Άγιο Φως

Ο Ναΐσκος του Τάφου, το λεγόμενο «κουβούκλιο», μέσαστον Ναό της Ανάστασης, στην Ιερουσαλήμ.

Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία Άγιο Φως ήΦως της Αναστάσεως ονομάζεται το φως το οποίοσυμβολίζει την Ανάσταση.Σύμφωνα με την Ορθόδοξη παράδοση πρόκειται γιαθαύμα, που επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο λίγο πριντον εορτασμό της Ανάστασης στο Ναό της Αναστά-σεως στα Ιεροσόλυμα, κατά το οποίο ένα μπλε φωςαναβλύζει από τον τάφο του Ιησού Χριστού. Παράταύτα, σύμφωνα με την πάγια στάση των Πατριαρ-χείων για όλα τα προσκυνήματα της Ορθοδόξου Εκ-κλησίας, το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, υπό την αι-γίδα του οποίου γίνεται η τελετή της αφής, δεν παίρ-νει επίσημα θέση για το αν πρόκειται για θαυματουρ-γική επέμβαση.

1 Τελετουργικό εκκλησιών

Σε τοπικές Ορθόδοξες Εκκλησίες το φως μεταδίδειο ιερέας-λειτουργός της στους πιστούς τη νύχτα τουΜεγάλου Σαββάτου και λίγο πριν τον εορτασμό τηςΑναστάσεως του Ιησού Χριστού της Ορθόδοξης Εκ-κλησίας με τα λόγια:

"Δεύτε λάβετε φως εκ του ανεσπέρου φω-τός και δοξάσατε Χριστόν τον αναστάνταεκ νεκρών".

Κατόπιν, ανάβουν όλα τα φώτα του ναού, συμβολί-ζοντας το φωτισμό της ανθρωπότητας δια μέσου τηςΑνάστασης του Χριστού. Το Άγιο Φως θεωρείται ένααπό τα ιερότερα ιερά προσκυνήματα των μελών τωνΑνατολικώνΟρθόδοξων Εκκλησιών, αφού η αφή τουγίνεται στον Πανάγιο Τάφο και παραδίδεται στουςπιστούς από τον ίδιο τον Πατριάρχη. Η τελετή αφήςχαίρει ευρύτερου σεβασμού και προστατεύεται απόδιεθνείς συνθήκες περί ελευθερίας και σεβασμού τωνδογμάτων και των ιερών παρ΄ εκάστου προσκυνημά-των.

2 Τελετή της αφής τουΑγίουΦω-τός στο Ναό της Αναστάσεως

Η τελετή του Αγίου Φωτός γίνεται στις 12 η ώρατο μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου και αποτελείταιαπό τρία στάδια:

• α.Λιτανεία,

• β.Την είσοδο τουΠατριάρχη στονΠανάγιο Τάφοκαι

• γ. Τις προσευχές του Πατριάρχη για να βγει τοΆγιο Φως.

2.1 Προετοιμασία του Πανάγιου Τάφου

ΤοΜεγάλο Σάββατο το πρωί πριν από την τελετή τουΑγίου Φωτός γίνεται πρώτα ένας σχολαστικός έλεγ-χος του Παναγίου Τάφου και αμέσως μετά τον σφρα-γίζουν με το μελισσοκέρι που είχε ετοιμαστεί το πρωί.Ο έλεγχος γίνεται για να διαπιστωθεί ότι δεν υπάρ-χει οτιδήποτε μέσα στον Πανάγιο Τάφο το οποίο θα

1

2 3 Η ΑΦΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΩΤΟΣ

μπορούσε να προκαλέσει φωτιά. Αφού σφραγιστεί οΠανάγιος Τάφος με το μελισσοκέρι οι αρχές τοποθε-τούν πάνω στο κερί τις σφραγίδες τους.Μεγάλο ενδιαφέρον για τον έλεγχο δείχνουν και ταάλλα δόγματα τα οποία έχουν από παλιά αποκτήσειδικαιώματα στονΠανάγιο Τάφο. Το ενδιαφέρον αυτόδεν είναι καθόλου τυχαίο. Αν τύχει κάποια χρονιά ναμη βγάλει τοΆγιοΦως οΟρθόδοξοςΠατριάρχης τότεθα αναλάβουν το προβάδισμα της τελετής του ΑγίουΦωτός άλλοι.Ο έλεγχος αρχίζει στις 10 το πρωί του Μεγάλου Σαβ-βάτου και τελειώνει στις 11. Όσο γίνεται ο έλεγχοςΟρθόδοξοι Άραβες νέοι διαδηλώνουν μέσα στον ΙερόΝαό υπέρ των ορθοδόξων δικαιωμάτων. Τον έλεγχοτου Παναγίου Τάφου παρακολουθούν εκπρόσωποιτων Αρμενίων και άλλων δογμάτων.

2.2 Τελετή του Αγίου Φωτός

Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση, το μεσημέρι τουΜεγάλου Σαββάτου ο Ελληνορθόδοξος Πατριάρχηςμε την συνοδεία του - αρχιερείς, ιερείς και διακό-νους - αλλά και τον Αρμένιο Πατριάρχη μπαίνει στονΙερό Ναό της Αναστάσεως, ενώ οι καμπάνες χτυ-πούν πένθιμα. Πριν από την είσοδο του Πατριάρχηο Σκευοφύλακας του Ιερού Ναού φέρει την ακοίμητοκανδήλα, σβηστή εκείνη την ημέρα, για να αναφτείμε το Άγιο Φως. Από την εσωτερική είσοδο του Ναούτου Αποστόλου Ιακώβου μπαίνει ο Πατριάρχης στοΙερό Βήμα του Καθολικού και κάθεται στον πατριαρ-χικό θρόνο. Από αυτό το σημείο περνάνε και ασπά-ζονται το χέρι του Πατριάρχη οι εκπρόσωποι των Αρ-μενίων, των Αράβων, των Κοπτών και άλλων για νατους δοθεί το Άγιο Φως. Σύμφωνα με τα προνόμια,αν δεν ασπαστούν το χέρι του Ορθόδοξου Πατριάρχηδεν έχουν το δικαίωμα να λάβουν το Άγιο Φως απότα χέρια του. Αμέσως μετά αρχίζει η Ιερή Λιτανεία ηοποία περιφέρεται τρεις φορές γύρω από τον Πανά-γιο Τάφο και μετά ο Πατριάρχης σταματάει μπροστάστον Πανάγιο Τάφο όπου βρίσκονται και οι επίσημοι.Μετά τη Λιτανεία αποσφραγίζεται ο Πανάγιος Τά-φος και ο Πατριάρχης βγάζει την αρχιερατική στολήτου και μένει μόνο με το λευκό στιχάριο. Κατόπιν οδιοικητής της Ιερουσαλήμ και ο αστυνομικός διευθυ-ντής ελέγχουν σχολαστικά τον Πατριάρχη μπροστάσε όλουςώστε να διαπιστωθεί ότι δεν έχει τίποτα μαζίτου το οποίο μπορεί να μεταδώσει φως.Μετά τον έλεγχο ο Ελληνορθόδοξος Πατριάρχης Ιε-ροσολύμων λαμβάνει τους σβηστούς πυρσούς και ει-σέρχεται μαζί με τον Δραγουμάνο των Αρμενίων στοΙερό Κουβούκλιο. Όλα τα κανδήλια είναι σβηστά καιτίποτα δεν είναι αναμμένο στον Ιερό Ναό αλλά καιστον Πανάγιο Τάφο.

