνείδησης αλλά μιας γνώσης που ανατρέχει στα πιο βαθιά και αγνοημένα στρώματα της ανθρώπινης ύπαρξης – τόσο πιο πλέρια μεταγγίζει την εποχή του στο έργο του. Ο δεσμός του ποιητή με την εποχή του δεν είναι ο διανοητικός ή και ο αισθηματικός ακόμη δεσμός που συνδέει τους ανθρώπους σε μια πολιτική διαδήλωση, αλλά ένας ομφάλιος λώρος, όπως το έμβρυο με τη μητέρα του, ένας δεσμός καθαρά βιολογικός.

Είμαστε όλοι κληρωτοί της εποχής μας

Στην αρχή της 4ης παραγράφου

αποκλείεται μια τρίτη θέση («H τέχνη για

την τέχνη»), που δεν είχε τεθεί στο δίλημμα του Προλόγου και που

περιέχεται ως μια θεωρητική δυνατότητα

στην πρώτη θέση. Kατόπιν, δίνεται ξανά

συμπυκνωμένη η κατευθυντήρια ιδέα:

«O μεγάλος καλλιτέχνης δεν είναι της εποχής του, είναι αυτός ο ίδιος η εποχή

του». Aκολουθεί παραγωγική

συλλογιστική (θέση -αποδείξεις) με την

ανάπτυξη των αποδείξεων που

στηρίζουν την άποψη του συγγραφέα. Tα

επιχειρήματα έχουν τη μορφή της

αιτιολόγησης της θέσης.

Xαρακτηριστικό της συλλογιστικής είναι εδώ η υποστήριξη αποκλειστικά της

πρώτης θέσης χωρίς

Κυρίως Μέρος

86

Page 83: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

έλεγε ο ίδιος ο ποιητής που ανάφερα παραπάνω. Πώς να γίνει αλλιώς. Από την καραβάνα της θρεφόμαστε. Κι αυτό εξηγεί το γιατί βλέπουμε ξαφνικά έναν αληθινό ποιητή που έχει τις πιο παράλογες ή «ξεπερασμένες» πολιτικές δοξασίες (η ταπεινή μου γνώμη είναι πως η ποιητική πολιτική, όπως και η ποιητική πρόζα, είναι από τα χειρότερα πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο) να παρουσιάζει ένα έργο που, εκτός από τις ουσιαστικές αρετές του, οδηγεί, ακόμη και πολιτικά, πολύ καλύτερα από ένα σωρό δημόσιους ρήτορες.

την αντίκρουση επιχειρημάτων που θα στήριζαν τη δεύτερη

θέση.

Αλλά για να μπορέσει να δουλέψει ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι ελεύθερος. Κι έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω πως ένας από τους σκοπούς αυτού του πολέμου που με τόσον ηρωισμό και με τόσες θυσίες έκανε ο λαός μας ήταν και αυτού του είδους η ελευθερία· για να μην πέσει δηλαδή ο κόσμος και ο τόπος μας σε μια κατάσταση καταληπτικής ηλιθιότητας. Κι αν τύχει, δουλεύοντας έτσι σαν ελεύθερος άνθρωπος ο ποιητής, να φτιάξει κανένα έργο «προπαγάνδας», όπως λένε (ας πούμε πως το ποίημά του λέγεται Οι Πέρσες), δε θα είναι σπορά κακίας αλλά ένα έργο που μοιραία, και αναπόφευκτα, και υποχρεωτικά, θα πρέπει να το χειροκροτήσουν και οι εχθροί του.

Στην 5η παράγραφο αναπτύσσεται η

προϋπόθεση από την οποία απορρέει η θέση

του συγγραφέα: το έργο του καλλιτέχνη

προϋποθέτει την ελευθερία. Για να είναι

κανείς δημιουργικός πρέπει να είναι

ελεύθερος. Στην πραγματικότητα, είναι

μια περαιτέρω διευκρίνιση της

άποψης του συγγραφέα.

Και για να τελειώνω. Υποστηρίζοντας αυτή την άποψη που νομίζω, όσο μπορώ να ξέρω, πως είναι η σωστή, δεν εννοώ διόλου πως ο ποιητής είναι ένας ανεύθυνος που κατρακυλά στο φύσημα της έμπνευσης ή της ιδιοτροπίας του. Απεναντίας, η ιδέα μου είναι πώς ο γερός τεχνίτης είναι από τα πιο υπεύθυνα όντα που γεννιούνται επί γης. Σηκώνει την ευθύνη μιας πάλης ζωής και θανάτου. Από την ανθρωπότητα που μαίνεται ή σωπαίνει τριγύρω τι θα διασώσει; Τι μπορεί να διαςώσει; Τι πρέπει ν’ απαρνηθεί από την άμορφη ανθρώπινη ύλη, που είναι ωστόσο τρομακτικά ζωντανή, που τον παρακολουθεί ως μέσα στα όνειρά του; «Οι ευθύνες αρχίζουν από τα όνειρα…»

Aναδιατύπωση της άποψης του

συγγραφέα και εμπλουτισμός της με τη διάσταση της ευθύνης

που κουβαλά ο ποιητής απέναντι στην

εποχή του, των επιλογών που πρέπει να κάνει στη ζωή του

ως υπεύθυνος άνθρωπος. Χρέος του είναι να επιλέξει από την ανθρωπότητα και

την εποχή του τα σημαντικά που αξίζει

να σωθούν.

