ННФ МУИС ЭЗС

ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ ТОЙМ-2007МОНГОЛ УЛСЫН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН

ӨРСӨЛДӨӨНИЙ ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ЦААШДЫН ТӨЛӨВ

Судалгааны баг

Зөвлөх, Монгол улсын Ерөнхий сайд асан, профессор Д.Бямбасүрэн, Нээлттэй Нийгэм Форумын эдийн засгийн бодлогын асуудал хариуцсан менежер, бизнесийн удирдлагын ухааны магистр Б. Мөнхсоёл, МУИС-ийн ХЗС-ийн багш, хууль зүйн ухааны магистр, докторант М. Уянга, МУИС-ийн ЭЗС-ийн багш нар, эдийн засгийн ухааны докторууд Х.Цэвэлмаа, Б.Энхцэцэг, Ч.Хашчулуун, магистр Т.Оюунбаатар

Монгол улс, Улаанбаатар, 2007

2

Тойм судалгааны зорилго

Монгол улсын эдийн засгийн эрх чөлөөний 2006 оны үнэлгээ

Монголын зах зээлийн өрсөлдөөний өнөөгийн байдлын судалгаа

Зах зээлийн өрсөлдөөний зохицуулалт, дэлхийн туршлага, Монголын өнөөгийн зохицуулалтын давуу болон сул талууд

Шударга өрсөлдөөний талаарх эрх зүйн зохицуулалт, бодлогын зөвлөмж

3

Монгол улсын эдийн засгийн эрх чөлөөний 2006 оны байдал

Эдийн засгийн эрх чөлөөний индекс зохицуулалтыг хэмждэг.

Өрсөлдөөний зохицуулалт- төрийн эдийн засгийн бодлогын хамгийн чухал бодлогуудын нэг.

Эдийн засгийн эрх чөлөөг: Фрейзер институтын индекс Херитэж сангийн индекс Дэлхийн банкны засаглалын, бизнесийн

орчны чанарын үзүүлэлтүүд харуулдаг.

4

Монгол улс 2006 онд: Фрейзер Институтын

эдийн засгийн эрх чөлөөний индекс

2006 Оноо (байр) 2005 Оноо (байр)

Эдийн засгийн эрх чөлөөний индекс 7.1 (44) 6.2 (74)

Төр засгийн хэмжээ 6.3 6.5

Эрх зүйт төр 5.8 2.2

Эрүүл мөнгө хүртэх боломж 8.7 8.8

Олон улсын худалдаанд оролцох эрх чөлөө 7.2 7.1

Зээл, хөдөлмөрийн ба бизнесийн зохицуулалт

7.4 6.3

5

Монгол улсын Фрейзер институтын эдийн засгийн эрх чөлөөний үзүүлэлт

Монгол улсын Фрейзер институтын эдийн засгийн эрх чөлөөний үзүүлэлт нь дараах орнуудын үзүүлэлтээс дээгүүр байна. Үүнд:

Өндөр хөгжилтэй орнууд: Итали (52), Франц (52)

Шилжилтийн орнууд: Чех (52), Болгар (56), Польш (56)

Азийн Малайз (60), Тайланд (60), Индонези (86) Хятад (86) ОХУ (112)

6

Монгол улс 2006 онд: Херитэж сангийн эдийн засгийн эрх чөлөөний индекс

бизнесийн эрх чөлөө - 73.1% худалдааны эрх чөлөө - 70% төсвийн эрх чөлөө - 81% засгийн газрын эрх чөлөө 56.9% мөнгөний эрх чөлөө - 74.3% хөрөнгө оруулалтын эрх чөлөө - 60% санхүүгийн эрх чөлөө - 60% хөдөлмөрийн эрх чөлөө - 65.9% өмчийн эрх - дөнгөж 30% авилгын эрх чөлөө - 30%

Монгол улс дэлхийд 78-р байранд орж, Ази тивдээ 30 орноос 11-рт байна.

7

Засаглал ба бизнесийн орчны хөгжил (Дэлхийн банк)

1996 оноос хойш засаглалын чанарын зургаан үзүүлэлтээс гурван үзүүлэлт, 2004 оноос хойш дөрвөн үзүүлэлт дордсон.

Авилгын хяналт ба хуулийн хэрэгжилт гэсэн үзүүлэлт хамгийн их буурчээ.

“Doing Business” 150 гаруй орнуудын судалгаанд 2006 онд бизнесийн орчны ерөнхий үзүүлэлтээр Монгол улс 45-р байранд орсон.

8

Өрсөлдөөн

Эдийн засгийн эрх чөлөө ба өрсөлдөөн

Өрсөлдөөний үндсэн хэлбэрүүд: Төгс өрсөлдөөн Монополь ба олигополийн

өрсөлдөөн-шударга бус өрсөлдөөн үүсэх хамгийн боломж ихтэй зах зээлийн өрсөлдөөний хэлбэрүүд

9

Шударга бус өрсөлдөөн үүсэх нөхцөл

Цөөн тооны компаниуд зах зээлд ноёрхох тохиолдолд шударга бус өрсөлдөөн үүсдэг.

