Συστάσεις ΕΣυστάσεις ΕAU AU για τον Όψιμης Έναρξης για τον Όψιμης Έναρξης

Υπογοναδισμό(ΟΕΥΥπογοναδισμό(ΟΕΥ))

Γ. ΣαλπιγγίδηςΓ. ΣαλπιγγίδηςΑναπληρωτής ΔιευθυντήςΑναπληρωτής Διευθυντής

Ιπποκράτειο Ν. ΘεσσαλονίκηςΙπποκράτειο Ν. Θεσσαλονίκης

6ο Μακεδονικό Ουρολογικό Συμπόσιο, 6ο Μακεδονικό Ουρολογικό Συμπόσιο,

Θεσσαλονίκη, 2-4 Νοεμβρίου 2007 Θεσσαλονίκη, 2-4 Νοεμβρίου 2007

Συστάσεις και όχι Συστάσεις και όχι κατευθυντήριες οδηγίεςκατευθυντήριες οδηγίες

((guidelinesguidelines))● Βασισμένο σε μία συνάντηση ειδικώνΒασισμένο σε μία συνάντηση ειδικών

(2004)(2004)● Σχολιασμός απόΣχολιασμός από EAU, ISA EAU, ISA καικαι ISSAM ISSAM● Δεν υπήρξε πρόθεση οι συστάσεις να Δεν υπήρξε πρόθεση οι συστάσεις να

είναι βασισμένες σε επιστημονικές είναι βασισμένες σε επιστημονικές αποδείξεις (αποδείξεις (evidence-based)evidence-based)

● MMπορούν να επιδέχονται αναθεωρήσεις πορούν να επιδέχονται αναθεωρήσεις όταν νέα δεδομένα γίνονται διαθέσιμαόταν νέα δεδομένα γίνονται διαθέσιμα

EAU: European Association of UrologyEAU: European Association of UrologyISA: International Society of AndrologyISA: International Society of AndrologyISSAM: International Society for the Study of the Aging MaleISSAM: International Society for the Study of the Aging Male

•European Urology 2005;48:1-4•Aging Male 2005;8:56-8 •International Journal of Andrology 2005;28:125-7 • Journal of Andrology 2006;27:135-7

ΥπογοναδισμόςΥπογοναδισμός Στην διάρκεια της ζωής του άνδρα η άνοδος και η Στην διάρκεια της ζωής του άνδρα η άνοδος και η

πτώση των ανδρογόνων συμπορεύεται με την πτώση των ανδρογόνων συμπορεύεται με την σεξουαλική του ζωή και την δραστηριότητα του.σεξουαλική του ζωή και την δραστηριότητα του.

Προϊούσης της ηλικίας η μέση τιμή της τεστοστερόνης Προϊούσης της ηλικίας η μέση τιμή της τεστοστερόνης μειώνεται στους κατά τα άλλα υγιείς άνδρες.μειώνεται στους κατά τα άλλα υγιείς άνδρες.

Κατά πόσο συνδέεταιΚατά πόσο συνδέεται όμως η πτώση αυτή με τα όμως η πτώση αυτή με τα κλινικά σημεία και συμπτώματα της ηλικίας αλλά και η κλινικά σημεία και συμπτώματα της ηλικίας αλλά και η θετική επίδραση της υποκατάστασης των ανδρογόνων θετική επίδραση της υποκατάστασης των ανδρογόνων στους ηλικιωμένους άνδρες, αποτελεί ένα πολύ στους ηλικιωμένους άνδρες, αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον αλλά συγχρόνως με έντονη αντιπαράθεση ενδιαφέρον αλλά συγχρόνως με έντονη αντιπαράθεση πεδίο. πεδίο.

Ορισμός LOH (Late Onset Hypogonadism)

Όψιμης Εμφάνισης Υπογοναδισμός (ΟΕΥ): ΣΥΣΤΑΣΗ 1

O ΟΕΥ O ΟΕΥ είναιείναι έναένα κλινικόκλινικό καικαι βιοχημικό βιοχημικό σύνδρομοσύνδρομο που σχετίζεταιπου σχετίζεται με τηνμε την μεγάλη ηλικία καιμεγάλη ηλικία και χαρακτηρίζεταιχαρακτηρίζεται απόαπό τυπικά συμπτώματατυπικά συμπτώματα καικαι ελάττωσηελάττωση στα επίπεδαστα επίπεδα της τεστοστερόνης του της τεστοστερόνης του ορούορού..Μπορεί να οδηγήσει σεΜπορεί να οδηγήσει σε σημαντική επιδείνωσησημαντική επιδείνωση της ποιότητας ζωήςτης ποιότητας ζωής και νακαι να επιδράσει αρνητικάεπιδράσει αρνητικά στη λειτουργίαστη λειτουργία πολλών οργάνωνπολλών οργάνων..

010203040506070

25 - 34 35 - 44 45 - 54 55 - 64 67 - 74 75 - 84 85 - 100

Ηλικία (έτη)

nmol

/l (ε

λεύθ

ερη

Τ: p

mol

/dl)

Ολική Τ Ελεύθερη Τ SHBP DHEA

Vermeulen A et al. J Clin Endocrinol Metab 1996, 81:1821-1826

Η τεστοστερόνη μειώνεται με Η τεστοστερόνη μειώνεται με την ηλικίατην ηλικία

40-4940-49 50-5950-59 60-6960-69 70-7970-79

Ηλικία - έτηΗλικία - έτη

Τ ορούΤ ορού

% άνδρες με Κ.Π.% άνδρες με Κ.Π.

Η Τεστοστερόνη ΙΗ Τεστοστερόνη Ι Ημερήσια παραγωγή 5-7Ημερήσια παραγωγή 5-7mgmg, 95% από τους , 95% από τους

όρχεις και 5% από τα επινεφρίδια.όρχεις και 5% από τα επινεφρίδια. φ.τ.: 300-1000 φ.τ.: 300-1000 ng/dL ( 12-40 nmol/l)ng/dL ( 12-40 nmol/l) ΣυνδεδεμένηΣυνδεδεμένη:: 50 - 68% με 50 - 68% με albuminalbumin 3030 -- 45% 45% μεμε SHBG (Χ) SHBG (Χ) Ελεύθερη: 0,5 - 3%Ελεύθερη: 0,5 - 3% Βιοδιαθέσιμη: συνδ. με Βιοδιαθέσιμη: συνδ. με albuminalbumin + ελεύθερη + ελεύθερη Δράση: υποδοχείςΔράση: υποδοχείς μεταβολίτες: μεταβολίτες: DHTDHT και και Estradiol Estradiol τεστοστερόνη σιέλου: 200-500 pmol/l τεστοστερόνη σιέλου: 200-500 pmol/l

Η τεστοστερόνη είναι το κυριότερο ανδρογόνο στον Η τεστοστερόνη είναι το κυριότερο ανδρογόνο στον άνδρα και σημαντικός ρυθμιστής στο πεδίο της άνδρα και σημαντικός ρυθμιστής στο πεδίο της σεξουαλικής λειτουργίας και συμπεριφοράς.σεξουαλικής λειτουργίας και συμπεριφοράς.

