علوم اسالمیتهیه کننده : سید محمد یوسفی

استاد گرامی : جناب آقای مجتبوی

دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید بهشتی

1392اردیبهشت

تاثیر تمدن اسالم در علوم بیگانه

با نگاهى به تاثیرات گسترده و همه جانبه علوم اسالمى درشاخه هاى متعدد و متنوع علمى در اروپا, این حقیقت روشن

مى گردد که تعصب و لجاجت بعضى از اروپائیان در کتمان حقایق تاریخ و نادیده گرفتن تسلط و چیرگى علم و تمدن و فرهنگ اسالمى بر اروپا و تجدید حیات علمى اروپا را دنباله اى از تمدن یونان دانستن ریشه اخالق اروپایى دارد. ریشه

یابى تمدن کنونى غرب )رنسانس( توسط بیکن, هگل, اسکاروایلد و نیچه و اخیرا ماکس وبر در تمدن یونان قدیم, انکار پایه هاى واقعى تإثیرات گسترده تمدن اسالم در رشد و شکوفایى علم و اندیشه غرب است. چگونه مى توان حق تمدن اسالم را نادیده گرفت, در حالى که معدود کتب یونان

قدیم هم با تمدن اسالم حفظ گردید و به اروپا برگردانده شد.

دوره های تمدن اسالمی مطالعه اجمالی در تاریخ نشان می دهد که تمدن اسالمی در سه دوره به اوج

شکوفایی خود رسیده است :

الف( دوره اول چند قرن اول اسالم است که قرون چهارم و پنجم اوج آن است. اینتمدن در این دوره بزرگانی مثل ابن سینا، ابوریحان بیرونی، فارابی، غزالی، خواجه

نظام الدین طوسی و بسیاری از متفکرین را تحویل تمدن بشری داده است ولی بعدا در عصر مغول افول کرده است ولی دوباره سر برآورده است.

ب( دوره دوم طی قرون نهم و دهم در عصر صفویه در ایران و در همان ایام دردولت عثمانی در سرزمین عثمانی و در دولت گورکانیان در هند دوباره این تمدن سر

بر آورده است و سه امپراطوری بزرگ و سه نظام سیاسی بسیار بزرگ و قدرتمند را به عرصه بشری داده است ولی دوباره با ورود استعمار غربی دوباره این تمدن

افول کرد.

ج( سومین دوره اوج گرفتن تمدن اسالمی انقالب اسالمی است که از دوره مشروطه آغاز شده است.

مفهوم تمدن هم در زبان شرقى و هم در زبان التین, انتساب به شهر و

شهر نشین را مالک تمدن گرفته اند.

تمدن در اصطالح, » شامل مجموعه پیچیده اى از پدیدههاى اجتماعى قابل انتقال حاوی جهات مذهبى, اخالقى,

زیبایى شناختى, فنى و یا علمى و مشترک در همه اعضاى یک جامعه وسیع و یا چندین جامعه مرتبط با

یکدیگراست.«

نقش اسالم در ایجاد تمدن اسالمی

الف: ترغیب و تشویق به علم آموزی

شاید بدیهی ترین عنصری که در ترویج علوم تمدن اسالمینقش عمیق و فراگیر داشته آیات و روایاتی است که مسلمانان

را به علم و دانش تشویق می کرده. یکی از موnرخان، در این باره می گوید: آنچه مایه ترقیات علمی و پیشرفت های مادی را برای مسلمین میسر ساخت در حقیقت، همان اسالم بود که با تشویق مسلمین به علم و ترویج نشاط حیاتی، روح معاضدت و

تساهل را جانشین تعصnبات دنیای باستانی کرد و در مقابل، رهبانیت کلیسا، که ترک و انزوا را توصیه می کرد، با توصیه

مسلمین به راه وسط، توسعه و تکامل صنعت و علم انسانی را تسهیل کرد.... در چنین دنیایی که اسیر تعصبات دینی و قومی بود، اسالم نفحه تازه ای دمید؛ چنان که با ایجاد دارالسnالم، که مرکز واقعی آن قرآن بود، تعصبات قومی را با یک نوع جهان

وطنی چاره کرد.«

ب: همگانى کردن دانش

nاسالم تحصیل علم را با »طلب العلم فریضة علی کل[بر عوام و خواص واجب ساخت و با همگانی 2مسلم« ]

