Η έκφραση και η αντίληψη του χώρου_η περίπτωση του ονείρου"

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ Η ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ _η περίπτωση του ονείρουΤσομάρ Δημήτριος

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣΤμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ Η ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ _η περίπτωση του ονείρου

Τσομάρ Δημήτριος

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ Η ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ _η περίπτωση του ονείρου

Τσομάρ Δημήτριος

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣΤμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ξάνθη, Ιούλιος 2012

Επιβλέποντες καθηγητές:

Ξάνθη Θεώνη

Θωμάς Νικόλαος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι_προσέγγιση της έννοιας του χώρου

ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΙΣΑΓΩΓΗ..................................................................................................................................................................σελ.15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ_χωρική αντίληψη-διανοητικές λειτουργίες

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ_ η αντίληψη της συνειδητής έκφρασης του χώρου-Παραδείγματα

ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΧΩΡΟΥ

ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣ......................................................................................................................................................................σελ.17

Ο ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ......................................................................................................................................................................σελ.17

Η ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΧΩΡΟ...............................................................................................................................................σελ.19

ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΤΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ.........................................................................................................................................................................................σελ.29

Η ΕΝΤΥΠΩΣΗ...............................................................................................................................................................................................σελ.30

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ................................................................................................................................................................................................σελ.29

Η ΜΝΗΜΗ......................................................................................................................................................................................................σελ.31

Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ.................................................................................................................................................................................................σελ.37

ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ-ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ....................................................................................................................................................................σελ.36

Η ΟΠΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ...............................................................................................................................................................................σελ.41

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΕΙΔΗΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ..................................................................................................................................σελ.47

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ.......................................................................................................................................................................σελ.47

ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ...................................................................................................................................................................σελ.59

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV_ το όνειρο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V_ χώρος και χωρικότητα στο όνειρο

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ...............................................................................................................................................................σελ.65

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ-ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ.......................................................................................................................σελ.66

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΝΕΙΡΟ

Ο ΒΑΘΜΟΣ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΟΝΕΙΡΟ...........................................................................................................................σελ.72

Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ “ΕΙΚΟΝΑΣ” ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ............................................................................................................................σελ.74

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ “ΕΙΚΟΝΑΣ” ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ..........................................................................................................................σελ.77

ΑΙΣΘΗΣΗ Ή ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ; .............................................................................................................................................................σελ.78

ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ................................................................................................................σελ.83

Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ......................................................................................................................................................σελ.85

Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ.............................................................................................................................................................σελ.85

ΕΠΙΛΟΓΟΣ..............................................................................................................................................................................................σελ.95

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ........................................................................................................................................................................................σελ.102

ΠΕΡΙΛΗΨΗ-SUMMARY...............................................................................................................................................................σελ.107

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..............................................................................................................................................................................σελ.109

Στη μνήμη της γιαγιάς μου, Μαρίας Λιβάνη...Που πάντα έκανε όνειρα και τώρα θα ονειρεύεται για πάντα.

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ _Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

-”Τι είναι η ουτοπία;”-”Κάτι που όταν το πλησιάζεις ένα βήμα απομακρύνεται δύο, όταν το πλησιάζεις δύο, απομακρύνεται τέσσερα..”-”Και τότε, τι νόημα έχει;”-”Σε κάνει να προχωράς..”

Ο άνθρωπος προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του, να εξηγήσει φαινόμενα , να να εξερευνήσει νέους τόπους-υπαρκτούς και μη. Ο απώτερος σκοπός του είναι να αποκτήσει εκείνη τη γνώση, την βαθιά, που θα του παρέχει όχι μόνο ασφάλεια και ευφησυχασμό, αλλά και την δυνατότητα να δημιουργήσει ,κάνοντας την διαβίωσή του ευκολότερη. Ορισμένες φορές, κάποια πράγματα δυσκολεύεται να τα εξηγήσει και να τα ερμηνεύσει, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται μετέωρα ερωτήματα κι αμφιβολίες. Ωστόσο δεν πάυει να προσπαθεί να ψάχνει απαντήσεις σε αναπάντητα ερωτήματα που πηγάζουν από το περιβάλλον του. Ίσως με το να ερευνά συνεχώς, απωθεί την ανασφάλεια της μη-γνώσης και προσπαθεί να έρθει όλο και πιο κοντά στο εκάστοτε αντικείμενο ,καθυσηχάζοντας το νου του , πως όλα έχουν κάποιο λόγο που υπάρχουν και λειτουργούν.Η ανθώπινη αντίληψη παρόλα αυτά έχει κάποια όρια. Μερικά φαινόμενα φαντάζουν πέρα για πέρα ανεξήγητα, υπερβαίνουν την ανθρώπινη λογική και φαντασία. Ένα τέτοιο φαινόμενο είναι και το όνειρο.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ_ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εφαλτήριες σκέψειςΜέσα από προσωπικές εμπειρίες και στοχασμούς, συνειδητοποίησα πως πολλές από τις ονειρικές εικόνες έχουν μια χωρική συσχέτιση μεταξύ τους και δημιουργούν ένα κόσμο εικονικό, παράλληλο στον πραγματικό, που λαμβάνουν χώρο δράσεις κι εκτυλίσσονται ιστορίες. Οι προσωπικές μαρτυρίες ενισχύθηκαν από μια άτυπη πρωτογενή έρευνα ,εκ της οποίας διαπίστωσα πως ο χώρος του ονείρου υπάρχει ,δραστηριοποιεί καταστάσεις και φιλοξενεί τις προσωπικές ιστορίες του καθενός. Έτσι οι υποθέσεις για προσωπικές παραδοχές και παραλογισμούς άρχισαν να υποχωρούν. Παρόλα αυτά, το πέπλο μυστηρίου που σκεπάζει το φαινόμενο του «παράλληλου» αυτού ,κόσμου, ενισχυμένο πλέον με την διαβεβαίωση από τους γύρω μου με οδήγησε στο να πραγματοποιήσω μια διάλεξη που να πραγματεύεται τέτοια ζητήματα.Η -ασύμβατη στην λογική- φύση του χώρου μέσα από το όνειρο,αλλά και η μπερδευτική προσωμοίωσή των ονειρικών τοπίων με την πραγματικότητα, αποτέλεσαν τις αφορμές για μια προσπάθεια μελέτης της αντίληψης του χώρου υπό ένα διαφορετικό πρίσμα, αυτό του ονείρου.

Όμως, πριν περάσουμε στην ανάλυση του χώρου και της αντίληψής του μέσω του ονείρου ίσως θα έπρεπε να διατυπώσουμε το ερώτημα:«Τι είναι ο χώρος;»Είναι ένα ερώτημα με πολλές απαντήσεις αλλά παράλληλα και αναπάντητο. Πολλοί κλάδοι από πολλές επιστήμες έχουν προσπαθήσει να δώσουν έναν ορισμό για την έννοια του χώρου.Απαντήσεις με επιστημονική τεκμηρίωση, απαντήσεις με βάση το ανθρώπινο ένστικτο,απαντήσεις που στηρίζονται σε βιωματικές εμπειρίες.

-15-

Αντικέιμενο αυτής της διάλεξης , όμως,δεν είναι να απαντηθεί το ερώτημα «Τι είναι χώρος;» , αλλά να γίνει αναφορά στους τρόπους ανάγνωσης, αναπαράστασης και μεταφοράς του μέσα από διάφορες μορφές έκφρασης-σύγχρονες ή διαχρονικές. Πιο συγκεκριμένα η έρευνητική μελέτη που θα ακολουθήσει αφορά την έκφραση του χώρου από τον άνθρωπο ,είτε αυτό γίνεται ενσυνείδητα, είτε υποσυνείδητα. Το όνειρο και η υποσυνείδητη έκφραση του χώρου μέσω αυτού, αφορμή για την μελέτη αυτή, καταλαμβάνει σημαντικό μέρος της, λόγω της πολυπλοκότητας του φαινομένου. Παρόλα αυτά δεν θα δοθεί βάρος στην επιστημονική εξήγηση του ονειρικού φαινομένου και την λειτουργία του ύπνου καθώς αυτό θα αποτελούσε πεδίο άλλης ερευνητικής μελέτης. Οι βιβλιογραφικές αναφορές που θα ακολουθήσουν,αποσκοπούν μόνο σε μια εγκυκλοπαιδική αναφορά κάποιων συσχετιζόμενων φαινομένων κι εννοιών, όπως η μνήμη, η φαντασία ή πιο συγκεκριμένες αναφορές πάνω σε επιστημονικές ερμηνείες της λειτουργίας του ονείρου και του ύπνου.Στόχος είναι να διαμορφωθεί ένα υπόβαθρο πάνω στο οποίο θα αναπτυχθούν οι προβληματισμοί γύρω από την άντίληψη του χώρου ακόμη και όταν δεν την επιδιώκουμε ενσυνείδητα, κι όχι τόσο το να δοθούν απαντήσεις επιστημονικής φύσεως. Επειδή το θέμα αυτό του ονείρου σχετίζεται άμεσα με τον κλάδο της ψυχολογίας, καλό θα ήταν να κρατήσουμε μια απόσταση από αυτήν και να δούμε τα πράγματα κάνοντας κάποιες παραδοχές και θεωρώντας κάποιες θέσεις των ειδικών ως δεδομένες.

Πιο συγκεκριμένα , το όνειρο ,σαν βασικό αντικείμενο αυτής της διάλεξης, λειτουγεί ως ένας ακόμη τρόπος ανάγνωσης του χώρου, καθώς χειρίζεται διάφορα ζητήματα αναγνώρισης ,αντίληψης και εποπτείας του χώρου με παρόμοιο τρόπο με αυτόν της πραγματικοτητας. Πρόκειται για μια ακόμη εμπειρία που μας βοηθάει να συλλάβουμε δεδομένα του χώρου ,όπως διαστάσεις ή αισθήσεις, μόνο που στην προκειμένη αφορά μιαν άλλη «πραγματικότητα». Μια εμπειρία ανάλογη με αυτή του περιπάτου ή του ταξιδιού ,μέσω της οποίας μαθαίνουμε νέους τρόπους να παρατηρούμε το περιβάλλον μας και να κινούμαστε μέσα σ’αυτό.Σ’ αυτήν την ερευνητική πορεία θα μας βοηθούσε να δούμε την ανάλογη αντιληψιμότητα του χώρου μέσα από άλλες διαδικασίες ανάγνωσής του, όπως με το διάβασμα ενός βιβλίου ,με την παρακολούθηση μιας ταινίας ή μέσω ενός ζωγραφικού πίνακα. Έτσι θα μπορέσουμε να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη άποψη πάνω στο θέμα του χώρου και το πως αυτός ερμηνεύεται από τον άνθρωπο προτού πάμε στην περίπτωση της ονειρικής φύσης του.

ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝΣτο 1ο κεφάλαιο θα μιλήσουμε για τον ίδιο το χώρο.Θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την έννοια του χώρου μέσα από αναφορές φιλσόφων και επιστημόνων.Πως γίνεται αντιληπτός από τον άνθρωπο και πως αυτός μπορεί να τον αναπαράγει, να τον περιγράψει ή ακόμη και να τον δημιουργήσει;Στο 2ο κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε πιο γενικά θέματα ,όπως στην οπτική έκφραση και στις αντιληπτικές ιδιότητες που είναι υπεύθυνες για την αντίληψη του περιβάλλοντός μας. Θα διαπραγματευτούμε έννοιες όπως τη φαντασία , τη μνήμη κι τον ελεύθερο συνειρμό προκειμένου να κατανοήσουμε στη συνέχεια –ως ένα βαθμό- τον τρόπο που ο ανθρώπινος νους αντιλαμβάνεται το χώρο που ζεί αλλά και το χώρο που «διαβαζει» στην καθημερινότητά του ,για να καταλήξουμε στο μυστήριο κόσμο που ανοίγεται μέσα στο όνειρο.Έτσι,, στο 3ο κεφάλαιο θα γίνει μια παρουσίαση των συνειδητών τρόπων ανάγνωσης και έκφρασης του χώρου από τον άνθρωπο ,μέσα από μορφές τέχνης κι επικοινωνίας που συναντά στην καθημερινότητά του.Τέλος, στο 4ο και 5ο κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε θέματα μεγαλύτερης εγγύτητας με το ίδιο όνειρο, αφού αυτό αποτέλεσε το έναυσμα και παράλληλα τον κορμό αυτής της μελέτης. Εκεί θα αναλυθεί ο ασυνείδητος τρόπος αντίληψης και έκφρασης του χώρου, σε αντιπαραβολή με τον ενσυνείδητο.

-16-

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Iπροσέγγιση της έννοιας του χώρου

ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΙΣΣύμφωνα με ένα απόφθεγμα του Θαλή τον Μιλήσιου( 643-548 π.Χ. , Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος), « Το μεγαλύτερο είναι ο χώρος διότι χωράει τα πάντα»Από όλα τα μυστήρια της ζωής και του σύμπαντος, οι περισσότεροι ψάχνουν να ανακαλύψουν την απόλυτη φύση του χώρου και του χρόνου. Ο Νεύτωνας δέχθηκε το χώρο και το χρόνο ως απόλυτα και σταθερά, παρέχοντας ένα βολικό χώρο για τη λειτουργία των νόμων του, της κίνησης και της βαρύτητας. Ο Αϊνστάιν είδε, και έδειξε, ότι ο χώρος και ο χρόνος αλλάζουν καθώς κινούνται τα αντικείμενα. Η μάζα και η κίνηση στρεβλώνουν τον χώρο και αλλάζουν τη ροή του χρόνου.

«ο χώρος δεν ταυτίζεται με την ύλη.»Καρτέσιος ( 1596-1650 , Γάλλος φιλόσοφος):

Στα πλάισια του θεωρησιακού-μεταφυσικού του συστήματος, ο Καρτέσιος επιχείρησε να θεμελιώσει την επιστήμη των υλικών μορφών. Θεμελιώδης ιδιότητα της ύλης, κατά τον Καρτέσιο, είναι η έκταση: «η σωματική ουσία δεν είναι δυνατό να νοηθεί με σαφήνεια χωρίς την έκτασή της». Η ορθότητα αυτής της θέσης είναι «προφανής». Αλλά ο Καρτέσιος ταυτίζει τα υλικά σώματα με το χώρο: «ο χώρος ή εσωτερικός τόπος και το σώμα που περιλαμβάνεται σ’αυτόν το χώρο δε διαφέρουν παρά μόνον στη νόησή μας. Επειδή η έκταση σε μήκος, πλάτος και βάθος που συνιστά το χώρο, συνιστά και το σώμα». Ο Καρτέσιος, όπως και ο Αριστοτέλης, υποστήριζε ότι «δεν μπορεί να υπάρξει κενό». Εντούτοις, η άποψή του δεν ταυτίζεται με την αριστοτελική. Με βάση τα σημερινά δεδομένα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο χώρος, μορφή ύπαρξης της ύλης, δεν ταυτίζεται με την ύλη:Η μορφή του σ’ένα σημείο καθορίζεται από το σύνολο των υλικών μορφών

Ο ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣΣτη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία ο γεωμετρικός χώρος έχει οχυρωθεί σε μια θέση απρόσβληπτη, έχει ταυτιστεί με το κύρος του ουδέτερου του πανανθρώπινου και του αντικειμενικού. Σ΄αυτό βοήθησε η αίγλη των μαθηματικών και η εκτεταμένη χρήση του καρτεσιανού συστήματος συντεταγμένων. Ο καρτεσιανός χώρος είναι ένας χώρος εξ ορισμού τεμαχισμένος. Αποτελείται από ένα άπειρο σύνολο σημείων, το καθένα από τα οποία ορίζεται με ακρίβεια από τις συντεταγμένες του ως προς ένα σύστημα αναφοράς. Σα μαθηματικό μοντέλο αποτελεί ένα σχήμα, μια απλή μορφή, ένα εργαλείο χωρίς περιεχόμενο.Οι γεωμετρικές μορφές και οι γεωμετρικοί κανόνες αποτελούν ιδιαίτερα ισχυρά πρότυπα όχι μόνο για την περιγραφή του χώρου αλλά και για τη διαμόρφωσή του καθώς και για τη σταθεροποίηση της συμβολικής του αξίας.Σε ένα χαρακτηριστικό κομμάτι από το έργο του «Προς μια αρχιτεκτονική», ο LeCorbusier λέει:«Γιατί όλα τα πράγματα-άξονες,κύκλοι,ορθές γωνίες- είναι γεωμετρικές αλήθειες, και δίνουν αποτελέσματα που το μάτι μας μπορεί να μετρά και να αναγνωρίζει ενώ αλλιώτικα δε θα υπήρχε παρά τυχαιότητα, ακανονιστία και ιδιοτροπία. Η γεωμετρία είναι η γλώσσα του ανθρώπου.»Ο γεωμετρικός χώρος είναι ένα μοντέλο. Οι γεωμετρικές μορφές αρθρώνουν το χώρο και οι γεωμετρικοί κανόνες ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των μορφών, ένα μάτι εκπαιδευμένο στις αρχές του μοντέλου αυτού μπορεί να παρατηρεί το περιβάλλον και να το ταξινομεί, να διακρίνει σχέσεις και ιδιότητες. Ακριβώς γιατί πρόκειται για μοντέλο, χαρακτηρίζεται από μια αφάιρεση . Και κάθε αφαίρεση είναι ήδη μια επιλογή. Δηλώνει μια προτίμηση κάποιων χαρακτηριστικών σε βάρος κάποιων άλλων, μια προτίμηση ως προς κάτι που παίρνει προτεραιότητα.

ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΧΩΡΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι_προσέγγιση της έννοιας του χώρου

-21-

Η σύλληψη των διαστάσεωνΗ γεωμετρία μας λέει ότι τρείς διαστάσεις αρκούν για να περιγράψουν το σχήμα οποιουδήποτε στερεού και τις σχετικές θέσεις αντικειμένων μεταξύ τους σε κάθε δεδομένη στιγμή. Εάν οι μεταβολές σχήματος και θέσης ληφθούν επίσης υπόψιν, πρέπει να προστεθεί η διάσταση του χρόνου στις τρείς διαστάσεις του χώρου. Μπορούμε να πούμε ότι, μολονότι από ψυχολογική άποψη κινούμαστε ελεύθερα στο χώρο και στο χρόνο από το ξεκίνημα της συνείδησης, η σύλληψη των διαστάσεων αυτών από τον παρατηρητή αναπτύσσεται βήμα προς βήμα, σύμφωνα με το νόμο της διαφοροποίησης.

Ο Χώρος.....

Ο Χώρος συχνά κρύβει, παραπλανά, γίνεται ακατανόητος για κάποιον που τον παρατηρεί.

Ο Χώρος δεν κάνει γνωστά σε όλους τα ίδια πράγματα. Ακόμα και μια περιγραφή του χώρου μπορεί να γίνει με πολύ διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τις προθέσεις και τις παραστάσεις που έχει αυτός που την κάνει.

Ο Χώρος δεν αποτελεί απλά ένα άθροισμα υλικών δεδομένων που εμποδίζουν ή διευκολύνουν κάποιες κοινώνικές δραστηριότητες. Η ίδια η κοινωνία προβάλλεται πάνω στο χώρο της, τον «παράγει» με μια έννοια του όρου που πρέπει να την επεκτείνουμε: ο υλικός μετασχηματισμός του περιβάλλοντος(«φυσικού» και «τεχνητού») είναι μόνο ένα μέρος της παραγωγής του χώρου. Χώρος παράγεται και μέσα από την ερμηνεία, την επιλογή κέντρων προσοχής, την επένδυση κοινωνικών αξιών.

ΠΕΡΑΝ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑΣ

• Τέλος, ο τρισδιάστατος χώρος προσφέρει από-λυτη ελευθερία: σχήματα εκτεινόμενα προς κάθε αντιληπτή κατεύθυνση, απεριόριστες διατάξεις αντικειμένων, και την πλήρη κινητικότητα του χελιδονιού. Η οπτική αντίληψη δεν μπορεί να προχωρήσει πέραν αυτών των τριών χωρικών διαστάσεων παρά μόνο με τη βοήθεια διανοητικών κατα-σκευών.

• Η δισδιάστατη σύλληψη εμπλουτίζει σημαντικά την προηγούμενη κατά δύο τρόπους. Πρώτον, επεκτείνει το χώρο, και ως εκ τούτου, τις παραλλαγές μεγέθους και σχήματος:μικρά ή μεγάλα πράγματα, στρογγυλά, γωνιώ-δη ή τελείως ακανόνιστα. Δεύτερον, προσθέτει στην απλή απόσταση τις διαφορές κατεύθυνσης και προσανατολισμού. Τα σχήματα μπορούν να διακριθούν βάσει των διαφόρων δυνατών κατευθύνσεων προς τις οποίες είναι στραμμένα, και η σχετική τους θέση μπορεί να ποικίλλει απεριόριστα.

-22-

• Στο στάδιο της πρώτης διάστασης, η χωρική σύλληψη περιορίζεται σε μια γραμμική πορεία. Δεν υπάρχει αντίληψη εξειδικευμένων σχημάτων. Ασώματες οντότητες, οριζόμενες μόνον από τη σχετική τους θέση, μπορούν να νοηθούν δια της απόστασής τους, δια των σχετικών τους ταχυτήτων, και δια της διαφοράς μεταξύ των δύο κατευθύνσεων επί της μίας ευθείας, προσέγγισης και απομάκρυνσης. Ένας νους που θα περιοριζόταν σ’αυτή τη στοιχειώδη αντίληψη του χώρου θα ήταν όντως πρωτόγονος. Δε θα συνελάμβανε τίποτα περισσότερο απ’ αυτό που μπορούμε να αντιληφθούμε όταν κοιτάζουμε μέσα από μια στενή χαραμάδα.

_ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΧΩΡΟΥ

Η έννοια του τόπουΈννοια-κλειδί για τη θεωρία που δίνει έμφαση στη βιωματική- υπαρξιακή υπόσταση του χώρου είναι η έννοια του τόπου: « ο τόπος αποτελείται από τόπους και θέσεις που δεν είναι παρά η μεταμόρφωση ανάλογων «θέσεων» της υπαρξιακής συνείδησης του ανθρώπου».Γενικά ένας τόπος περικλείει εξ ορισμού ένα χαρακτήρα ή «ατμόσφαιρα». Άρα ο τόπος είναι ένα ποιοτικό «καθολικό» φαινόμενο που δεν μπορούμε να το περιορίσουμε σε καμία από τις ιδιότητές του, όπως οι χωρικές σχέσεις, χωρίς να χάσει τη συμπαγή του φύση. .Όταν κάτι συμβαίνει λέμε «λαμβάνει χώραν». Αυτό σημαίνει ότι ο τόπος αποτελεί ουσιαστικό κομμάτι του ζωντανού κόσμου. Έτσι έχουμε «ζωή» από τη μια πλευρά και «τόπο» από την άλλη αλλά έχουμε να κάνουμε με ένα ολοκληρωμένο σύνολο.

• Ο Πλάτων έκανε μια σημαντική διαπίστωση ,όταν είπε ότι κάθε υλικό όν βρίσκεται κατ’ανάγκη σε κάποιο τόπο και καταλαμβάνει κάποια «χώρα».«φαμέν αναγκαίον είναι που το όν άπαν εν τινι τόπω και κατέχον χώρα τινά» Πλάτωνος Τιμαίος 52b

• Ο Αριστοτέλης διαπίστωσε ότι ένας τόπος δεν είναι κάτι διαφορετικό από ένα υλικό πράγμα, και κανένα τέτοιο πράγμα δεν βρίσκεται «μέσα» σε τόπο, διότι τόπος και πράγμα συμπίπτουν τόσο χρονικά όσο και κατά τα όριά τους.Ο Αριστοτέλης μιλά για τον «τόπον» και όχι για το χώρο. Αυτά τα δύο δεν ταυτίζονται. Ο τόπος είναι το όριο που περιβάλλει κάθε υλικό όν. Οι αρχαίοι Έλληνες διείδαν ότι κάθε υλικό όν διαθέτει έναν τόπο, είναι «εν τόπω», αλλά δεν επέκτειναν αυτή την έννοια έως εκείνο το αφηρημένο, ομογενές δοχείο, που είναι ο χώρος σύμφωνα με τη νεότερη φυσική. Οι αρχαίοι στοχαστές κατέληξαν λοιπόν στο συμπέρασμα ότι οι τόποι συμπίπτουν με τα πράγματα και ότι δεν υπάρχει ένας χώρος «καθ’ εαυτό». Ανάλογα αποφαίνεται και ο Γερμανός στοχαστής Martin Heidegger (1889-1976) ότι ο χώρος αντλεί την ουσία του από τον τόπο και αντίστροφα.


Τα σύμβολα είναι φυσικά παράγωγα κι εμφανίζονται σε αρκετές ψυχικές εκδηλώσεις. Υπάρχουν συμβολικές σκέψεις και συμβολικά αισθήματα, συμβολικές πράξεις και καταστάσεις.Τα σημαντικότερα σύμβολα, όμως, δεν είναι ατομικά αλλά συλλογικά ως προς τη φύση και προέλευσή τους.Τα σύμβολα συνιστούν συλλογικές αναπαραστάσεις που χρονολογούνται από αμυδρές και μακρινές εποχές του παρελθόντος.Το σύμβολο δε συγκαλύπτει, αλλά αποκαλύπτει εγκαίρως

Σύμφωνα με τον Σταύρο Σταυρίδη,Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε σύμβολα κάποιες ειδικές κατηγορίες σχημάτων, κάποια ειδικά αντικείμενα, κάποιες ειδικές λέξεις, κάποιες ειδικές χειρονομίες κ.ο.κ. δεν αποτελούν όμως τα σύμβολα ένα αυστηρά προσδιορισμένο πεδίο εμπειριών και παραστάσεων.Συβολικό χαρακτήρα μπορεί να αποκτά το καθετί, κάθε εκδήλωση και φαινόμενα της κοινωνικής εμπειρίας.Η ύπαρξή των συμβόλων είναι προϊόν μιας σχέσης: της σχέσης του ατόμου με την εμπειρία του.Η συμβολική σχέση με το χώρο δημιουργείται σε οποιαδήποτε στιγμή της εμπειρίας του χώρου, καθώς η εμπειρία του χώρου είναι αναπόσπαστα φορτισμένη με τον τρόπο που τον αντιλαμβάνεται, τον αναγνωρίζει και τον αξιολογεί η ίδια κοινωνία που τον κατοικεί.Επομένως η συμβολική σχέση με το χώρο πλάθει ουσιαστικά το χώρο.Ο χώρος δεν είναι μια οθόνη. Η υπόστασή του συγκροτείται κάθε φορά από την ίδια την προβολή.Η συμβολική σχέση δεν εδράζεται μόνο στην οπτική εντύπωση του χώρου αλλά επηρεάζει, διαμορφώνει και αξιοποιεί συνολικά τις αισθήσεις μας.

Ο βιωματικός χώροςΗ εικόνα του χώρου σαν ένα ατέλειωτο άθροισμα από προσωπικές εμπειρίες, σα μέρη σφραγισμένα με βιώματα(«εκεί που γεννήθηκα», «εκεί που γνώρισα την γυναίκα μου» κ.ο.κ.) είναι μια εικόνα ιδιαίτερα ισχυρή στην κοινωνία μας. και ο καθημερινός λόγος και η λογοτεχνία είναι φορτωμένα με εικόνες τοποθεσιών, διηγήσεις γεγονότων που σημάδεψαν πόλεις και σπίτια, αστικά και φυσικά τοπία ταυτισμένα με συναισθηματικές καταστάσεις και μνήμες.

-23-

Η ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΧΩΡΟ

Σύμφωνα με τη φιλοσοφική θεωρία του Kant, θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το Χώρο ως κάτι «υποκειμενικό», αφού ανήκει στο ανθρώπινο υποκείμενο ως ικανότητά του να αισθάνεται τα υλικά όντα ενταγμένα στο χώρο. Από την άλλη, σύμφωνα με την πεποίθηση της νεότερης φυσικής θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το Χώρο ως μια αντικειμενικά υπαρκτή έκταση, με τρείς ομοιόμορφες και ισοδύναμες διαστάσεις (μήκος-πλάτος-ύψος), μεσα από την οποία περιέχεται το εξίσου αντικειμενικά υπαρκτό κοσμικό σύμπαν.Μία θεωρία του Martin Heidegger συνοψίζεται στην πρόταση: «ούτε ο χώρος είναι μές το υποκείμενο ούτε ο κόσμος είναι μές στο χώρο.» Αλλά εάν ο χώρος δεν υπαρχει ούτε υποκειμενικά ούτε αντικειμενικά-πώς μπορεί ν υπάρχει; Εάν ο χώρος δεν βρίσκεται ούτε μέσα στο ανθρώπινο υποκείμενο ούτε εκτείνεται τρισδιάστατα έξω από αυτό-πού βρίσκεται;Τα παραπάνω ερωτήματα έρχεται να συμπληρώσει το επόμενο ερώτημα: « σε ποιά σχέση βρίσκεται το ανθρώπινο Είναι προς το χώρο;»Σύμφωνα με τον Heidegger «το ανθρώπινο Είναι συγκροτείται και από χώρο, είναι δηλαδή «χωρικό». Αυτή η «χωρικότητα» δεν είναι ούτε μια υποκειμενική ιδιότητα ούτε μια αντικειμενική υπόσταση ολόγυρά μας, αλλά είναι ένα υπαρκτικό χαρακτηριστικό του Είναι μας.»Αλλού ο Heidegger λέει: κάνουμε χώρο(raumen), δίνουμε χώρο(Raum geben), παραχωρούμε(einraumen), απελευθερώνουμε χώρο(Raum freigeben). Με όλες αυτές τις εκφράσεις περιγράφει το γεγονός ότι ο χώρος εξαρτάται από την αποκαλυπτική μας ικανότητα.Η καθημερινή μας συμπεριφορά έχει την ικανότητα να «διανοίγει» το χώρο όπου ανήκουν τα πράγματα.Ο χώρος υπάρχει- και κατά συνέπεια μπορεί να καταμετρηθεί, να περιχαρακωθεί, να γίνει αντικείμενο αγοραπωλησίας κλπ.- μόνο επειδή εμείς τον έχουμε πρωτύτερα «διανοίξει». Είναι λοιπόν συνδεδεμένος με το Είναι μας.Ο χώρος, σύμφωνα με τον Heidegger, δεν πρέπει να ειδωθεί ως κάτι στατικό, αλλά μέσα σε μια διαδικασία «χωρικοποίησης» και μέσα από μια ιδιόμορφη «χωρικότητα» του ανθρώπινου Είναι.Κατά τον Kant «ο χώρος και ο χρόνος» είναι οι δύο a priori μορφές της εποπτείας που ανήκουν στην περιοχή της ανθρώπινης αισθητηριακής ικανότητας.

Η σχέση του χώρου με την εικόναΣτις περισσότερες προσπάθειες που ανίχνευσαν τη σχέση του χώρου με τα φαινόμενα του συμβολισμού, υπάρχει η επιμονή να θεωρείται ο χώρος απλά σα μια σειρά από εικόνες, οπτικά ερεθίσματα. Οι συμβολικές σχέσεις δραστηριοποιούνται απ’ τα δεδομένα όλων των αισθήσεων και επομένως με τη μέριμνα που έχει λάβει η κοινωνία για την κωδικοποίησή τους.Αν η πρωτοκαθεδρία της όρασης αποτελεί το γεγονός που μοιάζει να έχει ανθρωπολογική διάσταση, αυτό δε σημαίνει πως μέσα στην ιστορία των κοινωνιών δεν μπορεί κανείς να εντοπίσει διαδικασίες που ενθάρρυναν και διεύρυναν αυτή την πρωτοκαθεδρία, ή διαδικασίες που διατήρησαν και καλλιέργησαν την ευαισθησία των υπόλοιπων αισθήσεων. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ο πολιτισμός στον οποίο μετέχουμε βασίζεται σε μια ολοένα εντεινόμενη παρουσία της εικόνας, αποδίδοντας κεντρικό ρόλο στην οπτική σχέση με το περιβάλλον( η τηλεόραση και η εικονογραφημένη διαφήμιση είναι σαφώς οι κατεξοχήν τρόποι που ο πολιτισμός αυτός εκπέμπει τις «αξίες» και τις «γνώσεις» του.) οι υπόλοιπες αισθήσεις ατονούν, η πληροφοριακή τους αξία υποβαθμίζεται και η συμμετοχή τους στη συμβολική σχέση είναι άμεσα κηδεμονευόμενη και επιτηρούμενη από την όραση.

-24-

Η υποκειμενικότητα του χώρου

Συνέπεια αυτής της υπερτροφίας της όρασης, είναι και η αποκλειστική ενασχόληση όσων μετέχουν στο σχεδιασμό του χώρου με την οπτική εικόνα. Τα ίδια τα μέσα του σχεδιασμού είναι απλές ή πολύπλοκες αναπαραστάσεις και δεν μπορούν με κανένα τρόπο να μεταδώσουν τις μυρωδιές, την υφή ή τους ήχους που πλημμυρίζουν τους χώρους. Η δραστηριότητα του κατοικείν( εννοημένη ταυτόχρονα σα δραστηριότητα του μετασχηματίζειν το χώρο), είναι εκείνη που κατεξοχήν αναδυκνύει τη σημασία των άλλων αισθήσεων στη σχέση με το χώρο.

ΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙ ΧΩΡΟΥ_Η ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΧΩΡΟ


ΕΡΩΤΗΜΑ: Eίναι ο χώρος- μετρήσιμο μέγεθος;

Ο χώρος της σύγχρονης εμπειρίας εμφανίζεται σαν ένας χώρος κομματιασμένος σε σταθμούς για τα υπερταχέα μέσα συγκοινωνίας, κομματιασμένος σε απομακρυσμένους τόπους γεγονότων για τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Οι τεμαχισμοί αυτοί προϋποθέτουν ένα συνεχές αδιαφοροποίητο ομοιότροπο μέσο στο οποίο να ενεργήσουν: είναι ο συνεχής ποσοτικός χώρος που μπορεί να εμπορευματοποιηθεί, ο χώρος σα μετρήσιμη απόσταση ανάμεσα σε σταθμούς, σα θολός αδιαφοροποίητος χώρος του κόσμου των ειδήσεων.

-25-

Στην πορεία θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε πως ο χώρος δεν είναι μετρήσιμο μέγεθος ,ούτε εμπορεύσιμο προϊόν, αλλά αποτέλεσμα μιας συνολικής νοητικής διαδικασίας. Στο επόμενο κεφάλαιο θα γίνει αναφορά στους «μηχανισμούς» της διαδικασίας αυτής, η οποία φυσικά δεν έχει συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας και οι παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται χρειάζονται ένα τεράστιο θεωρητικό υπόβαθρο για να αναλυθούν και να επεξηγηθούν.Έτσι στα πλαίσια της ερευνητικής,αυτής, εργασίας θα αρκεστούμε σε απλές αναφορές τους, με μερική ανάλυση όπου είναι σκόπιμο.

Στην σημερινή εποχή διαμορφώνεται η εικόνα του χώρου-αντικείμενο, προσδιορισμένου από τις ποσοτικοποιημένες ιδιότητές του, υποκείμενου σε όλες τις διαδικασίες σχεδιασμού και αναπαραγωγής που υπόκεινται και τα υπόλοιπα εν σειρά παραγόμενα προϊόντα. Όσο περισσότερο κυριεύει η τυποποίηση τη διάταξη και τη μορφή του, τόσο πιο άμεσα γίνεται ο χώρος αντιληπτός (και έτσι αξιολογείται) σα συσσώρευση αντιγράφων(χωρίς πρωτότυπο). Αντιγράφων ισοδύναμων, που βέβαια απευθύνονται σε «ισοδύναμους» μελλοντικούς κατοίκους. Η έννοια του τυπικού χρήστη έχει υποκαταστήσει το συγκεκριμένο κάτοικο. Ο τυπικός χρήστης δεν είναι άλλος από τον τυπικό καταναλωτή, του οποίου οι ανάγκες κατασκευάζονται και κατευθύνονται από τις ιδιαίτερες επιδιώξεις των κάθε λογής εμπορευμάτων.Όπως μας λέει και ο Γιάννης Τζαβάρας σχολιάζοντας τις θεωρήσεις του M.Heidegger περί χώρου, «Η τεχνολογία έχει ως στόχο την κατάληψη, την κυριαρχία και την κατάκτηση του χώρου. Όχι μόνο η σύγχρονη τεχνολογία, αλλά και κάθε «σύγχρονος άνθρωπος» έχουν επιδοθεί σε μια βίαιη και ανελέητη προσπάθεια να κατακτήσουν το χώρο.»

Μπορεί όμως ο φυσικοεπιστημονικά-τεχνολογικά σχεδιασμένος χώρος να ισχύει ως ο μόνος αληθινός χώρος; Συγκρινόμενοι με αυτόν όλοι οι αλλιώς συγκροτούμενοι χώροι-ο καλλιτεχνικός χώρος, ο χώρος της καθημερινής πράξης και συναναστροφής-είναι απλώς υποκειμενικά καλούπια και μεταμορφώσεις του ενός αντικειμενικού κοσμικού χώρου;

“distance”,(2001-2003)μολύβι σε χαρτί, 52cm x 44cm Omasaki Yada

-Είναι ο χώρος κάτι το εμπορεύσιμο;

-27-

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I Iχωρική αντίληψη-διανοητικές λειτουργίες

-29-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ_χωρική αντίληψη-διανοητικές λειτουργίεςΧΩΡΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗΤΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ

Η ανθρώπινη συμπεριφορά θεωρείται σαν ένα σύστημα σταθερών, επαναλαμβανόμενων αντιδράσεων σε σταθερά περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Η αντίδραση στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος όμως δεν αποτελεί βιολογικό φαινόμενο. Είναι μια διαδικασία που εξαρτάται από το πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται. Τα ερεθισματα υφίστανται διαχέιριση και ψυχονοητική επεξεργασία την ίδια στιγμή που αναγνωρίζονται από το σώμα. Γι’αυτό και η λέξη «ερέθισμα» όταν αντιπροσωπεύει το αισθητηριακό υλικό, τονίζει τη «μνημεική»- βιολογική διάσταση σε βάρος της κυρίαρχης ψυχονοητικής. Έτσι, όπως έχει γίνει πια συνείδηση πως για να μιλήσει κανέις για την εικόνα και τη συμβολική δράση της στην εμπειρία του χώρου, δε χρειάζεται να καταφύγει στην ανάλυση του βιολογικού μηχανισμού της όρασης και της δομής του ματιού, με τον ίδιο τρόπο πρέπει να νομιμοποιηθεί μια ανάλυση της υφής, του ήχου και της μυρωδιάς, χωρίς την αναφορά στους μηχανισμούς της αφής της ακοής και της όσφρησης και τα αντίστοιχα ανθρώπινα όργανα.Η πολυπλοκότητα της εγκεφαλικής δραστηριότητας και ο σύνθετος τρόπος που λειτουργεί ο ανθρώπινος νους προκειμένου να προσλάβει ,να επεξεργαστεί και να αφωμειώσει τις πληροφορίες που δέχεται από το περιβάλλον του ,θέτουν πολλά ερωτήματα γύρω από την έννοια της αντίληψης.

Με τον όρο «Αντίληψη» ,εννοούμε ένα μεγάλο αριθμό ενεργειών που γίνονται μέσα στο μυαλό και έτσι μπορεί αυτό να έχει γνώση του εξωτερικού κόσμου. Στην αντίληψη μας βοηθάνε οι αισθήσεις και η νόηση.Ο άνθρωπος παίρνει διάφορα ερεθίσματα από τον εξωτερικό κόσμο. Τα ερεθίσματα αυτά διεγείρουν τα αισθητήρια όργανα (μάτια, μύτη κλπ.) και έτσι φθάνουν στον εγκέφαλο και καταλαβαίνουμε τα διάφορα αντικείμενα που έχουμε γύρω μας. Αυτό δε συμβαίνει μόνο στον άνθρωπο, αλλά και σε όλα τα ζώα. Με τη διαφορά ότι μόνο ο άνθρωπος έχει τη νόηση.Μέσω της νόησης , ο άνθρωπος μπορεί να ταξινομήσει τα διάφορα ερεθίσματα που παίρνει και να τα τοποθετήσει όπως έχουν στον εξωτερικό χώρο, δηλαδή με μια λέξη να αντιληφτεί. Είναι λοιπόν η αντίληψη, σε όλο το πλάτος της έννοιας, χαρακτηριστικό του ανθρώπου.

Η αντίληψη μπορεί να διακριθεί: • στην οπτική αντίληψη,• στην ακουστική αντίληψη,• στην απτική • και στην κιναισθητική αντίληψη

Η ΑΙΣΘΗΣΗ μας λέει ότι υπαρχει κάτι.Η ΣΚΕΨΗ μας λέει τί είναι αυτό.ΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ μας λέει αν είναι ευχάριστο ή όχι.Και Η ΔΙΑΙΣΘΗΣΗ μας λέει από που προέρχεται και πού πηγαίνει...Η διαίσθηση μοιάζει περισσότερο με την αντίληψη των αισθήσεων, η οποία είναι επίσης μη-λογική διαδικασία, εφόσων εξαρτάται βασικά από εξωτερικά ή εσωτερικά ερεθίσματα που προέρχονται από φυσικά ή όχι διανοητικά αίτια.

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ αίσθησις: αίω (=αντιλαμβάνομαι) + θέσις

ΑΦΗ- αφή: εκ του άπτω=αγγίζω

ΟΣΦΡΗΣΗ- όσφρησις, οσμή: όζδω + φρέω (=εισέρχομαι στο νου)

ΑΚΟΗ- ακοή: εκ του αίω=αισθανομαι, εννοώ

ΟΡΑΣΗ- όψις

ΓΕΥΣΗ- γεύσις:γ(απο τη γή)+εύω(=καίω)

Αν και οι αισθήσεις μας συλλαμβάνουν πολλά στοιχεία από το περιβάλλον -συνειδητά και μή- λίγα είναι εκείνα που θα μας κεντρίσουν την προσοχή είτε λόγω της ιδιομορφίας τους είτε εξαιτίας προσωπικής περιέργειας-εξαρτημένης από τον χαρακτήρα και τα ενδιαφέροντά μας. Για παράδειγμα η θέα ενός έργου τέχνης αφήνει διαφορετική εντύπωση σε κάποιον με καλλιτεχνικές ανησυχίες και ενδιαφέροντα, παρά σε κάποιον που δεν ασχολείται με το αντικείμενο.• Η εντύπωση ενός αντικειμένου μπορεί να αντιπροσωπεύεται από εικόνες αλλά κι από συναισθήματα. Πολλές φορές, μάλιστα , μας είναι δύσκολο να εκφράσουμε τι ακριβώς εντύπωση μας έχει αφήσει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και ακόμα πιο συγκεκριμένα –για ποιόν λόγο μας άφησε την συγκεκριμένη εντύπωση. Για παράδειγμα μπορεί να αισθανθούμε θλίψη στην θέα μιας φουρτουνιασμένης θάλασσας χωρίς να γνωρίζουμε ακριβώς για ποιόν λόγο μας άφησε την συγκεκριμένη εντύπωση.• Η ύπαρξη είναι πριν απ’όλα ένα ξύπνημα-ξυπνάει με τη συνειδητοποίηση μιας ασυνήθιστης εντύπωσης.Καταλαβαίνουμε την παρουσία και την ύπαρξη ενός αντικειμένου ή μιας κατάστασης όταν μας κεντρίσει την προσοχή μέσα στο συνωθύλλευμα των προσλαμβανουσών που δεχόμαστε καθημερινά. Πολλά από τα πράγματα γύρω μας περνούν σχεδόν απαρατήρητα και μας αφήνουν ίσως μια γενική εντύπωση συνδυαζόμενα μεταξύ τους.Το άτομο δεν αντιπροσωπεύεται από το άθροισμα των γενικών εντυπώσεών του-αλλά από το άθροισμα των αποκλειστικών εντυπώσεών του.Έτσι, θεμελιώνονται μέσα μας τα προσωπικά μας μυστήρια που ορίζονται από σπάνια σύμβολα.Ο άνθρωπος καθρεφτίζεται στο παρελθόν του, κάθε εικόνα είναι γι αυτόν μια ανάμνηση.Θα δουμε παρακάτω πως στο όνειρο διεισδύουν πληροφορίες από το περιβάλλον μας ,που είναι πολύ στενά συνδεδεμένες με το προσωπικό «μυστήριο» του καθενός. Στοιχεία-σύμβολα για τον καθένα εμφανίζονται στο όνειρο συνήθως ασυνείδητα προσπαθώντας να μας κάνουν αισθητή την παρουσία τους-κάτι που ίσως δεν έγινε όπως θα έπρεπε στον πραγματικό κόσμο.

