30
www.facebook.com/lvinscience2 دینار)2000( نرخ2011 هکهمی ینی، تشری9 ژمارهان دهشێت؟ی بۆ کوردستک بێر ئایا بابردوودا بۆ لهمانگی رچ رووینهدا؟ هی جیهانی کۆتای ئایفۆنین لهرزییشتای ئهنیی رێژهیۆری تیوه دۆزرایهی رووناکی خێراتر لهخێرای تهنۆلکهیهمانین هشتایا ئهنی ئاینی دهبێت؟ نیوتوسی چارهنو ئیتر خوێن مهبهخشنا خواردنی لهمهودواخۆن ئێکسپایهر ن جاسوسهی ئهوشه لهگهڵتدایههمی ه شۆفێریدا لهکاتیجه بنی شێرپهندار ئاگا

لڤینی زانستی ژمارە ٩

  • Upload
    lvin

  • View
    268

  • Download
    12

Embed Size (px)

DESCRIPTION

لڤینی زانستی ژمارە ٩ حسێن حسێنی هێمن باقر

Citation preview

Page 1: لڤینی زانستی ژمارە ٩

www.facebook.com/lvinscience2 ژماره 9، تشرینی یه که می 2011 نرخ )2000( دینار

ئایا‌بالک‌بێری‌بۆ‌کوردستان‌ده‌شێت؟

بۆ‌له‌مانگی‌رابردوودا‌هیچ‌رووینه‌دا؟

کۆتایی‌جیهان

ئایفۆن

تیۆر ی رێژه یی ئه نیشتایین له رزییته‌نۆلکه‌ی‌خێراتر‌له‌خێرایی‌رووناکی‌دۆزرایه‌وه‌

ئایا‌ئه‌نیشتایین‌هه‌مان‌چاره‌نووسی‌نیوتنی‌ده‌بێت؟

ئیتر‌خوێن‌مه‌به‌خشن

له‌مه‌ودوا‌خواردنی‌ئێکسپایه‌ر‌ناخۆن

ئه‌و‌جاسوسه‌یهه‌میشه‌‌له‌گه‌ڵتدایه‌

له کاتی شۆفێریدا ئاگاداری شێرپه نجه بن

Page 2: لڤینی زانستی ژمارە ٩

بەردێکی بناغەی فیزیای نوێ، لە سێپتەمبەردا، کەوتە ژێرپرسیارەوە کاتێك کە زاناکانی سێرن لە ڕوناکی لە خێراتر تەنۆلکەیەك توانیان سویسرا قانونە پێچەوانەی ئ��ەم��ەش دی���ارە فیزیایە. ت��اوب��دەن. قبوڵکراوەکانی

ئەوروپی ڕێکخراوی یان سێرن، زاناکانی تۆێژینەوە ناوکیەکان، لە سویسرا توانیان تەنۆلکەی نیوتریۆنۆ بە خێرایەك تاوبدەن کە ٢٠٠٠ کیلۆمەتر لە دەمژمێرێکدا زیاتر بێ لەوەی ڕوناکی. خێرای کیلۆمەترە، ٢٢٩٧٩٢ دەمژمێرێکدا لە ڕوناکی کورتی ب��ە .٢٩٩٨٠٠ ن��ی��وت��ری��ۆن��ۆ ه��ەرچ��ی فۆتۆنەکان، لە ملیۆنێك بەشی ٢٠ نیوتریۆنۆکان هەرچەندە ب��ون. خێراتر ڕوناکیە، یەکەی کە زاناکان زۆر بە گومانەوە دۆزینەوەکەیان دەربڕێ، بەردێکی لە یەکێك ئەمە بێ، ڕاست گەر بناغەی فیزیای کوانتەم لەق دەکات.بەاڵم

کۆمەڵێك بەردەم دەمانخاتە دۆزینەوەیە ئەم کە ک��وان��ت��ەم، فیزیای ڕەن��گ��ە ک��ە پ��رس��ی��ارەوە، لێکدەداتەوە، لەبەردەمیاندا ڕابمێنێ.نزیکەی سەدەیەكە دیاردە فیزیاویەکان بەدروستی

تایبەتی ڕێژەی تیوری بنەماکانی لە یەکێك ئەنشتاین ئەوەیە کە خێرای ڕوناکی ڕەهایە؛ واتە یەکەی کە فۆتۆن، لە نیە تەنێك سروشتدا لە بارستای وزە، ئەنشتاین بێ. خێرتر ڕوناکیە، ب��ە هاوکێشە ب��ۆش��ای��دا ل��ە ڕون��اک��ی و خ��ێ��رای .E = mc2 :بەناوبانگەکەی پێکەوە دەبەستێ

بێ، خێرا ڕون��اک��ی وەك تەنێك ب��ۆئ��ەوەی کاریگەریەکی بێکوتا. ببێتە وزەک��ەی پێویستە تریشی ئەوەئە کە گەر تەنێك لە ڕوناکی خێراتر بێ، ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ دوای کاتی دەستپێکردنی. ئەمانەش دەرئەنجامی بێکەڵکی دۆزینەوەکە نین؛ بەرجەستە تەکنەلۆجیدا لە گەر بەڵکو هەرگیز، خزمەتگوزاری ک��ۆم��ەڵ��ێ��ك دەرک����ی ب��ک��رێ��ن، و بۆشایی سەفەری وەك دەک��ەن، لێباز دەمودەست. نوێمان تەلەکۆمینیکەشنی

نوێیە دۆزی��ن��ەوە ل��ەم زان��اک��ان هەڵوێستی زاناکان لە هەندێك ب��و. دژوار تێکەڵەیەكی دیاردە دۆزراوەکەیان وا لێکدایەوە کە تیۆریەکانی الیەنگرانی درۆخ��س��ت��وەت��ەوە. ب��ە ئەنشتاینی ئەنشتاینیش هەڵوێستیان دژی وەرگرت و چەندین بەهانەیان هێنایەوە بۆ ئەستەمی دۆزینەوەکە. ئایا

ئەم دۆزینەوەیە فیزیای کونتەم پوچ دەکاتەوە؟خ��ۆ ڕەن��گ��ە گ���ەر ب��ە ج��ۆرێ��ک��ی ت��ر بیری هێندە دی��اردەی��ەک��ی دۆزی��ن��ەوەک��ە بکەینەوە لێ کات هەمان دەورەب��ەری نەبێ. سەرسوڕهێنەر و دۆزرای���ەوە کوانتەم فیزیای پێشو، س��ەدەی نیوتن، فیزیای بە ناسراوە فیزیای کالسیكی، کە کۆمەڵێك لەبەرانبەر و پرسیارەوە ژێ��ر خستە دواتر ڕایماند. فیزیاویدا دۆزراوەی دی��اردەی کە دەرکەوت بۆمان بو، کامڵتر تێگەیشتمان کە فیزیای نیوتن تەنیا دەتوانێ بۆ جیهانی بینراو یان نەبینراو لە جیهانی ماکرۆ جێبەجێ بکرێ و کە یان مایکرۆ دەڕوانین، قانونەکانی فیزیای دۆش ن��ی��وت��ن

فیزیای کە نیە ئ��ەوە مانای ئەمەش دادەمێنن. نەخێر، فیزیای کوانتەم ڕاست؛ نیوتن هەڵەیە و بۆ نیوتن فیزیای کە لێکدەداتەوە ئ��ەو بەڵكو نیوتن دۆزراوەک��ان��ی سەردەمی دی��اردە زۆرب��ەی پیادەکراون، بەاڵم کە دیاردەی نوێ دەدۆزرێتەوە بۆ دەبێ نوێ فیزیاوی بۆچونێكی بە پێویستمان تێگەیشتن و پێشبینی دیاردە نوێکان، بە تایبەتیش جیهانی بە پەیوەستبوون نوێیەکان دی��ارەدە کە کوانتەم فیزیای نمونە، بۆ ئەتۆمەوە. گچکەی ئەتۆمدا لەناو فیزیا قانونەکانی کە دا نیشانی ئەوەی وەك نەك دەک��ەن، ڕەفتار تر نیوتن پێشبینی دەکردن.جۆرێکی

خۆ ڕەنگە پاش نزیکەی سەدەیەك لە کارابونی هێندە مرۆڤایەتیدا، خزمەتی لە کوانتەم فیزیای ڕۆخی لە ئیدی کە دۆزرابنەوە نوێ دی��ارەدەی فیزیایەکی بە پێویستمان فیزیای کونتەم بدەین و ئەو دیاردانەی پێشبینی لێکدانەوە و بۆ نوێ بێ

کە لە پێشماندان و جارێ تێیان ناگەین.بدۆزرێتەوە، گەر نوێیە، فیزیا ئەم هەڵبەت دیاردە پێشبینیکردنی و لێکدانەوە ل��ە جگە دەبێ؛ تریشی کارێکی ن��ەدۆزراوەک��ان و نوێ تایبەتدا بارێکی لە پێویستە کە ئەوەیە ئەویش لێکبداتەوە‹ کوانتەم فیزیای دیاردەکانی هەم لەم نیوتن. فیزیای تردا تایبەتی بارێکی لە هەم ڕوەوە فیزیای نوێ لەبەردەم بەرەنگاربونەوەیەکی فیزیای چونکە کوانتەم، فیزیای تا سەختتردایە تایبەتدا بارێکی لە بو پێویست تەنیا بگەڕێتەوە بۆئەوەی نیوتن.کوانتەم

ئەم دیاردە فیزیاویانە دەمانبەنە بەردەم پرسێکی مرۆڤ وەك کە ئەوەیە ئەویش فەلسەفیەوە؛ کاریگەرە یان دەیبینین کە تێدەگەین لەوە تەنیا لەسەمان نەبێ کاریگەر گەر ڕاستە لەسەرمان. گوزارشە ئەم هەڵبەت لێدەکەینەوە! بیری بۆچی ڕەوا نیە، چونکە فیزیا و ماتماتیك لە زۆر باردا هەندێك دیاردە لێکدەدەنەوە کە هێشتا نەماندیون. خۆ ڕەنگە خشتەی توخمەکانی مەندەلیف یەکێك پێش کردوە پێشبینی زانست دیاردانەی لەو بێ

دۆزینەوەی هەمو توخمەکانی سروشت.تازە مرۆ ئێمەی کە دی��اردەی��ە، ئەم ڕەنگە کە ل��ەوەی بێ پێداگرتن تەنیا دۆزی��م��ان��ەت��ەوە سنوری دۆزینەوەی مرۆڤ چەقنابەستێ؛ ئەمەش لە خۆیدا ڕۆژ بە ڕۆژ تێگەیشتنمان لە سروشتی دەوروبەرمان فراوانتر دەکات. تا تێگەیشتنیشمان قانونی و لێکدانەوە بە پێویستمان بکات، زیاد نوێیە بۆ لێکدانەوەی دیاردەکانی دەوروبەرمان.

هه موو ژماره یه کدکتۆر ڕێبوار فەتاح ده ینوسێت دۆزینەوەی خێراتر لە ڕوناکی سەرسامی کردینزانست بۆ گشت

دکتۆر ڕێبوار فەتاح ماستەری لەزانکۆی لەندەن و دکتۆرای لە )یو سی ئێڵ - لەندەن( وەرگرتوە، سااڵنێكی زۆر لەبواری لەیزەرو تەڵی ڕوناکیداو کۆمیۆنیکەیشندا کاریکردوە دامەزراوە جیهانیەکانداو چەندین نامەی زانسیتی و تەکنەلۆجی نووسیوە.

Page 3: لڤینی زانستی ژمارە ٩

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رۆکی‌ئه‌نجومه‌نی‌به‌ڕێوه‌بردن:‌ئه‌حمه‌د‌میره‌

‌سه‌رپه‌رشتیاری‌رۆژنامه‌وانی:‌هێمن‌باقر

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌سکرتێری‌نووسین:‌ساالر‌مه‌حمود

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌کارگێڕی:‌هێمن‌عه‌بدولقادر

Tel: [email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.کوردستان.‌سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجیچاپ:‌چاپخانه‌ی‌پیره‌مێردکۆمپانیای‌په‌یپه‌ر‌باڵویده‌کاته‌وه‌

No.09, November 2011

www.facebook.com/lvinscience2 ژماره 9، تشرینی یه که می 2011 نرخ )2000( دینار

ئایا‌بالک‌بێری‌بۆ‌کوردستان‌ده‌شێت؟

بۆ‌له‌مانگی‌رابردوودا‌هیچ‌رووینه‌دا؟

کۆتایی‌جیهان

ئایفۆن

تیۆر ی رێژه یی ئه نیشتایین له رزییته‌نۆلکه‌ی‌خێراتر‌له‌خێرایی‌رووناکی‌دۆزرایه‌وه‌

ئایا‌ئه‌نیشتایین‌هه‌مان‌چاره‌نووسی‌نیوتنی‌ده‌بێت؟

ئیتر‌خوێن‌مه‌به‌خشن

له‌مه‌ودوا‌خواردنی‌ئێکسپایه‌ر‌ناخۆن

ئه‌و‌جاسوسه‌یهه‌میشه‌‌له‌گه‌ڵتدایه‌

له کاتی شۆفێریدا ئاگاداری شێرپه نجه بن

34

29 10

40

Page 4: لڤینی زانستی ژمارە ٩

نزیکدا هەمبەرگر بەبێ گۆشتی ئاژەڵ بخۆن ل��ەداه��ات��ووی��ی جۆرە ل��ەف��رۆش��گ��ەک��ان��دا کە دەب��ی��ن��ی��ی��ن، گۆشتێک ل��ەگ��ۆش��ت��ی ئ���اژەڵ���ەک���ان لە بەڵکو نه هاتووە بەرهەم بەبەکار هێنانی تاقیگەکانداو ق�����������ەدە خ�����ان�����ەک�����ان

دروستکراوە. پەیدابوونی لەسەرەتای گیانلەبەرانی م���رۆڤ���ەوە راودەک������������رد ت����اوەک����و بەکاربهێنێت. گۆشتەکەی لەکێڵگەکاندا ل���ەدوای���دا پەروەردەکردنی دەستیدایە تاوەکو گ��ی��ان��ل��ەب��ەران بەرهەمەکانیتری گۆشت و وادی���ارە بەکاربهێنێت. روداووێ����ک����ی گ���ەورەت���ر و روودەدات ل��ەداه��ات��ودا ئێمە وەرچەرخانێکی گەورە گۆشتدا ل��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی حەزتان ئەگەر دەبینین. گیانلەبەران لەکوشتاری گۆشتەکەیانەوە ب��ەه��ۆی لەوانەیە گۆڕانە ئەم ، نییە بۆتان سەرنجراکێش بێت. ماوەیەکی لە لەوانەیە نزیکەی واتە نزیکدا زۆر هەندێک مانگیتر، ش��ەش بێتە گ��ۆش��ت��ی ب��ەره��ەم��ی خانە ل���ە ک���ە ب������ازارەوە تاقیگەدا ناو ئاژەڵییەکانی بۆیە دروس����ت����ک����راون. بۆ ن��اک��ات پێویست ئیتر هەمبەرگەرو بەرهەمهێنانی س��وس��ەج و ک��ال��ب��اس و خواردەمەنییە و ستێک گ��ۆش��ت��ی��ی��ەک��ان��ی��ت��ر ژی���ان بستێنیین. لەگیانلەبەران هەندێک ت��ەن��ه��ا ب��ەڵ��ک��و وەردەگریین و لەخانەکانیان پەروەردەیی لەتاقیگەدا دەکەین. دیارە زۆر کەس لەتاقیکردنەوەی حەزیان

ئەمەیە. پێشوودا ل���ەم���اوەی گ����روپ����ێ����ک ل����ەواڵت����ی س����وی����د ک����ۆب����وون����ەوە، ت�����اوەک�����و ش���ێ���وازێ���ک���ی بەرهەمهێنانی ن���وێ���ی تاقیبکەنەوە گ���ۆش���ت گوشتی دەوت��رێ��ت کەپێی

بێسەربڕیین. ئەو ئایدیایەی ئازاردانی ب��ێ کەبکرێت گیانلەبەران گۆشت بخۆین لەوەو س��اڵ چەندین ب��ۆ پێش دەگەڕێتەوە. بەاڵم بە وتەی جولی گلد لەزانکۆی لە شلمرز تەکنەلۆژیای لەرێکخەرانی و یوتۆبۆری ئێستا تا کۆبونەوەیە، ئەم گۆشتی لەتاقیگەدا کەس

دروستنەکردووە . لە پ���ۆس���ت م������ارک ماستریختی زان���ک���ۆی تاقیکردنەوەی ه��ۆڵ��ەن��دا، دەرب������������ارەی زۆری بەرهەمهێنانی گۆشتی بەراز ئەنجامداوەو لەتاقیگەدا بەبەکارهێنانی توانیویەتی ئەسب کۆڕپەڵەی سرۆمی قەدەخانەکانی ل���ەس���ەر ماسولکە لەتاقیگەدا بەراز پ������������ەروەردە ب���ک���ات. ئەو م��اس��ول��ک��ان��ەی ئ���ەو دروستیکردووە لەتاقیگەدا سانتیم ٢.٥ هەرکامیان پۆست ه��ەی��ە. درێ��ژی��ان شەش ت���اوەک���و دەڵ���ێ���ت بەگۆشتی سۆسەج مانگیتر

بەرهەمدەهێنێت. تاقیگە پۆست هەموو رۆژێک دروستکراوەکانی ماسولکە بجوڵێن دەک����رد ن��اچ��ار ماسولکەی وەک تاوەکو لەگەڵ لێبێت. راستییان ماسولکەکان ئ���ەوەش���دا کەس و بوون الواز هەر رۆژێک لێنه بوو ح���ەزی پۆست خ��ودی بیخوات. ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت : " کەمن ماسولکانەی ئ��ەو بوون سپی دروستمکردن تێدا خ��وێ��ن��ی چ��ون��ک��ه هەڵگری پرۆتینی نەبوو، ی ) بین گلو میو ( سن ئائێمە ئێستا تێدابوو، کەمی بۆ رێگەیەک لەهەوڵدایین و هیمۆگلۆبین زیادکردنی سوور رەنگی لەئەنجامدا بۆ ماسولکەی تاقیگەییەکان

بدۆزینەوە.پ���ۆس���ت دەی����ه وێ����ت ل���ەت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ان���ی

خانەکانی بەرەو داهاتوودا هیوادارە ب��چ��ێ��ت و چ��ێ��ل لەساڵی داهاتوودا لە تاقیگە

هەمبەرگر دروستبکات. بەاڵم چیرۆکەکە لێرەدا تەواو نابێت. ئیستان ڤلین ناسی ئ��ەخ��اق ب��ای��ۆ- ،سوید لینکۆپینگی زانکۆی بەکارهێنانی وای��ە ب��ڕوای ئێمەوە ل����ەالی گ��ۆش��ت زۆرت��������ر ل����ەس����ەر ئ���ەو کەماڵیمان ئ���اژەاڵن���ەی���ە ک���������ردوون، ن�����ەک ئ���ەو کەگۆشتەکەیان ئاژەاڵنەی شێوەیە ب��ەم زۆرخ��ۆش��ە. گۆشت لەبەرهەمهێنانی یاسایە ئ���ەم ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا : دەڵێت ئەو دەگۆڕێت. وای��ە کەبەم ب���ڕوام م��ن "ئەو دەت��وان��ی��ی��ن ش��ێ��وەی��ە نایابن ک��ەزۆر گۆشتانەی ئەوەی بەهۆی بخۆیین. پێوویست م��ێ��ت��ۆدەدا ل��ەم ناکات، ئ��اژەڵ بەکوشتنی لەداهاتوودا دەکرێت بۆیە بێلۆمەکردن و بەئاسودەیی پانداش گۆشتی تەنانەت

بخۆیین . لێرەدا گ��رن��گ خ��اڵ��ی ئەگەر ت��ەن��ان��ەت ئ��ەوەی��ە گۆشتی بتوانن ت��وێ��ژەران دروستبکەن ت��اق��ی��گ��ەی��ی ئ���ای���ا ئ��ێ��م��ە ئ���ام���ادەی���ن تاقیگەییەکەی هەمبەرگرە هەڵبەت بخۆیین؟ ئ��ەوان نازانیین ک��ەس��م��ان ئێمە تامی تاقیگەیی ماسولکەی رێسا ه��ەن��دێ��ک چ��ۆن��ە. ئەویش ه���ەی���ە ب���وون���ی زۆر زۆر ئەگەری بەهۆی کەم لە زیانبەخشییدا نابێت تاقیگەیانەی ماسولکە ئەو کۆرپەڵەی بەسرۆمی کە بەرهەمهاتوون چ��ێ��ل ب�����ەک�����ار ب���ه���ێ���ن���رێ���ن. بەکارهێنانی ب��ەه��ەرح��اڵ، لەگۆشت و ج����ۆرە ئ���ەم گۆشتییەکان ب��ەره��ەم��ە بۆ ی����ارم����ەت����ی����دەردەب����ن گۆشتی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی نەکوشتنی ت��اق��ی��گ��ەی��ی و

ئاژەاڵن .

ته‌ندروستی 5ته‌ندروستی4

به مــزووانـه هه مبه رگرێـــک ده خـــۆن که له تاقیگــــه کاندا به رهه مهاتـــووه و له گۆشتــی ئـــاژه اڵن پێکنــه هاتووه

گروپێک ئێستادا ل��ە بۆ تێدەکوشن ل��ەزان��ای��ان گۆشتی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی سیانوباکتریاکان تاقیگە دەوڵەمەندە کە بەکاربهێنن شەکرو ئامینۆ، ترشی بە ئەو وات���ە چ��ەوری��ی��ەک��ان ماسولکەی ش��ت��ان��ەی��ی پێوویستی ئ�����������اژەاڵن

پێیەتی. لەوانەیە لەکۆتاییدا، ئ������ەم ک��������ارە ت���ۆزێ���ک بەاڵم ب��ێ��ت، ن��اس��روش��ت��ی کارییگەرییەکەی کاتێک ل������ەس������ەر س����روش����ت بە دەبینیین دەپێ��ویین،

گۆشتی ل��ەگ��ەڵ ب����ەراورد شێوازە ئ��ەم سروشتییدا، کەمتر خراپی کارییگەری دادەنێت. ژینگە ل��ەس��ەر گۆشت بەرهەمهێنانی بە لەسەر فشار لەتاقیگەدا کەمدەبێتەوەو س��روش��ت شوێنە دارس���ت���ان���ەک���ان و بۆ س���روش���ت���ی���ی���ەک���ان گۆشت ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی دەبێت ن��اک��رێ��ن. وێ���ران ببینیین بیین و چ���اوەڕوان کاردانەوەی خەڵک بۆ ئەم

گۆشتە چۆن دەبێت.New Scientist :سەرچاوە

Page 5: لڤینی زانستی ژمارە ٩

پارێزەرێکی له مه ودوا خواردنه کانتان ئێکسپایه ر نابن توێژەران س��روش��ت��ی��ان دۆزی���وەت���ەوە گەشەی دەت��وان��ێ��ت ک��ە ژەهراویی باکتریاکانی ب���وون���ی خ���واردەم���ەن���ی بەکار ب��ە راوەس��ت��ێ��ن��ێ��ت. هێنانی ئەم مادەیە دەکرێت ماوەیەکی زۆر، گۆشت تا ماسی و ش��ی��رەم��ەن��ی و سەالجە ل����������ەدەرەوەی

رابگرییت. لە زی����ات����ر س����ااڵن����ە مادەی ت��ەن میلیۆن ٢٠تەنها خ����واردەم����ەن����ی لەناو بەریتانیا ل��ەواڵت��ی دەڵێن توێژەران دەچێت. پێکهاتەیەکی بەزیادکردنی )Bisin( بەناوی سروشتی ب���ەخ���واردەم���ەن���ی���ی���ەک���ان ژمارەیە ئ���ەم دەک���رێ���ت و ک��ەم��ب��ک��رێ��ت��ەوە زۆر خواردەمەنییەکان م���ادە سەالجە ل����������ەدەرەوەی هەفتە چ��ەن��د وب��ۆم��اوەی چ��ەن��دی��ی��ن ساڵ ت��اوەک��و

هەڵبگیریەت. ئەم پارێزەرە سروشتییە ل����ەالی����ەن گ���روپ���ێ���ک لە سوودمەندەوە باکتریاکانی دروستدەکرێت و دەتوانێت ئەو کردنی کۆنتڕۆڵ بە کەهۆکاری ب��اک��ت��ری��ان��ەی تێکچوونی گۆشت وماسی شیرەمەنیین، هێلکەو و مادانە ئ���ەم ت��ێ��ک��چ��وون��ی ب����ۆم����اوەی����ەک����ی درێ����ژ

دوابخات. لەپێکهاتەی مادەیە ئەم ئانتی نیسین– هاوشێوەی – ن��اس��راو بایۆتیکێکی گەشەی و دروس��ت��ک��راوە وەک ترسناکی باکتریای ئیکوال، سالمونال و لیستریا دەتوانێت و راوەستێنێت ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی درێ���ژ بۆ خواردەمەنیەکان مانەوەی س���اس ج����ۆرەک����ان����ی و هەروەها بهێنرێت، بەکار کارییگەری یەکجار زۆری لەسەر ماوەی مانەوەی مادە وەک خواردەمەنییەکانی دەریاییەکان خواردەمەنییە

ناو خواردەمەنییەکانی و قوتو و پەنییر کە مێژوویی کورت بوونیان ئیکسپایەر

و دیاریکراوە دەبێت. زانکۆی ت��وێ��ژەرەان��ی بەرێکەوت، کە مینەسوتا ت��وان��ی��ی��ان ئ����ەم م���ادەی���ە لەمەودوا دەڵێن بدۆزنەوە، ناکات پ��ێ��وی��س��ت ئ��ی��ت��ر نیگەرانی مێژوی ئیکسپایەر مادە چونکو بین ب��وون تەنانەت خواردەمەنییەکان ئ���ەگ���ەر ل���ەب���ارودۆخ���ی نەگونجاویشداو لەدەرەوەی هەڵبگیریەت س���ەالج���ە چ��ەن��دی��ی��ن ساڵ ت��اوەک��و

نابێت. ئیکسپایەر سولیڤان، دن دک��ت��ۆر جیست لۆ یۆ با ۆ یکر ماکە مینەسوتا لەزانکۆی لەکاتی و رێ��ک��ەوت ب��ە لێکۆڵینەوە لەسەر چاندنی ریخۆڵەدا باکتریاکانی ئەمە ت��وان��ی��وی��ەت��ی بدۆزێتەوە م��ادەی��ە دەڵ������ێ������ت "ئ������ەم بەتەواوەتی پێکهاتە س����روش����ت����ی����ی����ەو دەت���وان���ێ���ت م���ادە ن کا نییە مە ە د ر ا خوزۆربەی لەبەرامبەر باکتریانەی ئ���ەو بەهۆی دەب���ن ک��ە ت����ێ����ک����چ����وون و بوون ژەه������راوی ب����پ����ارێ����زێ����ت و

ل���ە سێ ل���ەوان���ەی���ە بێتە ناو ساڵی داهاتودا پیشەسازی خۆراکەوە."

دەتوانێت پێکهاتە ئەم پ��رۆس��ەی ت��ێ��ک��چ��وون لە هێواشتر س��ەوزەدا و میوە زۆربەی ژیانی و بکاتەوە حەزیان کە کەسانەی ئەو خواردەمەنی لەخواردنی خ���ێ���رای���ە و ئ������ام������ادە دەپارێزێت. هەموو ساڵێک لەخەلک م��ی��ل��ی��ۆن��ان ب���ە ت���ووش���ی ژەه���راوی���ب���وون خواردمەنییە مادە بەهۆی دەبن ت��ێ��ک��چ��ووەک��ان��ەوە رێژەی ب��وون��ی زی���اد و

بەرهەمهێنانی خواردەمەنی بەدڵنییاییەوە ئ��ام��ادەک��راو لەسااڵنی ژم��ارەی��ە ئ��ەم

داهاتوودا بەرزدەکاتەوە.بۆ نیسین ئێستادا لە زیادکردنی ماوەی مانەوەی بەکاردەهێنرێت، پەنییر دەتوانێت بابەتە ئەم بۆیە ب��ب��ێ��ت ب���ەه���ۆی ئ����ەوەی نێو بێتە خێراتر م��ادەک��ە خۆراکەوە. پیشەسازی لەوانەیە لەسااڵنی داهاتودا سەیری ن��ەک��ات پێویست بوونی ئیکسپایەر مێژوی لەپێش خواردەمەنییەکان

کڕیینیدا بکەین. Daily mail :سەرچاوە

ته‌ندروستی 7ته‌ندروستی6

مادەیەکی سیحریی سروشتی؛ خواردەمەنی بۆ ماوەیەکی درێژ لەدەرەوەی سەالجە دەپارێزێت

Page 6: لڤینی زانستی ژمارە ٩

فۆتۆستۆری 9فۆتۆستۆری8

مۆمیای نەمر: هەندێک لە کلتورەکان بەخێرایی الشەکە تێکدەدەن و هەندێکی تریش پارێزگاری لێدەکەن، مومیاییەکان وەکو ئەوەی خین ژوو )وێنەکە( بەجوانی بۆ ژیانێکی ئەبەدی

دەپارێزرێن. ناسراوترینی مومیاییەکان میسرین بەاڵم مومیای لەهەموو جیهاندا بوونی هەیە لە پیرۆوه تاوەکو خۆرهەاڵتی دوور، شارەزایانی مومیای بەمێتۆدی بەتەواوی نهێنی و بەیارمەتی

هەوای وشک و گۆڕ الشەکە بۆ ژیانی دوایی ئامادە دەکەن. وێنەکەی خین زوو ناسراوە بە خاتوو دایی دەگەڕێتەوە بۆ ٢١٠٠ ساڵ لەوە پێش زانایان لێکۆڵینەوەیان لەسەر الشەکە کردووە دەرکەوتووە ئەمە خێزانی کەسێک بووە لەزنجیرەی پاشایەتی هان و لەوانەیە بەهۆی جەڵدەی

دڵ پاشخواردنی هەندێک تووی شووتی مردبێت.

