Καρλ Μαρξ

Περί αυτοκτονίας- 1846-

Με 13 εικαστικά σχόλια

Μετάφραση: Θ όδω ρος Παρασκευόπουλος Επίμετρο: Γιάννης Πανούσης

Επιμέλεια: Μπάρμπαρα Κουζέλη και Γεράσιμος Κουζέλης

νήσος Α Θ Η Ν Α 2003

ΕΚΔΟΣΕΙΣ νήσος - Π. ΚΑΠΟΛΑ

Σαρρή 14, 105 53 Αθήνα

τηλ./fax: 210 3250058 e-mail: nissos92@otenet.gr

Διεύθυνση: Πόλα ΚαπόλαΕπιστημονικός υπεύθυνος: Γεράσιμος Κουζέλης

Εικόνα εξωφύλλου: Μπάρμπαρα Κουζέλη, βάσει ενός σχεδίου του Heinrich Zille

Τ ίτλος πρωτοτύπου: Karl Marx, Peuchet: vom Selbstmord

© για την ελληνική γλώσσα, 2003

Διόρθωση: Αρετή Μπουκάλα Σχεδιασμός εξωφύλλου: Barbara Kouzelis Φιλμ: Ντίμης Καρράς Εκτύπωση: Ηλιότυπο Ο.Ε.Βιβλιοδεσία: Ηλιόπουλος - Ροδόπουλος

ISBN: 960-87489-8-4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πεσέ: περί α υ το κ το ν ία ς .........................................................................7Επίμετρο ................................................................................................. 47Για το κείμενο ....................................................................................... 55

Έργα

Thomas Theodor Heine, Αναθεώρηση της κολάσεως, 1896 ............................................. IEduard Manet, Το δαμάσκηνο, 1878 ....................................................................................9Pierre Bonnard, Γεύμα κάτω από τη λάμπα, 1898 ............................................................ 13Lyonel Feininger, 0 λευκός άνδρας, 1907 ....................................................................... 17Franz Radziwill, Δαίμονες, 1933 ........................................................................................ 21Christian Schad, Σόνια, 1928 ............................................................................................ 25Baltus, Τερέζ, 1938 ............................................................................................................ 29Kurt Schwitters, (To κεφάλι κάτω από τον μύλο), 1920 ................................................. 33Werner Biittner, Κάθε ζωή είναι μια διαλυμένη ζωή, 1990 ............................................. 37GUnter Brus, «Μακάριοι οι πάσχοντες επιτυχίαν...», 1982 ............................................... 41Gerhard Richter, Νεκρή, 1988 ........................................................................................ 45Alberto Savinio, Επαγγελία, 1932 .................................................................................... 49Piero Marussig, Γυναίκες στο καφενείο, 1924 ................................................................... 53

______ ______________________

PEUCHET: ΠΕΡΙ ΑΥΤΟΚΤΟΝΙΑΣ

Η γαλλική κοινωνική κριτική έχει, τουλάχιστον εν μέρει, το μεγάλο προτέρημα να έχει καταδείξει τις αντιφάσεις και τον αφύσικο χαρακτήρα της σύγχρονης ζωής όχι μόνο μέσα από τις συνθήκες ορισμένων κοινωνικών τάξεων, αλλά όλων των κύκλων και μορ­φωμάτων της σημερινής κοινωνικής συναναστροφής, και μάλιστα με παρουσιάσεις που έχουν τόσ ο άμεση φλόγα ζωής, τόση παρα­στατικότητα, κοσμοπολίτικη λεπτότητα και πνευματώδη πρωτοτυ­πία και τόλμη που μάταια θα τις αναζητήσει κανείς σε άλλα έθνη. Α ρ κε ί να συγκρίνουμε τις κρ ιτικές παρουσιάσεις του Ό ο υ ε ν 1 με εκείνες του Φ ουρ ιέ,2 στο βαθμό που αναφέρονται στη ζωντανή συναναστροφή των ανθρώπων, για να αποκτήσουμε μια εικόνα αυτής της υπεροχής των Γάλλων. Για την κριτική παρουσίαση δεν χρειάζετα ι να ψάξει κανείς μόνο στους πραγματικά «σοσιαλιστές» συγγραφείς της Γαλλίας· υπάρχει σε συγγραφείς κάθε λογοτεχνι­κού είδους, ιδίως όμως στο μυθιστόρημα και τα απομνημονεύμα­τα. Με ορισμένα αποσπάσματα σχετικά με την «αυτοκτονία» από τα «memoires tires des archives de la police etc. par Jacques Peuchet» θα δώσω ένα παράδειγμα αυτής της γαλλικής κριτικής, το οποίο πιθανόν να μπορεί να καταδείξει επίσης κατά πόσο δίκαιο-

λογείται η φαντασίωση των φιλάνθρωπων αστών ότι τάχα αρκεί να δώσουν στους προλετάριους λίγο ψωμί και λίγη μόρφωση, λες και μόνο οι εργάτες μαραίνονται κάτω από τις σημερινές κοινωνικές συνθήκες και κατά τα άλλα ο υπαρκτός μας κόσμος είναι ο καλύ­τερος.

Όπως και σε πολλούς από τους, τώρα πια σχεδόν ανύπαρ­κτους, παλαιότερους Γάλλους εμπειριστές, οι οποίοι είχαν ζήσει τ ις πολυάριθμες ανατροπές από το 1789 και έπειτα, τις αυταπά­τες, τους ενθουσιασμούς, τα συντάγματα, τους κυρίαρχους, τις ήττες και τ ις νίκες, στον Ζακ Π εσέ η κριτική των σχέσεων ιδ ιο ­κτησίας, των οικογενειακών σχέσεων και των άλλων ιδιωτικών κα­ταστάσεων, με μια λέξη της ιδιωτικής ζωής, εμφανίζεται σαν ανα­γκαία επίπτωση των πολιτικών του εμπειριών.

Ο Ζακ Π εσέ γεννήθηκε το 1760, μεταπήδησε από τις ανθρω­πιστικές επιστήμες στην ιατρική, από την ιατρική στη νομική, από τη νομική στη διο ίκηση και τον αστυνομικό κλάδο. Πριν ξεσπάσει η Γαλλική Επανάσταση δούλευε με τον αβά Μ ορλέ3 για τη συγ­γραφή ενός dictionaire du commerce (λεξικού του εμπορίου), από το οποίο όμως κυκλοφόρησε μόνο ένα δ ιαφημιστικό φυλλάδιο, και ασχολήθηκε τό τε προπάντων με την πολιτική οικονομία και τη διοίκηση. Για μικρό μόνο χρονικό διάστημα ο Π εσέ υπήρξε οπα­δός της Γαλλικής Επανάστασης· πολύ γρήγορα προσχώρησε στο φ ιλομοναρχικό κόμμα, υπήρξε για ένα διάστημα δ ιευθυντής τής Gazette de France4 και δ ιαδέχτηκε μάλιστα αργότερα τον Μαλέ ντι Παν5 στην αρχισυνταξία του διαβόητου φ ιλομοναρχικού Mercure.6 Ωστόσο, ελίχθηκε με μεγάλη επ ιδεξιότητα στα χρόνια της επανά­στασης, άλλοτε διωκόμενος, άλλοτε εργαζόμενος στο υπουργείο της Δ ιο ίκησης και της Αστυνομίας. Το 1800 δημοσίευσε την πε­ντάτομη Geographie commercante (εμπορική γεωγραφία) σε μεγά­λο σχήμα, η οποία τράβηξε την προσοχή του πρώτου υπάτου Βοναπάρτη, και ο Π εσέ έγινε μέλος του Conseil de commerce et

des artes (Συμβουλίου εμπορίου και τεχνών). Αργότερα, επί υπουργίας του Φρανσουά ντε Ν εφ σ ατό ,7 ανέλαβε υψηλό δ ιο ικη­τ ικό αξίωμα. Το 1814 το καθεστώς της παλινόρθωσης τον δ ιόρ ι­σε λογοκριτή. Κατά τη διάρκεια των 100 ημερών8 αποτραβήχτη- κε. Μετά την επάνοδο των Βουρβόνων δ ιορ ίσ τηκε στη θέση τού αρχειοφύλακα της αστυνομικής διεύθυνσης του Παρισ ιού, στην οποία παρέμεινε έως το 1827. Ο Πεσέ, άμεσα αλλά και ως συγ­γραφέας, ε ίχε κάποια επιρροή στους ρήτορες της Συντακτικής, της Συμβατικής, της Υπατείας, καθώς και της Βουλής των Α ντ ι­προσώπων της Παλινόρθωσης.9 Από τα πολλά, κυρίως ο ικονομ ι­κά, έργα του, το γνωστότερο, εκτός από την εμπορική γεωγραφία που αναφέραμε, είναι η Στατιστική της Γαλλίας (1807).

Ο Πεσέ έγραψε στα γεράματά του απομνημονεύματα, το υλικό των οποίων το ε ίχε συλλέξει εν μέρει από τα αστυνομικά αρχεία του Παρισιού και εν μέρει από τη μακρά εμπειρία του στην αστυ­νομία και τη διοίκηση· όρ ισε να δημοσιευτούν μετά το θάνατό του, κι έτσ ι δεν μπορεί να τον συγκαταλέξει κανείς στους «προπετε/'ς» σοσιαλιστές και κομμουνιστές, οι οποίοι ως γνωστόν δεν έχουν ίχνος από το θαυμαστό βάθος και την παντογνωσία του μέσου όρου των συγγραφέων μας, των δημόσιων λειτουργών και των αστών μας.

Ας ακούσουμε, λοιπόν, τον αρχειοφύλακα της αστυνομικής διεύθυνσης του Παρισιού να μιλάει περί αυτοκτονίας!

Ο ετήσ ιος αριθμός αυτοκτονιών, ο οποίος κατά κάποιον τρόπο είναι κανονικός και επαναλαμβανόμενος, πρέπει να θεωρηθεί σύμπτωμα της ελλιπούς οργάνωσης* της κοινωνίας μας- δ ιότι στις περιόδους της στασιμότητας και των κρίσεων της βιομηχανίας, σε περιόδους υψηλών τιμών των τροφ ίμω ν και σε βαρείς χειμώνες

Στον Πεσέ: «Ενός θεμελιώδους ελαττώματος».

αυτό το σύμπτωμα είναι πάντοτε οφθαλμοφανέστερο και αποκτά χαρακτήρα επιδημίας. Σε αυτές τις περιόδους, η πορνεία και οι κλοπές αυξάνονται με την ίδια αναλογία. Παρότι η εξαθλίωση είναι η μεγαλύτερη πηγή της αυτοκτονίας, την αυτοκτονία τη συναντά­με σε όλες τις τάξεις, στους άεργους πλούσιους, όσο και στους καλλιτέχνες και τους πολιτικούς. Η ποικιλία των αιτίων που την προκαλούν είναι σαν να σαρκάζει τον μονότονο και απάνθρωπο ψόγο των μοραλιστών.

Χρόνια νοσήματα, κατά των οποίων η σημερινή επιστήμη είναι άπραγη και ανεπαρκής, κατάχρηση φιλίας, απατημένος έρωτας, απογοητευμένη φ ιλοδοξία , ο ικογενειακά βάσανα, καταπνιγμένος ζήλος, υπερκορεσμός από τη μονοτονία της ζωής, καταπιεσμένος ενθουσιασμός είναι οπωσδήποτε αφορμές αυτοκτονίας για πλη­θωρικούς χαρακτήρες, και η ίδια η αγάπη για τη ζωή, αυτή η δρα­στική ορμή της προσωπικότητας, οδηγεί πολύ συχνά ανθρώπους στο σημείο να απαλλαγούν από την απεχθή ύπαρξή τους.

Η κυρία ντε Σταέλ,10 το μεγαλύτερο κατόρθωμα της οποίας είναι ότι τυποποίησε λαμπρά δ ιάφορες κοινοτοπίες, προσπάθησε να καταδείξει ότι η αυτοκτονία είναι αφύσικη πράξη, και ότι δεν μπορεί να τη θεωρήσει κανείς θαρραλέα- υποστήριξε προπάντων ότι είναι αξιοπρεπέστερο να παλέψει κανείς με την απελπισία παρά να υποκύψει σ ’ αυτήν. Ισχυρισμοί αυτού του είδους ελάχι­στα επηρεάζουν τις ψυχές που τις έχει κατανικήσει η δυστυχία. Αν είναι θρησκευόμενες, υπολογίζουν σε έναν καλύτερο κόσμο- αν, αντίθετα, δεν π ιστεύουν σε τίποτε, αναζητούν την ηρεμία στο τίποτε. Η φ ιλοσοφική κατήχηση δεν έχει αξία στα μάτια τους και είναι αδύναμο φάρμακο για τον πόνο. Προπάντων είναι ανούσιο να ισχυριζόμαστε ότι είναι αφύσικη μια πράξη, η οποία γίνεται τόσο συχνά- η αυτοκτονία είναι κάθε άλλο παρά αφύσικη, επειδή είμαστε καθημερινοί της μάρτυρες. Ό ,τ ι είναι αφύσικο δεν συμ­βαίνει. Αντίθετα , βρίσκεται στη φύση της κοινωνίας μας να γεννά

πολλές αυτοκτονίες, ενώ [ . . . ] οι Τάταροι δεν αυτοκτονούν. Δεν παράγουν, λοιπόν, όλες οι κοινωνίες το ίδιο, αυτό πρέπει να παραδε­χτούμε ώστε να εργαστούμε για τη μεταρρύθμιση της δικής μας κοινωνίας και να την οδηγήσουμε σε ένα υψηλότερο επίπεδο [. .. ] . Ό σ ο για το θάρρος, το ότι περνάει κανείς για θαρραλέος, όταν αντιπαλεύει το θάνατο μέρα μεσημέρι στο πεδίο της μάχης επη­ρεασμένος από όλα μαζί τα κίνητρα, αυτό δεν αποδεικνύει ότι δεν έχει θάρρος όποιος στη σκοτεινή μοναξιά θανατώνει τον εαυτό του. Ένα ζήτημα αυτού του είδους δεν λύνεται με προσβολές ενα­ντίον των νεκρών. [ . . . ]

Ό λα όσα έχουν λεχθεί κατά της αυτοκτονίας, ακολουθούν τον ίδ ιο φαύλο κύκλο ιδεών. Την αντιπαραθέτουν προς τις αποφάσεις της θείας πρόνοιας, αλλά η ίδια η ύπαρξη της αυτοκτονίας είναι ανοιχτή διαμαρτυρία κατά των δυσανάγνωστων αποφά­σεων. [ . . . ] Μας μιλούν για τα καθήκοντά μας απέναντι στην κο ι­νωνία, χωρίς να μας εξηγούν και να μας δίνουν τα δικαιώματά μας επί της κοινωνίας, και, τέλος, εξυμνούν το χ ίλιες φορές μεγαλύτε­ρο κατόρθωμα να υπερνικάς τον πόνο αντί να υποκύπτεις, ένα κατόρθωμα τόσ ο θλιβερό όσο και η προοπτική που ανοίγει. Κοντολογίς παρουσιάζουν την αυτοκτονία σαν πράξη δειλίας, σαν έγκλημα έναντι του νόμου, της κοινωνίας και της τιμής.

