استاد راهنما: دکتر هادی خانیکی

استاد مشاور: دکتر نعمت الله فاضلیاستاد داور: دکتر

علی انتظاریدانشجو: زهرا

چوپانکاره

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم ارتباطات اجتماعی

13901زمستان

دین در جامعه ایرانی همواره موضوعیت داشته و نحوه بروز و ظهور آن محلچالش بوده است، از چالش های اجتماعی و سیاسی گرفته تا چالش های درونی و فردی. گوناگونی در سبک ها و شیوه های دین داری وبروز تفاوت هایی در صورت بندی های مجازی و واقعی دین داری ازجمله مهم ترین تغییرات فرهنگی و هویتی

در این زمینه است از زمان ورود اینترنت به ایران تا به امروز، یک مسئله پیوسته مورد بحث و جدل

فراوان بوده است: دسترسی جامعه به ویژه نسل جوان به انبوهی از موضوعات رنگ به رنگ فرهنگی، اجتماعی، ایدئولوژیک و... که از فیلترهای رسمی عبور

نکرده اند، تا چه اندازه بنیان های اساسی جامعه ای را که دغدغه پایبندی به دین داشته و دارد، در معرض خطر قرار می دهد؟

این رسانه جدید با انعکاس سریع و متنوع آئین ها و مناسک دینداری مرزهایمتعارف میان سنت و مدرنیته را متداخل کرده و از گفتمان جهان شمول دینداری

گونه های بومی و فردی را به صورت های مختلف عرضه داشته است. این پژوهش تالش دارد تا چگونگی ، ویژگی ها و عناصر برسازنده این سبک های

یا همان شبکه های اجتماعی و 2مختلف شکل گرفته و بسط یافته در فضای وب تعاملی را با استفاده از روش های تحقیق کیفی و عمقی مورد بررسی و واکاوی

قرار دهد.

طرح مسئله

2

اسالم در ایران به عنوان کشوری که دین داری از ویژگی های مهمفرهنگی، تاریخی و اجتماعی آن محسوب می شود، همیشه مورد توجه

بوده است. این مسئله ضرورت تحلیل و بررسی روند تحوالت و تغییرات دینداری را در دوران معاصر به ویژه تحت تاثیر رسانه های نوین را دو

چندان می کند. در میان رسانه ها، اینترنت جایگاه ویژه ای دارد چون عمدتا رسانه مورد

استفاده نسل جوانی است که بخش مهمی از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند و روند رو به گسترش ارتباطات و تأثیرگذاری فرآیندهای جهانی شدن هر چه بیشتر آنها را در چهارراه تعامالت دینی و فرهنگی در

سطح جهان قرار می دهد. هرچند تا کنون نمایش و بازنمایی دین و برخی گرایش های دینی در

اینترنت موضوع پژوهش محققان بوده اما توجه چندانی به سبک یا سبک هایی از دین داری نشده است که برساختة رسانه های جدید و ازجمله

اینترنت باشد.

ضرورت و اهمیت پژوهش

3

شبکه های اجتماعی مورد مطالعه تا چه اندازه شرایط الزم برای تشکیل حوزهعمومی را دارند؟

حاصل رویارویی میان انواع دینداری های موجود در فضای مجازی چیست؟حضور در شبکه های اجتماعی چه تغییراتی در دینداری کاربران به وجود می آورد؟

اهداف پژوهش

پرسش های پژوهش

توصیف و تبیین ادبیات نظری حوزه دین و رسانه توصیف ساز و کارهای تعامالت اجتماعی و فرهنگی و به تبع آن تعامالت

دینی در اینترنتبررسی نحوه و سبک های حضور دین در شبکه های اجتماعی

4

رسانه های نوین« مجموعه«متمایزی از فناوری های

ارتباطات و دارای ویژگی های مشترک »دیجیتالی بودن« و

دسترسی گسترده شهروندان به آن برای »استفاده

شخصی« است. از این میان اینترنت به عنوان نمونه بارز

این رسانه ها شناخته می شود. اگر دین را مفهومی مطلق و

انتزاعی در نظر بگیریم، دینداری مفهوم نسبی و

انضمامی برای آن محسوب می شود.

مرور نظری

5

از نظر کاستلز شبکه ای شدن و از میان رفتن نظام های سنتی می تواندباعث رشد بنیادگرایی شود. این نظر را می توان اینگونه تفسیر کرد که با کم رنگ شدن نظارت ها و پیوستن افراد به جمع کاربران رسانه های نوین

میزان آزادی بیان تا آنجا گسترش می یابد که ممکن است ساختارهای سنتی و به ویژه دینی زیر سوال بروند و از دل این زیر سوال رفتن

جنبش هایی پدیدار می شوند که با الگوگرفتن از مفاهیم سنتی و دینی به مقابله با این ساختارشکنی ها برخیزند.