جەماندن بۆ داهاتوو: لەداهاتوودا لەوانەیە ئەو هەڵە بڕه خسێت تاوەکو مرۆڤ زیندووبکرێتەوە، الشەکە یان تەنها سەرەکەی لەنێو شلەی نیترۆجیندا دادەنرێت، لێرەدا ئۆمێد ئەوەیە لەداهاتوودا زانستی پزیشکی بەڕادەیەک پێشبکەوێت کە بکرێت کەسەکە

رزگاربکرێت و بۆ ژیان بگەڕێنرێتەوە.

شوێنی حەوانەوەی سروشتی: لێرەدا مردووەکە بەشێوەیەک لە دارستاندا دەشاردرێتەوە، جا یان بە شێوەی تابوت یان خۆڵەمێشەکەی، دارستانەکە هەم گۆرستانەو هەم شوێنێکی سەوز شوێنی قەبرەکان بە بەرد دیاری دەکرێت، یان بەیارمەتی ئامێری )GPS( دەدۆزرێتەوە لەواڵتی ئەڵمانیا، هەندێک

لەم دارستانانە بوونی هەیە کە شوێنی شاردنەوەی الشەی مردووەکان یان خۆڵەمێشەکانیانە.

هەڵگرتن لەنێو پالستیکدا: جەستەکان لەنێو پۆلیمری پالستیکیدا هەڵدەگیرێت، ڤۆن هاگنس ئەم تەکنیکەی هەڵگرتن لەنێو پالستیکدا لەساڵی )١٩٧٧(دا گەشەپێدا؛ بۆ

ئامادەکردنی الشەکان بۆ توێکاری بەمەبەستی توێژینەو فێرکردن. پرۆسەکە بەم شێوەیە سەرەتا جەستەکە دەجەمێنرێت، دواتر ئەسیتۆن و پالستیک جێگەی سەهۆڵەکە دەگرنەوە. ئەم شێوازە لەهەڵگرتنی الشەدا؛ لەسەرەتادا قسه ی زۆری لەسەربوو. بەاڵم ڤۆن هاگن

دەڵێت لەئێستادا زۆرکەس دەیانەوێت الشەکانیان بۆ ئەم پرۆژەیە تەرخانبکەن.

تەکنەلۆژیای ناشتنی مردوو له کۆن و نوێداژیانی دوواییبۆ سەدان ساڵ کلتورە جۆربەجۆره كان رێگەی جۆربەجۆریان بۆ ناشتنی مردووەکان داهێناوە، لەمومیایکردن بەمەبەستی گەیشتن بەژیانێکی ئەبەدی تاوەکو دان بەده م گیانلەبەرانەوە بۆ

گەڕانەوەی خێرا بۆ سروشت، گۆڤاری نیوساینتیست هەندێک لەرێگەکانی چۆنییەتی هەڵسوکەوت لەگەڵ الشەی مردوودا دەناسێنێت. بوزییە ترادیشناڵەکان لەتبت جەستەی مردووەکانیان نانێژن، بەڵکو پێشکەش داڵە الشەخۆرەکانی دەکەن تاوەکو خێراتر بۆ زەوی بگەڕێتەوە. راهیبەکان رێورەسمی رێزلێنان لەداوێنی تەپۆڵکەکانداو لەشوێنی ناشتنەکە رێکدەخەن، جەستەی بێگیان لەکلتوری تبتییەکاندا بەکەڵکی هیچ نایەت و وەکو نیشانەی خراپەو شووم چاوی لێدەکرێت. دوای تەواوبوونی رێورەسمی

زەواڵی جەستە ئێسکەکان ورد دەکرێن بۆ ئەوەی باڵندەکان کارەکەیانی لەگەڵدا تەواوبکەن. زەردەشتییەکانی شارستانییەتی ئێرانی کۆن کلتورێکی هاوشێوەی ئەوەی بوزییەکانیان لەناشتنی مردوودا هەبوو، ئەم کلتورە درێژ دەبێتەوە بۆ هەندێک ناچەی هیندستان، الشەکان لەسەر"تاوەری خامۆشی" دادەنرێن تاوەکو خۆر ناپاکییەکانی الشەکان بسڕێتەوەو ببێت

بەخۆراکی باڵندەکان، لەدواییدا ئەوەی دەمێنێتەوە لە چاڵێکدا لەژێر تاوەرەکە دەنێژرێت.

ناشتن لەنێو دەریای قووڵدا: لەجیاتی ئەوەی پاشماوەی لەشی سووتاو لەناو ماڵەکاندا هەڵبگیرێت لەنێوکۆنکرێتداو لەسەر تەپۆڵکە دەستکردەکانی نێو دەریادا داده نرێت ، چونکه

لەتەنکاوەکانی قەراغ دەریادا بەشێوەی سروشتی کەمتر تەپۆڵکە بوونی هەیە.

تواندنەوە: هەڵمژین لەنێو کەشی هەوادا دەکرێت زۆر سەرنجراکێش بێت، الشەکان لەنێو قوتوێک لەژێر پەستانی زۆر کە بە هایدرۆئۆکسایدی پۆتاسیۆم پڕکراوە دادەنرێت، لەدواییدا بۆماوەی سێ کاتژمێر گەرمدەکرێت، لەئەنجامدا تەنانەت ئێسکەکانیش ورد دەبن و دەتوێنەوە.

ناردن بۆ فەزا: دەکرێت الشەکەت بنێردرێت بۆ ئاسمان بەمەرجێک پارەی Star( پێوویستت بۆ کڕینی بلیتی ئاسمانپێوێک هەبێت. داهێنەری

trek( جینە رۆدینبیری یەکەم کەسبووالشەکەی لەساڵی ١٩٩٧ نێردرا بۆ فەزا. هەڵبەت الشەکە بۆ هەمیشە لەفەزادا نەمایەوە بەڵکو دوای پێنج ساڵ سوڕانەوە ئاسمان پێوەکە گەڕایەوە بۆ زەوی، بەرنامەی رێورەسمی یادکردنەوەی فەزایی لەهوستون، تێگزاسی، ویالیەتە یەکگرتووەکانی

ئەمریکا لەئێستادا بەناردنی چەند گرامێک لەالشەی مردوان بۆ دەرەوەی زەوی، ناردن بۆ فەزا بەئەنجامدەگەێنێت. لەداهاتودا لەوانەیە مانگ

ببێت بە گۆرستان بۆ دانیشتوانی سەرزەوی.

Page 7: لڤینی زانستی ژمارە ٩

بایۆلۆجی 11بایۆلۆجی10

رووناکی، ب��ە ه��ەس��ت��ی��ار کیمیاییەکانی خ���ان���ە دروستبکەن ن��ائ��ەن��دام��ی کە )iCHELLs(پێکهاتن رۆشنە دەتوانێت )p h o t o s y n t h e s i s (بەوتەی ئ��ەن��ج��ام��ب��دات. ک���رون���ی���ی���ن دۆزی����ن����ەوە پیشانیدەدات سەرەتاییەکان ک����ە ئ�������ەوان دەت����وان����ن دروستبکەن پەردەگەلێک ک���ە دەت���وان���ێ���ت ئ����او بۆ ئۆکسیجن و ئ��ای��ۆن��ەک��ان��ی هایدرۆجین ئ��ەل��ک��ت��رۆن هەنگاوێکی شیتەڵبکات، پرۆسەی ب��ۆ ک��ە م����ەزن رۆشنە پێکهاتن پێوویستە. ک��رون��ی��ی��ن ه���ەروەه���ا

رێگەداین، ل��ەس��ەرەت��ای تاوەکو کرونیین خانەکانی وەک شتێیەک ئەوکاتەی ل���ەگ���ەڵ���دا )DNA(ی بە بەدڵنییاییەوە نەبێت ناکرێت. ئ��ەژم��ار زی��ن��دو لەزانکۆی پ��ارک��ر منویل ڤاله نسیای ئیسپانیا دەڵێت: "ه���ەڵ���ب���ەت ب���ەش���ێ���وەی تی��ۆری دەگونجێ ئەمکارە بکرێت. بەاڵم من ناتوانم بکەم ئ����ەوە ت���ەس���ەوری ئ��ەوان دەی��ان��ەوێ لەچ کە سوود سیستمێک ج��ۆرە

وەربگرن".کرونینیش خ�����ودی بەاڵم نییە، دڵنییا هێشتا توانی راب���ردو ساڵی ئ��ەو

زیندو بڵقەکان ش��ێ��وەی��ە تیابچن نهێڵێت بهێڵێتەوەو . لەراستییدا تاقیکردنەوەی ک���ۆت���ای���ی ئ����ەوی����ە ئ���ەو دروستدەکرێن بڵقانەیی لەگەڵ خ���ۆی���ان ب��ت��وان��ن گ���ۆڕان���ک���اری���ی���ەک���ان���ی بگونجێنن ن��اوەن��دەک��ەدا کرونیین تیانەچن. تاوەکو تاقیکردنەوەکانی لە دەڵێت هەندێک دوای���ی���ەدا ئ���ەم سەرنجراکێشی ئەنجامی دەستکەوتووە بەاڵم نایەوت وردەکارییەکانی جارێک

بدرکێنێت. وت���ەکانی ئ���ەگ���ەر کرونیین راستبێت دەکرێت ژیانی ل��ەوان��ەی��ە بوترێت

تر خوێی نێوگیراوەی��ەکی گەورەی لەئایونی ئەو کە بارگاوی موج���ەب و ئایۆنی سالب بارگاوی بچووکی لەئەنجامی دروستکرابوو. ت��ێ��ک��ەڵ��ک��ردن��ی ئ����ەم دو لەگەڵ بەشەکان گیراوەیە دەگوازرێنەوەو یەکترییدا گەورە کانزایی ئۆکسیدی ژیانییەکاندا ئایونە لەگەڵ یەکدەگرن. خوێیه نوێیەکە ل���ەئ���اودا ن���ەدەت���وای���ەوە. دەوروبەری ئاو لەراستییدا گیراوەکەی وەک سەدەفێک

دەگرت. ک���رون���ی���ی���ن ن�����اوی کیمیایی "خ������ان������ەی " )iCHELLs(ن��ائ��ەن��دام��یبەدەستهاتووەکانی بلقە لە بەدەستکاریکردنی ن��اوەو کان���زاییەکان ئۆکسیدە تایبەتمەندییەکانی ن��اوی نموونە ب����ۆ گ�������ۆڕی. ک��ە کونی ئ��ۆک��س��ی��دێ��ک تیدا بێت، پەردەیەکی کون ک���ون دروس��ت��دەک��ات کە دەرەخسێنێت ه��ەل��ە ئ��ەو جۆربەجۆر مادەی تاوەکو یان ن��ێ��وخ��ان��ەک��ەوە بچنە وەک رێ��ک دەرەوە بێنە بەو ئاسایی. خانەیەکی ژمارەی تایبەتمەندییەوە کیمیایانەی کارلێکە ئ��ەو روودەدەن لەخانەیەکدا کە دەک�����رێ�����ت ک���ۆن���ت���ڕۆڵ

دەکرێت.دەکرێت وێنەکاندا لە شێوازی ی���ەک ل�����ەدوای کاتی دروستبوونی خانەیی لەئۆکسیجن و دروستبوو کە ب��ب��ی��ن��رێ��ت ک����ان����زا بڵقێکیتری ل��ەخ��ۆی��ی��دا ل��ەئ��ۆک��س��ی��ج��ن –ک���ان���زا هەڵگرتووە، خۆیدا لەگەڵ شێوەیەکە ئەمە لەراستییدا خانە ل��ەالس��ای��ک��ردن��ەوەی

زیندووەکان.ئەم نێو ل��ە ل��ەدوای��دا بلقی ه��ەن��دێ��ک ب��ڵ��ق��ان��ەدا ت����ری����ان دروس����ت����ک����رد. توانیویانە ئێستا تا ئ��ەوان رەنگەکانی بەبەکارهێنانی

سەرکەوتنی زانایان لەدروستکردنی بوونەوەری نیمچەزیندووی کانزایی!

زۆرە م����اوەی����ەک����ی ئەم م���رۆڤ���دا ل��ەزی��ه��ن��ی کە هەیە بوونی پرسیارە لەهەسارەکانیتری ئ��ای��ا بوونی ژی��ان گ��ەردوون��دا هەیە یان نا؟ ئایا لەوانەیە جۆرێکیتر ل��ەگ��ەردوون��دا کە هەبێت بوونی لەژیان ژیانەی شێوە ئەم لەگەڵ س��������ەرزەوی ج���ی���اوازی لەکانزا هەبێت و بنچینەیی ؟لەبەریتانیا دروستبووبێت زانایەک هه یه کە دەتوانێت وا ژی��ان��ی بیسەلمێنێت

هەیە. لەزانکۆی کرونین لی بە بەریتانیا، گالسکۆی مولکیولی بەکارهێنانی گ�������ەورە ک����ە ک���ان���زای���ی لەگەڵدایە توانیویەتی بڵقی شێوە خانە دروستبکات کە ژیانی نیمچە تایبەتمەندی هیوادارە ئێستا ه��ەی��ە. بکات ناچاریان بتوانێت ه����اوش����ێ����وەی خ���ۆی���ان ئەویش دروس��ت��ب��ک��ەن��ەوە، بەتەواوی جیاواز لە ژیانی

سەرزەوی.ئ��������ەو ی����ەک����ان����ەی ئ����ەو دروس���ت���ی���ک���ردووە، ئیکسۆ پ���ۆل���ی ن������اوی )photosynthesis(متالیتەئەتۆمی ل��ەزن��ج��ی��رەک ک��ە دواینەکەیان )کە کانزایی تەنگستەنە ( و ئۆکسیجن و ف��س��ف��ۆڕ دروس���ت���ب���ووە. پێک������هاتانە ب���ەم ئ���ەو گۆی هەندێک توانیویەتی شێوە خانە دروستبکات کە پێکەوە خۆیان لەراستیدا

دەلکێن. گروپەکەی کرونیین و بە ل�����ەس�����ەرەت�����ا������������دا هەندێ����ک دروستکردنی ئای��ۆنە ل�����ە خ������وێ بارگاوی گ���ەوەرەک���ان���ی ئایۆنی ل��ەگ��ەڵ س��ال��ب، وەکو م��وج��ەب بچووکی سۆدی����ۆم هایدرۆجین و ک�����ارەک�����ان�����ی خ���ۆی���ان لەدواییدا دەس��ت��پ��ێ��ک��رد. کرایە خوێییە گیراوە ئەم

دەتوانیین ئێمە " دەڵێت: درزەک���انی ل��ە پ��رۆت��ۆن پ����ەم����پ ب���ک���������������ەی���ن و دروستبکەین بارۆدۆخێک ک��ە ی��ارم��ەت��ی��دەرب��ێ��ت بۆ ئەگەر . " خۆر روناکی بتوان���ێت ک��رون��ی��ی��ن هەنگاوانە ئ���ەم ه��ەم��وو خانەیەکی دەم ئەو بنێت، دروس����ت����ک����ردووە وەک���و ک����اردەک����ات و رووەک وزە خ����ۆی دەت���وان���ێ���ت لەرووناکییەوە پێویست

دابینبکات. هێشتا ه����ەڵ����ب����ەت

پۆلی ک���ە پ��ی��ش��ان��ی��ب��دات نیش کا لیتە متا ئیکسۆوەکو لەیەکتری دەت��وان��ن چوارچێوە سوود وەرگرن.کرونیین ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا بەرهەمهێنانی خ��ەری��ک��ی لەم زۆر ژم���ارەی���ەک���ی ب���ڵ���ق���ان���ەوپ���ارێ���زگ���اری هەندێک ل��ە لێکردنیانە لەم��ادەی ک��ە ب��ۆری��ی��دا ک��ی��م��ی��ای��ی ج����ی����اواز کە ترشێنراوە رووبەرکانیان ەک����ەی )PH( وات������ە ئەو دروستکراوە. ب��ەرزە بەم ب��ت��وان��ێ��ت ه���ی���وادارە

زانایەک لەبەریتانیا بە بەکارهێنانی

ئۆکسیدەکانی کانزا توانیویەتی خانەی هاوشێوەی خانەی زیندوودروستبکات

کە هەندێک لەتایبەتمەندییەکانی

ژیانی تێدایە. پرسیاری گرنگ لێرەدا

ئەوەیە ئایا دەکرێ لەدەرەوەی گۆی زەوی

لەم شێوە لە ژیان بوونی هەبێت؟.

ج��ۆرب��ەج��ۆر ل����ەدەرەوەی ب���وون���ی زەوی گ�����ۆی دەڵێت: کرونیین هەبێت. کە هەیە زۆر ئ��ەگ��ەری "لەژیان ش��ێ��وەگ��ەل��ێ��ک��ی��ت��ر بوونی زەوی ل���ەدەرەوەی زەوی لەهی ک��ە هەبێت نەچێت بۆ نموونە لەکاربۆن دروس����ت ن��ەک��راب��ێ��ت��ن ". بگات کرونیین لەوانەیە ب���ەئ���ەن���ج���ام���ش، ب����ەاڵم ل����ەوە گ��رن��گ��ت��ر ئ���ەوەی���ە نوێی رێگەیەکی کرونیین

دۆزیوەتەوە. New Scientist :سەرچاوە

Page 8: لڤینی زانستی ژمارە ٩

کیمیا 13کیمیا12

کیمیا ساڵی بە سەبارەت زانستی لڤینی پەیامنێری کیمیایی بەشی س��ەردان��ی سلێمانی زان��ک�����������ۆی یەکێکە بەشە ئ��ەم ک��رد. بەشە ف��راوان��ت��ری��ی��ن ل���ە زانکۆی زان��س��ت��ی��ی��ەک��ان��ی ٤٠ ن��زی��ی��ک��ەی سلێمانی مامۆستای دکتۆرای هەیەو قوتابییەکانی ژم�����ارەی ن��زی��ی��ک��ەی ٢٠٠ دەگ��ات��ە بەدەیان ه��ەروەه��ا ک��ەس بڕوانامەی دکتۆراو ماستەر بەخشراوە، ب��ەش��ەدا ل��ەم

کیمیا بەساڵی سەبارەت مامۆستایانی ق��وت��اب��ی��ان و دوان���د، کیمیامان ب��ەش��ی پرسی ل��ەق��وت��اب��ی��ی��ەک��م��ان ئه مساڵ دەزان���ی ت��ۆ ئ��ای��ا کیم���یایە جیهانی ساڵی نەك وت���ی ل���ەواڵم���دا ؟ لێنییە ئ��اگ��ام م��ن ت��ەن��ه��ا هاوڕێکانیشم ب��ەڵ��ک��و نەبیستووە! وای���ان شتی ه��ی��چ کام . ه���ەروەه���ا بەشی م��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی ل��ە ئەوانەی النیکەم کیمیا زنستی لڤینی رێکەوت بە

ئاگایان ک��ردن س��ەردان��ی ئیمساڵ ک��ە ن��ەب��وو ل���ەوە کیمیاییە، جیهانی ساڵی سەرۆکی دی��اری دک��ت��ۆرە بێئاگایی کیمیا ب��ەش��ی موناسبەیەک لەوەها خۆی وتیشی و دەرب���������ڕی زانکۆوە و ل�����ەوەزاره ت ئاگاداریێکمان ه��ی��چ پ����ێ����ن����ەگ����ەی����ش����ت����ووە. یەکێک تۆفیق د.ع��ەل��ی و پسپۆران لەبەتەمەنتریین کیمیا زانستی پێشڕەوانی بێئاگایی ل��ەک��وردس��ت��ان قوتابیانی و مامۆستایان زانکۆی کیمیایی بەشی بۆ گ���ەڕان���دەوە سلێمانی ئ����ەوەی م��ام��ۆس��ت��اک��ان و موتابعەی ق��وت��اب��ی��ەک��ان گۆڤارە و ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت بەاڵم ناکەن. زانستییەکان ئیبراهیم پ��رۆف��ی��س��ۆرد. مامۆستای خ���ورش���ی���د لەبەشی سلێمانی زانکۆی لە ی���ەک���ێ���ک ک���ی���م���ی���او کیمیا سەرەکی پسپۆرانی بێئاگاییەی ئ��ەم زانکۆ لە گ����ەڕان����دەوە ب���ۆ ئ���ەوەی کوردستان زان��ک��ۆک��ان��ی ب����ەرەو ن��ەم��ان دەچ���ن و دەمێنێتەوە لێیان ئ���ەوەی بێناوەرۆکە بێرۆح و بینایی خورشید ئیبراهیم .دکتۆر وتی قسەکانییدا لەدرێژەی سلێمانی زانکۆی ئاستی بەپێی لەچاو ساڵی ٢٠٠٨ نزیکەی زانکۆکان ره نکی دابەزییوەو پ��ل��ە ١٠٠٠گەڕاندەوە هۆکارەکەشی بۆ دەستێوەردانی حیزبی. ئ��ی��م��س��اڵ ل���ەزۆرب���ەی زان��ک��ۆک��ان��ی ج��ی��ه��ان بە زانستی یونسکۆ پشتیوانی بەرز لێگیراو رێزی کیمیا لەبەشی ب���ەاڵم نرخێنرا، سلێمانی زانکۆی کیمیایی ل��ەک��ات��ێ��ک��دا س���اڵ ب���ەرەو تەنانەت دەچێت کۆتایی کەوەها ن��ەی��ان��ب��ی��س��ت��ب��وو لەجیهاندا رێ��زل��ێ��ن��ان��ێ��ک

هەیە. راپۆڕتی لڤینی زانستی

پاڵپشتی لە هونەرو زانستی گەشە ب��ۆ ب��ک��ات کیمیا واڵتانی ئ��اب��وری پێدانی

جۆربەجۆر. ساڵی ترەوە لەالیەکی بە ب���ەرام���ب���ەرە ٢٠١١پێدانی ساڵی سەدەمیین بە کیمیا نۆبڵی خ��ەاڵت��ی ئیسکودوس��کا م����اری هەلێک ب���ۆی���ە ک������وری، تاوەکو دەرەخ��س��ێ��ن��ێ��ت رێ���زب���ن���رێ���ت ل�����ەو ژن���ە لەبواری ک��ە کیمیایانەی

کیمیادا کاریان کردووە.ب���ۆ رێ���زگ���رت���ن ل���ەم بەناوبانگی گۆڤاری ساڵە سایتەکەی لەسەر نەیچەر تایبەتی گ���ۆش���ەی���ەک���ی ک���ردەوەو کیمیا بەساڵی زانستی وت��اری بە س��ەدان کیمیایی زانستی ل��ەس��ەر بەردەوام دابەزان����دو تێدا گ��رن��گ��ی ب����ەم س���اڵ���ە بۆ لەالیەکی دەدات. کیمیا لەگەڵ ی��ۆن��س��ک��ۆ ت����رەوە نێودەوڵەتی ی��ەک��ی��ەت��ی کرداری پەتی و کیمیایی سایتی دروس��ت��ک��ردن��ی ب��ە کە )٢٠١١ chemistry(هەموو روداو وهەواڵەکانی بەساڵی پ���ەی���وەن���دی���دار لەم دادەپۆشێت، کیمیاوە کۆنفرانسەکان، س��ای��ت��ەدا سمینارەکان و روداوەک��ان ش���ۆپ���ەک���ان���ی ۆرک و بەساڵی پ���ەی���وەن���دی���دار داوەتەوە، رەنگی کیمیاوە هیچ ئ��ێ��س��ت��ا ت���ا ب�����ەاڵم هەواڵێک ی��ان روداوێ���ک بەگشتی ع��ێ��راق ل��ەس��ەر بەتایبەتی ک��وردس��ت��ان و بوونی سایتەدا ئەم لەسەر لە لەکاتێکدایە ئەمە نییە. جۆرەکانی بە جۆر شوێنە جیهان چاالکی جۆربەجۆر لەنێو پێشبڕکی وەک����و رێزلێنان گەنج، کیمازانانی زانستی پ��ێ��ش��رەوان��ی ل��ە کیمیاو هەروەها کۆنفرانس الیەنە ل��ەس��ەر سمینار و زانستی جۆبەجۆرەکانی ک��ی��م��ی��ا رێ����ک����خ����راوە.

ئـه مـســـاڵ سـاڵــی کـیـمـیـایـــه ، زانــكــۆی سـلـێـمـانــی لـێــی بـێـئـاگـایــه

ئەسیۆپی واڵت�������ی پ���ێ���ش���ک���ەش���ک���اری ئ���ەم ناونانی ب���ۆ ب��ڕی��اڕن��ام��ە ساڵی وەک ٢٠١١ ساڵی ئ����ەم واڵت���ە ، ک��ی��م��ی��ای��ە داوایک����ردووە تاوەکو رێز کیمیاو لەرۆڵی بگیریەت سەبارەت دەسکەوتەکانی ب���ەب���اش���ک���ردن���ی دۆخ����ی مرۆڤایەتی. بەدوای ئەودا راوێژکاری ئەنجومەنی لەکردارێکدا ی��ون��س��ک��ۆ گشتاندنی پ��ێ��ش��ن��ی��اری ئەسیۆپی پ��ێ��ش��ن��ی��ارەک��ەی ئەودا دەرک���ردوب���ەدوای���ی ساڵی وەک ٢٠١١ ساڵی ناوی کی���میا جیهانی

لێنرا.نیشانەی ناولێنانە ئەم رێکخراوی س��ەرن��ج��ی یەکگرتووەکانە ن��ەت��ەوە ٢٠٠٥ س��ااڵن��ی ل��ەس��ەر دەیەی وەک��و ٢٠١٤ ب��ۆ گەشەپێدانی ف��ێ��رک��ردن��ی ئاراستەیەدا لەم پایەدار. لە ه���ەم زۆر چ��االک��ی ن��ەت��ەوەی��ی و هەم ئ��اس��ت��ی نەتەوەیی نێو ئاستی ل��ە دا ٢٠١١ ل����ەس����ال����ی گرنگی بۆ ئەنجامدەدرێت کیمیاو ب��ەزان��س��ت��ی دان لەپاراستنی گرنگییەکەی سەرچاوە سروشتییەکان.

کیمیا زان����س����ت����ی بنچینەیی تێگەیشتنی مرۆڤە هەروەها ل����ەگ����ەردوون گۆڕانک��اری بە مرۆڤایەتی پێشکەوتنی لەمولکیولەکان لەبەرهەمهێنانی زۆری م�����ەوادی خ���واردەم���ەن���ی ت���ەن���دروس���ت، م����ەوادی کارییگەرترو دەرم���ان���ی ب����ەره����ەم����ه����ێ����ن����ان����ی بیناسازی ک���ەرەس���ت���ەی بەرگری ب��ە ک��ێ��ش ک���ەم نی مهێنا هە ر بە و ە و ە ر ۆ زس����ووت����ەم����ەن����ی پ�����اک، هەربۆیە بەدەستهێناوە. وایە بڕیار لەساڵی٢٠١١دا جۆربەجۆر پ��رۆگ��رام��ی بواری بکەوێتە لەجیهاندا کە ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن��ەوە

کیمیا ژیانمانە، کیمیا ئاییندەمانە، ئەمە سەردێری وتارێکە کە لەسایتی کیمیای ٢٠١١ دا لەالیەن توێژەرێکی یۆنانی بواری کیمیا

نوسراوە.رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە

بڕیارنامەیەکدا ساڵی ٢٠١١ی وەک ساڵی زانستی کیمیا ناوەزد کرد، بە پێی ئەم

بڕیاڕە لەم ساڵەدا لەهەموو جیهاندا گرنگی تایبەتی بەزانستی کیمیا دەدرێت و گرنگی ئەم زانستە لە هێشتنەوەو پارێزگاری کردن لەسەر چاوەکانی سروشتی دوپات دەکرێتەوەو رێز لە

چاالکوانانی ئەم بوارە دەنرێت.

Page 9: لڤینی زانستی ژمارە ٩

ته‌ندروستی 14

واڵتانی ل����ەزۆرب����ەی شێرپەنجەی دن����ی����ادا زۆرتر پێست ک��وش��ن��دەی جەستەوە چ��ەپ��ی ل���ەالی لەکاتێکدا دەردەک���ەوێ���ت، کورسی لەئوستورالیادا راستی ل�����ەالی ش��ۆف��ێ��ر ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��دای��ەو زۆرب���ەی لەالی پێست شێرپەنجەی راستەوە دەردەکەوێت .

کاتێک سواری ئۆتۆمبیل کورسی و دەب��ێ��ت دەب��ی��ت، رێکبخەیت و ئ��اوێ��ن��ەک��ان ل���ەرۆژە ببستن و پشتێن لەوانەیە خۆرەتاوییەکاندا بەکار دژە خۆریش کرێمی

بهێنن. و ل��ەزان��ای��ان گروپێک پێست ب��واری شارەزایانی

له کاتی لێخوڕیندا ئاگاداری شێرپه نجه بنزیاد لەسەر لێکۆڵینەوە بە بە تووشبوو ٨٥٠٠٠ ل��ە میالنومی ترسناک ) لوی و ) پێست قواڵیی رەش��ی مێرکل خانەیی شێرپەنجەی ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ١٩٨٦ ئەمریکادا ل��ە ٢٠٠٦ ب��ۆ گەیشتن بەو ئەنجامەی کە کوشندانە پەنجە شێر ئەم زۆرتر لەالی چەپ و قۆڵی

الی چەپ دەبینرێت . کورسی ئەوەی بەهۆی چەپەوەیە، ل��ەالی شۆفیڕ ئەوە ئ��ەگ��ەری ت���وێ���ژەران شۆفێرییدا لەکاتی دادەنێن سەرووەنەوشەیی تیشکی لەالی دەک���ەوێ���ت زی��ات��ر

چەپی چەستە . ترسناک م��ی��الن��ۆم��ی

لەسەددا ٥٢ لەالی چەپ و راست لەالی ٤٨ لەسەددا خانەیی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی و لەالی ٥٣ لەسەدا مێرکل چەپ و لەسەدا ٤٧ لەالی نەخۆشەکان لەشی راستی هەرچەند دەب���ی���ن���رێ���ت. لەوانەیە جیاوازییەکە لە کەم روانگەی لە ب��ەاڵم بچێت رێکەوت بە ئەمە ئامارەوە

نییەو واتادارە.لەگەڵ ئەمەشدا توێژەران ناتوانن گریمانەکەی خۆیان بڕی چ��ون��ک��ة بسةلمێنن خەڵکەکە تیشکبەرکەوتنی ن���اک���رێ���ت ب����ۆ م�����اوەی بپێورێت س���اڵ چ��ەن��دی��ن بکرێت. ک��ۆن��ت��ڕۆڵ ی���ان هەروەها ناکرێت دڵنییا بین

نەخۆشەکان، ه��ەم��وو ب��ۆ هۆکاری سەرەکی شۆفیڕی ت��ووش��ب��وون ب��ووە ب��ە شێر ئەوەشدا، لەگەل پەنجە. کەسەکانی ئەم لێکۆڵینەوەیە ل��ەن��او ئ��ەو ن��ەخ��ۆش��ان��ە دا تەنها ک��ە ه��ه ڵ��ب��ژێ��ردراون ن��ی��ش��ان��ەی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ە لە

الیەکی لەشیان دایە . مسۆگەرەو ئ�����ەوەی ئەوەیە، ب��ک��رێ��ت دەب��ێ��ت بەردەوام کە کەسانەی ئەو وەکو شۆفێرین، خەریکی شۆفێری ک��ە ک��ەس��ان��ێ��ک ئۆتۆمبێلی و ل������ۆری ئەگەر بەتایبەتی گ��ەورەن، بە شوشەی لەوەیە حەزیان بکەن شۆفێری دادراوەوە باشتروایە کرێمی دژە خۆر

بەکاربهێننن. هەمووان ب��ۆ ئ����ەوەی ئەوەیە راک��ێ��ش��ە س��ەرن��ج ئەم ئوسترالیایی توێژەرانی لەواڵتەکەی لێکۆڵینەوەیان بە ئ��ەن��ج��ام��داوەو خۆیاندا هۆی ئەوەی شۆفێرەکان لە ئوسترالیادا لەالی راستەوەن زۆر لێکۆڵینەوەکە واڵم��ی س��ەرن��ج��راک��ێ��ش ب����وو . ئوسترالیایی ت��وێ��ژەران��ی ئەنجامەی ب��ەو گەیشتن زۆرتر پێست شێرپەنجەی لەالی راستی ئوسترالییەکان دەردەکەوێت تاوەکو لەالی گریمانەی ئەمە کە چەپ، شۆفیرییەکە بەهێز دەکات .