کردن دانش در میان تمام مسلمانان، آن را از انحصار طبقه ای خاص درآورد و فرمود: » هر کس به راهی برود

که به کسب علمی بینجامد، خدا برای او راهی به سوی بهشت می گشاید.«

ج: پیکار با بى سوادی

از دیگر ویژگی های ممتاز اسالم در تمدن سازی، پیکار با بیسوادی است. انتشار دین اسالم، که مسلمانان به آن مأمور

بودند، مستلزم پیکار با بی سوادی بود؛ »زیرا آیات قرآن کریم نوشته می شد و کسی که توانایی داشت آن ها را برای دیگری

می خواند... پس از جنگ بدر، برای رهایی هر اسیری آموختن دو ر شده بود و این یک نمونه روشن از nطفل از اهالی مدینه مقر

طرز فکر بنیانگذار اسالم است. پیامبر اسالم برای بعضی یاران خود، حتی یادگرفتن زبان بیگانه را الزم شمردند و زیدبن ثابت را

مأمور یادگرفتن زبان یهود نمودند... عده دیگری را نیز حضرت وادار کرد زبان سریانی بیاموزند.«

د: طرح اندیشه هاى نوین

اسالم و قرآن از یک سو، با بیان تاریخ ملل و اقوام گذشته و نقلداستان های شورانگیز حضرت آدم)علیه السالم(، ابراهیم)علیه

السالم(و دیگران فکر مردم را از حالت جمود و رکود بیرون آورد و با تشریح اصول ایمان و وصف قدرت پروردگار جهان و بیان توحید و

تشویق متفکران به تفکر درباره جهان هستی، افکار مردم را به جریان [ و از سوی دیگر، با طرح موضوعات تجربی، اذهان را متوجه 5انداخت]

موضوعات علمی کرد و آنان را به تفکر در موضوعات علوم تجربی نمود، »حتی سوگندهای خویش را با نام اشیای محسوس و طبیعی یاد می کرد، از آسمان و ستاره و فجر دم می زد، از آفرینش و صورتگری

در رحم سخن می گفت، خلقت شتر را به یاد می آورد، زندگانی مورچگان و زنبوران عسل را تذکر می داد، به چگونگی پرواز پرندگان اشاره می کرد، از شکفتن دانه در زمین و از خوشه گندم و خرما و...

سخن می آورد. چرا؟ برای این که مردم در چیزها بیندیشند و در چگونگی آفرینش آن ها ژرف شوند و این موضوع ها که یاد شد،

خمیرمایه اصلی بسیاری از دانش ها بود و این دانش ها بجز علوم فقهی و تفسیری و قرآنی و حدیثی و ادبی بود که پایه گذار اصلی آن ها

نیز کتاب خدا بود

عمده علومى كه به وسيلهفارابى شمارش گشته به ويژه

كيهانشناسى، هيئت و نجوم، جغرافيا، پزشكى و داروسازى و

كيمياگرى، در ميان مسلمانان رواج كامل داشته است

جغرافیاجغرافيا .

جغرافيا از جمله علومى است كه مسلمانان با تأليفهاىگوناگون خويش به ويژه در زبان عربى در تكامل آن

كوشيدهاند. در اين ميان، دو عامل باز بودن مرزهاى جهان اسالمى- با همه گستردگىاش- بر روى دانشمندان و ديگرى

مراسم حج، در رواج و رونق اين دانش مؤثر بوده است.

جغرافیدانان اسالمی نخستين جغرافىدان مسلمان هشام بن محمد كلبى بوده است )سده سوم/ نهم( و به

خاطر تحقيقاتش درباره جزيرة العرب شهرت دارد. پس از وى نيز در همين سده جغرافىدانان ديگر پيدا شدند كه مشهورترينشان موسى الخوارزمى رياضيدان و منجم

مشهور و صاحب كتاب صورة االرض است. از ديگر جغرافىنويسان اين دوره مىتوان از �لدان نام برد. الك�ندى صاحب كتاب رسالة فى ربع المسكون و يعقوبى مصنف كتاب الب

شايان ذكر است كه در اين سده نياز به آشنايى با راهها موجب تأليف رشته كتابهايى با �دى، احمد سرخسى �ن عنوان المسالك والممالك )راهها و كشورها( به وسيله كسانى چون ك