کاستلز و جامعه در جامعه شبکه ای جوامع مدنی تحلیل می روند و از هم شبکه ای

می گسلند زیرا دیگر پیوستگی و استمراری میان منطق mعمال قدرت در شبکه جهانی و منطق ارتباط و بازنمود در ا

جوامع و فرهنگ های خاص وجود ندارد. بنابراین جستجوی معنا فقط در بازسازی هویت های دفاعی حولm اصول

اجتماع اشتراکی مقدور می شود. اکثر کنش های اجتماعی بر مبنای تضاد میان جریان های ناشناخته و هویت های

منزوی سازمان می یابد.

6

هابرماس برای این حوزه عمومی جایگزین یک شرط مهم و عمده گذاشتهاست: این حوزه عمومی باید دارای امتیاز برخورداری از یک وسیله ارتباطی

نامحدود باشد که به وسیله آن درک موقعیت های مشکل آفرین،گسترش اجتماعی گفتمانی و امکان بیان هویت های جمعی و تفسیر نیازها و کسب

مهارت ها میسر شود. با این حساب گزینه اینترنت می تواند اصلی ترین گزینه ای باشد که بخشی از

شروط هابرماس را محقق می سازد. رسانه ای که به کاربران و گروه های مختلف این امکان را می دهد تا ارتباطات و تعامالت و فعالیت های خود را به

صورت مجازی و با کم ترین هزینه سامان دهند.

هابرماس و حوزه عمومی

هابرماس متأخر نه تنها »حوزه عمومی جایگزین« را پذیرفت، بلکه به ظرفیت های آن برای به چالش کشیدن سلطه نیز اشاره کرد. هابرماس در ان مرحله بدبینی اش را نسبت به عامه کنار گذاشت و بر وجود توده های عام

به صورت مجموعه ای متفاوت و متکثر تأکید کرد. توده ای که در واقع می تواند نسبت به بازنمایی رسانه های

توده ای در جامعه مقاومت کند و دستور کار سیاسی خود را داشته باشد.

7

،تعاملی بودن، تمرکززداییتکه تکه بودن، بی زمانی و بی مکانی و جهانی بودن از

جمله ویژگی های این رسانه نوین جهت مهیا کردن بستر

مناسب برای شکل گیری حوزه عمومی است.

برخی دیگر از اندیشمنداندسترسی های نابرابر، تکه تکه

سازی گفتمان ها، ایجاد منحنی های بسته گفت وگو میان همفکران و سانسور دولتی را از جمله معایبی

می دانند که اینترنت به مثابه حوزه عمومی به آن دچار

است.

حوزه عمومی عمومی مجازی حوزة به نسبت بدبینان و شکاکان خوشبینان، آرای جمع بندی

مجازیمزایامعایب

کم هزینه بودن در مقایسه با رسانه های سنتیگران بودن و در نتیجه نافراگیر بودنعدم دسترسی به دلیل:

.مورد نیاز بودن امکانات سخت افزاری1

.موزد نیاز بودن حداقلی از مهارت برای ورود 2به اینترنت

قابل دسترس بودن در مقایسه با رسانه های سنتی

بازتاب محدودیت های فضای واقعی در فضای مجازی

حضور اجزایی از جامعه مدنی که به رسانه های سنتی دسترسی ندارند

سانسور دولتی و حضور قدرت در فضای مجازی

آزادی بیان

تکه تکه سازی و پیوند اطالعات بدون انسجام طبیعی

دسترسی به اطالعات گسترده

ایجاد منحنی های بسته گفت وگو میان همفکران و تنوع گریزی

مطرح شدن بحث ها و استدالالت متفاوت

فقدان نزاکت، مسئولیت ناپذیری، افراطی گرایی

امنیت نسبی به علت گمنامی و گسترش بحث های انتقادی

اضطرار، سرعت و اضطراب در ارتباطات اینترنتی به دلیل امکان برقراری ارتباط همزمان

تعاملی بودن و ظرفیت دموکراتیک نسبت به رسانه های سنتی

تمرکز زدایی و جایگزینی روابط افقی به جای جایگزینی فرهنگ آماتور به جای فرهنگ غنیروابط عمودی

فقدان یک زیست جهان مشترک و تکه تکه شدن گفتمان ها

جهانشمولی و پیوند میان مردم با پس زمینه های فرهنگی متفاوت

8

:درجات مختلف دینداری را از دو زاویه می توان نگریستمراتب مختلف دینداری و شدت و ضعف پیدا کردن بروز و تجلی دین در 1.

