<r σ

::ι.

>

a a.

,_

ω

> ο

>

a ι-

σ

ο

ο

-a -<

>

­σ -a C

D

σ

:ι:

Σειρά: ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΣΥΠΗΜΑΤΑ Υπεύθuνη σειράς: Χάρις Κατάκη

Διόρθωση: Αγγελική Τσαμπάζη Σελιδοπο(ηση: Παναγιώτα Δημοπούλου Εξώφυλλο: Κώστας Χουχουλής Ζωγραφικό εξωφύλλου: Χοάν Μιρό, Αριθμοl και αστερισμοί, ερωτευμtνοι με γυναίκα, 1941

Coρyrighl © 2005 ·ΕΜΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑ ΤΑ• Α.Ε.- Α. Ανδρουτοοπούλου για την ελληνική γλώοαα σε όλο τον κόσμο

Η πνευμαrική ιδ_ιοκτησία αποκτόται χωρ(ς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανά­γκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσ{­εuση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτι­κά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Εκδόσεις •ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ• Α.Ε. Εμμ. Μπενάκη 59, 106 81 Αθήνα. Τηλ.: 210 3891800- fax: 210 3836658 www.ellinikagrammata.gr

Βιβλιοπωλεία • Γ. Γενναδίου 6, 106 78 Αθήνα. Τηλ.-Ιaχ: 210 3817826 • Χρ. Λαδό 9Α, 105 61 Αθήνα. Τηλ.: 210 3233628- fax: 210 3234797 • Στοά Ορφέως, Στοά Βιβλlου, Πεσμαζόγλου 5, 105 59 Αθήνα.

Τηλ.: 210 3211246

Κεντρική διάθεση • Ζωοδ. Πηγής 21 & Τζαβέλλα 1, 106 81 Αθήνα.

Τηλ.: 210 3302033- fax: 210 3817001 • Μοναστηρίου 183,546 27 θεσσαλονίκη.

Τηλ.: 2310500035- fax: 2310 500034 • Μαιζώνος 1 & Καρόλου 32, 262 23 Πότρα.

Τηλ.: 2610 620384- fax: 2610 272072

ISBN: 960-442-031-3

1

I I I

\

Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ

ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ ·

Αθηνά Ανδρουτσοπούλου

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

ΑΘΗΝΑ 2005

Το Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Ελληνικά Γ ράμματα» συνεχίζει τη σειρά «Ανθρώπι­να Συστήματα». Τα βιβλία της σειράς αυτής, που ακολουθούν το συστημικό τρόπο σκέψης, αποτελούνται από δύο κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν βιβλία που αναφέρονται στις διαπροσωπικές σχέσεις, με έμφαση στις οικογενειακές. Οι διαπροσωπικές σχέσεις κατά τη συστημική προσέγγιση δεν αναλύονται ως στατικές, απο­μονωμένες συμπεριφορές ξεχωριστών ατόμων, αλλά ως μία ολότη­τα στην οποία βασικό ρόλο παίζει η δυναμική, δηλαδή οι σχέσεις μεταξύ αυτών των ατόμων, οι επιδράσεις που η συμπεριφορά του ενός προκαλεί στον άλλο. Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται βιβλία με γενικότερες επι­στημονικές προεκτάσεις της συστημικής προσέγγισης, που αναθε­ωρούν παραδοσιακές επιστημονικές θεωρήσεις και εφαρμογές των κοινωνικών επιστημών, αναλύουν τις αναλογίες οι οποίες εμφανίζο­νται ανάμεσα στις σύγχρονες θεωρίες των φυσικών επιστημών και στη συστημική σκέψη, προωθώντας έτσι τη διατύπωση μιας καθολι­κής φιλοσοφίας για την οργάνωση του κόσμου και της κοινωνίας.

l'' I

I , ' ~

!, ι .. I

ι ·ι i

ΕΡΓΑΠΗΡ\0 ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

(www.labshr.gr)

• Συντονιστική Επιτροπή Εκδόσεων

Υπεύθυνη σειράς: ΧΑΡΙΣ ΚΑΤΑΚΗ, Ψυχολόγος, Πρόεδρος Εργαστηρ!ου

Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων.

Μέλη: ΑΛΕΞΗΣ ΖΩΤΟΣ, ΣΟΦΙΑ ΑΝΔΡΕΟΠΟΥΛΟΥ

• Ελληνική Εκδοτική Επιτροπή

ΑΘΗΝΑ ΑΝΔΡΟΥΠΟΠΟΥΛΟΥ, Κλινική Ψυχολόγος, Εργαστήριο Διερεύ­

νησης Ανθρώπινων Σχέσεων.

ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ ΑΣΛΑΝIΔΗΣ, Ψυχίατρος, τ. Πρόεδρος Ελληνικής Εται­

ρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας.

ΒΑΣΩ Γ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, Ψυχολόγος, Αθηνciίκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώ­

που.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΔΕΚΛΕΡΗΣ, Επίτιμος Αντιπρόεδρος Συμβουλίου Επικρατείας,

Πρόεδρος Ελληνικής Ομάδος Συστημάτων. · ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΑΡΡvτΗΣ, Κλινικός Ψυχολόγος, Εργαστήριο Διερεύνησης

Ανθρώπινων Σχέσεων.

ΛΗτΩ ΚΑΤΑΚΗ, Ψυχολόγος, Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων.

ΑΠΕΡΙΟΣ ΚΕΦΑΛΑΣ, Καθηγητής Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων

Πανεπιστημίου της Γεωργίας, Η.Π.Α., Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώ­

πινων Σχέσεων.

ΠΑΜΠΙΚΑ ΜΠΑΦΙΤΗ, Κλινική και Σχολική Ψυχολόγος, Εργαστήριο Διε­

ρεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων.

Μ.-Γ. ΛΙΛΥ ΠΥΛΙΑΝΟΥΔΗ, Νομικός Ανθρωπολόγος, Κέντρο Ερεύνης της

Ελληνικής Κοινωνίας, Ακαδημία Αθηνών.

MINA ΤΟΔΟΥΛΟΥ, Ψυχολόγος, Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου. ΦΑΝΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΜΟΥ, Ψυχίατρος, Διευθύντρια Κέντρου Ψυχικής Υ­

γείας Δυτικού Τομέα Θεσσαλονίκης.

ΕΥΗ ΨΑΛΤΗ, Ψυχολόγος, Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων.

• Διεθνής Συμβουλευτική Επιτροπή

AXEL DUWE, Εκδότης, lntersystems Pub/ications, Καλιφόρνια, Η.Π.Α. ΜΟΝΥ ELΚAIM, τ. Πρόεδρος Ευρωπαϊκής Εταιρείας Οικσγενεtακής Θερα­

πείας.