Πώς συμβαίνει όμως και ο άνθρωπος, παρ’ όλα τα αναθέματα, αυτοκτονεί; Επειδή το αίμα δεν τρέχε ι με τον ίδ ιο τρόπο στις φλέ­βες απελπισμένων ανθρώπων όπως το αίμα των ψυχρών υπάρ­ξεων, που βρίσκουν το χρόνο να ασχοληθούν με όλες αυτές τις άγονες κοινοτοπίες. [ . . . ] 0 άνθρωπος δείχνει να είναι μυστήριο για τον άνθρωπο· ξέρουμε μόνο να τον ψέγουμε και δεν τον γνωρίζουμε. Αν δούμε πόσο επιπόλαια οι θεσμο ί κάτω από τους οποίους ζει η Ευρώπη ορίζουν το αίμα και τη ζωή των λαών, πώς η πολιτισμένη δικαιοσύνη περιβάλλει τον εαυτό της με πλήθος φυλακών, ποινών, εργαλείων θανάτου για την επιβολή των αμφίβολων αποφάσεών

της· αν δούμε τον ανήκουστο αριθμό των τάξεων, οι οποίες πανταχόθεν εγκαταλείπονται στην εξαθλίωση, και τους παρίες της κοινωνίας εναντίον των οποίων στρέφουμε μια βάναυση και προ­ληπτική περιφρόνηση, ίσως για να απαλλαγούμε από τον κόπο να τους αποσπάσουμε από το βούρκο τους· αν τα δούμε όλα αυτά, τό τε θα είναι ακατανόητο με τι περγαμηνές θέλουμε να δ ιατάζου­με το άτομο να σεβαστεί στο πρόσωπό του μια ύπαρξη, την οποία οι συνήθειές μας, οι προκαταλήψεις μας, οι νόμοι και τα ήθη μας κατά κανόνα την ποδοπατούν.

[ . . . ] Π ίστεψαν ότι μπορούσαν να εμποδίσουν τις αυτοκτονίες με ατιμωτικές ποινές και με την αχρειότητα να στιγματίζουν τη μνήμη του ενόχου. Πώς να χαρακτηρίσει κανείς την αναξιοπρέ- πεια να στιγματίζονται άνθρωποι, οι οποίοι δεν υπάρχουν πια ώστε να υπερασπιστούν τον εαυτό τους; Αυτά, όμως, τους δυστυ­χισμένους δεν τους ενδιαφέρουν ιδιαίτερα· κι αν υπάρχει κάποιος που η αυτοκτονία τον καταγγέλλει [ . . . ] , αυτοί είναι οι επιζώντες, επειδή στη μάζα τους δεν υπάρχει ούτε ένας που να αξίζει να ζήσεις για χάρη του. Τα παιδαριώδη και ανάλγητα μέσα που έχουν επινοήσει κατόρθωσαν να υπερνικήσουν τους ψιθύρους της απελ­πισίας; Το πλάσμα που θέλει να δραπετεύσει από τον κόσμο τι το νοιάζουν οι προσβολές με τις οποίες ο κόσμος απειλεί το πτώμα του; Τ ις βλέπει σαν ένα επιπλέον δείγμα θρασυδειλίας των επιζώ- ντων. Αλήθεια, τι κοινωνία είναι αυτή, στην οποία μέσα στην αγκαλιά εκατομμυρίων βρίσκεις τη βαθύτερη μοναξιά· στην οποία κάποιον μπο- ρεί να τον καταλάβει ακατανίκητη επιθυμία αυτοκτονίας, χωρίς να το καταλάβει κανείς; Αυτή η κοινωνία δεν είναι κοινωνία, είναι, όπως λέει ο Ρουσό, μια έρημος που την κατοικούν άγρια θηρία. Στις θέσεις που κατείχα στη διο ίκηση της αστυνομίας, οι [ . . . ] αυτοκτονίες αποτε- λούσαν μέρος των καθηκόντων μου· ήθελα να διαγνώσω αν ανά­μεσα στα καθοριστικά τους αίτια θα έβρισκα ορισμένα που θα μπορούσε κανείς να [ . . . ] προλάβει την επίδρασή τους. Επιχείρη­

σα μια εκτενή έρευνα του αντικειμένου. Διαπίστωσα ότι, εκτός από μια ολοκληρωτική μεταρρύθμιση της σημερινής κοινωνι­κής τάξης πραγμάτων, κόθε άλλη προσπάθεια θα ήταν μάταιη.*

Ανάμεσα στα γενεσ ιουργό αίτια της απελπισίας που οδηγεί πρόσωπα με ιδ ια ίτερα ευερέθ ιστα νεύρα στην αναζήτηση του θανάτου, πλάσματα γεμάτα πάθος και βαθιά συναισθήματα, ανα­κάλυψα ως κυρίαρχο στο ιχε ίο την κακομεταχείρ ιση, τις αδικίες, τις μυστικές τιμωρίες, στις οποίες σκληροί γονείς και προϊστάμε­νοι** υπέβαλλαν τα εξαρτώμενα από αυτούς πρόσωπα. Η επανά­σταση δεν ανέτρεψε κάθε τυραννία· τα κακά για τα οποία κατηγορήθη- καν οι αυθαίρετες εξουσίες επιζοΰν στις οικογένειες· προκαλούν κρίσεις ανάλογες με τις κρίσεις των επαναστάσεων. [ . . . ]

Ο ι σχέσεις μεταξύ των συμφερόντων και της εκάστοτε ψυχι­κής διάθεσης, οι αληθινές σχέσεις των ατόμων χρειάζετα ι να δημι- ουργηθούν εκ βάθρων ανάμεσά μας και η αυτοκτονία είναι μόνο ένα από τα χίλια και ένα συμπτώματα της γενικευμένης, διαρκώς ανανεού- μενης κοινωνικής πάλης, από την οποία παραιτούνται τόσο πολλοί επειδή έχουν κουραστεί να βρίσκονται διαρκώς ανάμεσα στα θύματα ή επειδή αγανακτούν με τη σκέψη ότι κατέχουν μια εξέ- χουσα θέση ανάμεσα στους θύτες. Αν χρειάζονται παραδείγματα θα τα ανασύρω από τα αυθεντικά πρακτικά.

Τον Ιούλιο του 1816, η κόρη ενός ράφτη αρραβωνιάστηκε ένα χασάπη, ένα νέο άνδρα, καλοαναθρεμμένο, ο ικονόμο και εργατι­κό, καταγοητευμένο από τη νεαρή του αρραβωνιαστικιά, η οποία από τη μεριά της τον συμπαθούσε επίσης πολύ. Το νεαρό κορ ί­

* Α ντ’ αυτών, ο Π εσέ γράφει: «Δεν θέλω να βασιστώ σε θεωρίες, αλλά να εκθέσω γεγονότα».

* * Στον Πεσέ: «σκληροί και προκατειλημμένοι γονείς, οργισμένοι και απει­λητικο ί προϊστάμενοι».

τσ ι ήταν ράφτρα, απολάμβανε το σεβασμό όσων τη γνώριζαν και οι γονείς του αρραβωνιαστικού της τη λάτρευαν. Α υτο ί οι καλοί άνθρωποι δεν έχαναν ευκαιρία να ιδιοποιούνται τη νύφη τους· κάθε τόσο επινοούσαν διασκεδάσεις, στις οποίες εκείνη ήταν η βασίλισσα και το ίνδαλμα. [ . . . ]

Η ημερομηνία του γάμου πλησίαζε- οι δύο ο ικογένειες είχαν συμφωνήσει σε όλα και τα συμβόλαια είχαν συνταχθεί. Το βράδυ της ημέρας που ε ίχε ορ ισ τε ί για την επίσκεψη στο δημαρχείο, η νεαρή κοπέλα και οι γονείς της θα δειπνούσαν στο σπίτι των συμπεθέρω ν ένα ασήμαντο συμβάν ακύρωσε τα σχέδια. Παραγ­γελίες, οι οποίες έπρεπε να εκτελεστούν για ένα πλούσιο σπίτι πελατών τους, ανάγκασαν το ράφτη και τη γυναίκα του να μείνουν στο σπίτι τους. Έδωσαν τις απαραίτητες εξηγήσεις, η μητέρα του γαμπρού, όμως, κατέφθασε η ίδια να πάρει τη νύφη της, στην οποία δόθηκε η άδεια να την ακολουθήσει.

Παρά την απουσία δύο τιμώμενων προσώπων, το δείπνο ήταν πολύ εύθυμο. Ακούστηκαν πολλά από τα οικογενειακά αστεία τα οποία επιτρέπει η προοπτική του γάμου. [...] Ήπιαν, τραγούδη­σαν. Έβαλαν το μέλλον επί τάπητος. Τα οφέλη ενός καλού γάμου αναλυθήκαν ζωηρότατα. Αργά τη νύχτα κάθονταν ακόμη στο τραπέζι. Μια ευεξήγητη επιείκεια έκανε τους γονείς να κλεί- σουν τα μάτια όταν διαπίστωσαν τη σιωπηρή συμφωνία των δύο μνηστευμένων. Τα χέρια άγγιξαν το ένα το άλλο, [ . . . ]ο έρωτας και η ο ικειότητα τους θόλωσαν το νου. Επιπλέον θεωρούσαν ότι ο γάμος ε ίχε συντελεστεί και οι δύο νέοι βλέπονταν από καιρό χωρίς να μπορεί κανείς να τους κατηγορήσει για το παραμικρό. [ . . . ] Η συγκίνηση των γονιών του γαμπρού, η προχωρημένη ώρα, οι αμοιβαίες έντονες επιθυμίες, αποχαλινωμένες από τη δ ιακρ ιτι­κότητα των προστατών τους, η ανεμπόδιστη ευθυμία, η οποία επι­κρατεί πάντοτε σε τέτο ια τραπέζια, όλα αυτά μαζί και η ευκαιρία που προσφερόταν χαμογελαστή, και το κρασί που άφριζε στα

17

κεφάλια, όλα ευνοούσαν μια κατάληξη που μπορούμε να τη φανταστούμε. Ο ι ερωτευμένοι βρέθηκαν στο σκοτάδι όταν πια όλα τα φώτα είχαν σβήσει. Ό λ ο ι έκαναν πως δεν πρόσεξαν, πως δεν σκέφτηκαν. Η ευτυχία τους ε ίχε εδώ μόνο φίλους και κανένα φθόνο. [ . . . ]

Το νεαρό κορίτσ ι επέστρεψε μόλις το πρωί στους γονείς της. Μια απόδειξη του πόσο αθώα π ίστευε πως ήταν αποτελεί το γεγο­νός ότι επέστρεψε μόνη. [ . . . ] Γλίστρησε στην κάμαρή της και έκανε την τουαλέτα της- μόλις όμως οι γονείς της αντίκρισαν την κόρη τους της πέταξαν κατάμουτρα την οργή τους, βρισιές και τους πιο ντροπιαστικούς χαρακτηρισμούς. Ο ι γείτονες ήταν μάρ­τυρες, το σκάνδαλο δεν ε ίχε όρια. Κ ρ ίνετε μόνοι σας πόσο συ­γκλονισμένο ήταν αυτό το παιδί από την ντροπή και από το μυστήριο που τόσο υβριστικά παραβιαζόταν. Ματαίως το ταραγ­μένο κορίτσ ι έλεγε στους γονείς του ότι μόνοι τους ντρόπιαζαν το όνομά τους, ότι παραδεχόταν το κρίμα της, την ανοησία, την ανυπακοή της, ότι όμως όλα θα διορθώνονταν. Ο ύτε τα επ ιχειρή­ματα ούτε ο πόνος της κάλμαραν το ράφτη και τη γυναίκα του. Οι πιο δειλοί, οι λιγότερο ικανοί ν’ αντισταθούν γίνονται αμείλι­κτοι τη στιγμή που θα μπορέσουν να ασκήσουν την απόλυτη γονική τους αυθεντία. Η κατάχρησή της είναι κάτι σαν ωμή ανταπόδοση όλης της υποταγής και της εξάρτησης με την οποία εκόντες άκοντες υποτάσσονται στην αστική κοινωνία. Γείτονες και γειτόνισσες έτρεξαν μόλις άκουσαν τη φασαρία και συμπλήρωσαν τη χορωδία. Το αίσθημα της ντροπής που της προ- κάλεσε αυτή η φρικτή σκηνή οδήγησε το κορίτσ ι στην απόφαση να αυτοκτονήσει- γοργοπατώντας κατέβηκε, πέρασε ρίχνοντας τρελαμένα βλέμματα μέσ’ από τη συγκεντρωμένη γειτονιά που έβριζε και καταριόταν, έτρ εξε στον Σηκουάνα και ρ ίχτηκε στο ποτάμι· οι βαρκάρηδες την έβγαλαν νεκρή από το νερό, στολι­σμένη με τα νυφικά της. Α υτονόητο είναι ότι όλοι όσοι στην αρχή