Πολλές φορές μας γεννάται η ανάγκη να ανακαλέσουμε στοιχεία που μας έκαναν εντύπωση και προσπαθούμε να επαναλάβουμε με το μυαλό μας την διαδικασία της πρώτης εντύπωσης και να αντιληφθούμε ξανά το εν λόγω στοιχείο. • Καθώς το στοιχείο έχει εντυπωθεί στο συνειδητό μας είναι εύκολο να το ανακαλέσουμε,αλλά η έκφρασή του αποτελεί άλλη πιο περίπλοκη διαδικασία, όπως θα δούμε παρακάτω.• Στην περίπτωση που το στοιχείο έχει εντυπωθεί στο υποσυνείδητό μας, τότε η ανάκλησή του δεν είναι δυνατή,τουλάχιστον με συνειδητό τρόπο, με δική μας πρωτοβουλία. Η έκφρασή του ωστόσο, είναι δυνατή μέσω υποσυνείδητων τρόπων έκφρασης. Όπως τη διάισθηση, την ψευδαίσθηση, το όραμα και φυσικά τον πιο διαδεδομένο τρόπο-το όνειρο.

Προκειμένου να αντιληφθούμε το περιβάλλον μας και να το αναπαράγουμε νοερά ,υπαρχουν μηχανισμοί-διανοητικές λειτουργίες που μας βοηθούν να κρίνουμε τα ερεθίσματα που δεχόμαστε, να συγκρατήσουμε τις απαραίτητες πληροφορίες και να τις επεξεργαστούμε με σκοπό την δημιουργία φανταστικών εικόνων προς αναπαραγωγή,επανααποθήκευση ή αφήγηση-κοινωνία με τρίτους. Τέτοιοι «μηχανισμοί» είναι η φαντασία, η κριτική σκέψη, η οπτική έκφραση, ο συνειρμός η μνημη, η αναλογία και θα τα ερευνήσουμε αναλυτικότερα στην εξλελιξη αυτού του κεφαλαίου.

Η ΕΝΤΥΠΩΣΗ

-30-

ΧΩΡΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ

-31-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ_χωρική αντίληψη-διανοητικές λειτουργίεςΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ

Η ΜΝΗΜΗ Η μνήμη, ως ικανότητα διατήρησης ορισμένων πληροφοριών, παραπέμπει κατ’αρχάς σε ένα σύνολο φυσικών λειτουργιών χάρη στις οποίες ο άνθρωπος μπορεί να ενεργοποιεί εντυπώσεις ή πληροφορίες που έχουν παρέλθει και τις οποίες εκέινος αναπαριστά ως παρέλθουσες.Μέσω της μνήμης, ο άνθρωπος προσδοκεί την «αναζήτηση του χαμένου χρόνου». Προσπαθεί να «ξαναζωντανέψει» εικόνες του παρεθόντος και να ξαναβιώσει στιγμές που ίσως δεν έδωσε την σημασία που θα ήθελε στο παρελθόν.

Τη μνήμη τη διαχωρίζουμε σε ατομική και συλλογική:

Η ατομική μνήμηΗ ικανότητα αυτή διαμορφώνεται στον καθένα ατομικά από το περιβάλλον,τις σχέσεις και τα γεγονότα που συντελούν στη διαμόρφωση της ζωής του ,κατά την διάρκεια του χρόνου.Πρόκειται για μια προσωπική μνήμη, ένα ατομικό, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που έχει την τάση να εκδηλώνεται από το άτομο στον προσωπικό του χώρο μέσω των διαφόρων αναμνηστικών. Οι αναμνήσεις είναι πολύ προσωπικές για τον καθένα και μπορούν να είναι τόσο ευχάριστες, όσο και δυσάρεστες. Οι αναμνήσεις δημιουργούνται αυτόματα και συνδέονται άμεσα με την έννοια της εντύπωσης, που θα εξετάσουμε παρακάτω.

Στην ατομική μνήμη, η μνήμη παρομοιάζεται με θέατρο του παρελθόντος.«Η μνήμη είναι ένα θέατρο όπου το παρελθόν παίζεται με τρόπους που η συνείδηση μοιάζει να μην ελέγχει.»

Η συλλογική μνήμηΗ ομαδική ή συλλογική μνήμη θα μπορούσε να οριστεί ως η ικανότητα του συνόλου να μην ξεχνά συγκεκριμένα συμβάντα, πρόσωπα, χρονολογίες και γενικά οτιδήποτε θεωρεί ότι συντέλεσε καθοριστικά στη διαμόρφωση της δικής του ταυτότητας.Όπως ο άνθρωπος εκδηλώνει τη μνημονική του ιδιότητα μέσω των αναμνηστικών-το σύνολο-η κοινωνία την εκδηλώνει μέσω των μνημείων.«η συλλογική μνήμη είναι μια μορφή παρελθόντος, μια αναπλαστική μορφοποίηση κάποιου παρελθόντος».Οι συλλογικές μνήμες υπάρχουν μέσα από αφηγήσεις και συμπεριφορές, εκδηλώνονται κοινωνικά κι έχουν τελεστικό χαρακτήρα.• Διαμορφώνουν διαρκώς τα πλαίσια υποδοχής του παρόντος• Συσχετίζουν το παρελθόν με το παρόν• Πλάθουν το μέλλονΔιάρκεια: έχουμε συνηθίσει να συσχετίζουμε τη συλλογική μνήμη με κάτι που διαρκεί.«Δεν ξέρουμε να αισθανόμαστε το χρόνο παρά μόνο πολλαπλασιάζοντας τις συνειδητές στιγμές» G.BachelardΗ συλογική μνήμη δεν είναι η διατύπωση ενός κανόνα, αλλά η τέλεση κανόνων.Η συλλογική μνήμη, ουσιαστικά ιδρύει το χώρο και παγιώνει χωρικές συσχετίσεις.

Ωστόσο ,η συλλογική μνήμη ενώ φαινομενικά δειχνει εντελώς ανεξάρτητη με το χώρο του ονείρου, παρόλα αυτά συνδέεται εμμέσως μ’αυτό. Όσο προσωπικά κι αν διαμορφώνεται ένα όνειρο ,επηρεάζεται από κοινωνικές σταθερές που η συλλογική μνήμη έχει καθιερώσει για κάθε τόπο. Για παράδειγμα το γεγονός ενός μανιάτικα μοιρολογιού ,ως εθιμοτυπικό ενός τόπου ή η παρέλαση προς τιμήν μιας εθνικής εορτής, ενσωματώνονται στο όνειρο ως κάτι δεδομένο ,ως εναύσματα της καθημερινότητας , παρόλο που πρόκειται για προϊόντα συλλογικής μνήμης ενός συγκεκριμένου τόπου. Για την ειδική θεματολογία του ονείρου, όμως, θα μιλήσουμε στο ανάλογο κεφάλαιο.

Τη μνήμη μπορούμε να τη διαχωρίσουμε σε:

• Πρόχειρη μνήμη , η οποία αποτελείται από όλες τις αποθηκευμένες στο νου αναμνήσεις.

• Επιλεκτική μνήμη , η οποία διαλέγει ανάμεσα από όλες τις διαθέσιμες εικόνες του παρελθόντος που ταιριάζουν καλύτερα με τα πρακτικά συμφέροντα του παρόντος.

Η μνήμη δεν είναι απλώς η ενθύμηση μιας εμπειρίας του παρελθόντος αλλά ένας μετασχηματισμός που φέρνει το παρελθόν μέσα στο παρόν,ως γενέθλιο γεγονός. «Η ανάγνωση του παρελθόντος,σύμφωνα με τον E.Hobsbawn 1 είναι κατεξοχήν επιλεκτική και μόνο εν μέρει ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Το παρελθόν συχνά ανακατασκευάζεται και ανταποκρίνεται περισσότερο σε αυτό που τα άτομα εύχονται να ήταν παρά αυτό που ήταν.»

• Η μνήμη μας,συγκρατεί πολλές φορές τα πιο αναπάντεχα γεγονότα και εκτοπίζει άλλα, που στην καθημερινότητά μας, μοιάζουν να είναι σημαντικά.• Ο χώρος της μνήμης είναι χώρος μυθοπλαστικός. Μέσα του παραμορφώνεται η εικόνα αλλά και η αξία του πραγματικού.• Η ανάμηση ενός αντικειμένου δεν ταυτίζεται με το ίδιο το αντικείμενο.• Η μνήμη παίζει παιχνίδια εξιδανίκευσης ή απλούστευσης του πραγματικού.

• Ασύνειδη ή άθελη μνήμη:Κρατάει απ’έξω οτιδήποτε χρήσιμο και θυμόμαστε ξαφνικά κάτι που δεν είχαμε κανένα λόγο να συγκρατήσουμε. Πρόκειται για μια διαδικασία που εμπλέκεται στην δημιουργία εικόνων στα όνειρα, σχηματίζοντας «κολλάζ» χρήσιμων και άχρηστων πληροφοριών που συγκράτησε η μνήμη μας κατά την διάρκεια μιας μέρας και όχι μόνο.• Συνειδητή μνήμη:Πρόκειται για μια μνήμη επίπεδη-δημιούργημα της συνήθειας

Υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ: Της μνήμης-όργανο αναφοράς,της μνήμης-ρολόι,της μνήμης –ευρετήριο Και Της μνήμης-όργανο ανακάλυψης,μνήμης-όργανο επανάκτησης της πραγματικότητας των στιγμών

Στην πρώτη περίπτωση η μνήμη λειτουργεί με τον πλέον συνειδητό τρόπο,ως εργαλείο για το νου μας ,προκειμένου να αποθηκεύσει να επεξεργαστεί και να ανακτήσει πληροφορίες. Υπάρχουν περιπτώσεις που καλούμαστε να «εξασκήσουμε» τη μνήμη μας προκειμένου να αποΜΝΗΜΟνεύσουμε συνειδητά πληροφορίες για να τις ανακτήσουμε σε μεταγενέστερη φάση,όταν μας χρειαστούν. Ας αναλογιστούμε πόσες φορές έχουμε προσπαθήσει να μάθουμε «απ’ έξω» τηλεφωνικούς αριθμούς,διευθύνσεις, ονόματα ,αλλά και πιο συγκεκριμένες γνώσεις όπως μαθηματικούς τύπους, εκφράσεις, ακόμη και ανέκδοτα.Στην δεύτερη περίπτωση η μνήμη λειτουργεί περισσότερο διαισθητικά, καθώς την χρησιμοποιουμε ασυνείδητα,ανακαλώντας πληροφορίες αποθηκευμένες βαθιά στο υποσυνείδητο προκειμένου να αντιληφθούμε καλύτερα την πραγματικότητα.

-32-

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ_Η ΜΝΗΜΗ

Η ατομική μνήμη αποτελέι σκοπιά της θεώρησης της συλλογικής μνήμης, η οποία επαναδημιουργείται στο παρόν.Έτσι, υπάρχει μια αέναη αλληλεπίδραση ανάμεσα στην ατομική και τη συλλογική μνήμη. Πεδίο συνεύρεσης και αναφοράς μιας τέτοιας διαδικασίας μπορεί να θεωρηθεί ο ΧΩΡΟΣ.

Διαχωρισμοί της μνήμης

1Eric John Ernest Hobsbawm (γεν.1917)βρετανός μαρξιστής ιστορικός, διανοούμενος και συγγραφέας

Ανάλογα με το βαθμό συνειδητότητας διαχωρίζουμε τη μνήμη σε:

-33-


« Ο χώρος αναγνωρίζεται σαν μια παρτιτούρα της ίδιας μουσικής της συλλογικής μνήμης»-για να μπορείς να τη διαβάσεις πρέπει να ξέρεις.Σταύρος Σταυρίδης

Υπάρχει άμεσος συσχετισμός του χώρου με την μνήμη.Το ρόλο του συνδετικού κρίκου τον παίζει ο παράγοντας του χρόνου. Ο χρόνος δίνει ζωή στο χώρο και του επιτρέπει να φιλοξενεί δράσεις, οι οποίες με τη σειρά τους αφήνουν το στίγμα τους πάνω του, κάνοντάς τον συνεχώς να αλλάζει ,να εξελίσσεται. Πολλές φορές ο χώρος λειτουργεί σαν πρόφαση, σαν βοήθημα προκειμένου να φέρουμε στη μνήμη μας καταστάσεις που συνέβησαν εντός του. Ο χώρος επομένως κουβαλά μνήμες οι οποίες συνεχώς αυξάνουν με την πάροδο του χρόνου.«Το σπίτι που γεννήθηκα», «η γειτονιά που μεγάλωσα», «εκεί που γνωριστήκαμε» κ.τ.λ. υποδηλώνουν την σύνδεση του χώρου με μνήμες ,δράσεις αλλά και συναισθήματα που πηγάζουν από τον ίδιο το χώρο ή συνδέονται συνειρμικά με αυτόν.

Δεν υπάρχει μνήμη που να μην διαρδαματίζεται σε ένα ΧΩΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ.

«Για την εμπειρία του χώρου είναι απαραίτητη η διάσταση του χρόνου, η οποία μετατρέπει τον ΤΟΠΟ σε ΧΩΡΟ. Ο χρόνος βοηθάει στην αντίληψη του χώρου καθώς ορίζει στιγμές κίνησης, παύσης, αποστάσεις και κατευθύνσεις.»

Αν κατοικούμε το χώρο, παράγουμε χώρο, δηλαδή χωρικές συσχετίσεις κάθε στιγμή. Ο χάρτης είναι το κατεξοχήν μέσο αναπαράστασης χωρικών συσχετίσεων που τις αποσυνδέει από το πεδίο της κοινωνικής πράξης.Η αρχιτεκτονική μελετάει τον αυτό τον τρόπο παραγωγής χώρου και διαμορφώνει χωρικές συσχετίσεις με το βέλτιστο τρόπο. Αυτός είναι κι ο λόγος που η σωστή αρχιτεκτονική αντιμετώπιση του χώρου οφείλει να αποφέρει άμεσα αποτελέσματα στην καθημερινότητα του ανθρώπου, αφού μέσω του χώρου επιβιώνουμε ,δημιουργούμε και εκφραζόμαστε. Μέσω της μνήμης, ο χώρος αποκτά νόημα και αντιπροσωπεύει συναισθήματα ,γι αυτό και «δενόμαστε» με διάφορους χώρους κατά την πάροδο της ζωής μας.Μέσω της μνήμης αναβιώνουμε εμπειρίες του παρελθόντος.

Χώρος & Μνήμη

«ο χώρος είναι ένα ΔΟΧΕΙΟ εντός του οποίου εξελλίσονται ΔΡΑΣΕΙΣ»,σύμφωνα με τον Bergson

Η αρχιτεκτονική και ο αστικός σχεδιασμός, ως κατ’εξοχήν υλικές εκφράσεις της κοινωνίας στο χώρο, χειρίζονται και δραστηριοποιούν τη μνήμη, γεγονός το οποίο στην πιο άμεση μορφή του, εκδηλώνεται με το μνημείο.

Ο χάρτης αποτελεί μέσο αναπαράστασης χωρικών συσχετίσεων

2Henri-Louis Bergson, (1859 – 1941) γάλος φιλόσοφος

Οι ρυθμοί της σύχρονης ζωής αντικατοπτρίζονται στην πόλη ,μέσα στην οποία κινούμαστε ζούμε και αλληλεπιδρούμε με τα στοιχεία της. Βιώνουμε την πόλη ζώντας σε αυτή, σε καθε τόπο που αυτή περιέχει.Η μνήμη της εμπειρίας της πόλης ίσως να δημιουργείται με τη συνεχή ανάκλησή της μέσα από την επαφή με τους τόπους. Βλέποντας ή περιδιαβαίνοντας τόπους παρόμοιους, αναγνωρίζοντας τις πρακτικές που τους συνοδεύουν, δημιουργούμε μια συνεχώς εξελισσόμενη βιογραφία της πόλης, η οποία δεν μπορεί να είναι απαγκιστρωμένη από τα δομικά της στοιχεία. Ο τόπος μέσα από τις μνήμες που φέρει ως βιωμένος χώρος γίνεται φορέας μιας εμπειρίας, επανασημασιοδοτείται.

Αν κάτι σημαδεύει την ατομική ψυχή είναι τα μνημονικά ίχνη, όμως η αναπαράστασή τους στη γλώσσα του ονείρου, για παράδειγμα, είναι εγγενώς παραμορφωτική ,σύμφωνα με την Φροϋδική θέση.

Το Ίχνος είναι το τεκμήριο της ύπαρξης του παρελθόντος. Ακόμα μια σύνδεση της ύλης-και κατεπέκταση του χώρου- με τον χρόνο και τη μνήμη. Μέσω του ίχνους αναβιώνουμε κατατάσεις του παρελθόντος και αναπαριστούμε –συνειρμικά- εικόνες του, διατηρώντας το, μέσω της μνήμης, ζωντανό.Τα μνημονικά ίχνη διακρίνονται :• σε συνειδητά μνημονικά ίχνη ,τα οποία είναι προσπελάσιμα, δηλαδή μπορούμε να τα ανακαλέσουμε ανά πάσα στιγμή, γνωρίζουμε την ύπαρξή τους και πολλές φορές δημιουργουνται επι τούτου με δική μας πρωτοβουλία. Μπορούμε επίσης να τα συνδέσουμε συνειδητά με ερεθίσματα του παρόντος με τη βοήθεια του συνειρμού και της αναλογίας. Το ερέθισμα ταυτίζεται με μια παλαιότερη μνήμη και με αυτό τον τρόπο επαναφέρουμε τις μνήμες του παρελθλόντος κρατώντας τες ζωντανές. Το αναμνηστικό για παράδειγμα, όπως προαναφέρθηκε παραπάνω ,έχει συμβολική αξία και πολλές φορές ταυτίζεται λόγω ομοιότητας με το «μητρικό» πρωτογενές ερέθισμα που δημιούργησε το ανάλογο μνημονικό ίχνος.Πρόκειται για ένα αντικείμενο-σύμβολο που λειτουργεί ως «τεχνητό ερέθισμα» προκειμένου να ανακαλέσουμε συνειρμικά τα μνημονικά ίχνη που αυτό αντιπροσωπεύει.• και σε ασυνείδητα μνημονικά ίχνη, τα οποία ΔΕΝ είναι προσπελάσιμα ,καθώς αγνοώντας την ύπαρξή τους δεν καλούμαστε καν να τα ανακαλέσουμε συνειδητά. Ωστόσο, δηλώνουν την παρουσία τους μέσω του υποσυνειδήτου υπό την μορφή θυμικών φορτίσεων και συναισθημάτων χωρίς να γίνεται ξεκάθαρη η προέλευσή τους και η αιτία ύπαρξής τους. Η σύνδεσή τους με φαινομενικά πρωτόγνωρα ερεθίσματα του περιβάλλοντός μας γίνεται μέσω του συνειρμού και της αναλογίας. Κάποιο ερέθισμα μας θυμίζει κάτι απροσδιόριστο και μας φέρνει στο νου μνήμες χωρίς να γνωρίζουμε το γιατί.

-34-

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ_Η ΜΝΗΜΗ

Τα μνημονικά ίχνηΗ μνήμη της εμπειρίας της πόλης

Για την ανάκληση της μνήμης απαιτείται χρονική διάρκεια.Ο χρόνος δηλαδή που επιτρέπει στον άνθρωπο να βιώσει το χώρο, να τον περιδιαβεί, να δράσει.Όταν το αντικείμενο της μνήμης είναι η ίδια η πόλη με την πολυπλοκότητά της, χρειάζεται ο χρόνος μετάβασης από τον ένα τόπο στον άλλον και μέσα από αυτή την μετάβαση δημιουργείται η εμπειρία.Η χρονικότητα της δράσης είναι αυτή που αφήνει το περιθώριο για την ανάκληση της μνήμης.Σήμερα, εξαιτίας της γενικευμένης αίσθησης ότι ζούμε σε ένα διαρκές παρόν, η στιγμή ως μονάδα εμπειρίας του χρόνου χρησιμεύει ως μοντέλο για να οργανωθεί η εμπειρία του χώρου. Η στιγμή γίνεται αντιληπτή ως μια ενότητα χρόνου χωρίς παρελθόν και μέλλον.Η μνήμη της ασυνέχειας μπορεί να είναι μια μνήμη που ακριβώς συσχετίζει χρόνους περασμένους και τωρινούς, χρόνους συντελεσμένους αλλά γεμάτους εναλλακτικές προοπτικές.

Η ανακαλούμενη συμπεριφορά προσφέρει στα άτομα τη δυνατότητα να ξαναγίνουν αυτό που ήταν κάποτε, να ξαναγίνουν αυτό που δεν ήταν ποτέ αλλά θα ήθελαν να γίνουν. Εφόσον το παρελθόν δεν γυρίζει πίσω , προσπαθούμε να ανακαλέσουμε εικόνες του και να αναθεωρήσουμε για πράγματα που ήδη έγιναν ή θα μπορούσαν να είχαν γίνει.Το παρελθόν είναι αυτό που:

• Έχει συμβεί ή• Νομίζουμε ότι έχει συμβεί ή• Θέλουμε να έχει συμβεί ή• Θα μπορούσε να έχει συμβεί

-35-


Προσπελασιμότητα αναμνήσεων

Την καθαρή ανάμνηση , εικόνα που δεν ανήκει παρά μόνο σ’εμάς, δεν θέλουμε να την κοινωνούμε. Δεν εμπιστευόμαστε παρά γραφικές λεπτομέρειές της. Αλλά για την ίδια της την ύπαρξη, που είναι μόνο δική μας, ποτέ δεν θελήσαμε να τα πούμε όλα γι’αυτήν.Ένας από τους λόγους που αποφεύγουμε την κοινωνία των αναμνήσεών μας με άλλους είναι η δυσκολία που αντιμετωπίζουμε στην μεταφορά-απόδοσή τους. Όσο πειστικός και αναπαραστατικός κι αν είναι ο τρόπος που θα επιλέξουμε να τις εκφράσουμε, πάντα θα υπάρχει μια ειδοποιός διαφορά ,αντιληπτή μόνο από εμάς,η οποία κάνει τις αναμνήσεις μοναδικές και τους δίνει νόημα ύπαρξης. Πρόκειται για μια πολύ προσωπική ερμηνεία που δεν είναι δυνατή από κάποιον με διαφορετικά βιώματα και αναμνήσεις. Το μόνο που ίσως συμβαίνει είναι μια αναλογική σύγκριση –συσχετισμός με παρόμοιες αναμνήσεις του αποδέκτη προκειμένου να φέρει πιο κοντά στα δικά του «μέτρα και σταθμά» την ανάμνηση του αφηγητή .

Οι αναμνήσεις μας,καλές ή κακές,έχουν μεγάλη σημασία για μας….όπως προαναφέραμε,ανατρέχουμε εικονικά στο παρελθόν και «ξαναζούμε με την φαντασία μας δυνατές στιγμές που μας έκαναν αυτό που είμαστε τώρα.Πολλες φορές προσπαθώντας να κρατήσουμε ζωντανες αυτές τις μνήμες, χρησιμοποιουμε μεσα καταγραφής και αποθήκευσης τους,όπως τη φωτογραφια,το βίντεο ή άλλους τρόπους καταγραφης.

Από τις τοιχογραφίες που βρέθηκαν σε σπηλιές που ζούσαν οι πρωτόγονοι άνθρωποι,βλέπουμε την αρχέγονη,αυτή,ανάγκη του ανθρώπου να καταγράψει τις εμπειρίες του για να τις θυμάται μελλοντικά.Αναπαραστάσεις κυνηγιού,τελετές, και σκηνές από την καθημερινότητα απεικονίζονται στους βραχους και υποδηλώνουν την ύπαρξη και σημασία της ανάμνησης.

Γενικα ο ανθρωπος χρησιμοποιησε την τέχνη όχι μονο ως μέσο έκφρασης της φαντασίας του,αλλά και ως μέσο καταγραφής εμπειριών και αναμνήσεων.Πορτραίτα για να κρατήσουν ζωντανά τα νιάτα και την ομορφιά, τοιχογραφίες με κοινωνικές αναπαραστάσεις κ.τ.λ.

Εκτός ,όμως ,από τα προσπελάσιμα μνημονικά ίχνη υπάρχουν και τα μη προσπελάσιμα ,όπως αναφέραμε και προηγουμένως,τα οποία κρύβονται βαθιά στο ασυνείδητο και εκφράζονται αυθόρμητα,χωρίς την θέλησή μας, παίρνοντας ίσως αφορμή από κάποιο ερέθισμα του περιβάλλοντός μας. Η συνείδηση,υπεύθυνη για τον κύριο διαχωρισμό του ανθρώπου από του υπόλοιπους έμβιους οργανισμούς αποτελεί ένα πεδίο ανεξερεύνητο, ενα πεδίο «ταμπού», με την έννοια ότι η ίδια η συνείδηση καλείται να αντιμετωπίσει την συνειδηση. Να συνειδητοποιήσει την ύπαρξή της. Ωστόσο μπορούμε να κάνουμε ένα διαχωρισμό ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο, αν κι από μόνο του το πεδίο του αθέλητου εγείρει μια σωρεία υπαρξιακών ερωτημάτων.

Πάνω: αναπαράσταση κυνηγιού σε τοιχογραφία σπηλαίουΑριστερά:“τα πρώτα βήματα”, Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932)

-36-

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ_ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟ

ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ-ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠρόκειται για δύο διαφορετικά συστήματα μέσα στον ψυχικό μηχανισμό με στενότατη ,όμως, έννοια.Η ασυνείδητη σκέψη επιδιώκει να περάσει στο προσυνειδητό και από εκεί να εισχωρήσει στη συνείδηση. Τείνουμε να «υπερτιμούμε» το χαρακτήρα της συνείδησης , όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε τη δομή του ψυχικού συστήματος του ανθρώπου. Η ουσία της ψυχικής λειτουργίας βρίσκεται στο ασυνείδητο, σύμφωνα με τον Lipps και αυτό θα πρέπει να λαμβάνεται ως βάση στην μελέτη της.Το ασυνείδητο είναι ένας κύκλος που περικλείει μέσα του έναν μικρότερο, αυτόν του συνειδητού. Καθετί συνειδητό έχει ένα προγενέστερο ασυνείδητο στάδιο, ενώ το ασυνείδητο μπορεί να σταματήσει σε αυτό το στάδιο και όμως δικαιούται να του αποδοθεί η συνολική αξία μιας ψυχικής λειτουργίας.Το ασυνείδητο είναι ουσιαστικά το πραγματικό ψυχικό, ενώ η εσωτερική του φύση μας είναι τόσο άγνωστη όσο και το πραγματικό του εξωτερικού κόσμου. Μας αποκαλύπτεται τόσο ατελώς μέσα από τα δεδομένα της συνείδησης ,όσο κι ο εξωτερικός κόσμος μέσα από τις πληροφορίες των αισθητήριων οργάνων μας. Αυτός είναι κι ένας λόγος που δεν θα εξετάσουμε στο πλαίσιο αυτής της διάλεξης την λειτουργία του ασυνείδητου εκτενέστερα.

Το πεδίο του ΑΘΕΛΗΤΟΥ,είναι το πεδίο όπου εισχωρεί η επιθυμία, αποβλεποντας σ’έναν –εκ των υστέρων- εκβιασμό της σκέψης για να ξεδιπλωθεί στο φώς του πραγματικού. «Οι αναμνήσεις στην αθελή μνήμη είναι ακόμη ζωή-τέχνη στο επίπεδο της ζωής. Να θυμάσαι είναι να δημιουργείς.» ΠρούστΤο αντικείμενο εντυπώνεται στην περιοχή της λανθάνουσας συνείδησης, εκείνης που με την αποτελεσματικότητα της συνήθειας έχει περιέλθει σε αχρηστία.« Ακόμη, μπορεί αναμνήσεις να αποδεσμεύονται από κάποιο φως, από μια μυρωδιά και ταυτόχρονα ανεξερεύνητοι πόθοι να ενσαρκώνονται σε μια περαστική, ένα ειδυλλιακό τοπίο. Ίσως να μην μπορούμε καν να πούμε αν η ιδιότητα απευθύνεται στη μνήμη ή στην φαντασία-αν βρισκόμαστε μπροστά σε τοπία της μνήμης ή σε τοπία ονείρου.»Τα σημεία των αισθήσεων, είτε επιστρατεύουν την αθελή μνήμη(ενέχοντας κάτι υλικό), είτε κινητοποιούν τη φαντασία και τον πόθο(μετουσιωμένες μορφές-απομακρύνοντας μας απ την υλικότητα)

H ψυχική ζωή μπορεί να νοηθεί ως μια σειρά oμόκεντρων κύκλων (κύκλων με κοινό κέντρο) – ΕΙΚΟΝΑ 1α, από τους οποίους ό εσωτερικός καί μικρότερος κύκλος παριστά ότι είναι εντονότερο στην ανθρώπινη αντίληψη-προσοχή σε δεδομένη στιγμή. Οι πλέον εξωτερικοί καί μεγαλύτεροι κύκλοι αντιπροσωπεύουν ψυχική ζωή στην οποία δεν δίνεται άμεση προσοχή καί δεν μπορεί να υπάρξει σαφής αντίληψη αυτής. Πρόκειται περί του λεγομένου υποσυνειδήτου.Ο χώρος πού περικλείεται από τους κύκλους αυτούς ονομάζεται πεδίο συνείδησης. Έξω από το πεδίο συνείδησης βρίσκεται ή περιοχή του ασυνειδήτου.

Η κλασική ψυχολογία, με διάφορα πειράματα, ερεύνησε το πλάτος καί τα όρια του πεδίου συνείδησης. Μια ανάλογη σχηματική απεικόνιση του πεδίου συνείδησης σχετίζεται με τον κύκλο της ΕΙΚΟΝΑΣ 1β διακρίνοντας αντίστοιχα ένα κεντρικό σημείο, την προσοχή, καί τα περιφερειακά κράσπεδα. Λεπτομερέστερα η κεντρική ανοιχτόχρωμη περιοχή του κύκλου περιστάνει την περιοχή μέγιστης προσοχής – η κατ’ εξοχήν συνειδητή περιοχή του πεδίου – ενώ οδεύοντας προς τη σκοτεινή περιφέρεια ή προσοχή μειώνεται. Τα σημεία της συνείδησης πλησίον της σκοτεινής περιφέρειας ονομάζονται “κράσπεδα συνείδησης” καί σ’ αύτά εδράζονται τα λιγότερο έως σχεδόν μη συνειδητά νοήματα. Στά κράσπεδα συνείδησης βρίσκεται ή περιοχή του υποσυνείδητου.

3Theodor Lipps (1851-1914), γερμανός φιλόσοφος

-37-


Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Η φαντασία δεν είναι,όπως η ετυμολογία αφήνει να εννοηθεί, η ικανότητα σχηματισμού εικόνων της πραγματικότητας.Είναι η ικανότητα σχηματισμού εικόνων που ξεπερνάνε την πραγματικότητα.«Μια ψυχολογία του ενεργοποιημένου νου γίνεται αυτόματα η ψυχολογία ενός μοναδικού νου, η ψυχολογία ενός πνεύματος που πειραματίζεται με το ασυνίθιστο-με την καινούργια εικόνα μπολιασμένη πάνω στην παλιά εικόνα.» G.Bachelard

Η φαντασία πλάθει κάτι παραπάνω από αντικείμενα και δράματα:• πλάθει καινούργια ζωή,• πλάθει καινούργιο νου,• ανοίγει μάτια που έχουν νέους τύπους όρασης.

«Τα πιο πλούσια συμβάντα φτάνουν σ’εμάς πριν τ’αντιληφθεί η ψυχή. Κι όταν αρχίζουμε ν’ανοίγουμε τα μάτια μας πάνω σ’αυτό που είναι ορατό, ήδη από πολύ καιρό βρισκόμασταν προσκολλημένοι στο ΑΟΡΑΤΟ.»D’Annuzio 4, Cotemlation de la MortΟ Μπονιουέλ5 λέει ότι : « Η φαντασία είναι ελεύθερη, ο άνθρωπος όμως όχι» αυτό ακριβώς επισημαίνει: η φαντασία είναι μια δραστηριότητα της ψυχής, ελεύθερη να κα΄νει ό’τι θέλει, να φτάνει όπου θέλει χωρίς περιορισμούς.»

Η φαντασία χρησιμοποιεί την φαντασίωση προκειμένου να εικονοποιήσει και να πλάσει στο μυαλό μας θαμμένες σκέψεις αλλά και επιθυμίες ή φόβους.Το λεξικό ορίζει ότι η φαντασίωση είναι «η διάπλασις φανταστικών μορφών,εικόνων» ή ακόμη, «το ίνδαλμα,το πλάσμα της φαντασίας». Είναι επομένως και η διεργασία,είναι και ο καρπός της. Εξηγεί ακόμη ότι « φαντασία είναι η ικανότητα της αναπαραστάσεως με το νου πραγμάτων ή γεγονότων ή δημιουργίας νέων παραστάσεων, η δημιουργική ικανότητα του πνεύματος, γενικά το πνεύμα, η σκέψη του ανθρώπου.»

«Η φαντασίωση είναι το υπόβαθρο για τον κόσμο του υποκειμένου,κόσμος πραγματικός και φανταστός ,συναντημένος και κατασκευασμένος.Μέσα από την φαντασίωση βρίσκει μορφή η επιθυμία, σημαίνονται και επενδύονται τα πράγματα του κόσμου», σύμφωνα με τον Νίκο Σίδερη.

Με τη βοήθεια της φαντασίας και κατ’επέκτασιν και της φαντασίωσης,μπορούμε να «αναπαράγουμε» νοητά εικόνες ,ήχους, υφές ακόμα και συναισθήματα που είχαμε βιώσει στο παρελθόν ή που υποπτευόμαστε την χροιά τους από παρόμοιες ,παρελθούσες βιωματικές εμπειρίες της πραγματικότητας.

5Luis Buñuel (1900-1983), ισπανός σκηνοθέτης κιν/φου

4Gabriele d’Annunzio (1863-1938), ιταλός ποιητής,λογοτέχνης και δημοσιογράφος

Φαντασία και φαντασίωση

Η φαντασία δημιουργεί εικόνες που ξεπερνούν την πραγματικότητα

-38-

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ_Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ

Η λειτουργία της φαντασίαςΗ φαντασία συγκεντρώνει μερικές φορές τις εικόνες προς την κατεύθυνση του αισθησιασμού.1 Τρέφεται αρχικά με απόμακρες παραστάσεις2 Ονειροπολεί μπροστά σε ένα πλατύ πανόραμα3 Μετά ξεχωρίζει μια μυστική τοποθεσία όπου συγκεντρώνει ανθρώπινες εικόνες4 Περνάει από την απόλαυση των ματιών σε πιο ενδόμυχες επιθυμίες5 Τέλος, στο απώγειο του ονείρου της αποπλάνησης τα οράματα γίνονται αισθησιακές παραστάσεις.υποβάλλουν σε έργα

Η φαντασία δεν επενεργεί μόνο πάνω σε γεωμετρικές διαστάσεις αλλά και σε δυνάμεις, σε ταχύτητες- όχι μόνο σ’έναν επεκτεινόμενο χώρο, αλλά και σ’έναν επιταχυνόμενο χρόνο. Όταν στον κινηματογράφο επιταχύνουμε το άνθισμα ενός λουλουδιού, έχουμε μια έξοχη εικόνα του πρόσφορου. Πολλές φορές, αναρωτιόμαστε αν μια εικόνα της φαντασίας μπορεί να είναι ποτέ κοντά στην πραγματικότητα. Πολύ συχνα φανταζόμαστε, ενώ λέμε ότι περιγράφουμε. Ουσιαστικά «επαναδημιουργούμε» το χώρο, νοητά, προκειμένου να τον περιγράψουμε.

Φαντάσου ένα κόκκινο μολύβι..Ένα φωτεινό ,διαμπερές,σαλόνι...Ήχους από βελάσματα προβάτων ,μεταλλικούς ήχους από τα κουδούνια τους και μυρωδιά από στάνη...Φαντάσου την ηρεμία της θάλασσας το σούρουπο, υστερα από μια καλοκαιρινή μπόρα, τη μυρωδιά από το βρεγμένο χώμα και την υγρασία να κολλάει στο δέρμα σου...Φαντάσου ένα κοριτσάκι με κόκκινη κάπα να τρέχει στο δάσος...(ναι τα παραμύθια βασίζονται στην φαντασία)...Φαντάσου , εικονοποίησε, δημιούργησε.Η φαντασία αποτελεί ένα μέσο έκφρασης της δημιουργικότητας, αφού ο καθένας μπορεί να γίνει στιγμιαία ζωγράφος , σκηνοθέτης, ή ποιητής του μυαλού του ,δημιουργώντας νοητές αναπαραστάσεις από το οτιδήποτε. Μια «τέχνη» που δημιουργείται και αναγιγνώσκεται από το ίδιο άτομο.Ωστόσο η τέχνη γεννιέται από την συνάντηση της φαντασίας και του πάθους(της φαντασίωσης του δημιουργού) με έναν κώδικα συμμεριστό, προσιτό και στους άλλους ανθρώπους,σε αντίθεση με την ανακυκλωσιμότητα της φαντασίωσης-ονειροπόλησης.

Ο σουρεαλισμός ξεκίνησε ως λογοτεχνικό κίνημα, άγγιξε γρήγορα όμως τις εικαστικές τέχνες και προσέλκυσε μερικούς από τους πιο σημαντικούς ζωγράφους και γλύπτες της εποχής, όπως ο Yves Tan-guy, o René Magritte, o Alberto Giacometti, o André Masson και o Salvador Dali. Επηρέασε επίσης καλλιτέχνες που δεν ήταν μέλη της ομάδας όπως ο Marcel Duchamp, o Francis Picabia, ο Pablo Picasso και ο Paul Klee.Κύριο χαρακτηριστικό των καλλιτεχνών αυτών ήταν η εξερεύνηση της «αυτόματης» γραφής και της ποίησης του «μαγικού». Ακόμη ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για τον κόσμο των ονείρων και μελέτησαν τις θεωρίες του Φρόυντ για το υποσυνείδητο.

O σουρεαλισμός ή υπερρεαλισμός είναι ένα από τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά ρεύματα του 20ού αιώνα και αφορά στη λογοτεχνία και στις εικαστικές τέχνες. Η φαντασία, η τρέλα, το ασυνείδητο και η παντοδυναμία του ονειρικού στοιχείου είναι η βάση της σουρεαλιστικής οπτικής.

Η Έκφραση της φαντασίας μέσω της τέχνης-Ο σουρεαλισμός

Salvador Dali greatmasturbator

-39-


Salvador Dalí

Σουρεαλισμός: Καθαρός ψυχικός αυτοματισμός που χρησιμοποιείται για να εκφραστεί προφορικά, γραπτά ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, η πραγματική λειτουργία της σκέψης. Η σκέψη υπαγορεύεται χωρίς να ασκείται κανένας έλεγχος από τη λογική και πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική μέριμνα.

Φιλοσοφική έννοια: Ο σουρεαλισμός βασίζεται στην πίστη σε μία ανώτερη ύπαρξη συγκεκριμένων μορφών σκέψης, που συνήθως απωθούνται από τη συνείδηση, στην παντοδυναμία του ονείρου και στο άσκοπο παιχνίδι με τη σκέψη, το οποίο καταστρέφει μόνιμα όλους τους ψυχικούς μηχανισμούς, για να πάρει τη θέση τους στην προσπάθεια αντιμετώπισης των προβλημάτων της ζωής.

Τα «μαλακά ρολόγια» του Σαλβατόρ Νταλί μακραίνουν, στραγγίζουν στην άκρη ενός τραπεζιού.Ζούν μέσα σ’ένα παχύρευστο χωροχρόνο.

Η τέχνη του αδύνατουO M.C. Escher, που ήταν ένα κράμα καλλιτέχνη και επιστήμονα, έγινε παγκοσμίως γνωστός για τις ασυνήθιστες λιθογραφίες και ξυλογραφίες του. Τα μοναδικά και συναρπαστικά έργα τέχνης του είναι ένα ταξίδι μεταξύ της φαντασίας, των μαθηματικών και της πραγματικής ζωής.

Ο ίδιος είχε πει:

“Λοιπόν, ας προσπαθήσουμε ν’ ανέβουμε στο βουνό, όχι πατώντας σ’ αυτό που βρίσκεται από κάτω μας, αλλά ελκόμενοι από αυτό που είναι από πάνω μας: για μένα αυτό είναι τ’ αστέρια”.

Είχε δηλώσει επίσης : “Να είστε βέβαιοι ότι αυτό που νομίζετε πως βλέπετε είναι πραγματικά αυτό που βλέπετε. Προσπαθήστε να πιστέψετε στα μάτια σας…. ”

Ο θεατής βλέποντας τα έργα του δεν μπορεί να μην παραξενεύεται από τις εικόνες του, αφού βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα σχεδόν απτό, παιχνιδιάρικο κόσμο ονείρων.

1δεξιά πάνω: “reptiles”2δεξιά κάτω: “Drawing Hands.”για 1,2:Από το μονοδιάστατο επίπεδο στο τρισδιάστατο πραγματικό αντικείμενο.

πάνω: “Hand with reflecting Sphere”

-40-

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ_Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ

-41-


Η ΟΠΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ

Δεν μπορει κανείς να περιγράψει ολοκληρωμένα μόνο με μετρήσεις μεγέθους, σχήματος , μήκους κύματος, ή ταχύτητας αυτό που βλέπουμε. Οι δυναμικές ιδιότητες σχημάτων, χρωμάτων, και συμβάντων απέδειξαν ότι αποτελούν μιαν αναπόσπαστη άποψη της όλης οπτικής εμπειρίας. Όλες οι αντιληπτικές ιδιότητες έχουν κάποια γενικότητα. Διακρίνουμε κοκκινοπότητα, στρογγυλότυτα, μικρότητα, ή το απόμακρο, τη γρηγοράδα, ως ιδιότητες ενσωματωμένες σε μεμονωμένα παραδείγματα, που όμως μεταδίδουν ένα είδος εμπειρίας και όχι μια εμπειρία ιδιαίτερα μοναδική.Αυτό ισχύει και για τη δυναμική. Βλέπουμε το συνεπτυγμένο, την προσπάθεια, τη συστροφή, την επέκταση, την υποχωρητικότητα, ως γενικότητες πάλι, αλλά, σ’ αυτή την περίπτωση, δεν περιορίζονται σε όσα βλέπει το μάτι. Οι δυναμικές ιδιότητες είναι δομικές. Τις αισθανεται κανείς στον ήχο, στην αφή, στις μυϊκές αισθήσεις, καθώς και στην όραση. Εκτός αυτού, είναι πολύ στενά συνδεδεμένες με τη φύση και τη συμπεριφορά του ανθρώπινου νου. Η επιθετικότητα της αστραπής εκφράζεται με την απότομη, ζιγκ ζαγκ, πτώση της, και η ύπουλη διάθεση με τον τρόπο μετακίνησης ενός φιδιού, κάθε φορά που βλέπουμε σ’αυτές τις κινήσεις κάτι περισσότερο από γεωμετρικά οριζόμενες καμπύλες. Τα χρώματα χρησιμεύουν για να συμβολίσουν ανθρώπινες ιδιοσυγκρασίες, πράγμα που συμβαίνει σε πολλές κουλτούρες, μόνον όταν αυτά τα χρώματα γίνονται αντιληπτά σαν δυναμικά. Και οι δυναμικές διαφορές μεταξύ ρωμανικής και γοτθικής αρχιτεκτονικής μεταφράζονται αυτόματα σε νοητικές καταστάσεις που χαρακτηρίζουν τις αντίστοιχες πολιτιστικές περιόδους.»Εδώ θα ήταν σκόπιμο να αναφερθούμε στην έννοια του ελεύθερου συνειρμού και το πως αυτός δρα στην ανθρώπινη σκέψη ύστερα από την πρόσληψη συγκεκριμένου ερεθίσματος από το περιβάλλον. Η σημασία που δίνουμε στα πράγματα γύρω μας κι ο συμβολισμός τους οδηγούν την ανθρώπινη σκέψη σε ένα μονοπάτι που ξεκινάει από την εικονα και καταλήγει στην έρμηνεία. Κατά μήκος του μονοπατιού αυτού ο ανθρώπινος νους συναντά αρχέτυπα και εικόνες του παρελθόντος, συσχετισμένα με άμεσες ή εμμεσες εμπειρίες. Αν και κάθε φορά οι διεργασίες του εγκεφάλου είναι διαφορετικές, η εικόνα που σχηματίζεται στην φαντασία του σκεπτόμενου σχετίζεται με το γνωσιακό παρελθόν του. Δύσκολα μπορουμε να φανταστούμε ένα αντικέιμενο ή έναν χώρο χωρίς να τον συγκρίνουμε με εικόνες που έχουμε ξαναδεί ή βιώσει στο παρελθόν.