FRιτz SΙΜΟΝ, Εκδότης, κarι Aυer Systeme Verlag υnd Bυchhandlυng, Γερ­μανία.

RICHARD SIMON, Εκδότης, Psychotherapist Networker, Η.Π.Α.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 13

Κεφάλαιο 1 «Παγωμένο δέντρο με τσαμπιά>>: Θεωρίες για τα όνειρα ο ο ο ο ο ο ο ο 17

Τ ο όνειρο της Πηνελόπης ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 17 Ο Φρόιντ, ο Γιουνγκ και τα όνειρα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 20 Όνειρα και φαινόμενα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 28 Εγκέφαλος, συνειδητότητα και μνήμη ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 35 Περιεχόμενο των ονείρων και βιώματα της καθημερινότητας ο ο ο 40

Κεφάλαιο 2 «Άνδρες με φορτίο στην Αλάσκα>>: Η γλώσσα του ονείρου ο ο ο ο ο ο ο 44

Τα όνειρα ως aυτοβιογραφικές αφηγήσεις ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 45 Η μορφή της ονειρικής aφήγησης ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 47 Η εικονογραφική γλώσσα των ονείρων ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 50

Η κοινή μας γλώσσα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 50 Η προσωπική μας γλώσσα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 55

Εικονογραφώντας σημαντικά ερεθίσματα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 57 Το όνειρο ως εξελισσόμενη αφήγηση ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 61 «Ευαίσθητα» θέματα και αφήγηση ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 64

Κεφάλαιο 3 «Πορτρέτα>>: Η διερεύνηση των ονείρων μας ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 68

Μνήμη και καταγραφή ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 69 Συναισθήματα και συνειρμοί ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 71 Διερεύνηση σε επίπεδα ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο :;, ο ο 74 Η διερεύνηση στο τρίτο επίπεδο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 79

Οικογενειακοί μύθοι ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 79 Κομμάτια του εαυτού ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 81 Υπαρξιακές ανησυχίες ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο 85

12 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Κεφάλαιο 4 «Απρόσμενη επίσκεψη με λικέρ»: Όνειρο και απώλειες ....... 88

Απώλειες μεγάλες και μικρότερες ....................... 89 Βήματα στη διαχείριση της απώλειας ..................... 91 Συναισθηματικές εκκρεμότητες ......................... 93 Δυσάρεστα όνειρα και «προφητείες» ..................... 96

-Δυσάρεστα όνειρα και παιδικοί εφιάλτες ................. 100 Ενίσχυση μιας διαφορετικής οπτικής και ανάληψη δράσης .... 104

Κεφάλαιο 5 «Έξοδος με βάρκα σε κανάλι»: Όνειρα στην ψυχοθεραπεία ... 109

Αρχικά όνειρα στην ψυχοθεραπεία ...................... 112 Στάδια της ψυχοθεραπείας και όνειρα ................... 116

Αναδύσεις ....................................... 117 Αιωρήσεις ....................................... 121 Αναθεωρήσεις ................................... 123 Πτήσεις .......................................... 125

Ο ρόλος του θεραπευτή .............................. 127 Όνειρα με το θεραπευτή .............................. 131 Όνειρα του θεραπευτή ............................... 134

Επίλογος ............................................. 137 Ευρετήριο ονείρων ..................................... 139 Βιβλιογραφία .................. Ό ...•..•.•....•...•••... 143

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τα περισσότερα βιβλία για τα όνειρα που βασίζονται σε ψυχολογι­

κές θεωρήσεις και είναι γνωστά στους ειδικούς αλλά και στο ευρύ

κοινό παρουσιάζουν τις οmικές για τα όνειρα τις οποίες ανέmυξαν

ο Φρόιντ (Freud) και ο Γιουνγκ (Jung). Όπως θα δούμε στο πρώτο κεφάλαιο, ο Φρόιντ θεωρούσε ότι στα όνειρά μας εκφράζουμε «απα­

γορευμένες .. επιθυμίες του ασυνείδητου και ότι υπάρχει ένας μη­χανισμός που τα λογοκρίνει. Ο μηχανισμός αυτός ντύνει τις επιθυ­

μίες με συμβολικά «ρούχα» που τις κάνουν λιγότερο απειλητικές για

την εσωτερική μας ισορροπία, και έτσι ο ύπνος μας μένει αδιατά­

ρακτος. Ο Γιουνγκ, από την άλλη μεριά, θεωρούσε ότι το ασυνεί­

δητό μας μας αποκαλύmει αγνοημένες πλευρές του εαυτού μας μέ­

σω συμβόλων, τα οποία μπορούμε να aποκωδικοποιήσουμε αξιο­

ποιώντας το νόημα που έχουν στους πανανθρώπινους μύθους.

Μια άλλη γνωστή οmική -κυρίως μεταξύ των ειδικών- είναι

εκείνη που απορρίmει εντελώς την ενασχόληση με τα όνειρα θεω­

ρώντας τα βιολογικά υποπροϊόντα του ύπνου.

Λιγότερο γνωστή είναι η πραγματιστική (ή φαινομενολογική)

οmική, σύμφωνα με την οποία τα όνειρα αποτελούν τα ουσιαστικά

προϊόντα ενός μυαλού το οποίο συνεχίζει και στη διάρκεια του

ύπνου να σκέφτεται, να φαντάζεται, να μιλά με τον «εαυτό» του και

να προσπαθεί να οργανώσει τις εμπειρίες του, όπως κάνει και στη

διάρκεια του ξύπνιου. Από αυτή την άποψη, η γλώσσα των ονείρων

είναι ccaθώa», αφού το κίνητρο της ονειρικής μας δραστηριότητας

δεν είναι ούτε να αποκρύψει αλλά ούτε και να αποκαλύψει τίποτα.

Οι γνώσεις που έχουμε μέχρι σήμερα για τη βιολογική λειτουργία

του εγκεφάλου στη διάρκεια του ύπνου, καθώς επίσης για το πε-

14 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕ!ΡΩΝ ΜΑΣ

ριεχόμενο των ονείρων και τη σχέση τους με τις καθημερινές μας

έγνοιες, ενισχύουν αυτή την πραγματιστική οmική. Έχω παρατη­

ρήσει πως όσοι από τους ανθρώπους που γνωρίζω δεν είναι γνώ­

στες της ψυχαναλuτικής προσέγγισης του Φρόιντ ή της αναλuτικής

προσέγγισης του Γιουνγκ, ούτε επηρεασμένοι από λα:ίκές προκα­

ταλήψεις για την ερμηνεία των ονείρων (π.χ. «Ζ6χαρη έτρωγες,

στενοχώρια θα σε βρει•), υιοθετούν αυθόρμητα για το νόημα αυ­

τών των τελεuτα(ων μια αντίληψη πραγματιστική, με την έννοια που

προανέφερα, χωρίς να είναι καθόλου απλοϊκή.