[25و ابن خردادبه گرديد. ] سده چهارم عالوه بر كتابهاى مسالك و ممالك، شاهد تأليف كتابهاى بزرگ جغرافيايى

مانند دايرة المعارف بزرگ ابن رسته، سفرنامه ابن فضالن، صور االقاليم ابوزيد بلخى، احسن التقاسيم فى معرفة االقاليم مقدسى و حدود العالم، به زبان فارسى، از مؤلفى ناشناخته بوده است. در ميان تأليفهاى جغرافيايى سده پنجم/ يازدهم بايد از سفرنامه

�ع�ج�م البكرى- قديمترين جغرافىدان ناصرخسرو، المسالك والممالك و م�ع�ج�م ما استاندلسى- و نيز نهاية االماكن و تحقيق ماللهند بيرونى نام برد. اما جغرافىدانان سده

ششم/ دوازدهم، از مغرب اسالمى و به ويژه اندلس برخاستهاند كه از مشهورترين آنان الزهرى غرناطى صاحب كتاب جغرافيا، المازنى صاحب كتاب الم�غ�ر�ب عن بعض عجائب

المغرب و ابن جبير صاحب رحله ابن جبير مىباشند؛ و معروفترين آنان ابوعبدالله ادريسى نويسنده كتابهاى الكتاب الروجارى، نزهة المشتاق فى اختراق اآلفاق و روض االنس و

نزهة النفس است. وى را به دليل ساختن صورتى از جهان شناخته شده آن روز به [26صورت يك قرص، مىتوان برجستهترين نقشهنگار جهان اسالم نام نهاد. ]

مهمترين تأليفهاى جغرافيايى سده هفتم/ سيزدهم معجمالبلدان ياقوت حموى، بسط االرض فى طولها والعرض

ابن سعيد غرناطى و تقويم البلدان ابوالفداى شامى هستند. برجستهترين شخصيت قرن هشتم/ شانزدهم ابن

بطوطه است و پس از اين سده علم جغرافى رو به انحطاط رفت و آثارى مانند وصف افريقيه )قرن دهم/ شانزدهم( حسن بن محمد الوزان الزيات، آيين اكبرى

ابوالفضل عالمى- كه به اكبرشاه مغول در هند تقديم شد-، مناظر العلوم محمد عاشق و دايرة المعارف جغرافيايى

حاجى خليفه را بايد استثنا به شمار آورد.

فیزیک واژه فيزيك به معناى امروزى آن كاربردى متأخر دارد و

دانشمندان اسالمى مسائل مرتبط با اين علم را ذيل طبيعيات بحث كردهاند. آنان پس از حصول آگاهى كامل از تحقيقات و

آثار دانشمندان يونانى، مفاهيم تازهاى را وارد علم فيزيك �ل و گشتاور اشاره كرد. كردند كه از جمله مىتوان به مفهوم م�ي

،در ميان فيزيكدانان اسالمى ابن هيثم، قطبالدين شيرازىكمالالدين فارسى، بيرونى و خازنى شهرتى بسزا دارند. ابن

هيثم به » پدر نورشناخت « مشهور است و كتاب المناظر وى در باز�ل به چاپ رسيد. او شهرتى به اندازه 1572در سال

اقليدس داشت و نخستين كسى است كه قانون دوم انعكاس نور را درباره همسطح بودن شعاع تابش و شعاع بازتافته و

خط عمود بر سطح تابش بيان و اثبات كرده است. كار مهم ديگر وى تعيين ضخامت جوn است. او همچنين اتاق تاريك را از

[31لحاظ رياضى مورد بحث قرار داد.]

پس از ابن هيثم فعاليتهاى او به وسيله قطبالدين شيرازى ه( دنبال گرديد؛ و او با استفاده از مناظر ابن 710- 634)

هيثم علت پيدايش رنگينكمان را تبيين كرد. شاگرد قطبالدين به نام كمالالدين فارسى- كه مهمترين شرح را بر مناظر ابن هيثم به نام تنقيح المناظر نوشته است- كار او را تكميل كرد و در باب پيدايش رنگينكمان آزمايشهايى

انجام داد كه مورد استفاده فيزيكدانى غربى به نام »تئودور« از مردم فرايبرگ قرار گرفت و هر دو به نتايج

مشابهى دست يافتند.

