Οι μη ρεαλιστικές ρίζες της εξωτερικής πολιτικής του ΑΚΡ και γιατί η νέο-

οθωμανική πολιτική απέτυχε οριστικά στη Συρία.

Ομάδα: Μέση Ανατολή

Όνομα: Αλέξανδρος Δρίβας

Η τουρκική αντίδραση μετά από την κατάρριψη μαχητικού της αεροσκάφους από

συριακές δυνάμεις, σηματοδοτεί μια αναπροσαρμογή της νέο-οθωμανικής πολιτικής ή

στην καλύτερη των περιπτώσεων την απόδειξη του ότι η νέο-οθωμανική πολιτική ήταν

για την Τουρκία μια διαφορετική νοηματοδότηση της πολυπρόσωπης εξωτερικής της

πολιτικής. Και ενώ υπάρχουν πληροφορίες ότι μέρος των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων

αναπτύσσονται στα σύνορα με τη Συρία, στο παρόν άρθρο γίνεται απόπειρα να

εξεταστούν τα βαθύτερα αίτια της πιθανής τουρκικής πρωτοβουλίας να βοηθήσει στην

πτώση του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία και γιατί η συγκεκριμένη κρίση δημιουργεί

οριστικά το φυσιολογικό τέλος της νέο-οθωμανικής πολιτικής.

Στο έργο του Ahmet Davutoglou «Το γεωστρατηγικό βάθος: Η διεθνής θέση της

Τουρκίας», μπορεί να διακρίνει ο εκάστοτε μελετητής ασάφειες, συλλογιστικά άλματα

από τη ρεαλιστική στην ιδεαλιστική ερμηνεία των πραγμάτων, ενώ πολλές φορές

ταυτίζεται το εφικτό με το ευκταίο. Παρόλα αυτά, στο κεφάλαιο 5.3, ο Τούρκος

υπουργός Εξωτερικών, εξηγεί το λόγο για τον οποίο η Τουρκία είναι καταδικασμένη να

αντιμετωπίζει προβλήματα και προκλήσεις στην περιφέρεια της Μέσης Ανατολής. Η

Μέση Ανατολή αποτελεί εκείνον τον γεωπολιτικό χώρο, στον οποίον χερσαίες δυνάμεις,

προσπαθούν να αποκτήσουν πρόσβαση σε θαλάσσιες οδούς. Επιπρόσθετα, η ύπαρξη

μεγάλων κοιτασμάτων ορυκτού πλούτου, αναγκάζει γειτονικά κράτη αλλά και ισχυρούς

υπερπόντιους εξισορροπητές, να έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για την περιοχή. Συνεπώς, ο

Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, εύλογα αναφέρει πως: «….Γι’ αυτόν τον λόγο η

κυριαρχία επί της Μέσης Ανατολής υπήρξε το πιο σημαντικό και απαραίτητο βήμα που

κάνει κάθε κράτος το οποίο επιθυμεί να κυριαρχήσει παγκοσμίως»1. Η τουρκική

εξωτερική πολιτική στη Μέση Ανατολή, άρχισε να πλαισιώνεται από κινήσεις

πρωτοβουλίας από την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα. Η «επιθετική» αυτή πολιτική, 1 Βλ. Αχμέτ Νταβούτογλου, Το Στρατηγικό Βάθος: Η Διεθνής Θέση της Τουρκίας, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2010 (για την ελληνική γλώσσα), σελ. 212.

διαδέχτηκε την παραδοσιακά ουδέτερη –κεμαλική- πολιτική.2 Η αλλαγή πλεύσης της

τουρκικής υψηλής στρατηγικής, συνοδεύτηκε και συνδιαμορφώθηκε από ορισμένα

σημαντικά γεγονότα-«κλειδιά». Πρώτον, η συστημική αλλαγή που έλαβε χώρα με την

κατάρρευση της Ε.Σ.Σ.Δ, άλλαξε τη βαρύτητα του ρόλου της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ. Κατ’

αυτόν τον τρόπο, η αναπροσαρμογή του εξισορροπητικού ρόλου της Τουρκίας, όφειλε να

επανεξεταστεί. Δεύτερον, η απόρριψη του αιτήματος για απρόσκοπτη διέλευση των

αμερικανικών στρατευμάτων για τις επιχειρήσεις στο Ιράκ από το Κοινοβούλιο της

Τουρκίας, κατά το έτος 2003, κατέδειξε αφενός την τουρκική επιθυμία για μια πιο

επιλεκτική σχέση με τις Η.Π.Α και το ΝΑΤΟ και αφετέρου την διαφορετική κουλτούρα

εξωτερικής πολιτικής από την οποία διαπνέεται το ΑΚΡ. Τρίτον, η ευρωπαϊκή προοπτική

της Τουρκίας, αποτελεί ένα από μόνη της μια ξεχωριστή ενότητα για την διπλωματία της.