افراد، به نحوی که بسیاری از جامعه شناسان و روان شناسان آن را در نظر گرفته اند؛ به شیوه ای که گالرک کوشیده است، سعی کرده اند که ابزار

سنجش برای آن تدارک ببینند. دینداری را نه بر اساس مراتب، بلکه بر پایه انواع دینداری تجزیه و تحلیل 2.

کرد. در این صورت هر مورد و تجلی از دینداری را تنها می توان در چارچوب و در ارتباط با یکی از انواع دینداری مورد توجه و تحلیل قرار داد.

ایان باربور در اثر مشهور خود با نام »علم و دین«، نوعی از دسته بندی دینداریارائه می دهد که مبتنی با رابطه دین و علم است.

1  دین شخصی   4. عقلگرایی  3. شریعت عقلی دئیسم  2. دین اهل ذوق .. تلقی نمادی از تعلیمات دینی 7. نص گرایی و بنیاد گرایی  6.دین اخالقی  5

مغایر با یافته های علمی

رسانه و دینداری

9

عالمه طباطبایی، در ذیل مفهوم »صراط المستقیم« بحثی را مطرحمی کند بر این پایه که باید میان »صراط« و »سبیل« تفاوت قائل شد. از

دیدگاه ایشان سه نوع عبادت شامل، عبادت ازترس خدا و عقاب او، عبادت به طلب ثواب و عبادت به سبب محبت و عشق به خداوند، تجلی

سه نوع مختلف دینداری است. مجتهد شبستری معتقد است که دینداری را از شناخت و تعریف دین می

| در سه سطح توان بازشناسی کرد. او معتقد است که ادیان بزر معموالاعمال و شعائر، ایده ها و عقاید و تجربه های دینی ظاهر شده اند.

عبدالکریم سروش نیز دین را دارای هویتی سه الیه می داند: یک کانوناصلی که عبارت است از تجربه دینی، یک حفاظ اخالقی و یک حفاظ

فقهی و معتقد است که رسیدن به هر کدام از این الیه ها رسیدن به نوع خاصی از دینداری است.

انواع دینداری از نگاه متفکران ایرانی

10

دینداری موجود در شبکه هایاجتماعی را می توان حول دو محور

کلی شریعت گرایی و محور پیامدگرایی دسته بندی کرد.

محور شریعت گرایی اشاره بهمیزان توجه و پایبندی دینداران به

عمل به سنت و شرایع دینی دارد بر این اساس در دو سر این محور دو

گونه دینداری سنتی و نوگرا قرار می گیرند.

محور پیامدگرایی مشخص می کند کهدینداران تا چه میزان از دین انتظار

ایفای نقش در زندگی سیاسی و اجتماعی را دارند و تا چه حد به دین نگاهی مبتنی بر امری فردی و حسی

دارند که بر این اساس دو گونه دینداری پیامدگرا و احساسی

)شخصی( در دو سر این محور جای می گیرند.

چارچوب مفهومی

نوگرا

سنتیمحور شریعت

یمد

یا پ

ورح

م

احساسی

پیامد گرا

11

:)منظور دینداری سنتی )شریعت مداراز دینداری سنتی یا همان شریعت مدار،

گونه ای از دینداری است که در آن شریعت و سنت دین به عنوان اصول اساسی حاکم بر زندگی فردی و جمعی شناخته می شود.

چارچوب مفهومی

:این نوع دینداری که در تقسیم بندی باربور از آن با عنوان دینداری احساسی»دینداری شخصی« یاد شده است، درک دینی فردی را منشا باورها و رفتارها قلمداد می کند عالوه بر این دین را بخشی از زندگی روزمره می داند و بیش از

تالش برای توجیه عقالنی دین، بر وجود روابط صمیمانه با خدا تاکید دارد و چارچوب های اخالقی و اعتقادی هر فرد را برای زندگی کافی می داند.