از ديگر كارهاى چشمگير مسلمانان، فعاليتهايشان دربارهترازو و اندازهگيرى جرم ويژه است.

نجوم مسلمانان بنا به چند دلیل مهم، با اهمیتی خاص به تحقیق

دربارة علم نجوم پرداختند و در این راستا به اکتشافات بسیاری دست یافته و کتاب های بسیار با ارزشی نوشتند.

دراین علم نیز مثل علوم دیگر، دانشمندان بسیار مشهوری توسط قافلة تمدن اسالمی تحویل جامعة علمی

جهان دانش گردید.

دالیل عمدة تحقیق مسلمانان در :مورد نجوم عبارت بود از

1 تحریک و ترغیب آیات قران مجید خطاب به دانشمندان-وکنجاوی دربارة حقیقت علمی پیدایش جهان، هم چنین تأمل در حرکات ستارگان وخورشید و کرة زمین و ماه

واجرام آسمانی. 2 علت یابی از حوادثی مثل کسوف وخسوف که-

مسلمانان با رویداد آن ها باید واجبات دینی و شرعی، مثل نماز آیات را به جای می آوردند.

3 ،ترتب بعضی از تکالیف مهم مذهبی مثل نماز، روزه -حج، و شناخت سمت قبله، بر لزوم توجه به شناسایی ماه

و خورشید وستارگان و حرکات آن ها، که البته از لحاظ علمی، تأثیر بسیار بنیادینی در تکوینی این رشته داشت.

آری، علم نجوم برای مسلمانان مفهوم عمیق مذهبیداشت، زیرا حرکات حیرت انگیز ستارگان و آفتاب و ماه برای آنان، نشانة آشکار خداوند قادر متعال توانا

بود. بی جهت نیست که مسلمانان، مخترع ساعت های دقیق خورشیدی، آبی و مکانیکی شده اند.

،جداول دقیق نجومی، مثل: خوارزمی، جدول مأمونیجدول صائبی، جدول البتانی، و جدول این یونس

وغیره، به دست مسلمانان تنظیم و مدت ها بعد مورد استفادة جدول مشهور اروپایی آلفونزو قرار گرفت.

نفر 545زیگرید هونکه اذعان داشته است: »تاریخ علم، نام از منجمان مسلمان را ثبت کرده است که درهیچ تمدنی

وجود ندارد.«

جان برنال اعتراف می کند: »اگر رصدهای اختر شناسیدرفرهنگ اسالمی دچار مکث می شد، اختر شناسان

رنسانس نمی توانستند از دانش ها وآگاهی های نهصد سالة پیشینیان

خود، بهره مند شوند وکشفیات مهمی که مبنای علوم جدید را تشکیل می دهند، به تأخیر می افتاد و یا اصال تحقق پیدا

نمی کرد.«

باری، درتمدن اسالمی، اولین اسطرالب را ابواسحقابراهیم بن حبیب فزاری ساخت وهم او زیجی برپایة

سند هند نوشت و با کمک آن، توانست سال های هندی را به سنوات قمری تبدیل کند. درضمن، راجع به حلقه

های نجومی و استعمال آن، رساله ای از او باقی مانده است.

دراین میان، ثابت بن قره توانست فاصلة خورشید را از زمین و هم چنین طول سال خورشیدی را محاسبه

کند. البتانی) قرن نهم( نیز کار او را تکمیل کرد و تحقیقات

جالبی دربارة ظهور ماه جدید، ماه گرفتگی و دایرة البروج انجام داد.

ابن هیثم نابغه با کمک تجربیات او، توانست قوانین انکسار نور را محاسبهکند. ابن هیثم به لحاظ علمی و تاریخی، یکی ازمعلمین بزرگ اروپا بوده

است. کشف مهم او این بود که کرات سماوی – از جمله ثوابت- ازخودشان اشعه نوری دارند و فقط ماه روشنایی خودرا از خورشید می گیرد.