3 Η Αφή του Αγίου Φωτός

Η τέλεσή της αποτελεί προνόμιο του ελληνορθόδοξουΠατριάρχη Ιεροσολύμων που επαναλαμβάνεται κάθεΜέγα Σάββατο μεσημέρι στη λειτουργία της Αναστά-σεως, στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού. Την παρα-κολουθούν χριστιανοί από όλα τα δόγματα αλλά καιαλλόθρησκοι.Η πιο συνηθισμένη αναφορά αυτών που πιστεύουνστη θαυματουργή προέλευση του "Άγίου Φωτός" πε-ριλαμβάνει την αυτανάφλεξη των κεριών, εντούτοις,σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες πιστών το Άγιο Φως εί-ναι ένα σύνθετο φαινόμενο το οποίο εμφανίζεται στοθόλο εντός του Ναού της Αναστάσεως αλλά και κατ΄άλλους έξω από αυτόν. Οι πιστοί το περιγράφουν ναεμφανίζεται σαν λευκογάλανες οριζόντιες ταινιώδειςαστραπές, περιστρεφόμενες ανταύγειες ή κινούμενεςφλόγες άγνωστης προέλευσης. Στον Ναό δεν υπάρ-χει ηλεκτρικό ρεύμα και ηλεκτροφωτισμός. Μαρτυ-ρίες αναφέρουν ότι πολλές λαμπάδες των πιστών καικανδήλες ανάβουν μόνες τους, ενώ η φλόγα δεν τουςκαίει τα πρώτα λεπτά. Ορισμένα βίντεο δείχνουν ιε-ρείς ή πιστούς να κινούν το κερί κοντά στα γένια τουςή στα χέρια τους χωρίς να τους βλάπτει[1].ΤοΆγιοΦωςαμέσως μετά την αφή του, οΠατριάρχηςΙεροσολύμων το μεταδίδει στους εκπροσώπους άλ-λων εκκλησιών και στους πιστούς που παρευρίσκο-νται στον Ναό του Παναγίου Τάφου. Το 1988 μετάαπό πρωτοβουλία του Ιάκωβου Οικονομίδη, ιδιο-κτήτη ταξιδιωτικού πρακτορείου (σήμερα έχει τοντίτλο Μέγας Αρχων Ρεφερενδάριος και έχει χριστείΜεγαλόσταυρος) και σε συνεργασία με τον ΘόδωροΤσακιρίδη (μετέπειτα πρόεδρο των Ολυμπιακών Αε-ρογραμμών) και με τον έξαρχο Ειρηναίο (μετέπειταπατριάρχη Ιεροσολύμων) καθιερώθηκε η μεταφοράτου Αγίου Φωτός στην Ελλάδα με αεροπλάνο αμέ-σως μετά τη λήψη του από τον Πανάγιο Τάφο. Η με-ταφορά του Αγίου Φωτός γινόταν από ταξιδιωτικόγραφείο, από το 1989 έως το 2002 ενώ στη συνέχειατην ανέλαβε το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών.[2]Κάθε χρόνο ο έξαρχος του Παναγίου Τάφου της Αθή-νας παραλαμβάνει το ιερό ή ανέσπερον φως και μεειδική πτήση το μεταφέρει στην Αθήνα όπου με από-δοση "τιμών αρχηγού κράτους" ακολουθεί η υποδοχήκαι μεταφορά του στην Μητρόπολη Αθηνών καθώςκαι σε ένα μεγάλο αριθμό άλλων Μητροπόλεων.Φαίνεται πως σχετικά με την τελετή αυτή, "η πρώτηαδιαφιλονίκητη μαρτυρία που την περιγράφει μεαναγνωρίσιμη μορφή χρονολογείται από τον ένατοαιώνα. Πολλές μετέπειτα περιγραφές...δείχνουν ότιέχει διατηρηθεί ουσιαστικά χωρίς διακοπή μέχρισήμερα[3]. Με τον τρόπο αυτό, η τελετή αφής τουαγίου φωτός αναδεικνύει μια σπάνια περίπτωση ζω-ντανής παράδοσης, που επιβιώνει για τόσους αιώνεςχωρίς να χαθεί στο πέρασμα του χρόνου[4].

Πολλοί Ορθόδοξοι Χριστιανοί υποστηρίζουν ότι πρό-

4.1 Ιστορικό των μαρτυριών περί θαυματουργικής προέλευσης 3

κειται για ένα θαυματουργικό υπερκόσμιο φως πουβλέπουν οι πιστοί. Αυτοί που το θεωρούν θαύμα, πι-στεύουν ότι είναι το φως της Αναστάσεως του Χρι-στού, που συμβαίνει πάνω από τον τάφο του. Σύμ-φωνα με την πάγια στάση των Πατριαρχείων γιαόλα τα προσκυνήματα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τοΠατριαρχείο Ιεροσολύμων, υπό την αιγίδα του οποίουγίνεται η τελετή της αφής, δεν παίρνει επίσημα θέσηγια το αν πρόκειται για θαυματουργική επέμβαση.Στη σχετική ετήσια ανακοίνωση της Αρχιγραμμα-τείας του Πατριαρχείου για το Πάσχα [5] δεν γίνεταικανένας λόγος για θαυματουργή αφή του Αγίου Φω-τός.Όσον αφορά τις διαδικασίες που σχετίζονται με τηναπόδοση τιμών αρχηγού κράτους κατά τη μεταφοράκαι υποδοχή της φλόγας του αγίου φωτός, συχνά εκ-φράζεται η άποψη ότι πρόκειται για υπερβολή[6].

4 Αντιλήψεις περί του ΑγίουΦω-τός

4.1 Ιστορικό των μαρτυριών περί θαυ-ματουργικής προέλευσης

Από τις πρώτες αναφορές στην τελετή αφής τουΑγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, βρίσκουμε στο οδοι-πορικό της Αιθερίας[7], που αναφέρεται στην περιή-γηση μιας μοναχής στους αγίους τόπους κατά τον 4οή 6ο αιώνα. Αν και στην αφήγηση αυτή δεν υπάρχειαναφορά σε θαυματουργικό γεγονός,[8] κάποιοι θε-ωρούν ότι "το 'Άγιο Φως' που ανανεώνεται ετησίωςτην εποχή του Πάσχα" ήταν "ένα θαύμα διάσημο ήδηστις ημέρες της" [9].Επίσης, σε ένα μακροσκελές γράμμα του κληρι-κού Νικήτα Βασιλικού που είναι σχετικό με το άγιοφως,[10] χρονολογούμενου το έτος 547 (φμζ') μ.Χ. απότον Χρύσανθο Προύσης (αν και το ορθότερο είναι το947 μ.Χ.[11] αφού απευθύνεται στον Κωνσταντίνο Ζ'τον Πορφυρογέννητο[12]), αναφέρεται:

"Τη ουν εβδόμη Απριλλίου μηνός...τουδε αγίου και μεγάλου Σαββάτου εγγί-σαντος...τω Αρχιεπισκόπω...την αγίαν καιπάνδημον εορτήν του Χριστού τελέσαι...οτων θαυμασίων Θεός, τη απερινοήτω καιαμάχω αυτού δυνάμει, δύο των του τριφώ-του κανδήλων θείου Φωτός επλήρωσε...ενδε τω νυν χρόνω ανά πάσαν την Εκκλησίαναναλάμψαι την θείαν φωτοχυσίαν" [13]

Γύρο στον 9ο αιώνα αρχίζει να παρουσιάζεται απόπροσκυνητές το εν λόγω φως ως θαύμα, ως θεό-πεμπτο δώρο που "κατέρχεται ουρανόθεν στον ΆγιοΤάφο".[14] Μια ακόμη μαρτυρία, από τις πρώτεςπου αποδίδουν υπερφυσικό χαρακτήρα στο άναμμα

του Αγίου Φωτός ήταν αυτή του Γάλλου Βερνάρ-δου (Bernardus Monachus), Καθολικού μισιονάριουκαι μοναχού, ο οποίος έκανε προσκυνηματικό ταξίδιστηνΑίγυπτο και την Παλαιστίνη μεταξύ του 865 έωςτο 870 μ.Χ. και αποδίδει σε άγγελο τη μετάδοση τουφωτός στον Πατριάρχη[15]. Στην καταγραφή του προ-σκυνηματικού ταξιδιού του αναφέρει:

"Αλλά είναι άξιο λόγου αυτό που συμβαί-νει το Άγιο Σάββατο, κατά την ΠασχαλινήΑγρυπνία. Το πρωί η λειτουργία ξεκινάει σεαυτόν τον Ναό [του Τάφου του Κυρίου].Κατόπιν, όταν τελειώσει αρχίζουν να ψά-λουν το Κύριε Ελέησον μέχρις ότου έναςάγγελος έρθει και ανάψει το φως στα λυ-χνάρια που κρέμονται πάνω από τον τάφο.Ο πατριάρχης μεταδίδει από το φως στουςεπισκόπους και τον υπόλοιπο λαό, και ο κα-θένας έχει φως εκεί όπου στέκεται" [16].

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η καταγραφή του γεγο-νότος από τον Φουσέ της Σαρτρ (Foucher de Chartres,1059-1127), τον Γάλλο ιερέα και χρονικογράφο τηςΑ'Σταυροφορίας, έναν από τους αξιόπιστους[17] μάρτυ-ρες των ιστορικών γεγονότων της εποχής:

"...το πολυαναμενόμενο φως εμφανίστηκεσε μία από τις κανδήλες του Αγίου Τά-φου, και εκείνοι που βρίσκονταν πιο κοντάμπορούσαν να δουν το κοκκινωπό χρώματου. [Ο πατριάρχης] αμέσως επιτάχυνε τοβήμα του και ανοίγοντας την πόρτα τουΤάφου με το κλειδί που κρατούσε στο χέριτου...άναψε μια λαμπάδα και βγήκε έξω γιανα δείξει σε όλους το Άγιο Φως...[είχαν]χαρά στις καρδιές τους και δάκρυα στα μά-τια" [18]

Μάλιστα, τέτοια ήταν η φήμη της αφής του ΑγίουΦωτός, που ο "Γκιμπέρ ντε Νοζάν (Γάλλος μονα-χός και ιστορικός, πέθανε το 1130) εξέτασε τα στοι-χεία του θαύματος και δήλωσε ότι ήταν ένα γνήσιοθαύμα" [19].Επίσης "ο ηγούμενος της Βερντέν επισκέφτηκε τηνΙερουσαλήμ το 1026 και είδε το νέο φως να κατεβαί-νει επάνω στο φανάρι του" ενώ "ο Ρώσσος ηγούμε-νος Δανιήλ είδε το Άγιο Φως με δέος, και προχώρησεμπροστά ώστε να εξασφαλίσει έναν σπινθήρα για τοφανάρι του. Η σημασία του θαύματος ήταν...ο συμ-βολισμός της Ανάστασης" [20].Τις παραμονές της Β' Σταυροφορίας, ο Πέτρος ο Σε-βάσμιος του Κλυνύ (1094-1156), χωρίς να προσδιορί-ζει ακριβώς τον χρόνο εμφάνισης του "θαύματος" τηςαφής του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, το τοποθε-τεί μέσα στη διάρκεια των πέντε αιώνων κατοχής τωναγίων τόπων από τους μουσουλμάνους (δηλ. από το