Στον άνδρα με διαταραχές των ανδρογόνων η Στον άνδρα με διαταραχές των ανδρογόνων η θεραπεία με Τ αυξάνει την μυϊκή μάζα, ελαττώνει θεραπεία με Τ αυξάνει την μυϊκή μάζα, ελαττώνει το σπλαχνικό λίπος, αυξάνει την πυκνότητα το σπλαχνικό λίπος, αυξάνει την πυκνότητα των ανόργανων στοιχείων στα οστά της οσφύος, των ανόργανων στοιχείων στα οστά της οσφύος, βελτιώνει την διάθεση και έχει ερυθροποιητική βελτιώνει την διάθεση και έχει ερυθροποιητική δράση.δράση.

Η επίδραση της Τ στο καρδιαγγειακό, στην Η επίδραση της Τ στο καρδιαγγειακό, στην ινσουλίνη και στην κατάθλιψη είναι ανάγκη να ινσουλίνη και στην κατάθλιψη είναι ανάγκη να διευκρινισθεί περισσότερο μέσα από μεγάλες διευκρινισθεί περισσότερο μέσα από μεγάλες τυχαιοποιημένες κλινικές μελέτες. τυχαιοποιημένες κλινικές μελέτες.

Η Τεστοστερόνη ΙΙΗ Τεστοστερόνη ΙΙ

ΟνοματολογίαΟνοματολογία• Ανδρική κλιμακτήριοςΑνδρική κλιμακτήριος• ΑνδρόπαυσηΑνδρόπαυση• Ανδροπενία Ανδροπενία • ΑνδρογονοπενίαΑνδρογονοπενία• Μερικός υπογοναδισμόςΜερικός υπογοναδισμός• Androgen Decline in the Aging Male (ADAM)Androgen Decline in the Aging Male (ADAM)• Partial Androgen Deficiency in the Aging Male Partial Androgen Deficiency in the Aging Male

(PADAM)(PADAM)• Late-Onset Hypogonadism (LOH)Late-Onset Hypogonadism (LOH)

Πρόσφατα προτάθηκε ο όρος :Πρόσφατα προτάθηκε ο όρος :Σύνδρομο Σύνδρομο AAνεπάρκειας νεπάρκειας TTεστοστερόνης εστοστερόνης

((Testosterone Deficiency Syndrome, TDS) Testosterone Deficiency Syndrome, TDS) για την ακριβέστερη περιγραφή του συνδρόμου για την ακριβέστερη περιγραφή του συνδρόμου

*Andropause; Androgen Decline in the Ageing Male (ADAM); Partial Androgen Decline in the Ageing Male *Andropause; Androgen Decline in the Ageing Male (ADAM); Partial Androgen Decline in the Ageing Male

(PADAM); (PADAM); Late-onset hypogonadism (LOH)Late-onset hypogonadism (LOH);; Male climacteric; Male menopause. Male climacteric; Male menopause.

Πρωτοπαθής υπογοναδισμός

Δευτεροπαθής υπογοναδισμός Χρόνια ασθένεια Σχετιζόμενο με

την ηλικία*

Υποφυσιακή δυσλειτουργία

Ορχική δυσλειτουργία

Υποθαλαμική δυσλειτουργία

Σύνδρομο Ανεπάρκειας ΤεστοστερόνηςΣύνδρομο Ανεπάρκειας Τεστοστερόνης

Σύνδρομο Ανεπάρκειας ΤεστοστερόνηςΣύνδρομο Ανεπάρκειας ΤεστοστερόνηςΟρισμός/ΑίτιαΟρισμός/Αίτια

Εκτίμηση συμπτωμάτωνΕκτίμηση συμπτωμάτωνΣΥΣΤΑΣΗΣΥΣΤΑΣΗ 22

• Ο Ο ΟΕΥ ΟΕΥ είναι ένα κλινικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από:είναι ένα κλινικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από:

– Σεξουαλική επιθυμία Σεξουαλική επιθυμία ↓↓

– Ποιότητα και συχνότητα στύσεωνΠοιότητα και συχνότητα στύσεων ↓ ↓

– Αλλαγές στη διάθεσηΑλλαγές στη διάθεση ( (κόπωσηκόπωση, , καταθλιπτική διάθεσηκαταθλιπτική διάθεση))

– Διαταραχές του ύπνουΔιαταραχές του ύπνου

– ΕλάττωσηΕλάττωση μυϊκής μάζαςμυϊκής μάζας καικαι δύναμηςδύναμης

– ΑύξησηΑύξηση σπλαγχνικού λίπουςσπλαγχνικού λίπους

– Ελάττωση οστικής πυκνότητας Ελάττωση οστικής πυκνότητας / / ΟστεοπόρωσηΟστεοπόρωσηNieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

Προσδιορισμός τεστοστερόνηςΠροσδιορισμός τεστοστερόνηςΣΥΣΤΑΣΗΣΥΣΤΑΣΗ 3 3

T > T > 346 346 ng/dL (ng/dL (12 nmol/L12 nmol/L))*f-T > 72 pg/mL (250 pmol/L)*f-T > 72 pg/mL (250 pmol/L) ΦυσιολογικάΦυσιολογικά

T < T < 231 231 ng/dL ng/dL ((8 nmol/L8 nmol/L))*f-T < *f-T < 552 pg/mL 2 pg/mL ((180 pmol/L180 pmol/L)) Υποκατάσταση Υποκατάσταση

TT κατώτερα φυσιολογικά κατώτερα φυσιολογικά Επανάληψη Τ + Επανάληψη Τ + LH, PRLLH, PRL