Για ποιο λόγο όμως να δώσουμε σημασία στα όνειρά μας, αν

καμιά κρυμμένη •σοφία• δεν υπάρχει σε αuτά; Ο κυριότερος λόγος

είναι διότι όλοι ονειρευόμαστε πολλές ώρες κάθε βράδυ, είτε θυ­

μόμαστε τα όνέιρά μας είτε όχι, και διότι, αν αγνοούσαμε τα όνει­ρα, θα αγνοούσαμε ένα πολύ μεγάλο κομμάτι ιδεών και συναισθη­

μάτων που είναι δικά μας και που συνεχίζουν την επεξεργασία των

όσων σκεφτόμαστε και νιώθουμε στον ξύπνιο μας. Όπως στον ξύ­

πνιο, έτσι και στον ύπνο μας ορισμένες νοητικές διεργασίες συνο­

δευόμενες από συναισθήματα γίνονται σε επίπεδο χαμηλής σuνει­

δητότητας. Μπορούν όμως να aποτυπωθούν στις εικόνες που πα­

ράγουμε και στις ιστορίες που φτιάχνουμε, ειδικά όταν δεν καλού­

μαστε άμεσα να αναγνωρίσουμε σε αuτές τον εαuτό μας.

Γιατί όμως η •αθώα• γλώσσα των ονείρων να χρειάζεται «μετά­

φραση•, αφού εμείς οι ίδιοι κατασκευάζουμε τα όνειρα; Και πώς

μπορούμε να πετύχουμε τη μετάφραση αuτή; Και γιατί ξεχνάμε τα

όνειρά μας; Στο δεύτερο κεφάλαιο θα δούμε πως όσο πιο κοντά βρι­

σκόμαστε στη συνειδητοποίηση σuγκεκριμένων σκέψεων και συναι­

σθημάτων, τόσο τα όνειρά μας γύρω από τα θέματα αuτά μοιάζουν

πιο ρεαλιστικά και δεν χρειάζονται παρά ελάχιστη ή καθόλου μετά­

φραση. Αντίθετα, όσο πιο μακριά είμαστε από σuνειδητές σuνδέσεις,

τόσο πιο σουρεαλιστικά φαντάζουν τα όνειρά μας και τόσο πιο κο­

πιώδης είναι η μετάφρασή τους. Στον ξύπνιο μας οργανώνουμε την

εμπειρία μας με τη μορφή προφορικών ή γραmών aφηγήσεων, που

μπορεί να εμπεριέχουν πολλές ιστορίες. Θα δούμε ότι αντιμετωπί­

ζοντας τα όνειρά μας σαν εικονογραφημένες ιστορίες, μέσω των

οποίων προσπαθούμε να οργανώσουμε τις εμπειρίες μας, η γλώσσα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

τους γίνεται πιο εύκολα κατανοητή. Όπως στον ξύπνιο μας, έτσι και

στον ύπνο μας ορισμένες από τις ιστορίες που aφηγούμαστε μπο­

ρεί να μοιάζουν αποσπασματικές ή μισοτελειωμένες. Όπως στον ξύ­

πνιο μας, έτσι και στον ύπνο μας λέμε (ή μάλλον εικονογραφούμε)

κάποιες ιστορίες για να ξεκαθαρίσουμε τους προβληματισμούς μας

και να βρούμε λύσεις, ενώ λέμε άλλες για να διασκεδάσουμε ή να

νιώσουμε καθησυχασμένοι. Παρόμοια, ορισμένες ιστορίες είναι πο­

λύ σημαντικές για μας και αξίζει να τις θυμόμαστε, ενώ άλλες όχι. Στη συνέχεια θα διαπιστώσουμε πως υπάρχουν και άλλοι λόγοι που

μπορούν να εξηγήσουν αuτή την •αμνησία•, λόγοι που όμως και πά­

λι δεν αφορούν μόνο τα όνειρα αλλά και την εγρήγορση.

Στο τρίτο κεφάλαιο θα δούμε τρόπους με τους οποίους μπορεί

κανείς να διερευνήσει μόνος του τα όνειρά του, αυξάνοντας το

βαθμό συνειδητότητάς του. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα διαπιστώ­

σουμε ότι τα όνειρα αποτυπώνουν την επιτυχημένη ή όχι προσπά­

θεια αντιμετώπισης μικρών ή μεγάλων απωλειών μας στη ζωή, κα­

θώς επίσης ότι το όνειρο, όπως κάθε αuτοβιογραφική αφήγηση,

εμπεριέχει τη δυνατότητα νέων οmικών και ενάλλακτικών πιθανο­

τήτων αντίληψης, αντιμετώπισης και δράσης.

Η βοήθεια ενός ψυχοθεραπεuτή είναι απαραίτητη στην περί­

mωση που ψυχολογικά ή/και σωματικά συμmώματα ή απλώς δυ­

σκολίες στις διαπροσωπικές μας σχέσεις μάς ταλαιπωρούν και

αποτυπώνονται σε ιδιαίτερα δυσάρεστα όνειρα. Η επιλογή ψυχοθε­

ραπεuτή είναι πολύ σημαντική διότι, όπως θα έχει γίνει ήδη φανε­

ρό, η αντιμετώπιση των ονείρων (όπως και των δυσκολιών μας) δια­

φέρει ανάλογα με την ψυχοθεραπεuτική προσέγγιση. Στο πέμmο

κεφάλαιο θα δούμε με ποιο τρόπο τα όνειρα μπορούν να αξιοποιη­

θούν στην ψυχοθεραπεία και ειδικά στη συστημική προσέγγιση, η

οποία θεωρεί ότι οι όποιες ψυχολογικές δυσκολίες συνδέονται κυ­

ρίως με τις οικογενειακές σχέσεις (το οικογενειακό σύστημα) και

με τον τρόπο που αuτές οι σχέσεις εσωτερικεύονται και επηρεά­

ζουν το πώς σκεφτόμαστε, το πώς συμπεριφερόμαστε και το πώς

νιώθουμε για τον εαuτό μας και τους άλλους.