4 4 ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΩΤΟΣ

637 μ.Χ. και μετά) και το ερμηνεύει ως σίγουρη από-δειξη της προτίμησης του Θεού για τους χριστιανούςκαι εναντίωσης του στο ισλάμ[21].Την θαυματουργική εμφάνιση του Αγίου Φωτός πε-ριγράφει και η μαρτυρία ενός ισλανδού προσκυνητήπου επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ στα μέσα του 12ουαιώνα αιώνα και υποστήριξε ότι το άγιο φως εμφα-νίζεται στα κεριά το βράδυ του Πάσχα, και μάλιστα"όταν χριστιανοί κυβερνούν την πόλη" [22].Παρομοίως, μαρτυρία περί θαύματος καταθέτει καιο Φίλιππος της Φλάνδρας "που είχε παρευρεθεί στοθαύμα του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, το Πάσχατου 1178[23]

Το ίδιο μαρτυρά και ο λόγιος, πρώην Βυζαντινός αυ-τοκράτορας (1347-1355) και μετέπειτα μοναχός, Ιω-άννης Καντακουζηνός, στην γ' απολογία του:

"Αλλά και περί του κατ' έτος γινομένουεν Ιεροσολύμοις εν τω Τάφω του Χρι-στού θαύματος, κατά τον καιρόν της αυτούΑναστάσεως...κατέρχεται φως ουρανόθεν,ανάπτον τας εις τον Τάφον του Χριστούευρισκομένας λαμπάδας.” [24]

Επίσης, στα τέλη του 15ου αιώνα ένας ΓερμανόςΔομινικανός μοναχός ονόματι Φέλιξ Φάμπρι (FelixFabri) κατέγραψε τις εμπειρίες του από τα δύο προ-σκυνηματικά του ταξίδια στους Αγίους Τόπους. Σεέργο του αναφέρεται στο "θαύμα" του αγίου φωτός:

"Καθώς οι κληρικοί και ο λαός προσεύχο-νταν, ιδού! ξαφνικά μια αστραπή ήρθε απότον ουρανό και άναψε τα Πασχαλινά κε-ριά και όλες τις κανδήλες...Όπου κι αν ήτανοι άνθρωποι, τόσο στον ναό όσο και στασπίτια τους, παρέμεναν ακίνητοι προσευ-χόμενοι για το Άγιο Φως το οποίο θεωρού-σαν ως το πιο βέβαιο σημάδι της εύνοιαςτου Θεού προς εκείνους. Όταν κατερχόταναπό τον ουρανό, όλοι τους άναβαν τα λυ-χνάρια τους και μετέφεραν τη φλόγα σε άλ-λες εκκλησίες παντού...καθώς και στα σπί-τια των ανθρώπων, οι οποίοι συνήθιζαν νατο κρατούν αναμμένο σε όλη τη διάρκειατου έτους" [25].

Αναφορά για θαυματουργή κάθοδο του Αγίου Φωτόςσυναντάμε και για τοΠάσχα του 1634, οπότε θέλησανοι Αρμένιοι να εμποδίσουν τους Έλληνες να διεξά-γουν την τελετή τουΑγιουΦωτός και να την τελέσουνεκείνοι αφού έπειθαν πρώτα τις αρχές. "Αν κατόρθω-ναν να διεξάγουν την τελετή του Αγίου Φωτός καιΑρμένης Πατριάρχης έβγαζε το Άγιο Φως...πιθανώςαπό το έτος αυτό να αφαιρούσαν για πάντα τοπρονόμιο τούτο από τους Έλληνες Αγιοταφίτες...Μεδωροδοκία των διοικητών της Παλαιστίνης και του

σατράπη της Δαμασκού Κουτζούκ Αχμέτ πασά κα-τόρθωσε...να απαγορευτεί στους Έλληνες η είσοδοςστον Πανάγιο Τάφο" [26]

Τελικά, και ενώ ο ορθόδοξος κλήρος και λαός ήτανσυγκεντρωμένος και προσευχόταν έξω από το Ναότης Ανάστασης το Μεγάλο Σάββατο, ο Πανάγιος Τά-φος:

"τρις ένδον μεγαλοφώνως εβρόντησε και τοΆγιον Φως ως αστραπή ένδον έλαμψε καιπαρρησία εις όλους εφάνη" [27]

ενώ το παρευρισκόμενο πλήθος των ορθόδοξων αλλάκαι οι Φράγκοι ακόμη, πιστοποίησαν την αλήθεια τουυπερφυούς αυτού θαύματος και ομολόγησαν ότι τοάγιο και Μεγάλο Σάββατο, την ενάτη περίπου πρω-ινή, παράξενο φως εκλάμπει ο Πανάγιος Τάφος[28]."Παρόλη τη θαυμαστή αλήθεια του πράγματος δό-θηκε εντολή στους φύλακες στρατιώτες να μην αφή-σουν κανένα να ανάψει κεριά από το Άγιο Φως πουεξήλθε από τον Πανάγιο Τάφο...ενώ οι Αρμένιοι τοίδιο ακριβώς έτος κίνησαν μεγαλύτερο αγώνα ενα-ντίον των Ελλήνων" [29].Έτσι περίπου περιγράφει το γεγονός της καθόδου τουΑγίου Φωτός και ο Χρύσανθος Προύσης:

"Επάνω τούτου τουΠαναγίου Τάφου εκλά-μπει το άγιον φως τω αγίω και μεγάλωΣαβ-βάτω, ώρα εβδόμη ή ογδόη της ημέρας, ηδε τάξις έχει ούτω: σβυσάντων ημών πρό-τερον πάσας τας εν τω θείω ναώ κανδή-λας, έρχονται οι προρηθέντες πορτάρηδεςΤούρκοι, μετά του Μουτεβελή , και του επι-τρόπου του ηγεμόνος, και άλλων πολλώνεξουσιαστών, και κλείοντες την πόρταντου αγιωτάτου Κουβουκλίου, και σφραγί-ζοντες αύτην επιμελώς, οι μεν ανέρχονταιεις τα Κατηχούμενα...και γίνονται θεαταίτου μεγίστου τούτου θαύματος...πλησιάζειμόνος ο Αρχιερεύς εις την θύραν του αγίονΚουβουκλίου και προσεύχεται...και εισερ-χόμενος μόνος...μετά φόβου πολλού καιμεγάλης ευλαβείας...θεωρεί θαυμασίως τοάγιον φως επάνω του αγίου τάφου...” [30]

Σύμφωνα με την Ruth-Inge Heinze:

"Για εκείνους που εξακολουθούν να τοαναγνωρίζουν ως θαύμα, η δύναμη που τογεγονός αυτό μεταδίδει, όχι μόνο επικυ-ρώνει την πεποίθησή τους, αλλά επανα-τοποθετεί την εμπιστοσύνη τους με τέτοιοτρόπο, ώστε να κατεδαφίζει την τυραννίατου χρόνου και να αναπαράγει μια ζωτικήςσημασίας αίσθηση της ύπαρξης στο παρόνκαι να γίνεται μάρτυρας σε μια υπέρτατησκηνή της θείας δόξας που αφαιρεί εντελώς

4.2 Μη θαυματουργική προέλευση και τέχνασμα 5

κάθε ανθρώπινη ματαιοδοξία, ζηλοτυπία,και φόβο. Ώστε να δει, να αισθανθεί, και ναξέρει, ότι πέρα από τις ανθρώπινες μετρή-σεις ή εξηγήσεις...το γεγονός ότι ο θάνατοςέχει νικηθεί, είναι ο πραγματικός σπινθή-ρας που αναφλέγεται σε αυτή την ιεροτε-λεστία" [31]

Όπως γράφει ο ισραηλινός συγγραφέαςΑμώς Ελυόν:

"Μεταξύ των τελετουργιών που έχουν κα-θαγιαστεί από την παράδοση, ίσως η πιοεκπληκτική είναι το ετήσιο θαύμα τουΑγίου Φωτός" [32].