Επί-λογος

Σκοπός Να παρουσιάσει ο συγγραφέας τη θέση του και να την αποδείξει. Το κείμενο έχει κοινωνικό αλλά και επίκαιρο χαρακτήρα, καθώς την εποχή στην οποία δημοσιεύτηκε πολλοί καλλιτέχνες και λογοτέχνες είχαν συστρατευθεί με τη μια ή την άλλη από τις πολιτικές παρατάξεις που συγκρούστηκαν στον εμφύλιο πόλεμο. Ο Σεφέρης υποστηρίζει την

87

Page 84: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

ανεξαρτησία του δημιουργού αλλά και το αίσθημα ευθύνης που πρέπει να φέρει απέναντι στην εποχή του.

Δομή Λογική

Σκοπιά Αντικειμενική

Ύφος Η γλώσσα του δοκιμίου είναι αναφορική / κυριολεκτική.Στοιχεία που συνθέτουν το ύφος του συγγραφέα: ακριβολογία, σαφήνεια, φυσικότητα (παρά το γεγονός ότι καταφεύγει στην υπόταξη και το μακροπερίοδο λόγο γενικότερα) και λιτότητα (δε χρησιμοποιεί πολλά επίθετα, τα σχήματα λόγου είναι λίγα, ιδίως οι συμβολισμοί), χωρίς ο λόγος να γίνεται στεγνός. Παρόλο που υπάρχουν πολλά ρήματα στο α΄ πρόσωπο ενικού, το ύφος δεν είναι προσωπικό, αφού ακολουθούνται οι αρχές μιας τυπικής λογικής ανάλυσης όπου παρατίθενται θέσεις και αντιθέσεις με τρόπο αντικειμενικό.

Τρόποι πειθούς Επίκληση στη λογικήΣε τρεις περιπτώσεις ενισχύει την άποψή του με παραπομπές και χωρία, ενώ κάνει και μια έμμεση αναφορά στον Αισχύλο - επίκληση στην αυθεντία.

Είδος Αποδεικτικό δοκίμιο

88

6. ΤΡΟΠΟΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

Page 85: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Εφόσον είδαμε τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας οργανώνει το κείμενό του, μπορούμε τώρα να προσεγγίσουμε τον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται ο λόγος σε μια παράγραφο.

α. Τι εννοούμε με τον όρο Θεματική Περίοδος της παραγράφου

Π α ρ α τ ή ρ η σ η : Η Θεματική Περίοδος, είτε υπότιτλος είναι είτε κρίσεις με αυξημένο ειδικό βάρος που αναπτύσσουν τον υπότιτλο, μπορεί να βρίσκεται:

στην αρχή της παραγράφου (αυτή είναι και η συνηθέστερη μορφή στα αποδεικτικά κείμενα, όπως παρακολουθείτε και στα δυο παραπάνω παραδείγματα)

μπορεί, ωστόσο, να βρίσκεται και στο τέλος της παραγράφου συχνά και με τη μορφή συμπεράσματος (βλέπε παράδειγμα 1).

ή μπορεί να βρίσκεται στη μέση της παραγράφου (βλ. παράδειγμα 2). Συχνά, όσα προηγούνται της Θ.Π. μπορεί να αποτελούν εισαγωγική – μεταβατική περίοδο για την εξασφάλιση της συνοχής του κειμένου (βλέπε παράδειγμα 3).

Π.χ. 1 με τη Θεματική Περίοδο στο τέλος ως συμπέρασμα.

Στον άνθρωπο αφιερώθηκαν χιλιάδες σελίδες γραφικής ύλης, εκατοντάδες πνεύματα απλώθηκαν στην προσπάθειά τους να τον αναλύσουν, πολλά συμπόσια αφιερώθηκαν στην ανίχνευση και ερμηνεία του. Το θέμα άνθρωπος δεν μπορεί να κλείσει τόσο εύκολα. Είναι εξάλλου τόση η αφθονία και τέτοια η ποικιλία των ερμηνειών που έχουν επιχειρηθεί μέσα στους αιώνες, ώστε να γίνεται αδύνατη ακόμα και μια απλή αναφορά τους. Κάθε επιστήμη τον αντιμετωπίζει διαφορετικά. Η Ανθρωπολογία τον ονομάζει εξελιγμένο ανθρωποειδές. Η Ανατομία τον βλέπει σαν σύνολο από σάρκες, νεύρα και οστά. Η Βιολογία τον εξετάζει ως σύνθεση χημικών αντιδράσεων. Η Ψυχολογία συχνά τον αποκόβει από το σώμα του και τεμαχίζει αυθαίρετα την ψυχή του. Δίπλα στις επιστήμες, η Θεολογία τον θέλει ζωντανεμένο από πνοή Θεού στο πήλινο εκμαγείο. Τα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα τον ταλανίζουν εντάσσοντάς τον σε κάποια αυστηρά σχήματα, συμπιέζοντάς τον σε συμπαγή καλούπια. Αιώνες ο άνθρωπος βρίσκεται ριγμένος στην κλίνη του Προκρούστη και βιάζεται αδίσταχτα, στα κρυφά

89

Ορισμός: Κάθε παράγραφος αποτελεί μικρή κειμενική μονάδα με σαφή όρια. Πρόκειται για οργανωμένο σύνολο περιόδων λόγου γύρω από ένα νοηματικό κέντρο – θεματική περίοδο.