:)دینداری مدرن یا نوگرا آن دینداری نوگرا )مدرندینداری ای است که دین سنتی را به عنوان نخستین نقطه حرکت قلمداد می کند و معتقد به سازگار کردن روند دین

با روند تغییرات و تحوالت تاریخی و اجتماعی است. :دگراIپیام دین دینIداری ب�رخی و می خوانن�د رس�می دین را آن ب�رخی ب�ا دین س�نتی در اف�زوده ش�دن ب�رخی ای�دئولوژیک. تف�اوت این گون�ه از دین�داری پیش از بیش برجس�ته ش�دن و دین س�نتی اص�لی ارزش ه�ای از ف�ارغ ارزش ه�ا

برخی از ارش های موجود در دین سنتی است.

12

.این پژوهش به شیوه مردم نگاری مجازی انجام شده است مردم نگاری مجازی حوزه جدیدی در مردم نگاری است که از مفهوم سنتی

حوزه و مطالعه اتنوگرافی توسعه یافته است و از مشاهده در تعامالت چهره به چهره، به تعامالت واسطه مند به وسیله تکنولوژی در شبکه های

مجازی و اجتماعات مجازی تغییر یافته است.

روش پژوهش

13

14

فیس بوک پرمخاطب ترین شبکه اجتماعی در جهان است که در ایران نیز در زمرهوب سایت های پر هوادار به حساب می آید و گوگل ریدر که ابتدا تنها وظیفه خبرخوانی

را بر عهده داشت، پس از افزوده شدن امکانات نظردهی، نوشتن مطلب و دنبال کردن سایر اعضای گوگل ریدر، از سوی کاربران ایرانی به عنوان شبکه اجتماعی

مورد استفاده قرار گرفت. قابلیت های فرمی و بصری فراوان فیس بوک و شهرتش به عنوان یک شبکه اجتماعی

در مقابل سادگی و جذابیت های بصری کمتر گوگل ریدر و شهرت کمتر آن باعث یکی از اساسی ترین تفاوت های میان این دو میدان مورد مطالعه بود. کاربران گوگل ریدر

به این فضا به چشم یک شبکه اجتماعی مبتنی بر متن نوشتاری نگاه می کردند در حالی که کاربران فیس بوک به فضای آن شبکه به چشم یک شبکه رسمی مبتنی بر عکس، ویدئو و متن نوشتاری می نگریستند. کاربران فیس بوک در احاطه دوستان و

آشنایان بودند و کاربران گوگل ریدر جذب »امکان ناشناس بودن« در آن فضا می شدند.

دو میدان مجازی مورد مطالعه علی رغم تمامی تفاوت های فرمی و محتوایی که بایکدیگر داشتند، هر دو فضای بسیار مناسبی بودند برای آگاهی از ایده ها، عقاید و نوع

نگاه کابران به دین. از این رو تالش شد تا با مطالعه هر دو میدان، دنبال کردن مطالب منتشر شده در آنها و بررسی کنش های کاربران شان، نسبت میان هر دو

شبکه با مفهوم دینداری مطالعه شود.

شبکه های اجتماعی در

ایران

15

شبکه های اجتماعی در

ایران

16

این یافته ها پاره ای از مهم ترین ویژگی های شبکه های اجتماعی را توصیفمی کند تا بستر الزم برای تحلیل ها و پاسخ های داده شده به پرسش های

پژوهش در بخش های آتی فراهم شود. هرچند که ممکن است پاره ای از توصیف های ارائه شده در این بخش

ارتباط دقیقی با بحث های مرتبط دینی نداشته باشند اما به بستر مند شدن و زمینه مند شدن این بحث ها کمک می کنند.

یافته های توصیفی

17

اصلی ترین ویژگی شبکه های اجتماعی وجود کاربرانی است که موجودیت اینشبکه ها را رسمیت می بخشند.

هر چند بیشتر کاربران گوگل ریدر دارای صفحه شخصی در فیس بوک هم بودنداما تجربه شخصی پژوهش گر نشان می دهد که کاربران عضو هر دو سایت در هر

کدام از فضاها، رفتارها و گفتارهای متفاوتی را از خود بروز می دهند. کاربران اولیه گوگل ریدر همان گونه که در بخش های دیگر پژوهش هم اشاره

شد، افرادی بودند با یک عالقه اولیه مشترک که می توان آن را »شوق به خواندن« نامید. این افراد به منظور دسته بندی و سهولت و سرعت دسترسی به فید وبالگ های مورد عالقه شان و دسترسی به محتوای سایت های خبری گوناگون بدون نگرانی از وجود فیلترینگ، گوگل ریدر را به عنوان یکی از ابرازهای جانبی

حساب کاربری جی میل خود فعال کردند. شهرت و گسترش دامنه نفوذ فیس بوک تا آنجا پیش رفت که بسیاری از کاربران

خیلی زود در میان دوستان قدیمی و جدید، اعضای خانواده و همکاران قرار گرفتند بنابراین آن دسته از کاربران فیس بوک که به دنبال محیط کوچکتر و

محفوظ تری می گشتند، بیشتر به سمت گوگل ریدر گرایش پیدا کنند تا به دور از دغدغه بتوانند به گفتن و شنیدن آنچه بپردازند که می خواهند و عالقه دارند.