Παρόλο που το βιβλίο αυτό προέκυψε από σημειώσεις και εμπει­

ρίες από σεμινάρια για ειδικευόμενους ψυχοθεραπεuτές, δεν απευ-

16 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

θύνεται μόνο σε ειδικούς που αξιοποιούν τα όνειρα ως εργαλεία δουλειάς. Απευθύνεται και σε ένα ευρύτερο κοινό που ενδιαφέρεται για τα όνειρά του και βρίσκει νόημα στην αντιμετώπιση των ονείρων ως ιστοριών που πλάθουμε για να νοηματοδοτούμε τα όσα μας συμ­

βαίνουν.

Στο βιβλίο περιέλαβα αρκετά όνειρα θεραπευόμενών μου, οπό­

τε ορισμένοι από αυτούς θα αναγνωρίσουν δικά τους όνειρα στις

σελίδες του. Περιέλαβα επίσης όνειρα φίλων που δεν έχουν συμ­

μετάσχει ποτέ σε θεραπευτική διαδικασία, αλλά και μερικά δικά

μου καθώς και όνειρα συναδέλφων. Στόχος μου ήταν η παρουσία­ση ενδεικτικών παραδειγμάτων, γι' αυτό και τα όποια προσωπικά δεδομένα των •ιδιοκτητών» των ονείρων είτε έχουν παραλειφθεί εντελώς είτε έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο είτε έχουν τροποποι­

ηθεί, ώστε να μην είναι άμεσα αναγνωρίmμα. Θεωρώ πως η γ λώσ­σα των ονείρων είναι για όλους κοινή, και αυτό ήθελα να δείξω

αποφεύγοντας τη διάκριση μεταξύ θεραπευόμενων και μη. Δανεί­

στηκα ακόμα ορισμένα όνειρα από την αρχαία ελληνική γραμμα­

τεία, όνειρα γνωστών θεραπευτών και άλλων προσωπικοτήτων, κα­

θώς και όνειρα θεραπευόμενων τα οποία μου ανέφεραν συνάδελ­

φοι ή αναφέρονται σε βιβλία άλλων θεραπευτών, ώστε να γίνουν

πιο σαφή ορισμένα θεωρητικά ζητήματα που αφορούν τους διαφο­

ρετικούς τρόπους κατανόησης της γλώσσας των ονείρων. Εύχομαι στους αναγνώστες ευχάριστη και δημιουργική ανά­

γνωση!

. 1 .

«ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ ΜΕ ΤΣΑΜΠIΑ»:

ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ONEIPA

Το όνειρο dναι πονηρή αλεπού.

- Freud

Τα όνειρα dναι αθώα.

- Rycroft

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ

Στον Όμηρο (Βος αι. π.Χ.) τα όνειρα ταυτίζονται με την εμφάνιση

ενός επισκέπτη (π.χ. μιας θεότητας), με μια μόνο εξαίρεση: το όνει­

ρο της Πηνελόπης, ένα όνειρο αλληγορικό, το πρώτο της αρχαίας

ελληνικής γραμματείας. Η Πηνελόπη περιγράφει αυτό το όνειρό της

σε ένα γέρο ζητιάνο, που στην πραγματικότητα είναι ο Οδυσσέας

μεταμφιεσμένος. Είκοm χήνες έτρωγαν το μουσκεμένο σιτάρι που

είχε απλώσει στην αυλή και εκείνη τις παρατηρούσε με χαρά. Ξάφ­

νου, ένας αετός τεράστιος πλησίασε πετώντας από το βουνό και τις

σκότωσε. Στην Πηνελόπη, που θρηνούσε, ο αετός μίλησε με ανθρώ­

πινη λαλιά· της είπε πως ήταν ο Οδυσσέας και οι χήνες ήταν οι μνη­

στήρες που εκείνος θα σκότωνε. Η Πηνελόπη αναρωτιέται αν το

όνειρο προέρχεται από την «κεράτινη» ή την «ελεφάντινη» πύλη,

αφού από την πρώτη, καθώς λέει, προέρχονται τα όνειρα που βγαί·

νουν αληθινά, ενώ από τη δεύτερη τα όνειρα που παραπλανούν.

18 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩLΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Το όνειρο αυτό έχει προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον σε παλιό­τερους αλλά και σύγχρονους ερευνητές, τόσο για την αναφορά της Πηνελόπης σε παραπλανητικά όνειρα όσο και για το γεγονός πως η ερμηνεία του αποτελεί μέρος του ίδιου του ονείρου. Μήπως η Πηνελόπη είχε υποψιαστεί την πραγματική ταυτότητα του ζητιά­νου και ήθελε να τον ενθαρρύνει ή να τον δοκιμάσει (Messer, 1918· Bulkeley, 1998); Ή μήπως ο Όμηρος απλώς προετοίμαζε το κοινό γι' αυτό που θα συνέβαινε πιο κάτω, όπως συνήθιζε; Άλλωστε, μάρ­τυρας σε παρόμοια σκηνή με αυτή που περιγράφει η Πηνελόπη βρέθηκε στον ξύπνιο του και ο Τηλέμαχος, όταν αποχαιρετώντας τον Μενέλαο και την Ελένη είδε από τα δεξιά έναν αετό να έχει αρ­πάξει μια χήνα από την αυλή. Η σκηνή αυτή ερμηνεύτηκε από την Ελένη ως προμήνυμα ότι ο Οδυσσέας θα επιστρέψει και θα τιμω­ρήσει τους μνηστήρες. Όμως στο όνειρο της Πηνελόπης ο αετός

ήταν ο Οδυσσέας. Σε όλη την ιστορία της aνθρωπότητας και σε όλους τους πολι­

τισμούς οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν τα όνειρα με τρεις τρόπους

(Steνens, 1995): 1. Ως υπερφυσικά φαινόμενα και συνήθως ως μηνύματα από τους

θεούς, για να τους προειδοποιήσουν, να τους προετοιμάσουν, να τους καθοδηγήσουν, ή ακόμα και να τους παραπλανήσουν.

2. Ως μεταφυσικές εμπειρίες, λόγου χάρη ως εμπειρίες της ψυχής που διαχωρίζεται από το σώμα και περιπλανιέται ή/και είναι σε θέση να γνωρίζει εκ των προτέρων για την υγεία ή την αρρώ­στια του σώματος.