Page 86: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Θεματική Περίοδος

και στα φανερά. Πολλά έχουν δημοσιευτεί για τα στοιχεία του, τα σπαραγμένα του μέλη, τις υποδιαιρέσεις του, ελάχιστα όμως έχουν ειπωθεί για το σύνολό του.Α. Μαδαμόπουλος, Σημειώσεις για τον Άνθρωπο και τον κόσμο του, θεωρητικός εξοπλισμός για την Έκθεση Ιδεών, Αθήνα 1979

Π.χ. 2 με τη Θεματική Περίοδο στη μέση.

Θεματική Περίοδος

Ένα μεγάλο κεραμίδι που το αποσπά ο αέρας, πέφτει και αφήνει στον τόπο ένα διαβάτη. Λέμε πως ήταν το τυχερό του. Θα το λέγαμε, αν το κεραμίδι σπούσε απλώς πάνω στο έδαφος; Ίσως, αλλά τότε θα σκεπτόμασταν με τρόπο αόριστο έναν άνθρωπο που θα μπορούσε να βρεθεί εκεί, ή επειδή για τον ένα ή για τον άλλο λόγο το ειδικό αυτό σημείο του πεζοδρομίου μας ενδιέφερε ιδιαίτερα, τόσο που μας φαίνεται ότι το κεραμίδι διάλεξε αυτό το μέρος για να πέσει. Και στις δύο περιπτώσεις δεν υπάρχει τύχη, παρά μόνο γιατί διακυβεύεται ανθρώπινο συμφέρον και γιατί τα πράγματα συνέβησαν σαν να είχε ληφθεί προσπάθεια να τον βλάψουν. Σκεφτείτε μόνο τον αέρα που αποσπά το κεραμίδι, το κεραμίδι που πέφτει στο πεζοδρόμιο, το χτύπημα του κεραμιδιού στο έδαφος: τότε βλέπετε πια μόνο μηχανοκρατία, η τύχη εξαφανίζεται. Για να παρέμβει, πρέπει, επειδή το αποτέλεσμα έχει ανθρώπινη σημασία, να αναπηδήσει τούτη η σημασία στην αιτία και να τη χρωματίσει, έτσι να πούμε, με ανθρωπότητα. Η τύχη λοιπόν είναι η μηχανοκρατία, που συμπεριφέρεται σαν να είχε μια πρόθεση.

Α. Μπερξόν, Οι δυο πηγές της Ηθικής και της Θρησκείας

Π.χ. 3 με τη Θεματική Περίοδο στη μέση (η αρχή ως μεταβατική περίοδος).

Θεματική Περίοδος

«Με αφετηρία την αρχή ότι η εκπαίδευση έχει σκοπό όχι απλώς να καλιεργήσει τις ατομικές ικανότητες των Νέων, αλλά και να τις προσαρμόσει στις κοινωνικές ανάγκες, αφού το σχολείο ετοιμάζει το νέο άνθρωπο για τη ζωή μέσα στον κύκλο των ομοίων του, μια Αμερικανή ερευνήτρια συμβουλεύτηκε το Λεξικό Επαγγελματικών Απασχολήσεων που έχει εκδώσει μια ειδική για το θέμα Υπηρεσία των Ηνωμένων Πολιτειών, και εντυπωσιάστηκε από την ταξινόμηση των επαγγελμάτων που γίνεται στο βιβλίο τούτο. Οι απαραίτητες για κάθε επάγγελμα ικανότητες κατατάσσονται σε τρεις τομείς ή κατηγορίες: α) ικανότητες στο

90

Page 87: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

χειρισμό των γνωσιολογικών στοιχείων (εννοιών, ιδεών κτλ.), β) ικανότητες στο χειρισμό των ανθρώπων (των διαπροσωπικών σχέσεων) και γ) ικανότητες στο χειρισμό των πραγμάτων (υλικών, οργάνων κτλ.). Οι περισσότερες δουλειές απαιτούν συνδυασμό ικανοτήτων και από τους τρεις τομείς, όχι όμως με τον ίδιο συντελεστή σε κάθε είδος. Σε ένα επάγγελμα έχει ο πρώτος τομέας τις περισσότερες αξιώσεις (π.χ. ακαδημαϊκοί διδάσκαλοι), σε άλλο ο δεύτερος (καλλιτέχνες, μηχανικοί κτλ.). Ανάλογα με τις κλίσεις του και τις δυνάμεις του, ο κάθε άνθρωπος θα πρέπει να εκπαιδεύεται για να τραπεί προς τη μια ή την άλλη επαγγελματική κατεύθυνση. Το σχολείο θα προσπαθεί να αναπτύξει όσο γίνεται περισσότερο τα φυσικά κεφάλαιά του. Η Αμερικανή όμως ερευνήτρια (που εργάζεται στο Κέντρο Εκπαιδευτικών Ερευνών του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας) προτείνει – πολύ ορθά – να δοθεί βέβαια το βάρος της σχολικής αγωγής στον κύριο τομέα, αλλά να βοηθήσει ο Νέος να αναπτύξει ένα ελάχιστο όριο ικανότητας και στους δύο άλλους τομείς, γιατί έτσι θα προσαρμοστεί καλύτερα στη συλλογική ζωή και θα αποδώσει περισσότερα στο επάγγελμά του.» (Πατρίτσια Κρος Παιδεία και Ατομικές Ικανότητες, περιοδικό Διάλογος – Αθηνών, 1977 Α, σελ.93).