τα είχαν βάλει με την κόρη, τώρα στράφηκαν κατά των γονιώ ν η καταστροφή ε ίχε τρομάξει αυτές τις μηδαμινές ψυχές. Λ ίγες ημέρες αργότερα οι γονείς πήγαν στην αστυνομία για να δ ιεκδ ι- κήσουν μία χρυσή αλυσίδα που φορούσε το παιδί στο λαιμό του, δώρο του υποψήφιου πεθερού της, ένα ασημένιο ρολόι και δ ιά­φορα άλλα τιμαλφή, αντικείμενα τα οποία είχαν αποθηκευτεί στα γραφεία. Δ εν παρέλειψα να κατακρίνω με ζέση αυτούς τους ανθρώπους για τη βλακεία και τη βαρβαρότητά τους. Αν έλεγα στους ανόητους ότι θα λογοδοτούσαν στον Θ εό , δεν θα τους έκανε και μεγάλη εντύπωση, με δεδομένες τις στενόκαρδες προ­καταλήψεις τους και το είδος* της θρησκευτικής ευσέβειας που επ ικρατεί στις κατώτερες εμπορικές τάξεις.

Η πλεονεξία τους ε ίχε φέρει, όχι η λαχτάρα να έχουν ένα-δυο κειμήλια- πίστεψα ότι μπορούσα να τους τιμωρήσω με την ίδια τους την πλεονεξία. Ζήτησαν τα τιμαλφή της νεαρής τους κόρης· τους τα αρνήθηκα, κράτησα τις αποδείξεις που χρειάζονταν για να ζητήσουν τα αντικείμενα από το ταμείο , όπου είχαν ως συνήθως αποθηκευτεί. Ό σ ο έμεινα σε αυτή τη θέση, οι δ ιαμαρτυρίες τους παρέμειναν άκαρπες κι εγώ χαιρόμουν να αποκρούω τις επιθέσεις τους. [ . . . ]

Την ίδια εκείνη χρονιά ήρθε στο γραφείο μου ένας νεαρός κρεολός, ελκυστικότατος την όψη, γόνος μιας από τις πλουσιότε­ρες ο ικογένειες της Μαρτινίκης. [ . . . ] Πεισματικά επέμενε να μην αποδοθεί το πτώμα μιας νεαρής γυναίκας, της νύφης του, στο δ ιεκδικητή, τον ίδ ιο του τον αδελφό και σύζυγό της. Η γυναίκα ε ίχε πνιγεί. Α υτό το είδος αυτοκτονίας είναι το συχνότερο. Το σώμα το ε ίχε βρει κοντά στην greve d’Argenteuil ο υπεύθυνος υπάλληλος για την ανέλκυση των πτωμάτων. Από ένα εκείνων των

* Εδώ που ο Μαρξ γράφει «είδος», ο Π εσέ μιλάει για «έλλειψη» ευσέβειας.

γνωστών ενστίκτω ν της αιδούς, τα οποία κυριεύουν τις γυναίκες ακόμη και στην τυφλή απελπισία τους, η πνιγμένη ε ίχε δέσει επι- μελώς την άκρη του φορέματος της γύρω από τα πόδια της. Αυτή η ντροπαλή φροντίδα αποδείκνυε αδιαμφισβήτητα την αυτοκτο ­νία. Αμέσως μόλις ε ίχε βρεθεί, ε ίχε μεταφερθεί στο νεκροτομείο . Η ομορφιά της, τα νιάτα της, η πλούσια φορεσιά της έδιναν αφορ­μές για χ ίλιες δυο υποθέσεις σχετικά με τους λόγους τής κατα-

\ στροφής. Η απελπισία του άνδρα της, που πρώτος την αναγνώρι­σε, ήταν απέραντη· δεν καταλάβαινε τη συμφορά- τουλάχιστον όπως μου είπ αν ο ίδ ιος δεν τον είχα δει ποτέ πριν. Είπα στον κρεολό ότι η απαίτηση του συζύγου ε ίχε κάθε προτεραιότητα, εκείνος μάλιστα ε ίχε μόλις παραγγείλει ένα λαμπρό μαρμάρινο μνήμα για τη δύστυχη γυναίκα του. «Αφού πρώτα τη σκότωσε, το τέρας!» φώναξε ο κρεολός, ενώ πήγαινε πάνω-κάτω μανιασμένος.

Από την αναστάτωση, την απελπισία του νεαρού άνδρα, από τις ικεσ ίες του να του γίνει η χάρη που ζητούσε, πίστεψα ότι μπο­ρούσα να συμπεράνω ότι την αγαπούσε, και του το είπα. Παρα­δέχτηκε τον έρωτά το υ - ωστόσο με εντονότατες διαβεβαιώσεις ότι η νύφη του δεν ε ίχε μάθει ποτέ τίποτε. Το ορκίστηκε. Μόνο για να διασώσει το καλό όνομα της νύφης του, την αυτοκτονία τής οποίας η κοινή γνώμη θα την απέδιδε ως συνήθως σε πλεκτάνη, ήθελε να σύρει στο φως τις βαρβαρότητες του αδελφού του, ακόμη και αν ο ίδ ιος καθόταν στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Ζήτησε τη βοήθειά μου. Ό σ α μπόρεσα να καταλάβω από τις απο­σπασματικές, παθιασμένες δηλώσεις του ήταν τούτα: ο κ. ντε Μ ..., ο αδελφός του, πλούσιος και φ ιλότεχνος, εραστής τής πολυ­τέλειας και των συναναστροφών με την υψηλή κοινωνία, ε ίχε πα­ντρευτε ί περίπου πριν από ένα χρόνο, αυτή τη νεαρή γυναίκα- όπως φαινόταν, από αμοιβαία συμπάθεια- ήταν το ω ραιότερο ζευ­γάρι που μπορούσε να δει κανείς. Μετά το γάμο, στην ιδ ιοσυ­γκρασία του νεαρού συζύγου είχε ξεσπάσει αίφνης έντονο ένα

21

ελάττωμα του αίματος, ίσως οικογενειακό. Α υτό τον άνδρα, τον προηγουμένως τόσο υπερήφανο για το όμορφο παρουσιαστικό του, την κομψή του εμφάνιση, μια απαράμιλλη τελειότητα της μορφής [ . . . ] , τον κατέλαβε ξάφνου ένα άγνωστο κακό, απέναντι στην καταστροφική επίδραση του οποίου η επιστήμη ήταν ανί­σχυρη· από την κορυφή ώς τα νύχια άλλαξε τρομακτικά. Είχε χάσει όλα του τα μαλλιά, η ραχοκοκαλιά του ε ίχε κυρτωθεί. Μέρα με τη μέρα, η αδυναμία και οι ρυτίδες τον άλλαζαν εντυπωσιακά- για τους άλλους τουλάχιστον, γ ιατί η εγωπάθειά του προσπαθού­σα να αρνηθεί το οφθαλμοφανές. Ό λα αυτά όμως δεν τον έριξαν στο κρεβάτι· μια ατσάλινη δύναμη φαινόταν να θριαμβεύει απένα­ντι στις επ ιθέσεις του κακού. Πανίσχυρος επιζούσε των ερειπίων του. Το σώμα του κατέρρεε και η ψυχή του παρέμενε όρθια. Συνέχιζε να διοργανώνει γιορτές, να μπαίνει επικεφαλής κυνηγετι­κών εκδρομών και να συνεχίζει την πλούσια και λαμπρή ζωή που έδειχνε να είναι νόμος του χαρακτήρα και της φύσης του. Όμως, οι προσβολές, τα πειράγματα, τα αστεία των μαθητών και των αλητών, όταν εξασκούσε το άλογό του στους περιπάτους, αγενή και ειρωνικά χαμόγελα, καλόγνωμες προειδοποιήσεις φίλων για τη γελοιοποίηση που προκαλούσε η επιμονή του σε ερω τοτροπ ίες με τις κυρίες, διέλυσαν εντέλει τις αυταπάτες του και τον έκαναν να προσέχει τον εαυτό του. Μόλις παραδέχτηκε ο ίδ ιος την ασχή­μια και την παραμόρφωσή του, μόλις τα συνειδητοποίησε, ο χα­ρακτήρας του πικράθηκε και τον κατέλαβε δειλία. Έ δειχνε λ ιγότε- ρη διάθεση να συνοδεύει τη γυναίκα του σε σουαρέ, σε χορούς και κοντσέρτα- κατέφευγε στο σπίτι στην εξοχή· έπαψε να προ- σκαλεί κόσμο, απέφευγε τους ανθρώπους με χ ίλιες δικαιολογίες· και οι ευγένειες των φίλων του απέναντι στη γυναίκα του, τις οποί­ες ανεχόταν όσο η υπερηφάνεια του έδινε τη βεβαιότητα της υπε­ροχής του, τον έκαναν να ζηλεύει, να υποπτεύεται, τον εξόργιζαν. Δ ιέκρ ινε σε όλους όσοι επέμεναν να τον επισκέπτονται τη θέλη­

ση να κάνουν την καρδιά της γυναίκας του να παραδοθεί, αυτής που του απέμενε σαν τελευτα ίο καμάρι και τελευτα ίο κράτημα. Τ ό τε ήρθε ο κρεολός από τη Μαρτινίκη για δουλειές, οι οποίες έδειχναν να ευνοούνται από την παλινόρθωση των Βουρβόνων στο θρόνο της Γαλλίας. Η νύφη του τον υποδέχτηκε εξαιρετικά· και στο ναυάγιο των αναρίθμητων επαφών τις οποίες εκείνη ε ίχε κανονίσει, ο νεοαφ ιχθείς απόλαυσε τα οφέλη τα οποία του εξα ­σφάλιζε ο τίτλος του ως αδελφού τού κ. ντε Μ ... Ο κρεολός δ ιέ ­βλεψε τη μοναξιά η οποία θα τύλιγε το νοικοκυριό, τόσ ο από τους άμεσους καβγάδες τους οποίους ε ίχε ο αδελφός του με πολλούς από τους φίλους του, όσο και από χ ίλ ιες δυο έμμεσες ενέργειες, με σκοπό να διώξει και να αποθαρρύνει τους επισκέπτες. Χωρίς να παραδεχτεί μέσα του τα ερωτικά κίνητρα που τον έκαναν και τον ίδ ιο να ζηλεύει, ο κρεολός επ ιδοκίμαζε αυτές τις ιδέες της απομόνωσης και τις ευνοούσε με τις συμβουλές του. Ο κ. ντε Μ ... κατέληξε να αποσυρθεί τελείω ς στο ωραίο του σπίτι στο Πασί, το οποίο σύντομα μεταβλήθηκε σε έρημο. Η ζήλια τρέφ ετα ι από τα ελάχιστα όταν δεν ξέρει από πού να κρατηθεί, κατατρώγει τις σάρκες της και γίνεται εφευρετική· το καθετί τη θρέφει. Ίσως η νεαρή γυναίκα λαχταρούσε τις δ ιασκεδάσεις της ηλικίας της. Τ ο ί­χοι έκλειναν τη θέα των γειτονικών σπ ιτιώ ν τα σκούρα των παρα­θύρων ήταν κλειστά από το πρωί ίσαμε το βράδυ. Η δυστυχι­σμένη γυναίκα ήταν καταδικασμένη σε ανυπόφορη σκλαβιά και αυτή τη σκλαβιά τής την επέβαλλε ο κ. ντε Μ ... βασιζό­μενος στον αστικό κώδικα και το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, βασιζόμενος σε μια κοινωνική κατάσταση, η οποία αποδε- σμεύει τον έρωτα από τα ελεύθερα αισθήματα των ερωτευ­μένων και επιτρέπει στον ζηλιάρη σύζυγο να περιβάλει τη γυναίκα του με κλειδαριές, όπως ο φιλάργυρος τη βαλίτσα με τα λεφτά του* διότι η γυναίκα αποτελεί μέρος του νοικοκυ­ριού του. Ο κ. ντε Μ ... έφερνε ένοπλος τη νύχτα βόλτες γύρω

από το σπίτι και γυρόφερνε με σκυλιά. Έφτιαχνε με το νου του ίχνη στην άμμο και πλανιόταν σε αλλόκοτες υποθέσεις με αφορ­μή μια σκάλα που ο κηπουρός τής ε ίχε αλλάξει θέση. Ο ίδ ιος ο κηπουρός, ένας σχεδόν εξηντάρης μπεκρής, τοποθετήθηκε φύλα­κας στην πύλη. Το πνεύμα του αποκλεισμού είναι αχαλίνωτο στις παραξενιές του, προχωρεί μέχρι την ανοησία. Ο αδελφός, αθώος συνένοχος όλων αυτών, κατάλαβε επιτέλους ότι γινόταν συνεργός της δυστυχίας της νεαρής γυναίκας, η οποία, από το πρωί ίσαμε το βράδυ υπό παρακολούθηση, προσβεβλημένη, αποστερημένη όσων μια πλούσια και ευτυχισμένη φαντασία θα μπορούσε να σκορπίσει, έγινε τόσο σκοτεινή και μελαγχολική όσο ήταν προη­γουμένως ελεύθερη και χαρούμενη. Έκλαιγε και έκρυβε τα δά- κρυά της, τα ίχνη τους όμως ήταν εύγλωττα. Τύψεις άρχισαν να βασανίζουν τον κρεολό. Αποφασισμένος να εκδηλωθεί στη νύφη του και να επανορθώσει το λάθος του, σύρθηκε ένα πρωί σ ’ ένα αλσάκι, όπου η αιχμάλωτη πήγαινε πού και πού να πάρει αέρα και να φροντίσει τα λουλούδια της. Κάνοντας χρήση αυτής της τόσο περιορισμένης ελευθερίας, ήξερε ότι, όσο απίστευτο κι αν φα ίνε­ται, βρισκόταν κάτω από τα βλέμματα του ζηλιάρη συζύγου της· δ ιότι, μόλις ε ίδ ε τον κουνιάδο της, ο οποίος βρέθηκε για πρώτη φορά και απρόσμενα μπροστά της, η γυναίκα έδε ιξε μεγίστη τα ­ραχή κι ένωσε τα χέρια. «Φ ύγετε, για όνομα του Θ εού!» του φώναξε έντρομη. «Φύγετε!»