Шударга бус өрсөлдөөн олон хэлбэр, төрөлтэй боловч сөрөг нөлөө ихтэй, ихэнх орнуудад хуулиар хориглосон шударга бус өрсөлдөөний нийтлэг гурван хэлбэр байна. Үүнд:

Үнэ тогтоох явдал /price fixing/. Өрсөлдөгч компаниудын хоорондох үнийг өсгөх, тогтоох, эсвэл тодорхой түвшинд хадгалах талаар тохиролцдог.

Тендэрийн гажуудал /bid rigging/. Төрийн байгууллага худалдан авах тендэрийг зориудаар будлиулж, эхнээс нь тендэрт ялагчийг тодорхойлж, өрсөлдөөн байхгүй болгох замаар үнийг өсгөх явдал юм.

Зах зээлийг хуваах явдал /market division/. Компаниуд хоорондоо тохиролцсоны үндсэн дээр зах зээлийг газар зүйн байдлаар, барааны төрлөөр, эсвэл худалдан авагчийн төрлөөр хуваахыг хэлнэ.

10

Өрсөлдөөнийг хязгаарласан хэлцэл

Хөндлөн шугамын нөхцөлд нэг шат, түвшинд байгаа өрсөлдөгч нар нэг нэгнийхээ үйл ажиллагаа явуулж буй нутаг дэвсгэрт өрсөлдөхгүй байхыг тохирдог. (нэг салбарын компаниудын картель)

Босоо шугамын нөхцөлд дээд шатны өрсөлдөгч доод шатны өрсөлдөөнийг хязгаарлах явдал. (Tүүхийн эдийн нийлүүлэгч – боловсруулагч компанийн харьцаа)

11

Шударга бус өрсөлдөөний сөрөг үр дагаврууд

Хэрэглэгчид хэт өндөр үнэ төлөх, Компаниуд техникийн шинэчлэл хийхээ зогсоох, хөрөнгө

оруулалтаа багасгах, шинэ үйлчилгээ, бүтээгдэхүүнийг бий болгох сонирхолгүй болдог, улс орон өөрөө дэлхийн зах зээл дэх өрсөлдөх чадвараа алддаг.

Эдийн засгийн өсөлт удааширч, шинэ ажлын байр бий болдоггүй.

Компаниуд улсын төсвөөр хийгдэж байгаа хөрөнгө оруулалтыг хуйвалдан хуваахын тулд улс төрд нөлөөлж, улс орон авилгад автагдах магадлал маш өндөр болдог.

Нээлттэй зах зээлд байдаг үр өгөөжийг шударга өрсөлдөөнгүй зах зээлийн хэрэглэгч нар хүртэж чадахгүйд хүрдэг.

Аж ахуй эрхлэгчид бизнесийн эрүүл орчинд үйл ажиллагаагаа явуулах боломжгүй болдог, нөөцийг илүү үр ашиггүй хуваарилдаг.

Орлогын тэгш бус хуваарилалт бий болдог. Төрийн бодлого, хууль тогтоомж нь нийтийн сонирхолд бус,

харин том үйлдвэрлэгчдийг хамгаалах, тэдний өсч дэвжихэд нь тусалдаг.

12

Өрсөлдөөний зохицуулалтын гол зорилго

шударга бус өрсөлдөөнөөс бусад үйлдвэрлэгчдийг хамгаалах,

том үйлдвэрлэгчид зах зээл дээр давамгай байдлаа тогтоохоос сэргийлэх,

давамгай байдлаа урвуулан ашиглахыг хориглох,

буруу зар сурталчилгаа явуулахыг хориглох,

шударга өрсөлдөөнд харшаар нөлөөлөх зорилгоор нэгдэн нийлэх, хуйвалдахаас урьдчилан сэргийлэх.

13

Çàõ çýýëèéí ºðñºë人íèé çîõèöóóëàëò

Олон улсын òóðøëàãà ÀÍÓ Åâðîïûí Õîëáîî Èõ Áðèòàíè óëñ Èòàëè Çàðèì шилжилтийн орнууд (ÎÕÓ)

14

ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã

Ýõ ñóðâàëæ Øåðìàíû àêò, 1890 îí Êëýéòîíû àêò, 1914 îí Õîëáîîíû õóäàëäààíû êîìèññèéí òóõàé

àêò, 1914 îí

15

ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã

А. Монополийн эсрэг үйл ажиллагаа: АНУ-ын хууль тогтоомжоор монополь

байдлыг ерөнхийд нь хориглохыг зорьсон монополь байдалтай аж ахуйн нэгжид

шударга өрсөлдөөнийг хязгаарлах, бусдыг тухайн зах зээлд нэвтрэн ороход

саад болох, монополь байдлаа хууль бусаар ашиглах

үйлдлийг хориглосон байдаг.