کاربران: شوق خواندن

18

جمعی از کاربرانی که وارد فضای گوگل ریدر شدند از پیش یکدیگر را می شناختند ودسته ای از آنها از بالگ نویسانی بودند که وبالگ هایشان مورد استقبال خوانندگان

بودند. از 2بسیاری قرار گرفته بود و به نوعی چهره های شناخته شده فضای وبجمله این افراد می توان از وحید آن الین، آق بهمن، سر هرمس، جالل، کسوف، زهرا

اچ.بی، بلوط و... اشاره کرد. این چهره های شناخته شده که بعدتر کسانی مثل بکس، فاط، مازوخ، پات، بهناز میم

و... به آنها اضافه شدند در محیط گوگل ریدر با عنوان »سلبریتی های گودر« شناخته شدند؛ یعنی کسانی که بیشترین »فالوورها« )دنبال کنندگان( را داشتند و نزد اکثر

کاربران شناخته شده بودند. این دسته از کاربران یا همان سلبریتی ها در محیط گوگل ریدر که روزانه صدها

مطلب در آن به اشتراک گذاشته می شد، می توانستند نقش رسانه های جریان اصلی را ایفا کنند به این معنا که هر مطلبی که توسط هر یک از این کاربران در محیط

گوگل ریدر بازنشر داده می شد به سرعت در معرض دید بخش کثیری از دیگر کاربران قرار می گرفت و مورد توجه واقع می شد.

تعریف و اشاره به این کاربران از آنجا برای این پژوهش حائز اهمیت است که بخشقابل توجهی از مطالب با بار دینی یا مطالب مرتبط با موضوع دین از طریق این

کاربران تولید یا به اشتراک گذاشته می شد.

گودر و سلبریتی ه

ا

19

از مهم ترین جذابیت هایشبکه های اجتماعی این است که

کاربران می توانند محتوای صفحات یا محیط های خود را در

قالب های مختلف منتشر کنند. بنابراین می توان مطالب موجود

در این شبکه ها را در شکل عکس، ویدئو، موسیقی، لینک و نیز متن نوشتاری مشاهده کرد

محتوا

،با توجه به ناچیز بودن میزان استفاده از قالب های محتوایی عکسویدئو، لینک و موسیقی در حوزه دین و با توجه به قابل توجه بودن

متن های نوشتاری در گوگل ریدر و فیس بوک، تصمیم بر آن شد که تنها این دسته از میان قالب های محتوایی و در سه دسته جداگانه

مورد مطالعه قرار گیرد.

20

نمونه متون

عاشق اینم که قرآن می گوید بهشت را برای خوبها می آوریم نزدیک )واز لفت الجنه للمتقین غیر بعید( رمزوارگی این نزدیک

آمدن بهشت، خیلی لطف دارد.دوست دارم که نمی گوید

آنها را می بریم نزدیک. می گوید بهشت را می آوریم دم

دستشان. الزم است دیگر. آدم باید گاهی یک بهشت دم دستش

باشد.

نمونه فید منتشر شده در گوگل ریدر / از وبالگ »روشنایی های شهر«

حسین برخاست تا با خیمه شود، نتوانست از ضعیفی.

پس سنان بن انس، نیزه ای بزد بر پشتش و به سینه بیرون آمد

و نیزه بیرون کشید و حسین، جان تسلیم کرد و بمرد.

جان تسلیم کرد و بمرد. جان تسلیم کرد و بمرد.

نمونه مطالب نوشتاری اقتباسی منتشر شده در فیس بوک/ برگرفته از: قیام

سیدالشهدا حسین بن علی و خونخواهی مختار به روایت طبری و انشای ابوعلی

بلعمی

21

خدایا ...اینکه میگی از رگ گردن به من نزدیک تری و ازین حرفا در سطح شعور و

درک من نیست به قرعان ...!!! یه دقیقه بیا پایین بغلم کن...!!!