4.2 Μη θαυματουργική προέλευση καιτέχνασμα

Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, στην ανακοίνωση τηςΑρχιγραμματείας του σχετικά με την τελετή αφήςτου Αγίου Φωτός, δεν κάνει οποιαδήποτε αναφοράσε θαυματουργή προέλευση του Αγίου Φωτός, αλλάαναγνωρίζει το θαύμα αφού στις 18 Απριλίου εορτά-ζει ο Άγιος Τούνομ ο εμίρης, ο Μάρτυς.[33][34]

Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο βιβλίοτου Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού τηςΑναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του ΑγίουΦωτός, ερμηνεύοντας την ευχή που διαβάζει ο Πα-τριάρχης, γράφει ότι «πουθενά δεν γίνεται λόγος(ούτε καν υπαινιγμός) περί "άνωθεν κατερχόμενουαΰλου Φωτός" κατά τη στιγμή εκείνη, αλλά νοεί-ται μόνο φως φυσικό, που ανάβεται στην ανάμνησητου Αναστάντος Χριστού» και ότι το άγιο φως εί-ναι απλώς «το ιερό σύμβολο του "ανεσπέρου Φωτός"Χριστού, το ΆγιοΦως, το νέοΦως της Αναστάσεως».Σύμφωνα με τον καθηγητή της Ελληνικού Κολεγίου-Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού τηςΒοστώνης πρωτοπρεσβύτερο Αλκιβιάδη Καλύβα, οιπιστοί των πρώτων χριστιανικών χρόνων άναβανλαμπάδες κάθε βράδυ αλλά και το πρωί για ναεξυμνείται με αυτό τον τρόπο ο Χριστός ο οποίοςείναι «φως ιλαρόν». Στο έργο του Η Μεγάλη Εβδο-μάδα και το Πάσχα στην ελληνορθόδοξη εκκλησία,ο καθηγητής αναφέρει ότι το άναμμα της λαμπάδαςτης Αναστάσεως με το Άγιο Φως διασώζει δύο κυ-ρίως χριστιανικές παραδόσεις: Πρώτον, το άναμματης κανδήλας στην Ακολουθία του Εσπερινού και,δεύτερον, το άναμμα της καινούργιας φλόγας πουάναβε μόνο τις ημέρες του Πάσχα. Κατά τη διάρκειατου 10ου και του 11ου αιώνα πίστευαν ότι το φως«παράγεται» με θαυματουργικό τρόπο. Την ίδιαεκείνη περίοδο, στον Καθεδρικό Ναό της Ιερουσα-λήμ ο πατριάρχης Ιεροσολύμων άρχισε να εισέρχεταιστον Πανάγιο Τάφο και, αφού πρώτα προσευχόταν,έδινε στον αρχιδιάκονό του το Φως. Εκείνος μετη σειρά του το προσέφερε στον λαό. Αυτός είναι

ο λόγος που ακόμη και στις ημέρες μας το Φωςαπό τον Πανάγιο Τάφο μεταφέρεται από εκεί στιςυπόλοιπες Ορθόδοξες εκκλησίες. Έτσι, σε χιλιάδεςΟρθόδοξους ναούς σε ολόκληρο τον κόσμο οι ιερείςπαίρνουν το Φως από την «ακοίμητη κανδήλα», ηοποία βρίσκεται πάνω στην Αγία Τράπεζα του ναούτους και συμβολίζει τον Τάφο του Κυρίου[35].Σε δημοσίευμα του πρωτοπρεσβυτέρου τουΟικουμενικού Πατριαρχείου, ο π. Γεώργιος Τσέτσηςσυμφωνεί με τη θέση του καθηγητή ΚωνσταντίνουΚαλοκύρη[36] ότι «πρόκειται για έναν θρύλο», οοποίος αναπτύχθηκε στους Αγίους Τόπους μετά τηνεισβολή των Σταυροφόρων και μέσα στα πλαίσιατης διαμάχης που υπήρχε μεταξύ των Ορθοδόξων,των Λατίνων και των Αρμενίων, καθένας από τουςοποίους διεκδικούσε για τον εαυτό του το προνόμιοτού «λαμβάνειν εξ ουρανού» το Άγιο Φως. «Υπάρχει,αιώνες τώρα, διάχυτη η πεποίθηση στον ευσεβήμεν, αλλά θεολογικά και λειτουργικά απαίδευτοορθόδοξο πιστό, που ψάχνει για «θαύματα» προ-κειμένου να πληρώσει το πνευματικό του κενό, ότικατά την τελετή της αφής το άγιον φως κατέρχεταιθαυματουργικά «ουρανόθεν» για να ανάψει τηνλαμπάδα του πατριάρχου» αλλά διευκρινίζεται ότιο Πατριάρχης «δεν προσεύχεται για την διενέργειαθαύματος» αλλά απλώς «"αναμιμνήσκεται" της θυ-σίας και της τριημέρου Αναστάσεως του Χριστού».Ο ίδιος ο Πατριάρχης «ανάβει την λαμπάδα τουαπό την ακοίμητη κανδήλα που βρίσκεται πάνωστον Πανάγιο Τάφο [...] όπως ακριβώς πράττει οκάθε Πατριάρχης και ο κάθε κληρικός την ημέρα τηςΛαμπρής». Τέλος, οι υπερβολικές τιμές που παραδο-σιακά και κατά εθιμικό τυπικό αποδίδονται στο ΆγιοΦως χαρακτηρίζονται ως «διασυρμός των Θείων»και γεγονός «σόλοικο που αποτελεί ασέβεια»[37].Σύμφωνα με αυτήν την άποψη το Άγιο Φως χαίρεισεβασμού όπως κάθε εκκλησιστικό δρώμενο καιόπως το φως που δίνει ο ιερέας στους πιστούς σεκάθε εκκλησία το βράδυ της Ανάστασης χωρίς όμωςυπερφυσικές προεκτάσεις. Για τους υποστηρικτέςαυτής της άποψης σε αυτό συνηγορεί και η ευχή πουλέει ο Πατριάρχης κατά την τελετή της αφής: «[...]διά τούτο εκ του επί τούτον τον φωτοφόρον σουΤάφον, ενδελεχώς και αειφώτως εκκαιομένου φωτόςευλαβώς λαμβάνοντες διαδιδόαμεν τοις πιστεύσου-σιν εις σε το αληθινόν φως [...]». Από αυτό το εδάφιοκάποιοι συμπεραίνουν ότι δεν κατεβαίνει κάποιουπερκόσμιο φως εξ ουρανού, αλλά χρησιμοποιείταιτο φως της ακοίμητης κανδήλας που καίει όλον τονχρόνο[38], αν και στην ευχή δεν διευκρινίζεται ούτεη προέλευση του φωτός που βρίσκεται στον ΆγιοΤάφο, ούτε και η φύση του.Σύμφωνα με τον ισχυρισμό του Νεοφύτου Καυσοκα-λυβίτη, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Εφραίμ Β΄ (1766-1771) κατάργησε την τελετή του αγίου φωτόςως «χει-ροποίητον μηχανουργίαν» και, καθώς ο ίδιος γνώ-ριζε από την προσωπική του εμπειρία τον μηχανισμό

6 4 ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΦΩΤΟΣ

εμφάνισής του, το περιέγραψε ως το «το χειροποίη-τον εκείνο φως, ού καγώ, φησι, την δραματουργίαναυτοψεί κατανοήσας»[39].Για τον π. ΓεώργιοΜεταλληνό, υπάρχει ζήτημα αξιο-πιστίας για την μαρτυρία αυτή, αφού ούτε γραπτήδήλωση του πατριάρχη Εφραίμ υπάρχει, ούτε καιστήριξη από τη βιβλιογραφία για τους ισχυρισμούςτου Νεοφύτου περί κατάργησης της τελετής:

"Ο Νεόφυτος...μνημονεύει προφορικήαπάντηση του Πατριάρχη ΙεροσολύμωνΈφραίμ (1766-1771), στην οποία εδήλωσε(1769) ότι αυτός κατάργησε την "χειροποί-ητον" του "Αγίου Φωτός" "μηχανουργίαν",ως μη θαυματουργική ενέργεια, αλλάαπάτη, που απέβλεπε στην "φωτεμπορία".Γραπτή δήλωση του Εφραίμ δεν υπάρ-χει, άρα η διάσωση της οφείλεται στονΝεόφυτο, όχι σέ όλα αξιόπιστο συγγρα-φέα. Διότι είναι ανάγκη να εξιχνιασθεί ηπερίπτωση ότι ο Εφραίμ κατάργησε τοέθιμο του "Αγίου Φωτός", το επανέφερανδε οι διάδοχοι του, διότι η γνωστή σε μαςβιβλιογραφία δεν θίγει αυτό τό θέμα.” [40].

Την ίδια μαρτυρία, αυτή του Νεοφύτου, σχετικά μετην εξομολόγηση της αλήθειας από τον Πατριάρχησε κάποιον ανώνυμο στο Βουκουρέστι, ο Κων/νος Οι-κονόμος ο εξ Οικονόμων την αντιμετωπίζει με ειρω-νία και ελέγχει τον Κοραή που την υιοθετεί αποκρύ-πτωντας μάλιστα την πηγή του, για να φανεί, όπωςλέει, ότι εκείνος πρώτος αποκάλυψε την υποτιθέμενηαπάτη:

"Καν μη ήθελεν συγκρύψαι ότι ανέγνωκαι την περί του επιταφίου φωτός διατρι-βήν του Καυσοκαλυβίτου, φιλοτιμούμενοςόπως αυτός φανή πρώτος του πλάσματοςελεγκτής και προσεχών μη τις άλλος κύδοςάροιτο ο δε δεύτερος έλθη, είχεν αν και εξεκείνης προσθείναι μάρτυρας του πλάσμα-τος αυτόν τε τον Καυσοκαλυβίτην (όστιςουχί τους Φραγκοπατέρας, αλλά τους ημε-τέρους άντικρυς κατηγορεί) και ότι εκείνοςμόνος (καθό λίαν αξιόπιστος!) συνεπιφέρειως ομόγνωμον εαυτώ, Εφραίμ τον Ιεροσο-λύμωνΠατριάρχην, εξομολογηθέντα δήθενπρος τίνα (ανώνυμον) την μηχανουργίανεν Βουκουρεστίω τω 1769.” [41].