Ε.Π. Παπανούτσος Σχολείο και ζωή, ΒΗΜΑ.

β. Τι εννοούμε με τον όρο “λεπτομέρειες” της παραγράφου;

Είναι οι επιμέρους ιδέες – περίοδοι, οι οποίες διασαφηνίζουν και αναπτύσσουν τη θεματική περίοδο. Η διάταξη των λεπτομερειών μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους – τεχνικές ανάλογα με τη νοηματική δομή της θεματικής περιόδου και του γνωστικού υλικού που διαθέτει ο συντάκτης της παραγράφου.Οι πιο συνηθισμένοι τρόποι ανάπτυξης είναι:

i) με παράδειγμα ή παραδείγματαii) με σύγκριση – αντίθεσηiii) με ορισμόiv) με διαίρεσηv) με αιτιολόγησηvi) με αίτιο – αποτέλεσμαvii) με αναλογία

91

Page 88: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Αναλυτικότερα:

i) με παράδειγμα ή παραδείγματαΤότε η παράγραφος παίρνει την ακόλουθη μορφή:

Θεματική Περίοδος Παρουσίαση μιας κρίσης ή μιας ιδέας

§

Αποσαφήνιση Εφόσον απαιτείται (για να μπορούμε από τη γενική Θ.Π. να περάσουμε στο ειδικό, το παράδειγμα)

Λεπτομέρειες Χρήση ενός πλήρους παραδείγματος ή πολλών, πιο συνοπτικών αλλά επαρκώς αναπτυγμένων παραδειγμάτων)

Κατακλείδα Γενικό ΣυμπέρασμαΠ.χ.

Θεματική Περίοδος

Αποσαφήνιση

Λεπτομέρειες με συνοπτικά αναπτυγμένα

παραδείγματα

Συνταρακτική έκθεση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών που δόθηκε στη δημοσιότητα έρχεται να αναιρέσει κατά τον πιο ωμό τρόπο τη δοξασία συμφωνά με την οποία «τα παιδικά χρόνια είναι ανέμελα και ξένοιαστα». Μάλλον κανείς ενή λικος δεν θα ήθελε να επιστρέψει στα χρόνια της «αθωότητας και της έλλειψης ευ - θυνών», αν μάθαινε πως εκατοντάδες παιδιά κάτω των δεκαπέντε ετών είναι «αιχμάλωτοι πολέμου» και κρατούνται στο Ιράκ. Χιλιάδες παιδιά πολεμούν για το Ιράν στον «ιερό» του πόλεμο με το Ιράκ και στέλνονται στην πρώτη γραμμή του μετώπου για να εξοντωθούν, «εκκαθαρίζοντας» την περιοχή από τις νάρκες, πριν την επέλαση του τακτικού στρατού. Εξάλλου, σαράντα χιλιάδες παιδιά κάτω των πέντε ετών πεθαίνουν καθημερινά, κυρίως στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, από έλλειψη τροφής και φαρμάκων, ενώ ο αριθμός των παιδιών που πεθαίνουν σε τοπικές συρράξεις αυξάνεται συνεχώς. Τραγική άλλωστε είναι η διαπίστωση ότι η πορνεία και η πώληση παιδιών για οικιακές εργασίες είναι συνηθισμένη πρακτική σε πολλές περιοχές του κόσμου. Την οδυνηρή εικόνα συμπληρώνει ο υπολογισμός σε ογδόντα εκατομμύρια των παιδιών που είναι άστεγα ή έχουν εγκαταλειφθεί από τους γονείς τους.

Από τον Τύπο (Α. Τσότσικας, Λόγος Δοκιμιακός, Γ΄τόμ. σελ.246)

Διασκευή

92

Page 89: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

ii) με σύγκριση – αντίθεση

Τότε η παράγραφος παίρνει την ακόλουθη μορφή:

Θεματική Περίοδος

Αναγνώριση της ομοιότητας ή αντίθεσης των συγκρινόμενων μελών.

§

Λεπτομέρειες Παρουσίαση των γνωρισμάτων του α΄μέλους Παρουσίαση των γνωρισμάτων του β΄μέλους

Κατακλείδα Συμπέρασμα σύγκρισης – αντίθεσης ή Γενική παρατήρηση / κρίση.

Π.χ.

Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες με αντίθεση

Κατακλείδα

Χαρακτηρολογικά οι άνθρωποι μπορούν να μοιραστούν σε δύο κατηγορίες: στους ανθρώπους του «ναι» και στους ανθρώπους του «όχι». Οι πρώτοι, όταν προκαλούνται να εκδηλωθούν (με μια απάντηση, κίνηση ή προσφορά, με τη στάση τους απέναντι σ’ ένα αίτημα ή σ’ ένα αντιλεγόμενο θέμα), αυθόρμητα συμπεριφέρονται θετικά, έστω κι αν αργότερα, άμα καλοσκεφτούν και ζυγίσουν πιο ψύχραιμα τα δεδομένα, νικηθούν από τις αμφιβολίες (τις θεωρητικές) ή τις δυσκολίες (τις πρακτικές) και αναθεωρήσουν την αρχική τους τοποθέτηση. Το «ναι» έρχεται εύκολα και τις περισσότερες φορές στο στόμα τους: «ω, βέβαια, γίνεται», «μάλιστα, δεν αποκλείεται», «δε σας υπόσχομαι, αλλά θα προσπαθήσω», «θα το ξαναδώ, ελπίζω να το πετύχω», «συμφωνώ, έχει και αυτή η άποψη την αλήθεια της» κ.ο.κ. Αντίθετα, οι άνθρωποι της άλλης κατηγορίας αρχίζουν πάντα με το «όχι», η άρνηση είναι κατά κανόνα η πρώτη αντίδρασή τους, ακόμα κι όταν έπειτα από ψυχραιμότερη κρίση ή επιγενέστερη συμπάθεια φανούν υποχωρητικοί. Αυτοί ξεκινούν αρνητικά: «αδύνατον, δε γίνεται», «αποκλείεται, μην το συζητείτε», «έχω την εντελώς αντίθετη γνώμη», «μη ματαιοπονείτε, χαμένος ο κόπος», «δεν είναι πολλές οι αλήθειες, αλλά μία» κ.ο.κ. Νομίζει κανείς ότι έχει να κάμει με ένα εντελώς διαφορετικό ψυχικό κλίμα. Εκεί αιθρία ανοικτός ορίζοντας, κάτι το μαλακό και το λείο. Εδώ συννεφιά, κλεισούρα, κάτι το σκληρό και το τραχύ.

Ε.Π. Παπανούτσος

93

Page 90: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

iii) Με ορισμό

Τότε η παράγραφος παίρνει σχηματικά την ακόλουθη μορφή:

Θεματική Περίοδος

Παρουσίαση Κεντρικής Έννοιας + ένταξή της σε ευρύτερο γένος + ειδοποιός διαφορά

§

Λεπτομέρειες

* αποσαφήνιση των εννοιών (και της οριζόμενης και του ευρύτερου γένους και της ειδοποιού διαφοράς)…

ή/και* ετυμολογία όρου ή/και* χρήση συνωνύμων ή αντωνύμων ή/και* χρήση άλλων τεχνικών, όπως του παραδείγματος …

Κατακλείδα Γενικό Συμπέρασμα

Π.χ.Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες με αποσαφήνιση

των εννοιών

Δημοκρατία είναι το πολίτευμα όπου όχι ο όχλος αλλά ο λαός, ο συνειδητός, εναρμονισμένος με τους σκοπούς της κοινωνίας, με σεβασμό στους νόμους και περισσή αγάπη στην ελευθερία λαός ουσιαστικά διοικεί. Το πολίτευμα όπου κάθε άνθρωπος είναι σεβαστός, γιατί η πολιτεία που ο ίδιος με ελεύθερη συγκατάθεση όρθωσε, υποκύπτει και κυβερνάται σύμφωνα με το Συνταγματικό χάρτη που ο ίδιος με τους ελεύθερα εκλεγμένους αντιπροσώπους του συνέταξε. Γιατί ο πολίτης κάθε τόσο, με καθορισμένη προθεσμία ερωτάται αν θέλει και ποιους θέλει να τον κυβερνήσουν ως εκπρόσωποί του. Γιατί είναι το πολίτευμα του διαλόγου όπου ολόκληρη η ζωή μιας κοινωνίας πυργώνεται προς την επιτέλεση μιας ιστορικής αποστολής με πλήρη σεβασμό προς τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις βασικές ελευθερίες, που χωρίς αυτά, άνθρωπος αυθεντικός δε νοείται.

Κώστας Τσιρόπουλος, Ελεύθερη γενιά

iv) Με διαίρεση

Τότε η παράγραφος παίρνει την ακόλουθη μορφή:

Θεματική Περίοδος Παρουσίαση της διαιρετέας έννοιας

§

Λεπτομέρειες

* διατύπωση της διαιρετικής βάσης … ή/και* εύρεση του συνόλου των μελών της διαίρεσης … ή/και* αποσαφήνιση των εννοιών – εφόσον χρειάζεται … ή/και* χρήση και άλλων τεχνικών όπως του παραδείγματος …

94

Page 91: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Κατακλείδα Γενικό Συμπέρασμα Π.χ

Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες με * προσδιορισμό

διαιρετικής βάσης

* εύρεση του συνόλου των

μελών της διαίρεσης

* απόσαφήνισή τους

Τις καλές σχέσεις μας προς τους συνανθρώπους μπορούμε να τις κατατάξουμε σε κατηγορίες αντιστοιχίες προς τα είδη των «φιλητών» (των αξιαγάπητων) πραγμάτων. Τρία είναι, κατά τον Αριστοτέλη, τα φιλητά: το «αγαθόν», το «ηδύ» και το «χρήσιμον». Κάτι τι το λογαριάζουμε, το χαιρόμαστε και το επιθυμούμε, επειδή είναι αγαθό ή ευχάριστο ή χρήσιμο…Με την ίδια βάση μπορούμε να διακρίνουμε και τρία είδη φιλικών σχέσεων: «δια το χρήσιμον», «δι’ ηδονήν», «δια το αγαθόν». Στην πρώτη εντύπωση συνδεόμαστε με έναν άνθρωπο επειδή ο ένας μας είναι στον άλλο χρήσιμος (για τις υποθέσεις, τις ανάγκες, τη σταδιοδρομία, τις πολιτικές φιλοδοξίες μας κτλ.). Στη δεύτερη, διατηρούμε στενές σχέσεις μαζί του, επειδή μας προξενεί ευχαρίστηση (είναι διασκεδαστικός, έξυπνος συνομιλητής, δεξιός συμπαίκτης κτλ.). Του τρίτου είδους ο φιλικός δεσμός, λέγει ο Έλληνας φιλόσοφος, είναι η τέλεια, η ουσιαστική και ακατάλυτη φιλία. (Η φιλία, απόσπασμα)