Οι διαπραγματεύσεις με την Ε.Ε, δεν είχαν την πρόοδο που θα ήθελαν στην Τουρκία. Το

γεγονός αυτό, έστρεψε τα τουρκικά ενδιαφέροντα στην αξιοποίηση ενός άλλου χαρτιού

που δεν είναι άλλο από την ανάδειξη της ισλαμικής ταυτότητας της χώρας και την

χρησιμοποίησή της στα πλαίσια της υψηλής πολιτικής. Τέταρτον, η παύση της

παραδοσιακής στρατηγικής σχέσης με το Ισραήλ και η προσέγγιση αραβικών χωρών,

κατέδειξαν πως τα παραπάνω σημεία, ήταν η αλληλουχία –όχι η μοναδική- γεγονότων

που οδήγησαν την Τουρκία στην υιοθέτηση της νέο-οθωμανικής πολιτικής.

Η βασική τουρκική επιθυμία, είναι η ανασυγκρότηση του γεωπολιτικού της

χώρου και η διαφοροποίησή της από το κεμαλικό θέσφατο, που ήθελε την Τουρκία

«δυτική». Οι προκλήσεις στην ευρύτερη Μέση Ανατολή σε συνδυασμό με την υψηλής

αξίας γεωπολιτική θέση της Τουρκίας, συνθέτουν τον άξονα του οράματος που θέλει την

Τουρκία περιφερειακή δύναμη της περιοχής και η ηγέτιδα δύναμη του μουσουλμανικού

κόσμου. Κατά την Αραβική Άνοιξη, η Άγκυρα, προσπάθησε να παίξει το ρόλο της

γέφυρας επικοινωνίας μεταξύ Δύσης και των εκάστοτε αραβικών χωρών που

εξεγέρθηκαν για πολιτειακή μετάβαση ή και των «εξαγωγέα» του πολιτεύματός της.

Τόσο στην Αίγυπτο, όσο και στη Λιβύη, η Τουρκία δεν κατάφερε τα ευκταία γι’ αυτήν.

Η πραγματικότητα επαληθεύει κάθε αδυναμία. Κάτι τέτοιο φαίνεται να ισχύει για την

τουρκική περίπτωση που είδε την ήπια προτροπή προς το ασαντικό καθεστώς για

πολιτειακή μετάβαση να γίνεται εχθρική. Η αρχική επιθυμία για συνεννόηση με το Ιράν 2 Βλ. Δημήτρης Καιρίδης & Lenore G. Martin(επιμέλεια), Ρόλος και Θέση της Τουρκίας στον Κόσμο: Σύγχρονη Πραγματικότητα και Μελλοντικές Προκλήσεις,Εκδόσεις Σιδέρη,Αθήνα 2006, σελ. 187-188.

και τη Συρία, απέτυχε παταγωδώς και σε κάθε μεσανατολική εξέλιξη στην οποία δρα η

Τουρκία, διαφαίνονται τα πεπερασμένα όρια αυτής της νέο-οθωμανικής πολιτικής.3

Επανερχόμενοι στο γεγονός της κατάρριψης τουρκικού αεροσκάφους από

συριακές δυνάμεις, παρατηρούμε ότι σηματοδοτεί αρκετά και ετερόκλητα ζητήματα τα

οποία συνηγορούν στο τέλος του δόγματος Νταβούτογλου. Αρχικά, η Τουρκία ανέλαβε

ρίσκο με το να μετατρέψει τη συριακή κρίση -που έχει λάβει διεθνείς διαστάσεις- σε