Μεταφορά και αναλογίαΈχουμε μάθει ότι η μεταφορά είναι ένα σχήμα λόγου. Ένα σχήμα που αρμόζει σ’ένα λόγο ποιητικό, εκφραστικό, σ’ένα λόγο πλουτισμένο με τη δύναμη των εικόνων. Η χρήση της μεταφοράς μας δίνει τη δυνατότητα να μιλάμε για κάτι σα να πρόκειται για κάτι άλλο και αυτή ακριβώς η αντικατάσταση είναι που παρακινεί την προσοχή, που αποτελεί το περιεχόμενο του σχήματος. Με τα λόγια του Αριστοτέλη¨«μεταφορά...έστιν ονόματος αλλοτρίου επιφορά».( μεταφορά είναι η απόδοσις εις πράγμα τι ονόματος ανήκοντος εις άλλον πράγμα).Τρελος...Σύμφωνα με τον Φουκώ , ο τρελός ως τον 19ο αιώνα που η ψυχιατρική τον θεώρησε ασθενή, ήταν για την κοινωνία «εκείνος που αλλοτριώθηκε μέσα στην αναλογία», εκείνος που δεν μπορεί να σταματήσει τον τρελό χορό της αναλογίας. Και όσο η αναλογία τον κυριεύει, τόσο χάνει την επαφή του με ό,τι θεωρείται κοινωνική πραγματικότητα, τόσο αντιλαμβλανεται τις αναλογίες ως κυριολεξία.Ουσιαστικό χαρακτηριστικό του συμβολικού μηχανισμού της μεταφοράς είναι ότι συγκρίνει τη μορφή του χώρου με την ενδιάμεση μεταφορική εικόνα,όπως την ονομάζει ο Σταύρος Σταυρίδης, με στόχο να αποκαταστήσει μια αναλογία. Η αναλογία κρατάει τους συγκρινόμενους όμως όρους σε απόσταση και αν η απόσταση μηδενιστεί, η μεταφορά ακυρώνεται. Ο μηχανισμός της ομοιότητας αντίθετα φέρνει σε σύγκριση μορφές(εικόνες κ.λ.π.) των οποίων μηδενίζει την απόσταση. Φέρνει προτότυπο και όμοιο στην ίδια τάξη και την τάξη αυτή την επιβεβαιώνει η ομοιότητά τους. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να θεωρείται η εικόνα της τηλεόρασης(ή του ονείρου) όμοια, ίδιας τάξης με την πραγματικότητα( άρα πραγματική) και στο να θεωρείται ανάλογη της πραγματικότητας, άρα άλλη απ αυτήν. Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε την πιο καθαρή μορφή της βεβαιωτικής δύναμης του ομοιώματος, στην δεύτερη περίπτωση παρακινείται μια σχέση με την εικόνα που μπορεί να θέσει σε αμφισβήτηση τους όρους που εγκαθιστούν την αναλογία ανοίγοντας έτσι το πεδίο για εναλλακτικές ερμηνευτικές.

Ο άνθρωπος πρότυπο της μεταφοράςΣτα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα πρωτοδιατυπώθηκε μια θεωρία που έμελλε να έχει μεγάλη επίδραση στην ανάλυση και ερμηνεία των φαινομένων του χώρου. Καθοδήγησε μάλιστα, έπειτα από μια γενιά περίπου, μια ολόκληρη σειρά αρχιτεκτόνων στο θεωρητικό και σχεδιαστικό τους έργο. Πρόκειται για την θεωρία της ενσυναίσθησης που πρώτος ανέπτυξε ο R. Vischer.Κάτω από την επίδραση της νεαρής τότε, αλλά και πολλά υποσχόμενης πειραματικής ψυχολογίας, ο Vischer προσπαθεί να δείξει πως το συναίθημα, βασική δύναμη της ψυχής, προβάλλεται στον γύρω κόσμο, προκαλώντας τη συμμετοχή μας, τη διάχυσή μας μέσα σ’αυτόν. Μ’αυτή την έννοια η υποκειμενική μας διάθεση ενσαρκώνει τον έξω κόσμο.Η ανάπτυξη αυτής της θεωριας και η εστίασή της στην ερμηνεία των φαινομένων της τέχνης έχει μακριά ιστορία. Η βασική της ιδέα θα μπορούσε να συνοψιστεί στην αρχή ότι η εκφραστικότητα των χωρικών μορφών προκύπτει από την προβολή της σωματικής μας εκφραστικότητας όπως αυτή βιώνεται στην ψυχική μας ζωή. Με τα λόγια του ιστορικόυ τέχνης H.Wolfflin«κρίνουμε κάθε αντικείμενο μέσω της αναλογίας του με τα δικά μας σώματα.. ερμηνεύουμε όλον τον εξωτερικό κόσμο σύμφωνα με το εκφραστικό σύστημα στο οποίο έχουμε εξοικειωθεί από τα ίδια μας τα σώματα.»Η αναλογία ανάμεσα στο χώρο και το ανθρώπινο σώμα μπορεί να είναι προϊόν της ιδιαίτερης δράσης του σώματος στο χώρο. Σύμφωνα με την άποψη του σύγχρονου αρχιτέκτονα Ch.Moore, πηγή της σύγκρισης του σώματος με το κτίριο είναι η αίσθηση των ορίων του σώματος που επεκτείνεται από το άτομο στο χώρο του.

-42-

ΔΙΑΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ_Η ΟΠΤΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ

Τον τρόπο που κατανοούμε τη μορφή ενός χώρου, τον τρόπο που αξιολογούμε αυτή τη μορφή, τον έχει πολύ βαθιά επηρεάσει η περιγραφή, η ανάλυση, ο σχεδιασμός και η παραγωγή του με όρους «λειτουργίας». Ένα μεγάλο μέρος της σχέσης μας με το χώρο βασίζεται στην πεποίθηση ότι οι μορφές του αντιστοιχούν στις λειτουργίες του, και ότι μ’αυτό τον τρόπο τις εκφράζουν σε μας και κάνουν δυνατή τη χρήση του.Είναι γνωστή η οξύτητα της διένεξης στην αρχιτεκτονική θεωρία για τη σχέση μορφής και λειτουργίας και είναι γνωστό πως ό,τι ονομάστηκε λειτουργισμός(φονξιοναλισμός) συγκροτείται στη στερεότητα του δόγματος ότι η μορφή είναι αποτέλεσμα -επακόλουθο της λειτουργίας.Όμως η ίδια η χρήση της έννοιας «λειτουργία» δεν κρύβει μια μεταφορά; Μια μεταφορά μάλιστα ιδιαίτερα ισχυρή, μιας και καταφέρνει να υπάγει όλο το λόγο για το χώρο σε μια διαρκώς επεκτεινόμενη και τροφοδοτούμενη αναλογία. Στον ορίζοντα της γνώσης μας για τον κόσμο, ο χώρος «λειτουργεί» μεταφορικά. Κυριολεκτικά λειτουργούν μόνο οι ζωντανοί οργανισμοί και οι μηχανές.

Ο Άνθρωπος του Βιτρούβιου είναι ένα διάσημο σχέδιο με συνοδευτικές σημειώσεις του Λεονάρντο ντα Βίντσι, που φτιάχτηκε περίπου το 1490 σε ένα από τα ημερολόγιά του. Απεικονίζει μία γυμνή αντρική φιγούρα σε δύο αλληλοκαλυπτόμενες θέσεις με τα μέλη του ανεπτυγμένα και συγχρόνως εγγεγραμμένη σε ένα κύκλο και ένα τετράγωνο. Το σχέδιο και το κείμενο συχνά ονομάζονται Κανόνας των Αναλογιών.

Το ίδιο το σχέδιο συχνά χρησιμοποιείται ως ένα υπονοούμενο σύμβολο της ουσιώδους συμμετρίας του ανθρώπινου σώματος, και κατά προέκταση του σύμπαντος ως σύνολο.

Ο Άνθρωπος του Βιτρούβιου Λεονάρντο ντα Βίντσι ,έτος: 1487

Σύμφωνα με τις σημειώσεις του ντα Βίντσι στο συνοδευτικό κείμενο, οι οποίες είναι γραμμένες με καθρεπτιζόμενη γραφή, το σχέδιο έγινε ως μελέτη των αναλογιών του (ανδρικού) ανθρώπινου σώματος όπως περιγράφεται σε μια πραγματεία του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου6.Ο άνθρωπος του Βιτρούβιου δείχνει την ανάγκη του ανρθρώπινου νου συσχετίσει το χώρο με το σώμα του και κατεπέκταση με το ίδιο του το Είναι.

6Βιτρούβιος:Ρωμαίος συγγραφέας, αρχιτέκτονας και μηχανικός που έζησε τον 1ο αιώνα

Ομιλουντα κτήριαΣτο βαθμό που τα κτίρια μας μιλάνε , το κάνουν μέσω αναφορών, δηλαδή με το να παραπέμπουν σε ή να ξυπνάνε μνήμες από το γενικότερο πλαίσιο όπου, κατά το παρελθόν, έχουμε δει τα ίδια , τα αντίγραφα ή τα πρότυπά τους.Επικοινωνούν δημιουργώντας συνειρμούς. Μοιάζουμε ανίκανοι να κοιτάξουμε κάποιο κτίριο ή έπιπλο χωρίς να το συνδέσουμε με τις ιστορικές και προσωπικές καταστάσεις της οπτικής μας…Ως αποτέλεσμα, τα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στυλ μετατρέπονται σε συναισθηματικά αναμνηστικά των στιγμών και των τόπων όπου τα συναντήσαμε. Τα μάτια κι ο εγκέφαλός μας διαθέτουν την ικανότητα να εστιάζουν τόσο πολύ , ώστε ακόμη και η παραμικρή λεπτομέρεια να προκαλεί αναμνήσεις.

Όπως ακριβώς η μυρωδιά ενός απορρυπαντικού ή ενός τσαγιού μπορεί να ξυπνήσει μνήμες της παιδικής ηλικίας, έτσι και από τις γωνίες μερικών γραμμών μπορεί να ξεπηδήσει μία ολόκληρη κουλτούρα. Μία στέγη με κεραμίδια και έντονη κλίση φέρνει αμέσως στη σκέψη το αγγλικό κίνημα arts and crafts ενώ η εικόνα ενός οικισμού με λευκά ασβεστωμένα σπίτια, αλληλοβατά δώματα και μικρά ανοίγματα φέρνει στο νού μας αναμνησεις από παρελθούσες διακοπές στα κυκλαδονήσια.Βασισμένοι στις συνειρμικές μας ικανότητες, οι αρχιτέκτονες μπορούν να προσθέσουν πτυχώσεις στις καμάρες και στα παράθυρά μας όντας βέβαιοι ότι θα γίνουν αντιληπτές ως παραπομπές στο Ισλάμ. Μπορούν επίσης να στρώσουν διαδρόμους με άβαφες ξύλινες σανίδες παραπέμποντας σε κάτι ρουστίκ και ανεπιτήδευτο. Μπορούν να τοποθετήσουν λευκά κιγκλιδώματα στα μπαλκόνια γνωρίζοντας ότι οι παραθαλάσσιες βίλες τους θα μιλάνε για υπεωκεάνια και ναυτική ζωη.. Στην ελληνική πραγματικότητα αρκεί το βάψιμο των πλαισίων των παραθύρων για να δώσει στο σπίτι μια ανάμνηση από την αρχιτεκτονική της νησιωτικής χώρας.

-43-


Ο ελεύθερος συνειρμόςΝωρίτερα έγινε μια σύντομη αναφορά στον ελέυθερο συνειρμό.Όμως τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο «ελεύθρος συνειρμός», τον δανεισμένο από την ψυχολογία; Διαβάζουμε συχνά ασπόνδυλα λογοτεχνήματα, χωρίς αρχή, μέση και τέλος, χωρίς συγκεκριμένη πρόθεση και με δυσδιάκριτη ή ανύπαρκτη δομή. Ο αναγνώστης καλείται να συμπληρώσει με τη δημιουργική του φαντασία τα «κενά» στον αφηγηματικό, δραματικό ή ποιητικό λόγο με δικά του πρωτογενή υλικά (από τις προσλαμβάνουσες εικόνες και την όποια θητεία του στην τέχνη του Λόγου – είτε ως δημιουργός είτε ως αναγνώστης). Καθίσταται έτσι συνδημιουργός ενός αμφίβολου λογοτεχνικού προϊόντος με ασαφή περιγράμματα κι ακόμα θολότερο περιεχόμενο, αφού δεν είναι ένα και μοναδικό, αλλά ποικίλει ανάλογα με τη συνείδηση (και το υποσυνείδητο) του αναγνώστη.

Ο ελεύθερος συνειρμός δεν συναντάται μόνο στη λογοτεχνία αλλά και σε πολλές εκφάνσεις της ανθρώπινης έκφρασης . Ακούγοντας ένα μουσικό κομμάτι,παρατηρώντας ένα έργο τέχνης,βλέποντας μια ταινία προσλαμβάνουμε πληροφορίες πέραν από τις προφανείς , οι οποίες ενεργοποιούν τον ελεύθερο συνειρμό και μας βοηθούν να φανταστούμε χώρους ,πρόσωπα,αντικείμενα ή καταστάσεις προσαρμοσμένα σε δικά μας βιώματα αναμνήσεις και εικόνες του παρελθόντος.

Με τη βοήθεια του ελεύθερου συνειρμού μπορούμε να αναπαραστήσουμε, να αναβιώσουμε να μεταδώσουμε χωρικές ποιότητες κι αισθήσεις της πραγματικότητας, πολλές φορές με τα ελάχιστα ερεθίσματα-οπτικά ή μη. Αυτό αποδεικνύει κατά κάποιον τρόπο την μη υλική υπόσταση του χώρου κι ενισχύει την άποψη οτι ο χώρος είναι έννοια.Αυτό μπορεί να εξηγήσει το γιατί η αίσθηση που μας αφήνει ένας χώρος δεν μπορεί να αποδωθεί πλήρως με λόγια ή εικόνα,έιτε τον βιώνουμε στην πραγματικότητα έιτε στην φαντασία μας. πάντα θα μένει ένα μέρος πέραν από κάθε αφήγηση και αναπαράσταση το οποίο γεννάται από μέσα μας κι απευθύνεται αποκλειστικά σε εμάς.Οι διάφορες μορφές απεικόνισης ή περιγραφής του χώρου αποτελούν την «πρώτη ύλη» προκειμένου να ενεργοποιηθεί η φαντασία μας και να καλύψει τα κενά της συνολικής εικονοποίησης του χώρου συνοδευόμενη πολλές φορές κι από χωρικές αισθήσεις που περιγράφονται με δυσκολία.

-45-

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I I Ιη αντίληψη της συνειδητής έκφρασης του χώρου- Παραδείγματα

Παρακάτω γίνεται μια προσπάθεια διερεύνησης του χώρου μέσα από διάφορες μορφές τέχνης ή έκφρασης που συναντούμε στην καθημερινότητά μας, όπως ένα μυθιστόρημα, ένα τραγούδι, μια κινηματογραφική ταινία, μια θεατρική παράσταση κτλ. Σε κάθε ένα από τα εκφραστικά ,αυτά ,μέσα ο χώρος γίνεται αντιληπτός συνειδητά ,με διαφορετικούς όμως τρόπους , έχοντας ως επί το πλείστον ,κοινό παρονομαστή τον ελέυθερο συνειρμό. Μέσω αυτού, ο παρατηρητής- ακροατής-αναγνώστης- θεατής, διαμορφώνει διαφορετική εικόνα για τον εκάστοτε αναπαριστούμενο χώρο, σύμφωνα με τα δικά του βιώματα και τη δική του χωρική αντίληψη.

-47-


ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Πολλές φορές χρησιμοποιούμε απλές λέξεις στην ροή του προφορικού μας λόγου προκειμένου να περιγράψουμε κάτι ,είτε αυτό είναι υλικό, είτε άυλο. Περιγράφουμε το σχήμα ενος ποτηριού και την ίδια στιγμή ένα συναίσθημα χρησιμοποιόντας το ίδιο εκφραστικό μέσο -το λόγο. Πρόκειται για ένα πανίσχυρο «εργαλείο» του ανθρώπου ,το οποίο μετατρέπει έναν ήχο σε νόημα. Μέσω της περιγραφής μπορούμε να «εικονοποιήσουμε» νοερά ολόκληρους κόσμους και να νιώσουμε συναισθήματα. Φυσικά οι εικόνες και τα συναισθήματα αυτά ,ως φαντασιώσεις ,προσαρμόζονται στην ατομικότητα του ακροατή και διαφέρουν με την πραγματικότητα ή τις φαντασιώσεις του αφηγητή.Πέρα από την περιγραφή,υπάρχει και η αφήγηση που περιγράφει δράσεις κι εμπεριέχει το στοιχείο του χρόνου. Αφηγούμαστε μια ιστορία κι όχι ένα τοπίο. Μια ιστορία ,μια περιπέτεια ένα γεγονός,πράγμα που σημαίνει ότι κάνουμε μια περιγραφή αλληλοδιαδεχόμενων δράσεων. Η αφηγηματική σειρά των γεγονότων μπορεί να διαφέρει από την πραγματική σειρά που αυτά διαδραματίστηκαν. Αυτό είναι το δυνατό στοιχείο της αφήγησης .Το πλάσιμο δηλαδή του χρόνου κι η αντιμετάθεση των γεγονότων προκειμένου να γίνει πιο κατανοητό κάτι ,να αποκρυφθεί ένα γεγονός προσωρινά με σκοπό να αποκαλυφθεί αργότερα κτλ. Ο αφηγητής μπορεί να απευθύνεται σε πολλούς δέκτες-ακροατές συγχρόνως χρησιμοποιώντας μια κωδικοποιημένη γλώσσα στον προφορικό του λόγο, η οποία αποκωδικοποιεί ο καθένας σύμφωνα με τα δικά του βιώματα ,μνήμες και εικόνες. Το «απαλό πρωινό αεράκι» είναι διαφορετικό για τον καθένα μας, οστόσω αυτό που είχε στο μυαλό του ο αφηγητής όταν το έλεγε προσεγγίζει την αίσθηση που ήθελε να περάσει στον καθένα μας όταν το έλεγε.

Μέσω της αφήγησης μπορούμε να φανταστούμε το αφηγούμενο χώρο καλύτερα, αφού μέσω της επίδρασης του χρόνου πάνω στην περιγραφή μας δίνεται η δυνατότητα να «περιηγηθούμε» σ’αυτόν νοερά ,με τη φαντασία μας, και να αποκτήσουμε μια πιο εμπεριστατωμένη εικόνα του χώρου απ’ ότι θα σχηματίζαμε ύστερα από μια απλή περιγραφή ενός τοπίου χωρίς δράση.

« Ακόμα και σήμερα αυτή είναι η πρώτη μου γνήσια παιδική ανάμνηση. Μεγάλη ίσως ήμουν, τριών ετών. Αλλά την έχω συγκρατήσει, έχει αποτυπωθεί στη μνήμη μου, ίσως γιατί είδα τον εαυτό μου στον καθρέπτη. Η δεύτερη ανάμνησή μου έχει να κάνει με τον κήπο του σπιτιού μας… Πότιζα τις τριανταφυλλιές, τις λεμονιές, πότιζα τα ζαρζαβατικά, ενώ έχωνα τα πόδια μου στην εύπλαστη λάσπη, ξέροντας ότι θα το μετανιώσω αργότερα (αφού θα κατέστρεφα ακόμα ένα καθαρό φόρεμα και η μαμά θα με μάλωνε). Μύριζα το άρωμα των μαγευτικών λουλουδιών. Έπιανα το χώμα, μύριζα τις ροδιές, κοιτούσα τα καμπανάκια, γευόμουν τα φρούτα του κήπου… Ακουμπούσα, γευόμουν, έβλεπα, άκουγα, ναι άκουγα το θρόισμα των φύλλων, όπως τα χάιδευε ο τρυφερός καλοκαιρινός αέρας. Παραδείσια εικόνα, ανάμνηση…»

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΝΕΙΔΗΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ

Η αφήγηση επιτρέπει την περιπλάνηση στα τοπία της μνήμης και της εμπειρίας. Επιτρέπει, συν τοις άλλοις , την μεταφορά εικόνων και καταστάσεων του παρελθόντος , αλλά και προσφέρει τη δυνατότητα της θέασης από μια διαφορετική οπτική γωνία, αυτήν του αφηγητή.Παρακάτω παρατείθεται ένα απόσπασμα αφήγησης αναμνήσεων μιας κοπέλας, στο οποίο είναι ξεκάθαρη η σύνδεση του βιώματος με τις αισθήσεις, κάτι που κρατά ζωντανή μια ανάμνηση.

Πολλές φορές ο ίδιος ο αφηγητής προκειμένου να περιγράψει μια κατάσταση ,ένα αντικείμενο αλλά και τον χώρο χρησιμοποιεί παράλληλα με τον λόγο και ένα ακόμα μέσο, την χειρονομία. Πρόκειται για μια αυθόρμητη ψυχική και σωματική ενέργεια, με έντονο συμβολικό χαρακτήρα. Επίσης είναι διαρκούς και καθολικής αξίας μέσο συνεννόησης και επικοινωνίας. Πρίν καν ο άνθρωπος μάθει να μιλάει χρησιμοποιεί το σώμα του για να επικοινωνήσει και να εκφραστεί. Το βρέφος δείχνει το στόμα του δηλώνοντας ότι πεινάει. Μπορουμε με απλές κινήσεις των χεριών να αναπαραστήσουμε σχήματα ,μεγέθη ,συναισθήματα πάντα με τη βοήθεια του συμβολισμού.Στην αρχιτεκτονική γλώσσα, η χειρονομία μπορεί να εκφράσει βασικές διατάξεις του χώρου κι ανάλογα με το σχηματισμό που δίνουμε με τα χέρια παραπέμπει στην αλάλογη συνθετική δομή που την χαρακτηρίζει. Στο βιβλίο «Αρχιτεκτονικής σημάδια και διδάγματα-στο ιχνος της συνθετικής δομής» του Τάσου Μπίρη γίνεται εκτενής αναφορά στο ρόλο της χειρονομίας στην αρχιτεκτονική γλώσσα.Αξιοσημέιωτο ειναι το γεγονός ότι η χειρονομία έρχεται με πιο απτό τρόπο κοντά στην εικόνα του αναπαριστώμενου αντικειμένου ή χώρου καθώς ο παρατηρητής τείνει να ολοκληρώνει την εικόνα της χειρονομίας με τη βοήθεια της φαντασίας του. Λειτουγεί βοηθητικά προκειμένου να εικονοποιήσουμε κάτι πιο εύκολα, αφού βλέπουμε μπροστά μας μια νοερή απεικόνιση του σχήματος, του μεγέθους ή της δομής του. Διεγείρει , λοιπόν την φαντασία και λειτουργεί συνοδευτικά με τον λόγο αλλά πολλές φορές και αυτόνομα.

-48-


Ο γραπτός λόγος έχει πολλά κοινά με τον προφορικό αφού δεν είναι παρά ένας τρόπος καταγραφής διαφύλαξης κι ανάκτησής του. Ωστόσο υπάρχουν διαφορετικοί κανόνες που διέπουν τον γραπτό λόγο και τον ξεχωρίζουν από τον προφορικό. Η διαδικασία της «κωδικοποίησης» των εννοιών και εικόνων σε λέξεις και προτάσεις, και η αντίστροφη διαδικασία της «αποκωδικοποίησης» των συμβολικών συνδυαζόμενων στοιχείων της αλφαβήτου σε εικόνες και έννοιες δείχνουν πόσο ισχυρός είναι ο γραπτός λόγος. Μέσα από μια πρόταση λίγων λέξεων μπορουμε να περιγράψουμε και -μέσω της ανάγνωσης- να αντιληφθούμε απειρία συναισθημάτων ,αντικειμένων, γεγονότων και χωρικών συσχετισμών. Πρόκειται για μια «μαγική» διαδικασία κατά την οποία δημιουργούνται φαντασιακές εικόνες κι αισθήσεις από τον συνδυασμό ενός πεπερασμένου συνόλου συμβολικών χαρακτήρων. Ωστόσο, όλα αυτά δεν έχουν κανένα νόημα για κάποιον που δε γνωρίζει ανάγνωση, ή δεν γνωρίζει τη γλώσσα. Τότε τα γράμματα στέκουν απλά σχήματα στο χαρτί, χωρίς εννοιολογικό αντίκρυσμα.Όταν ο χειρισμός του γραπτού λόγου γίνεται με έντεχνο τρόπο τότε μιλάμε για λογοτεχνία. Μέσα από ένα λογοτεχνικό κείμενο ο συγγραφέας μπορεί να μεταδώσει κομμάτι της ψυχής του των σκέψεών του ή να μοιραστεί με τον αναγνώστη φαντασιακές ή όχι εμπειρίες. Παρακάτω ακολουθεί ένα απόσπασμα από το διήγημα «Η φόνισσα» ,του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Διαβάζοντάς το θα διαπιστώσουμε ότι όχι μόνο αντιλαμβανόμαστε τον αφηγηματικό χώρο δράσης αλλά επηρεαζόμαστε κι από μια συνολική ατμόσφαιρα συνδεδεμένη με το χώρο ,το χρόνο ,και τα γεγονότα.

«απεκοιμήθη σκεπτόμενος τους αινιγματώδεις λόγους του καπετάν-Κωσταντή, του καραβοκύρη. Μετά πολλήν ώραν ανετινάχθη υπό σφοδρού κλονισμού κι εξύπνησε. Τι ήτο;Τουφεκιές, τρομπονιές. Φώτα και χαρές αντίκρυ. Έπειτα πάλιν ύπνος, όνειρον , εγρήγορσις, πνίκτης, κακός εφιάλτης. Έπειτα φθόγγοι μελωδικοί και βιολιά και λαγούτα. Πού; Απέναντί του, άνωθεν του κρημνού, ύπερθεν του κατωφερούς βράχου, εις μιαν μικράν οικίαν. Τα παράθυρα κατάφωτα, ακι ζωή και κίνησις εκεί διακόπτουσα την ομαλήν ηρεμίαν και κρατούσα των μονοτόνων ψιθύρων της νυκτός. Τί συνέβαινεν;Εφαίνετο να είναι οικογενειακή τις χαρά κι εορτή. Κάτι ως γάμος.Όταν είδε την οικίαν και την αναγνώρισεν, ο νέος ησθάνθη μέσα, βαθειά εις τα σωθικά του, σπαραγμόν απερίγραπτον.Υπαντρεύετο λοιπόν η Αρχοντώ;Αυτή τάχα ήτο εκείνη περί ης ωμίλει ο Σιγουράντσας;Αυτή, η νύφη;»

Απόσπασμα από την “Φόνισσα” του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη


-49-


Ο συγγραφέας μεταδίδει στον αναγνώστη την αίσθηση του χώρου μέσω της περιγραφής. Περιγράφει όχι μόνο την εικόνα αλλά και τον ήχο και τη δράση αλλά και έννοιες βαθύτερες όπως η χαρά , ο σπαραγμός, η ανησυχία. Η ερμηνεία ενός λογοτεχνικού κειμένου διαφέρει από αναγνώστη σε αναγνώστη αλλά η αντίληψη του χώρου γίνεται με έναν συγκεκριμενο τρόπο. Αυτόν του πανόπτη –παρατηρητή, ο οποίος έχοντας μια απόσταση από το κείμενο επιλέγει κάθε φορά τον τρόπο που θα αντιληφθεί τα πάντα, είτε μπαίνοντας στο ρόλο κάποιου από τους ήρωες είτε σταματώντας σε μια περιγραφή ενός τοπίου προκειμένου να το φανταστεί καλύτερα, είτε παρακολουθώντας σαν ένα «αόρατο μάτι» κάθε στιγμιότυπο της δράσης. Αυτό είναι ένα πλεονέκτημα του γραπτού λόγου έναντι σε άλλες μορφές επικοινωνίας και έκφρασης καθώς ο αναγνώστης μπορεί να χειριστεί το χρόνο και την φαντασία του σύμφωνα με τη δική του κρίση και να φέρει το κέιμενο κοντά στα δικά του μέτρα και σταθμά.

Πέρα από κάθε εμπεριστατωμένη λογοτεχνική ανάλυση,μπορούμε με μια πρώτη ,κιόλας,ανάγνωση να αποσπάσουμε λέξεις και εκφράσεις όπως το «ήσυχο φώς», τη «διάφανη πηγή», το «μαλακό χορτάρι». Εκφράσεις ,που από μόνες τους προσδίδουν χαρακτηριστικά ήχου, εικόνας και υφής, πόσο μάλιστα όταν ενσωματωθούν στην ροή του ποιήματος. Η πολλαπλή ερμηνεία του «ήσυχου φωτός», εγείρει μεγάλη ποικιλία συναισθημάτων που μπορεί να αποπνέει ο χώρος, αφού δεν πρόκειται για μια απλή εικόνα, αλλά για ολόκληρη κατάσταση.«Κάτω από το πλατάνι», «κοντά στο νερό» , «γύρω μου, κοντά μου». Πρόκειται για χωρικούς προσδιορισμούς και συσχετισμούς που αλληλοσυμπληρώμενοι μας δίνουν μια γενική εποπτεία του αφηγηματικού χώρου του ποιήματος. Στους στίχους «κράτησα το σφυγμό σου μια στιγμή» και «βλέποντας τον ίσκιο σου να μεγαλώνει και να μικραίνει,» παρατηρούμε μια δραματική αφήγηση που περιγράφει τον χρόνο.

Βλέπουμε λοιπόν, ότι υπαρχει μια έντονη αίσθηση του χώρου αλλά και του χρόνου μέσα σε ένα ποιήμα με μια ονειρική ,ίσως εικονοπλασία, αφού οι στίχοι δεν είναι παρά απλές λέξεις που εγείρουν , όμως, με συνειδητό ή ασυνείδητο τρόπο συναισθήματα και οδηγούν σε μια υποκειμενική,για κάθε αναγνώστη, εικονοπλασία διχως όρια και λογικούς φραγμούς.

Ακόμα και μέσα από ένα ποιήμα,έως και το πιο σύντομο, μπορούμε να ανασύρουμε εικόνες αλλά και αισθήσεις. Μπορούμε να διακρίνουμε το κενό ,να μετρήσουμε τον χρόνο και την ταχύτητα και να αφουγκραστούμε τη σιωπή, τον ψίθυρο ή την βοή. Στο παρακάτω ποιήμα του Γ.Σεφέρη θα διαπιστώσουμε ότι διαβάζοντάς το,ενεργοποιούνται οι περισσότερες από τις αισθήσεις μας, προκειμένου να αντιληφθούμε τον αφηγηματικο-ποιητικό χώρο.

«Ο ύπνος σε τύλιξε, σαν ένα δέντρο με πράσινα φύλλα, ανάσαινες, σαν ένα δέντρο, μέσα στο ήσυχο φώς, μέσα στη διάφανη πηγή κοίταξα τη μορφή σουκλεισμένα βλέφαρα και τα ματόκλαδα χάραζαν το νερόΤα δάχτυλά μου, στο μαλακό χορτάρι, βρήκαν τα δάχτυλά σου,κράτησα το σφυγμό σου μια στιγμήκι ένιωσα αλλού τον πόνο της καρδιάς σου.Κάτω από το πλατάνι, κοντά στο νερό, μέσα στις δάφνεςο ύπνος σε μετακινούσε και σε κομμάτιαζεγύρω μου, κοντά μου, χωρίς να μπορώ να σ’αγγίξω ολόκληρη,ενωμένη με τη σιωπή σου,βλέποντας τον ίσκιο σου να μεγαλώνει και να μικραίνει, να χάνεται μέσα στους άλλους ίσκιους, μέσα στον άλλο κόσμο που σ’ άφηνε και σε κρατούσε.»

Με παρόμοιο τρόπο αντιλαμβανόμαστε το χώρο και μέσα από ένα τραγούδι , καθώς μέσα από τον στίχο έρχονται στο νου μας εικόνες καθώς δεν είναι παρά μια ακόμη μορφή αφήγησης, απλά μελοποιημένη. Θα δούμε βέβαια παρακάτω ότι ακόμα και ελλείψει στίχου μέσα από τη μουσική την ίδια μπορουμε να βρούμε χώρο. Με το άκουσμα ορισμένων τραγουδιών μπορούμε να φανταστούμε πρόσωπα, τοπία, καταστάσεις ο καθένας διαφορετικά, ανάλογα με την δική του ερμηνεία των στίχων μέσα από τις δικές του βιωματικές εμπειρίες και εικόνες.

-50-

Εκτός από τον στίχο, μέσα από την ίδια τη μουσική καταλαβαίνουμε το πλήρες, το κενό την παύση, τη σιωπή ,την ένταση ,την κορύφωση, το «άδειασμα» ακόμη και την περιπλάνηση. Έννοεις που σχετίζονται με τον χρόνο, το χώρο και τη δράση. Πρόκειται για μια ακόμα μορφή αφήγησης με διαφορετική ,όμως ,γλώσσα. Αν και για πολλούς φαίνεται αδιανόητο το πως μπορεί να βρεθεί ένα σημείο τομής του χώρου με τη μουσική, ωστόσο έχουν γίνει κατά καιρούς πολλές προσπάθειες απόδειξης μιας άρρηκτης σχέσης ανάμεσά τους.Σύμωνα με τον Παναγιώτη Βουλιάκη,η μουσική είναι μια Tέχνη εν χρόνω. Ένα μουσικό έργο εξελίσσεται μέσα στη διάσταση του χρόνου. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο ρυθμός οργανώνει τον χρόνο σε μια μουσική σύνθεση. Δημιουργεί μια συμμετρική περιοδικότητα παρατάσσοντας ισχυρά και ασθενή μέρη.

Ο παράγοντας «χώρος», κατανοητός στην αρχιτεκτονική, είναι αδύνατο να γίνει «ορατός» στη μουσική -όπως και στη λογοτεχνία. Ο Παναγιώτης Κονδύλης2 αναφέρει ότι και στη μια και στην άλλη η χωροποίηση του κόσμου και της αίσθησης του κόσμου συντελέσθηκε με την κατάτμηση του κάποτε ιεραρχημένου συνθετικού Όλου σε έσχατα και ισότιμα στοιχεία, τα οποία ακολούθως απλώθηκαν σε μια ιδεατή επιφάνεια για να συνδυασθούν μεταξύ τους. Ακριβώς αυτή η αυτονόμηση των επι μέρους μουσικών στοιχείων και η ισοπέδωση των ιεραρχιών ενοποιεί τον χώρο κατά τρόπο ώστε μέσα του δεν υπάρχει απόλυτο κάτω και πάνω, δεξιά κι αριστερά, μπρος και πίσω. Υπάρχουν μόνο σχέσεις ανάμεσα σε ήχους και τόνους, σχέσεις που τοποθετούνται στον χώρο και μπορούν να νοηθούν με τις κατηγορίες του χώρου. Στην τελική ,όμως ποιά είναι η σύσταση της μουσικής; Υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις περί αυτού μερικές από τις οποίες λένε ότι:•Η μουσική είναι παρουσία: την ακούμε. Καταλαμβάνει έναν χώρο. Τον χώρο στον οποίο παράγεται και τον χώρο στον οποίο διαχέεται. Δομείται με βάση έναν ενδογενή χρόνο, μέσα από τη φόρμα και τον ρυθμό, και αρθρώνεται στον υποκειμενικό χρόνο της ερμηνείας της. •Η μουσική είναι αντικείμενο, προέρχεται από ένα αντικείμενο, είναι αποτέλεσμα μαθηματικών σχέσεων που το αποτέλεσμά τους μας παρουσιάζεται μέσα από ένα καθορισμένο φυσικό συμβάν: τη διασπορά των ηχητικών κυμάτων στον αέρα. Κανονικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει μυστήριο. Κι’ όμως, φαίνεται να ξεφεύγει από την αντίληψή μας. Την αισθανόμαστε, μπορούμε να μιλήσουμε γι αυτή, να επινοήσουμε θεωρίες και ταξινομήσεις, μα παραμένει αιθέρια, διάφανη, άπιαστη. •Η μουσική είναι απουσία: πού βρίσκεται; Στην παρτιτούρα; Στην ερμηνεία;

Παρουσία, αντικείμενο, απουσία. Όποια θεώρηση κι αν επιλέξουμε η ουσία είναι ότι μέσω της μουσικής μπορούμε να επικοινωνήσουμε, να εκφραστούμε και να ταξιδέψουμε όπως μέσα από ένα ποιήμα ή ένα λογοτεχνικό κείμενο. Η απροσδιοριστία κι η σχέση με το ασυνείδητο που διακατέχει τη σχέση της μουσικής με το χώρο μας θυμίζει την περίπτωση του ονείρου, εκεί όπου δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση στο γιατί και το πώς.Όταν ακούμε ένα μουσικό κομμάτι, στο μυαλό μας έρχονται εικόνες, παραστάσεις πραγματικές ή φανταστικές που ο νους μας συνδέει με τη μουσική χωρίς να μπορεί να προσδιορίσει από που προέρχονται και γιατί έχουν τη συγκεκριμένη μορφή, όπως συμβαίνει και στο όνειρο.

2Π. Κονδύλης, Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2000 [3] Murray Schafer,

Ο ρυθμός στη μουσική, από πολύ νωρίς, συνδυάστηκε με τον ρυθμό που δημιουργούσε η προφορά λέξεων και συλλαβών. Η αρχή έγινε, μάλλον, με εκδηλώσεις για λατρευτικούς σκοπούς, κυρίως. Αργότερα, συνδυάστηκε με την ποίηση που, όπως και η μουσική, είναι μια Τέχνη εν χρόνω.Για αρκετούς ο χρόνος χρησιμοποιείται σαν στοιχείο του χώρου . Για τον Leo Smith1, ο χώρος στη μουσική καθορίζεται από την απόσταση δυο ήχων-ρυθμών ή από τη σιωπή, την απουσία ήχου-ρυθμού. Η μουσική του προσπαθεί μιμηθεί το πλάτος του σύμπαντος και τον κύκλο του χρόνου.

1Wadada Leo Smith, (γεν.1941)αμερικανός τρομπετίστας και μουσικοσυνθέτης

Η μουσική σύνθεση αποτελεί ένα μέσο έκφασης εφάμιλο με το γραπτό λόγο, καθώς χρησιμοποιεί ενα λεξιλόγιο συγγραφής αναγνώσιμο από άτομα που γνωρίζουν μουσική. Ωστόσο το τελικό προϊόν της μουσικής σύνθεσης γίνεται αντιλητό από όλους ,αν και ο τρόπος ερμηνείας του ακούσματος διαφέρει από άτομο σε άτομο.


-51-


Από την άλλη, παρακολουθώντας μια θεατρική παράσταση γινομαστε μάρτυρες ένος εκτεινόμενου χώρου πέρα από τα αυτηρά γεωμετρικά όρια του χώρου μιας σκηνής.Ο χώρος της σκηνής δεν απότελεί παρά ένα «δοχέιο δράσεων» , στο οποίο ο χρόνος ,οι αποστάσεις και τα μεγέθη λειτουργούν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες που ορίζονται τόσο από τα σκηνικά όσο κι από τους ίδιους τους ηθοποιούς. Ο λόγος των ηθοποιών έχει μεγάλη σημασία στην παραγωγή του χώρου του θεατρικού έργου, αφού μεσω της αφήγησης,γίνονται περιγραφές που δύσκολα θα μπορούσαν να αναπαρασταθούν μέσω της σκηνογραφίας.Η σκηνογραφία αφορά την εικόνα, ό,τι είναι ορατό επί σκηνής. Προσπαθεί να αποδώσει μέσω διαφόρων τεχνικών την αίσθηση χωρικών ποιοτήτων από περιβάλλοντα άλλοτε υπαρκτά κι άλλοτε φανταστικά.

Αντίθετα με το ζωγράφο του καβαλέτου στις δύο διαστάσεις ή με το γλύπτη στις τρεις, ο σκηνογράφος σκέπτεται σύμφωνα με τις επιταγές της τέταρτης διάστασης, το χρονικό πέρασμα - όχι την σκηνική εικόνα αλλά την σκηνική κινούμενη εικόνα" όπως γράφει χαρακτηριστικά ο γνωστός Άγγλος σκηνοθέτης Peter Brook στο βιβλίο του «η Σκηνή δίχως όρια».

Αρκετά συχνά η σκηνογραφία για ένα θεατρικό έργο καταφέρνει να είναι η δημιουργία ενός ζωτικού χώρου που ο ηθοποιός να κινείται μέσα του με το βαθύτερό του είναι... Πολλές φορές βλέπουμε το χώρο μαζί με το σώμα του ηθοποιού να αποτελούν ένα ζωντανό γλυπτό στο χρονικό πέρασμα της δράσης.Επομένως η κίνηση του ηθοποιού από την μια πλευρά της σκηνής στην άλλη μέσα σε μια χάρτινη βαρκούλα μπορεί να σημαίνει ένα ταξίδι. Και χρονικά και χωρικά. Η περιττή πληροφορία απουσιάζει εφόσων γίνεται κατανοητό στον κόσμο που παρακολουθεί.

Ο καθένας μπορεί να ερμηνεύσει το χώρο μέσα από μια θεατρική παράσταση με τη δική του ματιά, όπως γίνεται και στην λογοτεχνία,την ζωγραφική, την γλυπτική... Ιδιαίτερο ενδιαφέρον , μάλιστα, παρουσιάζει η διαφορετικότητα ανάμεσα στις «ματιές» των ίδιων των συντελεστών μιας παράστασης. Πριν ,δηλαδή ,διαμορφωθεί το τελικό «προιόν» προς τους θεατές.Πιο συγκεκριμένα,η απόδοση των χώρων που διαδραματίζονται οι σκηνές περνούν από τους θεατρικούς συγγραφείς στους σκηνοθέτες,στους σκηνογράφους κι έπειτα καταλήγουν στη διάθεση των θεατών, οι οποίοι ανάλογα με τη δική τους ματιά συνθέτουν μια ολοκληρωμένη εικόνα για το χώρυ . Κατά τη διάρκεια αυτής της περιπλάνησης,από φαντασία σε φαντασία ,ο χώρος υπόκειται σε συνδυαζόμενες υποκειμενικές επιδράσεις και επαναπροσδιορίζεται στο νου κάθε παρατηρητή ή συντελεστή της παράστασης.Ο βαθμός της ελευθερίας που δίνεται στον θεατή για φαντασίωση και ολοκλήρωση της εικόνας αλλά και της αίσθησης του χώρου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που δεν μπορουν να αναλυθουν μέσα σε λίγες γραμμές. Το σίγουρο , όμως έιναι ότι μπορούμε να βρούμε πολλά κοινά ανάμεσα σε έναν φανταστικό κόσμο που αντιλαμβανόμαστε παρακολουθώντας μια παράσταση , ή διαβάζοντας ένα ποιήμα, ένα μυθιστόρημα και σε έναν εξίσου μυθοπλαστικό κόσμο που εξερευνούμε στον ύπνο μας. Η μόνη βασική διαφορά τους είναι ότι στην πρώτη περίπτωση ο «κόσμος» αυτός σχηματίζεται συνειδητά-ως ένα μεγάλο βαθμό- κι αποτελεί φαντασίωση, ενώ στην δεύτερη περίπτωση ασυνείδητα κι αποτελεί το όνειρο.