3. Ως φυσικά φαινόμενα, ως προϊόντα δηλαδή της φυσιολογικής νοητικής λειτουργίας κατά τη διάρκεια του ύπνου. Στο ερώτημα αν τα όνειρα έχουν κάποια σημασία και αν αξίζει τον κόπο να ασχοληθεί κανείς μαζί τους και να τα «ερμηνεύσει», οι περισσό­τεροι από όσους τα θεωρούν φυσικά φαινόμενα απαντούν θετι­κά, ενώ υπάρχουν και εκείνοι που τα θεωρούν ανούσια ή τα αντιμετωπίζουν ως «σκουπίδια» του μυαλού. Στην αρχαία Ελλάδα και σε διαφορετικές περιόδους συναντού­

με και τους τρεις αυτούς τρόπους αντιμετώπισης. Στην αρχαία ελ­ληνική τραγωδία υπάρχουν πολλές αναφορές σε όνειρα ηρώων αλ-

ΠΑΙΏΜΕΝΟ Δf:Ν'Π'Ο ΜΕ ΤΣΑΜΠΙΑ I ~)

λά και σε λανθασμένες ερμηνείες αλληγορικών ονείρων, που βέβαια

εξυπηρετούν την πλοκή. Δείχνουν επίσης ότι οι αρχαίοι συγγραφείς

του 5ου π.Χ. αιώνα αναγνώριζαν ξεκάθαρα πως οι άνθρωποι, ανά­

λογα με την ψυχολογική τους κατάσταση, μπορούν να ερμηνεύσουν

τα όνειρα με τέτοιο τρόπο ώστε να κατευνάσουν ή να πυροδοτή­

σουν έντονα συναισθήματα, ή ακόμα και να δικαιώσουν τις πράξεις

που έχουν μάλλον προαποφασίσει, όπως στην περίmωση του Ορέ­

στη στο έργο του Αισχύλου Χοηφόροι. Η μητέρα του, η Κλυταιμνή­

στρα, ονειρεύτηκε ότι έτρεφε ένα φίδι, που καθώς τη βύζαινε της

ρουφούσε το αίμα. Ο Ορέστης ερμήνευσε το όνειρο ως μήνυμα από

το δολοφονημένο πατέρα του, τον Αγαμέμνονα, να εκδικηθεί για το

θάνατό του σκοτώνοντας την Κλυταιμνήστρα, αλλά, όπως ξέρουμε,

κυνηγήθηκε ανελέητα από τις Ερινύες (Brook, 1992). Στον Πλούταρχο (1ος-2ος αι. μ.Χ.), στο έργο του Ο βίος του Με­

γάλου Αλεξάνδρου, βρίσκουμε έναν τρόπο για την κατανόηση της

γλώσσας των ονείρων ως «παιχνιδιού» με τις λέξεις και τους ήχους,

τον οποίο πολλούς αιώνες αργότερα μελέτησε ο Φρόιντ. Ο Αλέξαν­

δρος είχε aποκάμει να πολιορκεί την Τύρο. Είδε στον ύπνο του ένα

Σάτυρο να χορεύει πάνω στην ασπίδα του. Ο Αρίστανδρος, που

άκουσε το όνειρό του, είπε πως η Τύρος θα κατακτηθεί μόνο με πο­

λεμική έφοδο, κρίνοντας ότι αυτό σήμαινε η εμφάνιση του Σατύρου

(Σα Τύρος, δηλαδή δική σου η Τύρος) να χορεύει πάνω στην ασπί­

δα (ό.π.). Πάντως, και εδώ το όνειρο θεωρήθηκε προφητικό.

Ο Ιπποκράτης (5ος-4ος αι. π.Χ.) είχε επίσης μια μεταφυσική

αντίληψη για τα όνειρα, τα οποία πίστευε ότι μπορεί να αξιοποιήσει

και στη διάγνωση ασθενειών, πεποίθηση που συντηρείται μέχρι σή­

μερα από όσους θεωρούν τα όνειρα μηνύματα του σώματος 1.

Η τρίτη αντίληψη για τα όνειρα την οποία προαναφέραμε, ότι δη-

1. Ο Καραδημητρίου (2003) δίνει μια εικόνα της αντιμετώπισης των ονεί­

ρων στην αρχαία Ελλάδα ως μεταφυσικών φαινομένων και αναφέρε­

ται, μεταξύ άλλων, στις σχετικές ιδέες του Ιπποκράτη. Η ιδέα της αξιο­

ποίησης των ονείρων για τη διάγνωση ή και τη θεραπεία σωματικών

ασθενειών εντοπίζεται σε σύγχρονους συγγραφείς όπως οι Hersh (1995)

και Mindell (1989).

20 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩLΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕJΡΩΝ ΜΑΣ

λαδή αποτελούν φυσιολογικά προϊόντα του μυαλού στη διάρκεια

του ύπνου, συναντάται μόνο στα έργα του Ηράκλειτου (6ος-5ος αι.

π.Χ.), τοu Αριστοτέλη (4ος αι. n.X.) και ορισμένων άλλων αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων μεταξύ του 3ου και του 1ου αιώνα π.Χ. Από

αυτούς τους τελευταίους ξεχωρίζει ο Αρτεμίδωρος, ο οποίος πρό­

τεινε τυπολογίες ονείρων και έκανε αξιόλογες παρατηρήσεις που

επηρέασαν και τους σύγχρονους συγγραφείς (Καραδημητρίου,

2003). Πάντως, πιο πρωτοποριακές ήταν οι ιδέες του Αριστοτέλη, ο οποίος είχε προσέξει ότι και τα ζώα ονειρεύονται, αμφισβητώντας

έτσι τη μεταφυσική διάσταση των ονείρων. Είχε διατυπώσει επίσης

την άποψη πως τα όνειρα μπορεί να ερμηνεύσει εκείνος που βλέπει

ομοιότητες ανάμεσα σε αυτά και στην πραγματικότητα, δηλαδή

εκείνος που αντιλαμβάνεται το σχήμα λόγου της μεταφοράς και τη

λειτουργία του2 • Στην περίπτωση της Πηνελόπης, η ερμηνεία του

ονείρου σημαίνει την παρατήρηση ομοιοτήτων μεταξύ ενός αετού

(π.χ. αγέρωχος, δυνατός) και του Οδυσσέα, καθώς επίσης μεταξύ

των χηνών (που ως κατοικίδια τρέφονταν στο παλάτι της Πηνελό­

πης) και των μνηστήρων.

Την αντίληψη περί των ονείρων ως φυσιολογικών προϊόντων

του ύπνου ξαναβρίσκουμε μόνο στα τέλη του 19ου και στις αρχές

του 20ού αιώνα στο δυτικό πολιτισμό, κυρίως στο έργο του Φρόιντ

και του Γιουνγκ.