Μια άλλη όμως μαρτυρία που προέρχεται από τονΝικόλαο Λογάδη και αφορά τον πατριάρχη Εφραίμ,αναφέρει:

"Εις δε τα 1766 παρητήσατο ο Παρθένιοςεις Έφραίμ [...] Ετύπωσεν εκ δευτέρου το"Εγχειρίδιον" του Χρύσανθου, ποιήσας εν

αυτώ καλόν Πρόλογον και συντυπώσαςκαι την "Εγκύκλιον Συνοδικήν Επιστολήν"υπέρ βοηθείας του παναγίου Τάφου, τουΠαναγιότατου και Οικουμενικού Πατριάρ-χου Παϊσίου, διακοινωθείσαν τοις απαντα-χού Ορθοδόξοις εις τα 1727. Εν ταύτη τηΕπιστολή είναι και ο αφορισμός "Οσοι δετων Χριστιανών [...] από ανευλαβειαν καιολιγοπιστίαν [...] εμποδίζουσι και αποκό-πτουσι με ματαιολόγους φλυαρίας και ψυ-χρολογίας ή με κανένα άλλον τρόπον σα-τανικής απάτης τους Χριστιανούς από τονα απέρχωνται εις προσκύνησιν του αγίουΤάφου [...] οι τοιούτοι, αν δεν παύσωσιν,αφωρισμένοι είησαν" κ.λπ. Μετά τηνΈγκύ-κλιον ταύτην επρόσθεσεν ο Έφραίμ και συ-ντομωτατην χριστιανικήν διδασκαλίαν, δί-γλωσσον, ελληνιστί τε και τουρκιστί, προςωφέλειαν των εντυγχανόντων.” [42].

Τα παραπάνω, φαίνεται να δημιουργούν κάποια επι-πλέον ερωτηματικά για τη μαρτυρία του ΝεοφύτουΚαυσοκαλυβίτου: ο πατριάρχης Εφραίμ φαίνεται ναπροσπαθεί να στηρίξει το προσκύνημα και γι αυτότυπώνει εκ νέου, και με προσθήκες, την επιστολήπερί αφορισμού εκείνων που με λόγια ή έργα εμπο-δίζουν τη μετάβαση των πιστών στους Αγίους Τό-πους. Ταυτόχρονα όμως, ο Νεόφυτος ισχυρίζεται ότιο Εφραίμ καταργεί την τελετή αφής του Αγίου Φω-τός ως "χειροποίητον μηχανουργίαν" και "το ερώ-τημα είναι, πως μετά από αυτά ο Εφραίμ στράφηκεεναντίον του θαύματος του "Αγίου Φωτός", αν βέ-βαια η μαρτυρία του Νεοφύτου Καυσοκαλυβίτου εί-ναι ορθή" [43].Ο Άγγλος περιηγητής και διπλωμάτης Robert Curzonκαταγράφει ότι κατά την επίσκεψη του στην Ιερου-σαλήμ το 1833, την ίδια χρονιά που οι Αρμένιοι εί-χαν αποτύχει για άλλη μια φορά να πάρουν δια τηςβίας τα δικαιώματα του Παναγίου Τάφου[44], ο Αρ-μένιος Ορθόδοξος πατριάρχης είχε απευθυνθεί στοεκκλησίασμά του και «εξήγησε ότι ήταν ψεύδος τοθαύμα του αγίου φωτός», προς έκπληξη όλων, «οιοποίοι για αιώνες είχαν αμετακίνητη πίστη σε αυτότο ετήσιο θαύμα ως ένα από τα πρωτεύοντα άρθρατης πίστης τους». Περιγράφει ότι «η συμπεριφοράτων προσκυνητών ήταν ταραχώδης σε υπερβολικόβαθμό [...] σαν να ήταν δαιμονισμένοι» και ότι απο-τελούσε «σκηνικό απερίγραπτης αταξίας και βεβήλω-σης»[45].Άλλοι θεωρούν ότι, εκτός του ότι δεν πρόκειται γιαθαυματουργική φλόγα, πρόκειται για απάτη και τοαποδίδουν σε τέχνασμα των κληρικών του ελληνορ-θόδοξου Πατριαρχείου με σκοπό την εκμετάλλευσητων πιστών. Για παράδειγμα, στις αρχές του 19ουαιώνα ο Αδαμάντιος Κοραής, μαζί με τις περισσό-τερες παραδόσεις και πρακτικές της Ορθόδοξης Εκ-κλησίας, απέρριπτε και την ερμηνεία του αγίου φω-

7

τός ως θαύματος υποστηρίζοντας πως επρόκειτο γιαμηχανορραφία και «απάτη» με σκοπό οικονομικάοφέλη (αν και ο ίδιος δεν είχε ταξιδέψει ποτέ απότο Παρίσι στα Ιεροσόλυμα για να παραβρεθεί στογεγονός)[46].Ο Πάπας Γρηγόριος Η' (Αρχιερατεία: 1227-1241)αποκήρυξε το Άγιο Φως ως απάτη και απαγόρευσεστους Φραγκισκανούς να έχουν οποιαδήποτε σχέσημε αυτό. Επακολούθησε η καταγραφή χρονικών τωνΑγίων Τόπων στα οποία οι Φραγκισκανοί καυτηρία-ζαν μαρτυρίες σχετικά με την τελετή. Ένας Φραγκι-σκανός του 15ου αιώνα, ο Φραντσέσκο Σουριάνο (FraFrancesco Suriano), εξιστόρησε λεπτομερώς την απεί-θαρχη έξαψη συναισθημάτων της οποίας υπήρξεμάρτυρας πριν καταγράψει την εξής παρατήρηση:«Η λεγόμενη φωτιά, όμως, δεν κατέρχεται αληθινά(και κατά τη δική μας γνώμη, των μοναχών), αν καιόλα τα έθνη εξαιτίας ημών των μοναχών προσποιού-νται ότι αυτό το ψεύδος είναι αληθές»[47].Ο Αιγύπτιος Σιίτης χαλίφης Χακίμ (Αλ-Χακίμ μπι-αμρ-Αλλάχ, 996-1021), διώκτης των Χριστιανών ανκαι γιος Χριστιανής, διέταξε το 1009 να καταστρα-φεί ολοκληρωτικά ο Ναός του Αγίου Τάφου. Άραβεςχρονικογράφοι αναφέρουν ο Ναός του Αγίου Τάφουήταν αξιοκατάκριτος καθώς «εξαπατούσε τους πι-στούς» μέσω του «"θαύματος" του Αγίου Φωτός» κα-θώς οι αυτοκράτορες, οι στρατηγοί και άλλοι υψηλό-βαθμοι αξιωματούχοι κυρίως από το Βυζαντινή Αυ-τοκρατορία έφερναν σε πομπές χρήματα και άλλα τι-μαλφή για να τα προσφέρουν στον ναό αλλά και «οιπιο αδαείς προσκυνητές οι οποίοι πίστευαν ότι τοΠάσχα το άγιο φως κατέρχεται θαυματουργικά απότον ουρανό και ανάβει τα κεριά του ναού»[48]. Ο λό-γος για αυτή του την ενέργεια ήταν ότι το θαύμα τουαγίου φωτός (που ήδη υφίστατο εκείνη την εποχή)αποτελούσε μια «σκανδαλώδη απάτη». Η είδηση γιατην καταστροφή των κτισμάτων, όταν έφτασε στηνΕυρώπη, προκάλεσε έντονες αντιδράσεις οι οποίεςοδήγησαν τελικά στην Πρώτη Σταυροφορία[49].Υπάρχει η άποψη ότι πρόκειται για μια από-κρυφη εφαρμογή που οργανώνουν οι κληρικοί τουΠατριαρχείου Ιεροσολύμων εδώ και αιώνες. Μία εκ-δοχή που προβάλλεται σύμφωνα με την άποψη αυτήείναι ότι τα κεριά έχουν εμβαπτιστεί προηγουμέ-νως σε φώσφορο, ο οποίος έχει την ιδιότητα τηςαυτοανάφλεξης μετά από κάποιο χρονικό διάστημα.Ο φωσφόρος από την άλλη ως χημικό στοιχείο ανα-καλύφθηκε κατά τον 17ο αιώνα και δεν απαντά-ται ελεύθερος στη φύση. Για τους υποστηρικτές αυ-τής της άποψης ήταν παρ' όλα αυτά γνωστές απόπολύ παλαιότερα στην περιοχή της Μέσης Ανατολήςκάποιες «θαυματουργές ουσίες» ή «κρήνες» (πηγές)που παρουσίαζαν τέτοιου είδους φαινόμενα. Αυτό μετη σειρά του μπορεί να σημαίνει ότι είτε ολόκληροςο Πανάγιος Τάφος βρίσκεται σε μια τέτοια περιοχήείτε ότι χρησιμοποιείται αυτούσια κάποια πανάρχαιη«θαυματουργή ουσία» (χημική ένωση) της οποίας το

όνομα και η σύσταση διατηρούνται μέχρι σήμερα ωςιερατικό «επτασφράγιστο» μυστικό. Εντούτοις, όπωςυποστηρίζεται από πιστούς, η φλόγα που προέρχε-ται από το Άγιο Φως φέρεται να φωτοβολεί αλλά ναμην προκαλεί καύση κατά τα πρώτα 33 λεπτά, σεαντίθεση με τη φυσική δράση της φωτιάς. Βέβαια,σε αυτή την περίπτωση καταφανής είναι η σύγκρισηπου γίνεται αναφορικά όχι με το φως αλλά με τηφωτιά.Ο συγγραφέας Μιχάλης Καλόπουλος έχει δημοσιεύ-σει έρευνα που υποδεικνύει ότι τα αυτοαναφλεγό-μενα υλικά και η θρησκευτική πυροτεχνουργία πουήταν γνωστή στην αρχαιότητα είναι επαρκή για ναπαράγουν το αποτέλεσμα που περιγράφεται ως «άγιοφως»[50]. Βεβαίως η εκτίμηση αυτή παραβλέπει τογεγονός ότι τα κεριά δεν αυταναφλέγονται άκαιρα,αν και η προμήθεια τους γίνεται από υπαίθριους χώ-ρους ή καταστήματα, τα οποία έχουν τα εμπορεύματαεκτεθιμένα στον αέρα, και μάλιστα η προμήθεια τωνκεριών, συχνά γίνεται αρκετές ημέρες πριν την Ανά-σταση, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, οι πιστοί παραμέ-νουν στον Ναό της Αναστάσεως από το βράδυ τηςΜ.Παρασκευής[51].