او با کمک این کشف خود، نظریة بطلمیموس واقلیدس را که عقیدهداشتند:» علت دیدن چشم، برخورد اشعة خارج شده از چشم به اجسم می باشد.« رد کرد و گفت: شعاع خارج شده از چشم، سبب دیده شدن اجسام

نمی شود، بلکه شعاع جسم مورد دید به چشم می خورد و به وسیلة بدنة شفاف چشم )عدسی(، معکوس می شود. او با این کشف خود، تمام دانش یونان قدیم را در مورد نور واژگون کرد. بر این ساس، پایه گذار علوم دقیقه

و تجربی، ابن هیثم است، نه گالیه و راجر بیکن و لئوناردوداویچی ساخت عدسی و عینک جعبة عکاسی، از دیگر اختراعات اوست. نظریه های

او در فیزیک و اپتیک تا دورة جدید از اهمیت بسیار برخوردار بود. کتاب مهم او به نام المناظر، تا مدت ها در اروپا مورد استفادة دانشمندان بوده است

عبدالرحمن صوفی از دانشمندان قرن دهم، کسی بود کهتوانست طول و عرض و محل حرکات ستارگان را به طور

دقیق محاسبه نماید وآن را درکاتالوگی ثبت کند خواجه نصیر الدین طوسی رصدخانة مراغه را ساخت و

دانشمندان رابرای تحقیق در آن رصدهای جمع کرد. او بود مثلثات گذشته را تنظیم کرد. کتب مهم او در علم نجوم

عبارتند از: تذکرة نصیریه، رسالة معینیه، زیج ایلخانی، مقدمه ای برعلم نجوم،و تحریر المجسطی

محمد بن موسی خوارزمی زیجی برپایه ای زیج فارسیساخت و جداول مثلثات جدید را نوشت وبا کمک تنی چند ازدانشمندان دیگر، »فرهنگ جغرافیایی « را تنظیم کرد.

الکندی، اندازه گیری را به وسیله پرگار متداول کرد. همچنین، وزن مخصوص اجسام مایع را محاسبه کرد و آزمایش هایی درمورد قانون جادیه و سقوط اجسام

انجام داد. ابوریحان بیرونی، پنج قرن قبل از کپرنیک کشف کرد که

آفتاب، سبب گردش شب و روز نیست، بلکه خود زمین است که با چرخیدن به دور محور خود و با سیارات دیگر

که به دور خورشید حرکت می کنند، باعث پدید آمدن شبانه روز است.

میالدی را رصد کرد و 1990وی خسوف و کسوف سال مقدار حرکت دورانی ثوابث و سیارات را محاسبه نمود

وتوانست آالت وابزار رصدی را نیز به خوبی بسازد.

البتانی از دیگر منجمین و ریاضی دانانمسلمان درقرون سوم و چهارم می باشد که

رساله نوشته است. او 42دربارة علم نجوم دربارة معرفی علم نجوم، در زیج خود بحث هایی کرده و دانشمندان را عالوه بر وسعت

گرایی و تعمق، به بلند نظری و تالش نیز دعوت می کند. وی بود که توانست به کشف

حرکت اوج و حضیض نایل شود.

پزشکی در اسالم علم پزشكي از علومي است كه در اسالم بسيار گسترش يافته

است. اين گسترش گاه به موضوعات مختلف ارتباط پيدا مي كند همچون پزشكي و دامپزشكي و داروشناسي و گاه به كيفيت درمان همچون كي )داغ كردن( و جبر )شكسته بندي( و عمل اليد )جراحي(

و Dogmatismو گاه به روش درمان همچون روش اصحاب قياس Methodismو اصحاب طب حيلي Empiricismاصحاب تجارب

و گاه به حالت هاي مختلف انسان ها مانند تدبيراالصحاء يعني پزشكي كساني كه از سالمتي برخوردارند و گاه به سن بيماران

همچون تدبيرالمولودين )پزشكي نوزادان( و تدبيرالصبيان )پزشكي كودكان( و تدبيرالمشايخ )پزشكي پيران( و نيز با توجه به گستردگي

حوزه علمي كه تحت قلمرو مسلمانان بوده كه از اسپانيا تا چين و از شمال آسيا تا قلب آفريقا امتداد داشته است و دانشمنداني كه در چهارده قرن در اين محدوده وسيع پيدا شدند و آثار مختلفي كه

به رشته تحرير درآوردند

در اين اینجا اشاره مختصري به منابعپزشكي اسالمي ـ كه طب النبي و طب ايراني و طب هندي و طب

يوناني است ـ اشاره مي كنيم.