* * f-T f-T για εκτίμηση βιοδιαθέσιμηςγια εκτίμηση βιοδιαθέσιμης T TΥπολογισμοίΥπολογισμοί: : http://www.issam.chwww.HIM-link.com

02468

101214161820

ΤεστοστερόνηΤεστοστερόνη ((nmol/lnmol/l))

Ελάττωση της Ελάττωση της libido, libido, MMείωση ζωτικότητας, κατάθλιψηείωση ζωτικότητας, κατάθλιψη

Σπλαχνικό λίποςΣπλαχνικό λίποςΔιαταραχές ύπνουΔιαταραχές ύπνουΈλλειψη συγκέντρωσηςΈλλειψη συγκέντρωσηςΕξάψεις, Στυτική δυσλειτουργίαΕξάψεις, Στυτική δυσλειτουργία

Όχι υποκατάστασηΌχι υποκατάσταση

Πιθανή υποκατάσταση Πιθανή υποκατάσταση τεστοστερόνης βάσει τεστοστερόνης βάσει συμπτωμάτωνσυμπτωμάτων

Υποκατάσταση με τεστοστερόνηΌσο μειώνεται η τεστοστερόνη, αυξάνονται τα συμπτώματα

Παράγοντες κινδύνου γιαΠαράγοντες κινδύνου για χαμηλή Τχαμηλή Τ

• ΔιαβήτηςΔιαβήτηςΆνδρες με σακχαρώδη διαβήτη έχουν μεγαλύτερηΆνδρες με σακχαρώδη διαβήτη έχουν μεγαλύτερη

πιθανότητα να εμφανίσουνπιθανότητα να εμφανίσουν ΟΕΥ ΟΕΥ 11

• ΠαχυσαρκίαΠαχυσαρκίαΗ παχυσαρκία έχει συσχετισθεί με ελάττωση στα Η παχυσαρκία έχει συσχετισθεί με ελάττωση στα

επίπεδα της ολικής τεστοστερόνης ορούεπίπεδα της ολικής τεστοστερόνης ορού 11

• Άλλοι παράγοντες κινδύνουΆλλοι παράγοντες κινδύνουΧρόνια νόσοςΧρόνια νόσος, , κάπνισμακάπνισμα, , χρήση αλκοόλχρήση αλκοόλ, ,

συγκεκριμένα φάρμακασυγκεκριμένα φάρμακα, stress, , stress, τραύματραύμα 22

1. Betancourt-Albrecht M1. Betancourt-Albrecht M, Cunningham GR. , Cunningham GR. Int J Impot Res 2003Int J Impot Res 2003, , 1515 Suppl 4:S14Suppl 4:S14--20202. Isidori AM, Lenzi A.2. Isidori AM, Lenzi A. J Endocrinol Invest 2005J Endocrinol Invest 2005, , 28(3 Suppl):14-2228(3 Suppl):14-22

Συνοδά νοσήματαΣυνοδά νοσήματαΣΥΣΤΑΣΗΣΥΣΤΑΣΗ 4 4

• Εκτίμηση θυρεοειδικών ορμονών, κορτιζόλης,Εκτίμηση θυρεοειδικών ορμονών, κορτιζόλης, DHEA, DHEA-S, DHEA, DHEA-S, μελατονίνηςμελατονίνης, GH , GH ήή IGF-I IGF-I μόνομόνο όταν υπάρχει υποψία ενδοκρινικής όταν υπάρχει υποψία ενδοκρινικής πάθησηςπάθησης

• Σε περίπτωση συνύπαρξης σακχαρώδους Σε περίπτωση συνύπαρξης σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2, πρέπει να ρυθμίζεται η διαβήτη τύπου 2, πρέπει να ρυθμίζεται η υπεργλυκαιμία πριν ή παράλληλα με την υπεργλυκαιμία πριν ή παράλληλα με την έναρξηέναρξη αγωγής υποκατάστασης αγωγής υποκατάστασης – Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ υπογοναδισμού και Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ υπογοναδισμού και

σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2

Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

DHEA = dehydroepiandrosterone, DHEA-S = DHEA = dehydroepiandrosterone, DHEA-S = DHEA sulphate; GH = growth hormone; IGF = DHEA sulphate; GH = growth hormone; IGF = insulin growth factor.insulin growth factor.

Τ και Μεταβολικό ΣύνδρομοΤ και Μεταβολικό Σύνδρομο• Η ανεπάρκεια της Τ, το μεταβολικό σύνδρομο (μ.σ.) και τα Η ανεπάρκεια της Τ, το μεταβολικό σύνδρομο (μ.σ.) και τα

καρδιοαγγειακά νοσήματα (κ.α.ν.) είναι αλληλένδετα.καρδιοαγγειακά νοσήματα (κ.α.ν.) είναι αλληλένδετα.• Στοιχεία του (μ.σ.) όπως η παχυσαρκία,η αντίσταση στην Στοιχεία του (μ.σ.) όπως η παχυσαρκία,η αντίσταση στην

ινσουλίνη, η δυσλιπιδαιμία και η υπέρταση συμβάλουν ινσουλίνη, η δυσλιπιδαιμία και η υπέρταση συμβάλουν στην εκδήλωση κ.α.ν.στην εκδήλωση κ.α.ν.

• Χαμηλά επίπεδα Τ, συνοδεύονται από υψηλό κίνδυνο Χαμηλά επίπεδα Τ, συνοδεύονται από υψηλό κίνδυνο νοσηρότητος και θνητότητος από στεφανιαία νόσο.νοσηρότητος και θνητότητος από στεφανιαία νόσο.

• Ο άνδρας με χαμηλή Τ, έχει προδιάθεση στους Ο άνδρας με χαμηλή Τ, έχει προδιάθεση στους παράγοντες του μ.σ. και κατά συνέπεια είναι επιρρεπής να παράγοντες του μ.σ. και κατά συνέπεια είναι επιρρεπής να παρουσιάσει κ.α.ν. και μ.σ.παρουσιάσει κ.α.ν. και μ.σ.

• Απαιτούνται κλινικές μελέτες για να αποδειχθεί πως η Απαιτούνται κλινικές μελέτες για να αποδειχθεί πως η θεραπεία με Τ θα μπορέσει να ανακόψει την πορεία από το θεραπεία με Τ θα μπορέσει να ανακόψει την πορεία από το μ.σ. στην κ.α.ν. ή τον κλινικά έκδηλο σ.διαβήτη.μ.σ. στην κ.α.ν. ή τον κλινικά έκδηλο σ.διαβήτη.