5 Ιστορικά γεγονότα και αναφο-ρές

Συστηματικές αναφορές στο Άγιο Φως υπάρχουν πε-ρίπου από τον 9ο αιώνα.

• Στις 3 Μαΐου 1834, 198 Ορθόδοξοι προσκυνη-τές έχασαν τη ζωή τους όταν προκλήθηκε πα-νικός κατά τη διάρκεια της τελετής της αφήςτου Αγίου Φωτός. Ο Αιγύπτιος Ιμπραήμ Πα-σάς, που κατέλαβε την Παλαιστίνη το 1831, πα-ρακολουθούσε την τελετή και μόλις κατάφερενα διαφύγει πριν από την φυγή του πανικόβλη-του πλήθους[52], αφού πρώτα, "μερικοί από τουςακολούθους του άνοιξαν δρόμο με τα σπαθιάτους μέσα από τις πυκνές τάξεις των προσκυ-νητών" ενώ "οι στρατιώτες του σκότωσαν αρ-κετούς από τους δυστυχείς εξαθλιωμένους μετις ξιφολόγχες τους" και οι τοίχοι γέμισαν μετο αίμα των ανθρώπων που είχαν χτυπηθεί απότους υποκόπανους των μουσκέτων τους[53].

6 Υποσημειώσεις[1] Το φαινόμενο αυτό λέγεται ακαΐα. Επειδή όμως το όλο

θέμα αγγίζει τον ατομικό εσωτερικό κόσμο και το θρη-σκευτικό συναίσθημα κατά θέση και βαθμό δύναμηςτης πίστεως, η ακαΐα του Αγίου Φωτός δεν υπερασπί-ζεται ως βεβαία από το ίδιο το Πατριαρχείο αλλά επα-φίεται στη πίστη του κάθε προσερχόμενου. Επίσης, τοΆγιο Φως δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται ως ιερό πυρ

8 6 ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

αλλά ως ιερό φως της εκθάμβου ανάστασης του Χρι-στού και της έκλαμπρης ανάτασης της αποκαθαρμέ-νης ψυχής του πιστού.

[2] www.enet.gr - Πράκτορας, φως φανάρι, 24/04/2005

[3] "Τhe first undisputed documentary evidence that describesit in plainly recognizable form dates from the ninthcentury. Many later accounts...indicate that it has beenmaintained virtually without interruption right up to thepresent” (Bertoniere Gabriel, The Historical Developmentof the Easter Vigil and Related Services in the GreekChurch, Rome, 1972, σελ. 41)

[4] "Ιts preservation in Jerusalem...suggests a rare incidenceof vibrant survival amid the scourges of time that tend tospare little” (Ruth-Inge Heinze, The Nature and Functionof Rituals, Fire from Heaven, Bergin & Garvey, 2000,σελ. 157)

[5] Ανακοίνωση της Αρχιγραμματείας του ΠατριαρχείουΙεροσολύμων σχετικά με την τελετή αφής του ΑγίουΦωτός

[6] Βλέπε το άρθρο «Το άγιον φως και η μητέρα τωνΕκκλησιών» του Μητροπολίτη Ναυπάκτου και ΑγίουΒλασίου κ. Ιερόθεου, στο Βήμα της 22ης Απριλίου2001, διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ.

[7] “Here is evidently the primitive form of the ceremony of theNew Fire in the ritual of the Greek Church at Jerusalem”(στο διαδίκτυο εδώ στην αγγλική)

[8] Ο Δρ. Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Θρησκειών Κων-σταντίνος Τσοπάνης, αναφέρει: «Σημαντικές πληρο-φορίες για την εκκλησία των Ιεροσολύμων της πε-ριόδου εκείνης έχουμε από το «Οδοιπορικόν» της Αι-θερίας (Peregrinatio Aetheriae), που συντάχθηκε περίτο 380 και το οποίο περιλαμβάνει τις ταξιδιωτικέςεντυπώσεις μιας Δυτικοευρωπαίας Χριστιανής προ-σκυνήτριας. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως ηΑιθερία περιγράφει το ιδιόρρυθμο τελετουργικό πουαναπτύσσεται στα Ιεροσόλυμα, αλλά δεν αναφέρεταικαθόλου στο θαύμα της αφής του Αγίου Φωτός, γε-γονός που σημαίνει ότι τότε μάλλον δεν διεξαγόταν, ήτουλάχιστον δεν είχε γίνει αντιληπτή από την προσκυ-νήτρια, η συγκεκριμένη τελετή». ("Τα προσκυνήματατων Αγίων Τόπων: Πατριαρχείο Ιεροσολύμων", στονιστότοπο archive.gr)

[9] “This 'Holy Fire' yearly renewed at Easter time by amiraclefamous already in the days of the pilgrim Etheria” (HelenAdolf, Visio Pacis, Holy City and Grail: An Attempt atan Inner History of the Grail Legend, Pennsylvania StateUniversity Press, 1960, σελ. 28)

[10] Χρύσανθος Προύσης, Περιγραφή της αγίας πόλεωςΙερουσαλήμ και πάσης Παλαιστίνης, εν Μόσχα, 1837,σελ. 51

[11] Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων, Γρηγορίου Νύσσης,αι περί των ιεροσολύμων διαλαμβάνουσαι δύο επι-στολαί, Αθήνα 1850, σελ. 103

[12] Κωνσταντίνου του εξ Οικονόμων, Ό.π.

[13] Ολόκληρη η επιστολή παρατίθεται στο: ΧρύσανθοςΠρούσης, Ό.π., σελ. 51-55

[14] Κωνσταντίνος Καλοκύρης, Το Αρχιτεκτονικό Συ-γκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμωνκαι το θέμα του Αγίου Φωτός, σ. 171.

[15] Καθολική Εγκυκλοπαίδεια λήμμα "Itineraria" (Αγ-γλικά). Βιβλίο του π. Γ.Μεταλληνού, Φωτομαχικά-Αντιφωτομαχικά. Αναφορά για τον μοναχό Βερνάρδοεδώ, στον ιστότοπο του Colorado State UniversityPueblo

[16] Jerusalem Pilgrimage 1099-1185, John Wilkinson,1988/1998, Hakluyt Society, σελ. 142, 144. Διαθέσιμοτο απόσπασμα στο ίντερντετ εδώ, στον ιστότοποholyfire.org

[17] Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα,τόμ. 60, εκδ. Δίας, Αθήνα 2004, λήμμα: Φουσέ τηςΣαρτρ

[18] Foucher de Chartres, Chronicle of the First Crusade,Univ. of Pennsylvania, 1941, σελ. 70

[19] "Τhe celebration...drew men from many places andwas accepted as the miraculous centre of the liturgicalceremonies...Guibert of Nogent examined the accounts ofthe miracle and declared that it was a genuine miracle.”(Benedicta Ward, Miracles and the Medieval Mind,Theory, Record, and Event, 1000-1215, University ofPennsylvania Press, 1987, σελ. 122)

[20] “The abbot of Verdun visited Jerusalem in 1026 and sawthe New Fire descend onto the lamp...The Russian AbbotDaniel saw the Holy Fire with awe, and went forward tosecure a spark from it for his own lamp. The significanceof the miracle was...the symbolism of the Resurrection”(Benedicta Ward, Ό.π.)

[21] “Peter the Venerable of Cluny, too, regarded the HolyFire as being relevant to the Christian-Moslem polemic. Hepointed out, writing on the eve of the Second Crusade, thatthe miracle had occurred in Jerusalem precisely during thefive-hundred-year rule of the 'Saracens, enemies of God asure proof of God’s preference for Christianity over Islam”(Sylvia Schein, Gateway to the Heavenly City, crusaderJerusalem and the catholic West (1099-1187), AshgatePublishing, 2005, σελ. 42)

[22] “An Icelandic pilgrim who visited Jerusalem in the middleof the century held a diametrically opposite view. Hemaintained that the Holy Fire had appeared just at thetime the Christians were ruling the Holy City: 'The roof ofthe temple [of the Lord’s sepulchre] is open to the churchwhere the fire descends on Easter evening on the candlesstanding there, when Christian people rule the city” (SylviaSchein,Gateway to the Heavenly City, crusader Jerusalemand the catholic West (1099-1187), Ashgate Publishing,2005, σελ. 41)

[23] “Philip of Flanders especially, who had attended themiracle of the Holy Fire of Jerusalem, Easter 1178”(Helen Adolf, Ό.π.)