Discovery :سەرچاوە

Page 10: لڤینی زانستی ژمارە ٩

15گه‌ردوون

رایانگەیاند ئەستێرەناسان هەسارە پەنجا توانیویانە خۆر کۆمەڵەی ل���ەدەرەوەی بدۆزنەوە کە یەکێک لەوان گونجاو ن��اوچ��ەی لەنزیک ئەستێرەکەیدایە. ب��ۆژی��ان��ی دەدەن ئەوە ئەگەری زانایان هەسارەدا ل��ەم ژی��ان و ئ��او

بوونی هەبێت. ناوی ه��ەس��ارەی��ە ئ��ەم لەنێو و )HD 85512b(ک��ۆم��ەڵ��ەی ه��ەس��ارەی��ەک لە )velorum( فەلەکی بورجی دایە ، هەسارەی ناوبراو ٣.٦ بە گەورەترو ل��ەزەوەی جار رووناکی مەودای ٣٦ ساڵی

لەئێمەوە دوورە.ئ����ەم����ە دووه���ەم���ی���ی���ن دۆزراوە ه������ەس������ارەی کۆمەڵەی ل����������ەدەرەوەی ژیانی کەلەوانەیە خ��ۆردای��ە

لەوانەیە یەکێکیان بۆژیان گونجاو بێت

دۆزینەوەی )٥٠( هەسارەی نوێ لەدەرەوەی کۆمەڵەی خۆر

لەو جۆرەی کەلەسەر زەوی تێدابێت. ئاشنایە ئێمە بۆ بەناوی ه��ەس��ارە یەکەمین لەساڵی )Gliese581d(

٢٠٠٧دا دۆزرایەوە.دۆزرانەوەی راگەیاندنی هەسارە پ��ەن��ج��ا ل���ە زی����اد بینی ئ��اس��م��ان " ل��ەالی��ەن لەشیلی " ئەوروپا باشوری دۆزینەوەی گەورەتریین .خۆره دەرەوەی ه��ەس��ارەی ئەم بەئەژمارکردنی ئێستا، تا هەسارەکانی دۆزی��ن��ەوان��ە ژمارەیان خ��ۆر دەرەوەی گەیشتووە بە) ٦٤٥( دانە.

هەسارەیە کۆمەڵە ئ��ەم بەناوی ئامێرێک بەیارمەتی ه��ارپ��س ک���ورت���ک���راوەی " خێرایی دۆزی ه���ەس���ارە تیشکی بە وردی زۆرەوەیە "

دۆزراونەتەوە.

ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی هەسارە ١٦ ئەستێرەناسەکان دۆزراوە هەسارەی لەپەنجا زەوییین" "ب��ەرزە ج��ۆری لە هەسارەی ب��ەوات��ای��ی ئ��ەم��ە چ��ڕت��ر ل���ە زەوی�����ی دێ���ت. چ���ڕب���وون���ەوەی���ی گ���ەڕان���ی لەسەر ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان بەرزەزەویی دۆزی��ن��ەوەی��ی ناوچەیی بۆ ژیان گونجاویی لەم چونکه ئەستێرەکاندایە. ناوچەنەدا ئەگەری بوونی ئاو و ژیان لەهەموو ناوچەکانیتر

زیاترە. لەناوچەی زەوی��ی گۆی بۆژیان گونجاوی دەوروبەری نموونە بۆ ب��ەاڵم خ��ۆردای��ە، بەهۆی زوه���رە ه��ەس��ارەی گەرمترە ل��ەخ��ۆرەوە نزیکی بێت، ژیان بەکەڵکی لەوەی ه��ەروەه��ا ه��ەس��ارەی مەریخ

لەخۆرو دوری ب���ەه���ۆی ساردبوونی زۆرەوە بۆ ژیان

گونجاو نییە . ئاسمان " ئامێرەکانی ب��ی��ن��ی ب���اش���وری ئ���ەوروپ���ا نییە توانایەیی ئەو لەئێستادا تاوەکو بتوانێت سەر روبەری )HD 85512b( هەسارەی بۆ رێگەییتر بەالم . ببینێت سەر لێکٶلینەوەی و شیکار کە هەیە بوونی هەسارەکە یەکێکیان بریتیە لە دۆزینەوەی لەپێکهاتە ئ��ۆک��س��ی��ج��ن کیمیاییەکانی کەشەکەیدایە.

"ئ����ال����ن گ�����وڵ�����د" لە زانکۆی ئ��اس��ت��ێ��رەن��اس��ان��ی ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا ل���ە ب��رک��ل��ی ، ئ��ەم دۆزی��ن��ەوەی��ە بە " زۆر ناودەباتو " سەرەنجراکێش دەچێت ل����ەوە " دەڵ���ێ���ت بەسەردەمی بگه یین بەرەبەرە

دەرەوەی ه���ەس���ارەک���ان���ی خۆر".

سارا سیگر، ئەستیرەناسی تەکنەلۆجیایی ئەنستیتۆی لە )MIT( م��اس��اچ��وس��ێ��ت لەگەڵ چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن��ێ��ک جیوگرافییدا نەشناڵ گۆڤاری دەڵێت " زۆر گرنگە لەئێستادا ئێمە چووینەتە سەردەمێکەوە ک���ە دۆزی���ن���ەوەی���ی ب����ەرزە دەبێت خەریکە زەوییەکان ب��ە پ��رۆژەی��ەک��ی رۆژان����ەوە

بردەوام".ئەو هەروەها هیوادارە کە هەسارەیە پەنجا ئەم بەهۆی ئەستێرەکانی نزییکی لە کە روناکدایە زۆر تارادەیەکی بکرێت نزییکدا لەئایندەیەکی مێتۆدەکانیتر، بەبەکارهێنانی زیاترمان و باشتر زان��ی��اری لەم هەسارانە دەستبکەوێت.

Page 11: لڤینی زانستی ژمارە ٩

گه‌ردوون 17گه‌ردوون16

گڕكان ب����ووم����ه ل����ه رزه و له زۆربه ی زۆری ناوچه كانی ڕووده دات و ج���ی���ه���ان كه تاكو به هێز ڕه شه بایه كی به خۆیه وه م��ێ��ژوو ئێستا نه بینیوه سه رهه ڵده دات و ده گاته هه زاران خێراییه كه ی پله كانی له كاتژمێرێك و میل )60 ( ده گ���ات���ه گ���ه رم���اش پله ی گه رمی زۆربه ی ئاوی وشكده بن و ڕووباره كانیش له ناوچه كانی لەزۆرێك ئاگر

گۆی زه وی ده رده كه وێت.جێگه ی ئ���ه وه ی ب��ه اڵم پسپۆره س��ه س��وڕم��ان��ه ئ��ه و ئ��ه م��ری��ك��ی��ی��ه ئ����ام����اژه ی پیرۆز قورئانی به ئایه تێكی ئایه تی كه ئه ویش ك��ردووه

نس بالخ اقخسم )فال ����وار الخ *

الخ��ك��ن��س( ،19-15 ت��ه ك��وی��ر:

ل���ه م ئ��ای��ه ت��ه ش��دا وش���ه ی هه ساره به مانای )خونه س( وێ��ران��ك��اره ك��ان ه��ات��ووه كه به دواوه كاره ساتی سروشتی

ده بێت."س�����ەب�����ارەت ب�����ەوەی ئەم ن���ووس���ەری س�����ەرەوە تایبەتی پەیامێکی ب��اب��ەت��ە لەالیەن نووسەر کاک کامیار کامیار پێگەیشت، سابیرەوە

سابیر ئاوا دەنووسێت:لەئینتەرنێتدا "لینکێک جێگەی ک��ە ب��اوب��ووەت��ەوە دەستی لینکە ئەم تێڕامانە، سێیە، دەس��ت��ی ی���ان دوو بەخورافاتی ت��ێ��ک��ەڵ��ک��راوە مامۆستای م��ەالو هەندێک ئ��ای��ی��ن��ی��ی، ل����ەرۆژئ����اواش

ت��ێ��ک��ەڵ��ک��راوە ب���ەدۆب���اژی جووەکان، مەسیحییەکان و ب����ەاڵم ب���ۆ ب���ەڕێ���زت���ان کە فیزیاویین و ک��ەس��ێ��ک��ی لەو وردت�����ان ش����ارەزای����ی دەبێت ب��ۆ ه��ەی��ە، ب����وارەدا دانەنێن. ئەسڵییەکە لینکە لەبیرنەچێت ئ��ەوەش��م��ان پێشتر رێترۆڤ ئەلێکساندەر لەسەر کاری سێکس لەگەڵ ساڵدا ه��ەژدە تەمەن خ��وار دراوە، بەدادگا لەئوسترالیا بووە گ���ەڕاوەت���ەوەو ئێستا

بەڕۆحانی."باسکران ک��ە ئ��ەم��ان��ەی کە ن�����م�����وون�����ەن س������ێ تۆڕی ل��ەس��ەر لەئه مساڵدا بەگشتی و ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت بەتایبەتی فەیسبووک

ب�����اوب�����وون�����ەوەو هەموویان هەر لەکۆتایشدا ئەگەر دەرچ���وون، درۆ بە بەوردی سەیری ئەو هەواڵە بکرێت؛ ه��ەڵ��ب��ەس��ت��راوان��ە زانستی ه��ەڵ��ەی ب���ەزەق���ی تێدایە، گ������ەورەی زۆر لەیەکێکیاندا ن��م��وون��ە ب��ۆ )6٢5( دێتە مەریخ دەڵێت ئەمە دی���ارە زەوی، میلی زۆر بەریەککەوتنی مانای میل )6٢5( ن��زی��ک��دەدات، نێوان ل��ەم��ەودای ل��ەوان��ەی��ە کەمتر ب��ەس��ڕا ت��ا ه��ەول��ێ��ر

بێت!. بەگشتی و خەڵک بۆچی بەتایبەتی خەڵکی کوردستان ئەم ل��ەب��ی��س��ت��ن��ی ح���ەزی���ان ئەمە ه��ەوااڵن��ەی��ە؟ ج���ۆرە

وه اڵمەکەی زۆر ئاسان نییە؛ ببه سترێتەوە ئەمە لەوانەیە کۆمەاڵیەتی بەده رونناسی ب���ەاڵم ترس ک��ۆم��ەڵ��گ��اوە، لەکۆتایی جیهان و بەرپابوونی هۆکاری لەوانەیە قیامەت بەم گرنگییدان س��ەرەک��ی بەتایبەتی بێت، دەنگۆیانە پێشبینیە زۆرب���ەی کاتێک دەبەسترێنەوە ساختەکان کۆنەکان، بەشارستانییەتە ئاینییەکانەوە، چیرۆکە یان جیهان دەکرێت ئایا ب��ەاڵم گۆڤاری پێبێت؟ ک��ۆت��ای��ی بابەتێکی ساینس پ��اپ��والر جیهان ک��ۆت��ای��ی ل���ەس���ەر )لڤینی ب���اوک���ردوەت���ەوە کەی )٤(؛ ژم��ارە زانستی دەبێت زەوی بەجێبهێڵیین؟(، "دەبێت هاتووە لەوێدا کە رۆژێک زەوی بەجێبهێڵیین. پ��ێ��ش ئ�����ەوەی س���ەرچ���اوە بەشی س���روش���ت���ی���ی���ەک���ان دان��ی��ش��ت��ووان��ی س����ەرزەوی ن����ەک����ات، ی����ان گ���ەرم���ای ژیان خ���ۆر س��ووت��ێ��ن��ەری یان ب���ک���ات، ن��ام��وم��ک��ی��ن لەگەڵ ئامدرۆمدا لێکەوتنی بەتەواوەتی ژی��ان کاکێشان لەم سووچەی گەردوونه تیا ئەو لەگەڵ هەروەها ببات. مەترسیه کی مەترسیانەدا؛ لەبەرچاو دەک��رێ��ت تریش کەوتنی ئەویش بگیرێت؛ گەڕۆکە ه��ەس��ارۆک��ێ��ک��ی

لەزەوی.بابەتەدا ئەم ل��ەدرێ��ژەی زۆرن، "ه���ۆک���ار ه���ات���ووە لەساڵی ل�������ەوان ی�����ەک )6( ت���ەن���ه���ا )19٨6(تاوەکو مابوو؛ کاتژمێری گەرۆکی ه��ەس��ارۆک��ێ��ک��ی لەزەوی. بکەوێت بچووک ئ��ەگ��ەر ئ��ەم��ە رووی���داب���ا؛ )1000( واب��وو ئەوە وەک بکەوێت ن��اوک��ی ب��ۆم��ب��ی لەزەوی، هەڵبەت ئەمە تەنها لەمەترسییەکان. یەکێکە تااڵنکردنی تر مەترسییەکی سروشتییەکانی س��ەرچ��اوە پێشبینیەکان زەوی����ی����ە، )٢0٣0( ل��ەس��اڵ��ی دەڵ��ێ��ن

کۆتایی جیهان لەنێوان زانست و دەنگۆدا

)10( ل��ه ه��ه ر )ئ��ال��ی��ن��ی��ن( و ه���ه زار س��اڵ��ێ��ك ب����ه ده وری خ������ۆردا ده س����وڕێ����ت����ه وه ، ئه وه و ن���ۆره ی ئه مساڵیش ن��زی��ك��ه ب�����ه ده وری خ���ۆردا بسوڕێته وه و له هه ر ساڵێكیش وێرانكارییه كی بسوڕێته وه ڕووی گ��ه وره له سه ر زۆر ئه و ڕووده دات و زه وی����دا ب��ڕی��اره ئه و ب���ه رواره ش كه تێداڕووبدات ك��اره س��ات��ه ی

به رواری )٢6/٢011/9(.ئه مریكییه كه پ��س��پ��ۆره ده ڵ���ێ���ت ئ����ه و ه���ه س���اره ی���ه زۆره و ئێجگار كێشه كه ی ت���ه ن���ان���ه ت ل�����ه ب�����ه رواری )٢ 0 1 0 /٢ /٢ 7 (نزیكبووه ته وه له كه مه ره ی خ���ۆر زه وی و ن����ێ����وان له رزه كه ی زه مین كاره ساتی به و ڕووی��داو چیللی واڵتی هه زار س���ه دان ه��ۆ ی��ه ش��ه وه

كه س بوونه قوربانی .هه روه ها ناوبراو ده ڵێت: )٢011/٣/11( له به رواری كه وته ه���ه س���اره ه���ه م���ان خۆر، زه وی و نێوان نزیكی له رزه كه ی زه مین كاره ساتی ژاپۆن ڕوویداو ده یان هه زار

كه سی كرده قوربانی .پ����س����پ����ۆڕی ب�������واری ئه مریكی ج��ی��ۆل��ۆج��ی��ای پ���ێ���ش���ب���ی���ن���ی���ك���ردووه ئ���ه و ب��ووم��ه ل��ه رزه ی��ه هێزه كه ی پێوه ری به پێی پله بێت )9(ڕێخته رو كه ناره كانی زه ریای ه��ێ��م��ن ه���ه م���ووی وێ����ران هێزی ل��ه وێ��ش��دا ده ب��ێ��ت و ب��ووم��ه ل��ه رزه ك��ه )15-1٢( وێرانكارییه كی ده بێت و پله

گه وره ده نێته وه .پسپۆره ئ��ه و ه��ه روه ه��ا كاره ساته دا ل��ه و ده ڵ��ێ��ت: ه����ه ری����ه ك����ه ل����ه واڵت����ان����ی چین و ژاپ���ۆن و نیوزله نداو ئ���ه ن���دۆن���ۆس���ی���او ك���ۆری���او له ویایه ته به شێك روسیاو ئه مریكاو یه كگرتووه كانی ب���ه ش���ێ���ك ل���ه ك���ی���ش���وه ری ئ��وس��ت��رال��ی��ا وێ����ران ده ب���ن و ماوه ی بۆ ڕۆژی��ش تیشكی ون���ده ب���ێ���ت و ڕۆژ س����ێ

ل��ەئ��ه م��س��اڵ��دا ئ���ەم سێ هەواڵەی خوارەوە بەفراوانی ل����ەت����ۆڕی ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی الپەرەکانی ف��ەی��س��ب��ووک و

ئەنتەرنێت باوبوویەوە.کۆتایی جیهان

ئاسمانی "ل��ەئ��اژان��س��ی دزەی ه��ەواڵ��ێ��ک ن��اس��اوە لەم هەسارەیەک ک���ردووە، دەدات )5 )مانگی م��اوەدا بەجیهان کۆتایی لەزەویی و لەسەدا النیکەم ده هێنێت و زەوی بوونەوەرانی حەفتای

لەناودەبات"بینینی دوومانگ

لەئاسمانداگرنگ و "روداوێ����ک����ی رووده دات ده گ��م��ه ن زۆر له سه عات مه ریخ هه ساره ی )11(ی شه وی )٢6( مانگی مایلی )6٣٤( دێ��ت��ه ئ��اب ئاستی زه وی و ئێمه ده توانین به گه وره یی به ئاسانی و زۆر حاڵه ته ئه م ته ماشایبکه ین. یه کجار س���اڵ )1٢00( روداوه ئ��ه م رووده دات. هاوڕێ ل��ه گ��ه ڵ م��ێ��ژووی��ی��ه پێکه وه خۆشه ویسته کانتان له ده ستیمه ده ن، ته ماشابکه ن و چ���ون���ک���ه ه���ی���چ م����رۆڤ و ئیستا ک���ه ب���ون���ه وه رێ���ک ناتوانێت زیندووه ، جارێکیتر

ئه م روداوه ببینێت."هه واڵێكی سه رنجڕاكێش له گه ردوونه وه ، ئاگاداری

به رواری )9/26( بنجیۆلۆجی "پسپۆرێكی لێكدانه وه و ئ��ه م��ری��ك��ی ش����ی����ك����ردن����ه وه ی����ه ك����ی ب���������اوك���������ردۆت���������ه وه و له كۆتاییه كانی رایگه یاندووه ، به هێزترین م��ان��گ��ه دا ئ���ه م ب���ووم���ه ل���ه رزه له مێژووی

مرۆڤایه تیدا ڕووده دات.ئه مریكییه پسپۆره ئ��ه و )ئه لێكسانده ر ن������اوی له میانه ی ه و ری���ب���رۆڤ( ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی��ه ك��ی��دا ئ���ه وه ی ك��ه له ساڵی ده رخ��س��ت��ووه كه شتییه وانێكی راب����ردوو ڕووس�����ی ه���ه س���اره ی���ه ك���ی دۆزی������وه ت������ه وه ب����ه ن����اوی

ئامادەکردنی: لڤینی زانستی

Page 12: لڤینی زانستی ژمارە ٩

بەکارهێنانی ب�������ەدواوە سروشتییەکان س��ەرچ��اوە دەبێتەوە. دووب���ەرام���ب���ەر راپ��ۆرت��ەک��ان��ی "ن���اوەن���دی کارەساتە لەسەر توێژینەوە بڕی دەڵێت، سروشتییەکان بۆمەلەرزە، وش��ک��ەس��اڵ��ی، ب��اران��ە الف��اوی��ی��ەک��ان ل��ە دە بەراورد بە رابردوودا ساڵی )19٨0( دەی����ەی ل��ەگ��ەڵ زیادیکردووە، بەرامبەر سێ زیاترە ج��ار )5٤( ئەمەش ل����ەئ����ام����اری ک���ارەس���ات���ە سەرەتای سروشتییەکانی بیستەم !. هەروەها سەدەی دەبێت جیهانی گەرمبوونی ئاوی ب��ڕی ئ��ەوەی بەهۆی زۆر زەوی خ���واردن���ەوەی بەرزی هەروەها کەمببێتەوە، زیاددەکات و دەریاکان ئاوی نەمانی ب���ەه���ۆی دەب���ێ���ت دەریاو قەراغی شارەکانی ق���ات و ق���ڕی ب���ەرف���راوان. سیناریوی دەکرێت بەمانە جەنگی میکرۆبی و هێرشی نوێ تەکنەلۆژیای ناوکی و

زیادبکەین. مەترسیانە لەو هیچکام ئەندازەی گۆڕانی کەشی بە ئ����اوو ه����ەوا م��رۆڤ��ی ئەم نەخستووەتە س���ەردەم���ەی بەهیچ مەترسییەوە. ب��ەر لەزەوی ناکرێت شێوەیەک گەڕۆکە هەسارۆکە کەوتنی چاوپۆشی ب��چ��ووک��ەک��ان النیکەم چونکه ب��ک��رێ��ت، بەهۆی ب�����ووە ج���ارێ���ک ت��ی��اچ��وون��ی گ����ەورە. )65 پێش ل���ەوەو س��اڵ میلیۆن لەسەدا دای��ن��اس��ۆرەک��ان و ش���ەس���ت���ی ب������وون������ەوەرە

زیندووەکان لەناوچوون (ئەم ب��ەپ��ێ��ی ک���ەواب���وو پاپوالر گۆڤاری راپۆرتەی ب����ەردەوام زەوی ساینس هەڵبەت لەسەره ، هەڕەشەی هەڕەشەکان زۆری بەشی هۆکاریەتی، خ��ۆی م��رۆڤ راپۆرتە ئ��ەم بەپێی ب��ۆی��ە شوێنێک باشتروایە م��رۆڤ ژیان بۆ زەوی ل��ەدەرەوەی ئێستا چونکه ئامادەبکات،

بەتەواوەتی م��رۆڤ ژی��ان��ی تاقانە هەسارەیەکی لەسەر زەوییە. ئەویش کە بەندە لەهەسارەکانی هیچکام لەسەداسەد خۆر کۆمەڵەی ب��ەش��ێ��وەی س��روش��ت��ی بۆ نیین، گ���ون���ج���او ژی������ان ب����ی����رک����ردن����ەوە ل�����ەوەی دەرەوەی ل��ەه��ەس��ارەی��ەک��ی بنیاد ژی��ان خۆر کۆمەڵەی ب��ن��رێ��ت، ت��ارادەی��ەک��ی زۆر بەپێی چونکه ناهۆمێدکەرە، وتەی دکتۆر فیروزی نادری توێژینەوەو بەشی سەرۆکی خۆری لەکۆمەڵەی گ��ەڕان لەئێستادا "ئ���ەگ���ەر ن��اس��ا کەشتیه کی ب��م��ان��ەوێ��ت دەرەوەی ب���ۆ ئ��اس��م��ان��ی هەزار )٨5( بنێرین زەوی نزیکترین دەگ��ات��ە ساڵیتر خۆر بەکۆمەڵەی ئەستێرە تارادەیەکی لەئێستادا "واتە نائۆمێدە م�����رۆڤ زۆر لەدەرەوەی بتوانێت لەوەی کۆمەڵەی خۆر جێگرەوەیەک بۆ زەوەی بدۆزێتەوە، ئەگەر بەتەواوەتی ل��ەزەوەی ژیان

مەترسییەوە ب��ک��ەوێ��ت��ە بەرەو لەخەڵک کۆمەڵێک

ئەو شوێنە باربکەن. لەئێستادا زان��ای��ان بۆیە بەشێوەیەک بیرلەوەدەکەنەوە شوێن ه��ەن��دی��ک ب��ک��رێ��ت ل��ەک��ۆم��ەڵ��ەی خ�����ۆردا بۆ ئەو ب��ک��ەن، گونجاو ژی��ان شوێنانەی کە دەکرێت بیری لێبکرێتەوە مانگ و مەریخە؛ دەکرێت م��ەری��خ م��ان��گ و بۆئەوەی بکرێن دەستکاری بگونجێت؛ ژی�����ان ب���ۆ تەکنەلۆژیای ه��ەرچ��ەن��ده بەئاسانی هەلەت ئەو ئێستا بەشێوەی ب���ەاڵم ن���ادات���ێ، هەندێک دەک��رێ��ت ت��ی��ۆری مەریخ مانگ و لەسەر کار

بکرێت. لەباسکردنی مەبەست لەسەر ژی���ان ک��ە ئ����ەوەی لەسەر م��ەت��رس��ی زەوی پشتراستکردنەوەی ه��ەی��ە گۆی ک��ە بۆچوونەیە ئ��ەو مەترسی دەک��رێ��ت زەوی ئەم ئایا بەاڵم بێت، لەسەر مەترسیانە تاچەند راستیین؟

قسانەی ئ��ەو زۆرب���ەی لەسەر کۆتایی جیهان بەهۆی سروشتییەکانەوە کارەساتە دەک���رێ���ت، پ��ێ��ش ئ���ەوەی بەالیەنی پ��ش��ت��ب��ب��ه س��ت��ن پشتدەبستن زۆرتر زانستی؛ ب��ەئ��ەف��س��ان��ە ک���ۆن���ەک���ان و کە سیحربازەکان پێشگۆیی ناتوانێت زان��س��ت هەرگیز بکات، ل���ەس���ەر ق���س���ەی چونکه زانست بۆ پێشگۆیی رووداوەک�����ان�����ی داه���ات���وو تایبەت م��ێ��ت��ۆدی رێ��گ��ەو بەخۆی هەیە کە زۆر دوورە ئەفسانە کە ش��ێ��وازەی ل��ەو جیهان کۆتایی بۆ کۆنەکان

باسیدەکەن. زانستی پێشبینی بەپێی گرکان تۆفان و بوومەلەرزەو بەشگەلێک ب��ەردەوام ئەمانە زەوی گ����ۆی ل��ەخ��ەڵ��ک��ی بەاڵم مەترسییەوە، دەخەنە روداوە ئ��ەم روودان���ی ئایا پێشبینی دەکرێت سروشتیانە بەڵێ، رادەیەک "تا بکرێت؟ پێشبینییەکان ه��ەرچ��ەن��ده ئەگەرە، تەنها مسۆگەرنین و

مانگی لەکۆتایی نموونە بۆ دادگاییکردنی ئه مساڵدا نۆی حەوت زاناو کارناسی ئیتالی پێشبینینەکردنی بەتۆمەتی روودان���ی دروس��ت��ی وردو لەئیتالیا ب����ووم����ەل����ەرزە دەس����ت����ی����پ����ێ����ک����رد، ئ����ەو لەساڵی زەم���ی���ن���ل���ەرزەی���ە )٣00(کەسی )٢009(دا ئیتالیا ئ��اک��والی ل��ەش��اری ئەم هاوکارەکانی کوشت. نێودەوڵەتی یەکێتی کەسانەو زەوی���ن���اس���ی رەخ���ن���ەی���ان گرتووەو لەدادگاییکردنەکە وت��ووی��ان��ە ب��ووم��ەل��ەرزە بە ناکرێت و پێشبینی دروستی لەوانەیە دادگاییکردنە ئەم ب��ب��ێ��ت ب����ەه����ۆی ئ�����ەوەی خۆی رای نەوێرێت کەس بوومەلەرزە ب��ە س��ەب��ارەت

دەرببرێت".یەکێک ل����ەوان����ەی����ە کە سەرەکییەکان لەهۆکارە کاریگەریی دەنگۆیانە ئ��ەم )٢01٢( فیلمی دادەن��ێ��ن ناسا ل��ەک��ات��ێ��ک��دا ب��ێ��ت دا ئه مساڵدا ی��ەک��ی لەمانگی بەیەکێک )٢01٢(ی فیلمی فیلمەکانی لەنازانستیترین هۆکاری ناوهێنا. هۆڵیود ئەو س��ەرەک��ی دەرک���ردن���ی گەڕاندەوە ئاگادارینامەشی بەسەدان رۆژان��ە ئ��ەوەی بۆ خەڵکەوە لەالیەن ئیمێلیان راستی و باسی کە بۆدیت پێشبینییەکانی ن��اڕاس��ت��ی

فیلمەکە دەکەن. قسەی کۆتایی ئەمەیە بۆ رووداوەکانی پێشبینیکردنی زانستی رێگەی گ��ەردوون زانستی رێ��گ��ەی ه��ەی��ەو رێگەیه ی لەو جیاوازە زۆر ک����ە ک���ەس���ان���ی ش���ەالت���ی زانست و بەتێکەڵکردنی ئ���ەف���س���ان���ە ک���ۆن���ەک���ان و لەتۆڕە ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن وەک ک��ۆم��ەاڵی��ت��ی��ەک��ان��ی ف����ەی����س����ب����ووک دەن���گ���ۆ ئامانجە کە ب��اودەک��ەن��ەوە بریتییە تەنها سەرەکییەکەی نیگەرانی و لەباوکردنەوەی

ترس.