Επίπεδα Επίπεδα T T & σακχαρώδης & σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2διαβήτης τύπου 2

Πληθυσμός χωρίς διαβήτη

(n = 630)

Πληθυσμός με διαβήτη τύπου 2

(n = 116)

p

Ηλικία (έτη) 57 58 0,46

Ολική T (nmol/L)

18,24 16,32 0,001

Ελεύθερη T (nmol/L)

0,06 0,05 0,03

BMI (kg/m2) 26,6 28,7 < 0,001

Λόγος περιμέτρων μέσης/γλουτών

0,99 1,03 < 0,001

Rhoden EL, et al. BJU Int. 2005;96:867-70.BMI = body-mass index.

ΕνδείξειςΕνδείξεις για υποκατάσταση για υποκατάσταση T T ΣύστασηΣύσταση 5 5

Βιοχημική επιβεβαίωση χαμηλών Βιοχημική επιβεβαίωση χαμηλών επιπέδων επιπέδων TT

Σαφής κλινική εικόναΣαφής κλινική εικόνα Δεν υπάρχουν συστάσεις για χρήση Δεν υπάρχουν συστάσεις για χρήση

ερωτηματολογίωνερωτηματολογίων

Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

ΕνδείξειςΕνδείξεις για υποκατάσταση για υποκατάσταση T T

Διαθέσιμα ερωτηματολόγιαΔιαθέσιμα ερωτηματολόγια

● Ερωτηματολόγιο ADAM1 ● AMS scale2 ● Screener υπογοναδισμού3

1. Morley JE. Metabolism. 2000;49:1239-42.2. Heinemann LA. Aging Male. 1999;2:105-14.3. Smith KW. Clin Endocrinol. 2000;53:703-11.

ADAM = androgen deficiency in the aging male; AMS = aging male symptoms.

Ερωτηματολόγιο Ερωτηματολόγιο ADAMADAM ( (Androgen Deficiency in Aging MaleAndrogen Deficiency in Aging Male) )

1.1. Έχετε ελάττωση της σεξουαλικής επιθυμίας (Έχετε ελάττωση της σεξουαλικής επιθυμίας (libidolibido););2.2. Νοιώθετε «έλλειψη ενέργειας»;Νοιώθετε «έλλειψη ενέργειας»;3.3. Διαπιστώνετε ελάττωσηΔιαπιστώνετε ελάττωση στη δύναμηστη δύναμη και και // ή ή την αντοχήτην αντοχή σας;σας;4.4. Ελαττώθηκε το ύψος σας;Ελαττώθηκε το ύψος σας;5.5. Παρατηρήσατε ελάττωση στην «απόλαυσηΠαρατηρήσατε ελάττωση στην «απόλαυση της ζωής»;της ζωής»;6.6. Είστε λυπημένοςΕίστε λυπημένος και /και / ή κακοδιάθετος;ή κακοδιάθετος;7.7. Είναι οι στύσεις λιγότερο δυνατές;Είναι οι στύσεις λιγότερο δυνατές;8.8. Σας είναι πιο δύσκολο να διατηρήσετεΣας είναι πιο δύσκολο να διατηρήσετε τη στύσητη στύση κατά τη κατά τη

διάρκεια της σεξουαλικής επαφής;διάρκεια της σεξουαλικής επαφής;9.9. Αισθάνεστε υπνηλία μετά το δείπνο;Αισθάνεστε υπνηλία μετά το δείπνο;10.10. Έχει πρόσφατα ελαττωθεί η απόδοσή σας στη δουλειά;Έχει πρόσφατα ελαττωθεί η απόδοσή σας στη δουλειά;

Morley JE. J Gend Specif Med 2001Morley JE. J Gend Specif Med 2001,, 4:49-53 4:49-53

Θετικό αποτέλεσμα θεωρείται η απάντησηΘετικό αποτέλεσμα θεωρείται η απάντηση “ “ναιναι” ” στις ερωτήσειςστις ερωτήσεις 1 1 ήή 7, 7, ή σε οποιεσδήποτεή σε οποιεσδήποτε 3 3 ερωτήσειςερωτήσεις..

BBαθμολογία αθμολογία AMSAMS ((Aging Male SymptomsAging Male Symptoms) )

Αντενδείξεις για υποκατάσταση ΤΑντενδείξεις για υποκατάσταση ΤΣύστασηΣύσταση 6 6

– Απόλυτες αντενδείξεις :Απόλυτες αντενδείξεις : καρκίνος προστάτη, καρκίνος μαστού, καρκίνος προστάτη, καρκίνος μαστού,

αιματοκρίτης >54%αιματοκρίτης >54%– Σχετικές αντενδείξεις :Σχετικές αντενδείξεις :• καλοήθης υπερπλασία του προστάτη καλοήθης υπερπλασία του προστάτη • υπνική άπνοια (κίνδυνος κυρίως με αυξημένη δόση ενεσίμων) υπνική άπνοια (κίνδυνος κυρίως με αυξημένη δόση ενεσίμων) • καρδιακή ανεπάρκεια και ερυθροκύτωση (μεγαλύτερος καρδιακή ανεπάρκεια και ερυθροκύτωση (μεγαλύτερος

κίνδυνος με ενέσιμα)κίνδυνος με ενέσιμα)• σοβαρή συμπτωματολογία με απόφραξη του κατώτερου σοβαρή συμπτωματολογία με απόφραξη του κατώτερου

ουροποιητικού συστήματος (υψηλό ουροποιητικού συστήματος (υψηλό IPSS)IPSS)• σημαντική καρδιακή ανεπάρκειασημαντική καρδιακή ανεπάρκεια

Θεραπεία υποκατάστασης με τεστοστερόνηΘεραπεία υποκατάστασης με τεστοστερόνη - - Μεταβολές του προστάτηΜεταβολές του προστάτη

• ΜεταβολέςΜεταβολές στα επίπεδα στα επίπεδα PSAPSA– Μικρή αύξησηΜικρή αύξηση στα επίπεδαστα επίπεδα PSA (0 PSA (0,3,3 ng/mL – 0 ng/mL – 0,43,43 ng/mL) ng/mL)