طب النبي دانشمندان اسالمي آنچه را كه در قرآن و احاديث پيغمبر

اسالم)ص( درباره حفظ صحت و سالمتي و جلوگيري از بيماري وارد شده، جمع آوري كرده، آن را به »طب النبي« يا »طب النبوي« موسوم ساخته اند و بايد در نظر داشت

كه بيشتر آنچه در قرآن و روايات با طب، ارتباط پيدا مي كند، جنبه كلي دارد و جزييات امور طبي كمتر در آن

منابع به چشم مي خورد. در قرآن آمده است كه بيماري بر دو گونه است: يكي بيماري دل ها و ديگري بيماري بدن ها.

بيماري دل ها آن بيماري است كه از شك و شبهه در عقيده پيدا مي شود و يا بيماري كه از شهوت و گمراهي پديدار

مي گردد

در اسالم، خوردن و آشاميدن به اعتدال تجويز گرديدهو اسراف و افراط در هر دو، علت بيماري ها دانسته

شده است. در قرآن آمده: »كلوا واشربوا بخوريد و بياشاميد و اسراف مكنيد« و در 6والتسرفوا:

حديث پيغمبر)ص( آمده كه: المعده رأس كل داء معده آغاز هر دردي است و 7والحميه رأس كل دواء:

پرهيز از خوردن، آغاز هرگونه درماني است« و نيز در حديثي آمده است: »آن كس كه درد را ايجاد كرده،

دارو هم براي آن آفريده است.« و در برابر كساني كه معتقد بودند كه دارو و درمان، جلوگيري از قضا و قدر

خداوند نمي كند، پيغمبر اسالم)ص( فرموده است: »سالمت و بهبودي كه در نتيجه دارو و درمان پيدا

مي شود، خود، قضا و قدر خداوند است.«

ابن خلدون نيز هنگام ذكر طب اهل باديه مي گويد كه: »اينطب براساس منقوالت مشايخ و عجايز است و براساس

قانون طبيعي و موافقت مزاج نيست.« او سپس مي گويد: طبي كه در شرعيات نقل شده است، از اين قبيل است و

ارتباطي با وحي ندارد؛ زيرا پيغمبر اسالم)ص( از جانب خداوند مبعوث گرديد تا ما را شرايع بياموزد نه اينكه پزشكي

و ساير امور عادي را براي ما معرفي نمايد و حتي او وقتي در مورد تلقيح نخل نظر خود را اظهار داشت، فرمود: »من نظر

خود را مي گويم و شما خود داناتر به امور دنياي خود هستيد«! ابن خلدون در پايان مي گويد: به كار بردن طب شرعي از

روي تبرك و صدق عقد ايماني، اثري عظيم و سودمند دارد و اين اثر مستند به طب مزاجي نيست، بلكه به صدق ايمان

16مرتبط مي شود.

طب ايراني از همين دوره است كه در اسالم به پزشك روحاني سرايت داده

19شده و عالمان بي عمل را به طبيب يداوي الناس و هو عليلتشبيه كرده اند. پزشكان در دوره پيش از اسالم، مقامي ارجمند را دارا بودند و يكي از چهار طبقه مهم اهل علم به شمار مي آمدند؛ چه، آنكه علما بر چهار گروه بودند: پجشكان )=پزشكان(، استار

اشماران )=ستاره شماران يا منجمان(، زميك پتمانان 20)=زمين پيمايان يا مهندسان(، داناكان )= دانايان يا فيلسوفان(§ بيماران در آنجا در ايران قديم گذشته از بيمارستان ها كه عمال

مداوا مي شدند و شاگردان نزد پزشكان استاد كارورزي مي كردند، برخي از مراكز علمي وجود داشت كه كتب علمي، خاصه

كتاب هاي پزشكي، مورد استنساخ و استكتاب قرار مي گرفت و آثار اين مراكز پس از اسالم هم ديده مي شود؛ چنان كه ياقوت جان فارس بود، nحموي در ذيل كلمة »ريشهر« كه از نواحي ار

مي نويسد كه: »نويسندگان خطn جستق كه به گشته دفتران معروف است، در آنجا هستند و كتب طبn و نجوم و فلسفه را با

آن خط مي نويسند.«

نه تنها پزشكي، بلكه داروسازي نيز در ايران در مرحله اي عالي § بوده و جسته گريخته اثر آن بعد از اسالم ديده مي شود؛ مثال

شاپوربن سهل ـ كه رئيس بيمارستان جندي شاپور در شهر اهواز بود و پيش از آنكه كتاب هاي معروف داروشناسي يوناني به زبان

وفات يافته است ـ كتابي 255عربي ترجمه گردد، يعني در سال دارد به نام القرافادين في البيمارستانات كه در آن به تفصيل

nبه كه براي بيماري هاي مختلف ساخته مي شده و در ادوية مركبيمارستان مورد استعمال قرار مي گرفته، بيان كرده است.