Και πράγματι, μόλις που πρόλαβε να κρυφτεί σε ένα θερμοκή­πιο, όταν εμφανίστηκε ο κ. ντε Μ. Ο κρεολός άκουσε κραυγές, θέλησε να αφουγκραστει'· οι χτύποι της καρδιάς του τον εμπόδι­σαν να ακούσει τα σιγανά λόγια μιας εξήγησης, στην οποία αυτή η φυγή, αν ο σύζυγος την ανακάλυπτε, θα μπορούσε να προκαλέ- σει ένα αξιοθρήνητο τέλος. Το συμβάν κέντρ ισε τον κουνιάδο. Αποφάσισε να εγκαταλείψει κάθε επιφύλαξη που του επέβαλλε ο έρωτάς του [. .. ] . Ο έρωτας μπορεί να θυσιάσει τα πάντα, εκτός

από το δικαίωμά του να προστατεύει, γ ιατί αυτή η τελευτα ία θυσία θα ήταν θυσία ενός δειλού. Συνέχισε να επισκέπτεται τον αδελφό του, έτο ιμος να μιλήσει ανοιχτά μαζί του, να αποκαλυφθεί, να του τα πει όλα. Ο ι υποψίες του κ. ντε Μ. δεν είχαν σ τραφεί ακόμη προς αυτή την κατεύθυνση, η επιμονή του αδελφού του όμως τις έστρεψε. Χωρίς να διακρίνει καθαρά τα αίτια αυτού του ενδ ιαφέ­ροντος, ο κύριος ντε Μ. το έβλεπε με δυσπιστία, υπολογίζοντας εκ των προτέρων πού μπορούσε να οδηγήσει. Ο κρεολός κατά­λαβε σύντομα ότι ο αδελφός του δεν ήταν πάντοτε απών, όπως ισχυριζόταν κατόπιν, όσες φορές ε ίχε χτυπήσει ματαίως το κου­δούνι στην ε ίσοδο του σπιτιού στο Πασί. Ένας κάλφας στο κλει- δαράδικο του έφ τιαξε κλειδιά από τη μήτρα εκείνων που ε ίχε φτιάξει ό μάστορας για τον κύριο ντε Μ. [ . . . ] Έπειτα από ένα δ ιά ­στημα δέκα ημερών [ . . . ] ο κρεολός, μανιασμένος από το φόβο και κυνηγημένος από άγριες φαντασιώσεις, πήδηξε τη μάντρα, έσπασε ένα καγκελόφραγμα μπροστά από το προαύλιο, ανέβηκε με μια σκάλα στη στέγη και κατέβηκε από την υδρορροή μέχρι το παράθυρο μιας αποθήκης [. .. ] . Δυνατές φωνές τον παρακίνησαν να πλησιάσει μέχρι μια τζαμόπορτα. Α υτό που ε ίδε του σπάραξε την καρδιά. Μια λάμπα φώτιζε το δωμάτιο. Πίσω από τις κουρτί­νες, ο κύριος ντε Μ., ημίγυμνος, με τα μαλλιά ανάστατα και το πρόσωπο μελανιασμένο από μανία, καθισμένος ανακούρκουδα κοντά στη γυναίκα του στο κρεβάτι της, από το οποίο εκείνη δεν τολμούσε να σηκωθεί, αν και απομακρυνόταν λίγο λίγο, της φώνα­ζε καταπρόσωπο προσβλητικές κατηγορίες κι έμο ιαζε με τίγρη έτο ιμος να την κατασπαράξει. «Ναι», της έλεγε, «είμαι άσχημος, είμαι τέρας και, το ξέρω πολύ καλά, σου προκαλώ φόβο. θ έλ ε ις να σε απαλλάξουν από μένα, να μη σε ενοχλεί πια η όψη μου. Λαχταράς της στιγμή της απελευθέρωσης. Και μη μου λες όχι- η φρίκη, η απέχθειά σου [ . . . ] μαρτυρούν τις σκέψεις σου. Κ οκκιν ί­ζεις με τα κοροϊδευτικά γέλια που προκαλώ, το είναι σου ξεση­

κώνεται εναντίον μου. Δ εν υπάρχει αμφιβολία: μετράς μία μία τις στιγμές που πρέπει να περάσουν ώσπου να μη σε πολιορκώ πια με τις αδυναμίες και με την παρουσία μου. Στάσου! Τρομακτικές επιθυμίες με κυριεύουν, μια μανία να σε παραμορφώσω, να σε κάνω όμοιά μου, ώστε να χάσεις κάθε ελπίδα ότι θα μπορέσεις με εραστές να παρηγορηθείς για τη δυστυχία σου που με γνώρισες. Θα σπάσω όλους τους καθρέφτες του σπιτιού, ώστε να μην μπο- ρείς να με κατηγορείς για την αντίθεση, ώστε να πάψουν να θρέ­φουν την περηφάνια σου. Θα έπρεπε να σε βγάλω στον κόσμο, έτσ ι δεν είναι, ή τουλάχιστον να σε αφήσω να πας, για να δεις πώς όλοι τους σε παροτρύνουν να με μισήσεις; Ό χ ι, όχι, δεν θα βγεις από το σπίτι, εκτός κι αν με σκοτώσεις. Σκότωσέ με, πρόλαβε εσύ αυτό που εγώ έχω τον πειρασμό να κάνω κάθε μέρα! [ . . . ]» Και, μανιασμένος, κυλιόταν στο κρεβάτι με δυνατές φωνές, δείχνοντας τα δόντια, βγάζοντας αφρούς, με χίλια δυο συμπτώματα της μανίας, με χτυπήματα που μες στη μανία του έδινε στον εαυτό του, δίπλα σε αυτή τη δυστυχισμένη γυναίκα, η οποία σπαταλού- σε πάνω του τα τρυφ ερότερα χάδια και τις πιο παθιασμένες ικε­σίες. Επιτέλους τον ηρέμησε. Η συμπόνια ε ίχε αναμφίβολα αντι­καταστήσει τον έρω τα- αυτό όμως δεν του αρκούσε, αυτού του άνδρα που ε ίχε γίνει τόσ ο αποκρουστικός, τα πάθη του οποίου είχαν συντηρήσει τόση ενέργεια. Η συνέχεια αυτής της σκηνής ήταν μακρύ διάστημα μελαγχολίας που παρέλυσε τον κρεολό. Α νατρ ίχ ιαζε και δεν ήξερε σε ποιον να στραφεί για να αποσπάσει τη δύστυχη από τα μαρτύριά της. Η σκηνή πρέπει να επαναλαμ- βανόταν κάθε μέρα, γ ιατί η κυρία ντε Μ. κατέφυγε σε μπουκαλά- κια με γιατρικά, τα οποία είχαν παρασκευαστεί ώστε να ηρεμούν λίγο το δήμιό της από τους σπασμούς που ακολουθούσαν. Εκεί­νη τη στιγμή ο κρεολός ήταν ο μόνος εκπρόσωπος της ο ικογέ­νειας του κ. ντε Μ. στο Παρίσι. Προπάντων σε κάτι τέτο ιες στιγ­μές καταριέται κανείς το τυπικό των δικαστηρίων και την ανεμελιά

των νόμων, που τίπ οτε δεν μπορεί να τους βγάλει από την περι­χαρακωμένη τους αδράνεια, αφού μάλιστα επρόκειτο μόνο για γυναίκα, το ον, το οποίο ο νομοθέτης περιβάλλει με τις λ ιγότερες εγγυήσεις. Μόνο ένα ένταλμα συλλήψεως, ένα αυθαίρετο μέτρο θα ε ίχε προλάβει την ατυχή κατάληξη, την οποία βέβαια ο μάρτυ­ρας αυτής της τρέλας προέβλεπε. Αποφάσισε λοιπόν να τα παίξει όλα για όλα, να αποδεχτεί όλες τις συνέπειες, καθώς η περιουσία του τού επέτρεπε να κάνει τεράσ τιες θυσίες και να μη φοβάται τις ευθύνες από οποιοδήποτε τόλμημα. Ή δη κάποιοι φίλοι του για­τρο ί, αποφασισμένοι όσο και ο ίδιος, προετοίμαζαν μια εισβολή στο σπίτι του κ. ντε Μ., προκειμένου να διαπιστώσουν αυτές τις στιγμές της παραφροσύνης και να χωρίσουν διά της βίας τους συζύγους, όταν ήρθε η αυτοκτονία κι έκοψ ε τα δεσμά.

Για όσους το περιεχόμενο των λέξεων δεν εξαντλείτα ι στα γράμματα που τις αποτελούν, αυτή η αυτοκτονία ήταν δολοφονία, την οποία ε ίχε διαπράξει ο σύζυγος· ήταν επίσης και αποτέλεσμα μιας απίστευτης δίνης της ζήλιας. Ο ζηλιάρης χρειάζετα ι ένα δούλο, ο ζηλιάρης μπορεί να αγαπήσει, η αγάπη όμως είναι πολυ­τέλεια για τη ζήλια· ο ζηλιάρης είναι προπάντων ιδιοκτήτης* Εμπόδι­σα τον κρεολό [ . . . ] να προκαλέσει ένα άχρηστο και επικίνδυνο σκάνδαλο, επικίνδυνο προπάντων για τη μνήμη της αγαπημένης του, δ ιότι οι αργόσχολοι θα είχαν κατηγορήσει το θύμα για μοι­χεία με τον αδελφό του συζύγου της. [ . . . ] Υπήρξα μάρτυρας της

* Ο ι δύο τελευτα ίες προτάσεις προέρχονται από ένα άλλο σημείο του Π εσέ και ο Μαρξ αντικαθιστά με αυτές τις ακόλουθες προτάσεις: «Ο δυστυχής σύζυ­γος, ο οποίος δεν επέζησε για πολύ της γυναίκας του, ξέφυγε από την κατη­γορία του αδελφού του, τόσο λόγω της εύνοιας που του προσέφερε το γράμ­μα του νόμου όσο και ακριβώς λόγω εκείνου του υπερβολικού αισθήματος που τον οδήγησε στην ενοχή. Μπορεί να φανταστεί κανείς ότι η υπόθεση δεν είχε άλλες συνέπειες».

29

κηδείας. [ . . . ] Κανείς, εκτός από τον αδελφό κι εμένα δεν ήξερε την αλήθεια. [ . . . ] Γύρω μου άκουοα να μουρμουρίζουν ανοησίες γι’ αυτή την αυτοκτονία και ένιωσα περιφρόνηση. Η κοινή γνώμη σε κάνει να κοκκινίζεις, όταν τη βλέπεις από κοντά με τη δειλή της κακία και τις βρομερές της υπόνοιες. Η κοινή γνώμη είναι πολύ διχασμένη από την απομόνωση των ανθρώπων, πολύ αδαής, πολύ διεστραμμένη, γιατί ο καθένας είναι ξένος με τον εαυτό του και όλοι είναι ξένοι ο ένας με τον άλλον*

Πέρασαν λίγες εβδομάδες χωρίς να μου γίνουν παρόμοιες αποκαλύψεις. Το ίδ ιο εκείνο έτος κατέγραψα ερωτικούς δεσμούς, οι οποίοι κατέληξαν σε διπλό πυροβολισμό με πιστόλι, επειδή οι γονείς αρνήθηκαν να δώσουν τη συγκατάθεσή τους.

Κατέγραψα επίσης αυτοκτονίες ανθρώπων του κόσμου, που ανάγονται σε ανικανότητα στο άνθος της ηλικίας τους, τους οποί­ους η κατάχρηση της απόλαυσης τους ε ίχε ρ ίξει σε ακατανίκητη μελαγχολία.

Πολλοί άνθρωποι τερματίζουν τη ζωή τους, έπειτα από μακρό­χρονα ανώφελα βάσανα που τα προκάλεσαν καταστροφ ικές συ­νταγές, κυριαρχούμενοι από τη σκέψη ότι η ιατρική είναι ανίκανη να τους απελευθερώσει από τη δυστυχία τους.