نمونه نوشته های تولیدی/ جایگاه برابر خالق و مخلوق

من اگه خدا بودم هر کسي که من mي خدا زود رو صدا ميزد و ميگفت ا

بهش ميگفتم جانم …عزيز دلم بنده افريدم بايد سرويس بدم ديگه …

گوسفند که نيستن ول کنم تو بيابون .!

نمونه کوتاه نوشته های سرایت پذیر اینترنتی

نمونه متون

22

خدایا چی میشد اینطوری بود.... رجب... شعبان... هپ... شوال

نمونه طنزنوشته های پراکنده

دو ركعت نماز اهالي گودر،برتر از هفتاد ركعت نماز كساني

است كه گودر را نمي شناسند...!

نمونه طنزنوشته های با فرم دینی/ تاکید بر حفظ ارزش های گودری

نمونه متون

23

انواع دینداری در شبکه های اجتماعی

کاربران دیندار فضای گوگلریدر و فیس بوک را می توان

در این طیف های چهارگانه دسته بندی کرد و نسبت شان

را با هر کدام از انواع دینداری موجود در این مختصات بررسی کرد:

طیف سنتی-1.پیامدگرا

طیف پیامدگرا-2.نوگرا

طیف نوگرا-3.احساسی

طیف احساسی-4.سنتی

نوگرا

سنتی

محور شریعت

ر وح

می

مدیا

پ

پیامد گرا

احساسی جامعة 24شبکه ای

یافته های تحلیلی در این بخش با استفاده از روش تحلیلی نظریه مبنایی ارائه شدهاست.

اساس کار این روش فرآيندی استقرایی و استتناجی است که بر اساس متونگرد آوری شده از میدان پژوهش عمده ترین مفاهیم و مقوله های بااهمیت میدان را

شناسایی می کند. به زبان این روش، همة پدیده های یک میدان پژوهشی ماهیت متنی دارند زیرا در

نهایت در قالب متون در اختیار پژوهش گر قرار می گیرند. این متون می تواند هر چیزی از جمله مصاحبه ها و متون گرد آوری شده در خالل

مشاهدة همراه با مشارکت در فعالیت های این دو شبکة اجتماعی در پژوهش حاضر باشد.

بر پایة این روش سه مرحلة کدگذاری آزاد)باز(، محوری و گزینشی در نهایت بهانتخاب مقوله محوری و تولید مدلی نظری اعمال می شود.

یافته های تحلیلی

25

نمونه کدها

)کدگذاری باز(

مفاهیم

)کدگذاری محوری(

مقوله ها

)کدگذاری گزینشی(قضاوت نکردن درباره اعتقادات

دیگران، پذیرفتن سبک های مختلف زندگی، خود را جای دیگری

گذاشتن، حذف نکردن یکدیگر پس از مجادله، خودداری از

درگیری های لفظی

- پرهیز حداکثری از بحث های جنجالی

- پرهیز حداکثری از حذف از فهرست دوستان

- پرهیز از قضاوت

- دنبال کردن مطالب افراد با دیدگاه های مختلف و گاه متضاد

 

مدارای گفتمانی

بامزه بودن، منتشر نکردن مطالب توهین آمیز، جایز بودن

برخی شوخی ها با دین

- تفاوت میان طنز و توهین

- جبه گیری حداقلی در برابر مطالب طنز

رسمیت یافتن

زبان طنز

احساس کنترل شدن در فیس بوک توسط آشنایان،دوستی

فارغ از مذهب،حفظ ارزش های گودری، یافتن و حفظ گروه های

همسو

- اولویت روابط دوستانه و خانوادگی بر عقاید مذهبی )در فیس بوک(

- اولویت دیدگاه های سیاسی بر عقاید مذهبی )در گوگل ریدر(

- تفاوت ساختاری بحث ها و مطالب درباره دین در گوگل ریدر و فیس بوک

- پذیرش حداکثری نحوه بیان مطالب )در گیگل ریدر(

 

اولویت های شبکه های اجتماعی

الیک زدن مطالب دوستان، به اشتراک نگذاشتن

مطالب توهین آمیز، بازنشر دادن مطلب همراه با نقد جدی، الیک گرفتن از سوی جبهه فکر

مقابل

کاربرد الیک به عنوان ابراز حمایت

کاربرد نظرات به عنوان ابزار ورود به بحث )به عنوان مخالف یا موافق(

کاربرد به اشتراک گذاری به عنوان ابزار ترویج یک عقیده و یا اشتراک گذاری همراه با یادداشت به عنوان پانوشتی در

نقد یک نظر

 