-52-

Εν αντιθέση με τα παραπάνω, όταν παρακολουθούμε μία κινηματογραφική ταινία ο βαθμός αυτός της ελευθερίας προς φαντασίωση είναι πιο περιορισμένος. Αυτό συμβαίνει γιατί η εικόνα προλαβαίνει την κάθε σκέψη και παρουσιάζει τον χώρο στον θεατή ως κάτι δεδομένο και ειδωμένο υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Κάθε τι που παρουσιάζεται σε μια κινηματογραφική σκηνή κρύβει από πίσω μια θέση-σκηνοθετική, σκηνογραφική, φωτογραφική , σεναριακή. Τεχνικές λεπτομέρειες όπως η γωνια λήψης ,το μοντάζ ,τα ειδικά εφέ, κτλ μπορούν να αποδώσουν στοιχέια του χρόνου και του χώρου και της ενιαίας θεώσησής τους κάνοντας τον κινηματογράφο ένα προνομιακό μέσο αναπαράστασης και αφήγησης της χωρικής εμπειρίας.Για τον Ζάν Κοκτώ «μια ταινία είναι μια γραφή με εικόνες» ενώ ο Αλεξάντρ Αρνού θεωρεί πως «ο κινηματογράφος είναι μια γλώσσα εικόνων με το λεξιλόγιό της, τη σύνταξή της, τις σημασίες, τις ελλείψεις, τις συμφωνίες και τη τεχνική της».Για πρώτη φορά ο κινηματογράφος αναγνωρίστηκε ως η έβδομη τέχνη από τον ιταλό κριτικό Ριτσιότο Κανούντο (1879-1923) και έκτοτε καθιερώθηκε.Ο κινηματογράφος, έγραφε ο Κανούντο «θα είναι ο υπέροχος συμβιβασμός μεταξύ των ρυθμών του χώρου και των ρυθμών του χρόνου».

Μέσα από την παρακολούθηση ταινιών είναι δυνατόν να αποκτήσουμε «εμπειρίες» όπως την εμπειρία του κατοικείν ή την εμπειρία του ταξιδεύειν. Πρόκειται για ιδεατές εμειρίες φυσικά που βασίζονται στην οπτικοακουστική εμπειρία και διαμορφώνουν στο νου μας την αίσθηση ότι έχουμε ζήσει κάτι εξ αποστάσεως. Πιο συγκεκριμένα, ο θεατής βιώνει ένα χώρο μέσα από τα μάτια του ήρωα-ηθοποιού που ζει κινείται κι αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του. Έτσι βλέποντας τον ήρωα να ζει μέσα σε ένα σπίτι αποκτά την εμπειρία του κατοικέιν χωρίς να έχει επισκεφτεί καν το συγκεκριμένο σπίτι, το οποίο μάλιστα μπορεί να είναι στην πραγματικότητα ,απλά ,μέρος ενός σκηνικού.Με ανάλογο τρόπο λειτουγεί κι η εμπειρία του ταξιδεύειν, καθώς μέσα από την εικόνα ο θεατής συλλέγει οπτικές εμπειρίες από περιοχές που δεν έχει επισκεφτεί ίσως ποτέ στη ζωή του. Σε αυτή την περίπτωση ο ρόλος του χρόνου είναι καταλυτικός αφού ο κινηματογραφικός χρόνος είναι πλαστικός και ελέγξιμος. Με τη βοήθεια της σκηνοθεσίας και του μοντάζ γίνεται επιλογή των κατάλληλων σκηνών που είναι ικανές να εξηγήσουν την κάθε μετάβαση από τον ένα χώρο σε έναν άλλο. Αυτό πολλές φορές γίνεται εντελώς συμβολικά, για παράδειγμα η εικόνα ενός αερολάνου εν πτήση αρκεί για να συμβολίσει ένα πολύωρο ταξίδι, ακόμα κι αν ο κινηματογραφικός χρόνος περιορίζεται σε λίγα δευτερόλεπτα. Η «εμπειρία του κατοικείν» κι η «εμπειρία του ταξιδεύειν» που αποκτούμε μέσα από τις ταινίες έχουν μεγάλη συγγενική σχέση με τον τρόπο που ζούμε και ταξιδεόυμε μεσα σε ένα όνειρο. Οπώς στην ταινία, έτσι και στο όνειρο δεν έχει σημασία ο χρόνος μετάβασης και πολλές φορές παραλείπεται ή παρουσιάζεται με συμβολικό τρόπο . Ένα ταξίδι «αστραπή» στην Κϊνα μπορέι να πραγματοποιθεί με το κατάλληλο μοντάζ σε μια ταινία, ενώ σε ένα όνειρο αρκεί να πειστεί το υποσυνείδητο ότι το ταξίδι έγινε. Και στις δύο περιπτώσεις παρακολουθούμε την εξέλιξη της δράσης χωρίς να «κολλάμε» στα διαδικαστικά της μετακίνησης. Οι τοποθεσίες διαδέχονται η μια την άλλη και αποκτούμε σταδιακά την αίσθηση ότι γνωρίζουμε αυτό που βλέπουμε, ίσως επειδή το είδαμε σε προηγολύμενη σκηνή ή ονειρικό στιγμιότυπο. Η εικόνα γίνεται κτήμα μας και ολοκληρώνει μια συνολική «εμπειρία» ,όπως στην αληθινή ζωή.• Η πλαστιμότητα του χρόνου σε μια ταινία επιτρέπει κάθε αφηγηματική ανακατάταξη με σκοπό την καλύτερη κατανόηση από τον θεατή. Η αφηγηματική ροή διακόπτεται, αναπροσαρμόζεται παρεμβλαλλονται νέα δεδομένα, κι ο χρόνος γυρίζει πίσω, τρέχει μπροστά. Όλα αυτά πραγματώνουν ένα σκοπό την βαθύτερη κατανόηση των πραγμάτων. Ένα flashback στην καταστροφή ενός μνημείου σε μια πολεμική ταινία θα λύσει πολλές απορίες για το πώς, το πότε, το γιατί καταστράφηκε και θα εξηγήσει την εικόνα των ερηπείων του «σήμερα».• Η ανάλογη πλαστιμότητα του χρόνου υπαρχει φυσικά και στο όνειρο. Εκεί ίσως είναι ακόμη πιο έντονη, αφού τίποτα δεν θεωρείται δεδομένο και δεν εξηγείται με τη λογική, πόσο μάλιστα ο χρόνος. Στην περίπτωση του ονείρου, όμως, ο σκοπός της ανακατάταξης της αφηγηματικής ροής –αν μπορούμε να την πούμε έτσι- δεν είναι η κατανόηση αλλά παρεμένει άγνωστος. Στο βασίλειο του υποσυνείδητου δεν μπορούμε να αναζητήσουμε εύκολα το γιατί, μπορούμε όμως να διακρίνουμε ομοιότητες και διαφορές με την πραγματικότητα.


-53-


Μιας και έγινε αναφορά στο χρόνο να αναφέρουμε σε αυτό το σημείο την φωτογραφία ως το κατεξοχήν μέσω καταγραφής του χρόνου. Φυσικά αυτό που αποτυπώνεται δεν είναι ο ίδιος ο χρόνος αλλά ότιδήποτε μπορεί να ειδωθεί στιγμιαία, το στιγμιότυπο. Το φωτογραφικό στιγμιότυπο χαρακτηρίζεται έντονα από το χρόνο, καθώς στην φωτογραφία αποτυπώνεται ένα πρόσωπο, ένα γέλιο, μία κατάσταση, ένα τοπίο όπως ήταν μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή κι ίσως δεν θα επαναληφθεί ποτέ η ίδια εικόνα.Βλέποντας μια φωτογραφία αναγνωρίζουμε ομοιότητες με την πραγματικότητα κι ανακαλούμε μνήμες από το παρελθόν προκειμένου να έχουμε μια συνολική αίσθηση από αυτό που βλέπουμε αποτυπωμένο. Δεν έιναι απλά μια εικόνα σε ένα χαρτί( ή πλέον σε οθόνη ή ό’τι άλλο). Μέσα από την φωτογραφία πηγάζουν φωνές ,μελωδίες,μυρωδιές ,αναμνήσεις κάθε τύπου, γιατί ενεργοποιέιται η λειτουγία του συνειρμού. Μέσω του συνειρμού «ζωντανεύει» μια ακίνητη φαινομενικά εικόνα η οποία συμβολίζει μια δεδομένη χρονική στιγμή, αυτήν της λήψης της. Το «πάγωμα» αυτό του χρόνου αποθηκεύει κατά κάποιον τρόπο την εικόνα με παρόμοιο τρόπο με αυτόν που κάνει το μυαλό μας. μόνο που στην δεύτερη περίπτωση η εικόνα θα ξεθώριαζε πιο γρήγορα κι η ανάκλησή της θα φάνταζε δύσκολη με το πέρασμα του χρόνου, σε αντίθεση με την φωτογραφία που η οποιαδήποτε χρονική στιγμή καταγράφεται με υλικό τρόπο. Εξού κι ο όρος «απαθανατίζω τη στιγμή», αφού σημαίνει ότι κάνω τη στιγμή αθάνατη, να διαρκεί μέσα στο χρόνο. Κάτι που με άλλο μέσο πλήν της φωτογραφίας και συγγενικών μεθόδων ,θα ήταν αδύνατο να γίνει στην πράξη.

Πριν την ανακάλυψη της φωτογραφικής μηχανής η ανησυχία του ανθρώπου να αποθηκεύσει στιγμές ήταν η ίδια. Έτσι ,προσπάθησε με διαφορετικούς τρόπους να αποτυπώσει στιγμιότυπα προκειμένου να τα κρατήσει ζωντανά μέσα στο χρόνο. Μια από τις πιο διαδεδομένες μεθόδους αναπαράστασης της πραγματικότητας ήταν η ζωγραφική. Αν και αναφέρθηκε σαν μια ξεπερασμένη μέθοδος η ζωγραφική αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τέχνες και αποδεικνύει την διαχρονικότητά της ακόμα και σήμερα.Μέσα από έναν πίνακα ζωγραφικής μπορούμε να «επικοινωνήσουμε» με τον δημιουργό του ,λαμβάνοντας κάποια μηνύματα έιτε εννοιολογικά(η σημασία της ειρήνης,ο ρόλος της γυναίκας μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο κτλ) είτε πραγματιστικά όπως η απτή απεικόνιση ενός αντικειμένου. Ωστόσο ,στην περίπτωση της αναπαράστασης της πραγματικότητας η απεικόνιση αλλά και η ανάγνωση του πίνακα γίνεται με περισσότερο υποκειμενικό τρόπο απ’ ότι στην φωτογραφία. Για παράδειγμα η οπτική αντίληψη του καλλιτέχνη για μια απόχρωση του μπλέ μπορεί να διαφέρει από αυτήν που έχει κάποιος παρατηρώντας τον πίνακα. Ανάμεσα στην πραγματικότητα και στο ζωγραφικό της αντίγραφο υπάρχει πάντα κάτι που λείπει και συμπληρώνεται από τον παρατηρητή μέσω της φαντασίας του, σε αντίθεση με την φωτογραφία, όπου αυτό που βλέπουμε είναι αυτό που φωτογραφήθηκε.Η ζωγραφική όμως δεν λειτουργεί μόνο αναπαραστατικά. Αποτελέι ένα ισχυρό μέσο έκφρασης του ανθρώπινου νου καθώς μπορούμε να απεικονίσουμε φανταστικά πρόσωπα ,αντικέιμενα ,καταστάσεις και να δημιουργήσουμε ακόμα κι ολόκληρους φανταστικούς κόσμους που δεν θα γίνονταν το ίδιο προσιτοί σε τρίτους μέσω της αφήγησης. Με την ζωγραφική κοινωνούμε,κατά κάποιον τρόπο, ένα κομμάτι της φαντασίας μας και του τρόπου που βλέπουμε τα πράγματα. Μέσα από ένα ζωγραφικό έργο προσπαθούμε να απεικονίσουμε αυτό που σκεφτόμαστε ή εχουμε δημιουργήσει με την φαντασία μας. φυσικά το τελικό αποτέλεσμα σπανίως ανταποκρίνεται ικανώς στην φαντασίωσή μας κι εδώ βλέπουμε ακόμα μια σχέση με το όνειρο. Όσο καλά κι αν έχουμε στη μνήμη μας κάποιο χώρο ή ένα τοπίο , ένα πρόσωπο από ένα όνειρο ,συναντούμε μεγάλη δυσκολία όταν προσπαθούμε να το απεικονίσουμε ,με όποιο μέσο. Βλέπουμε λοιπόν ότι υπάρχει μια δυσκολία στην μεταφορά της εικόνας της φαντασίας μας ,είτε αυτή δημιουργέιται συνειδητά είτε ασυνείδητα.

Το έργο του Πικάσο είναι μία τεράστια ελαιογραφία (3,49 x 7,77 μ.), που περιγράφει την απανθρωπιά, τη βιαιότητα και την απόγνωση του πολέμου. Δείχνει ένα σκηνικό θανάτου, με διαμελισμένα ζώα και ανθρώπους, γυναίκες να κλαίνε, κρατώντας νεκρά μωρά και κατεστραμμένα κτίρια. Αρχικά, ο Πικάσο πειραματίστηκε με χρώμα, αλλά τελικά κατέληξε στο άσπρο, το μαύρο και το γκρι, καθώς θεώρησε ότι έτσι δίνει μεγαλύτερη ένταση στο θέμα.

Η Guernica του Πικάσο

Η Ζωγραφική ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας. Οι καλλιτέχνες περνόυν στον κόσμο μυνύματα, σκέψεις και συναισθήματα με τρόπο που ο προφορικός ή γραπτός λόγος αδυνατεί.


-54-

Μια συνειρμική μέθοδος απεικόνισης των φαντασιώσεών μας είναι το σκίτσο. Πρόκειται για μια μορφή ατελούς δομημένης αναπαράστασης χωρίς συγκεκριμένη τεχνική και μεθοδολογία. Το σκίτσο, εμπεριέχει εξ ορισμού την ασάφεια και το διφορούμενο και επιτρέπει σε πολλαπλές ιδέες και εκδοχές να συνυπάρχουν στην ίδια μορφή. Είναι ένα κατεξοχήν αφαιρετικό και «πυκνό» μέσο αναπαράστασης, που συνοψίζει σε λίγες γραμμές το σημαντικό αφήνοντας απέξω το επουσιώδες και γι αυτό τον λόγο αποτελεί σημαντικό μέσο παραγωγής αρχιτεκτονικών ιδεών. Έτσι γίνεται ιδιαίτερα χρήσιμο στον αρχιτέκτονα κατά την προσπάθεια της σύλληψης ενός έργου. Μέσα από το σκίτσο ο αρχιτέκτονας εκφράζει αισθήσεις του χώρου που θα ήταν δύσκολο να παρουσιαστούν με διαφορετικό τρόπο. Παρόλο που στις μέρες μας εξελίσσονται και κυριαρχούν εναλλακτικές μορφές εικονοπλασίας(φωτορεαλιστικά, τρισδιάστατες απεικονίσεις κτλ) το σκίτσο δεν χάνει την διαχρονικότητά του και αφήνει ανοιχτά μονοπάτια που δεν έχουν ακόμα εξερευνηθεί. Η ελευθερία στην τεχνική του και η απειρία των δυνατοτήτων του κάνει το σκίτσο ένα πολλά υποσχόμενο τρόπο αναπαράστασης πολύτιμο για τον αρχιτέκτονα καθώς του χρησιμεύει αρκετά στις αρχικές φάσεις του σχεδιασμού, εκεί που ακόμα οι σκέψεις είναι διάχυτες και οι εικόνες ρευστές.

Στο αρχιτεκτονικό σχέδιο , απ την άλλη υπάρχει ένας «κώδικας» αναπαράστασης του χώρου προς σχεδιασμό ή προς αποτύπωση προκειμένου να γίνει αντιληπτός σε κάποιον που «διαβάζει» το συγκεκριμένο σχέδιο. Συνήθως τα σχέδια απευθύνονται σε άτομα που κατέχουν αυτό τον κώδικα ανάγνωσης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούν να γίνουν κατανοητά κι από άτομα χωρίς εξειδικευμένες γνώσεις σχεδιασμού. Η κάθε σχεδιαστική γραμμή αντιστοιχεί σε ένα στοιχείο του αναπαριστώμενου χώρου και συχνά για λόγους ευκολίας στο σχεδιασμό και κατανόησης στην ανάγνωση πολλά στοιχεία συγχωνεύονται, ιεραρχούνται μεταξύ τους ή συμβολίζονται με συγκεκριμένο τρόπο προκειμένου να αναγνωρίζονται με την πρώτη ματιά. Έτσι, δημιουργείται ένα «λεξιλόγιο σχεδιασμού» του χώρου.Η αντιστοιχία των σχεδιαστικών στοιχείων με στοιχεία του χώρου της πραγματικότητας βοηθά τον αναγνώστη να σχηματίσει,μέσω της φαντασίας του, εικόνες και «στιγμές» του χώρου ανάλογες με αυτό που έχει μάθει να διαβάζει και να αποκωδικοποιεί ,στο μυαλό του, από τα αρχιτεκτονικά σχέδια.Ο τρόπος με τον οποίο εικονοποιεί κάποιος στο νού του τον σχεδιασμένο χώρο μέσω της φαντασίας ποικίλλει κι εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως την ικανότητα αντίληψης του χώρου γενικότερα,ή τις οπτικές εμπειρίες του παρελθόντος του παρατηρητή-αναγνώστη.Ο ανθρώπινος εγκέφαλος τείνει να ανακαλεί συνειρμικά παρόμοιες εικόνες που έχει δει στο παρελθόν προκειμένου να δημιουργήσει χώρο νοερά. Κατόπιν, ανάλογα με τις επιπλέον πληροφορίες που παρέχει το σχέδιο αναδιαμορφώνεται η αποθηκευμενη στη μνήμη, εικόνα ,ενός ήδη βιωμένου χώρου και σχηματίζεται ένας νέος-προσαρμοσμένος στο σχέδιο- φανταστικός χώρος.Η πυκνότητα της πληροφορίας που παρέχει ένα σχέδιο ευθύνεται για το βαθμό ελευθερίας που δίνεται στον παρατηρητή να επηρεάσει την εικόνα με την φαντασία του, προσαρμόζοντάς την στα δικά του πρότυπα βιώματα και παρελθοντικές εικόνες από το περιβάλλον του.Η κλίμακα και οι διαστάσεις στα σχέδια, αν και δίνουν αντικειμενικές πληροφορίες, έχουν να κάνουν ως ένα βαθμό με προσωπικές αναγωγές σε παρόμοια μεγέθη από το παρελθόν του παρατηρητή, με σκοπό τη σύγκριση και τον προσδιορισμό των μεγεθών κατά προσέγγιση. Για παράδειγμα τα 100μ. Που αναγράφονται σε ένα σχέδιο δεν θα σήμαιναν κάτι εάν δεν τα συγκρίναμε με κάποια ανάλογη,γνωστή σε εμάς απόσταση, έτσι ώστε ο χώρος που θα δημιουργήσουμε στο μυαλό μας να πάρει τις αντίστοιχες διαστάσεις και να γίνει ορθά αντιληπτός.Κάθε στοιχείο του αρχιτεκτονικού σχεδίου δίνει πληροφορίες που μπορούν να εκφραστούν σε εικόνα, ακόμη και σε αίσθηση. Μια βορινή αυλή σε μια κάτοψη,δεν αποδίδει στο νου μας μόνο εικόνα, αλλά και μια συνολική αίσθηση ανακαλώντας πιθανές μνήμες :από την αίσθηση της δροσιάς το καλοκαίρι, μέχρι και μυρωδιές προερχόμενες από κάποια αυλή που επισκεφτήκαμε κάποτε. Ένα δυτικό παράθυρο μπορεί να μας θυμίσει τις πλάγιες ακτίνες του ήλιου να ζεσταίνουν το πρόσωπό μας ένα καλοκαιρινό απόγευμα, ενώ διαβάζοντας το σχέδιο ως προς τα όμορα κτίσματα μιας περιοχής και τις χρήσεις τους μπορούμε να κρίνουμε ακόμη και για την ακουστική ηρεμία του χώρου. Κάτι που ίσως φαίνεται αδιανόητο να αποτυπωθεί στο χαρτί μπορεί ,με τη βοήθεια της φαντασίας,να αποκρυπτογραφηθεί και να ζωντανέψει «μπροστά μας».


-55-


Μέχρι αυτό το σημείο, έχουμε μιλήσει και για αφηγηματικό λόγο και για σχεδιαστικές μεθόδους προκειμένου να περιγράψουμε και να αντιληφούμε ,μέσω αυτών ,το Χώρο. Υπάρχει όμως μια «Παρεξηγημένη" μορφή τέχνης που συνδυάζει τις παραπάνω μεθόδους. Πρόκειται για το Κόμικ(Comic), το οποίο χρησιμοποιεί την εικόνα-σχεδιαστική τεχνική περιγραφής- προκειμένου να δώσει στην αφήγηση μια διαφορετική πνοή. Αν και θα μπορούσε κανείς να κατηγορήσει το κόμικ ότι θέτει όρια στην φαντασία του αναγνώστη ,παρουσιάζοντας δεδομένη εικόνα αντί να προτρέπει την εικονοπλασία,στην ουσία διεγείρει ακόμη περισσότερο την φαντασία αφού δίνει εναύσματα και «πατήματα»

Η διαδικασία ανάγνωσης στα κόμικς είναι μία επέκταση της ανάγνωσης κειμένου. Στο κείμενο η διαδικασία ανάγνωσης ακολουθεί μια ροή από τη λέξη προς την εικόνα. Τα κόμικς επιταχύνουν αυτή τη διαδικασία μέσω της παρουσίας της εικόνας και όταν όλα εκτελούνται κανονικά, η αναγνωστική διαδικασία εξελίσσεται πέρα από τη συζήτηση και την ταχύτητα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια χωρίς «ραφές» ολότητα. Από κάθε πλευρά, αυτή η παραγνωρισμένη μορφή ανάγνωσης τιτλοφορείται ως λογοτεχνία, διότι οι εικόνες λειτουργούν ως μία γλώσσα. Όταν αυτή η γλώσσα εργάζεται ως μέσο μεταβίβασης ιδεών και πληροφοριών τότε διαχωρίζεται από το μέσο προώθησης της ανεγκέφαλης εποπτικής ψυχαγωγίας. Πράγματι, αυτό καθιστά ένα κόμικ μέσο διήγησης ιστοριών (Eisner 1996).Μέσω των κομικς διαμορφώνονται χώροι , οι οποίοι αν και τις περισσότερες φορές είναι φανταστικοί, επαναλαμβάνονται αναπτύσσονται και επανασημασιοδοτούνται σαν να ήταν πραγματικοί. Έτσι κατοχυρώνουν την «ύπαρξή» τους κι αφήνουν τους ήρωες να γίνουν οι ξεναγοί στα μάτια του αναγνώστη. Μέσα από βιβλία κόμικ παρακολουθούμε την αναδίπλωση των χώρων μέσα από την αλληλουχία των καρρέ, τα οποία εναλάσσονται από γενικές απόψεις σε κοντινά πλάνα, αλλαζουν φορά και κατεύθυνση θέασης, δημιουργώντας έτσι μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του χώρου στον αναγνώστη. Αναλόγως , βέβαια, με το κόμικ η εικόνα αυτή, οπως κι η αίσθηση του προσανατολισμού ,μπορεί να γίνει αρκετά ρευστή και συγκεχυμένη ακριβώς επειδή πρόκειται για δημιούργημα της φαντασίας. Στον κόσμο της φαντασίας όλα είναι δυνατά και δεν υπαρχουν οι ίδιοι κανόνες με την πραγματικότητα.

Ας παρουμε ένα παράδειγμα κόμικ μέσα από το οποίο δημιουργήθηκε σταδικά μια ολόκληρη πόλη,που ενώ έχει κοινά στοιχεία με πόλεις της πραγματικότητας , είναι πλήρως φανταστική κι ασκεί επιρροή στους ήρωες που φιλοξενεί.πρόκειται για την Γκόθαμ Σίτυ, μία από τις πιό καλοσχεδιασμένες πόλεις των κόμιξ...Ο Μπάτμαν δεν θα μπορούσε να είναι ο Μπάτμαν χωρίς τα σκοτεινά σοκάκια και την ανήσυχη κορυφογραμμή της Γκόθαμ Σίτυ, με τον ίδιο τρόπο που η Γκόθαμ δεν θα μπορούσε να έχει κάποιον άλλο για προστάτη."[όσων αφορά την ατμόσφαιρα] ...η Γκόθαμ Σίτυ είναι το Μανχάτταν κάτω από την 14η λεωφόρο, 11 λεπτά μετά τα μεσάνυχτα, την πιο κρύα νύχτα του Νοέμβρη."Dennis O'Neil, Batman writer and editor

Σχέδιο της Γκόθαμ Σίτυ από

τον Anton Furst

Το κόμικ, λοιπόν ,βλεπουμε πως έχει πολλά κοινά με το όνειρο αφού κι εκεί διαμορφώνονται εικόνες κι αισθήσεις που δεν βασίζονται πάντοτε στην πραγματικότητα. Και στις δύο περιπτώσεις μιλάμε για μια μείξη του πραγματικού με το φανταστικό στοιχείο όπου το ένα αρχίζει εκέι που τελειώνει το άλλο. Το φανταστικό δανείζεται ιδιότητες από το παραγματικό για να γίνει πειστικό, ενώ το πραγματικό χρειάζεται το φανταστικό στοιχείο για να «ξεθωριάσει» τα όριά του και να κάνει τον παρατηρητή να ολοκληρώσει την εικόνα μόνος του.

Ο Scott McCloud στο βιβλίο του «Understanding Comics» (McCloud 1994) περιγράφει τα κόμικς ως το αγγείο που μπορεί να διατηρήσει οποιοδήποτε αριθμό ιδεών και εικόνων. Με μια ευρύτερη οπτική, πρέπει να θεωρήσουμε αυτό το αγγείο ως ένα μέσο επικοινωνίας το οποίο από κάθε άποψη αποτελεί μια μοναδική μορφή ανάγνωσης.


-56-

Με παρόμοιο τρόπο μ΄αυτόν των κόμικς λειτουργούν και τα κινούμενα σχέδια, μόνο που εδώ η κίνηση και η συνέχεια της εικόνας διευκολύνουν τον θεατή στο να καταλάβει και να αναγνώσει το χώρο. Τα κινούμενα σχέδια λειτουγούν επίσης με τα ίδια κατευθυντήρια μέσα του κινηματογράφου, καθώς είναι μια πιο φανταστική εναλλακτική μορφή του. Η κίνηση τόσο της «κάμερας» όσο και των ηρώων πραγματοποιείται προς όλες τις πιθανές κατευθύνσεις αυξάνοντας την αίσθηση του προσανατολισμού, όπου χρειάζεται για την εξέλιξη της ιστορίας.Τα τοπία μεταλάσσονται , διαμορφώνονται, εξελλίσονται, κάτι που τα κάνει ζωντανά και κατανοητά για τον θεατή. Ωστόσο, ανάλογα με τις σεναριακές οδηγίες αλλά και την σχεδιαστική ιδιαιτερότητα της κάθε ταινιας ή σειράς κινουμένων σχεδίων ο χώρος εκφράζεται με διαφορετική κάθε φορά απόδοση. Για παράδειγμα σε ταινίες, όπως αυτές του ιάπωνα δημιουργού Hayao Miyazaki, ο εσωτερικός χώρος, αν και δίνεται ονειρικά, υπακούει σε άλλους κανόνες σχεδίασης, που έχουν ως άξονα αναφοράς τους, την ιαπωνική κουλτούρα και τους ιαπωνικούς μύθους. Τα ίδια τα κτίρια μετατρέπονται, όχι τόσο σε σκηνικά όσο στο φυσικό πλαίσιο μέσα στο οποίο συμβαίνουν τα σημαντικά και ασήμαντα γεγονότα της ζωής μας, παρ’ όλο που σε ένα θεατή που για πρώτη φορά έρχεται σε επαφή με την αρχιτεκτονική των κινουμένων σχεδίων του Miyazaki, το περιβάλλον μοιάζει με χάρτινο, καλοστημένο σκηνικό. Αντίθετα στις ταινίες του W.Disney η απεικόνιση του χώρου, ακολουθεί πιο αυστηρούς κανόνες που αναφέρονται στην ψυχολογία και ειδικά στην παιδική ψυχολογία. Απλούστερες μορφές πιο κοντά στην πραγματικότητα,έχοντας όμως υποστεί παράλληλα εναν μορφικό εξευγενισμό και μια απλοποίηση της εικόνας προκειμένου να γίνουν περισσότερο κατανοητά ή για να τονιστεί η δράση των ηρώων.Η ευελιξία στον σχεδιασμό των κινουμένων σχεδίων είναι παρόμοια με αυτήν του σκίτσου. Καθώς δεν υπάρχουν στεγανά και περιορισμοί η δημιουργία ξεκινά από το μηδέν. Ενώ στον κινηματογράφο η δυσκολία στην αναπαράσταση χώρου που αντιβαίνει στη λογική είναι μεγάλη κι απαιτείται ειδική τεχνολογία και πολλά έξοδα, στα κινούμενα σχέδια οποιοσδήποτε χώρος είναι εφικτό να δημιουργηθεί. Για παράδειγμα ένας κόσμος όπου οι ήρωες θα κινούνται στις 6 επιφάνειες ενός δωματίου ,θα τρέχουν στην επιφάνεια του νερού και από το άπειρο του ουρανού θα κρέμμονται κλαδιά με καρπούς είναι απλά θέμα σχεδιασμού. Στην αντίστοιχη περίπτωση του κινηματογράφου το απαιτούμενο οικονομοτεχνικό υπόβαθρο θα ήταν αρκετά μεγαλύτερο.Και πάλι, όμως συναντούμε το ίδιο πρόβλημα. Όπως και σε παραπάνω εικαστικές απόπειρες απόδοσης του φανταστικού χώρου, πάντα κάτι χάνεται στην μεταφορά. Ποτέ δεν μπορούμε να μεταφέρουμε επιτυχώς και ολοκληρωμένα μια εικόνα από το νου στην πραγματικότητα. Όπως δεν μπορούμε να αποδώσουμε με επιτυχία και τις εικόνες του ονείρου.Το σχεδιαστικό αποτέλεσμα δεν είναι παρά ένα έναυσμα για φαντασίωση του αντικειμένου που απεικονίζει, καθώς μοιάζει με αυτό και συμβολίζει αυτό-αλλά δεν είναι αυτό.

Ένα μεγάλο μέρος της καθημερινότητας μας πλέον εξελίσσεται μέσα σε μια οθόνη. Ο χώρος της οθόνης αποτελείται από πλοήγηση σε δισδιάστατα γραφικά με τον τρισδιάστατο χώρο να περιορίζεται σε «οθόνες μέσα στην οθόνη», καταγραφές σε βίντεο, κινούμενη εικόνα κλπ. Ο κατεξοχήν χώρος που σε αυτήν την επί της οθόνης καθημερινότητα μπορούμε να έχουμε αρχιτεκτονικές και χωρικές εμπειρίες είναι τα βιντεοπαιχνίδια.

Διαθέτοντας προηγμένα γραφικά και εξελιγμένες τεχνικές προσομοίωσης χώρου, τα βιντεοπαιχνίδια παρέχουν μια ρεαλιστική διακρατική εμπειρία που η γραμμική αφήγηση μιας κινηματογραφικής ταινίας δεν μπορεί να παρέχει.Η ιδιαιτερότητα και το πλεονέκτημα των βιντεοπαιχνιδιών σε αυτό τον τομέα έναντι των παραπάνω μέσων αναπαράστασης και αντίληψης του χώρου είναι η ελευθερία που δίνεται στον παίχτη-παρατηρητή να εξερευνήσει τον εικονικό κόσμο παίρνοντας ο ίδιος πρωτοβουλίες για το τι θα παρατηρήσει πόσο χρόνο θα αφιερώσει και προς τα που θα στρέψει το βλέμμα του.Τόσο στον Η/Υ όσο και σε κονσόλες ηλεκτρονικών παιχνιδιών ξετυλίγονται χώροι πέρα από κάθε φαντασία. Βασισμένοι σε πραγματικές σταθερές γίνονται αντιληπτοί κυρίως μέσω της όρασης-σαν αντιληπτική αίσθηση- αλλά γίνονται κατανοητοί μέσα από μια πολυπλευρη εμπειρία,αυτή του παιχνιδιού.


-57-


Ας εξηγήσουμε ,όμως τι εννοούμε «πολύπλευρη εμπειρία».Υπάρχουν πολλών ειδών βιντεοπαιχνίδια: δράσης, αθλητικά, στρατηγικής, πολέμου κτλ. Στα περισσότερα από αυτά μας δίνεται η δινατότητα να ελέγχουμε τις κινήσεις κάποιου «ήρωα» , ο οποίος δρά αντί ημών. Μας δίνεται η δυνατότητα να έχουμε αντίληψη της δράσης και του χώρου από 1ο ή 3ο πρόσωπο αλλά και μέσω πανοπτικής θέασης(π.χ. τα παιχνίδια στρατηγικής). Εκτός όμως από την αντίληψη των τρισδιάστατων «σκηνικών» που γίνονται αντιληπτά μέσω της όρασης, στην «εμπειρία» του παιχνιδιού συνυπολογίζονται και οι ήχοι αφού ανάλογα με το σημείο προέλευσης και την έντασή τους δίνουν στοιχεία χωρικότητας και προσανατολισμού. Επίσης λόγω της προηγμένης τεχνολογίας των τελευταίων χρόνων, δίνεται η δυνατότητα για μια πιο διαδραστική εμπειρία παιχνιδιού, καθώς ο παίχτης γινεται ο ήρωας του παινιδιού με τη βοήθεια του κατάλληλου εξοπλισμού ,όπως γάντια τηλεχειριστήρια και ειδικά γυαλιά προβολής. Νιώθει κραδασμούς, «κινείται» στο χώρο και αντιδρά με ερεθίσματα που δίνονται από το παιχνίδι, όπως για παράδειγμα να χτυπήσει με μια ρακέτα προσωμοίωσης την ψηφιακή μπάλα που έρχεται κατά πάνω του.

Επομένως,παίζοντας ένα βιντεοπαιχνίδι, χρησιμοποιούμε παραπάνω από μία αισθήσεις προκειμένου να αντιληφθούμε το περιβάλλον στο οποίο δρά και κινέιται ο ήρωας που ελέγχουμε. Εκεί αποδίδεται κι η παραπάνω παραδοχή της χρήσης του όρου «πολύπλευρη εμπειρία».

Παρατηρούμε επίσης πως αισθήσεις που αποδίδει ο χώρος όπως δέος, φόβος, θαλπωρή, ασφάλεια κ.τ.λ. μπορούν να γίνουν αντιληπτές και μέσα από τη διαδικασία του χειρισμού ενός video-game. Για παράδειγμα,τα μεγάλα ύψη δίνουν μια αίσθηση αιώρησης στον πάικτη, το φώς που διαχέεται από τη σχισμή στην κορυφή μιας σπηλιάς προσδίδει μια μυσταγωγία στο χώρο, ενώ οι ήχοι από βήματα στο μεταλικό δάπεδο που κινείται ο ήρωας που ελέγχουμε προσδιορίζουν μια συγκερκιμένη φυσιογνωμία της ατμόσφαιρας.΄Μέσω αυτής της «εικονικής πραγματικότητας» δημιουργείται μια σύγχυση του πραγματικού με το φανταστικό. Η προσπάθεια να προσεγγίσουμε τα όρια της πραγματικότητας και να βιώσουμε καταστάσεις που δεν θα επιχειρούσαμε καν σε πραγματικές συνθήκες δείχνει την τάση του ανθρώπου της εποχής μας να αναζητά την περιπέτεια και το ριψοκίνδυνο από το μαλακό μαξλάρι του καναπέ του. Αυτή η «εκ του ασφαλούς» εξερεύνηση άγνωστων κόσμων που συνοδευεται από συμπλοκές με αδίστακτες συμμορίες, επιθέσεις από άγρια ζώα, φυσικές καταστροφές, επικίνδυνες πορείες σε βουνά, δάση ,ωκεανούς οφείλεται κατά τη γνώμη μου σε μια αδηφαγία που διέπει τον σύγχρονο άνθρωπο να μάθει και να βιώσει τα πάντα. Η τεχνολογία της εποχής του παρέχει λοιπόν τη δυνατότητα να διατηρεί δυό παράλληλες ταυτότητες, δυό παράλληλες ζωές. Μια στην πραγματικότητα και μια στον εικονικό κόσμο του βιντεοπαιχνιδιού.

Μήπως όμως κατά βάθος έχει ήδη μια ανάλογη,παράλληλη ζωή μέσα στα όνειρά του; Μήπως το υποσυνείδητο δημιουργεί αντίστοιχα «γραφικά περιβάλλοντα» μέσα στα οποία δρούμε και κινούμαστε ως «ήρωες» στον ύπνο μας;Πρόκειται για μια αλυσίδα ερωτήσεων -ρητορικών ίσως, που πριν δούμε αν μπορούν να απαντηθούν θα πρέπει να γνωρίσουμε ορισμένα πράγματα γύρω από το ίδιο το όνειρο και το υποσυνείδητο για να διαπιστώσουμε στην πορεία αν ο χώρος μέσα στο όνειρο έχει κάποιες κοινές συνιστώσες με τις παραπάνω εκφάνσεις του τόσο ως προς την αντίληψή του όσο και ως προς την έκφρασή του.


1_ΓΕΝΙΚΑ1.1_Για την αντίληψη• Ο ανθρώπινος νους συλλέγει ερεθίσματα από το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει.• Η συλλογή αυτή των ερεθισμάτων γίνεται κυρίως μέσω των αισθήσεων.• Ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αυτό είναι είτε συνειδητός είτε ασυνείδητος.• Τα ερεθισματα μετατρέπονται σε μνημονικά ίχνη μέσω του μηχανισμού της μνήμης.• Κάποια από αυτά είναι προσπελάσιμα,δηλαδή μπορούμε να τα ανακαλέσουμε συνειδητά. Σε αυτή την κατηγορία η επιλογή γίνεται μέσω της σκέψης και της νόησης.• Κάποια άλλα όμως δεν είναι προσπελάσιμα, καθώς δεν μπορούμε να τα ανακαλέσουμε συνειδητά,. Αυτό συμβαίνει γιατί έχουν εντυπωθεί στο υποσυνείδητο ,αγνοούμε την ύπαρξή τους και είναι ιδιαίτερα συναισθηματικά φορτισμένα. -Εδώ λειτουργεί το ασυνείδητο και η διαίσθηση, αφού ορισμένες φορές δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά μια ανεπαίσθητη συναισθηματική φόρτιση όταν ανακαλούμε μια μνήμη που δεν μπορούμε , όμως, να δικαιολογήσουμε.

1.2_Για την έκφραση...του συνειδητού• Πολλές φορές τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος λειτουγούν «αφυπνιστικά» στο μυαλό μας καθώς τα συνδέουμε συνειρμικά με παλαιότερα παρόμοια μνημονικα ίχνη.• Ένας συνειδητός τρόπος έκφρασης των αναμνήσεων αυτών που έχουμε αποθηκευμένα στη μνήμη μας είναι η φαντασίωση. • Πρόκειται για έναν άμεσο αλλά προσωπικό τρόπο έκφρασης, αφου απευθύνεται στον ίδιο τον εκφραζόμενο.• Η έκφραση του αποτελέσματος που έχει δημιουργηθεί μέσω της φαντασίωσης-και κατ’επέκτασιν της φαντασίας- μπορεί να γίνει ποικιλοτρόπως μέσα από διάφορες μορφές τέχνης, επικοινωνίας και έκφρασης.• Ανάλογη διαδιακασία ακολουθείται και στην περίπτωση που αντί για ερεθίσματα από το περιβάλλον ,δημιουγούνται νέα παρθενικά δεδομένα μέσω της φαντασίας.(παρόλα αυτά ,τα ερεθίσματα δεν παύουν να λειτουργούν, ενδόμυχα ,ως πρώτη ύλη ακόμη και για κάτι εντελώς φανταστικό)• Ωστόσο, η αποτελεσματικότητα της απόδοσης εξαρτάται από πολλούς παράγοντες και πλήττεται όταν χρησιμοποιέιται λάθος τρόπος μεταφοράς του αρχικού ερεθίσματος από τον πειγράφονται στον αποδέκτη της περιγραφής.• Μέσω της έκφρασης του συνειδητού ενεργοποιείται ένα είδος επικοινωνίας μεταξύ αυτού που εκφράζεται και των δεκτών του, καθώς μπλέκονται διαφορετικές φαντασίες προκειμένου να αποδωθεί το ίδιο πράγμα σε διαφορετικούς ανθρώπους με αντικειμενικό τρόπο.

-59-


Ανακεφαλαιώνοντας...Από τα προηγούμενα κεφάλαια μπορούμε να επισημάνουμε συμερασματικά ότι:

...του ασυνειδήτου• Η έκφραση των μη προσπελάσιμων μνημονικών ιχνών γίνεται με μη συνειδητό τρόπο και μπορεί να γίνει αντιληπτή εμμέσως μέσα από την συνειδητή έκφραση άλλων, προσπελάσιμων ιχνών.• Ο πιό αναπαραστατικός τρόπος έκφρασης του ασυνειδήτου είναι το ΟΝΕΙΡΟ ,μέσα από το οποίο «ζωντανεύουν» όλα εκείνα τα μνημονικά ίχνη που δημιουργήθηκαν ασυναίσθητα και αγνοούσαμε την ύπαρξή τους, μέχρι να τα αντιληφθούμε ως ονειρευόμενοι.• Αν αντιμετωπίσουμε το όνειρο ως μια νέα εμπειρία που μπορούμε πλέον ΚΑΙ συνειδητά να συλλέξουμε ερεθίσματα και να δημιουργήσουμε προσπελάσιμες μνημες, τότε μπορούμε να μιλίσουμε και για την αντίληψη του ασυνειδήτου, αφού μπορούμε να θυμηθούμε και να κρίνουμε τα όνειρά μας-παράγωγα του υποσυνείδητου.

Παρατηρήσαμε ότι ακολουθείται μια πορεία: Από την ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ(ερεθίσματα) στην ΦΑΝΤΑΣΙΑ(μνήμονικά ίχνη-ανάκληση-φαντασίωση) κατόπιν πάλι στην ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ(τρόποι έκφρασης-καταγραφής) και τέλος ξανά στην ΦΑΝΤΑΣΙΑ(ερμηνεία αποτελέσματος της

ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΦΡΑΣΗ...

2_ΕΙΔΙΚΑΓια το ΧώροΟ Χώρος ΔΕΝείναι υλικός ΔΕΝ είναι μετρήσιμο μέγεθος ΔΕΝ είναι εικόνα• ΕΙΝΑΙ έννοια,• ΣΧΕΤΙΖΕΤΑΙ αμεσα με το χρόνο, καθώς • ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ δράσεις και εμπειρίες.• ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ μέσα μας και επανασημασιοδοτείται ανάλογα με τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε.

2.1_Για την αντίληψη του χώρου• Το χώρο δεν τον αντιλαμβανόμαστε μόνο μέσω της όρασης-οπτική αντίληψη.• Αντιλαμβανόμαστε χώρο μέ όλες μας τις αισθήσεις.• Υπάρχει μια συμβολική σχέση με το χώρο που τον συνδέει με προσωπικά βιώματα.• Έτσι ό χώρος αντιπροσωπεύει μνημονικά ίχνη• Αυτό που αποκομμίζουμε προσπαθώντας να αντιληφθούμε το χώρο είναι μια γενική εντύπωση που αποτελείται από αισθητηριακές αξίες, βιώματα και αναμνήσεις.• Η σύνδεση του χώρου με δράσεις και βιώματα μαρτυράει τη σχέση του με το χρόνο,επίσης αντιλήψιμο από τις αισθήσεις.• Η φαντασία μας βοηθά στην εικονοπλασία του χώρου όχι με τη στενή έννοια της εικόνας, αλλά με μια νοερή παναισθητηριακή αναπαράστασή του .2.2_Για την έκφραση του χώρου• Χώροι βασισμένοι στην πραγματικότητα δημιουργούν συνειδητά ,προσπελάσιμα μνημονικά ίχνη και εμπεριέχουν βιωματικά στοιχεία.

• Χώροι βασισμένοι στην φαντασία δημιουργούν εξίσου συνειδητά προσπελάσιμα μνημονικά ίχνη αλλά δεν συνδέονται άμεσα με καποιο βίωμα.• Χώροι του ασυνειδήτου ξεκινούν με βάση το βίωμα -το συνειδητά ή υποσυνείδητα καταγεγραμμένο- και δημιουργούν ασυνείδητα μνημονικά ίχνη, μη προσπελάσιμα με τη θέλησή μας.-Μόνο μετά την έκφραση του χώρου μέσω του ονείρου μπορούμε να ανακαλέσουμε πληροφορίες και να δημιουγήσουμε προσπελάσιμες χωρικές «εμπειρίες» .• Η έκφραση του χώρου, όποια κι αν είναι η προέλευσή του γίνεται με διάφορους τρόπους, το αποτέλεσμα της έκφρασής του, δε, είναι κοινό: αφήνει μια συνολική «αίσθηση του χώρου» και προτρέπει για μια αντίληψη χώρου βασισμένη στην φαντασία• Η φαντασία είναι το «μεταφορικό μέσο» που περνάει το χώρο από το πραγματικό και συγκεκριμένο στο φανταστικό και αόριστο και αντιστρόφως.• Σημαντικός παράγοντας στην έκφραση του χώρου έιναι ο υποκειμενικός παράγοντας καθώς ο καθένας ερμηνεύει διαφορετικά ένα αποτέλεσμα καταγραφής-απόδοσης του χώρου.