Θα μπορούσε κανείς να φ τιάξει μια αλλόκοτη συλλογή από αποσπάσματα διάσημων συγγραφέων, τα οποία γράφουν οι απελ­πισμένοι που προετοιμάζουν το θάνατό τους με μια ορισμένη λαμπρότητα. Ό σ ο δ ιαρκεί η στιγμή θαυμαστής ψυχραιμίας που ακολουθεί την απόφαση του θανάτου, αυτές οι ψυχές εκπνέουν ένα είδος μεταδοτικού ενθουσιασμού, ο οποίος ρέει στο χαρτί, ακόμη και στους κόλπους των τάξεων από τις οποίες έχει αφαι-

* Η τελευταία πρόταση, εκτός από την τελική φράση, προέρχεται από ένα άλλο σημείο του Πεσέ, και ο Μαρξ αντικαθιστά τη λέξη ήθη με τη λέξη άνθρωποι.

ρεθε ί κάθε δυνατότητα εκπαίδευσης. Καθώς συγκεντρώνονται μπρος στη θυσία και αναστοχάζονται το βάθος της, όλη τους η δύναμη συσσωρεύεται για να απαιμορραγήσει με μια χαρακτηρι­στική, ζεστή έκφραση.

Ο ρισμένα από αυτά τα ποιήματα, τα οποία είναι θαμμένα στα αρχεία, είναι αριστουργήματα. Ένας δυσκίνητος μπουρζουάς, ο οποίος τοπ οθετε ί την ψυχή του, τη δουλειά του και το θεό του στο εμπόριο, μπορεί να τα βρει όλα αυτά πολύ ρομαντικά και να αρνηθεί τον πόνο που δεν καταλαβαίνει, χαμογελώντας ειρωνικά: η περιφρόνησή του δεν μας εκπλήσσει. Τι άλλο να περιμένει κανείς από τους ανθρώπους του τρία-τοις-εκατό, οι οποίοι ούτε που φαντάζονται ότι μέρα με τη μέρα και ώρα με την ώρα, κομμάτι κομμάτι δολοφονουν τον εαυτό τους, την αν­θρώπινη φύση τους! Αλλά και τι να πεις για τους καλούς ανθρώ­πους, οι οποίοι παριστάνουν τους ευσεβείς, τους μορφωμένους και επαναλαμβάνουν τις ίδ ιες προστυχιές; Δίχως άλλο, είναι σημα­ντικότατο να αντέχουν οι φτω χοδιάβολοι τη ζωή, έστω και προς το συμφέρον των προνομιούχων τάξεω ν αυτού του κόσμου, τις οποίες η γενική αυτοκτονία του όχλου θα τις κατέστρεφε, δεν υπάρχει όμως άλλο μέσο να κάνει την ύπαρξη αυτών των τάξεων υποφερτή εκτός από την προσβολή, το ειρωνικό χαμόγελο και τα ωραία λόγια; Επιπλέον, πρέπει να υπάρχει ένα ε ίδος μεγαλείου ψυχής σε αυτό το ε ίδος των ζητιάνων, οι οποίοι, αποφασισμένοι να πεθάνουν, [ . . . ] αυτοχειρ ιάζοντα ι και δεν οδεύουν προς την αυτοκτονία μέσω της παρέκβασης του ικριώματος. Είναι αλήθεια ότι όσο προοδεύει η εποχή του εμπορίου,* τόσ ο σπανιότερα γίνονται αυτές οι ευγενείς αυτοκτονίες των εξαθλιωμένων, τη θέση τους παίρνει η συνειδητή εχθρότητα και ο εξαθλιωμένος

* Στον Πεσέ: «σε εποχές που υποχωρεί η πίστη».

αρπάζει ανενδοίαστα τις ευκαιρ ίες για κλοπή και δολοφονία. Είναι ευκολότερο να καταδικαστείς σε θάνατο παρά να βρεις δουλειά.

Σκαλίζοντας στα αρχεία της αστυνομίας βρήκα μόνο ένα και μοναδικό σύμπτωμα δειλίας στον κατάλογο των αυτοκτονιών. Π ρόκειτα ι για ένα νεαρό Αμερικανό, τον Γουίλφριντ Ράμσεϊ, ο οποίος αυτοκτόνησε για να μην αναγκαστεί να μονομαχήσει. [ . . . ]

Η ταξινόμηση των διαφόρων αιτίων της αυτοκτονίας θα ήταν η ταξινόμηση των ελαττωμάτων της ίδιας της κοινωνίας μας. [ . . . ] Κά­ποιοι αυτοκτόνησαν επειδή κομπιναδόροι τούς έκλεψαν μια εφ εύ­ρεση, ο εφευρέτης της οποίας, εξαθλιωμένος λόγω των μακρών επιστημονικών ερευνών στις οποίες ε ίχε αναγκαστεί να αφιερωθεί, δεν μπορούσε να πληρώσει ούτε το τέλος καταχώρισης. Άλλοι αυτοκτόνησαν για να αποφύγουν το τρομερό κόστος και την ταπει­νωτική δίωξη σε περιπτώσεις ένδειας χρημάτων, η οποία είναι άλλωστε τόσο συνηθισμένο φαινόμενο που οι άνδρες στους οποί­ους έχει ανατεθεί η διεύθυνση των δημοσίων πραγμάτων αδιαφο­ρούν πλήρως. Άλλοι αυτοκτόνησαν επειδή δεν μπορούσαν να βρουν δουλειά, αφού προηγουμένως είχαν αναστενάξει πολύ καιρό από τις προσβολές και την τσιγκουνιά όσων ανάμεσά μας έχουν το δικαίωμα να διανέμουν την εργασία κατά βούληση. [ . . . ] ' 1

Κάποτε με συμβουλεύτηκε ένας γιατρός σχετικά με ένα θάνα­το, [ . . . ] με την ευθύνη του οποίου επ ιφόρτιζε τον εαυτό του. [ . . . ]

Ένα βράδυ, επ ιστρέφοντας στην Μπελβίλ, όπου έμενε, και σε ένα μικρό δρόμο, στο βάθος του οποίου ήταν η πόρτα του σπι­τιού του, μια γυναίκα έπεσε επάνω του στο σκοτάδι. Με τρεμά- μενη φωνή τον παρακάλεσε να την ακούσει. Σε κάποια απόσταση, ένας άνθρωπος, τα χαρακτηριστικά του οποίου δεν μπορούσε να διακρίνει, πήγαινε πάνω-κάτω. Κάποιος άνδρας την επιτηρούσε. «Κύριε», του είπε, «είμαι έγκυος, και αν αποκαλυφθεί αυτό θα ατι­μαστώ. Η οικογένειά μου, η κοινή γνώμη, οι έντιμο ι άνθρωποι δεν θα μου το συγχωρήσουν. Η γυναίκα, της οποίας πρόδωσα την

33

εμπιστοσύνη θα τρελαινόταν και θα ζητούσε αμέσως διαζύγιο από τον άνδρα της. Δ εν υπερασπίζομαι πια μόνο μια δική μου υπόθε­ση. Βρίσκομαι αντιμέτωπη με ένα σκάνδαλο, που μόνο ο θάνατός μου θα μπορούσε να το αποτρέψει. Ή θελα να σκοτωθώ, άλλοι θέλουν να ζήσω. Μου έχουν πει ότι ε ίσ τε συμπονετικός, και αυτό μου έδωσε την πεποίθηση ότι δεν θα γίνετε συνένοχος στο φόνο ενός παιδιού το οποίο δεν έχει έρθει ακόμη στον κόσμο. Βλέπε­τε, πρόκειται για έκτρωση. Δ εν θα πέσω τόσο χαμηλά να παρα- καλέσω, να εξωραΐσω κάτι που το θεωρώ το απεχθέστερο έγκλη­μα. Υπέκυψα σε ξένα παρακάλια και παρουσιάστηκα μπροστά σας· γιατί εγώ θα ήξερα να πεθάνω. Καλώ το θάνατο και γι’ αυτό δεν χρειάζομαι κανέναν. Δ ίνεις την εντύπωση ότι απολαμβάνεις να ποτίζεις τον κήπο- φοράς ξυλοπάπουτσα, διαλέγεις ένα γλιστερό σημείο, εκε ί όπου πηγαίνουν καθημερινά να πάρουν νερό και φέρνεις τα πράγματα έτσι ώστε να εξαφανιστείς στο ντεπόζιτο της πηγής· ο κόσμος θα πει ότι ήταν “ δυστύχημα” .* Τα προέβλε- ψα όλα, κύριε. Ή θελα να γίνει το επόμενο πρωί, θα έφευγα με όλη μου την καρδιά. Ό λα είναι έτοιμα, ώστε να γίνουν έτσι. Μου είπαν να σας το πω και σας το λέω. Κ ρ ίνετε εσείς αν πρέπει να γίνει ένας φόνος ή δύο. Επειδή δέσμευσαν τη δειλία μου με όρκο ότι θα αφεθώ δίχως όρους στις αποφάσεις σας. - Αποφασίστε!»

«Το δίλημμα», συνέχισε ο γιατρός, «μου προκάλεσε φρίκη. Η φωνή της γυναίκας ε ίχε έναν καθαρό και αρμονικό ήχο- το χέρι της, το οποίο έβαλε στο δ ικό μου, ήταν λεπτό και τρυφερό, η αδέ­σμευτη και αποφασιστική απελπισία της μαρτυρούσε εξα ίρετο πνεύμα. Επρόκειτο όμως για ένα σημείο όπου ένιωσα να συγκλο­νίζομαι, μολονότι σε χιλιάδες περιπτώσεις, π.χ. σε δύσκολους τοκετούς, όταν πλανάται το δίλημμα μεταξύ της σωτηρίας τής

* Τα εισαγωγικά είναι προσθήκη του Μαρξ.

μητέρας και της σωτηρίας του παιδιού, η πολιτική ή ο ανθρωπι­σμός αποφασίζει κατά το δοκούν χωρίς αναστολές».

«Δραπετεύστε στο εξω τερικό, είπα. Αδύνατον, μου απάντησε εκείνη· ούτε να το σκεφτώ».

«Π άρτε μέτρα κάλυψης!»«Δεν μπορώ· κοιμάμαι στην ίδια κάμαρη με τη γυναίκα, την

εμπιστοσύνη της οποίας έχω προδώσει». «Είναι συγγενής σας;» «Δεν μπορώ να σας απαντήσω!»

«Θα έδινα το αίμα της καρδιάς μου», συνέχισε ο γιατρός, «για να σώσω αυτή τη γυναίκα από την αυτοκτονία ή το έγκλημα, ή για να ξεφύγει από το δίλημμα χωρίς να με χρειάζετα ι εμένα. Κατη­γορώ τον εαυτό μου για βαρβαρότητα, επειδή δείλιασα μπροστά στη συνενοχή σε ένα φόνο. Η πάλη μέσα μου ήταν τρομερή. Τ ότε, ένας δαίμονας μου ψ ιθύρισε ότι κανείς δεν αυτοκτονεί μόνο επειδή θέλει να πεθάνει- ότι οι εκτεθειμένο ι άνθρωποι, όταν τους αφαιρείς τη δύναμη να κάνουν κακό, αναγκάζονται να απαρ- νηθούν τα πάθη τους. Μάντεψα πολυτέλεια από τα κεντήματα που έπαιζαν κάτω από τα δάχτυλά της, και τους πόρους από περιου­σία ακούγοντας τον κομψό τρόπο της ομιλίας της. Π ισ τεύουμε ότι στους πλούσιους οφείλουμε λιγότερη συμπόνια- η συνείδησή μου εξεγειρόταν στη σκέψη ότι θα παρασυρόμουν έναντι αμοιβής, αν και αυτό δεν ε ίχε αναφερθεί μέχρι στιγμής, μία επιπλέον λεπτό­τητα, και απόδειξη ότι ο χαρακτήρας μου γινόταν σεβαστός. Έδωσα αρνητική απάντηση· η κυρία απομακρύνθηκε γρήγορα- ο θόρυβος ενός καμπριολέ με διαβεβαίωνε ότι δεν θα μπορούσα να επανορθώσω ό,τι είχα κάνει».

«Δεκαπέντε ημέρες αργότερα, οι εφημερ ίδες μού έδωσαν τη λύση του μυστηρίου.* Η νεαρή ανιψιά ενός Παριζιάνου τραπεζίτη,

* Σχον Πεσέ: «αυτής της τρομερής απορίας».

35

το πολύ δεκαοκτώ ετών, αγαπημένη ψυχοκόρη της θείας της, η οποία δεν την ε ίχε αφήσει από τα μάτια της αφότου η μητέρα της ε ίχε πεθάνει, ε ίχε γλιστρήσει σε ένα ρυάκι στο κτήμα των κηδε­μόνων της, στο Βιλμόμπλ, και ε ίχε πνιγεί. Ο κηδεμόνας της ήταν απαρηγόρητος·* με την ιδ ιότητα του θείου, ο δειλός αποπλανητής μπορούσε να βυθίζεται στον πόνο του για τα μάτια του κόσμου. [ . . . ]

Βλέπουμε ότι ελλείψει καλύτερης λύσης η αυτοκτονία είναι το έσχατο καταφύγιο μπρος στη δυστυχία της ιδιωτικής ζωής.