گه‌ردوون 18

Page 13: لڤینی زانستی ژمارە ٩

19فیزیا

بـۆ فێـنكـكـردنـه وه ی كۆمپـیـوتـه ره كـه ت، مـیـمـۆریـیـه كـه ی بـسـڕه وه

و: لڤینی زانستی ل�������ه ئ�������ه م�������ڕۆدا ب���ۆ مایكرۆ ف��ێ��ن��ك��ك��ردن��ه وه ی پ��������رۆس��������ه ری ب����������ه رزه ته كنیك و كۆمپیوته ره كان به كارده هێنرێت، شله مه نی بێت رۆژێ��ك له وانه یه ب��ه اڵم به شێك به سڕینه وه ی ته نیا كه كۆمپیۆته ره كه له میمۆری

بكرێت فێنك بكرێته وه . فێنككردنه وه ئ��ای��دی��ای ل����ه ڕێ����گ����ه ی س���ری���ن���ه وه و ل�����ه وه ده چ�����ێ�����ت ل���ه گ���ه ڵ پره نسیبێكی فیزیایی كه له ساڵی )رولف له الیه ن )١٩٦١(دا دژ پێشكه شكرا الن���داوره وه ( ده ڵێت فیزیاوییه ئ��ه م بێت، سڕینه وه ی زانیاری، په یوه ندی له گه ڵ كه مبوونه ی ئه نسرۆپی، یان نارێكوپێكی هه یه . به هۆی فیزیا یاساكانی به پێی ئ��ه وه ی گشتی ئ��ه ن��س��رۆپ��ی ده ب��ێ��ت بیته كان سڕینه وه ی زیادببێت، ئه نسرۆپی زیادبوونی له گه ڵ ناوه نددا هاوكاته ، ئه مه ش خۆی

وه كو گه رما پێشانده دات. به رهه مهاتوو گ��ه رم��ای له الیه ن كۆمپیوته ركانی ئه مڕۆوه ، زۆرتر به هۆی ناكارایی پرۆسه به هۆی كردارییه كانیانه وه یه ، به رده وام ناكاراییه ئه م ئه وه ی له كه مبوونه وه دایه ، )النداوره وه ( ئاستێكی بنچینه یی دیاریكرد، كه ئاستێك ده كرێت تا چ ده ڵێت پروسسینگه ئ���ه م گ��ه رم��ای له ئێستادا به اڵم كه مبكرێته وه ، له ئه نستیتۆی دل��ری��ۆ( )لیدیا سویسراو ت���ه ك���ن���ه ل���ۆژی���ای به سودوه رگرتن هاوكاره كانی كوانته می ل���ه گ���ی���رۆده ی���ی پێشانیانداوه ، ده كرێت رێگه یه ك له یاسای خۆدورخستنه وه بۆ

النداوره وه بدۆزرێته وه .الری سالبی وزه

له شێوازی تێگه یشتن بۆ ك���ارك���ردن���ه ك���ه دووك�����ه س

سنوری جیهانی فیزیایی هاوكاره كانی دل��ری��وو ماتماتیكی ب���ه ش���ێ���وه ی ئه م ك���ه داوه پ��ێ��ش��ان��ی��ان سالبه ، مه رجداره ئه نسرۆپییه گه رمایه ده ركردنی هاوتای هه مان ی��ان ل��ه ن��اوه ن��ده ك��ه ، ئه م توێژه رانه فێنككردنه وه یه ، كه ده ك���ه ن وێنا ئاینده یه ك هه ڵگری ك��ۆم��پ��ی��وت��ه ره ك��ان له و كوانته می سیسته مێكی شێوه یه ن. سڕینه وه ی به شێك ده بێت كۆمپیوته ر له میمۆری فێنككردنه وه ی ب���ه ه���ۆی )ڤالتكۆ و پ��رۆس��س��ێ��ره ك��ه ی دراڵ( له زانكۆی ئۆكسفۆردو ده ڵێن گروپه كه له ئه ندامانی "ئه گه ر به م ئاسته له گیروده یی ده چێته ئ��ه وك��ات ب��گ��ه ی��ت، فیزیا كه شته ی ئه و سنوری هه ڵه كه یت بۆ ده ره خسێنێت". پ��رۆب��ڵ��ێ��م��ه دژ ئ����ه م به یاساكانی سێرمۆداینمیك نییه ،

ب��ێ��ن��ه پ���ێ���ش���چ���اوی خ���ۆت ده یه وێت ه��ه رك��ام��ی��ان ك��ه زنجیره یه ك له بیته كان بسرێته وه ، به سیسته می ب��ه س��ه رن��ج��دان كۆمپیوته ره كان، ب��ای��ن��ه ری ده شێت له بیته كان ه��ه رك��ام ئێستا بێت، ی��ه ك ی��ان سفر، له م هیچكام داب��ن��ێ وای زانیارییه كی هیچ كه سه دوو بیته كان ناوه ڕۆكی ده رب��اره ی دڵنیابوون ب��ۆ بۆیه نه بێت، بیته كانی ل����ه س����ڕان����ه وه ی به چاوپۆشی ناچاره میمۆری ل����ه ن����اوه ڕۆك����ی س���ه ره ت���ای بكات ه��ه م��ووی��ان بیته كان كه سی له به رانبه ردا به سفر، ناوه ڕۆكی ئ��اگ��اداری دووه م بیته كانی زنجیره كه یه ، له ئاكامدا بیتانه ئ���ه و پێویسته ت��ه ن��ی��ا كه سفر به ناوه ڕۆكی بكات

ناوه ڕۆكه كه یان یه كه . بارۆدۆخێكدا ل��ه وه ه��ا سڕینه وه ی بۆ یه كه م كه سی

كارێكی ده ب��ێ��ت زنجیره كه له ئاكامدا ئه نجامبدات، زیاتر ئه نسرۆپی مه رجدار ده وترێت )Conditional Entropy(ی میمۆری بۆ كه سی یه كه م

كه متره له كه سی دووه م. كه بكه ته سه وری ئێستا كه میمورییه ی ئه و بیته كانی گیروده ی بسڕێنه وه ده ب��ێ��ت یه كبن، )Entangled(بینینی وادا، له سیسته می ب��ه ش��ێ��ك، خێرا ب���ارۆدۆخ���ی ب���ارۆدۆخ���ی ب��ه ش��ه ك��ه ی تر دیاریده كات، به مسۆگه ری ده ستی كه چاودێرێك بۆیه به ته نه گێرۆده كان ده گات شتی میمۆرییه وه ده رب���اره ی زیاتر ده زان����ێ����ت ك���ه ج��گ��ه له م تردا له بارۆدۆخی بارۆدۆخانه ناكرێت ئاوابێت، بۆیه كاتێك میمۆری ده سڕێته وه ، ئه نسرۆپی دێته سیسته مه كه مه رجداری

خواره وه و ده بێت به سالب.

زیادده بێت، گشتی ئه نسرۆپی دروستكردنی ب��ۆ چ��ون��ك��ه سیسته مێكی گیرۆده ناچاریت

وزه به كاربهێنیت.ل��ه ئ��ێ��س��ت��ادا ك���ارك���ردن گیرۆده دا ب��ارۆدۆخ��ی له گه ڵ سیسته مانه ئ��ه م نییه ، ئاسان پێویستیان به قه باره یه كی گه وره زۆر ه��ه ی��ه و له فێنككه ره وه له گه ڵ ناپایه دارن، ل��ه رزۆك و پریڤدل راب����رت ئ���ه وه ش���دا له زانكۆی واترلۆی كه نه دا كه به شدارنییه ، توێژینه وه یه دا له م كاریگه ری ژێ��ر ك��ه وت��ووه ت��ه ئایدیاكه و ده ڵێت "ئه م پرۆبڵێمه تایبه تمه ندییه كه ده یسلمێنێت جیهانی سه یروسه مه ره كانی ك��وان��ت��ه م��ی ن��ه ت��ه ن��ی��ا وه ك���و س������ه رچ������اوه ی زان����ی����اری بۆ له كرداردا به ڵكو گرنگن، راستی شتی دروس��ت��ك��ردن��ی

ده كرێت سودی لێببینرێت". Newscientist : سه رچاوه

Page 14: لڤینی زانستی ژمارە ٩

فیزیا 21فیزیا20

لەتایبەتمەندییە ج���ووت فۆتۆنەکان جیاوازەکانی جەمسەرگیری( )وەک����و

دووبارە کردەوە.تاقیکردنەوەیەکی جوان

گرووپەکەی زایلینگرو ئەنجامی ک��ە دۆزی���ان���ەوە تەنها بەدەستهاتوو ئاماری ب���ەش���ێ���وەی���ەک دەک���رێ���ت کە بکرێت، بۆ شیکاری پێکهاتەی تایبەتمەندییەکانی کارییگەری ت��اق��ی��ک��راوە تایبەتمەندی بڕی لەسەر ئیشتانبێرگ دابنێت، پێوراو

تاقیکردنەوە ب���ەو زۆر دەڵێت ئەو بوو، سەرسام : " ئەمە تاقیکردنەوەیەکی ئ���ەگ���ەر ج����وان����ە، زۆر پێشوو تاقیکردنەوەکانی ل��ەس��ەر "گ��ی�����������رۆدەی��ی " زەب�����ری ک���وش���ن���دەی لە بگۆڕێ " ت��ی��وری��ی��ەک��ان��ی شاراوە" وەشاند ئەوا ئەم بەتەواوی تاقیکردنەوەیە وادێ��تە ن���ا. ل���ەگ���ۆڕی ناکرێت هەرگیز پێشچاو بکرێت پێشکەش تیوریێک بگۆڕەکان ئەو، بەپێی کە

ب��ڕێ��ک��ی دی���اری���ک���راوی���ان بێت سەربەخۆ کە هەبێت دەیپێون ئێوە شتانەی لەو

."ئێستادا ل���ە ک���وه���ن پنسیلڤانیادا ل��ەزان��ک��ۆی بەمە زۆر دەک����ات، ک��ار دەربارەیەوە س��ەرس��ام��ەو دەڵێت : " بەنزییکەیی نیو سەدە دوایی ئەوەی لەگەڵ تیوری شێوی بە سپیکردا سەلماند ش��ت��ەم��ان ئ���ەم پشتراستی تاقیگە ئێستا

دەکاتەوە".یەکێک ب���ۆر( )ن��ی��ل��ز فیزیای ل���ەگ���ەورەک���ان���ی یەکێک و ک����وان����ت����ەم الیەنگرانی لەناسراوتریین ئەم ئایدیایە بوو، سروشتی بەندە کوانتەمی حەقیقەتی کەچۆن ئ����ەوەی ل��ەس��ەر ئەنجامدەدین، پ���ێ���وان ئ���ەم���ە پ���ێ���ی دەوت����رێ����ت کوپنهاگن، دەڕب���ڕی���ن���ی "ئەم دەڵ��ێ��ت: زایلینگر دەربڕینی تاقیکردنەوەی

سەلماند". کوپنهاگنی New scientist :سەرچاوە

حەقیقەت ئەو شتەیە ئێوە دروستیدەکەن

تاقیکردنەوە بە دەک��رێ��ت بیدۆزینەوە".

)زایلینگر( ئ��ێ��س��ت��ا لەگەڵ )راداک الیک��یویچ(توانییان هاوک����ارەکانی و کلیاچکۆ( ئ��ای��دی��اک��ەی) ئەوان ، ببینن لەتاقیگەدا ا تنێکد و ککە یە ر سە لەبەکارهێنا فۆتۆنگەلێکیان هاوکات ب��ەش��ێ��وەی ک��ە جیاوازیان رێ��گ��ەی س��ێ لەدواییدا ه��ەڵ��ب��ژاردووە. ب�����ۆ ه������������ەزاران ج����ار پێنج ب��ۆ ک���ارەی���ان ئ���ەم

ماتماتیکی ب���ەش���ێ���وەی بۆ تەنانەت سەلماندیان – تەنها کوانتەمی تەنێکی لێرەدا گیرۆدەیی بوونی نییە تایبەتمەندییەکانی –کاتێک کە ب��ڕەی ئەو دەپێورێت، دەپ��ێ��ورێ��ت پ��ەی��وەن��دی بە هەیە، ب��ارۆدۆخ��ەک��ەی��ەوە ش��ی��ک��اری��ی��ەک��ەی ئ����ەوان کەبڕی ب��وو وات��ای��ە ب��ەو )A( تایبەتمەندییەکەی پەیوەندی بەوەوە هەیە کەتۆ بتەوێت لەگەڵ تایبەتمەندی )C( یان تایبەتمەندی )B(دا بیپێوییت، بەواتایەکی تر سەربەخۆ راستییەک هیچ بوونی پێوان مێتۆدی لە

نییە.ئەمانەدا هەموو لەگەڵ (دا ٢٠٠٨( ل��ەس��اڵ��ی ) کلیاچکۆ )ئەلکساندر بیکنتی ل����ەزان����ک����ۆی هاوکارەکانی، و تورکیا ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ەک���ی پێشبینییە بۆئەم گونجاویان سازدا. ئەوان بینیان ئەگەر جووتی پێنج ب�����ەردەوام جیاواز لە تایبەتمەندییەکانی کوانتەمی تەنۆلکەیەکی لەسەریەککەوتنی ک���ە )Super position(س����ێ بپێون، جیاوازدایە دۆخی بەدەستهاتوو دەرئەنجامی کوانتەمی سیستمێکی بۆ لەئەنجامەکانی ج��ی��اوازە " بە کالسیکی سیستمی

بگۆڕی شاراوەوە". بەهۆی کێشەیە ئ��ەم تایبەتمەندییە کە ئ��ەوەی��ە نەگۆڕ ک��وان��ت��ەم��ی��ی��ەک��ان بەپێی ب���ەڵ���ک���و ن���ی���ی���ن، دەگۆڕن پێوانیان شێوازی ک����ە دەب����ێ����ت ب���ەه���ۆی ئاماری.)ئانتن الدان����ی لەئەنستیتۆی زایلینگر( ئ��ۆپ��ت��ی��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی و کوانتەمی ن��ان��ۆف��ی��زی��ای کوانتەمییەکانی دات���ا و دەڵێت ن��ەم��س��ا ڤ��ی��ی��ن��ای ئایدیای���یەکی ئ��ەم " :ه��ۆش��م��ەن��دان��ەی��ە، ب���ەاڵم چۆن ئ���ەوەی���ە ک��ێ��ش��ەک��ە

ج��ی��ه��ان��ی ک���وان���ت���ەم بەپێی س��ەی��رە، جیهانێکی ئەم تیورییە، بڕی هەرشتێک شێوازی ل��ەس��ەر ب��ەن��دە لەئێستادا پ��ێ��وان��ەک��ەی، توانیوویانە زان��������ای��ان ئەم لەتاقیکردنەوەیەکدا، راستیدا لەجیهانی شتە لەوانەیە هەمووتان ببینن، چاوبەستییەتان ئ����ەو لەژێر گۆیەک کە بینیبێت پ��ەرداخ��ێ��ک��دا داده ن���ێ���ن و بەخێرایی پ��ەرداخ��ە ئ��ەو پەرداخەکانیتردا ل��ەگ��ەڵ . دەگ����ۆڕن جێگەکەیان زۆر چاوبەستەکە ئەگەر دەتوانێت ب��ێ��ت ش����ارەزا

لەنێو گۆکە بکات کارێک بفڕێت. پەرداخانەدا ئەم کوانتەمییەکاندا سیستمە لە نی کا ییە ند تمە یبە تات��ەن��ێ��ک ک���ەی���ەک ل���ەوان بەپێی ش��وێ��ن��ەک��ەی��ەت��ی سەیرکردنەکەی ش��ێ��وازی دەک���رێ���ت ب���گ���ۆڕدرێ���ت، توانیویانە زان��ای��ان ئێستا دەتوانێت کە فۆتۆنێک بۆ شوێنی لەسێ لەیەک���کاتدا لەتاقیگەدا بێت جیاوازدا

ئەنجامبدەن. ه���ەرچ���ەن���د ت���ی���وری بۆشیکاری ک��وان��ت��ەم��ی تاقیکردنەوەکان ئەنجامی بووە، س��ەرک��ەوت��وو زۆر

لەزانایانی ه��ەن��دێ��ک ب��ۆ ف���ی���زی���ا ق���ب���ووڵ���ک���ردن���ی تایبەتمەندی���یەی ئ���ەو دژوارە، زۆر س�����ەرەوە ت����ەن����ان����ەت ف���ی���زی���ای���ی ئاڵبێرت وەک گ����ەورەی گاڵتەی ئەنیش����تایین گیرۆدەیی چ��ەم��ک��ی ب��ە )E n t a n g l e m e n t (دەه����ات، گ��ی��رۆدەی��ی ئەو ناخی ک���ە چ��ەم��ک��ەی��ە کوانتەمی م��ی��ک��ان��ی��ک��ی بەپێی ب��ەن��ده و ل��ەس��ەری تایبەتمەندییەکانی ئ���ەو دەکرێت ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ەک لەسەر له پڕ کارییگەری نی کا ییە ند تمە یبە تا

دابنێت ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ەک��ی��ت��ر ب��ێ��ئ��ەوەی ل���ێ���رەدا ئ���ەوە نێوان دوری کە گرنگبێت ئەو دو تەنۆلکەیە چەنێکە. ئ��ان��ی��ش��ت��ای��ی��ن دەی�����وت فی���زیای ج��ۆرێ��ک ک��ە کالسیکی بەناوی "تیوری دەبێت ش���اراوە" ب��گ��ۆڕی دروستبوونی ب���ەه���ۆی لەپێوانەکانی هەڵەیە ئ��ەم کارییگەرییە ئەم ئێمەداو

خێوییە دروست ده بێت.کۆمەڵێکی ب������ەاڵم کە ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە زۆر زۆر تێکۆشانی بەهەوڵ و پیشانیدا کرابوون، دیزایین دەکات: هەڵە ئانیشتایین

هەیەو ب��وون��ی گ��ی��رۆدەی��ی تیورییەکانیتر لە هیچکام ناتوانێت لەکوانتەم جگە سەیرو ک��اری��ی��گ��ەری��ی��ە شرۆڤە س���ەم���ەڕەک���ان���ی ئیشتانبێرگ ئافریم بکات، تورنتۆ ل��ەزان��ک��������������ۆی ل���ەک���ەن���ەدا دەڵ����ێ����ت: " سەرنجراکێشیتر راستیێکی حەقیقەتی دەرب��������ارەی هەیە ک���وان���ت���ەم���ی���ی���ەوە کەزۆربەی کات چاوپۆشی

لێدەکرێت."نەبوونی حەقیقەتی رەها

)١٩٦٧( ل���ەس���اڵ���ی ک���وه���ن( )س���ی���م���ۆن دا سپیکر( )ئ��ەرن��ێ��س��ت و

Page 15: لڤینی زانستی ژمارە ٩

فیزیا 23فیزیا22

پێکراوترە متمانە جار شه ش ل��ە دۆزی��ن��ەوەی��ەک ت��اوەک��و بە

دۆزینەوەیەکی نوێ بناسرێت.بابەتە ئ��ەم ب��ۆچ��ی ب���ەاڵم ئالبێرت گرنگە؟ رادەیە ئەم تا )١٩٠٥(دا لەساڵی ئانیشتایین خۆی تایبەتی رێژەیی تیوری بیناکرد، پرینسیپ دو لەسەر رێژەییە پرینسیپی یەکێکیان چاودێرانەی ئ���ەو )ه���ەم���وو ی��ەک شت ن��ەگ��ۆڕە خێراییان بریتیە تریشیان ئەوی دەپێون( ل���ەوەی خ��ێ��رای��ی رون��اک��ی لە بۆشاییدا )٢٩٩٧٨٢٤٥٨( مه تر بەرزتریین و چرکەیە لەسەر زانیارییەک ه��ی��چ خ��ێ��رای��ی��ەو لەم زیاتر بەخێرایی ناکرێت تیوری بگوازرێتەوە. خێراییە

بەئەنجامەکانی نەدرا. بۆ ئەوەی تاقیکردنەوەی ئەنجامەکانی پشتڕاستبکرێتەوە، ئ��ۆپ��ێ��را ئەم دەبێت تاقیگەیتر چەندیین بکەنەوە. دوبارە تاقیکردنەوانە لەئێستادا، تەنها، دوناوەند لەسەر ئەم ئەنجامدانی توانایی زەوی یەکێکیان هەیە، تاقیکردنەوەیان )تاقیگەی ف��رم��ی ت��اق��ی��گ��ەی ویالیەتە ل��ە فرمی ن��ەت��ەوەی��ی (و ئەمریکا یەکگرتووەکانی ناووکی تاقیگەیەکی ئەویتریان بوولەرزەوە دوایی کە لەژاپۆن بارۆدۆخەکەی توسونامییەکە کێشەکە ن��ی��ی��ە. گ���ون���ج���او پێوانی ئامێرەکانی ل��ێ��رەدای��ە تاقیگەیی ل��ە دوری م���ەودای پێویست ب��ەئ��ەن��دازەی ف��رم��ی

سوپرنۆڤای ، تاقیکردنەوەکان تەمی ل���ە )Supernova(ماژەاڵنی گەورە بوو )لەمەودای روناکی س��اڵ��ی ه���ەزار ١٧٠دا ١٩٨٧ لەساڵی (کە زەوی روییدابوو. ئەگەر تەنۆلکەکانی خێرایی ل��ە زی��ات��ر بەخێرایی دەبوایەت بجواڵیەن روناکی ئەم پێشتر س���اڵ چ��ەن��دی��ی��ن زەوی بە بگشتایەن نوترینۆیانە جۆربەجۆر ئ��اش��ک��راک��ەری و بکەن. ت��ۆم��اری��ان دەیانتوانی لەکاتێکدا نیشانە تۆمارکراوەکانی ئاشکراکەرەکانی فیزیای ناووکی چەند تەنها تەلسکۆپەکان و لەگەڵ جیاوازیان کاتژمێرێک کەئەویش ه��ەب��وو یەکترییدا رێگە زان��س��ت��ی��ی��ەوە ل���ەب���اری

پێدراوە. ئەمە لەزانایانیتر هەندێک دورایییە بوونی بە دەبەستنەوە بەرزە تیوری )بەپێی زیادەکان )Super string( رێ��س��م��ان یان چوار لە سێ زیاد جیهان دوراییە ئ��ەو و هەیە دورای���ی زی���ادان���ە ل��ەی��ەک��پ��ێ��چ��راون و خۆیان ب��ەرزدا ل��ەوزەی تەنها ئەم ب��ەپ��ێ��ی ) پ��ی��ش��ان��دەدەن نوترینۆ ت��ەن��ۆل��ک��ە ب��ۆچ��وون��ە تاقیگەی دروس��ت��ب��ووەک��ان��ی بەرزی وزەی بەهۆی سێڕن دوراییە لە تاقیکردنەوەکەوە زیادەکان س��وود وەردەگ��رن و دەگەن کورتتر بەرێگەیەکی هەر ئۆپێڕا، بەئاشکراکەری خێرایی سنوری بێئەوەی بۆیە روناکی ببەزێنن دەگەنە مەقسەد دروستدەکەن. ئەنجامە ئەو و دەتوانێت ب���ۆچ���وون���ە ئ����ەم دەس��ت��ک��ەوت��ەک��ان��ی ف��ی��زی��ا کە پەیوەندیان بە تیوری رێژەیییەوە

هەیە بپارێزێت. گروپێکیتر لەزانایان لەسەر تاقیکردنەوەیە ئەم بڕوایەن ئەو سیستماتیکی هەڵەی لەوانەیە ت��ێ��دا ب��ێ��ت، ب��ۆی��ە دەگ���ات بۆ ناکرێت ئێستادا لە ئەنجامە،کە بەئاسانی هەاڵنە ئەو بەئاسانی

بدۆزرێتەوە. س���������������ەرچ���������������اوە: ArXive&CERN Nature&

& physorg &Newscientist

دوای نــزیـکـه ی سـه د سـاڵ؛ جـارێـکـــی تــر زانـسـتــی فــیــزیــا؛ هــه ژانـێـکــی گــه وره روویتــــێده کات

تەنۆلکانە ئ��ەم پ��ی��ش��ان��ی��دەدات بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی بابەتە ئەم ناوەندە. ئەم دەگەنە بەناوەندە گ��ەورەی جوڵەیەکی بەتایبەتی جیهان زانستییەکانی

ناوەندی سێڕندا. نوترینۆی خێرایی بەرز

ت����اق����ی����گ����ەی ئ���ۆپ���ێ���ڕا Oscillation Project( with Emulsion-Rakingلەناوەندی )Apparatusئیتالیا گرنساسوی نەتەوەیی متری ١٤٠٠ ل��ەق��واڵی��ی و ئامانج هەڵکەوتووەو زەوییدا لێکۆڵینەوە ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی، نۆترینۆیە. تەنۆلکەی لەسەر )Neutrino( ن���وت���ری���ن���ۆ ئەتۆمیی نیمچە تەنۆلکەیەکی ساڵ ٨٠ کە خێوییە رەفتار ل����ەوەو پ��ێ��ش دۆزرای�������ەوە و لەگەڵ ک��ارل��ێ��ک ب��ەدەگ��ەم��ەن تەنۆلکەیە ئەم دەکات. مادەدا کەمەو زۆر ب��ارس��ت��ای��ی��ەک��ەی بەشێوەی جۆراجۆر لەسروشتدا زانراوە بەتازەیی هەیە. بوونی ئ����ەم ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ە دەک���رێ���ت لەجۆرێکەوە ببێت بەجۆرێکیتر. ئاشکراکەرەکانی ئۆپێڕا ئەرکیان لێکۆڵینەوە ل��ەوەی بوو بریتی نوترینۆی گ��ۆڕان��ی ل��ەس��ەر بەرهەمهاتوو )Muon( میونی لە سێرن )CERN( بە نوترینۆی

تاو )taw( بکەن.ئیردیتاتو، دکتۆر بەوتەی ٧٣٠ م���ەودای ئۆپێرا گروپی ئاشکراکەرەکە کیلۆمیتری تاوەک سێرن )لەنزییکی جێنێڤ، سویسرا( بەوردی کەمتر لە ٢٠ بە وکاتیان پێوا متریان سانتی ئەتۆمی، کاتژمێری بەکارهێنانی نانۆچرکە ١٠ پێوانی ب��ەوردی یەکسانە چرکەیەک )ه��ەم��وو چرکە نانۆ میلیارد ی��ەک ب��ە دوساڵ ل��ەم��اوەی پ��ێ��واوە. )ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەدا ئ����ەوان ١٦ تۆمارکردووە نۆترینۆیان هەزار ن��ان��ۆ چ��رک��ە زووتر ک��ە ٦٠ مەودایە ئ��ەم ک��ە ل��ەڕون��اک��ی، متر ٢٩٩٧٨٢٤٥٨ بەخێرایی دەگەنە دەپێوێت، لەسەر چرکە لەروانگەی ئاشکراکەرەکە. جیاوازییە ئ��ەم ئ��ام��اری��ی��ەوە،

ئایا تیۆرییەکەی ئانیشتاین؛ هه مان چارەنووسی تیۆرییه که ی نیوتنی دەبێت؟

دۆزینەوەی تەنۆلکە؛ بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی؛ له تاقیکردنه وه یه کی مێژووییدا

لەوەو نزییکەی سەد ساڵ لەسەر کە فیزیایەی ئەو پێش بیناکرابوو نیوتن یاساکانی هات گ��ەورە وەستانی توشی تاقیکردنەوە هەندێک چونکو پیشانیدەدا کە ئەو یاسایانە )النی کەم دوانیان بۆ هەموو سروشت تیوری بوو ئەوە نیین( راست کوانتەمی ت��ی��وری و ری��ژەی��ی لەداییک بوون، لەداڕشتنی هەر دو تیورییەکەدا ئانیشتایین دەوری رێژەیی تیوری هەبوو. بااڵیی لەسەدا سەد تەنها کاری خۆی بوو. لەو سەردەمدا ئانیشتایین کە ب��اس��دەک��را کەسێک وەک بڕینی خەرییکی بەتەورێکەوە ناشتوەیەتی نیوتن کە دارێکە و گ��ەورەی ک��ردوە. لەئێستادا پیشانیدەدات تاقیکردنەوەیەک پرینسیپدا ل��ە ری��ژەی��ی ت��ی��وری راست نییە، واتە ئەو تیورییەی ک��ە ب��اس��ی ه��اوت��ای��ی م���ادەو ئەو )E=MC2(دەک������ات، وزە تیورییەی کەباسی رێژەیی بوونی ک��ات و درێ���ژی دەک���ات ئەو تیورییەی کاتێک لەگەڵ تیوری باسی یەکدەگرێتەوە کوانتەمی لەسەر دەکات، دژەمادە بوونی بنچینەیەکی هەڵە دانراوە. ئەمە زانستی لڤینی راپۆڕتی ئێوەو

لەسەر ئەم تاقیکردنەوەیە.ئۆپێڕا پ���رۆژەی زان��ای��ان��ی هەندێک نوترینۆیان دۆزیوەتەوە لەخێرایی زیاتر کەبەخیرایی سێڕنی لەتاقیگەی رون��اک��ی سویسراوە گەیشتوونەتە ئیتالیا. ئایا گرنگتریین پرینسیپڵی فێزیای نوێ تووشی شکەست هاتووە؟مانگی ٢٣ی ش�����ەوی سیپتامبر وتارێک لە سایتی نەیچر بوومەلەرزەیەکی لەجیهانی فیزیادا سایتی وت��ارەی دروستکرد.ئەم لەسەر ب��وو ه��ەواڵ��ێ��ک نەیچر سایتی لە کە زانستی وتارێکی باڵوبووەتەوە. دا ئ��ارک��ای��ڤ لەگەڵ ئ��ان��ت��ون��ی��وئ��اردی��ت��ات��و هاوکارەکانی لەتاقیگەی ئۆپێرا لە ئیتالیا رایانگەیاند زیاد لەدوساڵە ئاشکراکردنی خ��ەری��ی��ک��ی تەنۆلکەی نوترینۆی بەرهەمهاتوو جار ه���ەزار ١٦ و لەسێڕنن ت���ۆم���ارک���ردن���ی���ان ه���ەب���ووە و