16

ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã

Б. Худалдааг хууль бусаар хязгаарлах явдал:

Шерманы актын 1 дүгээр хэсэг, Клэйтоны акт ба Холбооны худалдааны комиссийн актын 5 дугаар хэсэгт худалдааг хууль бусаар хязгаарлахыг хориглосон байдаг. Энэхүү саад нь үнэ тогтоох байж болно.

17

ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã

В. Компаниуд нэгдэн, нийлэх эрхийг хязгаарласан байдал:

Клэйтоны актын 7 дугаар хэсэгт шударга бус өрсөлдөөнийг багасгах, монополь тогтоох үүднээс нэгдэхийг хориглосон байгаа.

Зарим төрлийн компани нэгдэхэд заавал урьдчилж төрөөс зөвшөөрөл авах шаардлагыг Клэйтоны актад оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр тогтоосон.

18

ÀÍÓ-ûí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã

Г. Үнийг ялгаварлах байдал: Нийлүүлэгч өөр нэгэн худалдан авагчдад тухайн

барааг бусдад худалдсан үнээс дээгүүр, эсвэл доогуур үнээр нийлүүлэхийг Клэйтоны актаар шударга өрсөлдөөнд харшлах учир үнийг ялгавартайгаар тогтоохыг хориглосон байдаг.

1936 оны Робинсон Патманы актаар энэ зүйлийг мөн хориглосон байсан. Энэ нөхцөлд аливаа аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлж буй этгээд шударга өрсөлдөөнийг хязгаарлах, монополь болох зорилгоор нэг төрлийн болон ижил чанарын бараа, үйлчилгээг худалдахдаа ялгавартай үнэ тогтоохыг хориглосон.

Үйлдвэрлэлийн зардал, худалдан авч буй барааны хэмжээнээс хамаарч, үнийг ялгавартай тогтоох нь дээрх заалтыг зөрчсөнд тооцогддоггүй.

19

Õóóëèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ áàéãóóëëàãà, ýðõ õýìæýý

Õóóëü ç¿éí ÿàì Õîëáîîíû õóäàëäààíû êîìèññ Õàðèóöëàãà

Èðãýíèé Çàõèðãààíû Ýð¿¿ãèéí

20

Åâðîïûí õîëáîîíû ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Õî¸ð ò¿âøíèé: Õîëáîîíû õýìæýýíèé Ãèø¿¿í óëñûí õýìæýýíèé

Ýðõ ç¿éí ýõ ñóðâàëæ: Åâðîïûí õîëáîîã áàéãóóëàõ òóõàé Ðîìûí

ãýðýý ¯íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæ

21

Ðîìûí ãýðýэ: үнийн арга Нэг түвшинд байгаа аж ахуйн нэгжүүд тухайн

бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнэд нөлөөлөх үүднээс тохиролцож, үнэ тогтоох, зах зээлээ хуваах, нийлүүлэлтээ хязгаарлах замаар зах зээлийн үнэд нөлөөлөх зэргийг хэлж болно. Зах зээлээ хуваан авах гэдэгт цөөн хэдэн аж ахуйн нэгж

тохиролцож бараа, үйлчилгээний нийлүүлэлтийг хуваасан байх жишээтэй.

Нэг хэсэг нь тухайн улсын нэг хэсэгт үйл ажиллагаагаа явуулах, нөгөө хэсэг нь өөр газарт үйл ажиллагаа явуулах, бусад өрсөлдөгч орж ирэхэд нь саад болох зэрэг үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ аргаар шууд үнэ тогтоодоггүй ч зах зээлээ хувааснаар шууд бус хэлбэрээр үнэд нөлөөлдөг.

Бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтээ хязгаарлах нь шууд бус хэлбэрээр үнэ тогтоох арга гэж тооцогддог - өөрийн нийлүүлж буй бүтээгдэхүүнээ ямар ч үндэслэлгүйгээр зах зээлээс татаж, хуурамчаар барааны хомсдол бий болгож, үнийг өсгөх арга хэрэглэх тохиолдол байдаг.

22

..... Үнэ тогтоох бус арга

Зөвхөн үнэ тогтоох аргаар үгсэн хуйвалдах төдийгүй үнэ тогтоохгүйгээр бусад аргаар хуйвалдах тохиолдол ч байдгийг Европын эрх зүйгээр хориглосон.

Үнэ тогтоох бус аргаар шударга өрсөлдөөнд харшаар нөлөөлөх гэдэгт: тендэрийн хувьд хуйвалдах, тусгай нөхцөлтэйгээр гэрээ байгуулах, тухайлбал, зээл олгох,

хөнгөлөлт үзүүлэхэд ялгаварлан гадуурхах гэх зэрэг үйлдлийг ойлгодог.

Хөндлөн шугамын түвшинд гэрээ, хэлцэл байгуулахдаа ялгавартайгаар хандах, тухайлбал, үйлдвэрлэгч нь нийлүүлэгчтэй гэрээ байгуулахаас үндэслэлгүй татгалзах,

Нийлүүлэгчийн санал болгож буй бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж эхлэх зэрэг үйлдлийг монополь байдал бий болгохоос урьдчилан сэргийлэх үүднээс хориглодог.