-60-

ΠΡΟΟΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

“ΧΩΡΟΣ” ΓΙΑ ΕΙΚΟΝΑ

Συμπερασματολογώντας...

...για το υποσυνείδητοΗ πολυπλοκότητα που διέπει τον ανθρώπινο νου ,προκειμένου να συλλάβει τα δεδομένα του περιβαλλοντός του, να τα επεξεργαστεί, να τα απομνημονεύσει, , να τα εκφράσει και να ερμηνεύσει το αποτέλεσμα της έκφρασης είναι ασύλληπτη. Είναι ασύλληπτη όταν πρόκειται για συνειδητές διεργασίες του εγκεφάλου, πόσο μάλιστα ασυνείδητες.Κανείς δεν μπορεί να ελέγξει το υποσυνείδητό του, κι αυτό το κάνει ακόμα πιο ισχυρό απέναντι στην ανθρώπινη νοημοσύνη. Ότι δεν εξηγείται βάση της ανθρώπινης λογικής αποπνέει μια μορφή δέους και φόβου για το ανεξήγητο. Η «απληστία» του ανθρώπου για γνώση τον οδηγεί πολλές φορές σε έπαρση όταν αδυνατεί να συλλάβει κάτι δια μεσου της νόησης και «βαφτίζει» το φαινόμενο «ανεξήγητο» προκειμένου να απενοχοποιηθεί της αδυναμίας του.Το υποσυνείδητο,ωστόσο, όσο δύσληπτο και δυσνόητο κι αν μας φαίνεται, κυριαρχεί στην καθημερινότητά μας και λειτουργεί ερήμειν μας ,αποσκοπώντας σε μια «παρασκηνιακή δραστηριότητα» που εκφράζεται χωρίς την θέλησή μας, στον ύπνο ,εκεί όπου συνειδητό και ασυνείδητο είναι ένα.

...για την έκφραση του χώρου στο υποσυνείδητοΟι αρχιτέκτονες, οφείλουμε να έχουμε μια ευαισθησία στον τομέα της αντίληψης των αξιών ,ποιοτήτων του χώρου καθώς και στον τρόπο που αυτές μπορούν να εκφραστούν. Ο λόγος που το αντικείμενο αυτής της διάλεξης περιστρέφεται γύρω από θέματα σχετικά με το χώρο έχει να κάνει μ’ αυτή την ευαισθησία του αρχιτέκτονα προς το χώρο και τον άνθρωπο ,αλλά και με μια περιέργεια σχετική με τους τρόπους αντίληψής του -συνειδητά ή μη.Ειδικότερα στην περίπτωση της ασυνείδητης μορφής της έκφρασης του χώρου ,όπως το όνειρο, η περιέργεια εντείνεται ,καθώς οι γνώσεις λιγοστεύουν και μια νέα μορφή εμπειρίας εμφανίζεται, ικανή να δημιουργήσει αναμνήσεις και να μας οδηγήσει να ανακαλύψουμε το χώρο με διαφορετικά αντιληπτικά μέσα αλλά με εφάμιλη της πραγματικότητας πειστικότητα.

...για το ονειροΌλες οι αναμνήσεις ,τα βιώματα, οι εικόνες και γενικά τα ερεθίσματα που δεχόμαστε καθημερινά επηρεάζουν τον κόσμο του υποσυνειδήτου μας και εκφράζονται μέσω του ονείρου δημιουργώντας νέα, τροποποιημένα ερεθίσματα που ενεργοποιούν για μια ακόμα φορά τις αισθήσεις μας με διαφορετικό ,αυτή τη φορά,τρόπο. Ήχοι , φώτα, χρώματα,ακόμα και μυρωδιές γίνονται αντιληπτά μεσω του ονείρου, κάτι που επιβεβαιώνει την αισθητηριακή αντίληψη ή τουλάχιστον μαρτυρά την παρουσία κάποιων ψευδαισθήσεων που λειτουγούν, όμως ,αντάξια των αισθήσεων.Η αίσθηση του χρόνου, της απόστασης,η διαίσθηση του καλού ή του κακού, η ιεραρχία των αξιών μας, οι επιθυμίες και οι φόβοι και πολλά αλλα, δείχνουν ότι και στο όνειρο γίνονται λογικές και συναισθηματικές διεργασίες-σκέψεις. Μόνο που στον κόσμο του ονείρου λειτουργούν με διαφορετικό τρόπο, καθώς η συνείδηση, υπεύθυνη για τη λογική σκέψη υπολειτουργεί. Οι ιεραρχίες ανατρέπονται, το επιθυμητό τείνει μερίκές φορές να γίνει ανεπιθύμητο και το γνωστό απρόσιτο. Στο επόμενο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με το όνειρο, ως τρόπο έκφρασης του χώρου για να διαπιστώσουμε ομοιότητες και διαφορές με τα υπόλοιπα μέσα έκφρασης που προαναφέρθηκαν και να μελετηθεί ο τρόπος αντίληψης του χώρου είτε αυτός εκφράζεται συνειδητά είτε ασυνείδητα. Σε αυτό το σημείο να τονίσω ότι θα αναζητήσουμε το « ΤΙ και όχι το «ΓΙΑΤΙ», για τους προαναφερθέντες λόγους της γνωσιακής ανασφάλειας και αποποίησης της άγνοιας. Εν ολίγοις θα αρκεστούμε σε βιβλιογραφικές αναφορές που περιγράφουν το φαινόμενο του ονείρου και όχι σε νέες θέσεις και προσπάθειες ερμηνείας και κατανόησης της λειτουργίας του και του λόγου ύπαρξής του.

-61-


-63-

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο I V το ονειρο

-65-


ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Αν προσπαθήσουμε να κάνουμε μια ανάλυση περι χώρου και της αντίληψής του μέσα από το όνειρο, θα διακρίνουμε ομοιότητες με τις επισημάνσεις του προηγούμενου κεφαλαίου αλλα και σημαντικές διαφορές. Θα μιλήσουμε για ένα «διαμορφωμένο» χώρο χωρίς ξεκάθαρα μεγέθη ή όρια , ίσως διαφορετικό για τον καθένα από μας, ο οποίος «δανείζεται» ιδιότητες και χαρακτηριστικα από την πραγματικότητα κάνοντας μας να πιστέψουμε οτι είναι κομμάτι της. .(Θα διαπιστώσουμε πως σ΄αυτήν την ψευδαίσθηση μας οδηγούν πολλές συνιστώσες οπως: η ικανότητα μας να αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα γύρω μας και να τα ερμηνέυουμε με βαση τη λογικη αλλά κι άλλες όπως η μνήμη, η ανάμνηση, η αίσθηση,) Η ελαστικότητα των ορίων του χώρου στο όνειρο, μας θυμίζει την ανάλογη «επέκταση» της αντίληψής μας μέσα από τη λογοτεχνία,την ποιήση, το θέατρο κ.τ.λΤο παράδοξο σ αυτό τον κόσμο είναι οτι η λογική χάνει την υπόστασή της και την θέση της παίρνει η οπτική αντίληψη. Στο όνειρο τα πάντα ερμηνεύονται ως δυνατά ή λογικά ακόμα κι αν στον πραγματικό κόσμο

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

Η μεγαλύτερη διαφορά ανάμεσα στο όνειρο –ως μέσο έκφρασης του χώρου-και στις παραπάνω μορφές εικονοπλασίας είναι ότι στο όνειρο η εικόνα δημιουργείται με έναν τρόπο που δεν μπορούμε να ελέγξουμε συνειδητά. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ξανά τον ρόλο του υποσυνείδητου, το οποίο συλλέγει υλικό κατά τη διάρκεια όλης της ημέρας και εκφράζεται μέσω των ονείρων.

Όλοι έχουμε κάποιες προσωπικές εμπειρίες ονείρου.κάποιοι Άλλες αποτυπώνονται στη μνήμη μας για περισσότερο καιρό και πιο έντονα, άλλες ίσα που τις συγκρατούμε:Περιπλανήσεις, ταξίδια «αστραπή», απότομες μεταβάσεις από τον ένα χώρο στον επόμενο μας κάνουν να αναρωτιόμαστε τι ρόλο πάιζει ο χρόνος μέσα στον κόσμο του ονείρου. Οικεία μέρη που συγχρόνως καλύπτονται με ένα πέπλο μυστηρίου και άγνοιας, κάνοντάς μας πολλές φορές να παίζουμε το ρόλο του εξερευνητή στους -κατά τα άλλα «γνώριμους»σε εμάς -χώρους,που συναντούμε. Η ανακάλυψη προεκτάσεων, επιπλέον δωματίων, κρυφών μονοπατιών, μυστικών υπογείων και σοφιτών αλλά και αλλαγή στην ατμόσφαιρα του χώρου που είχαμε στο μυαλό μας ως δεδομένο, οδηγεί σε μία σωρεία ερωτημάτων που σχετίζονται με την «αλλοίωση» του υπαρκτού-πραγματικού χώρου μέσα στο όνειρο.Η συστηματική «επίσκεψη» σε χώρους που υπάρχουν μόνο στα όνειρά μας, εκτός του ότι δηλώνει την ύπαρξη μιας επαναληψιμότητας στο όνειρο, κάνει σαφές το γεγονός ότι αυτοί οι χώροι δείχνουν να υπαρχουν, να διαδέχονται ο ένας τον άλλο, να αλλάζουν ατμόσφαιρα και χαρακτηριστικά, εμπεριέχοντας στοιχεία ζωής. Διαφορετικά -κάθε φορά -φώτα, χρώματα, πρόσωπα ακόμα και ήχοι , υποδηλώνουν οτι ο χώρος είναι ζωντανός και όχι απλά μια παγωμένη εικόνα της μνήμης που επαναλαμβάνεται ατόφια κι ανεπηρέαστη. Στο σημείο αυτό θα αναρωτηθούμε πώς δημιουργείται το ονειρικό ,αυτό, υλικό και πώς εντάσσεται στο όνειρο προκειμένου να αναγνωστεί από εμάς, με τη βοήθεια σχεδόν όλων των αισθήσεών μας.Ποιοί είναι άραγε οι παράγοντες που συμβάλλουν στη δημιουργία του νέου ,αυτού,«διαμορφωμένου» κόσμου;Θα παρατηρήσουμε επίσης,πως οι διαδικασίες λογικής ερμηνείας των γεγονότων δεν λειτουργoούν με τον ίδιο τρόπο στα όνειρά μας, απ’ότι στην πραγματικότητα. Επομένως θα διαπιστώσουμε τον σημαντικό ρόλο του ασυνείδητου αλλά και του συνειδητού, δύο έννοιες τόσο διαφορετικές, αλλά συγχρόνως άρρηκτα συνεργαζόμενες στον κόσμο του ονείρου. Θα δούμε μάλιστα, πως υπάρχουν περιπτώσεις όπου τα γεγονότα και ο χώρος στο όνειρο γίνονται αντιληπτά από τον κοιμώμενο, εν γνώσει του οτι βλέπει όνειρο. Για να μπορόυμε να ερμηνεύσουμε τον μηχανισμό παραγωγής και αντίληψης του χώρου μέσα στο όνειρο, θα πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε το ίδιο το όνειρο, την ιστορία του, τους προβληματισμους που έχει θέσει στην ανρθωπότητα κατά καιρούς και τη σημασία του στην καθημερινότητά μας.

-66-

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ_ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ-ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Όνειρο: 1. σειρά από φανταστικές παραστάσεις, συναισθήματα ή αισθήματα που δημιουργούνται στη συνείδηση κατά τη διάρκεια του ύπνου. Βλέπω ένα όνειρο, ονειρεύομαι. Ένα άσχημο /φοβερό / παράξενο / προφητικό / σημαδιακό όνειρο. Εξηγώ, ερμηνεύω ένα όνειρο. (εκφρ.) σανόνειρο, κατάσταση ιδανική, ονειρική, εξωπ ραγματική. σαν σε όνειρο, για ασαφή αντίληψη ή αμυδρή ανάμνηση. ΦΡ όνειρο θερινής νυκτός, για απραγματοποίητη επιθυμία ή επιδίωξη. 2. (μτφ.) δημιούργημα της φαντασίας κάποιου, εξιδανικευμένο και πολύ επιθυμητό: Ένα ρομαντικό / τρελό / απατηλό / νεανικό όνειρο. Κάνω / πλάθω όνειρα (πρβ.) ονειροπολώ. Ζει μέσα σε όνειρα. Συγχέει το όνειρο με την πραγματικότητα. // (έκφρ.) των ονείρων, για κάτι πολύ επιθυμητό: Η γυναίκα των ονείρων κάποιου, όπως ακριβώς θα την ήθελε. α. Ο κύριος στόχος, η βασική επιδίωξη ή επιθυμία κάποιου: Το όνειρό του είναι να σπουδάσει / να αποκτήσει οικογένεια. β. Για κάτι πολύ ωραίο ή ευχάριστο: Η βραδιά είναι όνειρο.

Στόχος, επιθυμία, ιδανικό. Η χρήση της λέξης όνειρο τείνει να παίρνει μια θετική σημασία στο λεξιλόγιό μας. αντιπροσωπεύει κάτι άπιαστο ,κάτι που επιθυμούμε με όλη την δύναμη της θέλησής μας, χωρίς να είναι απαραιτήτως πραγματοποιήσιμο.Μια λέξη βαρύνουσας αξίας , που χρησιμοποιείται για να εκφράσει μια ιδανική κατάσταση.Πώς, όμως, προέκυψε να χρησιμοποιούμε τη λέξη «όνειρο» ως κάτι το τόσο θετικό κι ιδανικό; Το ίδιο το όνειρο μπορεί δυνητικά να είναι ευχάριστο, αλλά ενδέχεται να είναι και στενάχωρο, δυσάρεστο , ακόμη και αποκρουστικό.Ωστόσο, η ίδια η «μαγευτική» και παραμυθένια φύση του ονείρου αρκεί για να αποδώσει τη σημασία του μη- πραγματικού και άπιαστου στη λέξη.Η ονειροπόληση, απ την άλλη, σε αντιδιαστολή με το όνειρο που λαμβάνει δράση στο ασυνείδητο, επιτρέπει στον άνθρωπο να οραματίζεται -εν συνειδήσει -εικόνες και καταστάσεις ,με όχημά του την φαντασία. Συνήθως οι ονειροπολήσεις αφορούν επιθυμίες για το μελλον, άσχετα αν αυτές θα υλοποιηθούν ή αν μπορούν γενικά να υλοποιηθούν ποτέ. Υπάρχουν άπειρες αναφορές σχετικά με την ονειροπόληση, κυρίως στην ποίηση , αλλά αφορά ένα διαφορετικό επίπεδο μελέτης, καθώς είναι μια συνειδητή πράξη ,κι έτσι δεν θα ασχοληθούμε εκτενώς. Αλλά και πάλι, παρατηρούμε ότι το όνειρο κατέχει ισάξια σημασία και στη λεξη «ονειρο-πόληση», αφού ονειροπολώντας αποβλέπουμε σε κάτι το επιθυμητό. Δηλαδή ,εν ολίγοις ,κάνουμε κάτι -με τη φαντασία μας -να μοιάζει σαν όνειρο , σαν κάτι αδύνατο ,που όμως θα μας προξενούσε ευχάριστα συναισθήματα.

Τα παιδιά τείνουν να κάνουν όνειρα. Η ονειροπόληση αποτελεί μια φαντασίωση ιδανικών καταστάσεων ,εικόνων και “θέλω” του καθενός και φέρνουν το μέλλον πιο κοντά. Δεν είναι τυχαίο που τα παιδιά πολλές φορές βιάζονται να μεγαλώσουν. Προσπαθούν να φέρουν πιο κοντά τη στιγμή που θα μπορούν να πραγματοποιήσουν τις σκέψεις τους,τα όνειρά τους.

«Κάποτε ονειρεύτηκα ότι ήμουν μια πεταλούδα. Όταν ξύπνησα, δεν ήξερα εάν ήμουν πράγματι ένας άνθρωπος που ονειρεύτηκε πως ήταν πεταλούδα, ή μια πεταλούδα που ονειρεύεται πως είναι άνθρωπος...» Ελέθερη μετάφραση από κινέζικο κείμενο του κινέζου φιλοσόφου Zhuangzi(4ος αι. π.Χ.)

-Ίσως να ήταν μια κατάλληλη στιγμή για να γνωρίσουμε πιο καλά το όνειρο και να εισαχθούμε στο θέμα ,ξεκινώντας από μια μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία του ονείρου .

‘Ομως...Τι είναι τα όνειρα; Αυτός ο παράξενος κόσμος που υπάρχει παράλληλα με τον δικό μας, μέσα και έξω από αυτόν την ίδια στιγμή; Ένας κόσμος μήπως, που είναι ίδιος κι απαράλλαχτος με αυτόν της εγρήγορσης, με μόνη διαφορά το «μάτι» της συνείδησης που κάνει τον έναν κόσμο πραγματικό και τον άλλο φανταστικό;

Ο Zhuangzi ονειρευόμενος μια πεταλούδα (ή μια πεταλούδα ονειρευόμενη τον Zhuangzi)

-67-


Οι άνθρωποι από την αρχαιότητα είχαν διάφορες πεποιθήσεις σχετικά με τον ονειρικό κόσμο και τη σπουδαιότητα του. Σήμερα οι επιστήμονες που ερευνούν τα μυστικά του εγκεφάλου, πιστεύουν πως έχουν φτάσει ακόμα πιο κοντά στο αίνιγμα των ονείρων.Τα όνειρα είναι νοητικές και συναισθηματικές εκφράσεις, που προβάλλονται στην οθόνη του νου μας την ώρα που κοιμόμαστε. Ονειρευόμαστε περίπου μία με δύο ώρες κάθε βράδυ. Μπορεί να έχουμε 4 με 7 όνειρα κατά τη διάρκεια του ύπνου μας. Κάθε άνθρωπος ονειρεύεται, αλλά δε θυμούνται όλοι τα όνειρά τους. Τα όνειρα είναι έγχρωμα και συχνά εμπλέκουν όλες τις αισθήσεις μας δίνοντας μας εντυπώσεις από οσμές, ήχους, εικόνες, γεύσεις και πράγματα που αγγίζουμε. Κάποιες φορές βλέπουμε συχνά το ίδιο όνειρο ξανά και ξανά, άλλες φορές έχουμε την αίσθηση πως κάποιο όνειρο το έχουμε ξαναδεί, χωρίς όμως να μπορούμε να θυμηθούμε εάν όντως συνέβη αυτό και κάποιες φορές μπορεί να ονειρευτούμε άγνωστες περιοχές και καταστάσεις, που μας φαίνονται όμως παράδοξα γνώριμες.

Καλλιτέχνες, συγγραφείς και επιστήμονες, έχουν δηλώσει κατά καιρούς πως άντλησαν τις ιδέες τους μέσα από όνειρα. Ο τραγουδιστής Paul Mc-Cartney των Beatles, αναφέρει πως κάποιο πρωί ξύπνησε με τη μελωδία του "Yesterday" στο μυαλό του, ενώ η συγγραφέας Mary Shelley δήλωσε πως είχε δει ένα πολύ έντονο όνειρο, σχετικά με έναν επιστήμονα που χρησιμοποιούσε κάποια μηχανή για να φέρει στη ζωή ένα πλάσμα. Όταν ξύπνησε, άρχισε να γράφει το βιβλίο της που αναφερόταν σε έναν επιστήμονα ονομαζόμενο Δρ. Φράνκενστάιν!Για εκατοντάδες χρόνια, οι άνθρωποι προσπαθούν να καταλάβουν τι σημαίνουν τα όνειρα. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι αναφέρουν συχνά όνειρα, που φέρουν μηνύματα από θεούς. Τέτοια μηνύματα έχουν παίξει σημαντικό ρόλο σε μάχες και λέγεται πως έδρασαν με συμβουλευτικό τρόπο σε στρατιωτικούς αρχηγούς κατά τη διάρκεια πολέμων. Στην αρχαία Αίγυπτο, οι άνθρωποι που μπορούσαν να ερμηνεύσουν το νόημα των ονείρων έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης, ενώ στη Βίβλο, υπάρχουν πάνω από επτακόσιες αναφορές ή ιστορίες που σχετίζονται με όνειρα. Επίσης, ιστορίες που συνδέονται με τη γέννηση του Μωάμεθ, εμπεριέχουν σημαντικά γεγονότα που είχαν προλεχθεί σε όνειρα, συμπεριλαμβανομένης της γέννησης του Μωάμεθ, καθώς και του ονόματός του. Στην Κίνα υπήρχε η αντίληψη ότι τα όνειρα ήταν ένας τρόπος για να επισκεφτεί κανείς τα αποθανόντα μέλη της οικογένειάς του. Κάποιοι ιθαγενείς της Αμερικής και του Μεξικού πιστεύουν πως ο ονειρικός κόσμος είναι ένας διαφορετικός κόσμος από αυτόν που ζούμε ξύπνιοι, τον οποίο μπορούμε να επισκεφτούμε όταν κοιμόμαστε. Στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην εποχή του Μεσαίωνα οι άνθρωποι πίστευαν πως τα όνειρα ήταν δαιμονικά και πως μπορούσαν να οδηγήσουν τους ανθρώπους να κάνουν κακές πράξεις.Στις αρχές του εικοστού αιώνα, δύο σημαντικοί επιστήμονες ανέπτυξαν διαφορετικές θεωρίες για τα όνειρα. Ο αυστριακός ψυχίατρος Sig-mund Freud έγραψε το βιβλίο «η ερμηνεία των ονείρων». Πίστευε πως οι άνθρωποι συχνά ονειρεύονται πράγματα που θα ήθελαν να έχουν ή να κάνουν αλλά δεν μπορούν και πως αυτά συνδέονται ιδιαίτερα με σεξουαλικά και επιθετικά ένστικτα. Για τον Freud τα όνειρα είχαν πολλά κρυφά νοήματα. Προσπάθησε να τα καταλάβει, ώστε μέσα από αυτά να καταλάβει τους ίδιους τους ανθρώπους και το πώς αυτοί σκέπτονταν ή ενεργούσαν με διάφορους τρόπους. Πίστευε πως κάθε σκέψη και πράξη μας έχει βαθύτερα κίνητρα και πως μέσα από τα όνειρα θα μπορούσαν να βρεθούν οι καλά θαμμένοι αυτοί κινητήρες των δράσεων και σκέψεών μας. Έδωσε ένα κλειδί ερμηνείας των ονείρων, βοηθώντας στην επίλυση προβλημάτων αλλά και στην αυτοανάλυση των ανθρώπων. Για παράδειγμα ο Freud έλεγε πως όσοι ονειρεύονται πως πετούν ή αιωρούνται, θέλουν να ελευθερωθούν από την παιδική τους ηλικία. Εάν κάποιος ονειρεύεται πως κάποιος στενός του συγγενής πεθαίνει, πιθανότατα κρύβει εχθρότητα για το πρόσωπο αυτό, ή επιθυμία να αποκτήσει αυτά που έχει το άλλο πρόσωπο.Ο σουηδός ψυχίατρος Carl Yung εργάστηκε για αρκετά χρόνια κοντά στον Freud, αλλά ανέπτυξε εντελώς διαφορετικές απόψεις σχετικά με τα όνειρα. Πίστευε πως μέσω των ονείρων οι άνθρωποι θα μπορούσαν να βρουν βοήθεια ώστε να ωριμάσουν και να αποκτήσουν κατανόηση του εαυτού τους. Επίσης θεωρούσε πως μέσα από τα όνειρα θα μπορούσαν να βρεθούν λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζει κάποιος όταν είναι σε εγρήγορση. Τα όνειρα έχουν να μας πουν πολλά πράγματα για τον εαυτό μας και για τις σχέσεις μας με τους άλλους. Ο Yung σε αντίθεση με τον Freud, δεν πίστευε πως μέσα στα όνειρα κρύβονταν αισθήματα που σχετίζονταν με το σεξ και την επιθετικότητα.

Ιστορική αναδρομή

-68-

Σήμερα η επιστήμη που μελετάει τα όνειρα έχει εξελιχθεί και μπορούμε να παρακολουθήσουμε τι γίνεται στον εγκέφαλο κάποιου που βλέπει όνειρα. Σύμφωνα με τις απεικονίσεις της εγκεφαλικής λειτουργίας, κατά τη διάρκεια των ονείρων έχουμε μεγάλη δραστηριότητα στην οπτική περιοχή, καθώς και σε περιοχές που σχετίζονται με τα συναισθήματα, ενώ παρουσιάζεται μικρή δραστηριότητα στις περιοχές που γίνονται λογικοί συλλογισμοί. Ίσως έτσι να εξηγείται το γεγονός, ότι αυτά που βλέπουμε στα όνειρα φαντάζουν παράδοξα και δύσκολα να κατανοηθούν, ακόμα περισσότερο μας είναι δύσκολο να αφηγηθούμε ένα όνειρο που είδαμε. Το 1953 ανακαλύφθηκε ένα ιδιαίτερο στάδιο ύπνου, που ονομάστηκε REM από τα αρχικά των λέξεων "rapid eye movement" ταχύτατη κίνηση ματιών. Τα μάτια μας κινούνται αστραπιαία μπροστά και πίσω την ώρα που τα βλέφαρα είναι κλειστά. Κατά τη διάρκεια του ύπνου το σώμα μας περνάει από διάφορα στάδια, από τα οποία το στάδιο REM είναι το τέταρτο. Μπαίνουμε στο στάδιο αυτό, τέσσερις με επτά φορές το βράδυ, όταν κοιμόμαστε. Κατά τη διάρκειά του, το σώμα μας δεν κινείται καθόλου και τότε είναι που βλέπουμε όνειρα. Εάν κάποιος ξυπνήσει κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου, μπορεί να θυμηθεί σχεδόν το 90% των ονείρων που είδε. Αυτό ισχύει ακόμα και για όσους λένε ότι δεν ονειρεύονται όλοι ονειρεύονται, αλλά κάποιοι δεν μπορούν να θυμηθούν τα όνειρά τους.Ένα ιδιαίτερο είδος ονείρων είναι τα συνειδητά όνειρα (lucid dreaming), στα οποία κάποιος γνωρίζει ότι ονειρεύεται την ώρα που βλέπει το όνειρο. Μία καναδέζικη οργάνωση που λέγεται «the Dreams Foundation» πιστεύει ότι κάποιος μπορεί να εκπαιδευτεί στο να έχει συνειδητά όνειρα, εάν τους δίνει ιδιαίτερη σημασία και τα καταγράφει. Με τον τρόπο αυτό, μπορεί κανείς να αυξήσει την φαντασία και τη δημιουργικότητά του. Οργανώνουν ομάδες που συνδυάζουν ασκήσεις επάνω στο συνειδητό ονείρεμα με ταξίδια σε ειδυλλιακές περιοχές που προσφέρουν ηρεμία, θεωρώντας πως με τον τρόπο αυτό μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει καλύτερα τα προσωπικά του προβλήματα, αλλά και να βοηθήσει ενεργά βρίσκοντας λύσεις στα μεγάλα προβλήματα της κοινωνίας.Ένα τμήμα της επιστημονικής έρευνας για τα όνειρα, είναι η μελέτη της εγκεφαλικής δραστηριότητας κατά τη διάρκεια του ύπνου, που γίνεται με ηλεκτροεγκεφαλογράφημα. Έχει διαπιστωθεί πως όταν κάποιος ονειρεύεται, το τμήμα του εγκεφάλου το οποίο ενεργοποιείται όταν νιώθουμε συναισθήματα, είναι ιδιαίτερα ενεργό. Αντίθετα, το πρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου είναι πολύ λιγότερο ενεργό. Εκεί βρίσκεται το κέντρο των υψηλότερων νοητικών μας λειτουργιών, όπως η οργάνωση και η μνήμη. Η ερευνήτρια Rosalind Cartwright που εργάζεται στο κέντρο έρευνας ονειρικών διαταραχών στο Σικάγο, δηλώνει πως τα όνειρα μοιάζουν με αναμνήσεις, που έχουν τοποθετηθεί η μία επάνω στην άλλη. Είναι συνδεδεμένες με συναισθήματα κι όχι με σκέψεις.Άλλοι ερευνητές μελετούν, πως μέσα από τα όνειρα μπορούμε να βοηθηθούμε ώστε να τα βγάλουμε πέρα με προβλήματα και έντονα αρνητικά συναισθήματα. Ο Robert Stickgold, καθηγητής ψυχιατρικής στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ στη Μασαχουσέτη, λέει πως όταν ονειρευόμαστε, ο εγκέφαλός μας προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο. Το κάνει αυτό συνδυάζοντας με διαφορετικούς τρόπους τις αναμνήσεις μας, ώστε να δημιουργηθούν νέες συνδέσεις και συσχετίσεις. Πιστεύει πως τα όνειρα είναι μια βιολογική διαδικασία. Δε συμφωνεί με τον Sigmund Freud, πως μέσω των ονείρων εκφράζουμε τα κρυμμένα αισθήματα και τις επιθυμίες μας.Έχουν περάσει πάνω από 100 χρόνια από τότε, που ο Sigmund Freud δημοσίευσε την «ερμηνεία των ονείρων».Πολύ περισσότερα χρόνια έχουν ακόμα περάσει, από την εποχή που οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το ονείρεμα σε ειδικά υπνο-θεραπευτήρια, ενώ ακόμα νωρίτερα οι ιερείς της αρχαίας Αιγύπτου θεωρούσαν, πως τα όνειρα ήταν ένα παράθυρο για έναν μυστήριο μεταφυσικό κόσμο, στον οποίο θα μπορούσαν να μπουν συνειδητά μόνον οι μυημένοι.Όσο κι αν έχει προχωρήσει η επιστημονική έρευνα, για την επίλυση του μυστηρίου των ονείρων, ίσως είμαστε ακόμα πολύ μακριά.

Ακόμη κι αν αφήσουμε κατά μέρος την έρευνα περί του μυστηρίου των ονείρων , συναντούμε κάποιες δυσκολίες και προβληματισμούς όπως η δυσκολία στην απεικόνισή των ονειρικών εικόνων όταν προσπαθούμε να τα αφηγηθούμε και να τα μεταφέρουμε σε τρίτους ή τη δυσκολία στην κατανόηση των ονείρων των άλλων.


-69-


Δυσκολία στην αναπαράσταση και απεικόνιση του ονείρου

Η προπάθεια αναπαράστασης και απεικόνισης του ονείρου είναι σχεδόν μάταιη, αφού πρόκειται για κάτι μή υπαρκτό,με μεταβλητά χαρακτηριστικά που δυσκολα μεταβιβάζεται, φέροντας στοιχεία που μόνο το ονειρευόμενο άτομο μπορεί να κατανοήσει και να αναγνωρίσει. Απόπειρες αποεικόνισης μέσω σκίτσων,σχεδίων ή άλλων γραφικών μεθόδων δεν οδήγησαν παρά σε μια ελάχιστη ιδέα της κατάστασης του ονείρου, που οριακά θυμίζουν κάτι ,ακόμη και στον ίδιο τον ονειρευόμενο. Είναι αδύνατον να θεματοποιήσει κανείς την έννοια του ονείρου χωρίς να συμπεριλάβει και την έννοια της απώλειας :στην κίνηση από το εικονικό στο αφηγούμενο όνειρο, από τις εικόνες στις λέξεις, χάνεται κάτι, όπως υπογραμμίζει ο J.-B. Pontalis. Υπάρχει μια αναλογία μεταξύ του ονειρικού κόσμου, ποϊόντος του ύπνου, και του κόσμου της εν εγρηγόρσει ζωής. Μια αναλογική σχέση που χαρακτηρίζει τις ονειρικές εικόνες και την ονειρική αφήγηση. Η αναλογία αυτή χαρακτηρίζει τον περί ονείρου λόγο, ο οποίος αποσκοπεί να συνδέει δύο επίπεδα, με βάση τις μεταξύ τους ομοιότητες, και να εξετάζει ποιά είναι η απώλεια κατά την μετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο.

Πιο συγκεκριμένα αφορά ερωτήματα όπως :

• Τι χάνεται κατά τη μετάβαση από το εικονικό σύστημα(δηλαδή τις ονειρικές εικόνες του ύπνου) στο σύστημα του λόγου( εν προκειμένω αυτό της πρώτης αφήγησης του ονείρου)• Τι χάνεται κατά τη μετάβαση από το έκδηλο(ή φανερό) όνειρο, όπως το αφηγείται ο ονειρευόμενος, στο λανθάνον, όπως αυτό έχει προκύψει μετά τη διαδικασία της ανάλυσής του με τη διαπλοκή ερμηνειών,συνειρμών και κατασκευών.• Τι χάνεται οταν συνδέονται οι ονειρικές εμπειρίες, οι οποίες προέρχονται από τη συγκεκριμένη ζωή του ονειρευόμενου, με τα συστήματα των ονειρικών εμπειριών, τα οποία επιδιώκουν να τις ταξινομήσουν και να δομήσουν μια θεωρία για τις ονειρικές εμπειρίες και τη σχέση τους με τη ζωή γενικότερα.

Jim Shaw,Untitled (1996)Γραφίτης σε χαρτί : 11 x 9

Προσπάθεια απόδοσης του κόσμου των ονείρων της Αλίκης στην ταινία “Alice in wonderland”,(2010)

-70-

Δυσκολία στην κατανόηση των ονείρων των άλλων

Σύμφωνα με τις θεωρίες των ειδικών,στις προσπάθειές μας να ερμηνεύσουμε τα ονειρικά σύμβολα ενός άλλου ανθρώπου, εμποδιζόμαστε ιδιαίτερα από μια σχεδόν ακατανίκητη τάση να γεμίσουμε τα κενά στην κατανόησή μας με την προβολή, δηλαδή με την προϋπόθεση ότι αυτό που σκεπτομαστε είναι σκέψη του συντρόφου/συνομιλητή μας. Τούτη η πηγή σφάλματος μπορεί να αποφευχθεί με την καθιέρωση του γενικόυ πλαισίου των ονειρικών εικόνων και τον αποκλεισμό όλων των θεωρητικών προϋποθέσεων, εκτός από την υπόθεση ότι τα όνειρα έχουν κάποιο νόημα.Αυτό συμβαίνει ,γιατί η προσωπική ματιά του καθενός μέσα στο όνειρο διαφέρει και εξαρτάται από υποκειμενικούς παράγοντες και ξεχωριστά προσωπικά βιώματα και προσλαμβάνουσες, οπότε θα ήταν αδόκιμο να προσπαθήσουμε να μεταφέρουμε σε κάποιον την αίσθηση που αποπνέει ένα όνειρο. Οι λειτουργίες της περιγραφής-τόσο της ψυχολογικής όσο και της αντικειμενικής περιγραφής- εδώ δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα. Νιώθουμε πως υπάρχει κάτι άλλο να εκφραστεί απ’ αυτό που προσφέρεται αντικειμενικά για έκφραση. Αυτό που θά ‘πρεπε να εκφραστεί είναι η κρυμμένη μεγαλοσύνη, μια βαθύτητα. Μακριά από το να αφηνόμαστε στη μακρυγορία των εντυπώσεων, μακριά από το να χανόμαστε στη λεπτομέρεια των φωτοσκιάσεων, νιώθουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια «ουσιαστική» εντύπωση που αναζητάει την έκφρασή της, με δυό λόγια, σε μιά προοπτική αυτόυ που οι συγγραφείς ονομάζουν «ψυχολογικό υπερβατικό».

Παρατηρούμε ότι υπάρχει μια έκδηλη δυσκολία στον εντοπισμό των απωλειών της αφήγησης των ονείρων, με αποτέλεσμα την περιορισμένη ή με λογοτεχνική/καλλιτεχνική δεξιοτεχνία χρήση της αφήγησης των ονείρων. Πολλοί συγγραφείς, ποιητές, γλπύτες ή ζωγράφοι, σκηνοθέτες ή φωτογράφοι επιστρατεύουν όλες τους τις δεξιότητες και τα μέσα προκειμένου να αποδώσουν στοιχεία του ονείρου. Όπως είδαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, ο χώρος και τα τα παράγωγά του χρήζουν της απεικόνισης προκειμένου να εντυπωθούν καλύτερα στη μνήμη μας και να μεταβιβαστούν στους άλλους. Στην περίπτωση του χώρου που υπάρχει στον κόσμο των ονείρων , όμως, η απεικόνιση αυτή φαντάζει σχεδόν αδύνατη.

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι σε αντίθεση με τους τρόπους έκφρασης του συνειδητού, το όνειρο- ως ο κατ’εξοχήν τρόπος έκφρασης του υποσυνείδητου- δεν απευθύνεται σε τρίτους αλλά στο ίδιο το ονειρευόμενο άτομο. Η περιπτωση του ονείρου είναι ιδιάζουσα καθώς το ίδιο άτομο συμπεριφέρεται πότε ως αφηγητής και πότε ως ακροατής ανάλογα με την κατάσταση της συνείδητότητας του νου του. Αντιλαμβάνεται και κρίνει τα ερεθίσματα που έχει δημιουργήσει ο ίδιος του ο νους. Τα αντιλαμβάνεται καθώς κοιμάται -την ώρα που λειτουργεί το υπσοσυνείδητο- , αλλά τα


-71-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV_ το όνειροΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΝΕΙΡΟ

Τα όνειρα δημιουργούν έναν εναλλακτικό αφηγηματικό χώρο και κατασκευάζουν τον άλλο, την ετερότητα: καταργούν τις ρεαλιστικές συμβάσεις, ανατρέπουν την αφηγηματική σειρά και προτείνουν το φανταστικό με πραγματικούς όρους

Οι εικόνες μέσα στο όνειρο σφετερίζονται εικόνες της πραγματικότητας, προκειμένου να μας πείσουν ότι ζούμε σε μια υπολανθάνουσα πραγματικότητα με αποτέλσμα να απωθούμε την δυσπιστία του ψεύτικου σκηνικού του ονείρου.Δεν είναι λίγες οι φορές που δεχόμαστε ό’τι συμβαίνει στο όνειρό μας ως κάτι απολύτως φυσιολογικό, ακόμα κι αν η λογική μας θα το καταδίκαζε ως αδύνατο ,στον κόσμο της εγρήγορσης. Τα διαφορετικά στάδια της συνειδητότητάς μας μέσα στο όνειρο, όπως θα δούμε και παρακάτω, είναι υπεύθυνα για τις όποιες παραδοχές κάνει ο νους μας προκειμένου να αποδεχθείή να διαψεύσει κάθε τι που «βλεπει» .

Η αλήθεια δεν είναι μετρήσιμο μέγεθος και έχει διακυμάνσεις. Δεν υπαρχει κάτι πολύ αληθινό ή λίγο αληθινό. Η συνείδησή μας αναγνωρίζει την αλήθεια ενίοτε, την σχετική αλήθεια, καθώς στον κόσμο του ονείρου τα πάντα ντύνονται με ένα πέπλο αληθοφάνειας. Ανάλογα με το βαθμό συνειδητότητας μέσα στο όνειρο μπορούμε να αναγνωρίσουμε μη αληθινά μέρη που σημαίνει ότι η συνείδησή μας τείνει να προσεγγίσει την πραγματικότητα,την εγρήγορση. Τότε που η κριτική σκέψη ξεχωρίζει την αλήθεια από το ψέμα και δεν αφήνει την ψευδαίσθηση του ονείρου να κυριαρχεί κάνοντας το οτιδήποτε να είναι πιστευτό και αντιλήψιμο από τον ονειρευόμενο.

-72-


Ο ΒΑΘΜΟΣ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΤΗΤΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

«Από εκεί, μετά από έξι μέρες και εφτά νύχτες, ο άνθρωπος φτάνει στη Ζοβεϊδα, πόλη λευκή, εκτεθειμένη ολόκληρη στο φεγγάρι, με δρόμους που γυρίζουν γύρω από τον εαυτό τους σαν σε κουβάρι. Για την ίδρυσή της διηγούνται τα εξής: άνθρωποι από διαφορετικά έθνη είχαν το ίδιο όνειρο, είδαν μια γυναίκα να τρέχει νυχτιάτικα σε μια άγνωστη πόλη, από πίσω, με μακριά μαλλιά, γυμνή. Ονειρεύτηκαν πως την πήραν στο κατόπι. Τρεχοντας γύρω γύρω, εν τέλει όλοι την έχασαν. Μετά το όνειρο άρχισαν να ψάχνουν στην πόλη΄ δεν την βρήκαν αλλά βρέθηκαν μεταξύ τους΄ αποφάσισαν να χτίσουν μια πόλη όμοια με αυτή του ονείρου τους. Στη διάταξη των δρόμων ο καθένας επανέλαβε τη διαδρομή που είχε κάνει καταδιώκοντας τη γυναίκα ΄στο σημείο όπου είχε χάσει τα ίχνη της φυγάδας διευθέτησε διαφορετικά από ό’τι στο όνειρο χώρους και τείχη, έτσι ώστε εκείνη να μην μπορεί να ξεφύγει.Αυτή ήταν η πόλη της Ζοβεϊδας στην οποία εγκαταστάθηκαν περιμένοντας ότι κάποια νύχτα θα επαναληφθεί η ίδια σκηνή. Κανένας τους , ούτε στον ύπνο του ούτε στον ξύπνιο του, είδε ποτέ ξανά τη γυναίκα. Οι δρόμοι της πόλης έγιναν οι καθημερινοί δρόμοι της δουλειάς και δεν είχαν πλέον σχέση με την ονειρική καταδίωξη. Η οποία άλλωστε είχε, εδώ και καιρό πολύ, ξεχαστεί.Νέοι άνθρωποι ήρθαν από άλλες χώρες, έχοντας δει κι αυτοί ένα όνειρο σαν το δικό τους, και στην πόλη της Ζοβεϊδας αναγνώρισαν κάτι από τους δρόμους του ονείρου, και άλλαζαν θέση σε στοές και σκάλες ώστε να θυμίζουν περισσότερο την πορεία της καταδιωκόμενης γυναίκας και στο σημείο στο οποίο εκείνη είχε εξαφανιστεί, να μην της μείνει δίοδος διαφυγής.Οι πρώτοι αφιχθέντες δεν καταλάβαιναν τι ήταν εκείνο που είχε ελκύσει τους ανθρώπους αυτούς στη Ζοβεϊδα, σ’αυτή την άσκημη πόλη, σ’αυτή την πόλη-παγίδα.» (απόσπασμα:«Οι πόλεις κι η επιθυμία») ,Αόρατες Πόλεις, Italo Calvino

Στο παραπάνω απόσπασμα μπορούμε να διακρίνουμε την προσπάθεια του ανθρώπου να ελέγξει το όνειρό του να το απομυθοποιήσει, να το προσεγγίσει ή να το φέρει στα δικά του μέτρα και σταθμά ,να το φέρει πιο κοντά στην πραγματικότητα. Παίρνοντας έναυσμα από το εν λόγω απόσπασμα περί δαμασμού και ελέγχου του ονείρου θα κάνουμε μια απόπειρα να μιλήσουμε για το ασυνείδητο μιας και το όνειρο αποτελεί έναν τρόπο έκφρασής του.

Στο όνειρο,λοιπόν, δεν βασιλεύει απόλυτα μόνο το ασυνείδητό μας. Μέσω της δευτερογενούς λογοκρισίας ένα επίπεδο συνειδητότητας και εγρήγορσης, μένει ενεργό. Η συνειδητότητά μας δεν κοιμάται ποτέ! Όπως ένας άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να ελέγξει απόλυτα το ασυνείδητό του, πάντα θα υπάρχουν πλευρές που του ξεφεύγουν, με τον ίδιο τρόπο ποτέ δεν είναι έρμαιο του ασυνείδητου. Έτσι και μέσα στο όνειρο διατηρούμε ένα βαθμό συνειδητότητας και η δυνατότητα να τροποποιήσουμε ελαφρώς το περιεχόμενό του σχετίζεται με αυτή τη διαδικασία. Τώρα, όταν η εσωτερική μας λογοκρισία και η εγρήγορση στην οποία βρισκόμαστε συνειδητά δεν τα βγάζει πέρα με τις ασυνείδητες δυνάμεις που διαμορφώνουν το περιεχόμενο του ονείρου τότε αναγκαστικά ξυπνάμε γιατί έχουμε αυτό που λέμε «εφιάλτη». Ο εφιάλτης στην ουσία είναι οτι απέτυχε η λειτουργία του ονείρου, η οποία είναι, όπως λέει ο Φρόυντ να μας επιτρέπει να κοιμόμαστε,προστατεύοντας τον ύπνο.