ریژەیی تایبەتی تائێستا بۆچەندیین هەموو و تاقیکراوەتەوە جار بەوردی پێشبینییەکانی جارێک پشتراستکراوەتەوە. زۆرەوە ئیستا پرسیارەکە ئەوەیە ئەگەر تاقیکردنەوەکەی ئەو ئەنجامی ئەم ئایا بێت. راس��ت ئۆپێرا شکسەت بنچینەییە پرینسیپە

ناهێنێت؟. ئەمە یەکەمجار نییە

یەکەمجار ئ��ەم��ە هەڵبەت ئ����اراوە. دێ��ت��ە ئ���ەم ش��ت��ە نییە تاقیکردنەوەی ٢٠٠٧دا لەساڵی مینەسوتای ل��ە )MINOS(لەسەر ک���ەک���اری ئ��ەم��ری��ک��ا تەنۆلکە نوترینۆ بەرهەمهاتووەکان ل��ەت��اق��ی��گ��ەی ف���رم���ی، دەک����رد، لەو بەدەرئەنجامێک گەیشت ئەوەی بەهۆی ب��ەاڵم شێوەیە. تاقیکردنەوەدا لەو مەودا پێوانی ورد پ��ێ��وی��س��ت ب���ەئ���ەن���دازەی هەڵەی ه����ەروەه����ا ، ن���ەب���وو زۆر گرنگی ب��وو، ب��ەرز پێوان

بۆئەنجامدانی ئەم تاقیکردنەوەیە ورد نیین. لەوانەیە لەو شوێنەدا پێویست بێت بۆ دوساڵ کات ئەنجامدانەوەی تاقیکردنەوەکە. ئایا تیۆری رێژەیی تایبەتی ئانیشتایین شکەستی هێناوە؟

ئەو ل��ەس��ەر ک���ەس زۆر راستە ئەنجامانە ئەم بڕوایەن زیاتر بەخێرایی ونوترێنۆکان لەبۆشاییدا روناکی لەخێرایی دەجوڵێن،ئەمە شکستێکی گەورە کە دەبێت رێژەیی تیوری بۆ زانستی زۆری ه���ەرە ب��ەش��ی فیزیای ئەم سەردەمە بەشێوەیەک رێژەییەوە، تیوری بە پێوستە هەن کەسانێک لەهەمانکاتیشدا دەڵێن لەپێشتردا زۆر تاقیکردنەوە کراوەو هیچ چەشنە نیشانەیەک لەسەر ئەوەی تەنۆلکە بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی بجوڵێت

بوونی نییە. ی������������ەک������������ێ������������ک یین کێشتر ا نجر ە ر سە لە

Page 16: لڤینی زانستی ژمارە ٩

ئایا بالک بێری؛ بۆ عێراق و کوردستان ده ستده دات؟

ته‌کنه‌لۆجیا 25ته‌کنه‌لۆجیا24

بالک بێریBlack Berry

دنەیان

ی گیار

داز ئەن

ی.کان

ۆسگ ب

ورنئا

Page 17: لڤینی زانستی ژمارە ٩

وەک بالکبێری دەتوانین دوو بە کە ناوبەرین ئامێرێک وەک ه��ەم ک��اردەک��ات، شێوە مۆبایل و هەم وەک کۆمپیۆتەر. مۆبایل وەک کە کاتانەی ئەو دەتوانی دەه��ێ��ن��ی��ت ب��ەک��اری سایتەکان کاتیشدا ل��ەه��ەم��ان بینێریت و ئیمەیل بکەیتەوەو وەرب��گ��ری��ت. ه��ەروەه��ا بالک بێری هەموو خزمەتگوزارییەکانی ب���ێ���وای���ەر ل��ەخ��ۆ دەگ���رێ���ت و بگاتە دەستت دەدات��ێ ڕێگەت لەهەموو گ��ەورە شەبەنگێکی ئامێرەکان ب��ەرن��ام��ەو ج���ۆرە

لەسەرانسەری جیهاندا.بێری ب��الک شیوەیە ب��ەم هەموو چ����رک����ەدا ل���ەی���ەک ئیمەیل، خزمەتگوزاریەکانی ئینترنێتی م���ۆب���ای���ل،ن���ام���ە، بێوایەر،نامەی دەنگیت پێشکەش

دەکات.)١٩٩٦(دا ل���ەس���اڵ���ی )RIM(ک��ەن��ەدی کۆمپانیایەکی )Research In Motion( یا مەیدانی هاتە پەیجەر بەیەک کۆمپانیایە ئ���ەو پ��ێ��ش��ب��رک��ێ، ڕێ��گ��ەی��دا ب��ە ب���ەش���دارب���ووان پەیوەندی دووالیەنەی ئیمەیلیان بێوایەر ل��ەس��ەرت��ۆڕی ه��ەب��ێ دوای ساڵ چەند .)ARDIS(جوراوجۆرەکانی ئامێرە ئ��ەوە )RIM( بەخزمەتگوزاری جیاواز کە بەشێوەیەک ه��ات��ەب��ازارەوە، میلیۆن )٥( ل��ە زی��ات��ر ئێستا بالک ئامێرەکانی بەشداربوو تێکەڵەیەکە کە بەکاردێنن بێری

.)PDA( لە تەلەفۆن،ئیمەیل وشیوازەکانی تێکەڵکردنی بێوایەر ئامێرەکانی ب��ێ��وای��ەرو ل����ەگ����ەڵ خ���زم���ەت���گ���وزاری سەرنجی مۆبایل پێشکەوتووی زۆرێک لەخەڵکی بۆالی خۆی بۆ بەڵگە راکێشاوە،گرنگترین ئەوەیە بالکبێری هەڵبژاردنی ناردنی ئەتوانێ ئامێرە ئەو کە بەردەستی بخاتە دەن��گ دات��او بەکارهینەر، دەتوانی بە وەرگرتنی ماڵپەرێک الپ��ەرەی ئیمەیلێک لەهەمانکاتیشدا ب��ک��ەی��ت��ەوە، پەیوەندی راستەوخۆ دەتوانی بکەیت تەلەفونەوە ژم��ارە بەو ماڵپەرەکە الپ��ەرەی لەسەر کە

ئەتوانێ دان����راوە.ک����ەوات����ە سەرنجراکێش بێت ؟؟!!..

دوای بێری بالک ئامێری بەخێرایی ن��اس��را ک��ە ئ���ەوەی گەشەی کرد لەجیهاندا، چونکە ریگەی بە کۆمپانیاکانی تر دەدا کە بەرنامەی جۆراووجۆری بۆ خۆشیان ن��اوی دروستبکەن و بخەنە سەر بەرهەمەکانی بالک

بێری.لەگرنگترین ی��ەک��ێ��ک بێری بالک تایبەتمەندییەکانی لەگەڵ خ����ۆی ک���ە ئ���ەوەی���ە تەکنۆلۆجیای نوێ دەگونجێنێ و ه��ەم��وو ج���ۆرە ئ��ام��ێ��رێ��ک بۆ بازرگانی کۆمپانیای خەڵک و کۆمپانیا ن��اوەن��دو ب��چ��ووک و ئامادە حکومییەکان گ���ەوره و

دەکات.هۆکارانەی ل��ەو یەکێک کرا گ���ەرم پێشوازییەکی ک��ە کۆمپانیایی لەهێدفۆنەکانی ئاسایشی ک��ە ئ��ەوەی��ە )RIM(گواستنەوەی بۆ هەیە ت��ەواوی زانیاری، وەک ئیمەیل و نامەی بۆنمونە؛کاتێ .)IM( خێرا دوو لەنێوان پەیوەندی هێڵێکی سەر، دەخرێتە ک��ۆدی خ��اڵ��دا نێوانیان زانیاریەکانی هەموو تایبەت ئەلگۆریسمێکی پێی بە ئ��ەگ��ۆردرێ��ت ب��ۆ رەم���زو تەنیا ئەتوانن ک��ە ئ��ەو دووالی��ەن��ەن ئەلگۆریسمەکان، ب��ەزان��ی��ن��ی زانیاری. بە بکەنەوە کۆدەکان ئەم پرۆسەیە لەپشتەوە بە ئەنجام دەگات و تاک پێوویستی بەزانینی

شیوازی کۆد دانانەکە نییە. لەبوونیادەکان و زۆرێ���ک لەسەرانسەری ڕیکخراوەکان بەکاردێنن شیوازە ئەم جیهاندا ئیمەیلی پ���اراس���ت���ن���ی ب����ۆ کارمەندەکانی خۆیان،بەم شێوەیە بیەوێت ک��ارم��ەن��دێ��ک ئ��ەگ��ەر لەدەرەوەی ڕیکخراوەکە ئیمەیل لەدەست زانیارییەکەی بکاتەوە، ئنتێرنێتی باری تاوان هاكکەرو تەکنەلۆژی بەاڵم ئەپارێزرێت. پۆلیس و ب���ۆ دان������ان ک����ۆد ڕیکخراوەکانی بەرپرسەکان و واڵت لەپاراستنی بەرپرسیار هەرچەند ببێتەکێشە، ئەتوانێ

زانیارییەکان ڕێچکەی ئەتوانن گ�����ەورەی وەک ل��ەت��ۆرێ��ک��ی ب����الک ب��ێ��ری��دا ب����دۆزن����ەوە، ئەلگۆریسمی ئ��ەگ��ەر ب���ەاڵم نەبێت ال کۆدەکانیان شکانی زانیارییەکانیان ناتوانن ئ��ەوا هۆیە ئەم لەبەر دەستکەوێت، هندو واڵتانی ڕاب���ردوو ساڵی ئیمارات و عەرەبستان هەرەشەی کرد بێرییان ب��الک وەس��ت��ان��ی کاتێک لەوالتەکەیاندا،چونکه بالک هێدفۆنێکی بە نامەیەک هیدفۆنێکی بۆ بنێردریت بێری سەرەتا ئەوا بێری، بالک تری زانیارییەکە لە هێدفۆنەکەدا کۆدی ئەخرێتە سەر، ئنجا ئەنێردرێت بۆ )server(یەکێک لەسێرڤەرەکانیلە )RIM( دووک��ۆم��پ��ان��ی��اک��ەی کەنەدا،کۆدەکانی یا ئینگلته را زانیاری لەیەکێک لەو سێرڤەرانەدا ئەشکێن و دووبارە ئەکرێنەوە بە کۆدو بەشێوەی رەمز ئەنێردرێن

بۆ هێدفۆنی دووەم.بەرهەڵستکردنی دوای ه�����ەن�����دێ ل�����ە واڵت���������ان و لە نیگەرانن کە ڕێکخراوانەی زانیاری کۆددانانی تەکنەلۆجی )cyber(ل��ەج��ی��ه��ان��ی س���ای���ب���رتائەم کە بەئەمریکاشەوە ی��دا )FBI( ساالنەش بۆ ڕێکخراوی

کێشەبوو،کۆمپانیای )RIM( رایگەیاند

ک�����ە ت�����ۆری ه���ێ���دف���ۆن���ی بێری ب����الک تۆری ت��ەن��ه��ا نییە پەیوەندی کەتەکنەلۆجی ک��ۆد دان��ان لە دەگرێت خ��ۆ ب������ەڵ������ک������و لە زۆرێ�������ک نی کا نیا مپا کۆت���ری���ش ئ���ەم نە ما سیستەبەکار دێنن،بەم ه����ۆک����ارەش کەوتە ه��ی��ن��د ت��وێ��ژی��ن��ەوە لە س����روی����س����ی )G m a i l (ن����ام����ەی و

.)Skype(خێرایحکومەتی ه���ەرچ���ەن���د ئەمریکا رایگەیاند کە هیوادارین نیگەرانی بتوانن کۆمپانیانە ئەم لەمەر ک���ە واڵت����ان����ەی ئ����ەو نیگەرانن، تەکنۆلۆجیایه ئ��ەم ڕادەربرینی ئازادی بڕەوێننەوەو نەکرێت. پێشێل الی��ەک هیچ لەو یەکێکبوو خ���ۆی ب���ەاڵم سنوردارییەکی ک��ە واڵت��ان��ەی فرۆشتنی ب��ۆ ک����ردووە ج��دی تەکنەلۆجیای کۆد دانان.لە ساڵی سنوردارکردنە ئ��ەم دا ١٩٩٩بەشێوەیەک ب���وو ت��وون��دت��ر ئەم فرۆشتنی یاساغبوو ک��ە بە ووالتانیتر، بە تەکنەلۆجیایە شێوەیەک کەلە ساڵی ١٩٩٦ دا تەکنەلۆجی کۆددانان بۆ ئیمەیل و چەکێکی وەک پلۆلێر ئێکس ئەناسرا،ئەگەر ع��ەس��ک��ەری ئێکس بیویستایە کۆمپانیایەک بێنێت بەکار ئینترنێت پلۆرێری ئەبوایە ئەمریکا ل�����ەدەرەوەی نزم زۆر کۆددانانەکەی ئاستی

بکردایەوە.لەگەڵ سنوردارکردنە ئەم وەردەوردە ئینترنێتدا گەشەی تەکنەلۆجی ب�����ووەوە و ک���ەم بنچینە بە بووە ئێستا کۆددانان ب��ۆ دروس��ت��ک��ردن��ی ه��ەن��دێ لە پەیوەندی هاردوێرلە سۆفتوێرو

گشتیدا.

)١١( رووداوی ل���ەدوای گفتوگۆ دیسان سیپته مبەرەوە لەسەر سنوردارکردنی سیستەمی ک����ۆددان����ان ل���ە ڕۆژه���ەاڵت���ی ن���اوەراس���ت گ���ەرم ب����ووەوەو لە)٢٠٠٣(دا لەئەمریکا یاسایەک تاوانبارانەی ئ��ەو بۆ دەرچ��وو بەکار دانان کۆد کە سیستەمی دێنن و بە پێی ئەو یاسایە سزای ئەوانە قورستردەبێت لەوانەی کە

بەکاری ناهێنن.بۆ )RIM( ک��ۆم��پ��ان��ی��ای بەرگریکردن لەخۆی وتی ئامادەم یاسای هاوکاری کات هەموو بەڵێنەش ئ��ەم ، بکەم واڵت���ان لۆجیکییە چونکە لەگەڵ ئەوەی هەموو الپەرەکانی تۆری دڵنیایی بالک بێری پارێزراوە بەاڵم سەر کۆدکراوەکان زانیارییە ئەنجام بالک سێرڤەرەکانی ئەچنەوە بێری لە کەنەداو بەریتانیاو لەوێ وئەبنەوە ئەشکێن ک��ۆدەک��ان کۆمپانیای لەوێش زانیاری بە )RIM( بە ئاسانی زانیارییەکانی هەرکات دەبێت و ەردەستا لە ئەیدات یاسا پێی بە بییەوێ بەو واڵتەی کە داوای دەکات. )Skype( هەر چەند ئەم بابەتەناگرێتەوە چونکە زانیاری دەنگی نابێت پ��اش��ەک��ەوت وێ��ن��ەی و

داوای یاسای بۆ بکەیت.کۆمپانیای RIM ناچار بوو والتانی لەگەڵ ئەنجام بگاتە عەرەبستان، ئیمارات و هیندو خزمەت وەس��ت��ان��ی چ��ون��ک��ە گوزاری بالک بیری لەو واڵتانە بۆ زی��ان زەرەرو هۆی ئەبووە

.RIM کۆمپانیایلە )٢٠ /٩(دا لەڕۆژنامەی ئاسیا ریکالمێکی ئ��اوێ��ن��ەدا بێری ب����الک دەڵ���ێ���ت س��ێ��ل واڵت و ئایا عێراقەوە، دێنێتە پاراستنی ڕی��ک��خ��راوەک��ان��ی ئیمارات و هیندو وەک ئێمە هەستیارییان هەمان عەرەبستان نیشان داوە بۆ خزمەت گوزاری بالک بێری و ڕێکەوتنی ئەمنییان کۆپمانیای ل��ەگ��ەڵ ک����ردووە الیەنە چەند ئایا )RIM(؟؟؟ ئاسایش باری پەیوەنیدارەکانی خاڵە ئ��ەم رەچ��اوی عێراق لە

دەکەن.؟

ته‌کنه‌لۆجیا 26

Page 18: لڤینی زانستی ژمارە ٩

27ته‌کنه‌لۆژیا

نوێیەکان زانیارییە بەپێی کەلە وێبسایتی )ئایفۆن ترکەر(تەلەفۆنەکانی باڵوبووەتەوە. کۆمپانیای بەرهەمی مۆبایل خاونەکانی بەبێئەوەی ئەپل خۆیان بزانن، شوێن پێکەیان ن کا ییە ر نیا ا ز و ە و نە ز ۆ د ە د

پاشەکەوت دەکەن. زانیارییەکان، ب��ەپ��ێ��ی وادی��ارە دۆزی��ن��ەوەی شوێنی لەمانگی جونی بەکارهێنەران پێکردووە، دەستی ٢٠١٠وە لە ن��وێ ن��ەوەی��ەک��ی کاتێک ٤ ئایفۆنی وات��ە مۆبایلەکان

کەوتە بازارەوە.کەبوونی ت��وێ��ژەر دوو ف��ای��ل��ی ش��وێ��ن��ه��ەڵ��گ��ری��ان لە ئایفۆندا ت��ەل��ەف��ۆن��ەک��ان��ی ئاگاداری ب��ۆ دۆزی���وەت���ەوە خ��اوەن��ی م��ۆب��ای��ل��ەک��ان ئەم

بابەتەیان باڵوکردوەتەوە. تۆڕی راپ��ۆرت��ی پێی بە هەواڵنێری )CNN( کۆمپانیای ئەپل تائێستا هیچی دەربارەی

ئەمە نەوتووە.ت����وێ����ژەرە دوو ئ�����ەم نەرمەکارێک ب��ەداب��ەزان��دن��ی

مۆبایلی ئایفۆن جاسووسی دەکات یتی سا ر سە لە ) فتێر سۆ (هەموو ت���رک���ر" "ئ��ای��ف��ۆن بە دەتوانێت بەکارهێنرێک موبایلەکەی ژم��ارە ن��اردن��ی تەواو نەخشەیەکی خ��ۆی جوگرافیاییەکەی لەشوێنە ئەپلەوە کۆمپانیای کەلەالیەن پاشەکەوتکراوە ت���ۆم���ارو

دەستبکەوێت. ت����وێ����ژەرە دوو ئ�����ەم ئالن و ئەلسدر بەناوەکانی دەڵ���ێ���ن: واردن پ���ی���ت لەسەر زان���ی���اری���ان���ە ئ����ەم سێهەم نەوەی تەلەفۆنەکانی کۆمپانیایی ئایپەدەکانی یان کۆمپیوتەرانەی ئ��ەو ئەپڵ و دەبەسترێن ئامێرانە لەم کە ئەوان دەکرێن. پاشەکەوت دەڵێن هێشتا هیچ بەڵگەیەکیان نەدۆزیوەتەوە کە ئەم زانیارییە پ���اش���ک���ەوت ک����راوان����ە بۆ کۆمپانیای ئەپڵ دەگۆازرێنەوە

یان نا؟ئەم دو توێژەرە هەروەها کۆمپانیانەی ئ��ەو دەڵ��ێ��ن: موبایل خ���زم���ه ت���گ���وزاری دەکەن بەخەڵک پێشکەش

زان��ی��اری ه��اوش��ێ��وە وەکو خزمه تگوزاری و لە بەشێک خۆیان لەالی رۆژان��ە کاری لەهەندێک ک���ۆدەک���ەن���ەوەو پاشەکەوتی تایبەتییدا شوێنی دەک��ەن کە هەموو کەسێک

ناتوانێت سەیری بکات.ل�������ەزۆر ل���ەواڵت���ان���دا زانیارییانە بەم دەستگەشتن پۆلیسەوەیەو ل����ەالی����ەن ره زامەندی ب��ە پێوویستی دادگە هەیە. بەاڵم سەبارەت وانییە، ئایفۆن ئامێری ب��ە چونکه ئەم زانیاریانە لەخودی پاشەکەوتدەکرێت، ئامێرەکەدا دەستی کەسێک ه��ەر بۆیە بەواتای بەئامێرەکە بگات دەستی دەت��وان��ێ��ت ئ��ەوەی��ە

بگات بەو زانیاریانەش. )CNN( تۆڕی هەواڵنێریئەم بەوتەی دەڵێت هەروەها ت��وێ��ژەران��ە وادی���ارە شوێنی بەکارهێنەرانی جۆگرافیایی نارێک و ب��ەش��ێ��وەی ئایفۆن تاوەرەکانی لەرێگەی پێک و مانگی شەپۆلی گەیاندنی گەیاندنی تۆڕی بۆ دەستکرد

ئەم ئامێرانە کۆدەکرێتەوە.ه���ێ���ش���ت���ا ه�����ۆک�����اری کۆکردنەوەی زانیاری لەالیەن روون ئەپڵەوە کۆمپانیایی نییە، بەاڵم ئەم دوو شارەزایە دەڵێن: " یەکێک لەگومانەکانی کۆمپانیای ئ��ەوەی��ە ئ��ێ��م��ە لێکۆڵینەوەو خەریکی ئۆپل نوێیە نەرمەکارێکی داهێنانی پێشینەی ب��ە پێوویستی ک��ە بەکارهێنەران بەتایبەتی شوێنە هەیە. ج��ۆگ��راف��ی��ی��ەک��ان��ی��ان گومان و تەنها ئەمە هەڵبەت

پێشبینیە ".شارەزایانە: ئەم بەوتەی شوێنی راس��ت��ی��ی��ەی ئ���ەو "بەکارهێنەران جوگرافیایی ن�����وێ�����دەک�����رێ�����ت�����ەوە و ئەوە پ��اش��ەک��ەوت��دەک��رێ��ت ئەم ب��وون��ی دەس��ەل��م��ێ��ن��ێ��ت موبایلەکانی لەنێو پرۆگرامە

ئایفۆندا لەخۆڕا نییە ".بەوتەی تۆڕی هەواڵنێری ژم�����ارەی�����ەک )CNN(تەلەفۆنەکانی لەبەکارهێنرانی باڵوبوونەوەی لەگەڵ ئایفۆن زۆریان توڕەی هەواڵەدا ئەم

لەخۆیان پیشاندا.سایتێکی سەرنووسەری کۆمپیوتەری تەکنەلۆژیای بەکارهێنانی بە " دەڵێت: سەر ن����ەرم����ەک����ارەی ئ����ەم توانیم م��ن ت��رک��ر ئ��ای��ف��ۆن لەهەموو تەواو خەریتەیەکی مانگی لەیەک ئەو شوێنانەی کردووە س��ەردان��م پێشوودا هەموو دەس���ت���ب���ک���ەوێ. ئ��ەو زان��ی��اری��ان��ە دەرب����ارەی لەالیەن مندا هاتوچۆیەکانی کۆنەکراوەتەوە، پۆلیسەوە ئایفۆنەکەی موبایلە بەڵکو

هاوڕێم کۆیکردوەتەوە ".لەوانەیە دەڵ��ێ��ت ئ���ەو لەبەکارهێنەرانیتر زۆر من و ک��ێ��ش��ەم��ان ن��ەب��ێ��ت ل���ەوەی هاتوچۆکانمان ش���وێ���ن و تۆمار بکرێت. بەاڵم ئەوەی نیگەرانییە جێگای نائاساییەو زانیاریانە ئەم هەموو ئەوەیە بچووکدایە ل��ەئ��ام��ێ��رێ��ک��ی دەستمان جانتاکەی لەنێو کاتێک هەموو لەوانەیە کە کەسانی دەس���ت ب��ک��ەوێ��ت��ە

نەخوازراو.

Page 19: لڤینی زانستی ژمارە ٩

ته‌کنه‌لۆژیا 28

ئ���ۆت���ۆم���ب���ی���ل���ەک���ان���ی لە وزە دەت��وان��ن داه��ات��وو کراوەکان ک��ارەب��ای��ی ج��ادە تەکنەلۆجیایە ئەم وەربگرن. دەرخسێنێت ه��ەل��ە ئ����ەو کارەباییەکان ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ە لەباتری خ��ۆی��ان ت���اوەک���و جێگررزگاربکەن. گ��ەورەو کێشەکەیان تەنها نەك ئەمە لەهەمانکاتدا کەمدەکاتەوە، بۆ جوڵەی کە وزەی��ەی ئەو زیاد پ��ێ��وی��س��ت��ە ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل کات ه���ەروەه���ا دەک�����ات، بەفیرۆدان بۆ شەحنکردنەوەی

باترییەکان ناهێڵێت.ئایدیایە ئەم ساڵە دەیان بوونی هەیە. پێشتر ئاراستەی کە بوو ئ��ەوە بەکارهێنانەکە لە کارەباییکراو لەکۆیلێکی دروستکردنی بۆ ج��ادەک��ەدا بواری کارۆموگناتیسی سوود بوارەش ئ��ەم وەربگیریەت کارییگەری دەت���وان���ێ���ت و نا لە یلێکیتر کو ر سە لەدابنێت. ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەک��ەدا

جادە کارەباییەکان لەزەوییەوە وزە بەئۆتۆمبێل دەدەنم���اس���اه���ی���رۆ ه�����ان�����ازاوا )Masahiro Hanazawa(تاقیگەیی ن����اوەن����دی ل���ە Toyota Central R &(تۆیۆتاD Labs( لە ناگاکوتا ئایشی ب���ارەوە دەڵێت ل��ەم ژاپ���ۆن دەبوایە ئ���ەوەی ه��ۆی ب��ە "کۆیلەکان بەوردی بەرامبەری یەکبوایەن بۆ ئەوەی زۆرتریین ئەم بۆیە بگوازراێتەوە وزە ئۆتۆمبیالنە ئ��ەو بۆ شێوازە ماوەیەکی کە ب��وو گونجاو بوەستایەن، شوێنێکدا زۆرلە بەاڵم هەرگیز بۆ ئۆتۆمبێلێک کە دەجوڵێت گونجاو نییە ".تاکاشی ه�����ان�����ازاواو Hanazawa and( ئۆهیرا Takashi Ohira( لە زانکۆی تۆیۆهاشی ت��ەک��ن��ەل��ۆج��ی��ای Toyohashi university(ئایشی، لە )of technologyدامەزراندووە سیستمێکیان تەسمەی ل���ەرێ���گ���ەی ک���ە لەناو جێگیرکراو ئاسنینی کانزایی پلێتێکی تایەکانداو

کارەبایی توانای لەجادەکەدا هانازاوا دەگ���وازرێ���ت���ەوە. دەڵێت : " داهێنانەکەی ئێمە هەردوو تایەکە بەکاردەهێنێت ک����ە ه��ەم��ی��ش��ە دەک������ەون

لەرووبەری جادەکە ". ئەوەی تاقیکردنەوەی بۆ لەکاتێکدا وزە چ��ەن��ێ��ک کارەبا وزەی گواستنەوەی لەکیس تایەکانەوە لەرێگەی ئۆهیرا ه���ان���ازاواو دەچ��ێ��ت بەئەنجام تاقیکردنەوەیەکیان لەمبارەوە ئۆهێرا گەیاند. بیستی ل��ەس��ەدا ": دەڵ��ێ��ت وزەکە لەسورە کارەباییەکاندا تیمە ئەم دەچ��وو". لەکیس کارەکەیان مایسدا لەمانگی لەزنجیرە کارگەی نێودەوڵەتی گواستنەوەی لەسەرداهێنانی لە بێوایەری بەشێوەی توانا کیۆتۆی ژاپۆن، پێشکەشکرد.ئ��ۆه��ی��را دەڵ���ێ���ت :"ب���ە پێوویست بەکارهێنانی وزەی درێژە ئۆتۆمبێلێک دەک��رێ " خ��ۆی��ب��دات. رۆیشتنی ب��ە

خەریکی تیمەکە لەئێستادا نموونەیەکی گەشەپێدانی بچووک لەم سیستمەن تاوەکو لەم بسه لمێنن. تواناییەکانی وزە ه��ەدەردان��ی سیستەمەدا زۆر زیاترە لە سیستمە باترییە

ئاساییەکان. John(ج����ان ب����ۆی����سئەندازیارێکی )Boysئاوکلەند لەزانکۆی کارەبا )Auckland university(لەمبارەوە ن��ی��وزی��الن��د ی "پلێتە دەن�����ووس�����ێ�����ت سەرجادەکان کانزاییەکانی بەڤۆڵتییەیەی پێوویستیان ڤۆڵتە ل����ە)٥٠٠٠٠( زی��ات��ر ب��ۆ ئ���ەوەی ت��وان��ا ب���دەن بە ئۆتۆمبیلەکە هەمان ڤۆڵتییە بۆ )Taser(تەیزەر بەکارخستنی )چ��ەک��ێ��ک��ی ک��ارەب��ای��ی کە شۆکی کارەبایی بەئامانجەکە زیاتر بۆزانیاری دەگەێنێت لڤینی تەیزەر سەیری لەسەر زانستی ژمارە ٤ بکە( بەکار ژیرانە ئەمە کە دەهێنرێت،

نییە.ب����ۆی����س ل�����ەدرێ�����ژەی ئاستە لەم دەڵێت قسەکانیدا پێویستە کە وزەدا ب��ەرزەی بۆ کارکردنی سیستمەکە پلێتە ببن دەت��وان��ن کارەباییەکان بەهۆی دروستکردنی بوارێکی کەدەبێت گ���ەورە ک��ارەب��ای��ی بەهۆی بەیەکداچوونی رادیۆ- کەلەوانەیە بەرچاو لەرەلەری ئ���ەم دی���اردەی���ە پ��ش��ێ��وی لە کارەباییەکان سیستمە هەموو

دروستبکات." Daniel( دانیەل فریدمەنلەزانکۆی )Friedmanنیووالسی باشوری لە سیدنی، "هەڵدڕینی دەڵێت ئۆسترالیا ج����ادەک����ان و داب���ەزان���دن���ی زۆرگ���ران سترکتۆرەیە ئ��ەم دەکرێت ب��ەاڵم دەک��ەوێ��ت، ل��ەش��ارێ��گ��ە گ���ەورەک���ان���دا دابەزێنرێت و سیستمە ئ��ەم لەجادەکانیتردا باتری بچکۆلە