Аж ахуй эрхлэгчид зарын цагийг өөр хоорондоо хуваах талаар гэрээ хэлцэл байгуулахыг хориглосон байдаг.

23

Õóóëü õýðýãæ¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãà

Европын Комисс Европын анхан шатны шүүх Äавж заалдах шатны шүүх Ãèø¿¿í îðíû ýðõ á¿õèé

áàéãóóëëàãà, ø¿¿õ

24

Èõ Áðèòàíèйн ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã

Их Британи 1998 оны өрсөлдөөний тухай хуулийг боловсруулахад Ромын гэрээний 81, 82 дугаар зүйлийг үлгэр жишээ болгосон хууль дөрвөн үндсэн хэсгээс бүрдсэн:

Эхний хэсэгт шударга өрсөлдөөнд харшлах үйлдлүүд, тухайлбал, гэрээ, хэлцэл байгуулах, давамгай байдлаа хууль бусаар ашиглах, мөн шударга бус өрсөлдөөний талаар хэргийг шалгах, хууль бус үйлдэлд ногдуулах хариуцлага зэргийг заасан.

Хоёрдугаар хэсэгт Ромын гэрээний 85 болон 86 дугаар зүйлтэй холбоотой мөрдөн байцаах ажиллагаа явуулах талаар заасан.

Гуравдугаар хэсэгт монополийн талаар заасан. Дөрөвдүгээр хэсэгт нэмэлт асуудлыг зохицуулсан.

25

Ìîíãîë óëñûí ºðñºë人íèé ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí îíöëîã

Ýõ ñóðâàëæ: ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëü ÌÓ-ûí Øóäàðãà áóñ ºðñºë人íèéã

õîðèãëîõ òóõàé õóóëü (1993,1995,2000,2005 îí)

Áóñàä ýðõ ç¿éí àêò

26

Äàâóó òàë

Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ñàëáàðò õèéãäýæ áàéñàí ººð÷ëºí, øèíý÷ëýëèéí ¿åýð áàòëàãäñàí.

Бусад орны хууль тогтоомжтой харьцуулахад Монгол улсын шударга өрсөлдөөний тухай хууль шударга өрсөлдөөнд харшаар нөлөөлөх үйл ажиллагааг ерөнхийд нь хуульчилсан.

27

Äàâóó òàë

Тухайлбал, Италийн хуулиар зөвхөн картелийн үйл ажиллагаа, давамгай байдалтай аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа, монополийн үйл ажиллагааг зохицуулсан байхад Монгол улсын шударга бус өрсөлдөөний хуулиар эдгээр үйл ажиллагаа төдийгүй бусад шатны өрсөлдөөний талаар ч зохицуулалт хийгдсэн байдаг.

28

Äàâóó òàë

Монголын хуулинд аж ахуйн үйл ажиллагаанд оролцож буй бүх субьект бусад өрсөлдөгчийг хүндэтгэх, тэдний талаар буруу ташаа, мэдээлэл тараахыг хориглоно гэж заасан байна.

Ìөн давамгай байдалтай аж ахуйн нэгж болон монополийг тодорхойлох шалгуурыг заасан байхад Европын Холбооны улсуудад үүнийг заагаагүй байна.

29

Ñóë òàë

Манай улсын хуулиар давамгай байдалтай аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг зохицуулаад бусад аж ахуйн нэгж картелийн үйл ажиллагаа явуулахыг хориглох талаар зохицуулаагүй байна.

Шударга бус өрсөлдөөний эсрэг “байгууллага нэгдэн нийлэх үйл ажиллагаанд хяналт тавина” гэсэн боловч яг ямар үйл ажиллагааг нэгдэн нийлэх гэх, яг ямар нөхцөлд энэхүү нэгдэн нийлэх нь шударга өрсөлдөөнд харшаар нөлөөлөх вэ гэдгийг тодорхой зааж өгөөгүй.

30

Ñóë òàë

Зүй ёсны монополийн үйл ажиллагаанд хяналт тавихдаа зөвхөн үнэ болон нийлүүлэлтийн өөрчлөлтөд анхаарснаас бус, хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалахад анхаараагүй байна.

Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газар “шударга бус өрсөлдөөн явуулж байна” гээд байгууллагыг шалгах, дүгнэлт гаргахад эсэргүүцэлтэй тулгарч байна.

31

Ñóë òàë

Захиргааны хариуцлага хүлээлгэхдээ үйл ажиллагааг зогсоож, торгууль ногдуулдаг. Торгуулийн хамгийн дээд хэмжээ 250 000 төгрөг байна.

32

Монголын өрсөлдөөний өнөөгийн байдал

Ямар ч өрсөлдөөнгүй социалист үеийн төвлөрсөн эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засгийн горимд ажилладаг, өрсөлдөөнд тулгуурласан зах зээл рүү шилжиж байна.