τούρκο-συριακή διένεξη. Αυτός ήταν και ο λόγος που η Τουρκία συγκάλεσε νατοϊκή

Σύνοδο, προσπαθώντας να παρουσιάσει την επιχειρηματολογία της, έχοντας ως πυρήνα

επιχειρημάτων της το άρθρο 5, το οποίο κατοχυρώνει την πρακτική αλληλεγγύη των

κρατών-μελών του ΝΑΤΟ. Επίσης, η τουρκική διπλωματία διακινδύνευσε να εμπλακεί

με ισχυρούς συμμάχους της Συρίας, όπως είναι η Ρωσία. Η ρωσική θέση αναμένεται

(όπως ήδη αποδεικνύεται) ιδιαίτερα σκληρή στο θέμα της Συρίας, κάτι που δε θα θυμίζει

την αδράνεια της όταν δύο δεκαετίες πριν, η Άγκυρα προωθούσε την διεύρυνση του

ΝΑΤΟ στην Ανατολική Ευρώπη. 4 Επιπρόσθετα, η Τουρκία θα αντιμετωπίσει πιθανώς το

κόστος της έκπτωσης των σχέσεών της με το Λίβανο και το Ιράν. Παρόλα αυτά, είναι

πολύ πιθανή η ρήξη της με τη Ρωσία, η οποία απέδειξε πριν από λίγα χρόνια στην

Οσετία, ότι δεν ολιγωρεί όταν διακυβεύονται τα ζωτικά της συμφέροντα. Ταυτόχρονα, η

Ρωσία, προσπαθεί και καταφέρνει –έως τώρα- να διαδραματίσει έναν αξιόλογο ρόλο στη

Μέση Ανατολή. Μια πιθανή αναβάθμιση των Ρώσο-ισραηλινών σχέσεων και μια ολοένα

και αυξανόμενη ρωσική επιρροή στη Μέση Ανατολή, θα έφερναν την Τουρκία σε πολύ

δύσκολη θέση.

Από την πλευρά της Συρίας, ο Άσαντ, ξέρει ότι περιβάλλεται από ένα παίγνιο

φυλακισμένων στο οποίο αν παραιτηθεί, πιθανώς να τον περιμένει τέλος ανάλογο με

αυτό του Καντάφι. Αυτός είναι και ο λόγος που συνεχίζει να αιματοβάφει τη χώρα του

και δε βάζει ένα τέλος σε αυτήν την ανθρωπιστική καταστροφή. Μια ενδεχόμενη

Τούρκο-συριακή κρίση, θα του δώσει πολιτικό άλλοθι και πιθανώς πολύ περισσότερο

χρόνο στην εξουσία. Η σχέση Συρίας και Ρωσίας του δίνει μια έστω και εύθραυστη

ασφάλεια στο ζήτημα εισβολής νατοϊκής ή νατοϊκών δυνάμεων. Το καθεστώς Άσαντ,

3 Η Τουρκία, είχε αναλάβει πρωτοβουλία μεσολάβησης προκειμένου να υπάρξουν πολιτικές λύσεις στο θέμα του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν. 4 Βλ. Today’s Zaman, Gokhan Basik, “Turkey’s Not-To-Do List on Syria”, δημοσιευμένο στο διαδικτυακό τόπο: http :// www . todayszaman . com / columnist -285204- turkeys - not - to - do - list - on - syria . html , posted: 1/7/2012.

θεωρεί συνυπεύθυνη την Τουρκία για το συριακό χάος καθώς η τελευταία, φέρεται να

εξοπλίζει τους αντικαθεστωτικούς. Οι πιο πρόσφατες πηγές, θέλουν το τουρκικό

κατασκοπευτικό αεροσκάφος τύπου RF -4E να καταρρίπτεται εντός των 9 ναυτικών

μιλίων από τις συριακές ακτές. Με άλλα λόγια, η Τουρκία παραβίασε τα σύνορα της

Συρίας. Η παράλληλη προσπάθεια εκκαθάρισης του τουρκικού στρατού και οι κακές

σχέσεις μεταξύ στρατού και ΑΚΡ, δημιουργούν μια μεγάλη αδυναμία στην Τουρκία

ώστε να λειτουργεί ενωμένη σε ανάλογες περιπτώσεις κρίσης. Είναι αξιοσημείωτο το

γεγονός ότι ο στρατηγός Οζέλ, συμβούλευσε να μην αναλάβει η Τουρκία επιθετική

πρωτοβουλία έναντι της Συρίας γιατί οι Κούρδοι θα μετέτρεπαν την κατάσταση σε

χαώδη και θα διακινδύνευε έτσι έναν διμέτωπο πόλεμο.5

Τα συμπεράσματα που μπορούν να προκύψουν, μόνο θετικά δεν μπορούν να

είναι τόσο για την περιοχή της Μέσης Ανατολής όσο και για την Τουρκία. Μπορούμε να