بەکاربهێنرێت." New Scientist :سەرچاوە

Page 20: لڤینی زانستی ژمارە ٩

29ته‌کنه‌لۆژیا

بەسەر س��اڵ دە هێشتا )LED( گ���ل���ۆپ���ەک���ان���ی تێنەپەڕیوە، ئۆتۆمبێلەکاندا کۆمپانیای لەئێستادا کەچی دەی�����ەوێ�����ت )BMW(لەجیاتی ل��ەی��زەر ب��ەزووی��ی ئەم دابنێت. دایۆدانەدا ئەم دەبێتەهۆی گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ە کەمتر وزەی���ەک���ی ئ����ەوەی سەالمەتی بەکاربهێنرێت و تاڕادەیەکی ئۆتۆمبیلەکان هەروەها بەرزببێتەوەو زۆر دیزاینی ئۆتۆمبیلەکان گۆڕانی

گەورەی بەسەردابێت. گڵۆپەکانی ساڵەنەدا لەم بە لەئۆتۆمبیلەکاندا )LED(بەکاردەهێنرێت و بەرباڵویی لەشێوەیی بەکارهێنانەکانی گلۆپی رۆژو رون����اک����ی الیت و ت��راف��ی��ک س��ت��ۆپ و لەکۆتاییدا لەگڵۆپی پێشەوەیی بەاڵم ب��ووە، ئۆتۆمبیلەکاندا

یه‌که‌م‌ئۆتۆمبێلی‌جیهان؛‌به‌گڵۆپی‌لێزه‌ره‌وه‌)BMW( بڕیاریداوە لەسااڵنی پێشەوه ی گڵۆپی داه��ات��وودا ئۆتۆمبیلەکانی بکات بەلەیزەر، بەکارهێنانی ه��ەم چونکه هەمیش کەمدەبێتەوەو وزە نوێ بەتەواوەتی دیزاینێکی سەالمەتی دێ���ت���ەئ���اراوەو ئۆتۆمبیلەکان سەرنشینەکانی بۆیە ، دەب��ی��ت پ��ارێ��زراوت��ر بڕیاری ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ە ئ���ەم )LED( ج���ێ���گ���رت���ن���ەوەی

بەلەیزەر داوە.لەم رون��اک��ی��ی��ەی ئ���ەو گ��ڵ��ۆپ��ان��ەوە دەردەچ���ێ���ت؛ لەیزەر راستەوخۆی روناکی زیان نییه ئەگەری بۆیە نییە، کە شۆفیرانەی ئەو بەچاوی دێن پێچەوانەدا لەئاراستەیی

بگەێنێت. تیشکی گ��ڵ��ۆپ��ان��ەدا ل��ەم لەنێو بەرهەمهاتوو لەیزەری فلورسێنتەوە م��ادەی��ەک��ی

ت���ێ���پ���ەڕدەب���ێ���ت و دەب���ێ���ت بەتەواوی ب��ەرون��اک��ی��ی��ه ک��ی س��پ��ی و درەوش������اوە ک��ە بۆ گونجاوە. جادەکان بینینی شارەزایان دەڵێن ئەم روناکییە بۆ مرۆڤ و گیانلەبەرانی کێوی بۆ بینین تەنها نییە، زیانی

شۆفیڕەکان ئاسانتردەکات. بەوتەی تەکنیککارانی ئەم جیاوازی بەهۆی کۆمپانیایە، نەگۆڕی رەوگە لەشەپۆلەکانی لەیزەردا، تیشکە دەرچووەکان هاوڕێکن و ب���ەت���ەواوەت���ی جار ه��ەزاران توندییەکەیان گلۆپی رون��اک��ی ل��ەت��وون��دی

)LED( زیاترە. وزەی ل��ەالی��ەک��ی��ت��رەوە گلۆپە لەالیەن بەکارهاتوو نزییک ل��ەی��زەری��ی��ەک��ان��ەوە گلۆپەکانی وزەی بەنیوەی هەر بۆ دەتوانێت )LED(ەو واتێک )١٧٠( لومن روناکی

بۆ بڕە ئەم بەرهەمبهێنێت. نزیکەی )LED( گلۆپەکانی )١٠٠( لومن بۆ هەر واتێکە. ه���������ەروەه���������ا ه�����ەر تەنها ل���ەی���زەر دای��ودێ��ک��ی میکڕۆنە )١٠( دریژییەکەی ک���ە ی����ەک ل���ەس���ەر س���ەدی خ��ان��ە چ��وارگ��ۆش��ەی��ی��ە یەک بەکارهاتوو میلیمیترییەکانی

.)LED( لەگڵۆپیئ����ەم ک���ەم���ک���ردن���ەوەی ق�����ەب�����ارەی�����ە؛ دەک����رێ����ت دی���زای���ن���ەک���ان���ی داه���ات���وو ئەو بگۆڕێت و ب��ەت��ەواوەت��ی ئەندازیارەکان ب��ۆ ه��ەل��ە ب��خ��وڵ��ق��ێ��ن��ی��ت ت����اوەک����و بۆ نوێ شێوەیی لەداهاتوودا تەجمیعی گلۆپەکان و بەدەنەی یان بەکاربهێنن ئۆتۆمبیلەکان کاری بۆ بەدیهاتوو بۆشایی جۆربەجۆری تر بەکاربهێنن.

ئیجابییەکانی ل��ەخ��اڵ��ە

روناکی بەکارهێنانی ت��ری لەیزەر لەگڵۆپەکانی پێشەوەیی )BMW( ئۆتۆمبیلەکانی بەگونجانی ئاماژە دەکرێت لەگەڵ تەکنەلۆجیایە ئ��ەم لەم کە داینامییک روناکایی سااڵنەی دواییدا لەالیەن ئەم پێشکەشکراوە کۆمپانیایەوە

بکرێت.ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی سیستەمە ئ���ەم )BMW(نمونەیەکی لەسەر یەکەمجار )i8( ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ی پێشبینیدەکرێت دادەبەزێت و بەرهەمهاتووەکان نموونە بهێتە )٢٠١٣( ل��ەس��اڵ��ی بازارەوە. بۆیە وادێتە بەرچاو ئێمە داه��ات��وودا لەساڵەکانی بەگڵۆپی ئۆتۆمبێل ب��وون��ی خۆمان بەچاوی ل��ەی��زەرەوە

لەسەرجادەکاندا دەبینیین.Gizmag :سەرچاوە

Page 21: لڤینی زانستی ژمارە ٩

ته‌کنه‌لۆژیا 30

)IT(زانیارییه‌‌سه‌یره‌كانی‌

UNEP )United Nations Environmentalبه‌گوێره‌ی‌‌Programme(‌به‌رنامه‌ی‌‌ژینگه‌یی‌نه‌ته‌وه‌‌یه‌كگرتووه‌كان،‌سااڵنه‌‌

دونیا‌‌20ملیۆن‌بۆ‌‌50ملیۆن‌ته‌نی‌‌مه‌تری‌‌)‌1ته‌نی‌‌مه‌تری‌‌1000 كیلۆگرامه‌(‌له‌‌پاشماوه‌ی‌‌ئیلیكترۆنی‌‌)e-waste(‌‌دروستده‌كات.

خۆ‌ئه‌زانی‌‌هه‌ڵه‌ی‌‌پرۆگرامی‌‌كۆمپیوته‌ر‌)bug(‌چییه‌و‌بیستووته‌؟‌ناڕێكییه‌كی‌‌له‌ناكاو‌و‌خراپ‌كاركردنی‌‌كۆدێكه‌و‌ده‌بێته‌‌كۆسپ‌له‌به‌رده‌م‌

كاركردنی‌‌بێكێشه‌و‌كارامه‌ی‌‌ئه‌و‌پرۆگرامه‌.‌)‌‌bugبه‌‌مانای‌‌ Harvard”(به‌اڵم‌له‌‌1947،‌كاتێك‌كۆمپیوته‌ری‌‌‌).مێشووله‌ش‌دێ‌Mark 1”‌تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی‌‌له‌سه‌ر‌نه‌خشه‌ی‌‌كۆكه‌ره‌وه‌و‌لێكده‌ره‌كه‌ی‌‌)multiplier and adder function(‌ئه‌كرد،‌ئه‌ندازیاره‌كان‌تێبینی‌‌ئه‌وه‌یان‌كرد‌سه‌ره‌ڕای‌‌دووباره‌‌پشكنینه‌وه‌ی‌‌هه‌موو‌شته‌كان‌هێشتا‌كێشه‌یه‌ك‌هه‌یه‌‌و‌نه‌یان‌ئه‌زانی‌‌چییه‌.‌پاش‌پشكنین‌و‌وورد‌بوونه‌وه‌ی‌‌زیاتر‌بۆیان‌ده‌ركه‌وت‌له‌‌)Panel F, Relay #70(ی‌‌سیستمه‌كه‌دا‌مۆرانه‌یه‌ك‌هه‌یه‌.‌مۆرانه‌كه‌‌داوی‌‌بۆ‌دانراو‌گیراو‌ده‌ریان‌هێنا،‌و‌له‌كتێبی‌‌تۆماری‌‌كۆمپیوته‌ره‌كه‌دا‌نووسرا:‌"یه‌كه‌مین‌حاڵه‌تی‌‌

راسته‌قینه‌ی‌‌مێشووله‌‌)bug(‌دۆزرایه‌وه‌."

به‌پێی‌‌لێكۆڵینه‌وه‌ك‌كه‌‌چه‌ند‌ماوه‌یه‌ك‌پێش‌ئێستا‌كۆمپانیای‌‌)DELL(‌كردبووی‌،‌ئه‌وه‌ی‌‌ده‌رخستووه‌‌هه‌ر‌هه‌فته‌یه‌ك‌له‌ئه‌مریكا‌)12,000(‌الپتۆپ‌وونده‌بێت،‌یان‌ده‌فه‌وتێت‌یان‌

ده‌دزرێت‌.

ئـــه‌وه‌ی‌‌مایكـــرۆسۆفت‌دابـــمه‌زرێنـێت،‌ســه‌رۆکی‌ پێـــش‌کۆمپانیای‌مایکرۆســــۆفت‌و‌یه‌کێک‌له‌هــه‌ره‌‌ده‌وڵه‌مه‌نـــده‌کانی‌جیهان‌)Bill Gates(‌كـــاری‌‌ژمــاردنی‌‌ئۆتـــۆمبیل‌بـــوو.‌یه‌كه‌م‌كاری‌‌له‌كۆمپــــانیای‌‌)Traf-O-Data(‌بوو.‌كاری‌‌كۆمپانیاكه‌‌ئه‌وه‌بوو‌داتاكـــان‌له‌كاونته‌ری‌‌شه‌قامه‌كانــــی‌‌

هاتووچۆوه‌‌وه‌ربگرن‌و‌راپۆرتی‌‌به‌ســــوودو‌مانادار‌بۆ‌كۆنتڕۆڵكه‌ری‌‌دروستبكه‌ن. ترافیكه‌كان‌

وه رگێڕانی له ئینگلیزییه وه : بڕیار عوسمان

)1991( Michelangeloخراپترین‌و‌به‌هێزترین‌ڤایرۆسی‌‌)MS-DOS(‌بوو.‌هۆكاری‌‌ناونانه‌كه‌شی‌‌ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌‌له‌‌رێكه‌وتی‌‌6ی‌‌مارس‌خۆی‌‌چاالك‌كردو‌كاریكرد،‌ئه‌مه‌ش‌رۆژی‌‌له‌دایكبوونی‌‌هونه‌رمه‌ندی‌‌نیگاركێش‌و‌په‌یكه‌رتاشی‌‌به‌ناوبانگی‌‌

سه‌رده‌می‌‌رێنسانس،‌مایكئه‌نجێلۆ‌بوو.‌ئه‌م‌ڤایرۆسه‌‌هێرشی‌‌

)boot sector(ده‌كرده‌‌سه‌ر‌ی‌‌)hard drive(ه‌كان‌و‌هه‌ر‌)floppy drive(ێك‌كه‌‌بكرایه‌ته‌‌كۆمپیوته‌ره‌كه‌وه‌.‌

له‌گه‌ڵ‌‌چاالك‌بوونی‌‌ڤایرۆسه‌كه‌،‌هه‌موو‌داتاكانی‌‌له‌ناو‌ئه‌برد.

كیبۆردی‌‌)DVORAK(‌به‌‌الی‌‌كه‌م‌)70%(‌له‌‌كیبۆردی‌‌)QWERTY(‌خێراترو‌كارامه‌تره‌.

به‌هیچ‌شێوه‌یه‌ك‌ناكرێت‌له‌سه‌ر‌هه‌ر‌سیستمێكی‌‌كاركردنی‌‌

Microsoft(مایكرۆسۆفت‌ )operating system

فۆڵده‌رێك‌دروستبكه‌یت‌‌به‌ناوی‌‌.”Con“یا‌‌‌”con“

)Easter egg(یه‌كێك‌له‌‌شته‌‌شاراوه‌كانی‌‌به‌رنامه‌كانی‌‌كۆمپیوته‌ر‌ئه‌مه‌یه‌:‌له‌ناو‌الپه‌ڕه‌یه‌كی‌‌به‌رنامه‌ی‌‌)Microsoft Word(‌بنووسه‌‌‌

")200( rand="‌و‌)Enter(‌بكه‌و‌ببینه‌‌چیده‌بێت؟!

ئایا‌ده‌زانیت‌‌زۆربه‌ی‌‌ئه‌و‌كه‌سانه‌ی‌‌كۆدی‌‌ڤایرۆسه‌كان‌ده‌نووسن‌و‌ڤایرۆس‌دروستده‌كه‌ن‌بۆ‌سه‌ندیكاو‌دامه‌زراوه‌ی‌‌نێتۆركی‌‌تاوانكاری‌‌ئیلیكترۆنی‌‌كارده‌كه‌ن.‌زۆرێك‌له‌م‌سه‌ندیكاو‌رێكخراوانه‌‌له‌الیه‌ن‌

واڵتانی‌‌رۆژهه‌اڵتی‌‌ئه‌وروپاوه‌‌كۆنتڕۆڵكراون.

له‌سااڵنی‌‌)1950(كاندا‌كۆمپیوته‌ر‌زیاتر‌به‌مێشكی‌‌ئیلیكترۆنی‌‌)electronic brains(‌‌ناسرابوو‌ناوده‌برا.

Page 22: لڤینی زانستی ژمارە ٩

31ته‌کنه‌لۆژیا

لەسەیرترین ی��ەک��ێ��ک ئاسایش و دەزگای کارەکانی لەسەدەی بەریتانیا زانیاری بیستەمدا پیالنێک بووە لەالیەن بەریتانیاییەکانەوە جاسوسە رەفتاری لەسەر ئ��ەوەی بۆ دیکتاتۆری هیتله ر، ئادۆڵف دابنێین. کارییگەری ئەڵمانیا ئ���ەم پ��الن��ەش ب��ری��ت��ی��ە بوو لەتێکۆشان بۆ بە ژنانەکردنی

هیتلێر.ئاسایشی کاربەدەستانی پیالنێکی ب���ەری���ت���ان���ی���ا ه����ەب����ووە کە ن��ه��ێ��ن��ی��ی��ان سەرکەوتوویی ب��ە ئ��ەگ��ەر بوو بڕیار ئەنجامبدرایەت، هیتله ر بکات بە بوونەوەرێکی

نەرم و نیانتر. رۆژن������ام������ەی دەی���ل���ی لەندن چ��اپ��ی ت��ەل��گ��راف��ی مانگی چ���واردەی ل���ەرۆژی ئ����ۆگ����ه س����ت وت���ەی���ەک���ی فۆردی ب��رای��ان پ��رۆف��ی��س��ۆر ویلز لە کاردیف لەزانکۆی قسەی بەپێی ب��اوک��ردەوە، پ��رۆف��ی��س��ۆر ب���رای���ان ف���ۆرد جاسووسی ئاژانسی )MI5(کەسانی توانیبووی بەریتانیا خۆی بنێرێتە نێو بازنەی زۆر نزییک لە هیتلێر، ئەم کەسانە ئەگەر دەیانتوانی بەئاسانی هۆرمۆنی بکات پێویست بکەنە " سترۆژن " ژنانەی نێو خواردنەکەی هیتلێرەوە. بەریتانییەکان وادی����ارە بەهۆی ئەوەی سترۆژن بێتام و

رێکخراوی جاسـوسی بەریتانیا هه وڵده دات هیتلـه ر بکــات به ژن

کارییگەری بەئارامی بێبۆنەو خۆی لەسەر کەسەکە دادەنێت لەگەڵ ب���ەرب���ەرەک���ان���ێ ب���ۆ

هەڵیانبژاردبوو، هیتلێردا ه��ەروەه��ا دەک���را ئەمە پێشمەرگە ل��ەچ��اوی هیتلێر نزییکەکانی

فیداییانە ئەو بپاریزێت، پێشئەوەی ه��ەم��ی��ش��ە

"پ���ێ���ش���ەوا" خ���واردن���ەک���ەی دەکردو تامیان ب��خ��وات

دەیان چەشت.

پرۆفیسۆر بەرۆژنامەی فۆرد

: دەڵێت تەلگراف ئ���ەوەی ب��ەه��ۆی "هەندێک هیتلێر تایبەتی ک��ەس��ی ل���ەن���ێ���و ه���ێ���زە ا نید کا ە ر ە ێز ر پاکە ه������ەب������وو ن یا کە نە د ر ا خودەخوارد لەپێشدا

بەهیتلێر ژەه��ر پێدانی بۆیە ئەم چونکه ب��وو بێسوود هیتلێر پێشئەوەی کەسانە خواردنەکە بخوات دەبوون بە پیالنەکە ژەهرەکەو قوربانی

سەری نەدەگرت".لەگەڵ هەموو ئەمانەدا هیتلێر ک��ردن��ی پ��ی��الن��ی زیادکردنی ب��ە ژن��ان��ی ب��ە بۆ لەخواردنەکەی ئەسترۆژن هەمیشە لەسەر کاغەز مایەوەو ه��ەرگ��ی��ز ن���ەچ���ووە ب���واری لەدوایشدا جێبەجێکردنەوەو کالسیفیکەیشنی ل���ە نهێنییەکان بەڵگەنامە

بەرچاوی خ��رای��ە دەرک����راو هەموو کەسێکەوە.

بەتازەیی پرۆفیسۆر فۆرد لەژێر ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی ناونیشانی " چەکە نهێنییەکان بۆ پێشبڕکێ و تەکنەلۆژیا :جیهانی جەنگی ب��ردن��ەوەی کردوەتەوەو باو " دووهەم باسی ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا ل���ەم لەپیالنە سەیرەکانی زۆرێک بەریتانیا زان��ی��اری ئاژانسی دووهەمدا جیهانی لەجەنگی رژاندنی وەک��و : ک���ردووە هێزەکانی ل��ەس��ەر چ��ەس��پ ئەڵمانی بۆ وەستاندنیان یان دانانی بۆمب لە نێو قوتووی خ��واردەم��ەن��ی ه��ەن��اردە بۆ

ئەڵمانیا. ئاسایشییەکانی ه��ێ��زە بەریتانیا پالنێکی تریان بریتی ب��وو ل��ەب��اوک��ردن��ەوەی مار لە دوژمندا هێزەکانی لەنێو

رێگەی ئاسمانەوە.لەسەر ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوە ئ����ەو وردەک����اری����ان����ەی کە خەڵکدایە، ل��ەب��ەردەس��ت��ی پیشانیدەدات کە چۆن پیاوانی حەزیان ب��ەری��ت��ان��ی��ا نهێنی نوێیەکانی پێشکەوتنە لێبوو بۆ پزیشکی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��او هێشتنەوەی بااڵدەستی خۆیان لەجەنگەکەدا بەکار بهێنن.

کتێبێکی ب���ڕی���اروای���ە لەمبارەوە، ف��ۆرد پرۆفیسۆر ٢٠١١ سپتامبەری لەمانگی

دا باو ببێتەوە.

Page 23: لڤینی زانستی ژمارە ٩

چاوپێکه‌وتن 33چاوپێکه‌وتن32

نەخێر د.ه���������اوڕێ: ئاڵۆزترە لەوە زۆر پرۆسەکە بەاڵم من لە رێگەی سیستمێکی پێشکەوتوو، ئاڵۆزو لەیزەری دۆخ��ێ��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی��م لە کە ک��ردووە ئامادە تاقیگەدا دوای لەپرۆسەکانی دەکرێت ئاشکراکردنی بەرهەمهێنان و

کاری لەسەربکرێت.چەند زان��س��ت��ی: لڤینی لەگۆڤارە زانستیت ک���اری جیهاندا ب��ڕواپ��ێ��ک��راوەک��ان��ی

باڵوکردوەتەوە؟د.ه�����اوڕێ: ه���ەروەک ئەو باسمانکرد ل��ەپ��ێ��ش��ەوە ت��اق��ی��گ��ەی��ی��ەی م���ن ک���ارم

ئاشنابێت دەتوانێت پەیوەندییم سایتی رێگەی لە پێوەبکات

زانکۆی سلێمانییەوە. چۆن زان��س��ت��ی: لڤینی بوو ژیانی تۆ چووە نێو فیزیا لەوەش گرنگتر بەگشتی و ئاڵۆزتریین بەشی واتە فیزیای

کوانتەمی کرداری؟هەموومان د.ه���اوڕێ: سیستمە ک��ەل��ەو ئ��ەزان��ی��ی��ن خوێندنەی کە ئێمە تێیدا دەژین نمرە بە پلەی یەکەمەو دوای ئەوە حەز، دوای حەزیش توانا ئاییندەی تۆ لەبواری فێربووندا هەر منیش دەک���ات، دی��اری وەک����و دەوروب�����ەرەک�����ەم لە

ڤیاڵۆنی هاێزنبێرگ کۆنسێرتی تۆ ب��ەڕای پێشکەش دەک��رد، کارییگەریی ه��ون��ەرەک��ەت کارەکانت ل��ەس��ەر ه��ەب��ووە

وەک فیزیاییەک؟پرسیارێکی د.ه���اوڕێ: خوێندنی لەکاتی جوانە زۆر رێگەیەکی م��اس��ت��ەرەک��ەم��دا دۆزییەوە ب��ەخ��ۆم ت��ای��ب��ەت ب��ۆ س��اف��ک��ردن��ی ئ��اوێ��ن��ە کە لەتاقیگەکانی بەدەستکردم دەستە ل���ەب���ەغ���داد، رازی زۆر ه����وون����ەری����ی����ەک����ەم

زۆرکارئاسانی بۆ کردم. واتە زان��س��ت��ی: لڤینی باوکت ئ��ام��وژک��اری��ی��ەک��ەی

باشبوو؟ د.هاوڕێ: بێگوومان

لەچ زان��س��ت��ی: لڤینی م��ەج��ال��ێ��ک��ی ه���وون���ەری���دا

کارتکردووە؟لەهونەری د.ه����اوڕێ: ش����ێ����وەک����اری ب����ەش����داری سااڵنەی پێشانگای هەموو سەالحەدینم دوان���اوەن���دی زۆربەی بەشداری ک��ردووە، پ��ێ��ش��ان��گ��اک��ان��ی زان���ک���ۆی لەساڵی ک��ردووە، سلێمانییم هونەرمەند دە ١٩٨٢دا جیاجیاکانی ل���ەن���اوچ���ە پێشانگایەکی ک��وردس��ت��ان لەشاری کردەوە تەشکیلیمان هونەرمەندانی ه��ەول��ێ��ر. شەنگا، ده���ۆک، خانەقین، هەولێر سلێمانی ک��ەرک��وک،

بەشدارییمان تێداکرد.لەتەمەنی زانستی: لڤینی ٤٥ نزیکەی وات���ە ب����ەرزدا، ساڵ رۆیشتیت بۆ بەریتانیا بۆ لە ئەویش دکتۆرا، خوێندنی بوارێکی قورسی وەک زنیاری

کوانتەمی، بۆهێندە درەنگ؟د.ه��اوڕێ: منیش وەکو زۆر لەهاوتەمەنەکانم قوربانی وەک دیکتاتۆری رژێمێکی پێمقبووڵنەکرا ب��ووم، بەعس هەلبژارد. گ��ەل��م ب����ەرەی ب��ەاڵم ل��ەدوای ئ��ەوەی بەشی سلێمانی زان��ک��ۆی ل��ە فیزیا فیزیاییەک وەک ک���رای���ەوە دەستم بەکارکردەوەو رووم لە

زانستی فیزیاکردەوە.

جەڵدەی پێشبینیکردنی ل��ە بنیادنانی ب��ە دەم����اخ دڵ و ئامێرێکی نوێ بەناوی مەگنیتۆ magneto( ک��اردی��ۆگ��راف��ی

)cardiographyبنچینەی زانستی: لڤینی

کارکردنی ئەم ئامێرە چۆنە؟د.ه����������اوڕێ: س����وود وەرگ�����رت�����ن ل�����ەو ب�����وارە کەلە م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی��ەی مرۆڤدا لەشی ئۆرگانەکانی هەستکردن ب��ەره��ەم��دێ��ت و بەهۆی گ���ۆران���ەک���ان���ی ب���ە

نەخۆشییەوە.ئامێرە ئ��ەم باشییەکانی فیزیای یەکەم ئەوەیە نوێیە ئەتۆم بەکار هێنراوە، دووهەم تێچوونی دروس��ت��ک��ردن��ی ئاسانی ب��ە دەوێ����ت، ک��ەم��ی دەگوازرێتەوە. دەمەوێت بیڵێم بۆ ئەو بابەتانەی کەلەسەرەوە بوونی گرنگی باسمانکرد لەیزەرو رێگەی بەکارهێنانی لە پرۆسەکەدا هۆکاری سەرەکی

سەرکەوتنی پرۆژەکەیە.دەوری زانستی: لڤینی تۆ وەک خوێندکارێکی دکتۆرا

لەو کارانەدا چیبووە؟د.ه��اوڕێ: جێی گومان لەگەڵ م��ام��ەڵ��ەک��ردن نییە مایکرۆسکۆپی دا جیهانی دەوێت، تەواوی وردبینیێکی کرداریدا ل��ەب��واری چونکە بناغە لە یەکێکە پێوانەکردن نزییکبوونەوە کۆنکریتیەکانی هەرسیستمێک لەراستییەکانی بیر یەکێک ئەگەر نموونە بۆ دۆخێکی بەرهەمهێنانی ل��ە دەبێت بکاتەوە کوانتەمیی لەئامادەکردنی زۆر وردبێت. بیتێکی کوانتەمییدا پێویستمان النی کەم بە دوو دۆخ هەیە، دۆخەکان دیاریکردنی ئەگەر بێت خێراتر گەورەترو لەوە هیچمان دۆخ��ەک��ە ل��ەژی��ان��ی نەکردووە، بۆیە تاوەکو وردتر دۆخەکە پێوانە بکەیین، زووتر کە بیتێک کوانتەم دەگەینە ئەساسی کوانتەم کۆمپیوتەرە. واتە زان��س��ت��ی: لڤینی بیتت ک���وان���ت���ەم ج��ەن��اب��ت

دروستکرد؟

لەهونەری شێوەکارییەوە بەرەو تاقیگەی زانستی کوانتەمد. هاوڕێ عومەر پسپۆڕی فیزیای ئەتۆم:

له سه ر وه سیه تی باوكم فیزیام هه ڵبژارد

"چارەسەرە بۆ گەڕان بەدوای solution looking( کێشە" پرۆبلێمە )for a problemئەتۆمییەکانی ئەو کاتە دەرگای چ��ارەس��ەرک��ردن��ی��ان ب���ەڕوودا یەکەم ئەمە گرنگی کرایەوە، جیهانی ل��ە ش��ارەزای��ی��ب��وون دووهەم ئەتۆمی، کوانتەمی و لەدۆزینەوەی بەکارهێنانیان سروشتە، ت��ری نهێنییەکانی سێهەم بەکارهێنانیان جارێکیتر نوێ ئامێری لەدروستکردنی رۆشنکردنی بەکەڵکی ک��ە مرۆڤایەتی کۆمەلگایی ژیانی

لەم ئاستە پێشکەوتووەیدا.لڤینی زانستی: بەکرداری بەکارهێنانی ئ��ێ��س��ت��ادا ل��ە لەژیاندا بە چ شێوازێکە لێرەدا مەبەستمان بەکارهێنانی لەیزەر نییە کە هەموومان بەکارهێنانە تەکنەلۆژیاوە لە بەرچاوەکانی بەرچاوکەوتووە، پزیشکی بۆ پرۆسە بەکارهێنانی بەڵکو

زانیارییەکانی کوانتەمییە.بەراستی د.ه������اوڕێ: فیزیای کارەکانمان هەموو پەتییە، کارکردنە لە بنچینەکاندا، گ��رن��گ��ت��ری��ن��ی��ان ل���ەب���واری کۆمپیوتەری کوانتەمی، بواری فیزیای ریژەیی و لە تازەتریین پرۆژەشدا لە فیزیای پزیشکی.لڤینی زانستی: هەموومان کۆمپیوتەری هێشتا دەزانیین ک���وان���ت���ەم���ی ل���ەس���ەره ت���ای لێکۆڵینەوەدایەو لەوانەیە دەیان بۆ بێت پێویست ساڵیتری ئاساییەوە، ژیانی بێتە ئەوەی

ئەی پزیشکییەکەی چۆنە؟لە بێگومان د.ه��اوڕێ: کاتێکی کۆمپیوتەردا مەجالی هەرچەندە م����اوە، زۆری کوانتەمی بیتی ئێستا ت��ا بەدەستهێنراوە، بەاڵم النی کەم توێژینەوەکانیان گروپ چوار بەو ئاراستەیە دەڕوات لەسەر

بنچینەی فیزیایی جیاواز.پزشکیدا ل�����ەب�����واری لەو ن��راوە باش هەنگاوێکی لەزانکۆی ک��ەم��ن گ��روپ��ەی ل���ی���دز ه���اوک���اری���ان ب���ووم دکتۆرادا خوێندنی لەکاتی نوێ بەداهێنانێکی ئ��ەوی��ش

د. هاوڕی عومه ر مه جید؛ لەساڵی )١٩٦١( لەشاری سلێمانی له دایکبووه . بەکالۆریۆسی لەساڵی )١٩٨٢-١٩٨٣( له زانکۆی سلێمانی- سەاڵحەدین بەدەستهێناوە. ماستەری لەبواری فیزیای لەیزەر لەزانکۆی تەکنەلۆجیای بەغداد ساڵی )٢٠٠١(

وەرگرتووە، هه روه ها دکتۆرای لەبواری فیزیای ئەتۆمی کرداری لەزانکۆی لیدز له ساڵی )٢٠١٠( بەدەستهێناوە، خێزاندارەو خاوه نی دوو منداڵه .