Ñóäàëãààíä: зах зээл дээр монополь эрх мэдэл бүхий цахилгаан, дулааны

салбар;

төгс бус өрсөлдөөнтэй салбарууд болох газрын тосны гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүн, үүрэн холбоо, мах, махан бүтээгдэхүүн, ноолуур, нийтийн тээврийн салбар;

төсвийн хөрөнгөөр бараа, үйлчилгээг худалдан авч байгаа процесс (тендерийн үйл ажиллагаа),

төрийн зохицуулалтаар лиценз, зөвшөөрөл олгогддог уул уурхай, газрын зах çээлèéã õàìðóóëàí ñóäàëñàí.

МОНГОЛЫН ÑÀËÁÀÐÓÓÄÛÍ ªÐѪËĪªÍÈÉ ÑÓÄÀËÃÀÀ

34

Ñóäàëãààíû àðãà÷ëàë

Судалгаанд чанарын болон тоон аргыг ашиглаñàí.

Чанарын судалгааны хувьд хоёрдогч тоо, баримтыг цуглуулж, дүн шинжилгээ хийñýí ба тоо баримт, мэдээллийг ҮСГ, ШБӨХЗГ, Татварын ерөнхий газар, Óëñûí ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð, Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàì, Үйлдвэр, худалдааны яам, Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам, Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим болон бусад холбогдох газруудаас авëàà.

Òîîí ñóäàëãààíû õóâüä хэрэглэгч, үйлдвэрлэгч, өрсөлдөгчдөөс санал асуулга авах, ярилцлага хийх замаар дүгнэлт гаргаñàí. Хэрэглэгч, үйлдвэрлэгч, өрсөлдөгчдөөс авах санал асуулга, судалгааг түүвэр судалгааны арга зүйд үндэслэн хийñýí бөгөөд түүний мэдээ, мэдээллийн боловсруулалтад статистик судалгааны арга зүйг ашиглаñàí.

35

Ñàëáàðóóäûí òºâëºðºëҮйл

ажиллагааны ангилал

Херфиндал-Хершманы

индекс

Зах зээлийн төвлөрөл

Зах зээлийн өрсөлдөөн

Үнэ

Газрын тосны импорт

0.227

өндөр

Илт давамгай байдалтай аж ахуйн нэгжүүд ноёрхсон, картелийн шинж чанарыг агуулсан зах зээл. Нэвтрэн ороход хэцүү, нийлүүлэлт нь ганцхан импортын нэг эх үүсвэрэээс хамааралтай.

Сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй өссөн

Утас хөдөлгөөнт холбоо

0.616

Мобиком илт давамгай

Î лигополийн үнийн өрсөлдөөний (Бертраны өрсөлдөөний) шинж чанарыг агуулсан. Өрсөлдөөнтэй.

Сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй буур÷ áàéãàà

Мах, махан бүтээгдэхүүн

0.070

òөвлөрлийн хувь доогуур

Өрсөлдөөнòýé, бөөний худалдааны биржүүд хөгжөөгүй учир үр ашиг муутай.

Сүүлийн жилүүдэд

эрчимтэй өссөн

Ноос, ноолуур

0.115

дунд зэрэг

Äóí ä çýðãèéí º ðñº ëäº º í òýé. Тус салбарт нэвтрэн орох, шинээр үйл ажиллагаа явуулах нь харьцангуй нээлттэй.

Төдийлөн өөрчлөгдөөгүй. ¯í èéã

óðüä õº ðø ¿¿ä ë òî ãòî î æ áàéí à.

Нийтийн тээвэр

Автобус- 0.230 Такси- 0.150

äунд зэрэг

Дунд зэргийн өрсөлдөөнтэй, зохицуулалт ихтэй

Өсч байгаа

36

Ñàëáàðóóäûí òºâëºðºë

Салбар Давамгай байдалтай аж ахуйн

нэгжүүд

Цахилгаан, дулаан ТЭЦ-4, ТЭЦ-3

Нийтийн тээвэр Автобус-1

Үүрэн холбоо Мобиком

Газрын тосны импорт НИК-Петровис

Мах, махан бүтээгдэхүүн Дорнын говь

Ноос ноолуур Говь

37

Ñàëáàðóóäûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

Өрсөлдөөний илрэл: - ¿íý (57%) - áîðëóóëàëòûí õýìæýý (35%) - çàõ çýýëèéí õ¿ðýý (28%) - ÷àíàð (20%) - ¿éë÷èëãýý (8%)

Зах зээлд нэвтрэх бэрхшээл: - 52% - хөрөнгө санхүү (64%) - дүрэм, журам, зохицуулалт (40%) - ажиллах хүч (22%) - бүртгэл (14%)

Çах зээл дээр шинэýð компани нэвтрэн ороход 66% íü ямар нэгэн бэрхшээл бий гээд зардал өндөр, ажиллах хүч дутмаг, бусад компанийн зүгээс үзүүлэх дарамт, зохицуулалт их, зах зээлийн багтаамж бага, хэрэглэгчдийг татах хэцүү çýðýã áýðõøýýë¿¿ä áàéíà.