Ο ΦΡΟiΝΤ, Ο ΓΙΟΥΝΓΚ ΚΑΙ ΤΑ ONEIPA

Ίσως δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι περισσότεροι ψυχο­

θεραπευτές που αξιοποιούν τα όνειρα ως εργαλεία δουλειάς κατα-

2. Ο Αριστοτέλης είχε παρατηρήσει επίσης ότι οι ψευδαισθήσεις των

ατόμων με ψυχικές διαταραχές, οι παραισθήσεις υγιών ατόμων και το

περιεχόμενο των φαντασιώσεων και των ονείρων έχουν πολλά κοινά

στοιχεία και πιθανόν την ίδια πηγή, μια ιδέα την οποία επεξεργάστηκε

πολύ αργότερα ο Φρόιντ, που θεωρύσε πως όλα διέπονται από τους

ίδιους ψυχολογικούς μηχανισμούς (βλ. Steνens, 1995).

ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ ΜΕ Π:'ΑΜΠΙΑ 21

γράφουν οι ίδιοι τα όνειρά τους από όταν ήταν μικροί, αφού θεω­

ρούν πως κάτι τέτοιο τους βοηθά να καταλάβουν καλύτερα τις

ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Το ίδιο συνέβαινε και με δύο από

τους πιο διάσημους ψυχοθεραπευτές του 20ού αιώνα. Γνωρίζουμε

ότι ο Αυστριακός Σίγκμουντ Φρόιντ (Sigmund Freud, 1856-1939), ο πατέρας της σύγχρονης ψυχοθεραπείας και ιδρυτής της ψυχανα­

λυτικής προσέγγισης, θυμόταν πολλά όνειρα από την παιδική και

την εφηβική του ηλικία. Μέχρι την εποχή που ήταν ακόμα ασκούμε­

νος γιατρός αντιμετώπιζε τα όνειρά του με ένα μάλλον κοινότοπο

τρόπο (π.χ. τοπίο σημαίνει ταξίδι) και προσπαθούσε να φτιά~ι το

προσωπικό του λεξικό ονείρων παρατηρώντας τον τρόπο που πα­

ρόμοιες εικόνες εμφανίζονταν κατά καιρούς στον ύπνο του (Jones, 1961). Αργότερα, όταν άρχισε να θεραπεύει ψυχολογικά συμπτώ­ματα ακούγοντας τις ιστορίες των ασθενών, η αντίληψή του για τα

όνειρα άλλαξε. Στο περίφημο βιβλίο του Η ερμηνεία των ονείρων

(Freud, 1900), το οποίο πρωτοεκδόθηκε το 1900 και αποτέλεσε προϊόν της λεγόμενης αυτοανάλυσής του, παρουσιάζει τα όνειρα

ως έναν έμμεσο τρόπο εκπλήρωσης των επιθυμιών μας, κυρίως

των σεξουαλικών, αλλά και εκείνων που είναι απαγορευμένες από

τους ηθικούς κώδικες και συνδέονται γενικά με τα βασικά μας έν­στικτα της ζωής και του θανάτου.

Στην Ερμηνεία των ονείρων αναφέρεται σε ένα όνειρο δικό του,

που είδε τον Ιούλιο του 1895, γνωστό ως «η ένεση της Ίρμα». Η ανάλυση του ονείρου αποτέλεσε για τον ίδιο την επιβεβαίωση της

θεωρίας του ότι το κίνητρο κάθε ονείρου είναι η συγκαλυμμένη,

ώστε να μη διαταραχθεί ο ύπνος, εκπλήρωση μιας επιθυμίας. Σε

αυτό το όνειρο μια νεαρή χήρα, η Ίρμα, που είχε διακόψει την ψυ­

χανάλυσή της στον Φρόιντ, ήρθε σε μια δεξίωση που ο τελευταίος

παρέθετε με τη γυναίκα του. Η Ίρμα διαμαρτύρεται για κοιλιακούς

πόνους και ασφυξία, και ο Φρόιντ της λέει πως εκείνη φταίει που

εξακολουθεί να έχει ενοχλήσεις, επειδή διέκοψε τη θεραπεία της.

Ο Φρόιντ αναρωτιέται στο όνειρό του μήπως τα συμπτώματά της,

τα οποία είχε αποδώσει σε «υστερία••, έχουν τελικά οργανικό και

όχι ψυχολογικό υπόβαθρο. Εξετάζει τη στοματική κοιλότητα της

Ίρμα και βρίσκει μια λευκή κηλίδα και άλλα μορφώματα. Την εξετά-

22 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

ζουν ακόμα τρεις συνάδελφοι του Φρόιντ, ο Όπο, ο Λέοπολντ και

ο Δρ. Μ. Ο τελευταίος αποφαίνεται πως πρόκειται για μόλυνση,

την οποία όλοι τους συνδέουν με μια ένεση που είχε κάνει στην

Ίρμα ο Όπο. Το όνειρο τελειώνει με τη σκέψη του Φρόιντ πως δεν

κάνει εύκολα κανείς τέτοιες ενέσεις και πως ίσως η σύριγγα να ήταν μολυσμένη. "

Ο Φρόιντ ανέλυσε το όνειρό του με τη μέθοδο του ελεύθερου

συνειρμού. Πήρε την ονειρική ιστορία κομμάτι κομμάτι και κατέγρα­

ψε αυθόρμητα όλες τις σκέψεις που του έρχονταν στο μυαλό. Κα­

τέληξε στο συμπέρασμα ότι το κίνητρο του ονείρου ήταν να ικανο­

ποιήσει την επιθυμία του να μην είναι εκείνος ο υπεύθυνος της aπο­

τυχημένης θεραπείας της Ίρμα. Το προηγούμενο βράδυ τον είχε

επισκεφτεί ο Όπο, ο νεαρός συνάδελφος, και ο Φρόιντ, γνωρίζο­

ντας ότι τον είχε φιλοξενήσει στο εξοχικό της η οικογένεια της

Ίρμα, τον ρώτησε πώς είναι αυτή. Ο Όπο απάντησε πως είναι καλά

αλλά όχι εντελώς καλά. Ο Φρόιντ ενοχλήθηκε από τον τόνο της φω­

νής του. Του φάνηκε πως ενείχε κάποιον υπαινιγμό για την ικανότη­

τά του ως γιατρού, αλλά, όπως αναφέρει, αυτή η δυσαρέσκεια δεν

του έγινε αμέσως σαφής. Αργότερα ο Φρόιντ κάθισε να συντάξει

μια έκθεση για την περίmωση της Ίρμα με σκοπό να την παραδώ­

σει στον Δρ. Μ., ίσως για να ζητήσει και τη δική του γνώμη. Την ίδια

νύχτα είδε το όνειρο που περιγράψαμε, του οποίου το έκδηλο πε­

ριεχόμενο συνδέεται προφανώς με τα νωπά βιώματα του Φρόιντ.