ل���ڤ���ی���ن���ی زان����س����ت����ی: پرۆسە لەتاقیگەی جەنابت کوانتەمییدا زانیارییەکانی quantum information(processing(کارتکردووە، بەخوێنەرانی ب���ەک���ورت���ی باسی زانستە ئ��ەم بڵێ ئێمە

چیدەکات؟ هەموو ه�����اوڕێ: د. مامەڵەیەکی فیزیایی لە سیستمی

مایکرۆسکۆپیکیدا واتە ورد، ل��ەژێ��ر ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی ئەم ئەو ره نجی وات��ە ب��وارەدای��ە تێدا کاری لەماددەکە شوێنە دەکرێت لەرێنجی ئەتۆمدایە.

گرنگی زانستی: لڤینی ئەمڕۆدا لەجیهانی بوارە ئەم

لەچییدایە؟د.ه�������اوڕێ: ه����ەر لە نوێوە ف��ی��زی��ای س���ەرەت���ای

ئانیشتاین، س��ەردەم��ی وات��ە بۆرو پالنک و شرۆدێنگێرو هایزێنبێرگ، ب��ەت��ای��ب��ەت��ی هەمووی پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ەک��ان ت���ی���ۆری���ب���وون، ل����ەدوای����ی سەرهەڵدانی بە کرداری کردنی مامەڵە چڕ( لەیزەر)روناکی هەموو ئەتۆمدا لەگەڵ کردن فیزیایی بەخۆیەوە تاقیگەکانی ت����ێ����داک����ردووە، ک���ارەک���ەی سەرقاڵکرد، بە لەیزریان وتووە

بۆ رێگەیەک به دوایی گەڕانە کۆمپیوتەری دروستکردنی وردبینی و ک��ە ک��وان��ت��ەم��ی لەنرخە ن��زی��ی��ک��ب��وون��ەوە precision( راس��ت��ەک��ەی کۆڵەیەکی )and accuracyبیتی بەدەستهێنانی گرنگی گەیشتن بۆ بۆیە کوانتەمییە رێگەی ئەنجام بەباشترین بەکارهێنرا ن��وێ ت��ای��ب��ەت و ٤ لە ئەویش منەوە لەالیەن لە باڵوکراوە زانستی وتاری فیزیادا جیاجیاکانی گۆڤارە خۆی بینیوەتەوە جگە لەنامەی دکتۆراکەم، لەئێستادا سەرقاڵی وتارێکی چ��ەن��د نووسینی ئاراستەدا لەهەمان زانستییم ج���گ���ەل���ەوەی ل���ەه���ەوڵ���دام وەزارەتی لەبڕیارێکی سوود بۆ وەرگ���رم ب��ااڵ خوێندنی خوێندکارێکی وەرگ��رت��ن��ی لەسەر توێژینەوە بۆ دکتۆرا مەگنیتۆکاردیۆگرافی پرۆژەی لەگەڵ پرۆفیسۆرێکی زانکۆی لیدز. ئەگەر کەسێک بییەوێت مندا ک���ارەک���ان���ی ل���ەگ���ەڵ

لەگەل ف���ش���ارەدا ئ���ەو ژێ���ر باوکمدا ئ��ام��ۆژگ��اری��ی��ی��ەک��ی فیزیام ب��ێ��ت( )ب��ەرەح��م��ەت

هەڵبژارد.لڤینی زانستی: واتە فیزیا

خولیایی سەرەکیت نەبوو؟نەخێر د.ه���������اوڕێ: هوونەرمەند خ���ۆم ب��ەڵ��ک��و لەوانه ی ه��ەرچ��ەن��دە ب���ووم بووم ب��اش زۆر زانستییدا بەاڵم هیچ دەرفەتێکم دەست بە پ��ەرە ئ��ەوەی بۆ نەکەوت بدەم و هوونەرییەکەم الیەنە پێشی ئه کادیمی شێوەی بە بخەم لەبەر ئەوەی لەوکاتەی رژێمی بەعس، ئەگەر بەعسی نەبوویتایە بەئاسانی نەئەچوویتە وەک منیش کۆلێژانە، ئ��ەو خۆشم وەکو خانەوادەش ئەو نەدەکرا، حاڵەتەمان پێ هه زم گوێی ه��اوڕێ پێیوتم باوکم زۆر هونەر فیزیاو م��ەدەرێ

لەیەک نزیکن. فیزیاییە زانستی: لڤینی ئانیشتایین و وەک گەروەکان الیەنی ه��ای��زێ��ن��ب��ێ��رگ و... هونەریشیان هەبووە بۆ نموونە

Page 24: لڤینی زانستی ژمارە ٩

زه وی و کیشوه ره کان چۆن دروستبوون؟

زه‌ویناسی 35زه‌ویناسی34

تیۆری دروستبوونی

زه وی

هیمیبرا

ن ئحما

لره دو

عه بار

ه ردس

ئاوو ك��ه ل��ه گ��ه ڵ��ئ��ه وه ی كۆنترین ل��ه ه��ه ره وش��ك��ان��ی له سه ر جیۆلۆجیه وه چاخی له ته كیه كدا زه وی گ���ۆی ب��وون��ی��ان ه���ه ب���ووه ، ب���ه اڵم له میانه ی چاخه كاندا له ئه نجامی كۆمه ڵێك هۆكاری جیۆلۆجی كه شكاری و )رامالین و وه ك داتاشین و جووڵه ی كیشوه ری و بوومه له رزه و.. گركانه كان و هۆكاربوون گرنگترین هتدد( بۆ دروستبوونی كیشوه ره كانی

داهاتوو ئه مڕۆو ئاینده .دروستبوونی له سه ره تای سه ره تا زه وی زه وی��دا گ��ۆی پارچه ی��ه ك ل��ه ب��وو بریتی ت���اوێ���ری گ����ه وره وات����ا ئه م بوونیان ئه مرۆ كیشوه رانه ی هه یه و له سه ر نه خشه ی جیهان كۆنه له سه رده مه ده بیندرێن هه موویان جیۆلۆجیه كاندا كیشوه ری یه ك له بریتیبوون )بانجیا( ده وت��را كه پێی مه زن كیشوه ری دوو ك��ه ئ��ه وی��ش له خۆ گرتبوو وه ك )كیشوه ری له باشوور گ��ۆن��دوان��االن��د( لۆراسیا( )ك���ی���ش���وه ری و له باكوور. له ناو ئه م كیشوه ره سه رده مه دا ل��ه و م��ه زن��ه ش��دا جێی خ��ۆ ده ری���ای چه ندین گرنگترینیان ك��ه ه��ه ب��وون )تیشس له ده ریای بوو بریتی نێوانی ك��ه ب���وو )tethysرۆژه�������ه اڵت و رۆژئ�������اوای مه زنه كیشوه ره گرتبوو.ئه م له دوایدا له ئه نجامی زنجیره یه ك به دوای یه ك روودانی شكانی ی��ه ك ب��ه ره ب��ه ره ه��ه ری��ه ك له م )گۆندواناالندو كیشوه ره دوو لۆراسیا( لێك جیابوونه وه و ئه و له قبوونه ش جێپێ لێكترازانه و بووه هۆی ئه وه ی كه هه ندێ له كیشوه ری )ت��اوێ��ر( پارچه دوور یاخود جیاببنه وه مه زن كیشوه رانه ی ئ��ه م بكه ونه وه

ئه مرۆیان پێكهێنا.زانایان ده ڵێن به ر له )5( ملیار ساڵ ئه و زه وییه جوان و له پارچه و بریتیبووه قه شه نگه گه رمی زۆر ئاگرێكی تۆپه ڵه مادده ی سه ره تایی . له و ساته وه نه گه یشتبووه هێشتا زه وی

رووه ك���ه ی جێگیر چریه كی رووه و ساردبوونه وه هه نگاوی ده هاویشت. خ��ۆی له سه ره قۆناغه ئ���ه م زه وی���ن���اس���ان )به ر به قۆناغی مێژووییه یان ناوزه ند كه مبری ( له چاخی كرد.واتا به ر له )600( ملیۆ ن ساڵ. به تێپه ربوونی ماوه یه كی كه مبری ل��ه چ��اخ��ی درێ����ژ هه وایه كی ه���ه واش ب��ه رگ��ه شێداری نیمچه س��ه ره ت��ای��ی دوابه دوای هاته كایه وه . گه رم ئه میش ئۆقیانووسه كان و ده ریاو دروستبوون زه ری��اك��ان��ی��ش و گركانی چاالكی ل���ه دوای فڕێدانی برێكی زۆری هه ڵمی بووه كانی قه تیس گ��ازه ئ��اوو به مه ش زه وی ن��اوج��ه رگ��ه ی به رگه هه وای زه وی دروستبوو جیاواز به پێكهاته یه كی به اڵم ئێستا. ل��ه گ��ه ڵ ب���ه ب���ه راورد خۆشكرد رێ��گ��ای ئ��ه م��ه ش فره ژیانی دروستبوونی بۆ

سه ره تایی .پلێته ت���ی���ۆری ب��ه پ��ێ��ی ت��ك��ت��ۆن��ی��ی��ه ك��ان ب��ێ��ت دی����اره توێكڵی زه وی له سه ر چینێكی شله ی ل��ه م��ادده ی ئه ستووره )ماگما به كه ناسراوه گركانی magma( له ئه نجامدا ده توانین وه ك كیشوه رێك ه��ه ر بڵێن به سه ر وا وای���ه ك��ه ش��ت��ی��ه ك ئاوه وه و به رده وام له جوڵه دایه . نوێش میكانیزمێكی به پێی كه كیشوه رێكیش پلێته هه ر مه زنی له كیشوه ری جیابۆته وه سه ره تاكه وه له ده ره نجامی وه ك سه رهه ڵدانی گركانه كانی سه ر ووشكانی و ژیر ئاوییه كان و له سه ر بوومه له رزه روودان��ی ئه م ب��ه ری��ه ك��ك��ه وت��ن��ی هێڵی پێكردنی جێگۆركێ پلێتانه و كیشوه ره كانی ن��ه خ��ش��ه ی به اڵم لێده كه وێته وه . جیهان ئه م خ��ێ��رای��ی سستی ل��ه ب��ه ر جواڵنه وه یانه له الیه ك و كورتی رێژه ی ته مه نی مرۆڤ له الیه كی تره وه ناتواندرێت له مه ودایه كی گۆرانكاریانه ئ���ه م ك��ه م��دا

ببیندرێن.ن���اوداری زان���ای كاتێك

Page 25: لڤینی زانستی ژمارە ٩

ڤاگنه ر( )ئه لفرید ئه ڵمانی ب����ه وردی 1912 ل��ه س��اڵ��ی زه ریای لێواره كانی له هه ردوو ئ��ه ت��ڵ��ه س��ی ك��ۆڵ��ی��ه وه ب���ۆی كه ته واوكه ری ده رك�����ه وت سه رنجه ئ���ه م ی��ه ك��ت��ری��ن. هه وێنی ب�����ووه س����اك����اره گرنگ بیردۆزه یه كی دان��ان��ی یان )له تبوونی ب��ه ك��ه دوات��ر ناسرا. كیشوه ری ( شكانی )continental drift(ئاماژه ڤاگنه ر ب��ی��ردۆزه ك��ه ی كه كیشوه ره كانی ده كات به وه جیهان به هێواشی و له سه ره خۆ ده جوڵێن زه وی گۆی له سه ر له هه ندێك و به یه كداده ده ن و ل��ێ��ك دوور ت����ردا ج��ێ��گ��ای ده ك���ه ون���ه وه . ل��ه ن��ێ��وان ئه م دوورك���ه وت���ن���ه وه ش���دا ئ���اوی ده كه وێته زه ری��اك��ان ده ری���او بۆ سنورێك ده بێته نێوانیان و كیشوه ره كان جیاكردنه وه ی

له یه كتر. شیكردنه وه ی تیۆره كانی دروستبوونی ئاو له سه ر گۆی

زه وی :هه یه ت���ی���ۆر گ��ه ل��ێ��ك له سه ر ئاو بوونی سه لماندنی ده كه نه وه روون زه وی گۆی كه هه ریه كه یان به ره و الیه نێكی

گرنگمان ده به ن:-1- تیۆری چوونه وه یه ك.

جووڵه ی ت��ی��ۆری -2زانای له الیه ن كیشوه ره كان/ له ساڵی )تایلۆر( ئینگلیزی فرنسی زان����ای )1910(و )1858( له ساڵی )سبندار( زانای ئه ڵمانی )ڤاگنه ر( 1912

رونكراوه ته وه .به ریه كه وتنی تیۆری -3

پلێته كان.4- تیۆری هه سارۆكه كان/ ئه ڵمانی زان�����ای ل���ه الی���ه ن

)شمبرلن( رونكراوه ته وه .جیابوونه وه ی تیۆری -5

مانگ له هه ساره ی زه وی .ح�����ه وزه ت���ی���ۆری -6ده ریاكان/ له الیه ن زانا )كوبر(

رونكراوه ته وه .رێ������ره وه ت���ی���ۆری -7

وشكانیه كان.ت���ه وژم���ه ت���ی���ۆری -8

سه ركه وتووه كان/ له الیه ن زانا )هۆڵمس( رونكراوه ته وه .

جوگرافیای دابه شبوونی ب���ه گ���وێ���ره ی زه وی گ����ۆی

وشكانی و ئاو: ت���ێ���ك���ڕای رووب��������ه ری ده خه مڵێندرێت زه وی گۆی

به )510،1( ملیۆن/كم.تیایدا وشكانی رووبه ری بریتی یه له 149 ملێۆن/كم.

به رێژه ی %29،2رووبه ری ئاو تیایدا بریتییه ملیۆن/كم. 361،1 ل���ه

به رێژه ی %70،8پلێته كانی كیشوه ره كان بریتین

له :هادی زه ری��ای پلێتی -1ك��ه ه��ه م��وو زه ری����ای هادی

ده گرێته وه .كیشوه ری پلێتی -2به سته ڵه كی باشوور تا زنجیره چیاكانی ناوه ندی ئۆقیانووسی

ئه تڵه سی ده گرێته وه .كیشوه ری پلێتی -3ئه فریقا كه كیشوه ری ئه فریقاو ئه تڵه سی ل��ه زه ری��ای به شێك

ده گرێته وه .كه ئ��ۆراس��ی��ا پلێتی -4ئاسیاو ك��ی��ش��وه ری ه���ه ردوو

ئه وروپا ده گرێته وه .كه ئوسترالیا پلێت -5به شێك ئوسترالیاو كیشوه ری هیندی زه ری���ای ل��ه ب��اش��وری

ده گرێته وه .زه ری��ای هێمن پلێتی -6كه كیشوه ری ئه مریكاو زه ریای

هێمن ده گرێته وه .پێكهاتنی پ��ل��ێ��ت��ه ك��ان��ی

ووشكانی گۆی زه وی

هه سارۆكه له ته ك زه وی جیابۆوه ت��ر گ��ه رۆك��ه ك��ان��ی ده ستی وورده وورده و له باری ك��رد ب��ه س��اردب��وون��ه وه هه تا ب��اری شلی بۆ گ��ازی��ه وه ره قیه وه . ب��اری دوات��ر چ��ووه ئه مه ش ئه وه ده گه یه نێت تاوه كو زه ویدا ناخی چینه كانی به ره و ئه و چ���ڕی خ�����واره وه بچینه ماددانه ی كه زه وی لێ پێكهاتووه ده ده نه زیادی . ئمه ش بۆته هۆی م��ادده قورسانه ی ئ��ه و ئ��ه وه ی له ناو پێكهاتووه لێ كه زه ویان ب���ه ره و چه قی ن��اخ��ی زه وی����دا ده بن.ئه م راكێش زیاتر زه وی گۆی كه به سه ر ساردبوونه وه ی زه وی داهات له پێش هه موویان توێكڵی وات��ا ده ره وه ی به شی ماوه یه شی ئه و زه وی گرته وه . كه به سه ر ئه م قۆناغه دا تێپه ری به ك��ردووه مه زنده یان زانایان

)2000( ملێۆن ساڵ.گرنگی و بایه خی به رگه هه وای

زه وی :پله ی ه��اوس��ه ن��گ��ی -1

گه رمی رووی زه وی .داب����ی����ن����ك����ردن����ی -2پاڵه په ستۆیه كی هه وای گونجاو.ڕێژه یه كی پاراستنی -3دیاریكراوی شێ له نێو هه وادا.

دیارده كان روودان���ی -4دان�����ه وه و ه��ه ڵ��م��ژی��ن و وه ك ره نگی و ده ن��گ گواستنه وه ی

ئاسمان و شه پۆله رادیۆكان.زه وی پ��اراس��ت��ن��ی -5و نه یزه ك ب��ه رده له به ركه وتنی

هه سارۆكه و كلكداره كان.چاالكیه زۆرب�����ه ی -6به رگه ئه م به هۆی كه شیه كان

هه واوه وه روو ده ده ن.پێكهاته ی چینی زه وی :

زانا گشتی به شێوه یه كی جیۆلۆجیه كانی جیهان پێكهاته ی چینی زه ویان دابه ش كردووه بۆ )3( به شی سه ره كی كه ئه وانیش

بریتین له ::)earth crust(یه که م: توێكڵ

ئه ستورایی چ��ی��ن��ه ئ���ه م شاخاوییه كان و ل���ه ن���اوچ���ه نزیكه ی وش��ك��ان��ی��ی��ه ك��ان��دا )40كم(، به اڵم له ناوچه ده ریاو كه م ئه ستوراییه كه ی زه ریاكاندا

له رووی )10(كم. بۆ ده كات به رده و چینه ئه م پێكهاته شه وه به رده كانی ج��ۆری هه رسێك ب���ه ده رده ك���ه ون ت��ی��ای��دا زه وی

كه بریتین له :-ئاگرین ب�������ه ردی -1

)ignans Rx(گ������ۆڕاو ب��������ه ردی -2

)metamor Rx(نیشتوو ب�������ه ردی -3

)sedimeatary Rx(:)mantle( دووه م: مانت�ڵ

به پشتبه ستن چینه ئ���ه م به هۆی كیمیاوی؛ به پێكهاته ی شه پۆله خ��ێ��رای��ی ج���ی���اوازی به ده كرێت بوومه له رزه ییه كان

)3( به شه وه : س������ه ره وه م��ان��ت��ڵ��ی -1)upper mantle(له قواڵیی

)400كم( ده رده كه وێت.گ������ۆڕان چ���ی���ن���ی -2له قواڵیی )transition zone(

)1000كم( ده رده كه وێت.خ������واره وه م��ان��ت��ڵ��ی -3)permantle( له قواڵیی 2900

كم ده رده كه وێت.پێكهاته ی ل��������ه رووی چینه ئ����ه م ك��ی��م��ی��اوی��ه وه ؛ پێكهاتووه گشتی به شێوه یه كی مه گنسێۆم )Ca(له :كالسیۆم

)AI( ئه له منێۆم )Mg(سێیه م: ك�رۆك�������ی زه وی

:)core(به شی ل�����ه )2( ئ���ه م���ه ش

سه ره كی پێكدێت.ده ره وه ك���رۆك���ی -Aله دۆخی :)outer core(سوڕانه وه ی به هۆی دایه شلی زه وی به ده وری خۆیداو به هۆی نه بوونی چه قه هێزی پێویسته وه كرۆكی هاتۆته شله به شه ئه م نزیكه ی ئه ستورایی ده ره وه

)5080كم( ده بێت. inner( ن���اوه وه كرۆكی -Bله دۆخی ئ��ه م��ه ی��ان :)coreئه ستورایه كه شی دای���ه ره ق���ی گه رمی و زیاتره )6730كم(.پله ی په ستانی تیایدا به رزه ، به اڵم كرۆكی چینه كه یه وه ب��ه ه��ه ردوو زه وی كیمیاویه وه پێكهاته ی ل��ه رووی به شێوه یه كی گشتی پێكهاتووه له :

.)Fe ئاسن NI نیكڵ(

په یوه ندی نێوان خۆرو زه وی :ئ��اش��ك��رای��ه ه���ه س���اره ی هه ساره نۆ له یه كێكه زه وی سیسته می ن��او گ��ه رۆك��ه ك��ان��ی ب���ه ده وری كه خ��ۆر كۆمه ڵه ی ده سوڕێنه وه خۆیاندا خ��ۆرو به پێی سیسته مێكی گه ردوونی .

نێوان م����اوه ی ت��ێ��ك��رای 149،7 نزیكه ی زه وی خۆرو له به رئه وه ی به اڵم ملیۆن/كم، خۆردا ب��ه ده وری زه وی گۆی له سه ر خولگه یه كدا ده سوڕێته وه هه ندێك 23،5 ب���ه پ���ل���ه ی ده بێته وه ن��زی��ك خ���ۆر ك���ات زه وی و گ���ۆی ل��ه ه��ه س��اره ی هه ندێككاتیش به پێچه وانه وه لێی

دوورده كه وێته وه .دووه م كانوونی )3(ی له زیاتر كاتێك له هه موو خۆر /نزیكتره . زه وی ل���ه گ���ۆی زه وی خ��ۆرو نێوان كه ماوه ی یه كسانه به )147( ملیۆن /كم. وه له )3( ی ته مووز/ خۆر به كاتێكی له هه موو پێچه وانه وه دوورت���ره . زه وی له گۆی تر له بریتیه نێوانیان ك��ه م��اوه ی

)152( ملێۆن/كم.ده بێت ئه مه ش له یاد نه كه ین نزیك دوورك���ه وت���ن���ه وه و ك��ه هه ساره ی له خۆر كه وتنه وه ی سه ر ك��ارده ك��ات��ه زه وی گ��ۆی خێرایی سورانه وه ی گۆی زه وی

به ده وری خۆردا. گۆی زه وی كاتێك له خۆر نزیكده بێته وه )زستانی نیوه گۆی ده سوڕێته وه ، خێراتر ب��اك��ور( كورتی مایه ی ده بێته ئه مه ش گۆی له نیوه زس��ت��ان وه رزی

باكور.ب������ه اڵم ك���ات���ێ���ك گ����ۆی )هاوینی دووره له خۆر زه وی هیواشتر ب��اك��وور( گ��ۆی نیوه ده بێته ئه مه ش ده س��وڕێ��ت��ه وه . هاوین وه زی درێ���ژی مایه ی

له نیوه گۆی باكوور. )م��اوه ی ك��ورت و درێژی زستان ه��اوی��ن و وه رزه ك���ان���ی و باكوور نیوه گۆی له هه ردوو باشووری زه وی به نزیكه ی )8(

رۆژ خه مڵێنراوه .له زانستی به كالۆریۆس *

جوگرافیا

oŽïÝq@õìbäâØR

bÕîŠóÐó÷WX~P

Šìí’bi@õŠóàóuVP~Y

í÷bïÜaTW~R

@bïaŠü÷Ió÷@ìbïb÷bqìŠìHVW~X

ŠíØbi@õbÙîŠóàó÷WU~Y

Šìí’bi@õbÙîŠóàó÷TS~V

õ†bè@õbîŠòŒQPS~S

oŽïÝq@õìbäâØR

bÕîŠóÐó÷WX~P

Šìí’bi@õŠóàóuVP~Y

í÷bïÜaTW~R

@bïaŠü÷Ió÷@ìbïb÷bqìŠìHVW~X

ŠíØbi@õbÙîŠóàó÷WU~Y

Šìí’bi@õbÙîŠóàó÷TS~V

õ†bè@õbîŠòŒQPS~S

زه‌ویناسی 36

Page 26: لڤینی زانستی ژمارە ٩

37ژینگه‌

ئ�����ۆزۆن ئ����ەو گ���ازەی���ە سروشتی ب���ەش���ێ���وەی ک���ە بەشی ل���ەس���ەروت���ری���ی���ن بەرگەهەوادا واتە ستراتۆسفێر )s t r a t o s p h e r e (دروس����ت����دەب����ێ����ت و وەک����و دەوەری م���ەالف���ەک���ەی���ەک پارێزگاری گرتووەو زەوی لێدەکات. ئەم بەرگەی ئۆزۆنە و زەوی لە پ��ارێ��زگ��اری بۆ زۆربەی چونکه گیانلەبەرانی زیانبەخشەکانی سەرو تیشکە خۆر )UV( وەن��ەوش��ەی��ی

هەڵدەمژێت.ب������ەاڵم ئ�����ەم م���ەالف���ە مادە بەهۆی پارێزگاریکەرە دەسکردی کیمیاییەکانی کونی لەئێستادا م��رۆڤ��ەوە بەناوی مادانە ئەم تێبووە. ئۆزۆن تێکدەری مادەکانی کە ناسراون، )ODS(وە یان ئۆزۆن تێکدەدەن و لەبەرامبەر وەنەوشەوییدا سەرو تیشکی

بێ پارێزگارییمان دەکەن.لەساڵی دەڵ��ێ��ن زان��ای��ان

ئۆزۆن بپارێزن، بابتانپارێزێتک���ون���ەک���ەی دا ٢٠٠٦باشور س���ەرج���ەم���س���ەری ژم����ارەی )Antarctica(تۆمار پێوانەیی گەورەبوونی ئەتۆمسفێر زان��ای ک���ردووە، ن���اس���ی پ�����اول ن��ی��وم��ن لە ناسا فەزایی فرینی ناوەندی دەڵێت : " لە نێوان ٢١ بۆ دا ٢٠٠٦ سیپتەمبەری ٣٠تێکرایی پانتایی کونی ئۆزۆن بووە بریتی ناوچەیەدا ل��ەو متری میلیۆن )١٠.٦( لە مییلیۆن ٢٧.٤( چوارگۆشە

کیلۆمیتری چوارگۆشە (. گەورەترە رووب���ەرە ئ��ەم لە روبەری هەموو ئەمریکای قواڵی ه���ەروەه���ا ب��اک��ور. درێژتریین ک���ون���ەک���ەش ئێستا ت��اوەک��و ک��ە ق��واڵی��ی��ە

تۆمارکرابێت. بۆ ه������ۆک������ار دوو کونە ئ���ەم دروس��ت��ب��وون��ی دەکرێت. ئەژمار پێوانەییە ی��ەک��ەم��ی��ان دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب����ۆ زی����ادب����وون����ی م�����اددە

.)ODS( زیانبەخشەکانی دا ١٩٨٧ لەساڵی هەرچەند زیاتر لە ١٨٠ واڵت بڕیاریاندا ماددە ب��ڕی بەرهەمهێنانی کەمبکەنەوە زیانبەخشەکان بەاڵم هێشتا بڕی ئەو مادەیی چووەتە راب��ردووە لەسااڵنی س��ەرەوەی کەش بەرگی نێو

)s t r a t o s p h e r e (ئەمە زۆرە.

چونکه راس��ت��ە ماوەیەکی بۆ درێ��ژی ١٠٠ س���اڵ���ی ئ���ەم بەرەو م��ادان��ە

هەوا نێردراون . دووه����ەم����ی����ن

ه���ۆک���ار دەگ���ەڕێ���ت���ەوە بۆ ک��ەم��ب��وون��ی ه���ەورەک���ان و گەرمی پ��ل��ەی ن��زم��ب��وون��ی

سەرجەمسەری باشور. " دەڵ���ێ���ت : ن��ی��وم��ن ستارتۆسفێر ج��ەم��س��ەری زۆر و شوێنەکە ساردە زۆر وشکە ، زەحمەتە هەور لەو

ببێت. دروس���ت ش��وێ��ن��ەدا کاتێک لەهەمانکاتدا ب��ەاڵم پلەی گەرمی زۆر دادەبەزێت پلەی ١٠٩ سالب ودەگاتە ف��ارن��ه��ای��ت )س���ال���ب ٧٨ هەوری سلسیوس( پ��ل��ەی س��ت��ارت��ۆس��ف��ێ��ری دروس���ت دەبێت " . نیومن لە درێژەی لەو دەڵێت قسەکانییدا بەهۆی ک���ات���ەدا ک����ارل����ێ����ک����ی ە و ییە کیمیاه����ەورەک����ان شێوازێک بە م���������������ادەی ئازاد کلۆریین ئ���ەم و دەک��������ەن بەهۆی دەب��ێ��ت م���ادەی���ەش بەخێرایی ئ����ۆزۆن ئ����ەوەی

تێکبچێت. "ب���ەه���ەرح���اڵ ه���ەواڵ���ی خ���ۆش ئ���ەوەی���ە ب���ە وت���ەی ب��ارۆدۆخ��ەک��ە زۆر ن��ی��وم��ن خەڵک ئەگەر نابێت خراپتر بدەن ب��ڕی��ار حوکمڕانان و

بەرگی ئۆزۆن بپارێزن، ئەگەر ئەم پارێزگارییە بکرێت کونە بچووکتر ئۆزۆن گەورەکەی

دەبێتەوە. راستییەکان دەربارەی ئۆزۆن

بەشێوەی ئ�����ۆزۆن •س��روش��ت��ی ل��ە م����ەودای ١٠ لەسەرو مایل ٣٠ ت��اوەک��و

روبەری زەوییدایە• ئۆزۆن ئێمە لە زیانەکانی زیانبەخشەکانی سەرو تیشکە

وەنەوشەیی خۆر دەپارێزێت• پێکهاتە دەستکردەکانی مرۆڤ کە بەشێوەی گازەکانی دەچێتە برۆمیین و کلۆریین دەبێت ستارتوسفێرەوەو نێو بەهۆی لەناوچوونی ئۆزۆن

لە ئ��ۆزۆن کونبوونی •لەساڵی ب��اش��ور جەمسەری

١٩٨٥ دا دۆزرایەوەمونترال پرۆتۆکۆلی •لەساڵی ١٩٨٧ دا بە مەبەستی تێکچوونی دژای��ەت��ی��ک��ردن��ی

ئۆزۆن واژۆکرا. National Geographic :سەرچاوە

Page 27: لڤینی زانستی ژمارە ٩

ته‌ندروستی 39ته‌ندروستی38

ئیتر‌خوێن‌مه‌به‌خشه‌!