συνοψίσουμε τα εξής: 1) Η Τουρκία μέτρησε τις δυνάμεις της για δεύτερη φορά μετά

από την κρίση του στολίσκου Mavi Marmara, και για άλλη μια φορά κρίνεται ως

ηττημένη. 2) Η νέο-οθωμανική πολιτική, αποδεικνύεται –μέχρι τώρα- ως μια αντίδραση

παρά ως μια μελετημένη και οργανωμένη προσπάθεια χάραξης μακροπρόθεσμης

στρατηγικής. 3) Η συνεχής αστάθεια της Τουρκίας στην επιλογή συμμάχων, την καθιστά

αναξιόπιστη τόσο σε «δυτικό» όσο και σε «αραβικό» επίπεδο. 4) Η Άγκυρα, ακύρωσε

μέσα σε ένα έτος το πολύκροτο δόγμα μηδενικών τριβών, παραβιάζοντας τα συριακά

σύνορα σε περίοδο ανθρωπιστικής κρίσης. 5) Η αδυναμία να της να πραγματοποιήσει τις

απειλές της και να αποδείξει την ισχύ της, την καθιστούν όπως και να έχει ηττημένη

αφού δεν μπόρεσε να απαντήσει –για λόγους που αναφέρθηκαν- στη συριακή πολεμική

πρόκληση. 6) Η τουρκική εξωτερική πολιτική, έτσι όπως την χάραξε το ΑΚΡ,

στηρίχθηκε στις «αδελφές μουσουλμανικές χώρες» και προσπάθησε να απαγκιστρωθεί

από το ΝΑΤΟ. 7) Τόσο η αραβική κοινή γνώμη, όσο και οι δυτικές χώρες βλέπουν στην

Τουρκία έναν αναξιόπιστο δρώντα που αν συνεχίσει να δρα έτσι θα αναχθεί σε

«αναγκάιο κακό». Παρόλα αυτά, η αδυναμία της να συμπεριφερθεί ως περιφερειακή

δύναμη στην κρίση της Συρίας, της υπαγόρευσε να συγκαλέσει νατοϊκή Σύνοδο και να

επαναφέρει το ΝΑΤΟ σαν άξονα χάραξης της εξωτερικής πολιτικής της ενώ στο

πρόσφατο παρελθόν προσπάθησε να απαγκιστρωθεί από αυτόν. 5 Βλ. Χρήστος Ιακώβου, «Γιατί η Τουρκία απέφυγε σύγκρουση με τη Συρία;», δημοσιευμένο στο διαδικτυακό τόπο: http://geopolitics-gr.blogspot.gr/2012/07/blog-post_5465.html , posted: 9/7/2012.

Ο στόχος της περειφερειακής ηγεμονίας, είναι ανέφικτος για την Τουρκία. Αν μη

τι άλλο, μια υποψήφια περιφερειακή δύναμη, όφειλε να προσπαθεί για την ενίσχυση της

σταθερότητας της περιοχής και όχι να την κάνει επισφαλή προκειμένου να γεφυρώσει τις

ασάφειες της πολιτικής της. Η θήρευση εντυπώσεων, η μη επίγνωση του ρεαλιστικού

ρόλου που θα μπορούσε να αναλάβει και η συγκάλυψη των μεγάλων εσωτερικών

προβλημάτων της με μεγαλοιδεατικές βλέψεις, καθιστούν την νέο-οθωμανική πολιτική

μια παρένθεση και μια βραχυπρόθεσμη πολιτική αντίδρασης, η οποία έμελε να λάβει

τέλος στη Συρία. Στην πραγματικότητα, δεν παρήκμασε η νέο-οθωμανική πολιτική αλλά

η συμπεριφορική και βραχυπρόθεσμων οφελών αλλαγή κουλτούρας εξωτερικής

πολιτικής, η οποία όχι μόνο δεν φέρει οφέλη -στην περίπτωση της Τουρκίας- αλλά και

δημιουργεί μεγαλύτερη ανασφάλεια στην περιοχή.