Όταν ένας άνθρωπος δεν θυμάται τα όνειρά του σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι έχει μια εγγενή αδυναμία στο να ονειρεύεται. Προφανώς βλέπει όνειρα-κάθε βράδυ όλοι βλέπουμε όνειρα- αλλά για κάποιον λόγο έχει πολύ ισχυρούς μηχανισμούς συνειδητού ελέγχου και η λογοκρισία δεν επιτρέπει εύκολα την κυκλοφορία μεταξύ ασυνειδήτου, προσυνειδητού και συνειδητού. Στο προσυνειδητό ουσιαστικά βρίσκεται ο χώρος όπου τα όνειρα μπορούν να αναδυθούν στο συνειδητό. Αν εκεί οι πύλες φρουρούνται πολυ καλά από την λογοκρισία, τα όνειρα απλώς δεν έχουν πρόσβαση στη συνείδησή μας, προφανώς γιατί θεωρούνται πολύ απειλητικά. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν έχουμε ονειρευτεί. Το ασυνείδητο υλικό τελικά μπλοκάρεται και δεν το θυμόμαστε. Έτσι, δεν παραμένει στο συνειδητό από την στιγμή που θα ξυπνήσουμε και δεν μπορούμε να το ανακαλέσουμε ως ονειρική αφήγηση.

Ελέγχοντας το όνειρο

-73-


Κατά την διάρκεια του ονείρου, η συνείδησή μας ενεργοποιείται και λειτουγεί με διαφορετικό τρόπο ,κατά περίπτωση, αφήνοντας στον ονειρευόμενο διαφορετική αίσθηση της συνειδητοποίησης της ύπαρξής του μέσα στο όνειρο.Παραδείγματα των διαφορετικών μορφών της συνείδησης

α)Συνείδηση «σκέψης» κατά τη διάρκεια της εγρήγορσης.Τα όνειρά μας είναι πραγματικά όσο εκτυλίσσονταιβ)Συνείδηση ονειρικής σκέψης-«τα όνειρα είναι πραγματικά όσο εξελίσσονται».Μια συνείδηση σκέψης εμφανίζεται συχνά κατά την διάρκεια ονείρων πτήσης: «πετώ,είναι εύκολο...,όμως ξέρω καλά ότι είμαι ξύπνιος κι ότι ΔΕΝ είναι όνειρο.(π.χ. κάνω υπολογισμούς από μνήμης για να αποδείξω στον εαυτό μου ότι είμαι ξύπνιος)»Η συνείδηση αυτή επέρχεται στη διάρκεια του παράδοξου ύπνου.

Βλέπουμε,λοιπόν πως αναλόγως με το βαθμό της συνειδητότητας ή αλλίως τη μορφή της συνείδησης μέσα στο όνειρο αντιλαμβανόμαστε με διαφορετικό τρόπο το περιβάλλον του ονείρου και το ίδιο μας το Είναι, άρα την αλήθεια. Επομένως δεν υπάρχει μία συγκεκριμένη οπτική σύμφωνα με την οποία αντιλαμβανόμστε τα ερεθίσματα μέσα στο όνειρο και κατόπιν τα κρίνουμε,είτε ασυνείδητα είτε ενσυνείδητα, σύμφωνα με το στάδιο του ύπνου στο οποίο βρισκόμαστε και το βαθμό της συνειδητότητάς μας τη δεδομένη στιγμή.

«Ονειρεύομαι, άρα υπάρχω!ή μάλλον ΜΕ ονειρεύομαι, άρα υπάρχω...»M.Jouvet

Σύμφωνα με επιστημονικές αναφορές,το νευροβιολογικό υπόστρωμα του ΟΝΕΙΡΟΥ εκπροσωπείται από τον παράδοξο ύπνο και πειράματα αποδεικνύουν ότι η ενεργοποίηση της ηλεκτρικής δραστηριότητας του εγκεφαλικού φλοιού κατά τον παράδοξο ύπνο εξαρτάται από δομές και μικροπομπόυς που είναι διαφορετικοί από εκείνους που ενεργοποιούνται κατά την διάρκεια της εγρήγορσης.

Συνεπώς, η ονειρική συνείδηση εξαρτάται από συστήματαπου είναι διαφορετικά από τα συστήματα της συνείδησης κατά την εγρήγορση. Η περαιτέρω διαλεύκανση του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η συνείδησή μας -εντός ή εκτός ονείρου -δεν βρίσκεται μέσα στο πεδίο έρευνας αυτής της διάλεξης και δεν θα εξεταστεί στη συνέχεια.

Η ονειρευόμενη συνείδηση “διακαιολογεί” παράλογες καταστάσεις κι έτσι μας φαίνεται απόλυτα φυσιολογικό να πέφτουμε χωρίς φόβο από ψηλά , να αναπνέουμε ή ακόμα και να κοιμόμαστε μέσα στο νερό.

γ)Συνηθισμένη ονειρική συνείδηση.Δεν υπάρχει αμφισβήτηση της κατάστασης στην οποία βρισκόμαστε, αν κι έχουμε συνείδηση-όταν ξυπνάμε- ότι είδαμε όνειρο.Η συνείδηση αυτή επέρχεται στην διάρκεια του παράδοξου ύπνου, αλλά και κατά το 2ο στάδιο του ορθόδοξου ύπνουδ)Συνείδηση σκέψης κατά την διάρκεια διαυγούς ονείρου.Ονειρεύομαι, όμως ξέρω ότι ονειρεύομαι, χωρίς όμως να μπορώ να αλλάξω την εξέλιξη των ονειρικών οραμάτων μου.Κι αυτή η συνείδηση επέρχεται κατά την διάρκεια του παράδοξου ύπνου.ε)Συνείδηση σκέψης κατά την διάρκεια του διαυγόυς κατευθυνόμενου ονείρουονειρεύομαι, ξέρω ότι ονειρεύομαι, αλλά μπορώ να αλλάξω κατά βούληση τη ροή του ονείρου.

«πετώ,είναι εύκολο...,όμως ξέρω καλά ότι είμαι ξύπνιος κι ότι ΔΕΝ είναι όνειρο.»

-74-

Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ «ΕΙΚΟΝΑΣ» ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ

Ωστόσο ,υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που συντελούν στη διαμόρφωση των εικόνων ,των ήχων και γενικά των ερεθισμάτων μέσα στον κόσμο του ονείρου. Ο ανθρώπινος νους συλλέγει προσλαβμάνουσες από το περιβάλλον του ενσυνείδητα και ασυνείδητα μέσω των αισθήσεων ,τις αποθηκεύει στη μνήμη και στη συνέχεια τις ενσωματώνει στο όνειρο με μια διαδικασία που καθοδηγείται κυρίως από το ασυνείδητο.Προσλαμβάνουσες από την πραγματικότητα

Πώς σχηματίζονται οι εικόνες στο όνειρο; Ποιά είναι τα εναύσματα που δεχόμαστε από το περιβάλλον μας και πώς αυτά συνδυάζονται, προκειμένου να δημιουγήσουν νέους χώρους, πρόσωπα και καταστάσεις; Από που ανλείται όλο αυτό το υλικό των ονείρων και μας παρουσιάζεται ως κάτι προϋπάρχον και δεδομένο;Σύμφωνα με την Φρϋδική θεωρία το «ονειρικό» υλικό αντλείται από δύο πηγές: θα λέγαμε ότι σε ένα πρώτο επίπεδο η αφορμή για ένα όνειρο είναι κατάλοιπα αισθητηριακά, είτε αναμνήσεις, εικόνες, ήχοι, ή μνήμες από το άμεσο παρελθόν, την προηγούμενη ημέρα. Δεν αρκεί όμως αυτό. Αυτό το υλικό μπορεί να συνδεθεί, μέσω κάποιων επιλεκτικών συγγενειών, με απωθημένες επιθυμίες ή απωθημένους φόβους και άγχη μας που βρίσκονται στην επιφάνεια της συνείδησής μας. Το υλικό από την καθημερινή μας ζωή έχει ομοιότητα με τα στοιχεία τους κι επιτρέπει να ανασυρθούν. Πλέκεται έτσι γύρω από το βασικό ερέθισμα το έναυσμα για να αγκιστρωθούν πιο βαθιές αγωνίες, επιθυμίες, να διακινηθεί ένα υλικό που είχε απωθηθεί από τη συνείδηση σε πολύ παλαιότερο χρόνο και έκτοτε έμενε λανθάνον στο ασυνείδητο.Στο βαθμό που τα ένστικτα συνιστούν φυσιολογικές ορμές, γίνονται αντιληπτά από τις αισθήσεις και συγχρόνως εκδηλώνονται ως φαντασιώσεις, στο βαθμό όμως που δεν γίνονται αντιληπτά από τις αισθήσεις , αποκαλύπτουν τη παρουσία τους μόνο με εικόνες. Απαντώνται κυρίως στη ζώνη του λυκόφωτος ανάμεσα στην αμυδρή συνείδηση και το ασυνείδητο υπόβαθρο του ονείρου,όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Πρέπει κανείς να έχει πάντοτε υπόψιν του ότι το ΟΝΕΙΡΙΚΟ ΥΛΙΚΟ δεν συνίσταται υποχρεωτικά από αναμνήσεις. Μπορεί να περιλαμβάνει επίσης νέες σκέψεις που δεν είναι ακόμη συνειδητές.

Ημερόβια υπολείμματα Υπάρχει μια λανθάνουσα σχέση μεταξύ των γεγονότων που βιώσαμε κατά την εγρήγορση και της ενσωμάτωσής τους στα όνειρά μας.Πρόκειται για τα ημερόβια υπολείμματα ,δηλαδή αισθητηριακά κατάλοιπα που δημιουργούνται από πρόσφατες αναμνήσεις ,για παράδειγμα μέσα στην διάρκεια μιας μέρας. Πιο συγκεκριμένα, οι εικόνες,τα γεγονότα και διάφορα ερεθίσματα του περιβάλλοντός μας ενσωματόνονται στο όνειρό μας έιτε έχουν παραρτηρηθέι ενσυνείδητα, έιτε ασυνείδητα. «ο Σαντε ντε Σανκτις είχε μελετήσει, από τους πρώτους, τη συχνότητα που παρουσιάζουν τα ημερόβια υπολείμματα ή υπόλοιπα στις αναμνήσεις των ονείρων. Είχε ανακαλύψει ένα ποσοστό 20%(κατώτερο από αυτό του Freud) σύμφωνα με το οποίο πρέπει να υπάρχει πάντα ένα ημερόβιο απομεινάρι.»M.Jouvet

Η ενσωμάτωση τέτοιων υπολειμμάτων μέσα σε ένα όνειρο μπορεί να γίνει με ακέραιο τρόπο(π.χ. έιδα ένα κόκκινο ποδήλατο στον δρόμο-βλέπω ένα κόκκινο ποδήλατο στο όνειρο), αλλά μπορεί να ενσωματωθεί κατόπιν πολλαπλών μετατροπών στη μορφή, στη λογική ερμηνεία, στην αφηγηματική σειρά. Ο τρόπος και ο λόγος αυτής της «παραμόρφωσης» των ημερόβιων υπολειμμάτων παραμένει ανεξήγητος, αφού πρόκειται για λειτουργία του ασυνειδήτου.


-75-


Ένα παράδειγμα τέτοιας μη ακέραιας ενσωμάτωσης των ημερόβιων υπολειμμάτων ακολουθεί παρακάτω, μέσα από την αφήγηση ενός ονείρου του νευροφυσιολόγου Michel Jouvet :

«σε μια αποβάθρα που την αγκάλιαζε βρώμικο, θολό νερό, προχωρώ κατά μήκος ενός ψηλού και σκοτεινού τοίχου με σκαμμένα οβάλ κοιλώματα σε κανονικά διαστήματα. Κάθε κοίλωμα περιέχει ένα φέρετρο τοποθετημένο κάθετα [...] συνεχίζοντας να περπατώ κατά μήκος της αποβάθρας, φτάνω σ ένα μεγάλο , ορθογώνιο χώρο περιτρυγιρισμένο από τοίχους.»

Ενσωμάτωση αναμνήσεων από ταξίδιαΚατά την μελέτη ονειρικών αναμνήσεων που εμφανίζονται στη διάρκεια ή έπειτα από ταξίδια, παρατηρήθηκε η επιλεκτική ενσωμάτωση γεγονότων κατά 8 ημέρες παλαιών αναμνήσεων. Η μελέτη, που πραγματοποιήθηκε έπειτα από 20 ταξίδια (διάρκειας 5-20 ημερών ), αποκαλύπτει την ύπαρξη μιας χρονικής περιόδου 7-8 ημερών για την ενσωμάτωση του σκηνικού του ταξιδιού μέσα στον ονειρικό χώρο. Το σκηνικό των ημερησίων υπολειμμάτων που συμπεριελάμβανε τον ονειρευόμενο και άλλα πρόσωπα ήταν είτε άγνωστο είτε εντοπισμένο στο πριν από το ταξίδι οικείο περιβάλλον. Από την έβδομη ημέρα, εμφανίζονται, με σταδιακά αυξανόμενη συχνότητα, οι ονειρικές αναμνήσεις που το σκηνικό τους περιέχει έκδηλα στοιχεία από τις χώρες όπου γινόταν η επίσκεψη.

Στο εν λόγω απόσπασμα παρακολοθήσαμε μια περιγραφή οπτικών εντυπώσεων κατά την διάρκεια ενός ονείρου.πρόκειται για μια περιγραφή αλληλοδιαδεχόμενων περιοχών στον κόσμο του ονείρου του αφηγητή. Εστιάζοντας σε προσδιορισμούς όπως «ψηλός», «κατά μήκος», «κάθετα», «σε κανονικά διαστήματα» κτλ μπορούμε να αντιληφθούμε την χωρική διάσταση του ονείρου. Έννοιες όπως η κλίμακα, η απόσταση ,ο ρυθμός ή ακόμα και το φώς(σκοτεινός τοίχος) συνυπάρχουν και διαμορφώνουν μια νέα κατάσταση που γίνεται αντιληπτή και μετρήσιμη από τον ονειρευόμενο. Η απόσταση των εικόνων του ονείρου με την πραγματικότητα δεν απέχουν και πολύ, αφού θα δούμε παρακάτω, όπως αναφέρει κι ο ίδιος ο αφηγητής ότι πρόκειται για ημερόβια υπολείμματα που ενσωματώθηκαν με ασυνείδητο τρόπο στο όνειρο. Η ερμηνεία του ονείρου κατά τον Michel Jouvet:«Το μαύρο νερό και τα φέρετρα προφανώς έχουν σχέση με τη σκηνή που τόσο με είχε εντυπωσιάσει χθες, όταν είδα τους νεκροθάφτες να κατεβάζουν κάθετα το φέρετρο στη γόνδολα. Είναι πάλι ένα υπόλειμμα, ή ημερήσιο απομεινάρι που το συναντώ στο 25% περίπου των ονείρων μου. Η γενική χροιά του ονείρου μου εκφράζει προφανώς ένα υπολανθάνον άγχος[...]»

Ασαφείς φιγούρες-παραποίηση της εικόνας της πραγματικότητας.

Παραλληλία «κόσμων».Συγχρόνως με την εξέλιξη ενός όνείρου η πραγματικότητα συνεχίζει να υπάρχει φυσικά και παρόλο που η συνείδησή μας δεν είναι σε θέση να την αντιληφθεί οι αισθήσεις μας μπορούν.Ορισμένα ερεθίσματα του εξωτερικού κόσμου(ήχοι,πόνοι,θερμοκρασιακές μεταβολές κ.τ.λ.) μπορούν να ενσωματωθούν σε ένα όνειρο. Για παράδειγμα ο ήχος μιας μοτοσυκλέτας που διασχίζει τη λεωφόρο κάτω από το παράθυρο του δωματίου που κοιμόμαστε εισβάλλει στον ονειρικό κόσμο και γίνεται εξίσου αντιληπτός. Το παράδοξο που συβαίνει σε μια τέτοια περίπτωση είναι ότι η ονειρευόμενη συνείδηση «δικαιολογεί»με σχεδόν άμεσο τρόπο το εξωτερικό ερέθισμα δίνοντάς του μια λογική -στα πλάισια του ονείρου ,πάντα- ερμηνεία προέλευσης. Πολλές φορές ,μάλιστα ,το εξωτερικό ερέθισμα πλαισιώνεται με επιμέρους τεχνητά ερεθίσματα, προκειμένου να γίνει περισσότερο πειστική η νέα του «αμφίεση».Παρατηρούμε ,επομένως, ότι την ίδια χρονική στιγμή το ίδιο άτομο ανήκει σε δύο διαφορετικούς κόσμούς που εξελίσσονται παράλληλα και είναι και οι δύο ζωντανοί. Αυτό μπορούμε να το θεωρήσουμε σαν μια μικρή νύξη ότι και ο χώρος ,σαν έννοια ,είναι κάτι «ζωντανό» αφού εξελίσσεται διαμορφώνεται κι προσαρμόζεται με κάθε νέο δεδομένο που εμφανίζεται λειτουργώντας πάντα με κάποιου είδους διάλογο με τον άνθρωπο.Οι παράλληλοι αυτοί κόσμοι ,όπως προαναφέραμε, συνυπάρχουν και δοσοληπτούν ερεθίσματα και εικόνες με κοινό παράγοντα το χρόνο. Ωστόσο, να σημειώσουμε ότι η αντίληψη του χρόνου μέσα στο όνειρο γίνεται με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ότι στην εγρήγορση.

-76-


Χρόνος

«...δρασκέλισα στον ύπνο μου σ’ένα δευτερόλεπτο αιώνες πολιτισμού...τα πάντα γυρνούσαν γύρω μου μες το σκοτάδι: τα πράγματα, οι τόποι, τα χρόνια. Οι συγκεχυμένες και στροβιλιστές αυτές αναπολήσεις δε βαστούσαν πάνω από λίγα δευτερόλεπτα. Είχα όμως ξαναδεί πότε τό ‘να και πότε τ’άλλο απ’ τα δωμάτια που είχα κατοικήσει στη ζωή μου και τελικά τα ξαναθυμόμουν όλα στα ονειροπολήματα που ακολουθούσαν το ξύπνημά μου.» Προύστ

«Οι επιδέξιες ασυνείδητες δυνάμεις με την αυξημένη,όσο κοιμόμαστε, δραστηριότητα, μας επιτρέπουν να μεταπηδάμε από τη μια μεριά στην άλλη, απ’τη μια στιγμή στην άλλη να πολλαπλασιάζουμε τις εγκάρσιες γραμμές ανάμεσά τους_γι’ αυτό κι ο ύπνος είναι η εγκάρσια γραμμή της πολλαπλότητας των στιγμών.»

Η λειτουργία του χρόνου είναι ιδιαίτερη στο όνειρο, το οποίο, ως εκπλήρωση μιας επιθυμίας, παρουσιάζει κατά τον Φρόυντ, το ενδιαφέρον χαρακτηριστικό ότι εικονογραφεί την επιθυμία ως πράξη. Για παράδειγμα, η επιθυμία να πάει κανείς ταξίδι παίρνει στο όνειρο τη μορφή ενός ταξιδιού που πραγματοποιείται. Έτσι, ο χρόνος, που αναγκαστικά παρεμβάλλεται μεταξύ της επιθυμίας και της εκπλήρωσής της, καταργείται. Παρατηρούμε ,επομένως, μια μορφή αχρονικότητας στο όνειρο, η οποία συνίσταται στην παρουσίαση της επιθυμίας ως γεγονός. Υπάρχει και μια δεύτερη όψη της αχρονικότητας, την οποία εντοπίζει ο Φρόυντ στην «Ερμηνεία των ονείρων», όταν αναφέρει, για παράδειγμα, ότι η «προσβολή που δέχτηκε κάποιος πριν από τριάντα χρόνια δρα και τα τριάντα χρόνια ως πρόσφατη, από τη στιγμή που έχει εξασφαλίσει την πρόσβαση στις ασυνείδητες πηγές των συναισθημάτων». Με άλλα λόγια, το ασυνείδητο(το ψυχικό σύστημα στο οποίο παράγεται το όνειρο) δεν κατατάσσει χρονολογικά τις εμπειρίες, ενώ αυτές δεν μεταβάλλονται με το πέρασμα του χρόνου.Οι διαδικασίες που συντελούνται στο ασυνείδητο δεν έχουν χρονικότητα-αυτή χαρακτηρίζει μόνο το συνειδητό.Με τις παρατηρήσεις του για την λειτουργία του χρόνου στο όνειρο, ο Φρόυντ συσχετίζει την λογοτεχνία με το όνειρο, καθώς υποστηρίζει ότι το ονειρικό κείμενο δομείται με τρόπο ανάλογο προς το λογοτεχνικό. Βλέπουμε για ακόμη μια φορά τη σύνδεση των ονείρων με την τέχνη, ως μια ύστατη προσπάθεια της απεικόνισής τους.

-77-


Πριν όμως περάσουμε στην απεικόνιση των ονείρων ,προκειμένου να τα μοιραστούμε με τρίτους, πρέπει να αναρωτηθούμε το πώς αντιλαμβανόμαστε εμείς οι ίδιοι την «εικόνα» του ονείρου . Τα εισαγωγικα(« ») προσδίδουν στη λέξη εικόνα μια γενικότητα καθώς δεν μιλάμε μόνο για μια οπτική απεικόνιση που γίνεται αντιληπτή μόνο μέσω της όρασης, αλλά για ένα σύνολο ερεθισμάτων που δίνουν μια ολοκληρωμένη αίσθηση του χώρου και της ατμόσφαιρας του ονείρου.

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ «ΕΙΚΟΝΑΣ» ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ

Ένα φλέγον, στα πλαίσια αυτής της διάλεξης , ερώτημα, είναι το πώς αντιλαβανόμαστε το περιβάλλον που το ίδιο το υποσυνείδητό μας έχει δημιουργήσει μέσα στο όνειρο. Κι όταν λέμε «πώς» εννούμε ποιά έιναι η αναλογική σχέση με την πραγματικότητα: Yπάρχουν ομοιότητες; Yπάρχουν διαφορές;

Τα ερεθίσματα της πραγματικότητας έχουν περάσει στο ασυνείδητο και συνδυαζόμενα με άλλα ερεθίσματα ,επιθυμίες ,φόβους και συναισθήματα μετατρέπονται σε νέα ,παρθενικά για την ονειρευόμενη συνείδηση ερεθίσματα –έτοιμα για παρατήρηση.Η κρίση των νέων αυτών ερεθισμάτων εξαρτάται από το βαθμό της συνειδητότητάς μας τη δεδομένη στιγμή του ονείρου. Για παράδειγμα, ο ονειρευόμενος νους μπορεί να προσπεράσει κάτι που δεν θεωρεί σημαντικό και να σταθεί σε κάτι άλλο που θα του κεντρίσει το ενδιαφέρον. Αυτό ,βέβαια,δεν είναι απόλυτο, καθώς υπάρχει μια θεωρία που λέει πως εκεί που στεκόμαστε περισσότερο κρύβονται οι πόθοι και οι επιθυμίες μας και το ασυνείδητο είναι αυτό που διαμορφώνει το τι θα παρατηρήσουμε και πόσο.

[...] αποφάσισα τότε να πηδήξω στο κενό και να πετάξω μέχρι την αποβάθρα.[...] Έκανα το τελευταίο looping προτού να προσγειωθώ πίσω από την προκυμαία των vaporetti [...] Τότε είδα να ανεβαίνει αργά μεσα στο νερό και να αναδύεται ένας μεγάλος μαύρος κύλινδρος που έφτασε μέχρι το ύψος μας. Ξεπέρασε το επίπεδο της θάλασσας 3 μέτρα περίπου. Μια κυλινδρική πόρτα έστριψε κι άνοιξε χωρίς θόρυβο. Ακολούθησα τα 4 μαύρα πουλιά και κατέβηκα προσεκτικά στον αγωγό, γαντζωμένος στα κάγκελα μιας σκάλας.[...]-που πηγαίνουμε; τον ρώτησα.-Στο μέσον του κοιμητηρίου του Σαν Μικέλε. Το τούνελ φτάνει μέσα σ ένα μεγάλο τάφο. Θα δέιτε...αυτό το metro είναι υψίστης μυστικότητας.[...]Τελικά βγήκα απ τον τάφο, ένα μνημείο που έμοιαζε με τον Παρθενώνα σε μινιατούρα.. Είδα τότε έκπληκτος ότι βρισκόμουν σ’ένα νησάκι στη μέση μιας μεγάλης γούρνας γεμάτης πελώρια νούφαρα, στο δροσερό ίσκιο που πρόσφεραν οι ιτιές. Επικρατούσε μια μυρωδιά φρέσκου, υγρού και σάπιου. Τελικά βρήκα ένα μικρό μονοπάτι, στρωμένο με μεγάλες και υγρές πέτρες περιτρυγιρισμένο από τάφους που με οδήγησε στην ακροθαλασσιά. Φτάνοντας, σκόνταψα πάνως σε μια βελανιδιά που έκλεινε το μονοπάτι κι έπεσα καταγής...»M.Jouvet

Παρατηρούμε πως μέσα στην αφήγηση του παραπάνω ονείρου γίνεται αναφορά σε χωρικές συσχετίσεις και σε μεγέθη καθώς και σε αισθήσεις που απονέει ο χώρος. Χρώματα, μυρωδιές και ήχοι είναι έκδηλα μέσα στο όνειρο και προσδίδουν στον ονειρικό χώρο μια αληθοφανή εικόνα που ανταγωνίζεται με την πραγματικότητα.

Σύμφωνα με τον M.Jouvet «Αν πολλαπλασιάζαμε τις εικόνες, παίρνοντάς τες μέσα σε περιοχές του φωτός και των ήχων, του κρύου και της ζέστης, θα ετοιμάζαμε μια οντολογία πιο βραδυκίνητη, αλλά αναμφισβήτητα πιο βέβαιη από εκείνη που στηρίζεται καθαρά στις γεωμετρικές εικόνες.»Το ερώτημα έιναι πως οι αισθήσεις μας αντιλαμβάνονται κάτι τόσο φανταστικό όπως το περιβάλλον ενός ονείρου; Και πως η «εικόνα» του ονείρου γίνεται εξίσου πειστική και αναγνωρίσιμη με το Είναι της πραγματικότητας;

Το παιχνίδι του παιδικού δωματίου μετατρέπεται σε σκηνικό του ονείρου στην ταινία “Θα σε δω στο όνειρό μου”. Δανεικά στοιχεία από την πραγματικότητα συνθέτουν το περιβάλλον της εικόνας στα δεξιά.Πρόκειται για μια εικόνα γνώριμη αλλά ταυτόχρονα έτοιμη προς ανακάλυψη,αφού παρουσιάζεται στον ονειρευόμενο σαν κάτι καινούργιο και άγνωστο.

-78-


ΑΙΣΘΗΣΗ Η ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ;

Βλέπουμε, λοιπόν, πως οι αισθήσεις παίζουν διπλό ρόλο μέσα στο όνειρο: από τη μία προσλαμβάνουν χαρακτηριστικά από το πραγματικό περιβάλλον κι απ’ την άλλη λειτουργούν ή δείχνουν να λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο-της πραγματικότητας- προκειμένου να αντιληφθούμε εικόνες και καταστάσεις στον ονειρικό κόσμο.Όμως πρόκειται για τις ίδιες αισθήσεις με αυτές που μας βοηθάνε να αντιληφθούμε τα ερεθίσματα της πραγματικότητας;

Σύμφωνα με τον «ορθόδοξο ύπνο» REM (Rapid Eye Movement) sleep ,δηλάδή την κατάσταση του ύπνου κατά την οποία παρατηρούνται έντονες κινήσεις των ματιών, παρατηρούμε ότι η όραση δεν μένει αδρανής εν όσω κοιμόμαστε. Αντιθέτως ,τα ματια κινούνται σαν να προκειται να εντοπίσουν κάποιο ερέθισμα, όπως και στην πραγματικότητα.

Πρόκειται λοιπόν για μια παρόμοια εγκεφαλική διεργασία όπου το αισθητηριακό αποτέλεσμα είναι το ίδιο και στο όνειρο και στην εγρήγορση. Διεγείρονται οι αισθήσεις από ερεθίσματα που συλλαμβάνουν τα αιθητήρια όργανα. Στην περίπτωση του ονείρου δεν έιναι εξακριβωμένο αν τα όργανα αυτά συνδέονται με τις αισθήσεις , ή αν ο έγκέφαλος, από μόνος του στέλνει μήνυμα για την διέγερση των αισθήσεων. Η δεύτερη περίπτωση δείχνει να έχει περισσότερους υποστηρηκτές και δεν είναι καθόλου παράλογο. Η εγκεφαλική δραστηριότα τόσο από νευροβιολογική πλευρά όσο και από διανοητική και συνειδησιακή σκοπιά διακρίνεται από μεγάλη πολυπλοκότητα και ευθύνεται σχεδόν για όλες τις λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού. Επομένως , όσο πεζό και να ακούγεται ο έγκέφαλος ρυθμίζει τη σκέψη μας και ίσως και τη συνείδηση. Το θέμα της συνείδησης είναι από μόνο του πολύπλευρο και θέτει μέγιστα υπαρξιακά ζητήματα ,επομένως θα ήταν μάταιο να καταπιαστούμε με αυτό, τουλάχιστον στα πλαίσια αυτής της διάλεξης.

Η άμεση σύνδεση των αισθητήριων οργάνων με τον εγκέφαλο επιτρέπει τον σχηματισμό «τεχνητών»-ας το πούμε έτσι- ερεθισμάτων που η ονειρευόμενη συνείδηση και λόγική τα ερμηνεύει ως φυσικά. Στην περίπτωση του ονείρου ακολουθείται μια πιο παράδοξη ακολουθία διαδικασιών, αφού το ερέθισμα ξεκινάει από το μυαλό-όπου και δημιουργείται- και καταλήγει στις αισθήσεις για να γίνει αντιληπτό. Στην ανάλογη περίπτωση της πραγματικότητας θα ξεκινούσε από τις αισθήσεις,προκειμένου να γίνει αντιληπτό και κατόπιν θα συνέχιζε στον εγκέφαλο με σκοπό την ερμηνεία-κατανόηση-αφομοίωση.

-79-


Τα ερεθίσματα που δημιουργουνται μέσα στο όνειρο κατευθύνονται προς τον εγκέφαλο παρακάμπτοντας τα αισθητήρια όργανα.Στην ανάλογη περίπτωση της εγρήγορσης τα ερεθίσματα θα γίνονταν αντιληπτά από τα αισθητήρια όργανα που με τη σειρά τους θα έστελναν σήμα στον εγκέφαλο προκειμένου να τα αντιληφθούμε ,συνειδητά ή ασυνείδητα.Επομένως ,στο όνειρο δεν μπορούμε να μιλάμε για μια ξεκάθαρη λειτουργία των αισθήσεων, αλλά για μια «νοθευμένη» λειτουργία ψευδών αισθήσεων που σφετερίζεται βιωματικές εμπειρίες της πραγματικότητας, κάνοντάς μας να πιστέψουμε ότι η αλήθεια βρίσκεται στο όνειρο, ότι εκεί ανήκουμε και ζούμε.Ωστόσο δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τις διαφορές ανάμεσα στο αντιληπτικό αποτέλεσμα του ονείρου και το αντιληπτικό αποτέλεσμα της πραγματικότητας. Η ελευθερία που δίνει η φαντασία στο όνειρο το κάνει να υπαρτερεί απέναντι στην πραγματικότητα ως προς τις εκδοχές να αναπαρασταθεί κάτι. Ελλείψει των κανόνων της λογικής και των νόμων της φυσικής τα πάντα έιναι δυνατά να συμβούν μέσα σε ένα όνειρο και να απεικονιστούν μέσω μιας τεράστιας γκάμας επιλογών .από τον πιο ορθολογιστικό,αληθοφανή και αυστηρά γεωμετρικό τρόπο, μέχρι το άλλο άκρο, την απόλυτη «ρευστότητα», μορφολογική ή εννοιολογική απροσδιοριστία και χαοτική λογική ερμηνεία.

Αν υποθέσουμε ότι η κάθε εικόνα, ο κάθε ήχος και γενικά η κάθε αίσθηση που αποπνέει ένα όνειρο αποτελούν «σήματα» του εγκεφάλου που ξεκινούν και προορίζονται σ’αυτόν, το λιγότερο που μπορεί να συμβεί έιναι να τρελαθούμε. Έτσι ,απλοποιώντας όλη αυτή την πολύπλοκη διαδικασία μπορούμε επιγραμματικά να επισημάνουμε ότι:

Σύφωνα με τον Gaston Bachelard: «Η ΟΡΑΣΗ συγκεντρώνει τις εικόνες όπως η ΚΑΡΔΙΑ τις επιθυμίες. » Στον πραγματικό κόσμο η ύλη συνοδεύεται με κάποια γεωμετρική ερμηνεία της μορφής. Αντίθετα στο όνειρο επικρατεί μια πιο «ρευστή» κατάσταση και οι εικόνες που συγκετρώθηκαν από τον πραγματικό κόσμο αφήνονται στους μυθοπλαστικούς μηχανισμούς της φαντασίας.

-81-

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V χώρος και χωρικότητα στο ονειρο

-83-


Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της αντίληψης του χώρου στο όνειρο, καθώς προσφέρονται στον ονειρευόμενο παρατηρητή ερεθίσματα, εφάμιλλα με της πραγματικότητας ,μέσω των «ψευδαισθήσεων». Επομένως ο ονειρευόμενος έχει απέναντί του ένα παρόμοιο πλαίσιο χωρικής αντίληψης, που πραγματοποιείται μέσω ενός διαφορετικού συστήματος αισθητηριακής και λογικής ερμηνείας.Η λογική ερμηνεία μέσα στο όνειρο λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο απ ότι στην πραγματικότητα,στην εγρήγορση. Το χωρικό πλαίσιο του ονείρου δεν διαμορφώνεται με βάση λογικών κανόνων

Σύμφωνα με τα προηγούμενα κεφάλαια, ο χώρος αποτελεί ακόμα ένα ερέθισμα για τον παρατηρητή. Πιο συγκεκριμένα, • Δεν πρόκειται για ΕΝΑ μενονωμένο, ανεξάρτητο ερέθισμα, που μπορεί ο παρατηρητής να το εντοπίσει και να το διακρίνει από το περιβάλλον παρατήρησης. • Πρόκειται για ένα σύνολο ερεθισμάτων , που μπορούν να ληφθούν με όλες τις αισθήσεις και να διαμορφώσουν ένα ενιαίο πλάισιο

Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ

Επαναλαμβανόμενο όνειρο

Αξιοπαρατήρητο φαινόμενο συνιστά το όνειρο που επανέρχεται κατά διαστήματα. Υπάρχουν περιπτώσεις ονείρων που επαναλαμβάνονται από τις μέρες της παιδικής μας ηλικίας ως τα προχωρημένα χρόνια της ενήλικης ζωής.

Jung: «εγώ ο ίδιος ονειρεύτηκα ένα μοτίβο που επαναλήφθηκε πολλές φορές κατά την διάρκεια ορισμένων χρόνων. Ήταν ότι ανακάλυψα μέρος μιας πτέρυγας του σπιτιού μου που δεν ήξερα ότι υπήρχε. Ενίοτε έμεναν εκέι οι γονείς μου-που είχαν πεθάνει προ πολλού. Προς μεγάλη μου έκπληξη είχε ένα εργαστήριο στο οποίο ο πατέρας μου μελετούσε τη συγκριτική ανατομία των ψαριών. Επιπλέον η μητέρα μου διήυθηνε ένα πανδοχείο για επισκέπτες-φαντάσματα. Συνήθως η πτέρυγα ή ο ανεξάρτητος ξενώνας ήταν ιστορικό κτίριο, ηλικίας εκατοντάδων ετών, ξεχασμένο προ πολλού, αλλά προγονική κατοικία μου ακόμη. Είχε ενδιαφέροντα παλιά έπιπλα και προς το τέλος αυτής της σειράς ονείρων, που επανερχονταν κατά διαστήματα, ανακάλυψα μια παλιά βιβλιοθήκη με άγνωστα βιβλία. Στο τελευταιο όνειρο άνοιξα ένα παλιό τόμο, στον οποίο βρήκα άφθονες και θαυμάσιες συμβολικές εικόνες. Όταν ξύπνησα, η καρδιά μου χτυπούσε από έξαψη.»

Η πραγματεία αυτής της διάλεξης δεν αποσκοπεί στην απαντήση των παραπάνω ερωτημάτων όυτε στη εξήγηση του μυστηρίου που κρύβεται πίσω από τις πτυχές της ονειρικής δραστηριότητας ή κάποιας συμπαντικής ή μεταφυσικής θεωρίας που εξηγεί την «συμπτωσιακή» ονειρική εμπειρία του παραπάνω αποσπάματος.

Το ονειρικό βιβλιοπωλείο«Ήταν πολλά χρόνια πριν, όταν σε μια συνηθισμένη συζήτηση περί βιβλίων είχαμε κάνει μια ενδιαφέρουσα ανακάλυψη. Όπως διαπιστώσαμε, τρείς από την παρέα είχαμε ονειρευτεί κατ’ επανάληψη το ίδιο βιβλιοπωλείο.Το ονειρικό βιβλιοπωλείο δεν ταυτιζόταν με κάποιο υπαρκτό ανάλογό του. Αν και στα όνειρα αυτό εντοπιζόταν κάπου στην αθήνα, το πού ακριβώς δεν ήταν σαφές. Από τον κυρίως χώρο του βιβλιοπωλείου ξεκινούσε μια στριφογυριστή ξύλινη σκάλα, που οδηγούσε σε ένα πατάρι με μερικά επιπρόσθετα βιβλία. Πλήθος ατόμων βρίσκονταν πάντοτε συγκεντρωμένα στο πατάρι αυτό και η ατμόσφαιρα που επικρατούσε ήταν αισιόδοξη,με μια διάχυτη αίσθηση ευφορίας και ευδαμονίας.Δε χρειάζεται να μπούμε σε περισσότερες λεπτομέρειες ως προς την περιγραφή. Είναι προφανές ότι οι περιγραφές μπορούν να μεταδώσουν το «περιτύλιγμα» μόνο ενός ονείρου και όχι το ίδιο το περιεχόμενο. Προσπαθώντας κανείς να περιγράψει όνειρα, είναι σαν να προσπαθεί να περιγράψει χρώματα ή οσμές-μόνο κατά προσέγγιση μπορεί να μεταδώσει την αίσθηση.Τώρα, ασφαλώς και είχαμε αναγνωρίσει ότι το όνειρο του βιβλιοπωλείου περιείχε κλασικούς αρχετυπικούς συμβολισμούς,όπως η σκάλα,το πατάρι ή τα βιβλία. Και μπορούσαμε να φανταστούμε την αντίδραση κάποιου ειδικευμένου στην ονειρική ανάλυση ψυχολόγου,ο οποίος, ακούγοντας τις περιγραφές των ονείρων και κουνώντας όλο κατανόηση το κεφάλι, θα μας υποδείκνυε ότι κοινοί ήταν οι αρχετυπικοί αυτοί συμβολισμοί, και όχι το ονειρικό βιβλιοπωλείο. Μας ήταν αδιάφορο. Πέρα του ότι ποτέ δεν είχαμε σε ιδιαίτερη υπόληψη τις –αντικρυόμενες ως επί το πλείστον- θεωρίες κι ερμηνείες των ψυχολόγων, ένα πράγμα ήταν απολύτως ξεκάθαρο για εμάς: είχαμε ονειρευτεί το ίδιο βιβλιοπωλείο.Αυτό και άλλα περιστατικά μας είχαν οδηγήσει σε μια σειρά από ονειρικούς πειραματισμούς. Πλην ελαχίστων εντυπωσιακών εξαιρέσεων,οι προσπάθειές μας για επαναλήψιμα αποτελέσματα όσον αφορά τον προγραμματισμό των ονειρικών μας προορισμών στέφθηκαν από αποτυχία. Αναμενόμενο, τα όνειρα σπανίως υπακούν στις απαιτήσεις του ιδιοκτήτη τους.»

Τόσο το εν λόγω απόσπασμα όσο και το προηγούμενο, που αποτελεί ένα επαναλαμβανόμενο όνειρο του Jung συντείνουν σε μια κοινή πραγματικότητα.

Ότι ο χώρος ζει και εξελίσσεται ακόμα και μέσα στα όνειρά μας.Το επαναλαβανόμενο όνειρο είναι μια σημαντική ευκαιρία για να μιλήσουμε για την εδραίωση του χώρου μέσα στον κόσμο του ονείρου. Όσο «ρευστό» κι αν παρουσιάζεται το περιβάλλον του ονείρου, με λογικές ασυνέπειες,ασυνέχειες και ασυμβατότητες μπορεί να διαμορφώσει συγκεκριμένες αναφορές, που δίνουν στον ονειρευόμενο την δυνατότητα να επανέλθει σε επόμενο όνειρο και να «εγκλιματιστεί» αμέσως με το περιβάλλον, καθώς το έχει αφομοιώσει στο υποσυνείδητό του ως γνώριμο.Μέσα στο όνειρο το ασυνείδητο μας εμφανίζει ή μας αποκρύπτει πληροφορίες με αποτέλεσμα τα όνειρα να χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες . Πρόκειται για :• τα όνειρα της οικειότητας και του γνώριμου μέσα από τα οποία αναγνωρίζουμε οικείους χώρους, πρόσωπα και καταστάσεις ακόμα κι αν δεν συνδέονται καν με την πραγματικότητα,στο όνειρο τα «βαφτίζουμε» γνώριμα και κατά έναν περίεργο τρόπο γνωρίζουμε πολλές φορές έως και την παραμικρή λεπτομέρεια. και • τα όνειρα της ανακάλυψης και του άξενου-του άγνωστουόπου ανακαλύπτουμε νέα δεδομένα,εξερευνούμε άγνωστες τοποθεσίες,επικοινωνούμε με άτομα άγνωστα στη μορφή και γενικά ακροβατούμε ανάμεσα στο άγνωστο και στην επιθυμία μας να το κάνουμε γνώριμο, να το μάθουμε, να το οικειοποιηθούμε.

-84-

ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ_το επαναλαμβανόμενο όνειρο

Πώς θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η ιστορία με το κοινό ονειρικό βιβλιοπωλείο; Πού εντοπιζόταν αυτό; Ήταν κάτι μεσ’ τα κεφάλια των ονειρευόμενων; Αν ναι,τότε από πού και ως πού τόσο εκπληκτικά απαράλλαχτο σε χώρους και αίσθηση; Αν όχι, ποιά ονειρική οδός οδηγούσε εκεί ; τι συμβαίνει γενικά σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις, όπου π.χ. άγνωστοι μεταξύ τους άνθρωποι αποκομίζουν φευγαλέες ματιές από πανομοιότυπα ονειρικά τοπία ή επισκέπτονται ονειρικούς τόπους που μόνο έπειτα από χρόνια διαπιστώνουν ότι υπάρχουν και στην ξύπνια

Στην παρακάτω αφήγηση γινεται αναφορά στο επαναλαμβανόμενο όνειρο.

-85-


Το οικείο αποπνέει μια ασφάλεια ,καθώς ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάποια κατάσταση που έχουμε ξαναβιώσει στο παρελθόν και γνωρίζουμε πως να χειριστούμε. Ο μηχανισμός της ομοιότητας, όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο παίζει σημαντικό ρόλο στην αίσθηση του οικείου, γιατί δεν ερχόμαστε πάντα αντιμέτωποι με τις ίδιες καταστάσεις αλλά με παρόμοιες, που μας θυμίζουν κάποιες παρελθούσες. Φυσικά η οικειότητα πηγάζει ενίοτε και από την ίδια καθεαυτώ κατάσταση, χώρο ή πρόσωπο. Για παράδειγμα ένας οικείος χώρος, όπως το πατρικό μας σπίτι ή η φυσιογνωμία ενός αγαπημένου προσώπου στηρίζουν την οικειότητα που αποπνέουν πάνω στον ευφησυχασμό επανειλημένων βιωμάτων όπου εξελικτικά δίνουν τη γνώση. Η γνώση από μόνη της παρέχει ασφάλεια.Βλέπουμε επομένως για ακόμη μία φορά τη σημασία του χρόνου, αφού τόσο οι καταστάσεις(οι οποίες είναι από μόνες τους χρονικά εξαρτημένες), όσο και ο χώρος και τα πρόσωπα ακολουθούν το χρόνο εξελίσονται και αναπροσαρμόζονται σε νέα δεδομένα του περιβάλλοντός τους. Επομένως το οικέιο χαρακτηρίζεται κι από μια σχετικότητα, καθώς τα πάντα αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου και απαιτούν συνεχή «παρακολούθηση» προκειμένου να μην χάσουμε κάτι από τη γνώση,που προαναφέρθηκε. Άρα ,το οικείο δεν είναι κάτι απόλυτο ούτε κάτι αντικειμενικό.

Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ

Στον κόσμο του ονείρου η οικειότητα ακολουθεί διαφορετική «οδό» περισσότερο διαισθητική, καθως μερικές φορές το περιβάλλον του ονείρου αποπνέει μια ανεξήγητη οικειότητα και παρουσιάζεται σε έμας ως κάτι γνώριμο, παρόλο που μπορεί να αποτελείται από στοιχεία που συναντούμε για πρώτη φορά έιτε στο όνειρο έιτε στην εγρήγορση. Για παράδειγμα η σιγουριά ότι το σπίτι που κινούμαστε σε ένα όνειρο μας ανήκει κι ας μην γνωρίζουμε πόσα δωμάτια έχει ή τι κρύβει η σοφίτα στο τέλος της σκάλας είναι ένα παράδειγμα αυτής της οικειότητας. Αυτό εξηγείται γιατί η συγκεκριμένη αίσθηση πηγάζει από συναισθήματα και δεν είναι προϊόν της λογικής, που θα έλεγε ότι το άγνωστο και το ανεξερεύνητο δεν είναι οικείο. Τα συναισθήματα μέσα στο όνειρο υπερκαλύπτουν την λογική, γι αυτό πολλές φορές βιώνουμε ονειρικές καταστάσεις που μας δημιουργούν αδικαιολόγητες και μη αναμενόμενες αντιδράσεις ,όπως να έχουμε υπερβολική ψυχραιμία σε επικίνδυνες καταστάσεις ή μεγάλο φόβο απέναντι σε κάτι που η λογική της πραγματικότητας θα το θεωρούσε ακίνδυνο.

ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ___ΑΣΦΑΛΕΙΑ____ΓΝΩΣΗ : τρείς άρρηκτα συνδεόμενες έννοιες

Η γονεϊκή αγγαλιά παρέχει στο νεογέννητο την ασφάλεια που του χρειάζεται και δημιουργεί τις βάσεις για την ανάπτυξη μιας οικειότητας που στηρίζεται πάνω στη γνώση της αλήθειας. Μιας οικειότητας που προυπάρχει της σχέσης γονέα-παιδιού.

Η ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑ του χώρου συναντάται ως επί το πλείστον στο σπίτι,την οικία, απ΄όπου έχει πάρει και την ετυμολογία του ο όρος οικειότητα. εκεί που αισθανόμαστε ασφάλεια άνεση, εκεί που ανατρέχουμε όταν αντιμετωπίζουμε δύσκολες καταστάσεις, εκεί που κάθε γωνιά είναι γνώριμη και δεν κρύβει κινδύνους και δυσάρεστες εκπλήξεις.Η οικειότητα για το σπίτι δεν στηρίζεται μόνο στη γνώση, αλλά και στο συναίσθημα, αφού στο απίτι είναι τοπικά προσδιορισμένες αναμνήσεις.Χάρη στο σπίτι, πολλές από τις αναμνήσεις μας έχουν στέγη και αν το σπίτι είναι κάπως περίπλοκο, αν έχει υπόγεια και σοφίτες, γωνιές και διαδρόμους, οι αναμνήσεις μας βρίσκουν ολοένα και πιο χαρακτηριστικά καταφύγια.Σ’αυτά θα ξαναγυρνάμε μέσα από τις ονειροπολήσεις μας και κατ’επέκταση μέσα από τα όνειρα, σ’όλη μας τη ζωή.Ανακαλούμε συνειδητά κάποιες αναμνήσεις, μέσω των ονειροποήσεων, προκειμένου να ξαναβιώσουμε καταστάσεις που μας έκαναν να νιώσουμε σιγουριά, ασφάλεια και θαλπωρή. Ιδιαίτερο παράδειγμα ενός τέτοιου «καταφυγίου αναμνήσεων» είναι το πατρικό μας σπίτι, στο οποίο ο χρόνος φρόντισε ώστε να δημιουργηθούν βιώματα και εμπειρίες ειδικά συσχετιζόμενες με το σπίτι και τα άτομα που το κατοικούσαν και το κατοικούν.

Το σπίτι (κατά τον G. Bachelard)

-86-

ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ_η αίσθηση της οικειότητας

Το σπίτι

Σύμφωνα με τον G.Bachelard,

«Όταν ονειρευόμαστε το πατρικό σπίτι, μέσα στα πιο μακρινά βάθη της ονειροπόλησής μας σε κείνη την πρώτη ζεστασιά, συμμετέχουμε σε κείνη την αρμονικά θερμασμένη ύλη του παραδείσου. Μέσα σ’αυτή την ατμόσφαιρα ζούνε τα όντα προστάτες.»

Ο ποιητικός λόγος του Bachelard δίνει ακριβώς την αίσθηση της ασφάλειας και της θαλπωρής που νιώθουμε ονειροπολόντας το πατρικό σπίτι. Ενας τέτοιος λόγος εναρμονίζεται με το ρευστό και αόριστο που αποπνέει ένα ονειρο.

Το σπίτι μας προσφέρει συγχρόνως εικόνες σκόρπιες μαζί μ’ένα σώμα εικόνων. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση η φαντασία μεγαλώνει τις αξίες της πραγματικότηταςΟι εικόνες συγκεντρώνονται γύρω απ’ το σπίτι σαν να υπακούνε σ’ένα είδος έλξης για εικόνες.Επικαλούμενοι τις αναμνήσεις του σπιτιού πλουτίζουμε σε αξίες ονείρου.Το ένστικτο του ανθρώπου, του λέει ότι αυτοί οι χώροι είναι οργανικοί χώροι. Ακόμη κι αν αυτοί οι χώροι έχουν διαγραφεί για πάντα από το παρόν, ξένοι στο εξής σε κάθε υπόσχεση για το μέλλον, ακόμα κι όταν έχουμε χάσει τη σοφίτα, ακόμα κι όταν δεν έχουμε πια υπόγειο δεν παύει να είναι για πάντα μια πραγματικότητα το ότι αγαπήσαμε κάποιο υπόγειο, το ότι ζήσαμε σε μια σοφίτα. Ξαναγυρνάμε σ’αυτά στα νυχτερινά όνειρά μας.Αυτά τα λείψανα έχουν την αξία ενός κελύφους. Κι όταν φτάνουμε στο τέρμα του λαβυρίνθου του ύπνου, όταν αγγίζουμε τις περιοχές του ύπνου του βαθύ, τότε ίσως να γνωρίζουμε ανάπαυλες που να προηγούνται της ύπαρξης του ανθρώπου.

Τα επόμενα σπίτια όπου κατοικήσαμε εκχυδάισαν τις κινήσεις μας. Αλλά θα αισθανόμαστε το ίδιο έκπληκτοι όταν ξαναγυρίζοντας μετά από τόσες οδύσσειες στο παλιό σπίτι, θα βλέπουμε τις πρώτες τις πιο ελάχιστες χειρονομίες να ξαναζούνε ξαφνικά-πάντοτε τέλειες.

Με δυό λόγια, το σπίτι όπου γεννηθήκαμε έχει εγγράψει μέσα μας την ιεραρχία των διαφόρων λειτουργιών του κατοικώ.Είμαστε το διάγραμμα των λειτουργιών του κατοικείν σ’αυτό το συγκεκριμένο σπίτι και όλα τ’άλλα σπίτια δεν είναι παρά παραλλαγές πάνω σ’ένα βασικό θέμα.

Το σπίτι όπου γεννηθήκαμε είναι κάτι περισσότερο από ένα σώμα κατοικίας-είναι ένα σώμα ονείρων.

Για τον καθέναν από μας υπάρχει μια ονειρική κατοικία, ένα σπίτι της ανάμνησης-όνειρο που χάνεται μέσα στο σύθαμπο ενός επέκεινα του πραγματικού παρελθόντος. Αυτό το ονειρικό σπίτι είναι η «κρύπτη του πατρικού σπιτιού».

-87-


Το αληθινό σπίτι της ανάμνησης, τα σπίτια στα οποία μας ξαναγυρνάμε στα όνειρά μας, τα πλούσια σε πιστό ονειρισμό σπίτια απεχθάνονται κάθε περιγραφή. Το να τα περιγράφαμε,θα σήμαινε να τα επισκεπτόμασταν.Για το παρόν ίσως μπορούμε να τα λέμε όλα, αλλά όχι για το παρελθόν!

Το πρώτο, το ονειρικά προσδιορισμένο σπίτι πρέπει να κρατάει τον ίσκιο του.Από τα κατάβαθά του αναδύεται μια λογοτεχνία βαθιά, με άλλα λόγια ποίηση, και όχι μια λογοτεχνία ευφραδής που χρειάζεται έναν ξένο μύθο για να αναλύσει την οικειότητα. π.χ. αυτό που πρέπει να πω για το σπίτι που έζησα τα παιδικά μου χρόνια είναι όσο ακριβώς χρειάζεται για να πέσω ΕΓΩ Ο ΙΔΙΟΣ σε μια κατάσταση ονειροπόλησης στην οποία θα αναπαυθώ μέσα στο παρελθόν μου.

Δεν μπορούμε να μεταδώσουμε στους άλλους άλλο από έναν προσανατολισμό προς το μυστικό, χωρίς να μπορούμε ποτέ να πούμε αντικειμενικά ποιό είναι το μυστικό. Το μυστικό δεν έχει ποτέ μια απόλυτη αντικειμενικότητα.Σε τι θα χρησίμευε για παράδειγμα αν σας έδινα το σχήμα του δωματίου που υπήρξε πράγματι το δωμάτιό μου, να περιγράψω το δωματιάκι στο βάθος του υπογείου, να πω ότι από το παράθυρο,μέσα από την κλίση της στέγης φαινόταν ο λόφος....-Μόνον εγώ,βυθισμένος στις μνήμες μου...

Αλλά πέρα από αναμνήσεις, το πατρικό σπίτι έχει εντυπωθεί ΦΥΣΙΚΑ μέσα μας. Είναι μια ομάδα από οργανικές συνήθειες. Μετά από είκοσι χρόνια παρόλες τις ανώνυμες σκάλες που ανεβήκαμε στο μεταξύ, θα ξαναβρούμε τα αντανακλαστικά της «πρώτης σκάλας», δεν θα σκοντάψουμε στο τάδε σκαλοπάτι που ήτανε κάπως ψηλότερο. Όλο το είναι του σπιτιού θα ξετυλιχθεί πιστό στο δικό μας είναι. Με την ίδια κίνηση θα σπρώξουμε την πόρτα που τρίζει,χωρίς φως θα πάμε ως την πιο μακρινή σοφίτα. Κι ο παραμικρότερος σύρτης έχει κρατηθεί μέσα στα χέρια μας.

-88-

ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ_η αίσθηση της οικειότητας

Το σύμπλεγμα πραγματικότητας και ονείρου ποτέ δεν ξεδιαλύνεται οριστικά. Θα πρέπει να εξετάσουμε από πιο κοντά πώς παρουσιάζονται, σε μια ονειροπόλα γεωμετρία, τα σπίτια του παρελθόντος , τα σπίτια στα οποία πηγαίνουμε για να ξαναβρούμε,στα ονειροπολήματά μας την οικειότητα του παρελθόντος και να μελετήσουμε πώς η γλυκιά ματιέρα της οικειότητας ξαναβρίσκει, μέσω του σπιτιού, τη μορφή της, τη μορφή που είχε όταν έκλεινε μέσα της μια πρώτη ζεστασιά.

Το 1913 ο Andrè Lafon1είχε γράψει: « ονειρεύομαι ένα καταφύγιο, χαμηλό σπίτι με παραθύριαΨηλά, σε τρείς σειρές φθαρμένα, επίπεδα και πρασινισμένα................................................................................................Φτωχό και κρυφό κατάλυμα, παλιά λιθογραφίαΠου δε ζεί παρά μόνο μέσα μου, όπου επιστρέφω καμιά φοράΝα κάτσω για να ξεχάσω τη γκρίζα ημέρα και τη βροχή.»

Είναι μερικές φορές που το σπίτι μεγαλώνει, απλώνεται. Χρειάζεται μεγαλύτερη ελαστικότητα στην ονειροπόληση, μια ονειροπόληση λιγότερο σχεδιασμένη για να το κατοικήσεις. « Το σπίτι μου, λέει ο Γιώργος Σπυριδάκις 2, είναι διάφανο αλλά δεν είναι από γυαλί. Θά ‘λεγες πως έχει περισσότερο τη φύση του ατμού. Οι τοίχοι του πυκνώνουν και αραιώνουν ανάλογα με την επιθυμία μου. Άλλοτε τους σφίγγω γύρω μου σαν μια πανοπλία απομόνωσης... Άλλοτε όμως αφήνω τους τοίχους του σπιτιού μου ν’αναπτυχθούν μέσα στο χώρο τους, που είναι η άπειρη έκταση.»Το σπίτι του Σπυριδάκι αναπνέει. Γίνεται αρματωσιά και μετά εκτείνεται μέχρι το άπειρο. Είναι σαν να λέμε ότι μέσα σ’αυτό που ζούμε περιοδικά μέσα στην ασφάλεια και μέσα στην περιπέτεια. Είναι κυψέλη και είναι κόσμος. Έχουμε υπερβεί τη γεωμετρία. Ένα περίεργο πράγμα, οι χώροι που αγαπάμε δεν δέχονται πάντα να περιορίζονται! Ξεγλιστράνε.Θά ‘λεγε κανείς ότι μεταφέρονται εύκολα αλλού, σε άλλες εποχές, σε διαφορετικά διαγράμματα των ονείρων και των αναμνήσεων.

Αυτές οι παραδοξότητες που εμφανίζονται στα σπίτια που κατοικούμε ή επισκεπτόμαστε στα όνειρά μας, δείχνουν τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο χειρίζεται το υποσεινήδητό μας τις αναμνήσεις και της εικόνες από σπίτια,κτίρια και γενικά χώρους του παρελθόντος μας. Πρόκειται για ένα χωροχρονικό «κολλάζ» που κρατάει αδιευκρίνιστο το «γιατί». Το αξιοσημείωτο σε αυτό το σημείο είναι ότι ακόμα και μέσα από αυτήν την παραμορφωτική κατάσταση ο χώρος δέιχνει να κρατά τη σημασία του ως έννοια, αφού μπορούμε να τον περιγράψουμε, να τον βιώσουμε, να τον οικειοποιηθούμε και να τον εξερευνήσουμε.Η ανάγκη της εξερέυνησης υπαρχει τόσο στην πραγματικότητα, όσο και στο όνειρο, μόνο που εκεί μπορεί να συνδυάζεται με την οικειότητα που προαναφέραμε, δημιουργώντας μια σύγχηση συναισθημάτων.

Αν λοιπόν συγκρατούμε κάτι από το όνειρο μέσα στη μνήμη, αν ξεπερνάμε την απλή συλλογή των συγκεκριμένων αναμνήσεων, το σπίτι που έχει χαθεί μέσα στη νύχτα του χρόνου βγαίνει, κομμάτι κομμάτι από τη σκιά. Δεν κάνουμε τίποτα για να το ξαναοργανώσουμε. Λες και κάτι το ρευστό ξαναενώνει τις αναμνήσεις. Βυθιζόμαστε μέσα σ’αυτό το ρευστό του παρελθόντος. Ο Ρίλκε3έχει γνωρίσει αυτήν την οικειότητα της συγχώνευσης. Μιλά γι’ αυτή τη συγχώνευση της ύπαρξης μέσα στο σπίτι :

Η ονειροπόλα γεωμετρία του χώρου.

2Georges Spyridaki, Mort Lucide, εκδ. Seghers,σελ.35.

1Andrè Lafon:Γάλλος ποιητής, που έζησε τον 19ο αιώνα

3Rainer Maria Rilke, λυρικός ποιητής και πεζογράφος του 20ού αιώνα.

«Από τότε δεν το ξανάδα ποτέ πια αυτό το παράξενο σπίτι. Έτσι όπως το ξαναβρίσκω σε παιδική μορφή μέσα στη θύμησή μου δεν είναι ένα κτίσμα. Ολόκληρο χωνεύεται και μοιράζεται μέσα μου : ένα δωμάτιο ‘δώ, ένα δωμάτιο ‘κει. Ένα κομμάτι διαδρόμου που όμως δεν ενώνει αυτά τα δύο δωμάτια, αλλά έχει διατηρηθεί αποσπασματικά μέσα μου.Έτσι απλώνονται όλα μέσα μου, τα δωμάτια, οι σκάλες που κατέβαιναν με μια βραδύτητα τόσο επίσημη, άλλα σκαλιά, στενά κλουβιά που ανέβαιναν σε σπείρες μέσα στη σκοτεινιά και από τα οποία προχωρούσαμε σαν το αίμα μέσα στις φλέβες»

Έτσι τα όνειρα κατεβαίνουν καμιά φορά τόσο βαθιά μέσα σ’ένα άπειρο παρελθόν,μέσα σ’ένα παρελθόν που έχει απαλλαγεί από τις ημερομηνίες του, που οι καθαρές αναμνήσεις του πατρικού σπιτιού φαίνονται σαν να έχουν βγεί από μας. Αυτά τα όνειρα ξαφνιάζουν την ονειροπόλησή μας. Φτάνουμε στο σημείο να μην ξέρουμε αν πράγματι ζήσαμε εκεί που ζήσαμε.

-89-


Όνειρο Jung:«Ονειρεύτηκα πως βρισκόμουν στο «σπίτι μου», στον πρώτο όροφο, σε ένα ευχάριστο σαλόνι επιλπωμένο με την τεχνοτροπία του δέκατου όγδοου αιώνα. Ένιωθα μάλλον έκπληκτος, γιατί κατάλαβα ότι δεν είχα δεί ποτέ αυτό το δωμάτιο πριν, και άρχισα να διερωτώμαι πώς ήταν το ισόγειο. Πήγα κάτω και το βρήκα μάλλον σκοτεινό, με τοίχους επενδεδυμένους με ξύλο και βαριά έπιπλα που χρονολογούνταν περίπου από τον 16ο αιώνα. Ξαφνιάστηκα πολύ και η περιέργειά μου μεγάλωσε, γιατί όλα αυτά ήταν μια πολύ απρόσμενη ανακάλυψη. Για να εξοικειωθώ καλύτερα με τη δομή του σπιτιού, σκέφθηκα να κατέβω στο κελάρι. Βρήκα μια πόρτα, με μια σειρά πέτρινων σκαλοπατιών που οδηγούσαν σε ένα μεγάλο θολωτό δωμάτιο. Το πάτωμα αποτελούταν από μεγάλες πέτρινες πλάκες και οι τοίχοι μου φάνηκαν πολύ αρχαίοι. Εξέτασα το ασβεστοκονίαμα κι ανακάλυψα ότι ήταν ανακατεμένο με κομμάτια τούβλου. Προφανώς ήταν ένας παλιός ρωμαϊκός τοίχος. Άρχισα να εξάπτομαι. Στη γωνία είδα ένα σιδερένιο κρίκο σε μια από τις πέτρινες πλάκες. Τον σήκωσα κι ανακάλυψα μια ακόμη σειρά στενών σκαλοπατιών που οδηγούσαν κάτω σε ένα είδος σπηλιάς που ήταν προφανώς προιστορικός τάφος. Περιείχε δύο κρανία, μερικά οστά και σπασμένα κομμάτια κεραμικών. Έπειτα ξύπνησα....»«τα όνειρα που έβλεπα, στην πραγματικότητα, είναι μια μικρή περίληψη της ζωής μου-της ζωής του νου μου.» C.G.Jung

Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

«Σκέφτηκα κάτι σχετικό που είχα δει σ’ένα μου όνειρο, ανακαλύπτοντας στο ίδιο το διαμέρισμά μου ένα δωμάτιο που μου ήταν άγνωστο...» Georges Perec σελ.50 ,κεφ. «το διαμέρισμα», χωρείες χώρων

Ορισμένες φορές η σιγουριά που έχουμε για το οικείο μέσα σε ένα όνειρο καταρίπτεται καθώς ανακαλύπτουμε άγνωστες προεκτάσεις και διαφορετικές εναλλακτικές χώρων, προσώπων και καταστάσεων που μέχρι κάποια στιγμή γνωρίζαμε ή νομίζαμε ότι γνωρίζαμε.

Το ξάφνιασμα που ακολουθείται μετά την ανακάλυψη ότι το υποτιθέμενο γνώριμο περιβάλλον, που ο νους μας είχε όνοματίσει ως «σπίτι μας» κρύβει άγνωστες προεκτάσεις και πτυχές οδηγεί σε μια μείξη συναισθημάτων. Ο φόβος του αγνώστου μπολιάζεται πάνω στην σιγουριά του γνώριμου και μπερδεύεται με την περιέργεια για ανακάλυψη. Ο ονειρευόμενος νους επιζητά να έρθει πιο κοντά στη γνώση ανακαλύπτοντας στοιχεία που το ασυνείδητο παρουσιάζει ως νέα,προτοείδωτα και ανεξερεύνητα. Η ικανοποίηση που φέρνει το εύρημα μέσα στο όνειρο, είναι συγκρίσιμη με της πραγματικότητας, αφού μιλάμε για συναίσθημα. Τα κριτήρια είναι σαφώς διαφορετικά, αφού στο όνειρο η λογική λειτουγεί με διαφορετικό τρόπο και συνδέει τα ερεθίσματα με τα συναισθήματα χωρίς συγκεκριμένη λογική αντιστοίχιση. Για παράδειγμα μια σκάλα που σταματάει στον γκεμό μπορέι να προκαλεί δέος και φοβο στην πραγματιότητα, αλλά για την ονειρευόμενη συνείδηση μπορέι να αποτελεί μια ακόμα ευκαιρία για πτήση,αφού στον κόσμο του ονείρου τα πάντα είναι δυνατά και δικαιολογήσιμα.Για ακόμα μια φορά ίσως και τελευταία, θα μιλήσουμε για το ρόλο του χρόνου σε σχέση με την αντίληψη του χώρου. Όπως αναφέρθηκε και σε προηγούμενο κεφάλαιο ο χώρος φιλοξενεί δράσεις, και οι δράσεις είναι κατεξοχήν χρονικές ,πράγμα που σημαίνει ότι ο χώρος και ο χρόνος έιναι άμεσα συνδεδεμένες έννοιες. Η μετάβαση είναι άλλη μια απόδειξη ότι για να μετακινηθούμε από ένα σημείο σε κάποιο άλλο, όποιο κι αν είναι το μέσο μετακίνησης το σίγουρο είναι ότι απαιτείται χρονική διάρκεια. Το ίδιο συμβαίνει και για την εξερεύνηση μιας περιοχής. Απαιτείται χρόνος προκειμένου να ανακαλύψουμε αυτό που έπεται, αυτό που πλησιάζουμε, αυτό που κρύβεται και μας περιμένει.Στο όνειρο, φυσικά ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε το χρόνο δεν είναι ο ίδιος. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ό χρόνος χάνει την υπόστασή του. Η ονειρευόμενη συνείδηση χρησιμοποιεί το χρόνο με αφηγηματικό τρόπο όπως γίνεται στην λογοτεχνία ή τον κινηματογράφο. Αρκεί δηλαδή να αναφερθεί μια χρονική αλλαγή και ο θεατής ή ο ονειρευόμενος τη θεωρεί ως δεδομένη , πιστεύει σε αυτήν και η ιστορία εξελλίσεται. Μιλάμε δηλαδή για ένα πλάσιμο, έναν αφηγηματικό χειρισμό του χρόνου, μόνο που στο όνειρο το ρόλο του «χειριστή» παίζει το υποσυνείδητο.Ωστόσο η εξερεύνηση του κόσμου των ονείρων έχει κάποια στεγανά. Η ανθρώπινη αντίληψη,ονειρευόμενη ή μή , δεν μπορεί να αντιληφθεί το άπειρο. Στο όνειρο συναντούμε συχνά το άπειρο ως μια προσπάθεια να κατανοήσουμε την απεραντοσύνη της πραγματικότητας.

-90-

ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ_η ανάγκη για ανακάλυψη

Η φαντασία δεν ενεργοποιείται από την πρώτη στιγμή της θέασης; Στην πραγματικότητα, η ονειροπόληση είναι μια κατάσταση εξολοκλήρου συγκροτημένη από την αρχική κιόλας στιγμή. Δεν την βλέπουμε καθόλου να αρχίζει κι όμως αρχίζει πάντα με τον ίδιο τρόπο. Ξεφεύγει από το κοντινό αντικείμενο κι ευθύς αμέσως βρίσκεται μακριά, αλλού, στο χώρο του αλλού.Κατά την ανάλυση των εικόνων της απεραντοσύνης θα αντιλαμβανόμασταν μέσα μας το καθαρό «είναι» της καθαρής φαντασίας.Στην ασυνείδητη έκφραση της απεραντοσύνης,μέσω του ονείρου, το ρόλο του «κοντινού» αντικειμένου παίζουν τα ερεθίσματα της πραγματικότητας, τα οποία γίνονται πρώτη ύλη για εικόνα. Η απεραντοσύνη της εικόνας μέσα στο όνειρο γίνεται περισσότερο οικειοποιήσιμη απ’ ότι στην πραγματικότητα . Μπορέι να ακούγεται παρανοϊκό να μιλάμε για οικειότητα του απείρου, αλλά ο ονειρευόμενος νους έχει εξοικειωθέι σε άμορφες και άπειρες αναπαραστάσεις.

Στον κόσμο της πραγματικότητας το ΜΑΤΙ, η καθάρια όραση κουράζεται από τα στερεά. Θέλει να ονειρευτεί την απομόρφωση. Το να ονειρευόμαστε το άπειρο λειτουργεί ως αντίδοτο στην ανυσηχία και την ανολοκλήρωτη ημιμάθεια της εγρήγορσης.Αν η όραση αποδέχεται στ’αλήθεια την ελευθερία του ονείρου, όλα κυλάνε μέσα σε μια ζωντανή διαίσθηση.

Στο όνειρο όλα έιναι δυνατά.Εκεί δεν υπάρχει λογική αιτιολόγηση ,περιορισμός και σύνηθες ,αλλά ρευστότητα απροσδιοριστία και αχρονικότητα.

Η απεραντοσύνη

Θα μπόρούσαμε να πούμε ότι η απεραντοσύνη είναι μια φιλοσοφική κατηγορία της ονειροπόλησης. Αναμφισβήτητα, η ονειροπόληση τρέφεται με ποικίλα θέματα, αλλά από κάποια εγγενή ροπή στοχάζεται τη μεγαλοσύνη. Και η θέαση της μεγαλοσύνης καθορίζει μια στάση τόσο ειδική, μια ψυχική κατάσταση τόσο ιδιαίτερη, ώστε η ονειροπόληση τοποθετεί τον ονειρευόμενο έξω από τον κοντινό κόσμο, σε έναν κόσμο που φέρει το σημείο ενός απείρου.Με την απλή ανάμνηση, μακριά από την απεραντοσύνη της θάλασσας και της πεδιάδας, μπορούμε με τον στοχασμό να ανανεώσουμε μέσα μας τις απηχήσεις αυτής της θέασης της μεγαλοσύνης. Αλλά τότε πρόκειται πράγματι για ανάμνηση: η φαντασία από μόνη της δεν μπορεί να μεγαλώσει απεριόριστα τις εικόνες της απεραντοσύνης;

-91-


Το τοπίο στα όνειρα δεν αποτελεί απλώς ένα ονειρικό φόντο, αλλά συντελεί στη δράση του ονείρου, μετασχηματίζεται ,αλλάζει αποτελώντας ένα ζωντανό στοιχείο που αλληλεπιδρά με τον ονειρευόμενο. Το ονειρικό τοπίο είναι το κατεξοχήν μέσο διάδοσης ερεθισμάτων, αφού αποτελεί το γενικότερο χωρικό πλάισιο του ονείρου. Δίνει συγκεκριμένη ατμόσφαιρα στο όνειρο και συνδέεται με τους τόπους έιτε είναι υπαρκτοί ή μη. Το τοπίο δεν αποτελείται μόνο από την εικόνα αλλά και από κάθε αισθητηριακό ερέθισμα μπορούμε να ανασύρουμε από αυτό. Το τοπίο δεν είναι μια καδραρισμένη εικόνα.Βρίσκεται γύρω μας, πολλές φορές γινόμαστε κι εμείς οι ίδιο κομμάτι του. Καθώς συνδέεται κι αυτό με το χρόνο, όπως κι αν αυτός λειτουργεί μέσα στο όνειρο, βλέπουμε το τοπίο να αναδιαμορφώνεται στην εξέλιξη των ονείρων, ανάλογα με τα νέα δεδομένα που το ασυνείδητο αφήνει να περάσουν.Ωστόσο, με την βοήθεια του επαναλαμβανόμενου ονείρου, έχει διαπιστωθεί ότι ορισμένα τοπία δείχνουν να μένουν σχετικά αναλλοίωτα από όνειρο σε όνειρο, σαν να υπάρχουν σε κάποια διαφορετική πραγματικότητα.Πριν γίνει συνειδητό θέαμα, κάθε τοπίο είναι μια ονειρική εμπειρία.Σύμφωνα με τον G.Bachelard ,δεν κοιτάζουμε παρά μόνο με αισθητικό πάθος τα τοπία που είδαμε προηγουμένως στο όνειρό μας. Δικαιολογημένα ο L.Tieck αναγνώρισε μέσα στο ανθρώπινο όνειρο τον πρόλογο της φυσικής ομορφιάς. Η ενότητα ενός τοπίου προσφέρεται σαν πραγματοποίηση ενός πολυονειρεμένου ονείρου-«wie die erfullung eines oft getraumten Traums». Αλλά το ονειρικό τοπίο δεν είναι ένα πλαίσιο που γεμίζει από εντυπώσεις, είναι μια ύλη που αυξάνει.

Πρόκειται για μια κατηγορία ιδιαίτερων ονείρων, που αντανακλούν την πόλη, κατά τρόπους που υπαινίσσονται πολλά περισσότερα γι’αυτή από όσα θα μπορούσαν ποτέ να περιγραφούν με τη γλώσσα της ξύπνιας ζωής( ίσως, πάλι, παρόμοια όνειρα να βίωναν και οι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων του αρχαίου παρελθόντος)Αυτού του είδους τα όνειρα, τα όνειρα της πόλης, φαίνεται ότι κατά καιρούς απασχολούν αρκετούς ανθρώπους. Αναφορές ή υπαινιγμούς σε σχέση με αυτά μπορεί κανείς να συναντήσει στη λογοτεχία,στην τέχνη, ακόμα και στη μουσική. Χαρακτηριστικό είναι ένα κομμάτι με τίτλο «Bent Cold Sidewalk» του συγκροτήματος «Tangerine Dream» από το άλμπουμ «Cyclone», κυκλοφορίας 1978.

Το ονειρικό τοπίο

Τα όνειρα της πόλης

Στα όνειρα της πόλης δεν είναι πάντα σαφές το ποιός είναι ο πρωταγωνιστής. Υπάρχει όμως πάντα η πόλη, ή έστω η αίσθησή της. Και τι παράξενη που είναι σε μερικά όνειρα η αίσθηση αυτή... όνειρα που ο χώρος αποκτά περισσότερες ιδιότητες απ’ ότι θα επέτρεπαν οι τρείς του διαστάσεις... όνειρα όπου η τοπογραφία της πόλης είναι εντελώς αλλάγμένη σε σχέση με την «πραγματική», κι όμως τόσο ανεξήγητα γνώριμη και σωστή... όνειρα όπου σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης υπάρχουν οικοδομήματα τα οποία ο ξύπνιος εαυτός μας δεν έχει αντικρύσει ποτέ... όνειρα όπου η πόλη μοιάζει πιο αληθινή από ό’τι θα έπρεπε...

Ο “πύργος της Βαβέλ”, σκηνή από την ταινία Metropolis (1926)

-93-

Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ

-95-

ΕΠΙΛΟΓΟΣΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ...

Για το όνειρο...

Είδαμε ότι μέσω του ονείρου μπορούμε να συλλάβουμε ερεθίσματα από ένα αντίστοιχο περιβάλλον με αυτό της πραγματικότητας. Η αντίληψη των ερεθισμάτων αυτών γίνεται με παρόμοιο τρόπο με της πραγματικότητας, μέσω των αισθήσεων ή παρόμοιων ψευδ-αιθήσεων που εικάζουν την αλήθεια.Η αλήθεια είναι αυτό που διακυβεύεται ανάμεσα στο όνειρο και στην πραγματικότητα. Η ανθρώπινη συνείδηση μπορεί να αναγνωρίσει το αληθινό,αλλά στο όνειρο η αναγνώριση αυτή εξαρτάται από το βαθμό της συνειδητότητας του ονειρευόμενου τη στιγμή που έρχεται αντιμέτωπος με την αλήθεια ή την ονειρικά μεταμφιεσμένη αλήθεια.Στο όνειρο είδαμε ότι οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί δυνατό και να δικαιολογηθεί με βάση μιας λογικής που δεν υπακούει τους κανόνες της πραγματικότητας.Ο ονειρευόμενος νους «ονοματίζει» τα ερεθίσματα που εκλαμβάνει ως γνώριμα ή άγνωστα . Στην περίπτωση που τα θεωρεί γνώριμα, οδηγούμαστε στην οικειοποίησή τους την ερδραίωσή τους και ορισμένες φορές την επαναληπτική ονειρική αναφορά σε αυτά,ως κάτι που υπάρχει και εξελίσσεται.Στην περίπτωση που τα θεωρεί άγνωστα, προσπαθούμε να τα ανακαλύψουμε και να τα οικειοποιηθούμε, μέσα από διαδιασίες αναγνώρισης του ονειρικού κόσμου.Ο κόσμος του ονείρου σχηματίζεται από αναμνήσεις ,βιωματα, εικόνες και αισθήσεις από την πραγματικότητα. Πολλές φορές θυμικά κατάλοιπα μιας ημέρα ενσωματώνονται στο όνειρο χωρίς να το συνειδητοποιούμε, καθώς τα στοιχεία βρίσκουν τη θέση τους στο «σενάριο» που επιμελείται το ασυνείδητό μας.Ο «περι ονείρου λόγος» ζητά μια διεπιστημονική προσέγγιση και αφήνει ανοιχτά ερωτήματα για το «πώς», το «γιατί», το «ποιός»,καθώς πρόκειται για ένα φαινόμενο που συνδέεται άμεσα με τον ανθρώπινο νου, τις λειτουργίες του εγκεφάλου αλλά και ολόκληρου του ανθρώπινου οργανισμού και θέτει ζητήματα υπαρξιακά,φιλοσοφικά έως και θρησκευτικά.Από τον ποιητικό λόγο του Bachelard στον επιστημονικά τεκμηριωμενο λόγο του ονειρολόγου-νευροφυσιολόγου M.Jouvet ,στην ψυχαναλυτική θεωρητικολογία του Freud και του Jung, πήραμε μια ιδέα της πολύπλευρης ,αυτής προσέγγισης του κόσμου των ονείρων.Για τον χώρο μεσα στο όνειρο...Η αίσθηση του χώρου είναι έκδηλη μέσα στο όνειρο, αφού μέσω των ερεθισμάτων που συλλαμβάνουμε, διακρίνουμε το μέσα από το έξω το ψηλό από το κοντό το κοίλο από το κυρτό και γενικά μπορούμε να αντιληφθούμε χωρικές σχέσεις στο περιβάλλον μέσα στο οποίο κινούμαστε ,δρούμε και το οποίο παρατηρούμε ονειρευόμενοι.

Ο κόσμος του ονείρου δεν έχει τέλος. Δεν έχει τέλος τόσο ως προς τα όριά του-η απεραντοσύνη που προαναφέραμε- όσο κι ως προς την ανάλυσή του. Το να μιλάμε για τα όνειρα, εκτός του ότι πρόκειται για κάτι εντελώς προσωπικό για τον καθένα, απαιτεί συζητήσεις ωρών επί ωρών και διάλογο. Προϋποθέτει ανταλλαγή εμπειριών, απόψεων και γνώσεων ,κάτι που δεν είναι δυνατό μέσω του μονόλογου -προϊόν αυτής της διάλεξης.

Στην εξέλιξη της συγγραφής συνειδητοποίησα ότι σημασία δεν έχει να βρούμε απαντήσεις στο «πώς δημιουργείται ο χώρος του ονείρου», ή «πως αντιλαμβανόμαστε το χώρο στο όνειρο», όπως έτεινα να αναρωτιέμαι αρχικά. Ανακάλυψα ότι το όνειρο δεν είναι παρά ακόμα ένας τρόπος προκειμένου να αντιληφθόυμε έννοιες και καταστάσεις. Πρόκειται για μια δίοδο που βρίσκει το υποσυνειδητό μας για να εκφραστεί, ανάλογη με άλλες διόδους που βρίσκει το συνειδητό μας μέσω της ζωγραφικής, της μουσικής,της λογοτεχνίας κτλ.Το γεγονός ότι μπορούμε να βιώσουμε χώρο μέσα από το όνειρο μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ό χώρος δεν βασίζεται στην ύλη προκειμένου να τον αντιληφθούμε. Έτσι , το ενδιαφέρον της μελέτης στράφηκε στον ίδιο το χώρο, είτε τον αντιλαμβανόμαστε στο όνειρο, έιτε όχι.

-96-

Για τον χώρο...

Παρακολουθήσαμε διάφορες θεωρίες γύρω από την έννοια του χώρου. Ξεκινήσαμε από την αρχάια Ελλάδα με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, που προσπαθούσαν να διαχωρίσουν τις έννοιες του τόπου, του χώρου και της ύλης. Θεωρίες του Θαλή του Νεύτωνα, του Καρτέσιου δεν έχουν όλες κοινή ερμηνεία της έννοιας του χώρου. Η καρτεσιανή θεωρία, μάλιστα ταυτίζει την ύλη με το χώρο.Σύμφωνα μέ τον Σταύρο Σταυρίδη, υπάρχει μια συμβολική σχέση με το χώρο που τον συνδέει με προσωπικά βιώματα. Έτσι τα μνημονικά ίχνη που αντιπροσωπεύονται από το χώρο τον συνδέεουν με δράσεις και βιώματα,κάτι που μαρτυράει τη σχέση του χώρου με το χρόνο.Ο χρόνος απασχόλησε και τον Kant σύμφωνα με τον οποίο «ο χώρος και ο χρόνος είναι οι δύο μορφές της εποπτείας που ανήκουν στην περιοχή της ανθρώπινης αισθητηριακής ικανότητας.» η θεωρία του Heidegger από την άλλη, υποστηρίζει την «Χωρικότητα» του ανθρώπινου Είναι σύμφωνα με την οποία ο χώρος δεν πρέπει να ειδωθεί ως κάτι στατικό όπως οι θεωρίες της σύγχρονης εποχής τείνουν να παρουσιάζουν.Με λαβή αυτές τις θεωρίες γύρω από την έννοια του χώρου και με κίνητρο την ανατροπή της σύχρονης θεώρησης που μιλάει για έναν κομματιασμένο, εμπορεύσιμο και μετρήσιμο χώρο-αντικείμενο, προσπάθησα να αναφέρω παραδείγματα που δέιχνουν τη διτή φύση του χώρου. Αυτή που ταλαντεύεται ανάμεσα στο ερέθισμα και την φαντασίωση. Ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό.Έτσι καταλήξαμε να μιλάμε για την αντίληψη και την έκφραση του χώρου,ως δύο άμεσα συνδυαζόμενες διανοητικές διεργασίες,που αποδεικνύουν το άϋλο του χώρου. Η ικανότητά μας να φαντασιωθούμε συνειδητά το χώρο αλλά και η αληθοφανής ρέπλικά του στο όνειρο-εκεί όπου ή ύλη απουσιάζει- φανερώνουν ότι ο ανθρώπινος νους μπορεί να δημιουργήσει χώρο, να τον περιγράψει, και να τον μεταδώσει σε τρίτους όπως θα έκανε με οποιαδήποτε άλλη έννοια, άϋλη κι αυτή.Είδαμε πως μια χειρονομία μπορεί να περιέχει χώρο, πως το τραγούδι και η μουσική βγάζουν χωρικές ποιότητες και συσχετίσεις με το ρυθμό και το χρόνο. Ανακαλύψαμε ότι μπορούμε να βιώσουμε καταστάσεις του χώρου ακόμα και με τη νόησή μας. Μπορούμε να «κατοικήσουμε» σε μια «κινηματογραφική» κατοικία, να περιπλανηθούμε στους δρόμους μιας πόλης-κόμικ, να αφουγγραστουμε με όλες μας τις αισθήσεις τη φύση ύστερα από μια άκρως βιωματική περιγραφή της μέσα από ένα ποιήμα.Όλες αυτές οι εκδοχές της έκφρασης του χώρου αποτελούν την έκφραση της συνειδητής πλευράς του νου μας. Η έκφραση της ασυνείδητης πλευράς του νού πραγματοποιέιται κυρίως μέσω του ονείρου, το οποίο αναλύσαμε εκτενέστερα. Ωστόσο, στην μελέτη περί ονείρου δεν ψάξαμε να βρούμε απαντήσεις στο « ποιός» η «τί» είναι αυτό που δημιουργεί τα ερεθίσματα που παρουσιάζονται ως μοναδικά και πρωτοείδωτα. Αν και διάφοροι μελετητές άφησαν να εννοηθεί ότι ο «κόσμος» του ονείρου δημιουργείται μέσω μιας «συρραφής» εικόνων ,αναμνήσεων και βιωμάτων βασισμένων στην πραγματικότητα, δεν έχει δοθεί μια εμπεριστατωμένη απάντηση στο «γιατί» συμβαίνουν όλα αυτά, αλλά δεν είναι το ζήτημα που τελικά μας απασχόλησε. Μιλώντας για την έκφραση του χώρου, πρέπει να επισημάνουμε ότι η έκφραση ακολουθείται από την αντίληψη και συγχρόνως προηγείται αυτής. Πριν εκφράσουμε το χώρο πρέπει να τον έχουμε αντιληφθεί,είτε ασυνείδητα έιτε συνειδητά. Από την άλλη ,για να έχει λόγο ύπαρξης η έκφραση θα πρέπει να μπορούμε να αντιληθούμε εκ νέου το χώρο,μέσω του αποτελέσματός της. Εδώ μπαίνει και ο παράγοντας της υποκειμενικότητας, καθώς η αντίληψη του χώρου μέσα από το αποτέλεσμα της έκφρασής του γίνεται τόσο από τον «εκφραστή», όσο κι από τον οποιονδήποτε παρατηρητή.Η αντίληψη βασίζεται στην συνειρμική μας ικανότητα καθώς συνδυάζοντας το ερέθισμα μιας χωρικής περιγραφής-απεικόνισης-έκφρασης με ανάλογες εικόνες ή βιώματα του παρελθόντος, καταφέρνουμε να αναβιώσουμε το χώρο ή το γεγονός νοερά. Σημαντικός είναι ο ρόλος του μηχανισμού της ομοιότητας καθώς διεισδύει στα «χωράφια»της μνήμης και ανασύρει αναμνήσεις όμοιες με τα ερεθίσματα του παρόντος.Ο ρόλος της φαντασίας προκειμένου να αντιληφθόυμε αλλά και να εκφράσουμε το χώρο είναι πρωταρχικός, καθώς διεγείρει με τεχνητό τρόπο τις αισθήσεις μας δημιουργώντας ένα παράλληλο παρόν που γίνεται αντιληπτό μόνο νοερά.

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ...

-97-

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Έχοντας πλέον μια πιο ολοκληρωμένη άποψη πάνω στην αντίληψη και την έκφραση του χώρου,με ασυνείδητο ή ενσυνείδητο τρόπο μπορούμε να διακρίνουμε ένα πλέγμα των δύο αυτών εννοιών.