38

Ñàëáàðóóäûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íӨрсөлдөөний аргууд: - äемпинг (47%) - òехнологийн шинэчлэл (38%) - äалд сүлжээ (21%) - çар сурталчилгаа явуулах (16%) - бүтээмжийн өсөлт, үнэ бууруулах (14%) - мэргэжилтэн, ажилтныг урвуулах (13%) - урамшуулал, шинэ үйлчилгээ нэвтрүүлэх (6%)Өрсөлдөөний давуу талууд: - чанар сайжирна (78%) - үнэ буурна (36%) - бүтээгдэхүүний борлуулалт нэмэгдэнэ (22%) - компанийн нэр хүнд өснө (22%) - барааны стандарт сайжирна (19%) - үйлчилгээ сайжирна (16%)

Зардал ба үнэ: - íэгжийн дундаж зардал (65%) - ºсөлдөгчийн үнэ тогтоолт (37%) - хэрэглэгчийн худалдан авах чадвар (25%) - засгийн газрын зохицуулалт (19%) - нефть, шатахууны үнý (14%)

Ñудалгаанд хамрагдсан аж ахуйн нэгжүүдийн тал орчим хувь өрсөлдөгч компани бүтээгдэхүүнийхээ нэгжийн үнийг бууруулбал үнээ дагаж бууруулна гэжээ.

39

Ñàëáàðóóäûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

Бараа бүтээгдэхүүний стандарт: - олон улсын áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé стандарт (72%-ñàéí, ìàø сàéí) - үндэсний бараа бүтээгдэхүүний стандарт (86%- ñàéí, ìàø ñàéí)

Өрсөлдөөний стратеги: - үйлчилгээгээрээ ялгарах - бүтээгдэхүүний чанарыг дээшлүүлэх - үнийн бодлого - нийлүүлэгчид/хэрэглэгчдээ татах, - компани бие даан өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх

Мэдээлëèéí ýõ үүсвэрүүд: - ñóдалгаа - үйлчлүүлэгчèд - радио - телевиз - сонин хэвлэл - зар сурталчилгаа, - ном эмхэтгэл, гарын авлага

40

Ñàëáàðóóäûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

ªрсөлдөөний талаарõ õóóëü ýðõ ç¿éí ìýäëýã: - 59% - Компанийн тухай хууль (80%) - ШБӨ-ийг хязгаарлах тухай хууль (65%) - Патентийн хууль (42%)

- Дампуурлын тухай хууль (36%) - стандартын дүрýì (6%)

Øóäàðãà áóñ ºðñºë人í: - 66% - çар сурталчилгаа - çах зээлийн хил хязгаарын хуйвалдаан - хэрэглэгчдэд буруу мэдээлэл хүргэх - үнийн хуйвалдаан, эрх мэдэлтний шийдвэр - стандартын бус бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ - ноолуурын зах зээл дээр түүхий эдийн зах зээлийн үнийн хуйвалдааí

Сонирхолтой нь, судалгаанд хамрагдсан нийт аж ахуйн нэгжийн 44 хувь бусад компанитай тохиролцоо хийдэг гэжээ. Газрын тосны импорт болон ноолуурын зах зээл дээр тохиролцоо хийдэг гэж хариулсан хувь хамгийн өндөр байна.

41

Ñàëáàðóóäûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

Өрсөлдөөн áà èíñòèòóöийí îð÷èí: - 68% óÿëäàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Øàëòãààí: - õуулийн зүйл ангиудын уялдаа холбоо муу - òүүнчлэн тогтсон ёс заншил зах зээлийн өөрчлөлтийг даган өөрчлөгдөж чадахгүй байгаа - дүрэм журам зохицуулалт муу

Шударга бус өрсөлдөөнтэй тэмцэх нь: Õàíäàõ ãàçàð: - салбарын зохицуулах газар - ШБӨХЗГ - шүүх цагдаа Ñэргийлэх: - хууль, эрх зүйн зохицуулалт сайн байх (50%) - хуулийн хэрэгжилт сайн байх (37%) - компани өөрөө бие даасан чадвартай байх (36%) - бодлогын зохицуулалттай байх (30%) - төрийн оролцоогүй байх (14%) - бизнес улс төрөөс ангид байх (12%)

42

Ñàëáàðóóäûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í

Тендэр, уул уурхайн салбар, газрын өрсөлдөөн: Нийгмийн бухимдлыг бий болгосон өөр томоохон асуудлууд бол уул уурхайн салбар, газар болон үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлүүд юм. Өнөө үед Монголын төр улсын хамгийн том худалдан авагч болсонтой холбогдуулан төрийн худалдан авалт манайх шиг жижиг зах зээлд олон талын нөлөө үзүүлж байгаа юм.

Газар, уул уурхайн салбарын зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлт нь үнээр зохицуулагдах бус, “хамгийн түрүүнд” лиценз хүсэж, материал бүрдүүлсэнд олгох зарчмаар явагдсан нь шударга өрсөлдөөн явагдаагүй гэж дүгнэхэд хүргэж байгаа юм. Газар, уул уурхайн салбарт анхнаасаа шударга өрсөлдөөний аргаар бус, захиргааны аргаар хуваарилах зарчим зонхилж, гажуу зах зээл үүсч, дамлан худалдах явдал, авилга, лицензийн хууль бус наймаа газар авч áàéíà.