مانه وه ی ڕێ����ژه ی ڕۆژ، خوێنه خ���رۆك���ه ك���ان���ی جه سته ی ناو تێكراوه كه ی %94 گه یشته به خشه ره كه بیست دوای .%100 بۆ ڕێژه كه ڕۆژ ش���ه ش و ،%63 ب��ۆ %41 گ��ه ش��ت��ه زۆر ئه نجامێكی ئه مه ش نیوه ته مه نی ل��ه ن��زی��ك��ه بنچینه ییه خرۆكه ژیانی خوێن س��روش��ت��ی��ی��ه ك��ان��ی هه شت ب��ی��س��ت و ب��ه ك��ه ده خه مڵێنرێت. ڕۆژ ئه وه ی ئه نجام���انه ئ��ه م سه لمان���د ڕۆش��ن��ی ب��ه ك����ه ت���ێ���ك���ڕای ژی�����ان و مان���ه وه ی ڕێ��������������ژه ی خ���ان���ه چ���ێ���ن���راوه ك���ان���ی هاوشێوه ی خرۆكه ئاساییه س��ووره ك��ان��ی خ��وێ��ن��ن و به كارهێنانیان ت���وان���ای ل�����ه گ����واس����ت����ن����ه وه ی خ��وێ��ن��دا زی���اد ده ك���ات. ده ڵێت: دوای " "ل����وك

Pierre" له زانكۆی خوێن "and Marie Curieل����ه پ����اری����س ده ڵ���ێ���ت: كاریگه ر "پێویستییه كی ه���ه ی���ه ل����ه س����ه رچ����اوه ی خوێن، ئ��اڵ��وگ��ۆڕك��ردن��ی مه ترسی له گه ڵ به تایبه ت ڤایرۆسه ب��ه ت��ووش��ب��وون ده بێته ك���ه ن��وێ��ی��ه ك��ان گواستنه وه ی ه���اوڕێ���ی له نه شته رگه رییه خ��وێ��ن . ا ند ییه كا لێگه ر و چاخرۆكه ب��ه ره��ه م��ه��ێ��ن��ان��ی خوێن س����ووره ك����ان����ی چاندن ت��ه ك��ن��ی��ك��ی ب���ه ڕه چ���اوك���راوی به ڵێنیكی هه وڵه كانیتر وه تایبه ته ، ب�����ۆ دروس����ت����ك����ردن����ی له و جگه سه رچاوه كانی نه یانتوانیوه س��ه رچ��اوان��ه به ده ست لێوه سه ركه وتنی

بهێنن".ب���وت���رێ���ت ده ش������ێ ئ��ه ن��ج��ام��ان��ه له ئ���ه م ك��ه

پێشكه وتووه كان له واڵته ڕاگوێزراوه ك��انن ی���ان پێویستی ل���ه وپ���ه ڕی و خ��وێ��ن��داب��وون. ئ���ه وه ش بۆ ده گ���ه ڕێ���ت�������������������ه وه ی به رزبوونه وه ی بنچینه ی دایكان، نه خۆشی ڕێ��ژه ی مندااڵن، خواردنی خراپی ڕووداوه كان، قوربانیدانی و درم نه خۆشی��ه كانی

په تا."دوای " پ��رۆف��ی��س��ۆر ل�����ه س�����ه ر ب���ن���چ���ی���ن���ه ی ت���اق���ی���ك���ردن���ه وه ی���ه ك���ی ده ڵیت: س���ه رك���ه وت���وو ده رچووه كانی "ئه نجامه ن نما ه كا ڵینه و لێكۆئه زموونی ب��ه ڵ��گ��ه ی��ه ك��ی چه مكی له به خشین پی خرۆكه "گ��واس��ت��ن��ه وه ی دروستكراوه كانی سووره داوه به ڵێنی و، خ��وێ��ن" خه زنكردنی پ��رۆژه ی كه بێسن���وور خ���وێ���ن���ی بابه ت���ێك وه كو تائێستاش كه وانه دا دوو ن��ێ��وان ل��ه نه گه یشتوه ته یان ماوه ته وه ته حقیقكردن" ئ��اس��ت��ی پرۆفیسۆر ه����ه روه ه����ا وت������ی : "ه����ه رچ����ه ن����ده به رهه مهێنانی پ��رۆس��ه ی ئ�����ه م خ���ان���ان���ه ل���ه س���ه ر پێویستی ته واو پێوه رێكی ته كن���ه لۆژیایه كی ب��ه هه یه له بواری پێشكه وتوو خان���ه كاندا، ئه ندازیاری باوه ڕم��انوایه ئ��ێ��م��ه ك�����������ه ده ش�������ێ خ���ان���ه خوێن دروستكراوه كانی به سوودبن جێگره وه یه كی ب�����ۆ ن����ه ش����ت����ه رگ����ه ری خوێنی گ���واس���ت���ن���ه وه ی ت��ه ق��ل��ی��دی ، ل���ه ب���ه رئ���ه وه گونجاوی ك��ۆگ��ای��ه ك��ی له به رده ستدا خ��وێ��ن��م��ان ته شه نه كردنی به ڵكو نیه ئه و و م��ه ت��رس��ی��ی��ه ك��ان ن����ه خ����ۆش����ی����ی����ه ی ك����ه له گ�ه ڵ ه����اوڕێ ب��ب��وه ت��ه خوێنه گ���واس���ت���ن���ه وه ی ته قلیدییه كه كه م ده كاته وه .

و. خه بات حه سه ن

"لوك خوێن، پێكهێنه ری "Luc Douay – دوای ه��ه روه ه��ا ده س��ت��ه ی��ه ك له Pierre and " زان��ك��ۆی Marie Curie " له پاریس ملیاره ها له دروستكردنی خ���رۆك���ه س���ووره ك���ان���ی پتریدشدا ل���ه خ���وێ���ن ده فرێكی :Petri dish(ش��ێ��وه ب��ازن��ه ی��ی ڕوون���ه و زان��ای��ان��ی زی��ن��ده زان��ی بۆ به كاری خانه كان چاندنی ده ه��ێ��ن��ن( ل��ه ن���اوه ن���دی تایبه تیدا ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی دروستكراوه كان خرۆكه ن���ه ش���ون���م���ا ده ك�������ه ن و خرۆكه ب��ۆ ده گ���ۆڕدرێ���ن س��ووره ك��ان��ی خ��وێ��ن. بۆ كه ل��ه وه ی دڵنیابوونه وه ده سكرده كانی خوێن خانه له گه یشتنیان ب��ه ت��وان��ان له ناو ت���ه واو ب��ه گ��ه ش��ه ی ج���ه س���ت���ه دا ت����وێ����ژه ران تاقیكردنه وه یه ك و وه ك��و

ل����ه ب�����ه رزب�����وون�����ه وه ی كه سااڵنه پوێسیتیه كانی یه كه م��ل��ی��ۆن ح��ه ف��ت��ا ب��ه )یه كه ی ده خه مڵێنرێت میلیلیتر 450 ب��ه خوێن لیتر ن��ی��و ن��زی��ك��ه ی ی���ان دوای ده خ��ه م��ڵ��ێ��ن��رێ��ت(، ئ������ه وه ش ده رك���ه وت���ن���ی دۆزینه وه ی بۆ پێوویستی نوێیه كانی س���ه رچ���اوه و، ه���ی���م���ۆگ���ڵ���ۆب���ی���ن ئه زمه ی ن��ال��ه ب��ارب��وون��ی جیهانداو ل���ه خ���وێ���ن به خشه رانی پاشه كشه ی ئه م ده ك���رێ���ت خ���وێ���ن، ئومێدێكی به لێكۆڵینه وه یه بكرێت ڕه چ��او ڕاسته قینه ئه و ل��ه ده وڵ��ه م��ه ن��دك��ردن��ی نه خۆشانه ی كه پێوویستیان خوێن گ��واس��ت��ن��ه وه ی ب��ه كاتدا ه��ه م��ان ل��ه ه��ه ی��ه و ده توانن وه رگ���ران خوێن به خۆیان ت���ه واو خوێنی ڕزگاركردنی بۆ ببه خشن

ژیانیان!.ب���ه ك���اره���ێ���ن���ه ران���ی دروستكراوه كانی خرۆكه

ه یه كی ڵینه و لێكۆن������وێ ئ����وم����ێ����دی ئ���ه و به خشین پ���ێ ڕۆژه ی پێویستمان ت��������ێ��ی��دا ك��ه خوێن ب��ان��ق��ه ك��ان��ی ب���ه توێژینه وه ی تیمی نابێت!، توانیویانه ف���ه ڕه ن���س���ی سه ركه وتندا ل���ه وپ���ه ڕی خ���رۆك���ه س���ووره ك���ان���ی خ�����وێ�����ن ل����ه خ����رۆك����ه ه نه و ه كا و ا ستك����ر و ر دئه م ب��ه��ێ��ن��ن. ب���ه ره���ه م سه ركه وتنه سه رسوڕهێنه ره ب���ه ت���وان���ای���ی )ع����ی����اده - سه لماند clinical(ی خرۆكه گواستنه وه ی له به ره و دروس��ت��ك��راوه ك��ان

خرۆكه كانی خوێن!

ب�������ه ئ�������ه زم�������وون تێكڕای ك��ه سه لمێنراوه ژی��ان��ی خ��رۆك��ه س���ووره خوێن چ�����������ێ��ن��راوه ك��ان��ی تاقیكردنه وه دا ل��ه ب��ۆری خرۆكه خانه كانی هاوتای ئاساییه كانن س�����ووره

)دروستنه كراوه كان(.بۆ ل������ه ب������ه رئ������ه وه ی��ه ك��ه م��ج��ار ت���وێ���ژه ران سووره خ��رۆك��ه ت��وان��ی��ان كه ب��ه ره��ه م��ه��ات��ووه ك��ان له خرۆكه دروستكراوه كانی مرۆڤ خوێنی پێكهێنه ری hematopoietic stem(بكه ن و دروستیان )cellsهه مان جه سته ی بیانكه نه به خشه وه خوێن كه سی

دروستكراوه كانی )خرۆكه ئه و خ��وێ��ن پێكهێنه ری خ���رۆك���ه دروس���ت���ك���راوه پ���ێ���گ���ه ی���ش���ت���وان���ه ن ك���ه ته واوی گۆڕینی ت��وان��ای خوێنیان خ��رۆك��ه ك��ان��ی سووره كان، "خرۆكه هه یه سپییه كان،..". خرۆكه ئ���ه ن���ج���ام���ه ك���ان���ی ئ���ه م ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه وه ی���ه ل���ه خوێن "ب������اوك������راوه ی باوكرانه وه ")blood(كۆمپانیای ل��ه الی��ه ن ك��ه ئه مریكی بۆ زانستی خوێن

كه هه فتانه ده رده چێت.به هۆی ڕاس��ت��ی��دا، ل��ه ك���ه م���ی درێ���ژخ���ای���ه ن���ی خوێن س���ه رچ���اوه ك���ان���ی

ڕاستییه ك ده سگیركردنی ئه و خانه دروستكراوانه یان مشك���ه وه ، چ��وار ك��رده ئه م ئه نجام���دانی پ��اش ده ركه وت بۆی���ان ك��اره دروستكراوه كانی خ��ان��ه مشكه كان ج���ه س���ت���ه ی ل�����ه وپ�����ه ڕی ك��������رداری گ����ه ش����ه ك����ردن����دان. ب���ه به خشینی ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی توێژه ران ب��ه خ��ش��ه رێ��ك، هه ستان س����ه رل����ه ن����وێ تێكردنی به دروستكردن و خرۆكه سووره كانی خوێن به خشه ره كه جه سته ی بۆ مانه وه ی تاقیكردنه وه ی بۆ جه سته ی له ناو خانه كان پێنج دوای م���رۆڤ���دا.

توێژینه وه كانی "هه رچه نده پ����ێ����ش����وو ئ������ه وه ی������ان له باره ی ڕوون���ك���رده وه دروستكراوه كانی خ��ان��ه كه خ��وێ��ن پ��ێ��ك��ه��ێ��ن��ه ری به و پ��ه ره ده ت��وان��ی��ن ئێمه ته واو ب��ۆ ب��ده ی��ن خانانه گ���ه ش���ه ك���ردن���ی خ���رۆك���ه به اڵم خوێن، س��ووره ك��ان توێژینه وه یه یه كه م ئ��ه وه كه توانای زیندوومانه وه ی له ناو سه لماند خانه كانی جه سته ی مرۆڤدا، بێگومان ده سكه وتێ����كی ئ���ه وه مه زنی زانستییه كه له الیه ن خانه كان چاندنی زانایانی ئه ژمار ده كرێت". هه روه ها زانسته كانی پرۆفیسۆری

ك���ات���ێ���ك���ی گ���ون���ج���اودا له گه ڵ به تایبه تی هاتبێتن، ڕایكخراوه ڕاگ��ه ی��ان��دن��ی به خشینی جیهانییه كانی "خ���اچ���ی وه ك خ���وێ���ن س������ووری ئ��ه م��ری��ك��ی - American Red Crossدواییانه دا كه می له م " كه ڕه خنه ی خوێنی نیشتیمانی

خه زنكراوی ڕاگه یاند.ل��������ه م دوای�������ی�������ه دا ته ندروستی ڕێكخراوه ی ج��ی��ه��ان��ی ڕای���گ���ه ی���ان���د به خشینی ڕێ�����ژه ی ك���ه دانیش����توانی خ��وێ��ن��ی واڵت حه قتا ل��ه زی��اتر و ،%1 گ���ه ی���ش���ت���ووه ت���ه واڵتانه ش ل���ه و زۆرێ����ك

Page 28: لڤینی زانستی ژمارە ٩

شارستانییه‌ت 41شارستانییه‌ت40

هه ره مه کانی میسر

Page 29: لڤینی زانستی ژمارە ٩

فیرعه ونه كانی زۆرب����ه ی چواره می سێیه م و زنجیره ی به هێزكردنی ل���ه پ���اڵ م��ی��س��ر الی���ه ن���ه ك���ان���ی س����ه رب����ازی و شه ڕه كانیان، له شكه ركێشی و خه ریكی ل��ه ه��ه م��ان��ك��ات��ی��ش��دا

ئاوه دانی و بیناسازیشبوون.بیناسازی و ه����ون����ه ری ئه م ب��ۆ میسریه كان ئ��اوه دان��ی وای كه ده گه ڕێته وه سه رده مه ناوبانگێكی ك��ردب��وو له میسر له الیه ن زۆرپ���ه ی���داب���ك���ات و مێژوونووسانه وه لێكۆڵه رو پێبدرێت. زۆری گرنگییه كی گرنگ و ك���اره ل��ه ل��ه ی��ه ك��ێ��ك میسریه كانیش به ناوبانگه كانی )هه ره مه كان( درووستكردنی خوێندنه وه و دوای ك��ه ب��ووه زۆری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ی��ه ك��ی ئ�����ه م ه����ه ره م����ان����ه ل���ه الی���ه ن حه وت ن��او له یۆنانییه كانه وه جیهان س��ه رس��وڕه��ێ��ن��ه ره ك��ه ی گۆڕی هه ره مانه ئه م دان��راوه و پادشا)فیرعه ون(كانه گ��ه وره ی به ردی پارچه چه ندین له كه گه وره وقوورس درووستكراون. گ��ه وره ت��ری��ن ه��ه ره م��ی��ش له م )سیانییه كان هه ره مه نێوه نده دا ی���ان س��ێ ه��ه ره م��ه ك��ه ی��ه ( كه ناحیه ی )مه نفیس( ده ك��ه وێ��ت��ه پێكه وه یه و هه ره مه ئه م ���ه وه و یان )خئوپس هه ره می به ناوی خوفۆ( ناوزه ند كراوه . هه ره می )خئوپس( )230م( پانیه كه یه تی و) 146,5(م درێژه و له دوو ملیۆن پارچه ی به ردی سه نگین هه ر كێشه ی كه درووستكراوه نزیكه ی به رده كه ی پارچه یه كی )2500ك��گ��م( ده ب��ێ��ت. له ناو

پله كانه و چه ند ه��ه ره م��ه دا ئه م چه ند زۆرو ژوورێ��ك��ی ت��اق و سه رسوڕهێنه ری شتێكیتری به چی ده ری��ده خ��ات كه تێدایه لێهاتوانه و زۆر ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ئه م ب����ه رزدا ئاستێكی ل��ه چ��ی ه��ه ره م��ان��ه درووس���ت���ك���راوه و ئه مه ش بۆكراوه . ئه ندازیاریی دۆعاكردن و بۆ ب��ووه شوێنێك خوداكانیان و پ����اڕان����ه وه ی ل��ه ن��او ئ��ه م ه��ه ره م��ان��ه دا چه ند درووستكرابوو په ره ستگایه ك تێیدا مه راسیمه كائینه كانیان كه ئه فسووناویه كانییان جادوویی و له ده ورووبه ری ده ب��رد. به ڕێوه ه��ه ره م��ه ك��ان گ���ۆڕی گ���ه وره و ك��ه س��ه ن��اوب��ان��گ و خ���اوه ن تێدایه . میسرییه كانی پ��ل��ه داره یه كه م و زنجیره ی له سه رده می گۆڕی فیرعه ونه كان دووه م��ی ئه وه ندی ن���اوداره ك���ان كه سه

فیرعه ونه كان گه وره بووه .چۆنیه تی ب���اس���ی گ����ه ر هه ره مانه ئ��ه م درووستكردنی بۆ ك��ه بڵێین ده ب��ێ��ت بكه ین شوێه واره ئه م درووستكردنی چه ند به ناوبانگه یه گ����ه وره و كرێكار گ����ه وره ی تاقمێكی توانایی و به پێی ئ��ام��اده ك��راوه و ش���اره زای���ی���ان داب���ه ش���ك���راون ئیش وكاره كانداو ب���ه س���ه ر ئه م به درووستكردنی ده ستیان هه ره مانه كردووه كه ماوه یه كی ته واو ت��ا خ��ای��ان��دووه زۆری ب���ووه . ل��ه ب��ه رام��ب��ه ری��ش��دا ئه م پۆشاكیان خ��واردن و كرێكارانه فیرعه ون ل��ه ئ��ه ن��ب��اره ك��ان��ی شوێنه وارناسان وه رده گ����رت و

یه ا نو پێیا

هه ره می درووستكردنی بۆ كه )خئوپس( چوار تاقمی كرێكار پێكهاتبوون كه ئ��ام��اده ك��راون ئیشیان ت��اش��ه ك��ان و ب���ه رد ل��ه به رده كانبوو ڕووی جوانكردنی ك���ه ل���ه ژێ���ر س���ه رپ���ه رس���ت���ی له گه ڵ ب���وون. بیناسازێكدا ئه مه شدا هه موو ئیشه كان له ژێر كه ب��وو كه سێكدا چ��اودێ��ری كاری چاودێری به به رده وامی كرێكاره كانی ده كرد. وه ستاكان زیاد ژماره یان پێوویستی به پێی چه ند وه ستایه ك ه��ه ر ده ك��راو كرێكارێك)یان چه ند شاگردێك( ده كردو ك��اری له به رده ستیدا هه ندێك له م كرێكارانه شاره زاو نه بوون ش��اره زا هه ندێكیشیان بوون و به هێز به تواناو ب��ه اڵم كه سانی جه سته ییه وه ل��ه ڕووی توانای ب��وون و به توانا به هێزو به رزدا ئاستێكی له كاركردنیان له ڕێگه ی كرێكاره كان ب��وو. به رده كانیان ته نافه وه یان دار یۆنانیه كان ب����ه رزده ك����رده وه . له سه ر لێكۆڵینه وه كانیان له كاتی ئه م هه ره مانه دووپاتی ده كه نه وه له كاتی م��ی��س��ر خ��ه ڵ��ك��ی ك��ه هه ره مانه ئ��ه م درووستكردنی ناڕه زایه تیه كی زۆریان ده ربڕیووه بۆیان ئ��ه گ��ه ر ج���اره ج���ار و بڕه خسایه ته رمی فیرعه ونه كانیان له ناو گۆڕه كان ده هێناوه ده ره وه و هۆیه شه وه بووه ب��ه م ب��ۆ ه��ه ر ك��ه ل��ه ك��ۆت��ای��ی ده س���ه اڵت���ی زنجیره ی چواره می و سه ره تای زنجیره ی پێنجه می فیرعه ونه كان درووستكردنی ئه م هه ره مانه یان

وه ستاندووه و وازیان له

چونكه هێناوه ، درووستكردنی خه ڵكی ڕه شوو ڕووت به زۆری دیاریده كران و كرێكار وه ك��و هه ندێك جاریش ناچار ده كران ل��ه الی��ه ن ف��ی��رع��ه ون��ه ك��ان��ه وه بۆ كاركردن له به شداری ئ��ه وه ی كۆتاییه كاندا ل��ه بۆیه ب��ك��ه ن، زۆریان ناڕه زاییه كی خه ڵكی كاركردن له ده ستیان ده ربڕی و

هه ڵگرت.هیچ كه ئاماژه یه جێگه ی نه بووه تر ئاوه دانیه كی و بینایه خ���ۆی ب����دات ل��ه ش��ان��ی ئه م هه ره می )به تایبه تی هه ره مانه خئوپس(و هه رچه نده له زۆربه ی ناوچه كانی ئه مریكای مه ركه زی شارستانیه ت و پێشكه وتن بوونی بیناییه كیان چ��ه ن��د ه��ه ب��ووه و ئاوه دانی درووس���ت���ك���ردووه و وه كو هه رگیز ب��ه اڵم ه��ه ب��ووه ئه م هه ره مه نه بوون و ناتوانرێت

پێكه وه به راورد بكرێن.له ه���ه ره م 30 ن��زی��ك��ه ی دانه یان 23 كه هه یه میسردا له وانی تریان زیاتر لێكۆڵینه وه ی په رتووكی و ك���راوه ل��ه س��ه ر ڕووی له و نووسراوه له سه ر بیركاریشه وه و ئ��ه ن��دازی��اری ب���ه رزدان. زۆر ئاستێكی ل��ه خاڵی سه رسوڕهێنه ر ئه وه یه كه سه ره ڕای نه بوونی پێشكه وتنێكی ت��ه ك��ن��ه ل��ۆژی��ای��ی ك��ه چ��ی چۆن ت��وان��ی��وی��ان��ه ب��ه و ش��ێ��وه ی��ه ئه م

هه ره مانه درووست بكه ن. به خاكسپاردنی فیرعه ون

فیرعه ون ك��ه كاتێك گیانی پ.ز 2439 ساڵی له كرێكاره كان هێشتا له ده ستدا خ���ه ری���ك���ی درووس���ت���ك���ردن ن�����اوه وه ی ف��ه رش��ك��ردن��ی و په رستگاكان به به ردی مه ڕمه ڕ

به خاكی پێشئه وه ی بۆیه بوون، ناوچه یه كیان ڕه وان��ه ی بسپێرن و نیل ڕووب��اری له نزیك كرد به ك��رد. مۆمیایان شوێنه له م پێچایانه وه و پارچه یه ك چه ند زێڕو چه ند پارچه یه كدا له هه ر پارچه كه دا له گه ڵ ئاڵتونێكیان ده پێچایه وه و الش��ه ك��ه ی��ه وه له ڕۆژی نزیكه ی 45 ئه مكاره ش دوای كرد. ته وایان تا خایاند سیمێكی ا مه ر نی ، د كر میا مۆمه زهه بیان بۆ گێڕا و الشه كه یان له كاتی و تابووته وه ناو خسته كه ره سته یه كی چه ند ناشتنیدا تایبه تی وه كو خۆراك و پۆشاك شتێكی چ��ه ن��د و چ���ه ك و تریشیان خسته ناو گۆڕه كه یه وه . پ��ێ��ی��ان��واب��وو كه م��ی��س��ری��ه ك��ان كاتێك كه سێك ده مرێت ده بێت بكرێت له الشه كه ی پارێزگاری له بتوانێت ڕۆح��ی ب��ۆئ��ه وه ی مه رگ دوای ژی��ان��ی دوای له كاتی بۆیه هه ر ببێت. شاد ناوه وه ی ئه ندامه كانی مردندا م��ردووه ك��ان��ی��ان )وه ك���و دڵ و ..هتد( و س��ی و گورچیله چه ند و ده ره وه ده رهێناوه ته شتێكی وه كو خوێیان پێوه ده كرد نه بێت و خ���راپ ئ���ه وه ی ب��ۆ دواتر الشه كه یا به پارچه كه تان داده پۆشاو مۆمیا ده كرا و ئینجا ده یان ناشت. بۆیه فیرعه ونه كانی میسر بۆ ئه وه ی ڕوحیان دوای مردن و زیندووبوونه وه به شادی به زۆریان گرنگیه كی بمێنێته وه ودرووستكردنی ك��ردن مۆمیا میانه شدا له م و ده دا وه��ه ره م خه ڵك تووشی ناخۆشیه كی زۆر هه ره مانه یان ئه م تا ده بوونه وه

درووست ده كرد.و:ساالر عادل حه سه ن

شارستانییه‌ت 42

Page 30: لڤینی زانستی ژمارە ٩

ماده یه کی ن���ه وت زان��س��ت��ی��ی��ه وه ل����ه رووی زینده وه ران و له پاشماوه ی ره نگه ئۆرگانیه. چیرۆکی ب��ه اڵم دروستبووبێت. مرۆڤیشه وه ن��ێ��وان زان��س��ت و سیاسه ت و ل��ه ئ��ه م م��اده ی��ه مرۆڤمان ژیاری دڵته نگی چیرۆکێکی ئابوریدا له ده به خشێت، ووزه ن��ه وت ئه گێرێته وه. بۆ و ئامێر نێوان له کار. ده که وێته ئامێر رێیه وه ته نها مرۆڤ هه یه. سه یر په یوه ندیه كی مرۆڤدا ئامێر رووب����ه رووی ده ت��وان��ێ��ت ئامێربوون ب��ه ببێته وه. سه ید قوتب له یاده وه ری سه فه ره که یان توانا ئامێر به اڵم ده نوسێت. وه ها ئه مریکا بۆ نه دۆزرایه ته وه، نه وت ئه گه ر مرۆڤ. به به خشه مابوو کۆیله هێشتا پێشنه که وتایه، هێنده ئامێر ئامێریش ئامێره. خوێنی ن��ه وت دون��ی��ادا. له ئامێر ب��ه اڵم سه رمایه داریه. سه رده می مرۆڤی کاتێک رزگارکه ره. کۆیله که رو هه مانکاتدا له هه ر بوونێک هه ردوو ئه م سیفاتانه ی تیادایه ئه وا

سروشتی له سه ر به کاربه ره که ی ده وه ستێت. چیرۆکی نه وت چیرۆکی گه شه ی ته کنه لۆژیا سیانه ئ��ه م کۆڵۆنیالیزمه. و س��ه رم��ای��ه داری و ته واوئه که ن. یه كیتری پ��ه ی��وه س��ت��ن، پێکه وه گه شه ی زانست و ته کنه لۆژیا نه وتی له ماده یه كی هۆی به پ��ی��رۆزه وه ماده یه کی له سیحریه وه، بۆ به کاربه راو ماده یه کی بۆ گ��ۆڕا گڕه که یه وه خزمه تی مرۆڤ. ئه مه چیرۆکی گشتی زانست و ئه فسانه یه. زانست به هۆی توانایه وه ئه فسانه کان ئه كات بێبه ر مرۆڤ کاتێکدا له ئه کاته وه. پوچ سادانه ی شێوازێکی و خ��ۆش چیرۆکێکی له دونیاگه ری، له هه مانکاتدا ئه یخاته نێو که ڵکه ڵه ی ده سه اڵتخوازی. ئه م دیاریده ی پوچ بوونه وه الی په یوه ست به مۆدێرنه وه باس ئه كرێت.کۆمه ڵناسی ئه ڵمانی ماکس ڤیبه ر به دیاریده یه كی

له شوێنه جوداکان چیرۆکی جودای نه وت و مرۆڤ به په یوه سته جودا شیوازی به هه یه،

فره ییه، ئه م ده سه اڵته وه. و سیاسه ت و ژینگه ئه م سیحره، ئه م توانایه وه های له نه وت کردوه که ببێته ماده یه كی به پێز بۆ نوسین و تێرامان له سه ر کاریگه ریه کانی له سه ر مرۆڤ. به جۆرێک که پێی ده ڵێن ئه ده بی نه وت.ده توانین بڵێین که ئه ده بێکی تایبه ت هه یه له دونیا

و راسته وخۆ شێوه یه كی به ن وت ئه مرۆ ناراسته وخۆ به شێکی دانه بڕاو و کاریگه ره له سه ر سه رباری ئێمه. په یوه ندیه كانی و ژیار و ژیان ئه م کاریگه ریه له سه ر بواری فراوانی وه ك ژیان زۆر خودبینین، و کارکردن و نیشته جێبوون و بیرکردنه وه یه ک له دونیای ئێمه دا. بواری تر هێشتا ئه م ماده ی نه بووه ته مایه ی هیچ

دروست پچرانێک ده ب��ێ��ت ب���ه دواوه لێره بواره کانی سه رجه م بۆ ئێمه تێگه یشتنی له بێت ژیانمان. چونکه به هاتنی نه وت ناتوانین درێژه به هه مان تێز و چه مکه كانی رابووردوو بده ین.

بیری ئه مرۆ مرۆڤ بیری تێرامانه له شته كان، رۆژانی له که سه كانه وه. به په یوه ندیان له وه په یوه ندی بابه تی دوکتۆراکه ما تێزی نوسینی نێوان نه وت و ده وڵه ت و شیوازی سیاسه ت له له بوو گه وره به شێکی ناوه راست رۆژهه اڵتی که بوترێت ده توانرێت جۆرێک به بابه ته که م. به یان کاریگه ریه كانی و ماده یه له م تێگه یشتن تێگه یشتن بۆ رێگایه كه ماده یه ئه م چه مککردنی له هه رچی نوێیه له کۆمه ڵگاکانی ئه م ناوچه یه دا. نه وت پێش مۆدێرنه به جۆرێک له جۆره کان کور بۆ هاتم گوڕ به بابه گورگور ده په رسترا؛ به توانا هاتم. که مانای ئه وه ده به خشێت ئه ی رێگای له هاتنه ده ره وه ی به پێببه خشه. توانام په رستنی له تر جۆرێکی زانسته وه، هێناوه ته ئاراوه. گه شه ی

هه موو ژماره یه کدکتۆر سه ردار عه زیز ده ینوسێت

سه‌فه‌رناسینه‌وت:‌بۆنی‌ئازاری‌مرۆڤ‌دێت