Ε.Π. Παπανούτσος, Πρακτική φιλοσοφία, Εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1984.

v) Με αιτιολόγηση

Τότε η παράγραφος παίρνει την ακόλουθη μορφή:

Θεματική Περίοδος Θέση του Συγγραφέα

§

Επεξήγηση / Αποσαφήνιση

Ο συγγραφέας διευκρινίζει τη θέση του (εφόσον κρίνεται σκόπιμο)………………………………………………………

Λεπτομέρειες με αιτιολόγηση

Προβάλλει κρίσεις-προτάσεις που αιτιολογούν την ορθότητα της θέσης του (επιχειρήματα)

Κατακλείδα / Συμπέρασμα Συμπεραίνει / επαληθεύει τη θέση του.

Π.χ.

95

Page 92: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Θεματική Περίοδος

1η αιτιολόγηση

2η αιτιολόγηση

Κατακλείδα

Της δημοκρατίας πρώτιστο χρέος είναι η ευνομία και η ισονομία. Γιατί δημοκρα τία υπάρχει μόνο, αν ο νομοθέτης βρίσκεται στο ύψος του προορισμού του και εί - ναι δίκαιος, σαφής και κατηγορηματικός και δεν νομοθετεί, για να διευκολύνει ατομικά συμφέροντα, που αντιστρατεύονται το κοινό συμφέρον, και δεν αφήνει «παραθυράκια» στους νόμους του, για να εισπηδούν από εκεί ανενόχλητοι οι ευνοούμενοι και οι επιτήδειοι. Ευνομία, που δεν παρακολουθείται από την ισονομία, είναι άδειος λόγος. Γιατί δεν επιτρέπεται ποτέ με νόμους αμφίρροπους κι ευεπηρέαστους από κάθε παρερμηνεία να δημιουργούνται πολίτες πρώτου και δευτέ ρου βαθμού, του πρώτου βαθμού στερημένους από κάθε αξιοπρέπεια, αφού με πολιτικές εύνοιες και με πλάγιους τρόπους επιχειρούν να κερδίσουν ό,τι δεν τους ανήκει δικαιωματικά, και του δευτέρου βαθμού πλημμυρισμένους από θλίψη και αγανάκτηση, αφού το ξέρουν, πως δεν πρόκειται να βρουν το δίκιο τους. Από τη στιγμή που ο πολίτης θα νιώσει πως ο νόμος προστατεύει το σύνολο, από αυτή και μόνη μπορούμε να μιλούμε για δημοκρατία, για ευνομία, για ισονομία.

Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος (Α. Τσότσικας, Λόγος Δοκιμιακός, Γ΄τόμ.

σελ.165)

vi) Με αίτιο – αποτέλεσμα

Τότε η παράγραφος παίρνει την ακόλουθη μορφή:

Θεματική Περίοδος το Α΄αίτιο το Β΄αποτέλεσμα

§

Λεπτομέρειες

Εντοπίζουμε τις αιτίες (μία ή περισσότερες μαζί) που μπορούν να έχουν απλό ή πολλαπλό αποτέλεσμα.Έτσι: Α (αίτιο) α΄ το οποίο με τη σειρά του α΄ β΄ το οποίο πάλι γ΄ Β΄ αποτέλεσμα

Κατακλείδα Γενικό Συμπέρασμα

96

Page 93: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Π.χ.Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες με * προσδιορισμό

διαιρετικής βάσης

* εύρεση του συνόλου των

μελών της διαίρεσης

* απόσαφήνισή τους

Η καταναλωτική νοοτροπία είχε ως συνέπεια την αλλοτρίωση των διαπροσωπικών σχέσεων. Η καλλιέργεια μιας ολοένα αυξανόμενης επιθυμίας για υλικά αγαθά οδηγεί στο άγχος για την απόκτησή τους. Αυτό όμως έχει ως αποτέλεσμα την επιδίωξη αύξησης του εισοδήματος και επομένως του χρόνου που αφιερώνεται στην εργασία. Συνεπώς, η μείωση του ελεύθερου χρόνου που προκύπτει από αυτή την επιλογή προκαλεί ουσιαστική αδυναμία πνευματικής καλλιέργειας και σύναψης διαπροσωπικών σχέσεων σε ουσιαστικό επίπεδο. Επιπλέον, ο καταναλωτισμός, ταυτίζοντας το «είναι» με το «έχειν», όχι μόνο αποξενώνει το άτομο από τον εαυτό του αλλά και το εθίζει μέσα από τις κοινωνικές επαφές του να αναζητεί το «ωφέλιμον» και όχι την ουσία.

διασκευή από μαθητική έκθεση

vii) Με αναλογία

Τότε η παράγραφος διαμορφώνεται ως εξής:Θεματική Περίοδος

Διαπιστώνεται η (κυριολεκτική ή μεταφορική) αναλογία (ομοιότητα) δύο φαινομενικά ανόμοιων εννοιών.