در كتابخانة ملnي ملك ـ 4234نسخه اي از اين كتاب به شمارة كه اكنون وابسته به كتابخانة آستان قدس رضوي است ـ نگهداري مي شود. نام هاي ادويه و اغذية بسياري از پيش

ازاسالم وارد زبان عربي شده و در كتاب هاي بعد از اسالم ديده مي شود؛ مانند: جوارشن و ايارجات و سكباج و زيرباج و غيرذلك

پیش نوشته ها و منابع براي آگاهي از روش تفصيلي اين سه مكتب رجوع شود به: كتاب جالينوس »في

فرق الطب للمتعلمين« نقل ابي زيد حنين بن اسحاق العبادي المتطبب كه به م. در قاهره چاپ شده است. 1978تحقيق و تعليق محمد سليم سالم در سال

اثر اين سه فرقه در اسالم نيز مشاهده مي شود. رجوع شود به بحثي كه در حضور الواثق بالله در ميان فالسفه و متطببان درگرفته برسر اين موضوع كه

كدامين روش در پزشكي استوارتر و سودمندتر است. مروج الذهب، مسعودي .77، ص 4 هـ ق.( ج 1377)قاهره،

عريب بن سعد الكاتب القرطبي كتابي تحت عنوان كتاب خلق الجنين و تدبير م. در الجزاير چاپ شده 1956الحبالي والمولودين تأليف كرده كه در سال

است. ابن الجزار قيرواني كتابي تحت عنوان سياسة الصبيان و تدبيرهم تأليف كرده كه

م. در بيروت چاپ شده است.1983در سال تدبيرالمشايخ را يكي 25 م.( ص 1969جالينوس در كتاب في اجزاءالطب )برلن ،

از فروع علم پزشكي به شمار آورده و محمد بن زكرياي رازي از آن تعبير به ، ص 16 ق.( ج 1383تدبيرالشيخوخة كرده است. الحاوي في الطب )حيدرآباد،

44. ،65 م.( ص 1971ابن القيم الجوزية، طب النبي )قاهره.

،7/21سورة االعراف. ،المعدة بيت الداء والحمية رأس 61 م.( ص 1984ذهبي، الطب النبوي )بيروت« ،

الطب«. 76طب النبي، ص. 71طب النبي، ص. 315طب النبي، ص. 205طب النبي، ص. 203طب النبي، ص. ،م.( 1984الدكتور محمود ناظم النسيمي، الطب النبوي و العلم الحديث )دمشق

.33ص 14 .Cyril Elgood. “Tibb – al – Nabbi or Medicine of the Prophet”15 . كتاب البرصان والعرجان والعميان و الحوالن، ابو عثمان عمروبن بحرالجاحظ

.414 م.( ص 1982)بغداد، ،414 ق.( ص 1348مقدمه ابن خلدون )قاهره. ،44ـ58 ش.( ص 1343كليله و دمنه، تصحيح مجتبي مينوي )تهران. :ناصرخسرو نيز گويدكي شود هيچ دردمند درستزين طبيبان كه زار و بيمارند ،384 هـ ق.( ص 1290ميداني، مجمع االمثال )تهران. ،م.( 1943هارولد بيلي، مسائل زردشتي در كتاب هاي قرن نهم ميالدي )آكسفورد

.78ص

،887، ص 2 م.( ج 1967ياقوت حموي، معجم البلدان )اليپزيك. 35جاحظ، البخالء )قاهره، دارالمعارف( ص. ،م.(1928علي بن ربن طبري، فردوس الحكمة )برلن م. در كلكته چاپ شده 1907ترجمة انگليسي كتاب سسرد در سال

است. 560فردوس الحكمة، ص. ،ش.( 1352بيروني، رساله ابي ريحان في فهرست كتب الرازي )تهران