[ . . . ] Ανάμεσα στα αίτια της αυτοκτονίας βρήκα πολύ συχνά την κατάργηση θέσεων, την αποπομπή από την εργασία, την ξαφνική πτώση των αμοιβών, με συνέπεια οι ο ικογένειες να μην μπορούν πια να αποκτήσουν τα αναγκαία προς το ζην, πόσο μάλλον που η πλειονότητα μόλις που τα βγάζει πέρα.

Την εποχή που στον ο ίκο του βασιλέως μείωναν τη φρουρά, εκδιώχθηκε ένας καλός άνθρωπος, όπως όλοι οι υπόλοιποι και δίχως τίπ οτε το ιδ ια ίτερο. [ . . . ] Η ηλικία του και η έλλειψη προ­στάτη δεν του επέτρεπαν να πετύχει την επανένταξή του στο στρατό· για τη βιομηχανία τού έλειπαν οι γνώσεις. Δοκίμασε να βρει θέση στην πολιτική διοίκηση· οι ανταγωνιστές** πολυάριθμοι όπως παντού, του έκλειναν και εδώ το δρόμο. Έπεσε σε σιωπηλή μελαγχολία και αυτοκτόνησε. Στην τσέπη του βρήκαν μια επ ιστο­λή και πληροφορίες για την κατάστασή του. Η γυναίκα του ήταν ράφτρα· οι δύο τους κόρες, 16 και 18 ετών, δούλευαν μαζί της. Ο Ταρνό, έτσ ι λεγόταν ο αυτόχειράς μας, έγραφε σε ένα από τα χαρ­τιά που βρέθηκαν ότι «αφού δεν μπορούσε πια να είναι χρήσιμος στην οικογένειά του και επειδή ήταν αναγκασμένος να επιβαρύνει

* Στον Πεσέ: «οι κηδεμόνες της ήταν απαρηγόρητοι».** Στον Πεσέ: «υποψήφιοι».

τη γυναίκα του και τα παιδιά του, ε ίχε θεωρήσει χρέος του να σκοτωθεί προκειμένου να τους απαλλάξει από αυτό το επιπρό­σθετο βάρος· αφιερώνει τα παιδιά του στο έλεος της δούκισσας της Αγγουλέμης-12 έλπιζε ότι η καλοσύνη αυτής της πριγκίπισσας θα είχε συμπόνια για την τόσο μεγάλη τους ανάγκη». Συνέταξα μια έκθεση προς τον αστυνομικό διευθυντή Αγκλέ και έπειτα από τις αναγκαίες διοικητικές διατυπώσεις η δούκισσα έστειλε 600 φράγκα στη δύστυχη ο ικογένεια Ταρνό*

Θ λιβερή βοήθεια, αναμφίβολα, έπειτα από τέτο ια απώλεια! Πώς όμως θα μπορούσε μια ο ικογένεια** να βοηθήσει όλους τους δυστυχισμένους, αφού, και όλα να τα λογαριάσουμε, δεν θα μπο­ρούσε να τους θρέψει η Γαλλία ολόκληρη, όπως είναι σήμερα. Η φιλανθρωπία των πλουσίων δεν θα επαρκούσε, ακόμη και αν ολό­κληρο το έθνος μας ήταν θρησκευόμενο, κατάσταση από την οποία πόρρω απέχει. Η αυτοκτονία αναιρεί το μεγαλύτερο μέρος της δυσκολίας, το ικρίωμα τα υπόλοιπα. Μόνο από την αναχώνευση ολόκληρου του συστήματος μας της γεωργίας και της βιομηχανίας μπορούμε να ελπίζουμε πηγές εισοδήμα­τος και πραγματικό πλούτο. Επί της περγαμηνής μπορούμε εύκολα να διακηρύσσουμε Συντάγματα, το δικαίωμα κάθε πολίτη στην παιδεία και την εργασία και προπάντων σε ένα ελάχιστο μέσων διαβίωσης. Μόνο που με την καταγραφή αυτών των γεν­ναιόδωρων επιθυμιών στο χαρτί δεν τελειώ νει το ζήτημα, παρα­

* Ο Π εσέ γράφει στη θέση της τελευταίας φράσης: «Δόθηκε στον υποκό­μη του Μονμορανσί, τον κύριο επί των τιμών της βασιλικής της υψηλότητας, ένα σημείωμα, και η Κυρία έδωσε εντολή να σταλούν 600 φράγκα στη δυστυ­χισμένη οικογένεια Ταρνό. Ο κύριος Μπαστιέν Μποπρέ, ο αστυνομικός δ ιευ ­θυντής της συνοικίας, επ ιφορτίστηκε με την παράδοση αυτής της προσφοράς».

** Στον Πεσέ: «η βασιλική οικογένεια».

μένει η ανάγκη να γονιμοττοιηθούν αυτές οι φ ιλελεύθερες ιδέες με υλικούς και πνευματικούς, με κοινωνικούς θεσμούς.

Ο αρχαίος κόσμος, η ειδωλολατρία, απέθεσε στη γη υπέροχα δημιουργήματα- η σύγχρονη ελευθερ ία* θα υστερήσει μπρος στην ανταγωνίστριά της; Π οιος θα συγκολλήσει αυτά τα δύο υπέ­ροχα στοιχεία της εξουσίας; [ . . . ] - Αυτά ο Πεσέ.

Καταλήγοντας ιδού ένας από τους πίνακές του για τον ετήσ ιο αριθμό των αυτοκτονιών στο Παρίσι.

Από έναν άλλο πίνακα που παρουσιάζει ο Πεσέ προκύπτει ότι στο διάστημα 1817-1824 στο Παρίσι συνέβησαν 2.808 αυτοκτο ­νίες. Στην πραγματικότητα, βέβαια, ο αριθμός είναι μεγαλύτερος. Συγκεκριμένα για τους πνιγμένους, τα πτώματα των οποίων εκ τ ί­θενται στο νεκροτομείο , μόνο σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις ξ έ ­ρουμε αν πρόκειται για αυτόχειρες ή όχι.

* Εδώ ο Π εσέ συμπληρώνει: «αυτή η κόρη του Χριστού».

Πίνακας των αυτοκτονιών στο Παρίσι το έτος 1824

Αριθμός Ιο εξάμηνο 1982ο εξάμηνο 173Σύνολο 371

Από τους οποίους επέζησαν 125δεν επέζησαν 246

Άνδρες 239Γυναίκες 132

Ανύπαντροι 207Παντρεμένοι 164

Τρόπος βαριά εθελούσια πτώση 47θανάτου απαγχονισμός 38

με κοπτικά εργαλεία 40με πυροβόλα όπλα 42δηλητηριάσεις 28ασφυξία από καύση άνθρακα 61πνιγμός από εθελούσια πτώση στο νερό I 15

Κίνητρα Ερωτικό πάθος, οικιακές έρ ιδες και μελαγχολία 71 Ασθένειες, απέχθεια για τη ζωή,πνευματική αναπηρία 128 Κακή συμπεριφορά, τυχερά παιχνίδια, λαχεία,Φ όβος για μομφή ή τιμωρία 53Απώλεια εργασίας 59Άγνωστα κίνητρα 60

■ Γ. I ..

J)A5 V€R G €SS€ |CH J)lR Ml € W/AS VU M I fc. A ^ T A M

HMt !!

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ο Robert Owen (1771-1858)· υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αγγλικού συνεταιριστικού κινήματος και του ουτοπικού

σοσιαλισμού.2. Ο Charles Fourier (1772-1858) υπήρξε σημαντικός εκπρόσωπος του

ουτοπικού σοσιαλισμού στη Γαλλία και υποστήριξε τα δικαιώματα των γυναικών

και τη σεξουαλική ελευθερία.3. Ο Γάλλος θεολόγος και φ ιλόσοφος Andre (ή Abbe) M ore lle t (1727-1819)

συνεργάστηκε στη συγγραφή της Εγκυκλοπαίδειας. Αν και αρχικά υποστήριξε την επανάσταση, αργότερα απογοητεύτηκε και στράφηκε κατά των Ιακωβίνων. Επί Ναπολέοντα συνέβαλε στην επανίδρυση της Γαλλικής Ακαδημίας.

4. Η φ ιλομοναρχική Gazette de France ιδρύθηκε το 1631 και συνέχισε να κυκλοφορεί έως το 1915. Έως το 1789 δ ιέθετε την αποκλειστικότητα των επί­σημων πολιτικών ανακοινώσεων. Ο Π εσέ υπήρξε αρχισυντάκτης από το 1789

έως το 1790.5. Ο Γάλλος συγγραφέας και πολιτικός Mallet du Pan (1749-1800) υπήρξε

ένας από τους σημαντικούς ηγέτες της συντηρητικής αντίδρασης στη Γαλλική Επανάσταση.

6. Η εφημερίδα Mercure de France, μία από τις πρώτες φ ιλολογικές εφημε­ρίδες της Γαλλίας, ιδρύθηκε το 1762 και συνέχισε να κυκλοφορεί έως το 1832. Ο Πεσέ ανέλαβε την αρχισυνταξία της από το 1790 έως το 1792.

7. Ο ποιητής και δραματουργός Fran?ois de Neufchateau (1750-1828) έγινε υπουργός των Εσωτερικών μετά την πτώση των Γιακωβίνων και γερουσιασστής επί Βοναπάρτη. Είναι γνωστός ως ιδρυτής του Μουσείου του Λούβρου.

8. Από τις 20 Μαρτίου έως τις 22 Ιουνίου 1815: ο Ναπολέων επέστρεψε από την εξορία, επανέκτησε την εξουσία, και εξορ ίστηκε πάλι μετά την ήττα στο Βατερλό.

9. Η Συντακτική Εθνοσυνέλευση (1789-1791) με τη Δ ιακήρυξη των δικαιω­

μάτων χου ανθρώπου ήταν η αφετηρία της επανάστασης. Η Συμβατική (1792- 1794) κατάργησε τη μοναρχία και ίδρυσε την Πρώτη Δημοκρατία, υποτάχθηκε όμως εντέλει στους Γιακωβίνους. Η Υπατεία (1799-1807) ήταν ένα νομοθετικό σώμα υπό τον Βοναπάρτη. Υπό το καθεστώς της Παλινόρθωσης το 1814 απο- καταστάθηκε η μοναρχία.

10. Η Germaine de Stael (1766-1817), γνωστή ως μαντάμ ντε Σταέλ, υπήρ­ξε συνιδρύτρια του ρομαντισμού. Ως μετριοπαθής φιλελεύθερη, αν και αρχικά υποστήριξε την επανάσταση, στράφηκε κατά των Γιακωβίνων και του Βονα­πάρτη και τελικά εγκατέλειψε τη Γαλλία.

I I . Ο ι Ε.Α. Plaut και Κ. Anderson, επ ιμελητές της αγγλικής έκδοσης του κει­μένου (Έβανστον/Ιλλ., 1999: N ortw estern University Press) παραπέμπουν εδώ σε ένα κατατοπιστικό απόσπασμα του Π εσέ που ο Μαρξ έχει αφαιρέσει από το τελευτα ίο μέρος του κειμένου, το οποίο ανασυνθέτουν ως εξής: «Μια γυναί­κα και η κόρη της ζούσαν μέσα στη φτώχεια, επειδή οι ο ικονομ ικο ί τυχοδιω ­κτισμοί του βοναπαρτισμού τις είχαν καταστρέφει. Υπακούοντας στην επιθυ­μία της μητέρας, η κόρη παντρεύεται έναν απόστρατο λοχαγό. Όμως, η μητέ­ρα που ζει μαζί τους θέλει να διατηρήσει την εξουσία της πάνω στην κόρη παρά την αλλαγή της οικογενειακής της κατάστασης. Η αντίσταση της κόρης οδηγεί σε ανοιχτή σύγκρουση. Ο σύζυγος, ανήσυχος, δεν τολμά να επέμβει. Ξαφνικά, η οικογενειακή ειρήνη αποκαθίσταται, η κόρη υποτάσσεται πάλι στη μητρική αυθεντία. Ο σύζυγος αναζητά την εξήγηση, όμως οι δύο γυναίκες σιωπούν. Λ ίγο μετά ο σύζυγος ανοίγει ένα μυστικό συρτάρι σε ένα ντουλάπι και βρίσκει γράμματα, τα οποία έχει η μητέρα και αποδεικνύουν ότι η κόρη ε ίχε προγαμι­αίες σχέσεις με τρε ις αξιωματικούς. Παρά τα εκπληκτικά σύντομα χρονικά δ ια­στήματα που χωρίζουν τις τρε ις αλληλογραφίες, είχε εκφράσει και στους τρεις τον αθάνατο έρωτά της. Εκείνος, μολονότι θεωρεί ότι τέτο ιες πράξεις του παρελθόντος πρέπει να συγχωρούνται στις γυναίκες όπως συγχωρούνται και στους άνδρες, δεν λέει τίποτε για τον οφθαλμοφανή εκβιασμό της γυναίκας του από τη μητέρα της. Σύντομα η σύζυγος αρχίζει εκ νέου να αμφισβητεί τη μητρική αυθεντία. Η μητέρα, τώρα, κορυφώνει τις απειλές της και καλεί τους τρε ις αξιωματικούς με τους οποίους ε ίχε σχέσεις η κόρη της στο σπίτι για φαγητό. Ο σύζυγος και η γυναίκα του φεύγουν με προφάσεις της τελευταίας στιγμής, χωρίς όμως να έχουν συνεννοηθεί προηγουμένως για την αιτία των εντάσεων. Εκείνη τη νύχτα η νεαρή γυναίκα εξαφανίζεται. Την επομένη βρί­σκουν το πτώμα της κάτω από μια γέφυρα του Σηκουάνα. Με αυτή τη βινιέτα

ο Πεσέ δεν αναφ έρετα ι μόνο στη δ ιαδεδομένη τάση να υποτιμάμε ή να παρα­βλέπουμε την έκφ ραση έσχατης απελπισίας των άλλων. Η δυσπιστία μας για τις αυτοκτονικές τά σ ε ις των άλλων πηγάζει πρώτον από την κοινωνική απομόνωση και δεύτερον από την επικρατούσα ηθική.