• Μεταβολές στο μέγεθος του προστάτηΜεταβολές στο μέγεθος του προστάτη– Μικρή αλλά στατιστικά σημαντικήΜικρή αλλά στατιστικά σημαντική αύξησηαύξηση του μεγέθους του μεγέθους – Οι περισσότεροι υπογοναδικοί άνδρεςΟι περισσότεροι υπογοναδικοί άνδρες έχουν μικρούς προστάτεςέχουν μικρούς προστάτες

• Καλοήθης υπερπλασία του προστάτηΚαλοήθης υπερπλασία του προστάτη– ΠολλαπλέςΠολλαπλές μελέτες έχουνμελέτες έχουν αποτύχειαποτύχει νανα επιδείξουνεπιδείξουν ότι οι διαταραχές στην ότι οι διαταραχές στην

ούρησηούρηση επιδεινώνονται με την υποκατάσταση με τεστοστερόνηεπιδεινώνονται με την υποκατάσταση με τεστοστερόνη

Rhoden EL and Morgentaler A. Rhoden EL and Morgentaler A. N Engl MedN Engl Med 2004 2004, , 350:482-492350:482-492

ΠροκαλείΠροκαλεί η η TRT TRT καρκίνο του καρκίνο του προστάτη; (1)προστάτη; (1)

Έως σήμεραΈως σήμερα δεν υπάρχουν ενδείξειςδεν υπάρχουν ενδείξεις ότιότι η η T T προκαλεί προκαλεί PCaPCa ή αυξάνει ή αυξάνει

τον κίνδυνο ανάπτυξης τον κίνδυνο ανάπτυξης PCaPCa ή διεγείρει τον υποκλινικό καρκίνο ή διεγείρει τον υποκλινικό καρκίνο

κάνοντάς τον κλινικά εμφανήκάνοντάς τον κλινικά εμφανή

Καρκίνος του προστάτη έχει αναφερθεί και σε ευνούχουςΚαρκίνος του προστάτη έχει αναφερθεί και σε ευνούχους

Ασθενείς με Ασθενείς με PCaPCa δεν έχουν υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης σε δεν έχουν υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης σε σχέση με μάρτυρες, ούτε τα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης σχέση με μάρτυρες, ούτε τα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης

αποτελούν παράγοντα κινδύνου για αποτελούν παράγοντα κινδύνου για PCaPCa

Η συχνότητα εμφάνισης Η συχνότητα εμφάνισης CaCa προστάτη σε άνδρες που λαμβάνουν προστάτη σε άνδρες που λαμβάνουν TT

είναι η ίδια όπως τον γενικό πληθυσμό, ακόμα και σε περιπτώσεις είναι η ίδια όπως τον γενικό πληθυσμό, ακόμα και σε περιπτώσεις

ανδρών με αυξημένο κίνδυνο, όπως σε άνδρες με προστατική ανδρών με αυξημένο κίνδυνο, όπως σε άνδρες με προστατική

ενδοεπιθηλιακή νεοπλασία ή με ιστορικό κληρονομικότητας.ενδοεπιθηλιακή νεοπλασία ή με ιστορικό κληρονομικότητας.Rhoden EL and Morgentaler A. Rhoden EL and Morgentaler A. N Engl J MedN Engl J Med 2004 2004, , 350:482-492350:482-492

Sharkey and Fisher. J Urol 1960Sharkey and Fisher. J Urol 1960

Συμπεράσματα από 7 μελέτες σε 461 ασθενείς δείχνουν εμφάνιση Συμπεράσματα από 7 μελέτες σε 461 ασθενείς δείχνουν εμφάνιση CaCa προστάτη σε 5 περιπτώσεις, δηλ. 1,1% όπως ακριβώς και στον γενικό προστάτη σε 5 περιπτώσεις, δηλ. 1,1% όπως ακριβώς και στον γενικό πληθυσμόπληθυσμό..

Σε άλλη μετα-ανάλυση επίσης δεν βρέθηκε διαφορά στην εμφάνιση Σε άλλη μετα-ανάλυση επίσης δεν βρέθηκε διαφορά στην εμφάνιση Ca Ca προστάτη μεταξύ της ομάδας που πήρε προστάτη μεταξύ της ομάδας που πήρε T T και της ομάδας και της ομάδας placeboplacebo..

Επίσης δεδομένα δείχνουν ότι σε άνδρες που εμφανίζουν Επίσης δεδομένα δείχνουν ότι σε άνδρες που εμφανίζουν Ca Ca προστάτη, τα χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης σχετίζονται με πιο προστάτη, τα χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης σχετίζονται με πιο επιθετική νόσο, με αυξημένη πιθανότητα μεταστάσεων κατά τη επιθετική νόσο, με αυξημένη πιθανότητα μεταστάσεων κατά τη διάγνωση και με χειρότερη πρόγνωση.διάγνωση και με χειρότερη πρόγνωση.

Από ορισμένους έχει προταθεί Από ορισμένους έχει προταθεί TT σε ασθενείς με σε ασθενείς με Ca Ca προστάτη που προστάτη που έχουν γίνει υπογοναδικοί μετά από ριζική προστατεκτομή για έχουν γίνει υπογοναδικοί μετά από ριζική προστατεκτομή για βελτίωση της ποιότητας ζωής.βελτίωση της ποιότητας ζωής.

ΠροκαλείΠροκαλεί η η TRT TRT καρκίνο του καρκίνο του προστάτη; (2)προστάτη; (2)

ΜελέτηΜελέτη Διάρκεια Διάρκεια μελέτης (μήνες)μελέτης (μήνες)

ΑύξησηΑύξηση PSA PSA Εμφάνιση καρκίνου Εμφάνιση καρκίνου προστάτηπροστάτη

Οδός χορήγησηςΟδός χορήγησης

placeboplacebo (n/N)(n/N)

Φάρμακο υπόΦάρμακο υπό μελέτη μελέτη ((nn//NN))

placebo placebo (n/N)(n/N)

Φάρμακο υπόΦάρμακο υπό μελέτη μελέτη ((nn//NN))

Hajjar et al.Hajjar et al. 2424 -- -- 0/270/27 0/450/45 (0%) (0%) ενδομυική ένεσηενδομυική ένεση

Sih et al.Sih et al. 1212 0/150/15 0/170/17 0/150/15 0/170/17 (0%) (0%) ενδομυική ένεσηενδομυική ένεση

Dobs et al.Dobs et al. 66 ----

1/331/330/330/33

----

2/332/33 (6%) (6%)1/331/33 (3%) (3%)