.25ص ،330 ش.( ص 1350ابن النديم، الفهرست )تهران. ،م.( ص 1965عيون االنباء في طبقات االطباء، ابن ابي اصيبعه )بيروت

473. العمر قصير والصناعة طويلة« رجوع شود به مقاله فرانزرزنتال تحت«

در بــولتن تــاريخ پزشكي، ” Lite is Short, The Art is Longعنوان “ م.1966، مه ـ ژوئن، 3، شماره 11ج

او 102، ص 2جاحظ، كتاب الحيوان )قاهره مصطفي البابي الحلبي(ج .همين كلمه را به صورت يوناني آن به كار برده است.

،اي رازي )تهرانn 1349مهدي محقق، فيلسوف ري محمnد بن زكري353هـ .ش.( ص

لي و دومي درnم. و پنجمي 1968م. و سومي و چهارمي در 1969 اوبدون تاريخ )متن عربي با ترجمة انگليسي( به وسيلة مركز خاورميانة

دانشگاه كمبريج چاپ شده است. به وسيلة خاورشناس 1925 اين رساله با ترجمة آلماني در سال

آلماني برگشتراسر در ليپزينك چاپ شده و ترجمة فارسي آن به هـ . ش. در بيست گفتار در 1355وسيلة مهدي محقق در سال

چاپ 362ـ416مباحث علمي و فلسفي و كالمي و فرق اسالمي ص شده و در مقالة »نهضت ترجمه و نشر علوم بيگانگان در زمان

حضرت رضا عليه السnالم و پي آمدهاي آن« كه به وسيلة او در دومين 1 تير تا 28كنگرة جهاني حضرت رضا عليه السnالم ارائه شده )مشهد

هـ . ش.( مورد تحليل و بررسي قرار گرفته است.1365مرداد لي در مجموعة دراسات و نصوص في الفلسفة والعلوم عندالعربnاو

م. و دومي متن عربي با ترجمة انگليسي در 1981در بيروت م. و سومي متن عربي با ترجمة آلماني در گوتينگن 1944آكسفورد

م. 1969م. و چهارمي متن عربي با ترجمة انگليسي در برلن 1966م. و ششمي 1969و پنجمي متن عربي با ترجمة انگليسي در برلن

م. و هفتمي متن عربي با 1970متن عربي با ترجمة آلماني در برلن م. و هشتمي متن عربي با ترجمة 1969ترجمة انگليسي در برلن

م. و 1937م. و نهمي متن عربي در قاهره 1931آلماني در برلن م. چاپ و منتشر شده است.1978دهمي متن عربي در قاهره

1366آرام، احمد، علم در اسالم، انتشارات سروش، تهران، . آلدو ميهلى، علوم اسالمى و نقش آن در تحول علمى جهان، ترجمه محمدرضا

1371شجاع رضوى و اسدالله علوى، آستان قدس رضوى، مشهد، . .حكيمى، محمدرضا ، دانش مسلمين، دفتر نشر فرهنگ اسالمى، بى تا، بى جا

،1406غزالى، ابوحامد، احياء علوم الدين، دارالفكر، بيروت. ،فارابى ، ابو نصر محمد بن محمد ، احصاء العلوم، ترجمه : حسين خديو جم

1348انتشارات بنياد فرهنگ ايران، تهران، . گوستاو لوبون، تمدن اسالم و عرب، ، ترجمه فخر داعى گيالنى

م. ا. منان- ن. بامات ، علم و صنعت در اسالم، ، ترجمه محمدجواد سهالنى، انتشارات بعثت، تهران

مصاحب ، غالمحسين، دايرة المعارف فارسى، كتابهاى جيبى، تهران موسوى بجنوردى، كاظم، دايرة المعارف بزرگ اسالمى، ، مركز دايرة

.المعارف بزرگ اسالمى نصر، سيد حسين ، علم و تمدن در اسالم، ترجمه احمد آرام، شركت سهامى

1359انتشارات خوارزمى، تهران، . ويل دورانت، تاريخ تمدن، ترجمه : احمد آرام، ع. پاشايى، اميرحسين آريانپور،

1365سازمان انتشارات و آموزش انقالب اسالمى، تهران، . و مقاله ای از دوست عزیز محمد علی وطن دوست