Πιο συγκεκριμένα:1. Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ του χώρου μπορέι να γίνει έιτε • Με συνειδητό τρόπο,σύμφωνα με τον οποίο κρίνουμε τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος παρατήρησης,τα μνημονεύουμε και τα ανασύρουμε συνειδητά όποτε θελήσουμε.Είτε • Με ασυνείδητο τρόπο, σύμφωνα με τον οποίο δεχόμαστε προσλαμβάνουσες από το περιβάλλον δράσης μας χωρίς να το γνωρίζουμε,καθώς αποθηκεύονται ασυνείδητα δημιουργώντας μια χωρική βάση δεδομένων μή προσπελάσιμη συνειδητά. Χάρη σε αυτό τον τρόπο αντίληψης του χώρου αποκτάμε κάποιες «διαισθητικές» ικανότητες ή προσανατολιζόμαστε σωστά χωρίς να γνωρίζουμε το γιατί.2. Και στις δύο περιπτώσεις την αντίληψη μπορέι να ακολουθεί η έκφραση του χώρου, μέσα από την οποία παρουσιάζεται το προϊόν της αντίληψης στον ίδιο τον παρατηρητή ή σε τρίτους. Και λεμε «τρίτους» γιατί το πρώτο και το δεύτερο πρόσωπο καταλαμβάνεται από το συνειδητό και το ασυνείδητο του ίδιου ατόμου.• Στην περίπτωση της συνειδητής έκφρασης του χώρου το αποτέλεσμα μπορέι να είναι είτε διανοητικό,νοερό, όπως γίνεται μέσω της ονειροπόλησης και της φαντασίωσης, είτε υλικό όπως ένας ζωγραφικός πίνακας ή ένα λογοτεχνικό έργο. Στην πρώτη περίπτωση γίνεται αντιληπτό μόνο από τον δημιουργό του, ενώ στην δεύτερη περίπτωση το αποτέλεσμα μπορέι να ερμηνευθεί από τον καθένα. Φυσικά για να γίνει αντιληπτό σε τρίτους, θα πρεπει να γίνει η αναγωγή του ήδη εκφρασμένου χώρου σε δικά τους βιώματα και αναμνησεις μέσω της δικής τους φαντασίας. Επομένως το αποτέλεσμα μιας τέτοιας ανάγνωσης ,που στηρίζεται στην υποκειμενικότητα, επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες.Βλέπουμε και στις δύο υποπεριπτώσεις ότι επανερχόμαστε στην έννοια της αντίληψης, όποιος κι αν είναι ο αποδέκτης.• Στην περίπτωση της ασυνείδητης έκφρασης του χώρου έχουμε το όνειρο το οποίο είτε γίνεται αντιληπτό από το ασυνείδητο και επιστρέφει σε αυτό ανατροφοδοτώντας το με νέα δεδομένα είτε από το συνειδητό(ή όποια φάση συνειδητότητας του νου μας την ανάλογη στιγμή του ύπνου μας) και τότε κρατάμε στη μνήμη μας εικόνες και αισθήσεις του χώρου, έτοιμες να επανεκφραστούν, συνειδητά πλέον.Σε αυτή την τελευταία περίπτωση έχουμε μια ακόμα δυνατότητα έκφρασης του αντιληπτικού αποτελέσματος του ονείρου. Αυτό γίνεται συνήθως προκειμένου να κοινωνήσουμε με τρίτους τις εικόνες των ονείρων μας.

-98-

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ...

Ωστόσο η μεταφορά της εμπειρίας του χώρου των ονείρων είναι πολύ δύσκολη και πολλές φορές μάταιη , καθώς λόγω της πολύ προσωπικής σχέσης του ονείρου με τον ονειρευόμενο και κατεπέκταση με τις αναμνήσεις και βιώματα μιας ζωής. Το αποτέλεσμα της περιγραφής-μεταφοράς δεν δίνει παρά μια γενική εντύπωση του χώρου και οι περισσότερες πληροφορίες χάνονται στη μεταφορά.

Παρόλα αυτά έχουν γίνει απόπειρες να αποδωθεί το περιβάλλον του ονείρου ή έστω κάποια ονειρική κατάσταση. Πολλοί καλλιτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ζωγράφοι ,ποιητές, σκηνογράφοι,σκηνοθέτες φωτογράφοι ακόμα και αρχιτέκτονες προσπάθησαν να δώσουν στα έργα τους κάτι από την ονειρική αυτή κατάσταση, έιτε θέλοντας να αποδώσουν την ατμόσφαιρα έιτε να μιμηθούν εικόνες ονείρου. Υπάρχουν πολλές αναφορές τέτοιων παραδειγμάτων αλλά δεν εστιάσαμε σε αυτές ,στα πλάισια αυτής της εργασίας για δύο λόγους.: Πρώτον , η επιλογή ορισμένων παραδειγμάτων από την ζωγραφική ή την ποιήση θα άφηνε απ’εξω κάποιους καλλιτέχνες ή καλλιτεχνικά ρεύματα εξίσου αξιόλογα ή περισσότερο χαρακτηρηστικά ,απλά και μόνο επειδή διέφυγαν από τις γνώσεις μου. Και δεύτερον η ερευνητική διαδικασία που σχετίζεται με την απεικόνιση του ονείρου θα οδηγούσε το θέμα της διάλεξης γύρω από την αναζήτηση της έκφρασης της υποσυνείδητης έκφρασης του χώρου, που αποτελεί ένα παρακλάδι της αυγκεκριμένης διάλεξης κι όχι τον κορμό.

Για τον άνθρωπο...

Μέσα από όλη αυτήν την «διαλεκτική» περιπλάνηση προσπαθήσαμε να «κρυφοκοιτάξουμε» στα άδυτα του ανθρώπινου νού και να αναρωτηθούμε πως είναι δυνατόν να εξηγούνται οργανικά τόσο πολύπλοκες διανοητικές διεργασίες, τόσο οι συνειδητές αλλά κυρίως οι ασυνείδητες. Οι γνώσεις μας για το ασυνείδητο είναι ελάχιστες. Η κατανόησή του μυστηρίου της ανθρώπινης συνειδητότητας είναι μάταιη καθώς η «συνειδητοποίηση» του Α-συνειδήτου θα σήμαινε αυτόματα την απομυθοποίηση του όρου και την εξάλειψη της υπόστασής του. Συγχωρήστε με για την παρήχηση της λεξης συνείδηση και των παραγώγων της. Η επαναληψιμότητα της εκφοράς του όρου αν και έγινε «ασυνείδητα» εκφράζει ωστόσο την αμηχανία και την πολυπλοκότητα στην ερμηνεία και κατανόησή του από τον μέσο άνθρωπο.«Ευτυχώς που υπάρχει το όνειρο...» πρόκειται για μια φράση με πολλαπλή ερνηνεία.Στην περίπτωσή μας :ευτυχώς που υπάρχει το όνειρο...για να πάιρνουμε μια ελάχιστη δόση από το ασσύληπτο και να ερχόμαστε λίγο πιο κοντά στο ασυνείδητο,στην απεγνωσμένη μας προσπάθεια να το φτάσουμε.Σύμφωνα με μια φράση από μια μεταπτυχιακή εργασία «24+1 στιγμιότυπα από τον κόσμο των ονείρων» της Στέλλας Μακρόνα παρατηρούμε έναν αντίστοιχο αναλογισμό.Xαρακτηριστικά ,αναφέρει: «Συχνά αναρωτήθηκα, αν το όνειρο λειτουργεί ως το αναγκαίο αντίδοτο στην ανεπαρκή σύλληψη της πραγματικότητας.»Χωρίς να έχει γίνει σκόπιμα ήρθαμε ξανά στις σκέψεις του προλόγου, όταν γινόταν αναφορά στην προσπάθεια του ανθρώπου να αποκτήσει τη γνώση που θα του εξασφαλίσει ασφάλεια απέναντι στο άγνωστο και θα κάνει την διαβίωσή του ευκολότερη. Είχε γίνει ήδη μια πρώτη διαπίστωση-ερμηνεία, όχι άδικα: « Ίσως με το να ερευνά συνεχώς, απωθεί την ανασφάλεια της μη-γνώσης και προσπαθεί να έρθει όλο και πιο κοντά στο εκάστοτε αντικείμενο ,καθυσηχάζοντας το νου του , πως όλα έχουν κάποιο λόγο που υπάρχουν και λειτουργούν.»

-99-

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Για τον αρχιτέκτονα...

Το όνειρο δεν σχετίζεται άμεσα με την αρχιτεκτονική. Ναι ,όντως υπάρχουν αρχιτεκτονικά ρεύματα όπου ο σχεδιασμός επηρεάζεται από ονειρικές καταστάσεις και αποδίδεται άλλοτε μορφολογικά,άλλοτε δομικά, επικεντρώνοντας την «ονειρικότητα» στην συνολική ατμόσφαιρα που πηγάζει από ένα κτίριο όσο κινούμαστε και ζούμε μέσα σε αυτό.Στα πλαίσια την διερέυνησης του χώρου ως έννοια, που αποτελεί το σημείο αναφοράς αυτής της διάλεξης,η επιρροή των ονείρων στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό δείχνει να μην βρίσκει θέση. Παρόλο που αναφερθήκαμε σε θέματα σύλληψης του χώρου και της συνειδητής του φαντασίωσης προκειμένου να τον αντιληφθούμε και να είμαστε σε θέση να τον περιγράψουμε, η πορεία της έρευνας είχε κατεύθυνση από το ειδικό στο γενικό και όχι το αντίστοφο. Στην διάλεξη του Νίκου Σίδερη στη σχολή αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. το Μάϊο του 2003 γίνεται λόγος περί φαντασίωσης. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Η αρχιτεκτονική είναι η φαντασίωση του αρχιτέκτονα διατυπωμένη στη γλώσσα της κατασκευής. Βλέπουμε επομένως τη σχέση των διανοητικών διεργασιών του ανθρώπινου νου προκειμένου να συλλάβει τον χώρο έιτε αυτός υπάρχει είτε πρόκειται να υπάρξει.Το θέμα της εν λόγω διάλεξης ενώ φαινομενικά δέιχνει να απλώνει τα πλοκάμια του σε ξένα της αρχιτεκτονικής πεδία, ωστόσο κρατά σφιχτά την ανάγκη του ανθρώπου-αρχιτέκτονα να αντιληθφεί τον χώρο γύρω του και κυρίως μέσα του. • Η φαντασίωση ,ως συνειδητό εργαλείο νοερής αναπαράστασης του χώρου βοηθούν τον αρχιτέκτονα να αντιληφθεί τις αξίες του χώρου ως έννοια πριν προσπαθήσει να τον μετασχηματίσει μέσω του σχεδιασμού. Στην ουσία ο ρόλος του αρχιτέκτονα είναι να χειριζεται τον χώρο κι όχι να τον δημιουργεί. Ο χώρος ήδη υπάρχει-καταρχήν υπάρχει στο μυαλό μας-απλά ο αρχιτέκτονας χειρίζεται τις υλικές συνιστώσες του χώρου σε συνάρτηση παντα με τον χρόνο προκειμένου να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης.• Από την άλλη ,οι διάφορες εναλλακτικές μορφές έκφρασης του χώρου όπως το σκίτσο, το σχέδιο ,οι τρισδιάστατες απεικονίσεις του ακόμα κι ο προφορικός ή γραπτός λόγος δίνουν την δυνατότητα στον αρχιτέκτονα να μοιραστεί την φαντασίωσή του για το χώρο με άλλους ανθρώπους, αρχιτέκτονες ή μη. Ο διαχωρισμός αυτός σε «Αρχιτέκτονες ή μή» δεν αποσκοπεί σε καποια κατηγοριοποίηση του ατόμου,αλλά στο γεγονός ότι πολλές φορές υπάρχει ένας «κώδικας» σύμφωνα με τον οποίο εγγράφεται και διαβάζεται ο χώρος και ο αρχιτέκτονας οφείλει να τον γνωρίζει, ενώ ο «μη- αρχιτέκτονας» δεν είναι υποχρεωμένος να κατέχει.Μέσα από το όνειρο ,ο άνθρωπος ανακαλύπτει πτυχές του ασυνειδήτου του, αλλά ο αρχιτέκτονας εστιάζει στο χώρο και μαθαίνει να τον αντιλαμβάνεται μέσω μιας διαφορετικής διαδικασίας ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο. Προσπαθώντας να κατανοήσει τη φύση του χώρου όπως παρουσιάζεται στο όνειρό του, προσπαθώντας να ερμηνεύσει την «παραμορφωμένη» ονειρική εικόνα και να ανακαλύψει τις άγνωστες προοεκτάσεις του χώρου πέφτει στην παγίδα που του έστησε ο ίδιος ο χώρος προκειμένου να τον ανακαλύψει και με αυτό τον τρόπο. Όσο αλλοιωμένος και να μας παρουσιάζεται ο χώρος μέσα στο όνειρο, δεν παύει να διατηρεί το αδιάβλητο της έννοιάς του. Έτσι το όνειρο αποτελεί μια ακόμα εμπειρία του χώρου για τον άνθρωπο, ασυνείδητη βέβαια, η οποία εκφραζόμενη όμως, αποκαλύπτει καινοτόμα στοιχεία που το ασυνείδητο επιλέγει να του διαβιβάσει.Το όνειρο ως μέσο έκφρασης του ασυνειδήτου, λειτουργεί ως διαβιβαστής πληροφοριών από το συνειδητό στο ασυνείδητο και αντίστροφα. Έτσι , χωρίς να θέλουμε να εικάσουμε τον πιθανό λόγο ύπαρξης του ονείρου, μπορούμε ωστόσο να το αξιοποιήσουμε ως ένα βιωματικό εργαλείο που εισχωρεί στα άδυτα του μυαλού και της νόησης, εκεί που γίνεται ή σύλληψη του χώρου και να έρθουμε λίγο πιο κοντά στον ορισμό της έννοιας αυτής.Ως αρχιτέκτονες, δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια απέναντι στους τρόπους έκφρασης και αντίληψης του χώρου, ακόμα κι αν δεν ελέγχουμε συνειδητά. Η αρχιτεκτονική, το όνειρο, ο χώρος ή γνώση, η αντίληψη. Σκόρπιες λέξεις ή στενά συνεργαζόμενες έννοιες; Κι επειδή το να λήγαμε την διαλεξη με ερώτηση θα το θεωρούσα αγένεια ή υπεκφυγή,ας κλείσουμε με ένα ρητό του G.Bachelard σύμφωνα με το οποίο:«Η αληθινή ζωή είναι υγιέστερη αν της προσφέρουμε τις σωστές ανάπαυλες φαντασίας.»

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ ΑΠ ό λ ε ι ς τ ο υ ο ν ε ί ρ ο υ

-101-

...Βαδίζεις στη συγκεκριμένη περιοχή της πόλης, ακολουθούμενος από την πιστή σου σκιά. Ή, μήπως, δεν υπάρχει σκιά;

Κοντοστέκεσαι, επιχειρώντας να ξεκαθαρίσεις το ζήτημα. Προσπαθείς να αποφασίσεις εάν επικρατεί ημέρα ή νύχτα. Κατά παράξενο τρόπο, δεν είναι σαφές από πού ακριβώς προέρχεται το φως που φωτίζει τη σκηνή μπροστά σου. Ημίφως, για την ακρίβεια - ένα ημίφως που μοιάζει εγγενές, σαν να μην προέρχεται από πουθενά, αποτελώντας αυθύπαρκτο στοιχείο που δεν επιδέχεται διερεύνηση.

Μοιάζει σαν ο φωτισμός, γενικά, να εξαρτά την ένταση και τα λοιπά του χαρακτηριστικά από τη δική σου διάθεση. Γιατί, τώρα έχει αρχίσει να υποβόσκει μια μεταλλικής χροιάς ασημί ανταύγεια, που διαχέεται απαλά στο περιβάλλον γύρω σου. Είναι τόσο ανεπαίσθητη και τόσο ακαθόριστη η ανταύγεια αυτή, ώστε, με μια αντιστροφή οπτικής, θα μπορούσες να πεις ότι είναι ένα ελαφρύ σκοτάδι εκείνο που ακτινοβολεί και διαχέεται μετριάζοντας το φως, όχι το αντίστροφο.

Συνεχίζεις να προχωράς. Ακαθόριστο είναι και το κατά πόσο υπάρχουν άλλοι άνθρωποι γύρω σου. Θεωρητικά υπάρχουν, όμως μοιάζουν με σκιές στα όρια του οπτικού σου πεδίου, καθώς, κάθε φορά που προσπαθείς να εστιάσεις επάνω τους, γλιστρούν στην περιφέρεια της αντίληψης σου.

Δεν αναρωτιέσαι πραγματικά, ούτε και απασχολείς για πολύ το μυαλό σου με συγκεκριμένες σκέψεις. Νιώθεις και αντιλαμβάνεσαι, αλλά δεν αναλύεις. Παρατηρείς, αλλά ελάχιστα επεμβαίνεις. Περισσότερο είσαι παρατηρητής του εαυτού σου παρά εντολέας του.

Τώρα στρέφεις την προσοχή σου στη διαδρομή που ακολουθείς.

Καθώς εστιάζεις, ο δρόμος που ξανοίγεται μπροστά σου αλλάζει διαρκώς.

Ξανά και ξανά, κάθε φορά που επιχειρείς να συλλάβεις τη σκηνή, η εικόνα του δρόμου είναι διαφορετική.

-102-

Είναι, ωστόσο, πάντα ο ίδιος δρόμος.

Παραιτείσαι από την προσπάθεια της παρατήρησης τη στιγμή που, για πρώτη φορά, διερωτάσαι σχετικά με τον σκοπό της περιπλάνησης σου. Αυτοστιγμεί, με τη σκέψη αυτή, αντιλαμβάνεσαι ότι έχεις πια φτάσει στον προορισμό σου - έναν προορισμό την ύπαρξη του οποίου αγνοούσες καθ' όλη τη διάρκεια της προηγούμενης σου διαδρομής.

Τώρα βαδίζεις σε κάτι που μοιάζει με αδιέξοδο. Στο τέρμα του αδιεξόδου υψώνεται ένα μεγάλο, εγκαταλελειμμένο -αλλά όχι και έρημο- κτίριο.

Καθώς προχωράς προς το εσωτερικό του, διακατέχεσαι από μια γεμάτη υπαινιγμούς αίσθηση ότι στο μέρος αυτό έχεις ξαναβρεθεί· πολλές φορές.

Οι κάτοικοι του κτιρίου θα μπορούσαν και να χαρακτηριστούν ακρίτες. Αποτελούν κάτι σαν μικρό κοινόβιο ανθρώπων που έχουν εγκατασταθεί εδώ προ πολλού. Σε γνωρίζουν, αλλά και εσύ τους έχεις ξαναδεί - πάλι εκείνη η όλο υπαινιγμούς αίσθηση. Η στάση τους απέναντι σου είναι από ουδέτερη έως βαριεστημένη. Μια σύντομη συνομιλία διεξάγεται μεταξύ σας. Μια συνομιλία, όμως, που δεν αρθρώνεται με λέξεις. Σε πληροφορούν ότι η πόλη τελειώνει εδώ και ότι παραπέρα δεν μπορείς να βαδίσεις προς αυτή την κατεύθυνση. Συνέχεια υπάρχει, αλλά, αν θέλεις να συνεχίσεις, θα πρέπει να...

Είναι αδύνατο να προσδιορίσεις, ακόμη και στον ίδιο σου τον εαυτό, τι ακριβώς περιελάμβανε εκείνο το "να". Το μόνο που μπορείς να πεις είναι ότι το εφάρμοσες σχετικά εύκολα, έχοντας την αίσθηση ότι «γλιστράς, κυρίως προς τα πλάγια» - ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. Η τελευταία σου εντύπωση από το κτίριο είναι ότι στο εσωτερικό του υπήρχε συγκεντρωμένος μεγάλος όγκος νερού. Τώρα που το ξανασκέφτεσαι, ναι, κάπου υπήρχε κάτι σαν μεγάλη, πολυκαιρισμένη, εσωτερική πισίνα.

Το σκηνικό έχει ξαφνικά αλλάξει παντελώς, αλλά η αίσθηση της συνέχειας είναι κάτι παραπάνω από σαφής. Βρίσκεσαι πλέον στις παρυφές της πόλης - μιας πόλης που βρίσκεται βυθισμένη σε αιώνιο δειλινό.

Είναι αυτά τα δύο στοιχεία -του αιώνιου δειλινού και της προοπτικής από τις παρυφές της πόλης- που εντυπώνονται βαθύτερα από οτιδήποτε άλλο, σχεδόν βασανιστικά, μέσα σου.

-103-

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ_ Πόλεις του Ονείρου

Επιμένεις. Σε σύγκριση με πριν, τώρα έχεις περισσότερη αυτοσυναίσθηση και μπορείς να ελέγξεις καλύτερα τον εαυτό σου. Προσπαθείς να δεις την πόλη, όχι απλά να την κοιτάξεις.

Οι εικόνες που αποκομίζεις είναι κάπως λιγότερο συγκεχυμένες, όμως η προσπάθεια που καταβάλεις κάνει σχεδόν ανυπόφορη την αίσθηση του ιλίγγου. Αλλά, η έντονη προσπάθεια έχει και ένα άλλο επακόλουθο...

Σαν από τα τρίσβαθα κάποιου αχανούς λαβυρίνθου, αισθάνεσαι να σε πλησιάζει γοργά κάτι που μέσα σου εντυπώνεται ως κύμα ή μακρινός βρόντος. Το ότι θα σε «φτάσει» σύντομα -έτσι το καταγράφεις- νιώθεις ότι είναι αναπόφευκτο, οπότε απλά περιμένεις ασάλευτος. Πράγματι, έπειτα από μερικές στιγμές τραντάζεσαι ολόκληρος.

Ήταν μια σκέψη, τελικά, εκείνο που σε συνετάραξε: η σκέψη ότι δεν μπορεί παρά να ονειρεύεσαι.

Μα βέβαια, όλα αυτά τα αλλόκοτα και αινιγματικά δε θα μπορούσαν παρά να συμβαίνουν σε όνειρο. Με τη συνειδητοποίηση αυτή, περιμένεις τώρα να ξυπνήσεις από στιγμή σε στιγμή. Έτσι γίνεται σχεδόν πάντα - με το που αντιλαμβάνεσαι ότι ονειρεύεσαι, ξυπνάς.

Όμως, τη φορά αυτή το όνειρο δε διακόπτεται.

Κάτι ανάλογο -να ξυπνήσεις, δηλαδή, μέσα σε όνειρο, χωρίς το όνειρο να διακοπεί- σού έχει ξανασυμβεί λίγες φορές στη ζωή σου. Ανακαλείς ότι σε όλες τις προηγούμενες ανάλογες περιπτώσεις το όνειρο διακοπτόταν τελικά λίγο αργότερα, όταν επέμενες να εστιάζεις υπερβολικά στο ονειρικό σκηνικό, αντιμετωπίζοντας το σαν περίσταση της ξύπνιας ζωής. Έτσι, τώρα ακροβατείς ανάμεσα στο όνειρο και στις σκέψεις του ξύπνιου τμήματος του εαυτού σου, προσπαθώντας να ισοσταθμίσεις μέσα σου τις δύο αυτές καταστάσεις συνείδησης.

Κάθε σου απόπειρα να κοιτάξεις την πόλη καταλήγει σε φευγαλέες μόνο ματιές, που συνοδεύονται από ένα αίσθημα ιλίγγου και ζάλης. Κι από την άλλη, είναι σαν να κοιτάζεις με τα μάτια κλειστά.

-104-

Η πόλη του αιώνιου δειλινού εξακολουθεί να απλώνεται μπροστά σου, πιο χειροπιαστή από πριν. Συνειδητοποιείς ότι η πόλη, αυτή η άλλη πόλη, που καταλαμβάνει τον ίδιο χώρο με την πόλη της ξύπνιας καθημερινότητας, μα ταυτόχρονα βρίσκεται τόσο ολοκληρωτικά «αλλού», είναι -μα και πάντα ήταν- ο προορισμός σου. Η πόλη είναι η πύλη. Ακόμα και ηχητικά, οι δύο λέξεις διαφέρουν κατά ένα μόλις φωνήεν.

Σπεύδεις να σταματήσεις την ακολουθία των λογικών σκέψεων, καθώς διαισθάνεσαι ότι με αυτές υπάρχει κίνδυνος να διακοπεί το όνειρο.

Η χωρική σου αντίληψη έχει σαφώς ενισχυθεί σε σύγκριση με πριν. Διαπιστώνεις ότι όλη αυτή την ώρα κοιτάζεις την πόλη από την κορυφή ενός υψώματος που μοιάζει με λοφίσκο. Λίγο παραδίπλα, ορθώνεται ένα μεγάλο, παλιό, πολυώροφο κτίριο. Αν και διαφορετικό σε όψη, είναι το ίδιο εκείνο κτίριο μέσω του οποίου είχες προηγουμένως οδηγηθεί εδώ. Τη φορά αυτή, όμως, το κτίριο δεν έχει κατοίκους.

Αντιλαμβάνεσαι ότι ο δρόμος -ο μοναδικός δρόμος- για την πόλη του δειλινού περνάει μέσα από το έρημο αυτό κτίριο. Βαδίζοντας τώρα στους μακριούς του διαδρόμους, καθώς το φως του δειλινού εισδύει από τα ανοιχτά παράθυρα και βάφει με βαθύ πορτοκαλί χρώμα το εσωτερικό, διακατέχεσαι από μια απίστευτα βαθιά αίσθηση ερημιάς. Ακόμα κι αν γνώριζες ότι είσαι ο μοναδικός άνθρωπος σε ολόκληρη τη Γη, η μοναξιά που θα ένιωθες θα ωχριούσε μπροστά σε τούτη την αίσθηση της απόλυτης ερημιάς που σε πλημμυρίζει τώρα. Κι από την άλλη, παραδόξως, η αίσθηση αυτή δεν είναι ακριβώς δυσάρεστη.

Σειρές από πόρτες -άλλες κλειστές, άλλες μισάνοιχτες- εκτείνονται μπροστά, δεξιά και αριστερά σου. Δε θυμάσαι να έχεις βρεθεί ποτέ άλλοτε εδώ, κι όμως, σε περιτριγυρίζει πάλι αυτή η αλλόκοτη αίσθηση οικειότητας, σαν να έχεις ξαναζήσει τη σκηνή αυτή πολλές-πολλές φορές.

Αναγνωρίζεις ότι βρίσκεσαι στους ανώτερους ορόφους του κτιρίου την ίδια στιγμή που, για πρώτη φορά, προσέχεις τους ρυθμικούς ήχους. Πρόκειται για υπόκωφους γδούπους, που ακούγονται να προέρχονται από χαμηλά, μάλλον από τα θεμέλια/υπόγεια του κτιρίου. Υπάρχει κάτι το επίφοβο στη ρυθμικότητα και την μπάσα κραδασμικότητα που χαρακτηρίζει την άγνωστη πηγή τους, αλλά, ταυτόχρονα, και κάτι το βασανιστικά σαγηνευτικό, που σε ελκύει. Το ξύπνιο κομμάτι του εαυτού σου αντιλαμβάνεται ότι το πέπλο του ονείρου έχει τώρα λεπτύνει επικίνδυνα και ότι δε θα αργήσει η στιγμή που θα σκιστεί αμετάκλητα, εκθέτοντας σε πίσω στην πραγματικότητα της ξύπνιας ζωής. Δεν έχεις πολύ χρόνο ακόμα. Η σκέψη του να πλησιάσεις προς την πηγή των ρυθμικών θορύβων σε γεμίζει φόβο, όμως η παράξενη έλξη που νοιώθεις έχει πλέον γίνει ακατανίκητη.

Αργά, μόνος όσο ποτέ άλλοτε και ποτέ ξανά, αρχίζεις να κατεβαίνεις τα σκαλοπάτια...

-105-

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ_ Πόλεις του Ονείρου

-107-

Με αφορμή την «αδυναμία» του ανθρώπου να εξηγήσει διάφορα φαινόμενα γύρω του και με έναυσμα την συνειδητοποίηση ενός «παράλληλου» κόσμου όσο κοιμόμαστε, οδηγήθηκα σε μια απόπειρα διερεύνησης του χώρου υπό ένα διαφορετικό πρίσμα ,αυτό του ονείρου. Αρχικά παρακολουθήσαμε διάφορες θεωρίες γύρω από την έννοια του χώρου. Από την αρχαία Ελλάδα με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, που προσπαθούσαν να διαχωρίσουν τις έννοιες του τόπου, του χώρου και της ύλης, μέχρι τον Kant και τον Heidegger οι οποίοι αναζητούν βαθύτερες έννοιες του χώρου,περισσότερο ανθρωπομετρικές.Με λαβή αυτές τις θεωρίες γύρω από την έννοια του χώρου και με κίνητρο την ανατροπή της σύχρονης θεώρησης που μιλάει για έναν κομματιασμένο, εμπορεύσιμο και μετρήσιμο χώρο-αντικείμενο, αναφέραμε παραδείγματα που δείχνουν τη διτή φύση του χώρου. Αυτή που ταλαντεύεται ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό.Έτσι καταλήξαμε να μιλάμε για την αντίληψη και την έκφραση του χώρου,ως δύο άμεσα συνδυαζόμενες διανοητικές διεργασίες,που αποδεικνύουν το άϋλο του χώρου. Η ικανότητά μας να φαντασιωθούμε συνειδητά το χώρο αλλά και η αληθοφανής ρέπλικά του στο όνειρο-εκεί όπου ή ύλη απουσιάζει- φανερώνουν ότι ο ανθρώπινος νους μπορεί να δημιουργήσει χώρο, να τον περιγράψει, και να τον μεταδώσει σε τρίτους όπως θα έκανε με οποιαδήποτε άλλη έννοια, άϋλη κι αυτή.Αναπόφευκτα, περάσαμε εφαπτομενικά από ξένα πεδία, αναφέροντας έννοιες συσχετιζόμενες με την ανθρώπινη αντίληψη,μνήμη,φαντασία κι άλλες διανοητικές λειτουργίες ,προκειμένου να σχηματιστεί ένα πρόσφορο πεδίο μελέτης για την αντίληψη και την έκφραση του χώρου.Κατόπιν, είδαμε πως μια χειρονομία μπορεί να περιέχει χώρο, πως το τραγούδι και η μουσική βγάζουν χωρικές ποιότητες και συσχετίσεις με το ρυθμό και το χρόνο. Ανακαλύψαμε ότι μπορούμε να βιώσουμε καταστάσεις του χώρου ακόμα και με τη νόησή μας. Μπορούμε να «κατοικήσουμε» σε μια «κινηματογραφική» κατοικία, να περιπλανηθούμε στους δρόμους μιας πόλης-κόμικ, να αφουγγραστουμε με όλες μας τις αισθήσεις τη φύση ύστερα από μια άκρως βιωματική περιγραφή της μέσα από ένα ποιήμα.Όλες αυτές οι εκδοχές της έκφρασης του χώρου αφορούν τη συνειδητή πλευρά του νου μας. Η έκφραση της ασυνείδητης πλευράς του νού πραγματοποιέιται κυρίως μέσω του ονείρου, το οποίο αναλύσαμε εκτενέστερα. Έτσι , μετά από μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία και τις λειτουργίες του ονέιρου καταλήξαμε να μιλάμε για τη σχέση της πραγματικότητας με το όνειρο, τον βαθμό συνειδητότητας του ονειρευόμενου νου , τον τρόπο που ενσωματώνουμε ερεθίσματα μέσα στο όνειρο και το πώς αυτά γίνονται εκ νέου αντιλήψιμα όσο κοιμόμαστε.

Είδαμε ότι στο όνειρο οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί δυνατό και να δικαιολογηθεί με βάση μιας λογικής που δεν υπακούει τους κανόνες της πραγματικότητας.Ο ονειρευόμενος νους «ονοματίζει» τα ερεθίσματα που εκλαμβάνει ως γνώριμα ή άγνωστα . Στην περίπτωση που τα θεωρεί γνώριμα, οδηγούμαστε στην οικειοποίησή τους ,την ερδραίωσή τους και ορισμένες φορές την επαναληπτική ονειρική αναφορά σε αυτά,ως κάτι που υπάρχει και εξελίσσεται.Στην περίπτωση που τα θεωρεί άγνωστα, προσπαθούμε να τα ανακαλύψουμε και να τα οικειοποιηθούμε, μέσα από διαδικασίες αναγνώρισης του ονειρικού κόσμου. Μέσα από το όνειρο ,ο άνθρωπος ανακαλύπτει πτυχές του ασυνειδήτου του, αλλά ο αρχιτέκτονας συγκεκριμένα,εστιάζει στο χώρο και μαθαίνει να τον αντιλαμβάνεται μέσω μιας διαφορετικής διαδικασίας ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο. Όσο αλλοιωμένος και να μας παρουσιάζεται ο χώρος μέσα στο όνειρο, δεν παύει να διατηρεί το αδιάβλητο της έννοιάς του. Έτσι το όνειρο αποτελεί μια ακόμα εμπειρία του χώρου για τον άνθρωπο, ασυνείδητη βέβαια, η οποία εκφραζόμενη όμως, αποκαλύπτει καινοτόμα στοιχεία που το ασυνείδητο επιλέγει να του διαβιβάσει.Έτσι , χωρίς να θέλουμε να εικάσουμε τον πιθανό λόγο ύπαρξης του ονείρου, μπορούμε ωστόσο να το αξιοποιήσουμε ως ένα βιωματικό εργαλείο που εισχωρεί στα άδυτα του μυαλού και της νόησης, εκεί που γίνεται ή σύλληψη του χώρου και να έρθουμε λίγο πιο κοντά στον ορισμό της έννοιας αυτής.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

On the occasion of the "weakness" of man to explain various phenomena around him and ushered in the realization of a "parallel" world as we sleep, I was led to an attempt to investigate the space in a different way, dream’s way. Initially, we watched several theories surrounding the concept of space. From ancient Greece by Plato and Aristotle, who tried to separate the concepts of place, space and matter, to Kant and Heidegger who seek deeper meaning of space, more anthropocentric. Based on these theories around the sense of space and driven reversal of Contemporary visa talks about a crumbled, marketable and measurable-space object ,we mentioned examples illustrate the double meaning of space. That oscillates between the real and the imaginary.So we ended up talking about the perception and expression of space, as two directly combined mental processes, showing the intangible space. Our ability to consciously imagine space and the lifelike replica of the dream-where mate-rial is absent-indicates that the human mind can create space, describe it, and impart to others as he would do with any other intangible concept .Inevitably, we moved tangentially from foreign fields, indicating concepts associated with human perception, memory, imagination and other mental functions, trying to form a fertile field of study for space’s perception and expression.We saw that a gesture can contain space, that singing and music can earn spatial qualities and have correlations with pace and time. We discovered that we can experience situations of space even with our intellect. We can "inhabit" in a "film" residence, to wander the streets of a comic-city, to feel with all our senses the nature after a highly experiential description through a poem.All these versions of the expression of space concern the side of the con-scious mind. The expression of the unconscious part of the mind takes place mainly through the dream, which analyzed more extensively. So, after a brief review of the history and functions of the dream we are talk-ing about the relationship of reality to the dream, the degree of consciousness dreaming mind, the way they integrate stimuli into the dream and how canthey are re-perceived as sleep. We noticed that in the dream anything can be considered possible and justified by a sense of logic that does not obey the rules of reality.The dreaming mind "is naming" the stimuli that is perceived as familiar or unfamiliar. Should consider the familiar, we are led to its appropriation ,stabili-zation and sometimes to a repetitive dreaming reference of it as something that exists and evolves.If it considers as unknown, we are trying to find them and appropriate them through procedures of recognition of dream world.Through the dream, man discovers aspects of the unconscious, but the architect ,specifically , focuses on the space and learn to understand it through a different process between the conscious and the unconscious. Although the space of dream seems corrupted, it still maintains the integrity of its meaning. So ,dream is another experience of space for humans, unconscious of course, which as is expressed, however, reveals innovative elements that the uncon-scious chooses to send.So, without wishing to speculate the possible reason for the existence of the dream, we can utilize it as an experiential tool that penetrates the inner sanctum of the mind and intellect, where the conception of space is generating and come a little closer to the definition of this.

SUMMARY

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

GASTON BACHELARD (1957) Η Ποιητική του χώρου Μετάφραση: ΕΛΕΝΗ ΒΕΛΤΣΟΥ - ΙΩΑΝΝΑ Δ. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΗ , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Ι.Χατζηνικολή (1982)

GASTON BACHELARD (1941) Το Νερό και τα Όνειρα_δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης. Μετάφραση: ΈΛΣΗ ΤΣΟΥΤΗ , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Ι.Χατζηνικολή (1985)

MARTIN HEIDEGGER (1969) Η Τέχνη και ο Χώρος Μετάφραση-Σχόλια: ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΖΑΒΑΡΑΣ , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Ίνδικτος (2006)

MICHEL JOUVET (1992) Ο Ύπνος και το ΌνειροΜετάφραση: ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ - ΕΛΕΝΗ ΜΕΤΑΞΑ , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Κάτοπτρο (1993)

MICHEL JOUVET (2004) Ο Κλέφτης των ΟνείρωνΜετάφραση: ΜΑΡΙΑ ΒΩΤΤΑ , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Ηλέκτρα (2005)

CARL G. JUNG Εισαγωγή στην Ερμηνεία των ΟνείρωνΜετάφραση: Κ.ΔΟΛΚΑΣ , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Ιάμβλιχος (1997)

ALAIN DE BOTTON (2006) Η Αρχιτεκτονική της ΕυτυχίαςΜετάφραση: ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΛΟΚΥΡΗΣ , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Πατάκη (2007)

ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ επιμέλεια(2006) Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια (2006)

ΝΙΚΟΣ ΣΙΔΕΡΗΣ (2006) Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση: Φαντασίωση και Κατασκευή , ΑΘΗΝΑ: Εκδόσεις FUTURA (2006)

........................................... Πόλεις του ονείρου- Όνειρα της πόλης , ανασύρθηκε από http://www.iranon.gr/ATHINA/ATHINA.htm

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΜΑΓΓΑΝΑ Άρθρο:«Ψυχολογία:Όνειρα- Οι φύλακες του Ύπνου» , Περιοδικό: ΑΡΜΟΝΙΑ ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ Άρθρο: «H λειτουργία του χρόνου στα όνειρα της λογοτεχνίας: Bιζυηνός και Παπαδιαμάντης», Aρχαιολογία και Tέχνες, τχ. 80, Σεπτ. 2001

ΣΤΕΛΛΑ ΜΑΚΑΡΟΝΑ Μεταπτυχιακή Εργασία:«24+1 στιγμιότυπα από τον κόσμο των ονείρων» , ΕΜΠ-Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών/Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών/Αρχιτεκτονική-Σχεδιασμός του Χώρου /Κατεύθυνση Ά: Σχεδιασμός- Χώρος - Πολιτισμός

ΚΥΡΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΠΗΓΕΣ

Με αφορμή την «αδυναμία» του ανθρώπου να εξηγήσει διάφορα φαινόμενα γύρω του και με έναυσμα την συνειδητοποίηση ενός «παράλληλου» κόσμου όσο κοιμόμαστε, οδηγήθηκα σε μια απόπειρα διερεύνησης του χώρου υπό ένα διαφορετικό πρίσμα ,αυτό του ονείρου. Αρχικά παρακολουθήσαμε διάφορες θεωρίες γύρω από την έννοια του χώρου. Από την αρχαία Ελλάδα με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, που προσπαθούσαν να διαχωρίσουν τις έννοιες του τόπου, του χώρου και της ύλης, μέχρι τον Kant και τον Heidegger οι οποίοι αναζητούν βαθύτερες έννοιες του χώρου,περισσότερο ανθρωπομετρικές.Με λαβή αυτές τις θεωρίες γύρω από την έννοια του χώρου και με κίνητρο την ανατροπή της σύχρονης θεώρησης που μιλάει για έναν κομματιασμένο, εμπορεύσιμο και μετρήσιμο χώρο-αντικείμενο, αναφέραμε παραδείγματα που δείχνουν τη διτή φύση του χώρου. Αυτή που ταλαντεύεται ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό.Έτσι καταλήξαμε να μιλάμε για την αντίληψη και την έκφραση του χώρου,ως δύο άμεσα συνδυαζόμενες διανοητικές διεργασίες,που αποδεικνύουν το άϋλο του χώρου. Η ικανότητά μας να φαντασιωθούμε συνειδητά το χώρο αλλά και η αληθοφανής ρέπλικά του στο όνειρο-εκεί όπου ή ύλη απουσιάζει- φανερώνουν ότι ο ανθρώπινος νους μπορεί να δημιουργήσει χώρο, να τον περιγράψει, και να τον μεταδώσει σε τρίτους όπως θα έκανε με οποιαδήποτε άλλη έννοια, άϋλη κι αυτή.Αναπόφευκτα, περάσαμε εφαπτομενικά από ξένα πεδία, αναφέροντας έννοιες συσχετιζόμενες με την ανθρώπινη αντίληψη,μνήμη,φαντασία κι άλλες διανοητικές λειτουργίες ,προκειμένου να σχηματιστεί ένα πρόσφορο πεδίο μελέτης για την αντίληψη και την έκφραση του χώρου.Κατόπιν, είδαμε πως μια χειρονομία μπορεί να περιέχει χώρο, πως το τραγούδι και η μουσική βγάζουν χωρικές ποιότητες και συσχετίσεις με το ρυθμό και το χρόνο. Ανακαλύψαμε ότι μπορούμε να βιώσουμε καταστάσεις του χώρου ακόμα και με τη νόησή μας. Μπορούμε να «κατοικήσουμε» σε μια «κινηματογραφική» κατοικία, να περιπλανηθούμε στους δρόμους μιας πόλης-κόμικ, να αφουγγραστουμε με όλες μας τις αισθήσεις τη φύση ύστερα από μια άκρως βιωματική περιγραφή της μέσα από ένα ποιήμα.Όλες αυτές οι εκδοχές της έκφρασης του χώρου αφορούν τη συνειδητή πλευρά του νου μας. Η έκφραση της ασυνείδητης πλευράς του νού πραγματοποιέιται κυρίως μέσω του ονείρου, το οποίο αναλύσαμε εκτενέστερα. Έτσι , μετά από μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία και τις λειτουργίες του ονέιρου καταλήξαμε να μιλάμε για τη σχέση της πραγματικότητας με το όνειρο, τον βαθμό συνειδητότητας του ονειρευόμενου νου , τον τρόπο που ενσωματώνουμε ερεθίσματα μέσα στο όνειρο και το πώς αυτά γίνονται εκ νέου αντιλήψιμα όσο κοιμόμαστε.

Είδαμε ότι στο όνειρο οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί δυνατό και να δικαιολογηθεί με βάση μιας λογικής που δεν υπακούει τους κανόνες της πραγματικότητας.Ο ονειρευόμενος νους «ονοματίζει» τα ερεθίσματα που εκλαμβάνει ως γνώριμα ή άγνωστα . Στην περίπτωση που τα θεωρεί γνώριμα, οδηγούμαστε στην οικειοποίησή τους ,την ερδραίωσή τους και ορισμένες φορές την επαναληπτική ονειρική αναφορά σε αυτά,ως κάτι που υπάρχει και εξελίσσεται.Στην περίπτωση που τα θεωρεί άγνωστα, προσπαθούμε να τα ανακαλύψουμε και να τα οικειοποιηθούμε, μέσα από διαδικασίες αναγνώρισης του ονειρικού κόσμου. Μέσα από το όνειρο ,ο άνθρωπος ανακαλύπτει πτυχές του ασυνειδήτου του, αλλά ο αρχιτέκτονας συγκεκριμένα,εστιάζει στο χώρο και μαθαίνει να τον αντιλαμβάνεται μέσω μιας διαφορετικής διαδικασίας ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο. Όσο αλλοιωμένος και να μας παρουσιάζεται ο χώρος μέσα στο όνειρο, δεν παύει να διατηρεί το αδιάβλητο της έννοιάς του. Έτσι το όνειρο αποτελεί μια ακόμα εμπειρία του χώρου για τον άνθρωπο, ασυνείδητη βέβαια, η οποία εκφραζόμενη όμως, αποκαλύπτει καινοτόμα στοιχεία που το ασυνείδητο επιλέγει να του διαβιβάσει.Έτσι , χωρίς να θέλουμε να εικάσουμε τον πιθανό λόγο ύπαρξης του ονείρου, μπορούμε ωστόσο να το αξιοποιήσουμε ως ένα βιωματικό εργαλείο που εισχωρεί στα άδυτα του μυαλού και της νόησης, εκεί που γίνεται ή σύλληψη του χώρου και να έρθουμε λίγο πιο κοντά στον ορισμό της έννοιας αυτής.

Documents

Η έκφραση και η αντίληψη του χώρου_η περίπτωση του ονείρου"