[24] Χρύσανθος Προύσης, Ό.π., σελ. 55-56

[25] Το απόσπασμα μπορεί να βρεθεί στο ίντερνετ εδώ ενώσχετικά με τον Φέλιξ Φάμπρι εδώ, στον ιστότοπο τουColorado State University Pueblo (Αγγλικά)

9

[26] Γκαγκανιάρας Δαμασκηνός, Διαμάχες Ελλήνων καιΑρμενίων για τα Προσκυνήματα των Αγίων Τόπων,Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 49-50

[27] Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ανάλεκτα Ιεροσολυμι-τικής Σταχυολογίας, τόμ. Γ', Πετρούπολις 1894, σελ.45-46

[28] Α. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Ό.π.

[29] Γκαγκανιάρας Δαμασκηνός, Ό.π., σελ. 50

[30] Χρύσανθος Προύσης, Ό.π., σελ. 46-47

[31] “For those who continue to credit it as a miracle, the powerthis event imparts not only validates their conviction butrelocates their confidence in a way that demolishes thetyranny of time and reproduces a vital sense of beingpresent and therefore being a witness at a transcendentscene of divine glory that dismantles every human vanity,jealousy, and fear. To see, to feel, and to know, beyondhuman instruments or explanations...that death has beenconquered is the real spark ignited in this ritual” (Ruth-Inge Heinze, The Nature and Function of Rituals, Firefrom Heaven, Bergin & Garvey, 2000, σελ. 173)

[32] “Among the rituals sanctified by tradition, perhaps the moststunning is the annual miracle of the Holy Fire” (AmosElon, Jerusalem, City of Mirrors, Kodansha International,1995, σελ. 209)

[33] Βιογραφία

Το Πάσχα του 1579 μ.Χ. οι Αρμένιοι(σημείωση: η αρμενική Εκκλησία είναιμονοφυσιτικών αποκλίσεων, ανήκει δη-λαδή στους λεγόμενους «αντιχαλκηδό-νιους») κατόρθωσαν να δωροδοκήσουντον Τούρκο Διοικητή, και να εκδώσειαπαγορευτική διαταγή προς τον ΈλληναΟρθόδοξο Πατριάρχη Σωφρόνιο Δ’, ώστενα μην έχει πρόσβαση εντός του Ναού τηςΑναστάσεως για την τελετή του ΑγίουΦωτός. Οι φρουροί έκλεισαν την ΑγίαΠόρτα και ο Πατριάρχης Σωφρόνιος Δ’ μετο ιερατείο και τους πιστούς του παρέμει-ναν έξωπροσευχόμενοι, αναμένοντες τηνέκβαση των γεγονότων.

Πράγματι η απάντηση του Κυρίου μαςήταν άμεσος. Παρά τις απέλπιδες προ-σπάθειες του Αρμενίου Πατριάρχου, τοΆγιο Φως δεν έλαμψε στο ιερό Κουβού-κλιο ή σε άλλο σημείο εντός του Ναού.Το Άγιο Φως εξήλθε διαπερνόν την Κο-λόνα, η οποία μέχρι σήμερονφαίνεται σχι-σμένη και μαυρισμένη, και προς μεγάληκατάπληξιν άναψαν τα κεριά, τα οποίακρατούσε στα χέρια του ο Ορθόδοξος Πα-τριάρχης. Στην συνέχεια ο Πατριάρχηςέδωσε το Άγιο Φως στους Ορθοδόξους, οιοποίοι βρίσκονταν στην αυλή, ενώ ο Αρ-μένιος έφυγε ντροπιασμένος.'

Το αξιοθαύμαστο γεγονός μαρτύρησε οΕμίρης Τούνομ, ο οποίος εκείνη την

στιγμή ήταν φρουρός στην Αγία Πόρτα.Αυτό έγινε αιτία να πιστέψει και να γίνειΧριστιανός. Οι Τούρκοι τον σκότωσαν γιανα μην μαθευτεί το γεγονός. Συμφώνα μεάλλη εκδοχή, όταν αντελήφθη το θαύμααναφώνησε προς τους συγκεντρωμένους:«Αυτή είναι η αληθινή πίστη». Οι Τούρκοιγια την αλλαξοπιστία του τον έκαψαν ζω-ντανό.'

Όταν ο Σουλτάνος πληροφορήθηκε τοθαύμα, εξέδωσε φιρμάνι και ανεγνώρισετο αποκλειστικό δικαίωμα για την λήψητου Αγίου Φωτός στον ΕλληνορθόδοξοΠατριάρχη.'

Τα οστά του Αγίου Τούνομ φυλάσσονται στο Μονα-στήρι της Μεγάλης Παναγιάς.

[34] Τα συγγράμματα που αναφέρονται στο γεγονός δενπροσδιορίζουν το ακριβές έτος. Αναφέρουν, όμως,ότι την περίοδο εκείνη πατριάρχης Ιεροσολύμων ήτανο Σωφρόνιος, ενώ πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως,Αλεξανδρείας και Αντιοχείας ήταν αντιστοίχως ο Ιε-ρεμίας, ο Σιλβέστρος και ο Ιωακείμ· τέλος, σουλτά-νος της οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν ο ΜουράτΓ΄ (1574 - 1595 μ.Χ.). Αν ανατρέξουμε στους επί-σημους καταλόγους των τεσσάρων αυτών Πατριαρ-χείων (βλέπε και εδώ), διαπιστώνουμε πως οι τέσσε-ρις ελληνορθόδοξοι πατριάρχες πράγματι διετέλεσαντα καθήκοντά τους στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα·και αν εξετάσουμε την ακριβή περίοδο πατριαρχίαςτου καθενός, και την αντίστοιχη περίοδο βασιλείαςτου σουλτάνου Μουράτ Γ΄, προκύπτει ότι το μοναδικόέτος που συνέπεσε η διοίκηση των πέντε αντρών είναιτο 1579 μ.Χ.

[35] Βλέπε σχετικά αποσπάσματα του βιβλίου Η ΜεγάληΕβδομάδα και το Πάσχα στην ελληνορθόδοξη εκκλη-σία στο άρθρο του Βήματος «Τα σύμβολα του Πάθουςκαι της Ανάστασης», διαθέσιμο στο ίντερνετ εδώ.

[36] Στο έργο του Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα τουΝαού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα τουΑγίου Φωτός.

[37] Το κείμενο του πρωτοπρεσβυτέρου του ΟικουμενικούΠατριαρχείου κ. Γεώργιου Τσέτση εμφανίστηκε στοάρθρο «Θρύλος και πραγματικότητα για το ΆγιονΦως» στην εφημερίδα Το ΒήμαΠαρασκευής 21 Απρι-λίου 2006. Αναπαραγωγή αυτού του άρθρου στο πλή-ρες εμφανίζεται εδώ στον ιστότοπο ppol.gr (ανακτή-θηκε από το Web Archive).

[38] kathimerini.gr |

[39] «(Εκ του υπ' αριθ. 89 χειρογράφου) ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΕΠΙ-ΤΑΦΙΟΥ ΦΩΤΟΣ. Εφραίμ των Ιεροσολύμων πα-τριάρχης ο εξ Αθηνών, ερωτηθείς εν Βουκουρεστίωτης Ουγκρο-Βλαχίας κατά το ,αψξθ' παρά του τωνέσω λόγου κατ' ιδίαν περί του εν Ιεροσολύμοις επιτα-φίου εκείνου φωτός απεκρίνατο οι, ενδημούντων το-τηνικαύτα εκεί και ημών.—«Ως ει γε, φησιν, επ' εμοίην, κατήργησα αν και την εκείνου χειροποίητον μη-χανουργίαν. Ου μην άλλα μακρώ προ τούτου και ο

10 7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ιεροπρεπής εκείνος και αποστολικός ανήρ, ο και τονβίον και τον τρόπον και τον λόγον φιλόσοφος, Αγά-πιος λέγω ο Ιθακήσιος, περιστήσαν εν τη νήσω Πά-τμω τούς εν τη σχολή μαθητάς, σχολαρχούντος εκείσετου αοιδίμου εκείνου και εν ιερομονάχοις ηγιασμέ-νου Γερασίμου, ώ και αυτός τοτηνικαύτα εμαθήτευον,υπετίθετο ημίν αναπείθειν πειράσθαι τους προσκυνή-σεως χάριν αιρούμενους απιέναι εις Ιεροσόλυμα, δι'αυτόν τούτον τον ζωοδόχον του Κυρίου Τάφον εκείσεαποδημείν, κουχί δια το χειροποίητον εκείνο φως, ούκαγώ, φησι, την δραματουργίαν αυτοψεί κατανοή-σας, μικρού και κατελεύσθην υπό των εκείσε φωτο-ποιών, ως δήθεν κατάσκοπος».» (Μνημεία της Ιστο-ρίας των Αθηναίων, Δημήτριος Καμπούρογλου, Τό-μος Β', σελ. 234)

[40] Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, Ό.π., σελ. 92-93, υποσημ.201

[41] Κων. Οικονόμου, "Σημειώσεις τινές εις τον Β' Αντιρ-ρητικόν", στοΜεταλληνός Δ. Γεώργιος, Ό.π., σελ. 399

[42] Ν. Λογάδου, "Αντιπροσβολή κατά τίνων του αιώ-νος ημώνΦωτομάχων", στοΜεταλληνός Δ. Γεώργιος,Ό.π., σελ. 312

[43] πρβλ. Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, Ό.π., σελ. 435.