Πολλοί ειδικοί έχουν προσπαθήσει να ερμηνεύσουν το διάσημο

αυτό όνειρο και από άλλες οmικές. Ίσως η πιο ακραία να είναι η

μεταφυσική οmική, που θέλει το όνειρο αυτό να προειδοποιεί τον

Φρόιντ για τον καρκίνο του φάρυγγα ο οποίος θα εμφανιστεί αρ­

κετά χρόνια αργότερα και θα τον ταλαιπωρήσει μέχρι το τέλος

της ζωής του (Hersh, 1995). Άλλοι συγγραφείς έχουν επισημάνει πως η συγκεκριμένη επιθυμία του Φρόιντ, η οποία κατά τα λεγόμε­

να του ίδιου σχετίζεται με τη γενικότερη επιθυμία του να φαίνεται

πως είναι ένας υπεύθυνος άνθρωπος και επαγγελματίας, δεν συν­

δέεται με τίποτα το απαγορευμένο, πέρα ίσως από τη διάθεσή του

να εκδικηθεί τον Όπο για το ύφος της προηγούμενης βραδιάς. Ο

ίδιος ο Φρόιντ επισημαίνει αρκετές φορές στο βιβλίο του πως δι-

ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝΠΟ ΜΕ ΤΣΑΜΠΙΑ ~:Ι

στάζει να αποκαλύψει πολλά προσωπικά του δεδομένα, για να μη

διακινδυνεύσει να εκτεθεί. Ίσως γι' αυτόν το λόγο η ανόλυση του

ονείρου να μην αποκαλύmει καμιά απαγορευμένη (π.χ. σεξουαλι­

κή) επιθυμία, παρόλο που ο ίδιος επέμενε πως, όταν κανε(ς απο­

καλύψει το λανθάνον περιεχόμενο ενός ονείρου, επιβεβαιώνει πά­

ντοτε πως δεν υπάρχουν «αθώα» όνειρα. (Είναι όλα «Πονηρές αλε­

πούδες••!)

Σε μια μεταγενέστερη έκδοση του βιβλίου του ο Φρόιντ προσέ­

θεσε ένα κεφάλαιο για το συμβολισμό, όπου λίγο πολύ όλα τα μυ­

τερά αντικείμενα συμβολίζουν το πέος. Μπορεί κανείς να φαντα­

στεί ότι η σύριγγα αποτελεί ένα τέτοιο σύμβολο και να υποθέσει

ότι ο Φρόιντ είχε ενδόμυχες σκέψεις ή συναισθήματα για το γεγο­

νός ότι ο Όπό, και όχι εκείνος, είχε μόλις περάσει ένα Σαββατοκύ­

ριακο στο σπίτι της Ίρμα (Rycroft, 1991). Πάντως, για τον Φρόιντ το όνειρο είναι δυνατόν να εκπληρώνει έμμεσα πολλές επιθυμίες,

όπου η μια καλύmει την άλλη δημιουργώντας στρώματα, στο πιο

χαμηλό από τα οποία υπάρχει το κίνητρο για την εκπλήρωση μιας παιδικής επιθυμίας.

Την Ερμηνεία των ονείρων διάβασαν αρκετοί διανοούμενοι και

καλλιτέχνες της εποχής, αν και αρχικά το έργο δεν είχε μεγόλη απή­

χηση. Ένας από αυτούς που το διάβασαν ήταν ο Ελβετός ψυχία­

τρος Καρλ Γιουνγκ (Carl Jung, 1875-1961), ο οποίος και ενθουσιά­στηκε. Ο ίδιος ενδιαφερόταν πολύ για τα δικά του όνειρα, θυμόταν

μάλιστα ένα όνειρο που είχε δει όταν ήταν τεσσάρων ετών (Jung, 1963· βλ. και Wilson, 1984, σ. 56). Σε ένα λιβάδι ανακάλυψε μια πέ­τρινη τρύπα. Κατεβαίνοντας τα σκαλιά τράβηξε μια κουρτίνα και

βρήκε ένα χρυσό θρόνο. Πάνω στο θρόνο υπήρχε ένα τεράστιο αντι­

κείμενο σαν κορμός δέντρου. Όμως ο κορμός ήταν από δέρμα και

στην κορυφή του είχε ένα μεγάλο μάτι που κοίταζε προς τα πάνω.

Ο Γιουνγκ έβλεπε τις ομοιότητες που είχαν κάποια σχήματα στο

όνειρο αυτό με τα γεννητικά όργανα, και ίσως αυτή η ονειρική ανά­

μνηση να υπήρξε ένας από τους λόγους του αρχικού ενθουσια­

σμού του με τις ιδέες του Φρόιντ (Jung, 1963· Wilson, 1984). Οι δυο άνδρες σύντομα ανέmυξαν στενή συνεργασία και μεγάλη φι­

λία που κράτησε τουλάχιστον μια εmαετία. Αλληλογραφούσαν πο-

24 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣL:'Α ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

λύ τακτικά από το 1906, όμως οι διαφορές στον τρόπο σκέψης τους άρχισαν σιγά σιγά να γίνονται ορατές, και μάλιστα με αφορμή

ένα όνειρο. Κατά τη διάρκεια ενός δεκαήμερου ταξιδιού τους με

πλοίο στην Αμερική το καλοκαίρι του 1909, ο Φρόιντ, ο Γιουνγκ και ένας ακόμα •<μαθητής» του Φρόιντ, ο Ferenczi, βάλθηκαν να αναλύ­ουν τα όνειρά τους (Jones, 1961). Ο Γιουνγκ αφηγήθηκε ένα δικό του όνειρο: Βρισκόταν στο σπίτι του, μόνο που του φαινόταν άγνω­

στο. Στον πρώτο όροφο, ένα άνετο και ευχάριστο σαλόνι είχε επί­

πλωση του 18ου αιώνα. Το ισόγειο, σκοτεινό, είχε ένα δωμάτιο με

ξύλινη επένδυση και επίπλωση ακόμα πιο παλιά. Κατέβηκε μερικά

πέτρινα σκαλοπάτια και βρέθηκε σε ένα θολωτό δωμάτιο χτισμένο

στη βάση παλιού ρωμαϊκού τοίχου. Σηκώνοντας μια καταπακτή εμ­

φανίστηκαν και άλλα σκαλοπάτια που οδηγούσαν σε μια σπηλιά, η

οποία ήταν ένας προϊστορικός τάφος με δυο κρανία, οστά και κε­

ραμικά κτερίσματα.