Μια νεαρή κεντήστρα με λογοτεχνικές φ ιλοδοξίες παντρεύεται το 1814 ένα νεαρό δημόσ ιο υπάλληλο. Δεν είναι ερωτευμένη μαζί του, συμφωνεί όμως να τον παντρευτεί, επειδή μια φίλη την πείθει ότι ο γάμος με αυτόν το νεαρό, ο οποίος φα ίνετα ι ότι θα ανέλθει, θα βελτιώσει τη θέση της. Η φίλη δηλώνει παντού ότι π ρόκειτα ι για μια μονομερή ερωτική σχέση, κι έτσ ι η είδηση φτάνει λίγο πριν από τ ο γάμο στο γαμπρό. Η νύφη τον καθησυχάζει και ο γάμος γίνε­ται. Σχεδόν αμέσως μετά ο νιόπαντρος αποδεικνύεται εξα ιρετικά ζηλιάρης. Ο ι προσπάθειές τη ς να τον μαλακώσουν εκπληρώνοντας όλες του τις επιθυμίες, απλώς ενισχύουν την καχυποψία του. Η νεαρή γυναίκα έχει εν τω μεταξύ εγκα- ταλείψει τις λογοτεχν ικές της προσπάθειες και, πιεζόμενη από το σύζυγό της, δεν βγαίνει έξω ούτε δέχετα ι επ ισκέψεις όταν εκείνος λείπει. Η παθολογική του ζήλια του σ κοτίζε ι τόσ ο το μυαλό που σύντομα χάνει τη θέση του και δουλεύει μόνο ευκαιριακά. Η γυναίκα ανησυχεί για κάτι πλατωνικά, αλλά πολύ εγκάρδια γράμματα που ε ίχ ε ανταλλάξει πριν από το γάμο με ένα νεαρό ποιητή. Πηγαί­νει και παίρνει τα γράμματα, διστάζει όμως να τα κάψει και τα κρύβει. Μια μέρα ο σύζυγος τα ανακαλύπτει. Ό τα ν εκείνη αρνείται να του τα δείξει, εκείνος τα παίρνει διά της βίας. Τον απειλεί ότι, αν δεν της τα επιστρέψει αμέσως, θα τον εγκαταλείψει ή θα πνιγεί. Ανασφαλής αυτός, της επ ιστρέφει τα γράμματα και φεύγει για λίγο από το σπίτι. Στην επιστροφή του η γυναίκα του λείπει και βλέ­πει κομμάτια από τα καμένα γράμματα να στριφογυρίζουν στη φωτιά του τζα­κιού. Αποφασίζει να είναι στο μέλλον πιο γενναιόδωρος με τη γυναίκα του, είναι όμως πολύ αργά. Ταραγμένη και με αυτοκτονικές ιδέες στο μυαλό, η νεαρή γυναίκα έχε ι πάει σε μια στενή της φίλη, η οποία όμως είναι απασχολη­μένη με έναν επισκέπτη από μακριά και δεν μπορεί να συζητήσει μαζί της. Περιπλανιέται στους δρόμους και συναντά μια καλόγνωμη γυναίκα, η οποία τη συμβουλεύει να γυρίσει στο σπίτι· ο άνδρας της, λέει, θα τη δεχόταν πάλι και θα τη συγχωρούσε. Ο ταν ο σύζυγος βλέπει ότι η γυναίκα του δεν επ ιστρέφει ούτε την επομένη, αρχίζει να δηλώνει στους γνωστούς του ότι θα περιλάμβανε τον ποιητή και θα τον κατηγορούσε για αποπλάνηση της γυναίκας του. Δύο ημέρες αργότερα βρίσκουν το πτώμα της στην όχθη ενός νησιού του Σηκουά­να. Προφανώς αυτοκτόνησε την ίδια νύχτα που έφυγε από το σπίτι. Με αυτή

44

τη βινιέτα ο Π εσέ αναλύει πόσο αναίσθητοι μπορούν να είναι οι άνθρωποι, με πόση μοχθηρία κουτσομπολεύουν, χωρίς όμως να βλέπουν τι συμβαίνει με τη ζωή των άλλων. Π ροτιμούν να αναζητήσουν ένα φταίχτη αντί για την πραγματι­κή εξήγηση.

Στο τέλος ο Π εσέ ανακεφαλαιώνει σε ένα πολύ συντομότερο τμήμα του κειμένου του πώς οι αυτοκτονίες, όταν δημοσιοποιούνται, μπορούν να ρίξουν τους επιζώντες στη δυστυχία. Σε μια περίπτωση ένας οπλουργός, ο οποίος βρίσκεται αντιμέτωπος με την οικονομική καταστροφή, αυτοκτονεί αργά το βράδυ στο κατάστημά του με μια σφαίρα στο κεφάλι. Η μεγάλη ποσότητα μπα­ρουτιού που υπάρχει αποθηκευμένη στο μαγαζί θα μπορούσε να στηρίξει την εκδοχή του δυστυχήματος, ένας τυχαίος μάρτυρας, όμως, ακούει τον σιγανό πυροβολισμό και ξεσηκώνει τους γείτονες. Η αυτοκτονία αποκαλύπτεται και η οικογένεια χάνει την κληρονομιά της. Σε άλλες περιπτώσεις έχουν βρεθεί πνιγ­μένοι, και οι ο ικογένειες διαψεύδουν ότι υπήρχε πρόθεση αυτοκτονίας και εξη ­γούν το θάνατο με το ότι το θύμα ήταν απρόσεκτο ή ε ίχε αποκοιμηθεί. Α ργό­τερα ανευρίσκονται σημειώματα και οι ο ικογένειες ατιμάζονται. Ο Πεσέ θέλει να καταδείξει ότι η αιτία του θανάτου δεν διαπιστώνεται πάντοτε εύκολα. Επο­μένως υπάρχουν περισσότερες αυτοκτονίες από όσες διαπιστώνονται, κάτι που και ο Μαρξ υπογραμμίζει στην τελευταία παράγραφο του δοκιμ ίου του».

12. Η Μαρία Θ ηρεσία (1778-1851), κόρη του Λουδοβίκου ΙΣ Τ ' και της Μαρίας Αντουανέτας, έζησε εξόριστη μέχρι το 1814, οπότε επέστρεψε στη Γαλλία.

46

ΕΠΙΜ ΕΤΡΟ

Ενάμιση και πλέον αιώνα μετά το κείμενο του Μαρξ και όλα μοιά­ζει να ’χουν αλλάξει. Ακόμα και τα επιχειρήματά μας που αφορούν την αυτοκτονία και την ερμηνεία της.

Η ψυχολογική προσέγγιση του Φρόιντ ( . . . ο αυτόχειρας σκοτώνει «μέσω του ιδίου» κάτι/κάποιον που μ ισ ε ί...) και η κοινωνιολογική του Ντιρκέιμ ( ... δεκαοκτώ κοινωνικοί παράγοντες διαπλέκονται για ν ’ αλλάξουν την ατομική συνείδηση και να δημιουργήσουν μια συλλογική -α υ το κ το ν ικ ή - π ροδιάθεση...) είχαν δώσει - τ ό τ ε - την ευκαιρία στον Μαρξ να ψάξει τον τρ ίτο δρόμο. Η αλλοτρίωση (από τον ίδ ιο τον εαυτό σου) μέσα σε συνθήκες κοινωνικής σύγκρου­σης, και όχι η τρωτή προσωπικότητα ή η κοινωνική μη συνοχή, ευθύνεται για το απονενοημένο διάβημα.

Ο ι ντ ιρκεϊμ ικο ί τύποι αυτοκτονίας (εγωιστική αυτοκτονία του ατομικισμού, ανομική μιας κοινωνίας χωρίς κανόνες, αλτρουιστική ισχνών προσωπικών ταυτοτήτω ν και μοιρολατρική της υπερβολικής ρύθμισης) επηρέασαν τον Μαρξ, χωρίς όμως ν’ αποσπάσουν την προσοχή του από τις δομές (κοινωνική οργάνωση/οικογένεια).

Ο ι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης, η κοινωνική εξαθλίωση, η τυραννική/αυταρχική συμπεριφορά (π.χ., των γονιών και των συζύ­γων κατά των γυναικών) καταλήγουν σε φαταλιστικές αυτοκτονίες που δεν πρέπει ν ’ αποδίδονται στην ηθική του ατόμου αλλά σε βαθύτερα κοινωνικά φαινόμενα και σε κρίση θεσμών (και σχέσεων).

Έτσι πολύ συχνά οι κατηγοριοποιήσεις των διαφόρων αιτίων

της αυτοκτονίας συμπίπτουν με τις κατηγοριοποιήσεις των απο­τυχιών της κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας.

Ο ι συγκρούσεις, οι αντιθέσεις και η αφύσικη κατάσταση της ζωής γεννούν τόσ ο την ετερο-προσβολή έννομων αγαθών (έγκλημα) όσο και την αυτο-προσβολή (αυτοκτονία).

Ενώ όμως την εποχή του Μαρξ συγκρούονταν μια παραδοσιακή κοινωνιολογική προσέγγιση που επ ιχειρούσε να διαπ ιστώ σει/μετρή­σει τη γενική κατανομή των αυτοκτονιών στον πληθυσμό με μια ερμηνευτική προσέγγιση που επ ιζητούσε να εντάξει την αυτοχειρ ία στον πραγματικό κόσμο του «δράστη» (και όχι να υπερ-απασχο- ληθεί με τις αντιδράσεις των τρίτων), σήμερα η προσωπική επιλογή του αυτόχειρα βρίσκεται στο κέντρο της προσοχής.

Ο ύτε οι περί αμαρτίας και χρηστών ηθών απόψεις, ούτε τα (έτσ ι κι αλλιώς κοινωνικά κατασκευασμένα και όχι αντιπροσωπευ­τικά) επίσημα στατιστικά στοιχεία , ούτε οι πολιτικές συγκυρίες και οι ο ικονομικές κρίσεις, ούτε τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, μπορούν αξιόπιστα να σταθούν απέναντι σε μια δήλωση περί τέλους που υπογράφει και εκτελε ί ο αυτόχειρας.

Ο επιστημονικός θετικισμός (με τους πίνακες αριθμών και δεδομένων και με τους εξω τερικούς κοινωνικούς παράγοντες) έχει πλήρως αντικατασταθεί από μία μικρο-κοινωνική, βιωματική/- εσωτερική ανάλυση, που αποδεικνύεται και η μόνη κατάλληλη για να κατανοήσουμε (αντί να ηθικολογούμε).

0 ατομικός/προσωπικός συμβολισμός που επιθυμεί να δώσει στην πράξη του ο αυτόχειρας (π.χ., αυτοτιμωρία, εκδίκηση/θυσία, έγκλημα 180°) ακόμα κι όταν μας παραπέμπει σε μια risk theory ή σ ’ ένα death gambling (εν ε ίδει εκσυγχρονισμένης «θεοδικίας»), στην πραγματικότητα λε ιτουργεί κυρίως ως επικοινωνιακό μήνυμα (ζωής ή/και θανάτου).

Η συνειδητή και εκούσια αυτο-κτονία πάντα κρύβει μια «υπό­γεια» αιτιολόγηση συν ένα ενεργοποιητικό γεγονός. Ο συνδυα-

49

σμός των δύο αυτών στοιχείων μπορεί να μας επ ιτρέψει να πιά- σουμε το νήμα της ερμηνείας. Πολλές φορές τα εύκολα κλισέ («Ή θελε να πεθάνει», «Βρισκόταν σε αδ ιέξοδο») δεν βρίσκονται στο ίδ ιο μήκος κύματος με τους συμβολισμούς που απέδιδε/απέ­δωσε στο εγχείρημά του ο ίδ ιος ο αυτόχειρας. Η αναζήτηση του θανάτου συχνότατα κρύβει μια επίκληση ζωής που αντεστράφη, δ ιότι κανείς δεν ήταν σε θέση να την αποκωδικοποιήσει ή δεν ήθελε καν να την ακούσει. Ο ι επ ιστήμονες άλλοτε σηκώνουν τα χέρια ψηλά μη μπορώντας να εξηγήσουν τη διαδρομή αυτο-θανάτω- σης και άλλοτε αναλίσκονται σε ανούσιες υποθέσεις. Η μελαγχο­λία, η ψυχική ανωμαλία, η δυσπροσαρμοστικότητα, το ένστικτο του θανάτου, η γεροντική άνοια, τα οικονομικά αδιέξοδα, η συναι­σθηματική απογοήτευση έχουν κατά καιρούς προβληθεί ως οι κύριες αιτίες αυτοκτονίας.

Ο ι π ερισσότεροι δεν ψάχνουν το νόημα της πράξης αλλά αρ- κούνται στη μελέτη του επιφαινομένου (τρόπος, χρόνος, τόπος, συνθήκες). Τα «μέσα» όμως έπονται και δεν προηγούνται του «βαθύτερου λόγου».