§

Λεπτομέρειες Αναπτύσσεται η αναλογία μεταξύ τους ή τεκμηριώνεται (πρόκειται ουσιαστικά για μια εκτεταμένη παρομοίωση ή μεταφορά)

Κατακλείδα Γενικό Συμπέρασμα

Π.χ.

Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες με αναλογία

Παρομοίωσαν τον άνθρωπο, δηλαδή κάθε μέλος της δημοκρατούμενης κοινότητας, με τα πετραδάκια του ψηφιδωτού. Το καθένα κρατά μέσα στην ατέλειά του το δικό του χρώμα και σχήμα. Το ένα συμπληρώνει το άλλο και όλα μαζί το σύνολο. Μέσα στο σύνολο και για το σύνολο έχει το καθένα τους την ξεχωριστή θέση και παίρνει την αξία του. Το ένα δεν μπορεί να αντικαταστήσει το άλλο. Ωστόσο, αυτή η ανομοιότητα προσδίδει στο καθένα την αξία του. Αν όλα τα πετραδάκια ήταν όμοια κι απαράλλακτα το ένα με το άλλο, τότε το καθένα θα μπορούσε να αντικατασταθεί από τον οποιονδήποτε τυχόντα αντιπρόσωπό του. Το ίδιο παρατηρείται και στους ανθρώπους μέσα σε μια σωστή κοινότητα. Ο ένας δε μοιάζει με τον άλλον. Αν οι άνθρωποι ήταν τέλεια κι απαράλλαχτα όμοιοι, τότε ο καθένας θα μπορούσε να αντικατασταθεί από άλλον, από τον οποιονδήποτε δηλαδή τυχόντα αντιπρόσωπό του.

Ι.Ν. Ξηροτύρης

97

Page 94: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Όλοι οι παραπάνω τρόποι, ωστόσο, αποτελούν υπερβολικά «εξειδικευμένες» τεχνικές ανάπτυξης κρίσεων σε παραγράφους, που δεν είναι δυνατό να παραχθούν και άρα να χρησιμοποιηθουν ευρύτατα κατά τη σύνθεση ενός κειμένου πειθούς. Κάποιες παράγραφοι ενός κειμένου ενδέχεται να οργανωθούν με έναν από τους παραπάνω τρόπους, όχι όμως όλες. Οι συγγραφείς τις περισσότερες φορές χρησιμοποιούν ένα συνδυασμό δύο ή και περισσοτέρων μεθόδων. Κι αυτό είναι απολύτως δικαιολογημένο. Συντάσσοντας την κάθε παράγραφο του κειμένου τους δε συγκεντρώνουν υπερβολικά την προσοχή τους στον τρόπο, δηλαδή σε κάποια συγκεκριμένη τεχνική. Νοιάζονται πρώτα απ’όλα για το πώς θα πουν αυτό που θέλουν στους αναγνώστες τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες με αντίθεση

με παραδείγματα

με αιτιολόγηση

Αξίζει να σημειωθεί ότι όσο ευγενέστερες είναι οι λέξεις, σε τόσο μεγαλύτερο εξευτελισμό μπορούν να πέσουν από την κακή χρήση τους. Οι κοινές, οι «αγοραίες», δε διατρέχουν αυτό τον κίνδυνο. Το πολύ που μπορούν να πάθουν είναι να γίνουν αστείες. Όσες όμως από την καταγωγή τους έχουν τίτλους ευγενείας υπόκεινται στην έκπτωση, τόσο ευκολότερα και συνηθέστερα, όσο πιο σεβαστό και επιβλητικό είναι το νόημά τους. Τα παραδείγματα αφθονούν. Όπως και να μεταχειριστείς τις λέξεις «φαγοπότι» και «νηστεία» τίποτε δεν παθαίνουν. Σημαίνουν αυτό που λένε, και αν τις πάρεις όχι κυριολεκτικά, αλλά μεταφορικά, το πολύ θα δώσεις στον ακροατή την ευκαιρία να γελάσει μαζί τους, όχι να εξαναγκαστεί επειδή αισθάνεται ότι κάτι ανόσιο έχει διαπραχθεί εις βάρος της γλώσσας και της ευπιστίας του. Τούτο το τελευταίο συμβαίνει όταν στο στόμα κακής προαίρεσης ανθρώπων «φθείρονται» λέξεις ευγενείς.

Ε.Παπανούτσος, Το δίκαιο της πυγμήςΌταν προσεγγίζουμε μια παράγραφο προκειμένου να την αποκωδικοποιήσουμε, να έχουμε υπόψη μας ότι:

μπορούμε για να εντοπίσουμε την τεχνική ανάπτυξης να εντοπίσουμε δηλαδή το νοηματικό κέντρο (Θ.Π.) και λέξεις βαρύνουσας σημασίας για την εξέλιξη του νοήματος να επισημάνουμε – υπογραμμίσουμε τις διαρθρωτικές λέξεις που μας δηλώνουν:

α) αίτιο – αποτέλεσμα: γιατί, διότι, επειδή, αφού, καθώς, μια και / που, εξαιτίας…β) αντίθεση – εναντίωση: αλλά, όμως, παρά, μόνο, ωστόσο, εντούτοις, μολαταύτα, εξάλλου, αντίθετα, διαφορετικά, ειδάλλως, αλλιώς, από την άλλη πλευρά, αντίστροφα, όχι μόνο, αλλά και, αν και, ενώ, μολονότι, και αν…γ) σκοπό: με στόχο, έτσι ώστε / για να …δ) συμπέρασμα – ανακεφαλαίωση: Έτσι, λοιπόν, ανακεφαλαιώνοντας, συμπερασματικά, εν κατακλείδι, συμπυκνώνοντας …ε) επεξήγηση: δηλαδή, με άλλα λόγια…στ) παράδειγμα: π.χ., λ.χ., για παράδειγμα…ζ) όρο – προϋπόθεση: αν, εκτός αν…

98

Page 95: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

η) έμφαση: οφείλω να τονίσω / να επισημάνω / να επιστήσω την προσοχή / ας μη μας διαφεύγει ότι… δεν πρέπει να παραλείψουμε /να παραγνωρίσουμε το ρόλο / την αξία / τη σημασία του…θ) χρονική σχέση: ταυτόχρονα, στη συνέχεια, προηγουμένως, αργότερα…ι) απαρίθμηση – εισαγωγή νέας ιδέας: πρώτον / αρχικά / κατ’ αρχάς / κατά πρώτο λόγο…, δεύτερον / κατά δεύτερο λόγο…, τέλος / τελικά…ια) διάρθρωση του κειμένου: το άρθρο χωρίζεται…, υπάρχει ένα τρίπτυχο αναφοράς…, θα επιμείνουμε στις τρεις διαστάσεις του όρου…

Είναι λάθος, ωστόσο, εξαρχής να αναζητήσουμε στην οργάνωση του λόγου σε μια παράγραφο κάποια από τις παραπάνω «φόρμες» / τεχνικές.

Σωστό είναι, αφού εντοπίσουμε το ΘΕΜΑΤΙΚΌ ΚΈΝΤΡΟ ΤΗΣ να ανιχνεύσουμε τα σημεία εκείνα από τις λεπτομέρειες που το αναπτύσσουν είτε είναι διατεταγμένα με μια από τις παραπάνω «φόρμες» είτε όχι, ψάχνοντας το πώς στηρίζει το συγκεκριμένο κέντρο ο συγγραφέας. Διαφορετικά κινδυνεύουμε, αν προτάξουμε τη «φόρμα» να μπλοκάρουμε τη σκέψη μας και να μην είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε ένα λογικά δομημένο κείμενο.

γ. Τι εννοούμε με τον όρο “κατακλείδα” της παραγράφου;

Κατακλείδα είναι η περίοδος – συμπέρασμα που υπάρχει στο τέλος της παραγράφου. Άλλοτε μπορεί να είναι η περίοδος – ανακεφαλαίωση της παραγράφου που κλείνει το νόημά της. Πολλές φορές η χρήση της είναι περιττή, γιατί απλούστατα είναι σαφές το νόημα.

Θεματική Περίοδος

Λεπτομέρειες

«Αν κρίνουμε τους ανθρώπους απ’ τους μυστικότερους πόθους και τα ένστικτά τους, η ανθρωπότητα αποτελείται από μια σπείρα δολοφόνων», έλεγε ο Φρόυντ. (Κι όχι μόνο απ’ τους μυστικούς πόθους τους, αλλά κι από πλήθος φανερότατες κι «ενδοξότατες» πράξεις τους…) «Αν εξαιρέσουμε ορισμένα τρωκτικά, κανένα άλλο σπονδυλωτό δε συνηθίζει να σκοτώνει άτομα του ίδιου είδους. Κανένα άλλο ζώο δεν αντλεί πραγματική ευχαρίστηση με την επιβολή μιας σκληρής συμπεριφοράς πάνω σ’ ένα άλλο της ίδιας οικογένειας», γράφει ο Άντονυ Στορρ. Κι ο Ν. Tinbergen: «Από τη μια μεριά, ο άνθρωπος συγγενεύει με πολλά είδη ζώων σε τούτο: ότι πολεμάει το είδος του. Απ’ την άλλη, μόνος αυτός μέσα στις χιλιάδες είδη που πολεμάνε,διαλύεται σ’ αυτόν τον πόλεμο…Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που επινόησε μαζικές δολοφονίες, είναι η μόνη παραφωνία μέσα στην ίδια του την κοινωνία»1… Κι όλοι συμφωνούν πως αυτή η επιθετικότητα – ιδιαίτερα «στην πολιτιστική και τεχνολογική κατάσταση όπου βρίσκεται σήμερα ο

1

99

Page 96: πειθω θεωρια γ λυκείου , πίνακες παραδέιγματα, τρόποι πειθούς, επιχειρήματα

Κατακλείδα άνθρωπος» – αποτελεί «το πραγματικό πρόβλημα

και το μεγαλύτερο κίνδυνο για την ύπαρξη του ανθρώπινου είδους» 2 …Είναι πασίγνωστο, άλλωστε, πως αυτή τη «ροπή καταστροφής» την αξιοποίησαν στο έπακρο οι κάθε είδους φασισμοί και ολοκληρωτισμοί…

Μάριος Πλωρίτης, Επίθεση και Καταστροφή 'Προβληματικοί'Νέοι και άρθρο από το ΒΗΜΑ

«Προβληματική Κοινωνία»

2

100