ενδομυική ένεσηενδομυική ένεσηΜη-οσχεΜη-οσχεïïκό κό patchpatch

Snyder et alSnyder et al 3636 7/547/54 13/5413/54 0/540/54 1/541/54 (1,85%) (1,85%) Μη-οσχεΜη-οσχεïïκό κό patchpatch

Snyder et al.Snyder et al. 3636 -- -- -- 0/180/18 (0%) (0%) οσχεοσχεïïκό κό patchpatch

Wang et alWang et al.. 66 ------

0/760/761/731/734/784/78

------

0/760/76 (0%) (0%)0/730/73 (0%) (0%)

1/781/78 (1,3%) (1,3%)

Μη-οσχεΜη-οσχεïïκό κό patchpatchδιαδερμικό διαδερμικό gelgel 50 50mgmgδιαδερμικό διαδερμικό gelgel 101000mgmg

Kenny et al.Kenny et al. 1212 3/333/33 8/348/34 0/330/33 0/340/34 (0%) (0%) Μη-οσχεΜη-οσχεïïκό κό patchpatch

Wang et al.Wang et al. 4242 -- 7/1637/163 -- 3/1633/163 (1,84%) (1,84%) διαδερμικό διαδερμικό gelgel

Dean et al.Dean et al. 1212 -- 21/37121/371 -- 3/3713/371 (0,8%) (0,8%) διαδερμικό διαδερμικό gelgel

EEπίπτωση πίπτωση CaCa προστάτη και αύξησης προστάτη και αύξησης PSA PSA σε σε μελέτες με υποκατάστασημελέτες με υποκατάσταση τεστοστερόνηςτεστοστερόνης

1. Wang C, et al. J Clin Endocrinol Metab 2000;85:2839-2853. 2. Dean JD, et al. Rev Urol 2004;6 (Suppl. 6):S22-S29. 3. Wang C, et al. J Clin Endocrinol Metab 2004;89:2085 2098. 4. Hajjar RR, et al. J Clin Endocrinol Metab 1997;82:3793-3796. 5. Sih R, et al. J Clin Endocrinol Metab 1997;82:1661-1667. 6. Dobs AS, et al. J Clin Endocrinol Metab 1999;84:3469-3478. 7. Snyder PJ, et al. J Clin Endocrinol Metab 1999;84:2647-2653.8. Snyder PJ, et al. J Clin Endocrinol Metab 2000;85:2670-2677. 9. Kenny AM, et al. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2001;56:M266-272.

Υποκατάσταση Υποκατάσταση T T σε άνδρες σε άνδρες με καρδιακή ανεπάρκειαμε καρδιακή ανεπάρκεια

• Σχεδιασμός μελέτηςΣχεδιασμός μελέτης: : διπλή-τυφλήδιπλή-τυφλή, , τυχαιοποιμένητυχαιοποιμένη, , ελεγχόμενη με ελεγχόμενη με placeboplacebo

• ΑσθενείςΑσθενείς: 76 : 76 άνδρεςάνδρες ( (μ.ομ.ο 64 64 έτηέτη) ) με μετρίου με μετρίου βαθμού καρδιακή ανεπάρκειαβαθμού καρδιακή ανεπάρκεια, , από τους από τους οποίους οιοποίους οι 18 18 ήταν υπογοναδικοίήταν υπογοναδικοί

• ΘεραπείαΘεραπεία: : Διαδερμική τεστοστερόνηΔιαδερμική τεστοστερόνη• Follow-up: 12 Follow-up: 12 μήνεςμήνες

↑↑ δυνατότητας άσκησηςδυνατότητας άσκησης↑↑ απόστασης βάδισηςαπόστασης βάδισης

Malkin CJ, et al. Eur Heart J. 2006;27:57-64.Malkin CJ, et al. Eur Heart J. 2006;27:57-64.

Σκευάσματα τεστοστερόνηςΣκευάσματα τεστοστερόνης

• Φυσική τεστοστερόνηΦυσική τεστοστερόνη

• Αλκυλιωμένα παράγωγαΑλκυλιωμένα παράγωγα– μεθυλτεστοστερόνημεθυλτεστοστερόνη– φλουοξυμεστερόνηφλουοξυμεστερόνη– μεστερολόνη μεστερολόνη

• Εστέρες τεστοστερόνηςΕστέρες τεστοστερόνης– ενδεκανοϊκή (undecanoate)ενδεκανοϊκή (undecanoate)– προπιονική (προπιονική (propionatepropionate))– κυπιονική (κυπιονική (cypionatecypionate)) – ενανθική (ενανθική (enanthateenanthate))

• ΕνέσιμαΕνέσιμα

• Από του στόματος χάπιαΑπό του στόματος χάπια

• ΔιαβλεννογόνιαΔιαβλεννογόνια

• Διαδερμικά σκευάσματαΔιαδερμικά σκευάσματα– οσχεϊκά οσχεϊκά patchespatches– μη οσχεϊκά μη οσχεϊκά patchespatches – γέλη (γέλη (gelgel))– εμφυτεύματαεμφυτεύματα

Κατανομή με βάση τη Κατανομή με βάση τη μοριακή δομήμοριακή δομή

Κατανομή με βάση την Κατανομή με βάση την οδό χορήγησηςοδό χορήγησης

Σκευάσματα τεστοστερόνηςΣκευάσματα τεστοστερόνηςΣύστασηΣύσταση 7 7

• EEίναι προτιμότερο να χορηγούνται σκευάσματα φυσικής ίναι προτιμότερο να χορηγούνται σκευάσματα φυσικής τεστοστερόνης για τη θεραπεία υποκατάστασης.τεστοστερόνης για τη θεραπεία υποκατάστασης.

• Επειδή η εμφάνιση αντένδειξης κατά τη διάρκεια της Επειδή η εμφάνιση αντένδειξης κατά τη διάρκεια της θεραπείας είναι πιθανή και επιβάλλει την άμεση θεραπείας είναι πιθανή και επιβάλλει την άμεση διακοπή της αγωγής, θα πρέπει να προτιμούνται τα διακοπή της αγωγής, θα πρέπει να προτιμούνται τα βραχείας διάρκειας σκευάσματα (διαδερμικά, βραχείας διάρκειας σκευάσματα (διαδερμικά, per osper os) σε ) σε σχέση με τα μακράς διάρκειας (ενδομυϊκά, υποδόρια).σχέση με τα μακράς διάρκειας (ενδομυϊκά, υποδόρια).