Ό ποια όμως και να είναι τα εξωτερικά χαρακτηριστικά μιας «απο­νενοημένης κίνησης», δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι ο πρωτα­γωνιστής της αυτόχειρας συγκεντρώνει και τ ις τρε ις κρίσ ιμες ιδ ιό ­τητες: δικαστής, δήμιος και θύμα.

Η ωρίμανση των υποχρεώσεων που απορρέουν από τους ρόλους αυτούς και της τελικής ετυμηγορίας και εκτέλεσης της αυτο-τιμωρίας δ ιαφέρουν από πρόσωπο σε πρόσωπο.

Η αδυναμία των τρίτων να κατανοήσουν, το αίσθημα και η ατμό­σφαιρα μυστηρίου, νοθεύουν την πραγματική βούληση του αυτό- χειρα. Η σύγχυση του πιθανού κινήτρου με το βαθύτερο εγώ και τη βίωση του αυτοθανάτου μάς καθιστά παρατηρητές και όχι αναλυτές.

Η ιδέα της αυτοχειρίας δεν γεννιέται πάντοτε ξαφνικά. Ο ύτε τυχαία εκτελείτα ι η πράξη. Ο χι σπάνια, δ ιάφορες υποκατάστατες

(και ισοδύναμες) της αυτοκτονίας συμπεριφορές αποδεικνύουν το πρόβλημα ή το υπόστρωμα. Αυτοτραυματισμοί, αρνητικές στά­σεις, τραυματοφιλική διάθεση, τοξικομανία, υπερφαρμακευτική νοοτροπία, ακόμα και επικίνδυνη οδήγηση ή ανάληψη μη ανα­γκαίου ρίσκου συγκαταλέγονται στη μεγάλη και ατελείωτη λίστα των προ-μηνυμάτων.

Ο ι αποτυχημένες απόπειρες είναι πολλές, ακόμη κι αν δεν φαί­νονται. Πράξη ηρωική (για τους Στωικούς), επιβεβλημένη (για τις χήρες στην Ινδία), απαγορευμένη (για τους χριστιανούς), η αυτο­κτονία συνιστά δ ιαχρονικό και διατοπικό (πολιτισμικό ή κοινωνι­κό) φαινόμενο, που αυξομειώνεται σε συνάρτηση με διάφορους εξωγενείς παράγοντες (ο ικονομ ικές κρίσεις, πόλεμοι, ανομικές καταστάσεις) αλλά τούτο δεν σημαίνει ότι δεν αποτελεί ατομική επιλογή/πράξη με ιδιάζουσα προσωπική/υπαρξιακή διάσταση.

Από την αυτοκτονία-σύμπτωμα στην αυτοκτονία-σύνδρομο, το πέρα­σμα είναι συνήθως ανεπαίσθητο. Κάτι σαν άγγιγμα της μοίρας. Επει­δή πρέπει να μπούμε μέσα στο υπαρξιακό-ψυχικό φαινόμενο και όχι να κριτικάρουμε απέξω, θεωρώ ότι στη φάση αυτή είναι εντιμότερο από μέρους μας να πάψουμε να επινοούμε επιχειρήματα (απ)ενοχο- ποίησης ή μετάνοιας και να σεβαστούμε την αυτο-θυσιαστική ενέργεια, που δεν είναι τόσο συνηθισμένη στον σύγχρονο κόσμο των σκλη­ρών και επιτυχημένων (τάχατες αθώων ή ανεύθυνων) ανθρώπων του χρήματος, του πνεύματος και της πολιτικής.

Ο Δ ιαφω τισμός και οι αρχές του πολιτικού/κοινωνικού φ ιλε­λευθερισμού υιοθέτησαν την εκδοχή της ελεύθερης αυτο-διάθε- σης κι έτσ ι αποποινικοποίησαν την αυτοκτονία (δεδομένου μάλιστα ότι οι τιμωρίες και οι αφορισμοί συνιστούσαν και τό τε απρόσφο­ρους τρόπους δ ιαχείρ ισης του φαινομένου).

Σήμερα όμως τα πράγματα έχουν εξελ ιχθεί ακόμα περισσότε­ρο. Η ζωή τού -κο ινω νικά καθορ ισ μένου- ανθρώπου, που συνι- στά μία αξία προστατευόμενη από το ίδ ιο το (ελληνικό) Σύνταγμα

(άρθρο 5 §2) αλλά και τα διεθνή κείμενα (Ο ικουμενικές Δ ιακηρύ­ξεις και Χάρτες), βρίσκει στο άρθρο 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου την πιο λιτή και πλήρη διατύπωση κατοχύρωσης. «Το δικαίωμα κάθε προσώπου στη ζωή προστα­τεύετα ι από το νόμο».

Η ζωή συνεπώς συνιστά (ατομικό) δικαίωμα και όχι (νομική) υποχρέωση και κατ’ επέκταση δεν σ τερ ε ί το φορέα του από την ελευθερία αυτοκαθορισμού του διά της αυτοκαταστροφής.

Το άρθρο 5 §1 του Συντάγματος δημιουργεί ένα «γενικό δ ικα ί­ωμα ελευθερίας» που συμ-περιλαμβάνει και το δικαίωμα στο θάνα­το (ως ιδ ια ίτερη εκδοχή του δικαιώματος επί της προσωπικότη­τας). Η αυτοκτονία ως αυτοπροσβολή έννομου αγαθού (με ταυ­τόχρονη ταύτιση υποκειμένου και αντικειμένου της προσβολής) είναι νόμιμη με την προϋπόθεση ότι ο αυτόχειρας έχει συνείδηση των πραττομένων και δεν υποβοηθείται από τρ ίτον (άρθρα 300- 301 Ελλ.Π.Κ.).

0 απόλυτος λοιπόν χαρακτήρας προστασίας της ανθρώπινης ζωής δεν σημαίνει και απεριόριστη προστασία, αφού δεν μπορεί ν ’ αμφι­σβητηθεί η εξουσ ία διάθεσης ατομικού έννομου αγαθού από το φορέα του. Α υτό άλλωστε είναι το ακραίο όριο του ποινικού συ­στήματος: οι αυτοκαταστροφ ικές πράξεις που δεν αφορούν «έτε­ρον». Κι αυτό είναι το κρίσιμο σημείο όπου ο σεβασμός τού αυτο- προσδιορισμού δίνει «εξετάσεις» ανοχής.

Από το πλατωνικό επιχείρημα ότι ο εαυτός μας δεν μας ανήκει και το καντιανό καθήκον στην αυτοσυντήρηση κι από τη σκέψη ελευθερίας του Σενέκα, την αρετή του Λουκιανού και το φ ιλοσο­φ ικό δίλημμα του Καμί έχουμε περάσει στο δικαίωμα στο θάνατο.

Δικαίωμα στη ζωή σημαίνει και δικαίωμα στην ελευθερία δ ιά­θεσης της ζωής, δηλαδή αποδοχή (αν όχι νομιμοποίηση) της αυτοκτονίας, της ευθανασίας, της ανθρωποκτονίας λόγω ο ίκτου ή κατ’ απαίτησιν, της ορθοθανασίας, της δυσθανασίας κ.ο.κ.

53

Η κοσμική οδύσσεια περιλαμβάνει τη γέννηση και το θάνατο. Ένα θάνατο με αξιοπρέπεια και ένα δικαίωμα στο θάνατο χωρίς νομικούς καταναγκασμούς.

Μπορούσε όλα αυτά να τα «υπο-θέσει» ο Μαρξ το 1846;Ακόμα κι αν -όπως έχει γρ α φ τε ί- ο ίδιος ήταν εφεκτικός στην

αυτοκτονία (αφού η συναισθηματική του ζωή χαρακτηριζόταν από θυμό και επιθετικότητα), η αποκαλυπτική του κοσμοθεωρία περί της «τελικής επανάστασης» δεν ήταν συμβατή ούτε με τα σύγχρο­να απλά μαθήματα αυτοκτονίας (για αρχάριους και προχωρημέ­νους), ούτε με exit final (διαδικασία και έλεγχος περάσματος στην τελευταία «πράξη»), ούτε -ν ο μ ίζω - με ομάδες και επιχειρήσεις αυτοκτονίας επαναστατών, φανατικών, αιρετικών και τρομοκρατών.

Από το δικαίωμα στην καλύτερη ζωή (επί Μαρξ) περάσαμε στο δικαίωμα στον καλύτερο θάνατο (επί μετανεω τερικότητας);

Η εξαθλίωση μπορεί ακόμα να συνιστά λόγο αυτοαναίρεσης και η καταπίεση να αλλοτριώνει τη συνείδηση, όμως η αυτοκτονία δεν είναι πλέον μόνο σύμπτωμα γενικής κρίσης όπως βιώνεται από το συγκεκριμένο άτομο. Συνιστά και μια (υπο)δήλωση ελευθερίας που πρέπει να γίνεται σεβαστή (ε ίτε συμφωνούμε ε ίτε όχι).

Ο ύτε η κοινωνία είναι πάντα δ ιατεθειμένη να χωρέσει κάθε άν­θρωπο ούτε κάθε άνθρωπος είναι πάντα δ ιατεθειμένος να χωρέ- σει στην κοινωνία. Ζήτημα επιλογής.

Α υτό είναι το όρ ιο της (ανερμήνευτης με επιστημονικά ή πολι­τικοκοινωνικά επιχειρήματα) υπαρξιακής δ ι-εξόδου.

Ο άνθρωπος εξακολουθεί να παραμένει ένα μυστήριο για τον (ίδ ιο τον) άνθρωπο. Τόσο στη ζωή όσο και στο θάνατο. Τούτο ισχύει ακόμα και στην εποχή των ομογενοποιήσεων και των κλωνο­ποιήσεων, την οποία ασφαλώς ο Μαρξ θα απευχόταν.

Γιάννης Πανούσης Ιούλιος 2003

Για το κείμενο

Το κείμενο του Μαρξ Peuchet: περί αυτοκτονίας πρωτοδημοσιεύτηκε τον Ιανουάριο του 1846 στο περιοδικό Gesellschaftsspiegel (ο Ένγκελς ήταν ο ένας από τους εκδό­τες του) και αναδημοσιεύτηκε για πρώτη φορά, χωρίς ιδιαίτερα σχόλια των επιμε­λητών, το 1932 στον τόμο 1.3 της Έκδοσης Απάντων των Μαρξ και Ένγκελς (MEGA). Ο Μαρξ συνέγραψε το κείμενο στα τέλη του 1845, μετά τις περίφημες Θέσεις για τον Φόυερμπαχ.

Το πρόσφατο διεθνές ενδιαφέρον για το μικρό και παραγνωρισμένο αυτό έργο οφείλεται στην αγγλική του έκδοση που επιμελήθηκαν οι Eric A. Plaut και Kevin Anderson για τις εκδόσεις Northwestern University Press, προτάσσοντας δύο δικά τους κείμενα που σχολιάζουν τις απόψεις του Μαρξ στο πλαίσιο των υπόλοιπων μαρξικών κειμένων για την αλλοτρίωση και το φύλο και στο πλαίσιο των άλλων αντι­λήψεων περί αυτοκτονίας.

Στον σύντομο πρόλογό του για τη γερμανική επανέκδοση του κειμένου, ο Michael Lowy σημειώνει πως η αξία αυτού του κειμένου έγκειται στις εξής ιδιοτρο­πίες του: α) ο Μαρξ εδώ δεν γράφει ένα δικό του κείμενο, παρά παρεμβαίνει με μικρές αλλά καθοριστικές αλλαγές στο κείμενο ενός άλλου, εκμεταλλευόμενος την πειστικότητα μιας ακριβούς μαρτυρίας, στην οποία «απλώς» σχολιάζει και «μετα­φράζει» από τη σκοπιά της δικής του κοινωνικής κριτικής' β) η μαρτυρία δεν προ­έρχεται από ένα σοσιαλιστή, αλλά από έναν ειδικό, ευαίσθητο απέναντι στο αντι­κείμενό του· γ) η έμφαση, τόσο στη μαρτυρία όσο και στα σχόλια του Μαρξ, βρί­σκεται στην ιδιωτική ζωή, ένα θέμα που συνήθως δεν το συνδέουμε με το μαρξικό έργο, αναδεικνύοντας αυτό που με σημερινούς όρους θα αποκαλούσαμε «το ιδιω­τικό ως πολιτικό»· και δ) το κατεξοχήν αντικείμενο της μελέτης είναι η θέση της γυναίκας στην αστική κοινωνία.

Το κείμενο του Jacques Peuchet (1758-1830) το οποίο «παρουσιάζει» ο Μαρξ προέρχεται από το κεφάλαιο «Για την αυτοκτονία και τα αίτιά της» των Απομνημο­νευμάτων του που δημοσιεύτηκαν το 1838 προκαλώντας μεγάλη συζήτηση (είναι χαρακτηριστικό πως ο Κόμης ΛΙόντε Κρίστο του Αλέξανδρου Δουμά έχει στηριχτεί σε στοιχεία του έργου αυτού).

Στο ελληνικό κείμενο έχουν σημειωθεί με έντονα στοιχεία οι λέξεις και οι φρά­σεις που πρόσθεσε ο Μαρξ, ενώ τα πλάγια παραπέμπουν στις υπογραμμίσεις του. Όπου ο Μαρξ έχει παραλείψει φράσεις από το αρχικό κείμενο του Πεσέ έχουν προστεθεί αποσιωπητικά σε αγκύλες, ενώ οι κρισιμότερες αντικαταστάσεις και παραλείψεις φράσεων παρατίθενται σε υποσελίδιες σημειώσεις.

55

Μ1

■

F

*. ' - V

*

■A /: j - >

msN

r: ... ;