43

Бодлогын зөвлөмж

Өрсөлдөөний зохицуулалтыг боловсронгуй болгох үүднээс эрх зүйн орчныг хөгжүүлэх шаардлага

Эдийн засгийн бодлого, салбарын бодлого

44

Øóäàðãà ºðñºë人íèé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð:

Хуулийн агуулгын тухайд Харилцан нийцэх, уялдаатай байх тухайд Шударга өрсөлдөөний ач холбогдлыг олон

нийтэд таниулах, ойлгуулах тухайд Шударга өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах

байгууллагын эрх хэмжээг нарийн зааж өгөх, тэдэнд илүү эрх мэдэл олгох тухайд

Хариуцлагын тогтолцоог боловсронгуй болгох тухайд

45

Øóäàðãà ºðñºë人íèé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð:

Íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé ñàíàë Давамгай байдалтай аж ахуйн нэгж гэж ямар аж ахуйн нэгжийг

хэлэх вэ гэсэн шалгуурыг илүү дэлгэрэнгүй зааж өгөх;

Зүй ёсны монополь гэж ямар монополийг хэлэх вэ, төрийн өмчит байгаа нөхцөлд ямар байх вэ, мөн төрөөс олгосон тусгай зөвшөөрлийн монополь гэж ямар монополийг хэлэх вэ, эдгээрийн шалгуурыг зааж өгөх;

Монгол улсын одоогийн үйлчилж буй “Шударга бус өрсөлдөөнийг хориглох тухай” хууль шударга өрсөлдөөний талаарх зохицуулалтын эхний бүлэгт “Шударга өрсөлдөөнд харш гэрээ, хэлцэл байгуулахыг хориглох” гэсэн заалт оруулж, дараах үйлдлийг хориглох ;

Худалдах ба худалдан авах үнийг шударга бусаар шууд буюу шууд бусаар тогтоох болон бусад шударга бус худалдааны нөхцлийг тогтоох;

Үйлдвэрлэл, зах зээлийн болон техникийн хөгжлийг хязгаарлах;

46

Øóäàðãà ºðñºë人íèé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð:

Ижил төрлийн хэлэлцээрт худалдааны бусад оролцогчдод өөр нөхцөл бий болгож, тэднийг ялгаварлан гадуурхах, өрсөлдөх чадварыг нь бууруулах;

Энгийн үед тухайн гэрээ, хэлэлцээрт нэмэлт үүрэг амлалт, нөхцлийг шаарддаггүй байхад нэмэлт нөхцлийг биелүүлснээр гэрээ байгуулахыг шаардах”.

Шударга өрсөлдөөнд харш гэрээ хэлцэл байгуулахгүй байх заалт хамаарахгүй байх нөхцлийг заах: “Шударга өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газар нь тодорхой хугацаанд энэхүү гэрээг байгуулахыг хориглох тухай заалтыг аль нэг аж ахуйн нэгжид хамааруулахгүй байхыг шийдэж болох бөгөөд үйлдвэрлэлийг сайжруулах, гадаадад өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, барааны чанарыг сайжруулах, техник, технологийн хөгжлийг хангах” зорилготой байж болно.

47

Øóäàðãà ºðñºë人íèé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð:

Монгол улсын өнөөгийн үйлчилж буй хуулиар компанийн нэгдэн, нийлэх талаар их бага заалт орсон байдаг.

Иймд шинээр дараах үйлдлийг компаниуд нэгдэх, нийлэх гэж ойлгох:

Нэг буюу хоёр компани нэгдэх; Аль нэг компанийн хяналтын багцыг эзэмшиж, нэг буюу хоёр этгээд

нь өөр нэг компанийн хяналтын багцыг худалдан авах, олж авах; Нэг буюу хоёр компани хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж,

шинээр компани байгуулах; Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газар дээрх байдлыг

судалж, зөвшөөрөл олгох журмыг тогтоох; Нэгдэн, нийлэх зөвшөөрөл олгохгүй байх үндэслэл нь шударга

өрсөлдөөнд харшаар нөлөөлөх гэсэн шалгуур байх ёстой. Энэхүү шалгуур нь нийлүүлэгч борлуулагчийн боломж, зах

зээлд нэвтрэн орох боломж, тухайн шинээр бий болж буй аж ахуйн нэгжийн байр суурь, тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний онцлог зэрэг байж болно.

48

Øóäàðãà ºðñºë人íèé õóóëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð:

Зүй ёсны монополийн үйл ажиллагааг зохицуулахдаа дараах үйл ажиллагааг төрөөс нэмж зохицуулах шаардлагатай:

Нийлүүлж буй бараа, үйлчилгээний үнийн өсөлт; Гаргаж буй бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний чанар; Энэ байдлаа алдах нөхцөл; Шударга өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах

байгууллагаас зүйл ёсны монополь байдалтай аж ахуйн нэгжид хийх шалгалт, түүний хувьд шийдвэр гаргах журам;

“Шударга бус өрсөлдөөний зохицуулалт” гэсэн 14-р зүйлийг “Шударга өрсөлдөөнд харш үйл

ажиллагааны зохицуулалт” гэж өөрчлөх.