• Παρόλο που δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για τη Παρόλο που δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για τη βέλτιστη σχέση επιπέδων τεστοστερόνης και βέλτιστη σχέση επιπέδων τεστοστερόνης και αποτελεσματικότητας- ασφάλειας, δεχόμαστε ως αποτελεσματικότητας- ασφάλειας, δεχόμαστε ως θεραπευτικό στόχο τα κατώτερα φυσιολογικά επίπεδα θεραπευτικό στόχο τα κατώτερα φυσιολογικά επίπεδα ενός νέου ενήλικα άνδραενός νέου ενήλικα άνδρα

• Επίπεδα Τ άνω των φυσιολογικών ορίων πρέπει να Επίπεδα Τ άνω των φυσιολογικών ορίων πρέπει να αποφεύγονταιαποφεύγονται

Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

Σκευάσματα τεστοστερόνηςΣκευάσματα τεστοστερόνηςΣΥΣΤΑΣΗΣΥΣΤΑΣΗ 8 8

• Δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται αλκυλιωμένα Δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται αλκυλιωμένα παράγωγα παράγωγα ((πχ. πχ. 1717-methyl-T) -methyl-T) λόγω της λόγω της ηπατοτοξικότητας τουςηπατοτοξικότητας τους

• Δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για τη χορήγηση Δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία για τη χορήγηση DHTDHT

• Δεν συνιστάται χορήγησηΔεν συνιστάται χορήγηση hCG hCG καθώς τα δεδομένα καθώς τα δεδομένα για τη δράση και τις ανεπιθύμητες ενέργειες της για τη δράση και τις ανεπιθύμητες ενέργειες της hCG hCG σε άνδρες προχωρημένης ηλικίας είναισε άνδρες προχωρημένης ηλικίας είναι ανεπαρκήανεπαρκή

Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

➜ ➜ Από του Από του στόματοςστόματος::

3-4 χάπια ανά ημέρα3-4 χάπια ανά ημέρα

➜➜ Gel: Gel: Άπαξ Άπαξ

ημερησίωςημερησίως

➜ ➜ ενδομυικήενδομυικήένεσηένεση: :

κάθε 2-3 κάθε 2-3 εβδομάδεςεβδομάδες

Jockenhövel F. Jockenhövel F. Aging Male. 2003;6:200-6.Aging Male. 2003;6:200-6.

ΏρεςΏρες ΕβδομάδεςΕβδομάδες Ημέρες Ημέρες

ΠλεονεκτΠλεονεκτίίματα και μειονεκτματα και μειονεκτίίματα των ματα των διαφόρων μορφών τεστοστερόνηςδιαφόρων μορφών τεστοστερόνης

• Ενέσιμα:Ενέσιμα: Κυμαινόμενη φαρμακοκινητική, τοπικός πόνος, περισσότερες ανεπιθύμητες ενέργειες Κυμαινόμενη φαρμακοκινητική, τοπικός πόνος, περισσότερες ανεπιθύμητες ενέργειες• Από του στόματος:Από του στόματος: Ασταθής ανδρογονική δράση, ηπατοτοξικότητα Ασταθής ανδρογονική δράση, ηπατοτοξικότητα, , ανάγκη πολλαπλών ανάγκη πολλαπλών

λήψεων γιαλήψεων για επαρκή απορρόφηση, ανεπιθύμητες ενέργειες στο λιπιδαιμικό προφίλεπαρκή απορρόφηση, ανεπιθύμητες ενέργειες στο λιπιδαιμικό προφίλ• GelsGels:: Μιμούνται τον κιρκάδιο ρυθμό Μιμούνται τον κιρκάδιο ρυθμό, , βέλτιστα επίπεδα τεστοστερόνηςβέλτιστα επίπεδα τεστοστερόνης, , καθημερινή χορήγηση, καθημερινή χορήγηση,

σημαντικά μικρότερα ποσοστά ερυθροκύτωσης απ’ ό,τι η ενδομυϊκή ενανθική τεστοστερόνη σημαντικά μικρότερα ποσοστά ερυθροκύτωσης απ’ ό,τι η ενδομυϊκή ενανθική τεστοστερόνη ((TestovironTestoviron). ).

Μήνες Μήνες

➜ ➜ ενδομυικήενδομυικήένεσηένεση: :

κάθε 3κάθε 3 μήν μήνεςες

Υποκατάσταση τεστοστερόνηςΥποκατάσταση τεστοστερόνηςμε αυτοκόλλητα, με αυτοκόλλητα, gelgel ή ενέσεις ή ενέσεις

ΗμέρεςΗμέρες

00200200400400600600800800

100010001200120014001400

00 33 55 77 1212 1717 2121 3030 3434Ολι

κή Τ

εστο

στερ

όνη

Ολι

κή Τ

εστο

στερ

όνη

(( ng/

dLng

/dL )) ΑυτοκόλλητοΑυτοκόλλητο // Gel Gel

Ένεση Ένεση Φυσιολογικά επίπεδαΦυσιολογικά επίπεδα

Προσαρμογή από:Προσαρμογή από: Bhasin and Bremner. Bhasin and Bremner. J Clin Endocrinol MetabJ Clin Endocrinol Metab 1997 1997, , 82:3-882:3-8

0,4% 10,0%1,0%

8,8%

79,4%

IMS MIDAS 2007IMS MIDAS 2007

ΕνέσιμαΕνέσιμα GelGel

Από του στόματοςΑπό του στόματος ΑυτοκόλληταΑυτοκόλλητα

Διαβλεννογόνια Διαβλεννογόνια και άλλακαι άλλα

Το διαδερμικό gel αποτελεί το πλέον συνταγογραφούμενο σκεύασμα στις

ΗΠΑ (στοιχεία 2007)

Συμπτωματική απάντηση στη θεραπείαΣυμπτωματική απάντηση στη θεραπείαΣΥΣΤΑΣΕΙΣΣΥΣΤΑΣΕΙΣ 9,11,13,14 9,11,13,14

• Είναι σημαντικό να επιτευχθούν τα επιθυμητά επίπεδα Είναι σημαντικό να επιτευχθούν τα επιθυμητά επίπεδα τεστοστερόνηςτεστοστερόνης

• Η εμφάνιση αρνητικής συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της Η εμφάνιση αρνητικής συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της θεραπείας συνεπάγεται είτε αλλαγή της δοσολογίας είτε θεραπείας συνεπάγεται είτε αλλαγή της δοσολογίας είτε διακοπή της αγωγής διακοπή της αγωγής