الیک، نظرات و به اشتراک گذاری

به مثابه مناسک

جدول کد گذاری شدة

نهایی

26

اعظم: دو نفر - اگر آدم باشند – می توانند گرایش و

تفکر سیاسی اجتماعی متفاوتی داشته

باشند،اختالف نظرهای مفصلی داشته باشند ولی | دشمن هم نباشند و لزوماچشم دیدن هم را داشته

باشند.مدارای گفتمانی

شادی: خدا خودش به این آدمها هیچی نمی گه و می ذاره

حرفشون رو بزنن و مسخره اش کنن. پس من چه کاره ام که بزنم تو دهنشون؟

رسمیت یافتن زبان طنز

آیدا: خیلی پیش اومد که درباره مسائل مذهبی با بچه ها وارد بحث بشم ولی به خاطر این مسائل کسی رو از فهرست

دوستانم حذف نکردم، ولی سر ماجراهای سیاسی خیلی ها رو

بالک کردم.

اولویت های شبکه های اجتماعی

احمد: وقتی با یک آدم سنتی در مورد دین وارد بحث میشم

یا وقتی در مقابل یک دین ستیز از دین دفاع می کنم حتی

الیک هایی که به نظرم میخوره، باعث اعتماد به نفس بیشترم

میشه.

الیک، به اشتراک گذاری، نظرات و نوشته 27به مثابه مناسک

،اگر مولفه های اساسی حوزه عمومی را »گفت وگو«، »افکار عمومی« و »کنش متقابل« بدانیمآن گاه به لحاظ نظری شاید بتوان گفت که فضای مجازی و به ویژه شبکه های اجتماعی به عنوان

که امکان مشارکت کاربران در تولید محتوا، شکل گیری بحث و نظر 2عضو شاخص خانواده وب و ارتباط میان فردی و میان گروهی را مهیا می سازد، بهترین فضای ممکن برای شکل گرفتن

مفهوم مورد نظر هابرماس است ،اما با وارد شدن عناصر عملیاتی مانند وابستگی شبکه های اجتماعی به شرکت های بزگ تجاری

میزان و نحوه دسترسی افراد به اینترنت، هزینه اتصال به اینترنت، وجود کنترل های دولتی و محدودیت دسترسی به برخی از سایت ها و شبکه های اجتماعی )به خصوص در مورد ایران که

این عوامل نقش پررنگی دارند( باید با نظریه پردازان شکاک به امکان تشکیل حوزه عمومی مجازی نیز هم داستان شد که تا به وجود آمدن تمامی شرایط الزم نمی توان اینترنت را به مثابه

حوزه عمومی در نظر گرفت. یافته های حاصل از این پژوهش نشان می دهد که در شبکه های اجتماعی مورد مطالعه می توان

شاهد تشکیل نوعی حوزه عمومی خرد یا حوزه عمومی ضعیف شده بود. به این معنا که در هر کدام از این دو شبکة اجتماعی می توان به صورت مقطعی عناصر تشکیل دهندة حوزه عمومی

را شناسایی کرد که این حوزه عمومی خرد در گوگل ریدر و فیس بوک به دو گونة متفاوت تشکیل می شود. در فیس بوک به صورت موجی )مانند بحث بهار عربی میان دینداران پیامدی(، در

گوگل ریدر به صورت مقطعی )تا تغییرات اعمال شده توسط شرکت گوگل(

پاسخ به پرسش های

پژوهششبکه های اجتماعی مورد مطالعه تا چه اندازه شرایط الزم برای

تشکیل حوزه عمومی را دارند؟

28

کدگذاری و تحلیل داده های پژوهش نشان از چهار مقوله مرتبط با تعامل انواعمیان انواع دینداری در فضای شبکه های اجتماعی مورد مطالعه بود. مقوالتی که به عنوان ویژگی های این نوع از تعامل، نشان از هم زیستی این انواع در کنار یکدیگر

داشتند. ورود به جامعه شبکه ای ) و در این مورد خاص؛ شبکه های اجتماعی(، ورود به

فضایی است که تا اندازه بسیاری فارغ از کنترل های رسمی شکل گرفته است. بنابراین بستر برای شکل گیری، رشد و گسترش افکار و عقاید منافی و یا متفاوت

با گفتمان های غالب سیاسی، مذهبی و فرهنگی جوامع مهیاست و آن گونه که کاستلز می گوید، این خود می تواند منجر به »بنیاد گرایی« شود. تقابل افکار منتقدان، نفی کنندگان و مخالفان دین با دینداران در شبکه های اجتماعی گاه

نشان دهندة امکان به تحقق پیوستن این نظر کاستلز را عیان می کند. با این وجود در طی پژوهش صورت گرفته و در روند گردآوری داده ها ) چه در

خالل ثبت اسناد و مدارک اینترنتی و چه در طول انجام گفت و گو با اطالع رسانان( این نکته به چشم می خورد که راه گفت وگو در میان کاربران همچنان باز و رسیدن

به انعطاف گفتمانی از بخت باالیی در میان آنان برخوردار است.