[44] Γκαγκανιάρας Δαμασκηνός, Διαμάχες Ελλήνων καιΑρμενίων για τα Προσκυνήματα των Αγίων Τόπων,Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 112

[45] Ancient Monasteries of the East Or the Monasteries of theLevant, Robert Curzon, 2001, Gorgias Press LLC, σελ.183, 184.

[46] Ο Κοραής αναφέρει: «Μην πιστεύετε όσα λέγουνπερί του αγίου φωτός. Το άγιον φως είναι πλάσμαασεβές και αναίσχυντον [...] πλάσμα λατίνων μονα-χών και φραγκοπατερικών γέννημα [...] Μηχανουρ-γήματα λαοπλάνων ιερέων το εξ ουρανού ψευδοκα-ταίβατα φώτα [...] όνειδος και αίσχος, στρατηγούμε-νον από θρασυτάτους θαυματοπλάστας [...] Μοναχοί,θρασύτατοι γόητες, επενόησαν το θαύμα του αγίουφωτός, δια να ενισχύσουν τον ηλίθιον ζήλον των προ-σκυνητών [...] Ξεκίνησε τον ένατο αιώνα [...] στα χέ-ρια Δυτικών μοναχών... πέρασε στα χέρια των Ανατο-λικών την δωδεκάτην εκατονταετηρίδα [...] και έπρα-ξαν βέβαια (πάλιν το λέγω) κακά υιοθετώντας τοθαύμα τωνΔυτικών [...] διότι έπραξαν ό,τι θα έπραττεκαι κάθε άλλος κοσμικός, όστις κληρονομών πλού-σιον εργαστήριον, δεν το κλείει αλλά απεναντίας φρο-ντίζει και τις πραμάτειες ν' αυξήσει και τους αγορα-στές να πολλαπλασιάσει. [...] Το ψευδόθαυμα αυτότο πιστεύουν ολίγοι, ίσως τινές δια μωρίαν και άλλοιδι' αισχροκέρδειαν [...] Ουδέ ο Χρυσόστομος το επί-στευεν ή μάλλον ουδέ το εγνώριζε, διότι, αν εις τονκαιρόν του εθαυματουργείτο το άγιον φως, πώς ήτοδυνατόν να λέγη ότι δέν εγίνοντο πλέον θαύματα;»(Άτακτα: Περί του Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός, Τόμ.3, 1825)

[47] Victoria Clark, Sparks from the Holy Fire, The Tablet, 7Μαΐου 2003, διαθέσιμο εδώ

[48] Four Paths to Jerusalem: Jewish, Christian, Muslim andSecular Pilgrimages, 1000 BCE to 2001 CE, Hunt Janin,2002, McFarland & Company, σελ. 77.

[49] Καθολική Εγκυκλοπαίδεια λήμμα "Jerusalem (A.D. 71-1099)" (Αγγλικά).

[50] Στην προσωπική ιστοσελίδα του συγγραφέα εδώ

[51] Κόκορης Θ. Δημήτριος, Άγιο Φως, Αθήναι 2008, σελ.19.

[52] Curzon Robert, Visits to Monasteries in the Levant, Λον-δίνο, 1849, σελ. 208-235, διαθέσιμο απόσπασμα απότην Εγκυκλοπαίδεια Ποιος Ήταν Χριστιανός στουΆγιους Τόπους; (Encyclopedia Who Was a Christian inthe Holy Land?), A. Mertens, εδώ.

[53] “some of his attendants had at last to cut a way for himwith their swords through the dense ranks of the franticpilgrims...soldiers killed a number of fainting wretcheswith their bayonets, and the walls were splattered withthe blood and brains of men who had been felled,like oxen, with the butt ends of the soldiers’ muskets”(Peters F. E., Jerusalem, The Holy City in the Eyes ofChroniclers, Visitors, Pilgrims, and Prophets from theDays of Abraham to the Beginnings of Modern Times,Princeton University Press, 1985, σελ. 575-576

7 Βιβλιογραφία• Περί επιταφίου φωτός, διατριβή του ΝεόφυτουΚαυσοκαλυβίτη, κώδικας 1457 της βιβλιοθήκηςτου πανεπιστημίου Αθηνών.

• Επιστολή του Νικηφόρου Θεοτόκη προς τον Μι-χαήλ Λαρισαίο, 1775.

• Αδαμάντιος Κοραής, Άτακτα (1825), «Διάλογοςπερί του εν Ιεροσολύμοις αγίου φωτός», ΤόμοςΓ΄, σ. 327-424.

• Ιστορία της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων,αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσόστομου Παπαδο-πούλου, 1910.

• Ή τελετή του αγίου φωτός στο Εκατονταετηρίςτου πανιέρου ναού της Αναστάσεως, άρθρο τουπατριάρχη Ιεροσολύμων Τιμόθεου Θέμελη.

• Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού τηςΑναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα τουΑγίου Φωτός, Κωνσταντίνος Δ. Καλοκύρης,Εκδ. University Studio Press, ISBN 960-12-0723-6(Σύντομη επισκόπηση του έργου εδώ), 1999.

• Η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα στην ελλη-νορθόδοξη εκκλησία, Αλκιβιάδης Κ. Καλύβας,Εκδ. Πουρναράς, ISBN 960-242-170-3, 1999.

• Φωτομαχικά - Αντιφωτομαχικά, Το φως τουΠαναγίου Τάφου στον διάλογο Διαφωτισμού -Ορθοδοξίας, Γεώργιος Μεταλληνός, Εκδ. Κάτο-πτρο, ISBN 960-7778-41-3, 2001.

11

• Σκαρλακίδης Χάρης, Το θαύμα του ΜεγάλουΣαββάτου στον Τάφο του Χριστού - Σαράνταπέντε ιστορικές μαρτυρίες. Β΄έκδοση, βελτιω-μένη & επαυξημένη (288 σελ.)Εκδόσεις "Ελαία"- ISBN 978-960-99255-6-3

8 Εξωτερικοί δικτυακοί τόποι• Άρθρο στην Καθημερινή της 7/4/2007

• Αφιέρωμα στο Αγιο Φως (Αγγλικά)

• Αφιέρωμα στο Αγιο Φως (Ελληνικά)

• Βιντεοπαρουσίαση για το Αγιο Φως (πολυγλωσ-σικό)

• Το παραδοξο του αγιου φωτος - http://www.openscience.gr/el/το-παράδοξο-του-%22αγίου%22-φωτός

• http://www.youtube.com/watch?v=C7NlgCFSR2s

• Γκρίζες Ζώνες - Άγιο Φως Ιεροσόλυμα HolyLight

• Δαμασκηνός Γκαγκανιάρας, ΔΙΑΜΑΧΕΣ ΕΛ-ΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΑΡΜΕΝΙΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΟΣΚΥ-ΝΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΟΠΩΝ,ΔιδακτορικήΔιατριβή,Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλο-νίκης (ΑΠΘ). Σχολή Θεολογική. Τμήμα Θεολο-γίας, 1986

12 9 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

9 Text and image sources, contributors, and licenses

9.1 Text• Άγιο Φως Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%B3%CE%B9%CE%BF%20%CE%A6%CF%89%CF%82?oldid=5176177 Συνεισφέροντες: Geraki, Theltalpha, Dionyziz, Kalogeropoulos, Dada, Pvasiliadis, Matia.gr, Papyrus, Templar52, Badseed,Gerakibot, Ggia, Egmontaz, Αρχίδαμος, Αχρήστης, Veron, Kostisl, Lady 6thofAu, Thijs!bot, P.a.a, Ggiannikis, VolkovBot, Styliant,Θεοδωρος, SieBot, Sotkil, Etix, Bibloss, MARKELLOS, Dtm, Ttzavaras, Dipa1965, FiriBot, Luckas-bot, Achanast, BertholdWerner, Egmontbot, Xaris333, Vagrand, EmausBot, ZéroBot, WikitanvirBot, Auslaender, KAKTOS, NNeilAlieNN, ΔενδρόφυτοΆλσος, AvocatoBot, GreekOrthodox8, Apeleytheros, RotlinkBot, SamoaBot, Nxavar, KCharitakis, ΖῷονΠολιτικόν και Ανώνυμεςσυνεισφορές: 36

9.2 Images• Αρχείο:Jerusalem_Holy_Sepulchre_BW_7.JPG Πηγή: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a5/Jerusalem_Holy_Sepulchre_BW_7.JPG Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός: BertholdWerner

• Αρχείο:Question_book-new.svg Πηγή: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/99/Question_book-new.svg Άδεια χρήσης:CC-BY-SA-3.0 Συνεισφέροντες: Transferred from en.wikipedia to Commons. Created from scratch in Adobe Illustrator. Basedon Image:Question book.png created by User:Equazcion Αρχικός δημιουργός: Tkgd2007 Original uploader was PeterSymonds aten.wikipedia

9.3 Content license• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0