• Η οστική πυκνότητα αυξάνεται και η πιθανότητα καταγμάτων Η οστική πυκνότητα αυξάνεται και η πιθανότητα καταγμάτων μειώνεταιμειώνεται ( (εκτίμηση της οστικής πυκνότητας σε διαστήματα εκτίμηση της οστικής πυκνότητας σε διαστήματα 2 ετών2 ετών))

• Η στυτική δυσλειτουργία σε υπογοναδικούς άνδρες μπορεί Η στυτική δυσλειτουργία σε υπογοναδικούς άνδρες μπορεί να συνδυαστεί με αναστολείς να συνδυαστεί με αναστολείς PDE5PDE5

Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

Έλεγχος κατά την έναρξη της Έλεγχος κατά την έναρξη της θεραπείας - Παρακολούθησηθεραπείας - Παρακολούθηση

ΣΥΣΤΑΣΕΙΣΣΥΣΤΑΣΕΙΣ 10, 12 10, 12

Άνδρες ηλικίαςΆνδρες ηλικίας > 45 > 45 ετώνετώνEAU/ISSAM/ISAEAU/ISSAM/ISA

Έναρξη 1ος χρόνος: Ετησίως Κάθε 2 έτη Έναρξη 1ος χρόνος: Ετησίως Κάθε 2 έτη κάθε 3 μήνεςκάθε 3 μήνες

Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

ΔΔ//κή-κή-PSAPSAΑιματολογικός Αιματολογικός έλεγχοςέλεγχος

Οστική Οστική πυκνότηταπυκνότητα

Δ/κή-Δ/κή-PSAPSAΑιματολογικός Αιματολογικός έλεγχοςέλεγχοςΌχι βιοψίαΌχι βιοψία

ΔΔ//κή-κή-PSAPSAΑιματολογικός Αιματολογικός έλεγχοςέλεγχος

Μετά από ριζική προστατεκτομήΜετά από ριζική προστατεκτομήΣΥΣΤΑΣΗΣΥΣΤΑΣΗ 15 15

““Άνδρες που θεραπεύτηκαν επιτυχώς για καρκίνο του Άνδρες που θεραπεύτηκαν επιτυχώς για καρκίνο του προστάτη και παρουσιάζουν συμπτώματα προστάτη και παρουσιάζουν συμπτώματα υπογοναδισμού, είναι υποψήφιοι για χορήγηση Τ, υπογοναδισμού, είναι υποψήφιοι για χορήγηση Τ, εφόσον έχει παρέλθει ένα εύλογο χρονικό διάστημα και εφόσον έχει παρέλθει ένα εύλογο χρονικό διάστημα και δεν υπάρχει υποψία παραμένουσας κακοήθειαςδεν υπάρχει υποψία παραμένουσας κακοήθειας””33

• > 1 > 1 έτος μετά την προστατεκτομήέτος μετά την προστατεκτομή1,21,2

• Τοπικός καρκίνοςΤοπικός καρκίνος• Gleason score < 8Gleason score < 8• Μη ανιχνεύσιμοΜη ανιχνεύσιμο PSA PSA

1. Kaufman J, Graydon O. J Urol. 2004;172:920-2.1. Kaufman J, Graydon O. J Urol. 2004;172:920-2.2. Agarwal PK, et al. J Urol. 2005;173:533-6.2. Agarwal PK, et al. J Urol. 2005;173:533-6.3. Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.3. Nieschlag E, et al. Eur Urol. 2005;48:1-4.

Συμπεράσματα ΙΣυμπεράσματα Ι•Η προοδευτική έκπτωση της γοναδικής λειτουργίας στον Η προοδευτική έκπτωση της γοναδικής λειτουργίας στον γηράσκοντα άνδρα οδηγεί στην όψιμη εγκατάσταση γηράσκοντα άνδρα οδηγεί στην όψιμη εγκατάσταση υπογοναδισμού με συνέπειες στην ποιότητα ζωής και στην υπογοναδισμού με συνέπειες στην ποιότητα ζωής και στην λειτουργία οργάνων.λειτουργία οργάνων.•Η διαπίστωση μέχρι στιγμής δεν είναι εύκολη και τα κριτήρια Η διαπίστωση μέχρι στιγμής δεν είναι εύκολη και τα κριτήρια μάλλον ασαφή. Δυσκολίες υπάρχου και στην βιοχημική μάλλον ασαφή. Δυσκολίες υπάρχου και στην βιοχημική διερεύνηση και στην επιβεβαίωση του ΟΕΥ. διερεύνηση και στην επιβεβαίωση του ΟΕΥ. •Γι’ αυτό και η θεραπευτική παρέμβαση πρέπει να γίνεται με Γι’ αυτό και η θεραπευτική παρέμβαση πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή.μεγάλη προσοχή.•Λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος που υπάρχει τα τελευταία Λόγω του μεγάλου ενδιαφέροντος που υπάρχει τα τελευταία χρόνια παγκοσμίως για τον γηράσκοντα άνδρα φαίνεται πως χρόνια παγκοσμίως για τον γηράσκοντα άνδρα φαίνεται πως το σύνδρομο ανεπάρκειας της τεστοστερόνης σ’ αυτήν την το σύνδρομο ανεπάρκειας της τεστοστερόνης σ’ αυτήν την φάση της ζωής θα συνεχίσει να απασχολεί επί μακρόν την φάση της ζωής θα συνεχίσει να απασχολεί επί μακρόν την ανδρολογία και γενικότερα τον ιατρικό κόσμο. ανδρολογία και γενικότερα τον ιατρικό κόσμο.

Συμπεράσματα ΙΙΣυμπεράσματα ΙΙ

• Οι συστάσεις τηςΟι συστάσεις της EAU EAU είναι ένα πολύτιμο είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για την καθημερινή πρακτική.εργαλείο για την καθημερινή πρακτική.

• Βασίζονται στην εμπειρία των ειδικών.Βασίζονται στην εμπειρία των ειδικών.

• Επιδέχονται βελτίωση και σκοπός τους Επιδέχονται βελτίωση και σκοπός τους είναι να γνωστοποιούνται άμεσα τα νέα είναι να γνωστοποιούνται άμεσα τα νέα δεδομένα όταν είναι διαθέσιμα. δεδομένα όταν είναι διαθέσιμα.