49

Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газрын хувьд:

Шударга өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газрын хараат бус байдлыг хуульчлах;

Зөвлөлийн шударга бус өрсөлдөөний талаар шийдвэр гаргах журмыг батлах;

Шударга өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах газрын эрх мэдлийг: компаниудын гэрээ, хэлцэл байгуулах болон давамгай байдлаа

урвуулан ашиглах талаар авах арга хэмжээ, компаниуд нэгдэх талаар авах арга хэмжээ гэж хоёр хэсэгт хувааж,

хянан зохицуулах газар нь хэрхэн шалгах, ямар шаардлага тавих зэргийг нь нарийн зааж өгөх;

Хянан зохицуулах газрын шалгах эрхийг зааж өгөх; (ямар үндэслэлээр, жишээ нь өөрийн санаачилгаар, өрсөлдөгчийн гомдлын үндсэн дээр гэх зэргээр зааж өгөх)

Шийдвэр гаргах журмыг нарийвчлах; Хянан зохицуулах газрын шалгах эрхэд саад болоход ямар

арга хэмжээ авч болох талаар зааж өгөх; (торгох байж болно)

50

Шударга бус өрсөлдөөнийг хянан зохицуулах талаар:

Шударга өрсөлдөөний хуулийг зөрчигчдөд дараах төрлийн захиргааны хариуцлага ногдуулахаар зааж болно.

Үйл ажиллагааг нь зогсоох; Тусгай зөвшөөрлийг нь хураах; Торгууль ногдуулах; Тараах; Торгуулийн хэмжээ нь одоогийн хуулиар аж ахуйн нэгжийн

хувьд 250,000 мянга байдаг, иймээс тухайн аж ахуйн нэгжийн өмнөх жилийн нийт эргэлтийн 10 % хүртэл хувиар торгох гэж заах;

Шударга өрсөлдөөний хянан зохицуулах газрын үйл ажиллагаагаа тайлагнах журмын талаар нэмж дэлгэрэнгүй оруулах;

Шударга өрсөлдөөний хянан зохицуулах газрын шийдвэрийг давж заалдах журмыг зааж өгөх;

51

Бодлогын зөвлөмж

Шударга өрсөлдөөнийг хөгжүүлэх нь Монголын өнөөгийн эдийн засгийн эрх чөлөөг сайжруулах, төрийн оролцоог оновчтой болгоход нэн чухал болж байгаа юм.

Шударга бус өрсөлдөөнтэй тэмцэх нь төрийн эдийн засгийн бодлогын үндсэн зорилтуудын нэг бөгөөд тус үйл ажиллагааг эрчимжүүлэхийн тулд дараах алхмууд шаардагдаж байна.

52

1. Улс төрийн хүсэл, зориг2. Улс төр, бизнесийн холбоосыг зөв гольдролд

оруулах явдал 3. Урт хугацаанд нийлүүлэлтийг

нэмэгдүүлэхийн тулд шударга өрсөлдөөнийг хамгаалж, компаниуд нэвтрэн орох боломжийг бүрдүүлэх, компаниудын нэгдэх процессыг хянах, өрсөлдөөнийг тууштай хөгжүүлэх явдал

4. Богино хугацаанд шударга өрсөлдөөнийг хамгаалж, үнийн хөөрөгдлөөс зах зээлийг хамгаалах явдал

Үүнд:

53

Салбаруудын өрсөлдөөний хувьд:

Газрын тос, мах, ноос, сүүний салбарт биржүүдийг байгуулах зах зээлийн үйл ажиллагааг сонгодог хэлбэрт оруулах;

Нийтийн тээврийн хүрээнд өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ зорчигчдын эрх ашгийг хамгаалах бодлого нэн чухал байна.

Эрчим хүч, дэд бүтцийн хүрээнд үйлдвэрлэх, түгээх, эцсийн үйлчилгээг үзүүлэх шат дамжлагуудыг тус тусад нь болгож, үндсэн дэд бүтцийг аль ч компани чөлөөтэй ашиглах, хоорондоо өрсөлдөх;

54

Газар болон уур уурхайн салбарт: лиценз, зөвшөөрөл олголтыг аль болохоор шударга өрсөлдөөний зарчимд тулгуурласан байдлаар зохион байгуулах;

Газрын ба үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн ялгааг нарийвчлан тодорхойлох, зах зээлийн горимд шилжүүлэх;

Тендэрийн үйл ажиллагааг сайжруулах: өрсөлдөөнийг хязгаарласан хуулийн заалтуудыг хүчингүй болгох;

Салбаруудын өрсөлдөөний хувьд:

55

Анхаарал хандуулсанд тань баярлалаа.