پاسخ به پرسش های

حاصل رویارویی میان انواع دینداری های موجود در فضای پژوهشمجازی چیست؟

29

ورود کاربران به فضای شبکه های اجتماعی باعث ایجاد تغییرات عمیق درنحوة دینداری آنان نمي شود. نمي توان انتظار داشت که تعامالت این افراد

در چارچوب این شبکه ها تحولی در نوع دینداری آنان ایجاد کند با توجه به این نظر که شبکه های اجتماعی مورد نظر )هرچند به صورت

موجی و مقطعی( توانسته اند در برهه هایی محل ایجاد حوزة عمومی خرد در فضای مجازی باشند و نیز با اشاره به یافته های پژوهش که نشان از شکل گیری نوعی مدارای گفتمانی میان کاربران با انواع دینداری ها، نوع

تعامل و تقابل میان آن ها و البته رویکردشان به افکار مبتنی بر سکوالریسم و الئیسیته، اکنون می توان مدلی از نسبت میان شبکه های

اجتماعی و دینداری کاربران ارائه داد که معرف سبکی نوین و برآمده از تعامالت فضای مجازی است.

این ویژگی همان شیوة دینداری مبتنی بر گفت وگو و کنش متقابل استکه در این جا »سبک دینداری تعاملی« نام گذاری شده است.

پاسخ به پرسش های

حضور در شبکه های اجتماعی چه تغییراتی در دینداری کاربران پژوهشبه وجود می آورد؟

30

نوگرا

سنتی

پیامد گرا

احساسی جامعة شبکه ای

مدل تحلیلی مدل نهایی

حوزة عمومی مجازی خرد

31

جمع بندی و نتیجه گیری:

دینداری در شبکه های اجتماعی

پیچیدگی روابط در دنیای مجازی)علی رغم فرم و ظاهر ساده ای که دارند( وقتی با پیچیدگی های حوزه دین تالقی می کند، تبدیل

به مسئله ای با ابعاد گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و

فردی می شود.

استفاده از شبکه های اجتماعی به کاربران ایرانی این فرصت را داده است تا درمحیطی به دور از نظارت رسمی، از عقاید خود بگویند و هرچند در این پژوهش به تشکیل حوزه عمومی خرد و پیدایش سبکی تازه به نام دینداری تعاملی اشاره شد

اما در روی دیگر سکه شکل گیری جبهه ای از عقاید ضد دین )و نه بی تفاوت به دین( قرار دارد.

آنچه در توان پژوهش حاضر بود بررسی یک بعد از رابطه میان دین و فضایمجازی است که می توان گفت بیشتر با نظر اندیشمندان خوش بین به تشکیل

حوزه عمومی مجازی همخوان بود اما نمی توان از ذکر این واقعیت خودداری کرد 32که این نگاه خوشبینانه، تنها یکی از گزینه های موجود است.

وجود فیلترینگتغییرات بنیادی در گوگل ریدردشواری در انجام مصاحبه های عمقیدشواری دسترسی به کاربران سرشناس گوگل ریدرحساسیت پرداختن به موضوع دین

موانع پژوهش

پیشنهاد هاتحلیل محتوای عکستحلیل گفتمان های سیاسی پژوهش بر روی نقش شبکه های اجتماعی در زندگی روزمره

کاربرانمطالعه تجربه زیسته کاربران گوگل ریدرتحلیل محتوای بحث های فراگیر در شبکه های اجتماعی

33

در مقابل صراط مستقیم، راه دیگری است که راه غیر خدا و مسیر کسانی است که از خدا و عبادت او

سرپیچی می کنند؛ راه اول، راه نزدیک و راه غیر خدا راه دور است

اما در هر صورت هر دو راه به سوی خدا منتهی می شود.

1عالمه طباطبایی/ تفسیر المیزان، جلد

پایان

34

استاد راهنما: دکتر هادی خانیکی

استاد مشاور: دکتر نعمت الله فاضلیاستاد داور: دکتر

علی انتظاریدانشجو: زهرا

چوپانکاره

پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم ارتباطات اجتماعی

139035زمستان