Ο Φρόιντ θεώρησε ότι το όνειρο εκπληρώνει την aσυνείδητη

επιθυμία του Γιουνγκ για το θάνατο δυο ανθρώπων. Προκειμένου

να αποφύγει την κατηγορία ότι κάνει σκέψεις θανάτου για τον ίδιο

τον Φρόιντ, ο Γιουνγκ του είπε ψέματα ότι συμφωνεί με την ερμη­

νεία του και ότι μάλλον θα ήθελε να δει νεκρές τη γυναίκα και την

κουνιάδα του. Όμως για τον Γιουνγκ το όνειρο αυτό συμβόλιζε

ολόκληρο τον κόσμο του, αποτελούσε μια περίληψη της πνευματι­

κής του ζωής. Αντιπροσώπευε την ενασχόλησή του με τη φιλοσο­

φία, τις επιρροές που είχε δεχτεί από τη δαρβινική θεωρία της εξέ­

λιξης, καθώς και τη σχετικοποίηση της χριστιανικής του πίστης -αποτέλεσμα της επαφής του με άλλες θρησκείες και πολιτισμούς.

Ο τρόπος ερμηνείας του ονείρου από τον Φρόιντ του φάνηκε πολύ

στείρος, λες και ο Φρόιντ προσπαθούσε να χωρέσει το όνειρο στη

θεωρία του αντί να το δει ως μια έκφραση της αγωνίας του Γιουνγκ

για την πνευματική του εξέλιξη, της ανάγκης του να εμβαθύνει όλο

και περισσότερο στα φαινόμενα που μελετούσε, αναζητώντας απα­

ντήσεις ακόμα και σε μεταφυσικά ερωτήματα (Jung, 1964). Για τον Φρόινττο κίνητρο του ονείρου ήταν να συγκαλύψει τη βί­

αιη επιθυμία του Γιουνγκ, γι' αυτό και στο όνειρο, αντί να σκοτώνει

τις δυο γυναίκες, ανακαλύmει τυχαία τα οστά τους θαμμένα στα θε-

ΠΑΙΏΜΕΝΟ ΔΕΝτΡΟ ΜΕ τΣΑΜΠΙΑ 2!>

μέλια του σπιτιού του. Αν ο Γιουνγκ ή, μάλλον, αν ο μηχανισμός εκεί­

νος που - σύμφωνα με τον Φρόιντ- επεμβαίνει στις ζωώδεις επι­

θυμίες μας και τις συγκαλύmει δεν λειτουργούσε όπως έπρεπε, τό­

τε η εικόνα του βίαιου εαυτού του θα τρόμαζε τον Γιουνγκ και θα τά­

ραζε τον ύπνο του. Στο παιδικό του όνειρο με το θρόνο και τον κορ­

μό ο Γιουνγκ ξύπνησε έντρομος ίσως γιατί βρισκόταν κοντά στη συ­

νειδητοποίηση ότι χρειάζεται να αντιμετωπίσει την παντοδυναμία

ενός φαλλού. Σύμφωνα με τη φρο'ίδική θεωρία, η συνειδητοποίηση

αυτή αποτελεί αναπόφευκτο βήμα στην ανάmυξη του αγοριού, που

τελικά ταυτίζεται με τον ισχυρό πατέρα και έτσι λύνει το οιδιπόδειο

σύμπλεγμα.

Η σκάλα και η κάθοδος στο δωμάτιο με το θρόνο θυμίζουν το

όνειρο με την κάθοδο και την ανακάλυψη του θολωτού δωματίου

στο ενήλικο όνειρο του Γιουνγκ. Για τον Φρόιντ η σκάλα συμβόλιζε

τη σεξουαλική πράξη και το δωμάτιο συμβόλιζε το γυναικείο σε­

ξουαλικό όργανο. Σίγουρα, λοιπόν, οι απαγορευμένες ερωτικές

επιθυμίες του Γιουνγκ θα ανάγονταν από τον Φρόιντ στην πρωταρ­

χική απαγορευμένη επιθυμία για τη μητέρα και στην έναρξη του οι­

διπόδειου. Για τον Φρόιντ η χρήση συμβολισμών και η συγκάλυψη

στο όνειρο έχουν στόχο να διαφυλάξουν τον ύπνο. Προκειμένου

όμως να αντιμετωπίσουμε ψυχολογικά συμmώματα, πρέπει να φέ­

ρουμε αυτές τις aπωθημένες επιθυμίες στην επιφάνεια και να ερ­

μηνεύσουμε το όνειρο.

Για τον Γιουνγκ το όνειρό του δεν είχε στόχο τη συγκάλυψη αλ­

λά την αποκάλυψη των δημιουργικών πλευρών του εαυτού του. Τα

όνειρα για τον ίδιο αποτελούν μηνύματα από ένα ασυνείδητο κομ­

μάτι του εαυτού (το «προσωπικό ασυνείδητο»), το οποίο προσπα­

θεί να συμβάλει στην όσο το δυνατόν σφαιρικότερη ανάmυξη της

προσωπικότητας του ατόμου (βλ. Jung, 1953-1978). Με αφορμή το όνειρο του σπιτιού, θεώρησε πως τα όνειρα είναι μηνύματα όχι μό­

νο από το προσωπικό ασυνείδητο αλλά και από ένα πιο παλιό, «σο­

φό» και δημιουργικό κομμάτι του εαυτού μας, το οποίο ο Γιουνγκ

ονόμασε «συλλογικό ασυνείδητο». Πίστεψε, με άλλα λόγια, πως ο

άνθρωπος έχει μια κληρονομημένη τάση να συμβολοποιεί με τον

ίδιο τρόπο ανά τους αιώνες σημαντικές γι' αυτόν γνώσεις. Το «σπί-

26 Η ΑΘΩΑ 1!1Ω1'2.Α ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

τι», για παράδειγμα, είναι ένα τέτοιο πανανθρώπινο σύμβολο, ένα

αρχέτυπο, που αντιστοιχεί στον εαυτό μας, ο οποίος έχει διάφορα

επίπεδα όπως αυτά που ο Γιουνγκ ανακάλυψε στο όνειρό του.

Η άποψη του Φρόιντ για τη συγκάλυψη απαγορευμένων επιθυ­

μιών ως το μοναδικό κίνητρο του ονείρου έχει αμφισβητηθεί από

σύγχρονους ερευνητές (Fisher & Greenberg, 1996) αλλά και από μεταγενέστερους ψυχαναλυτές στην κλινική πράξη. Από την περίο­

δο ακόμα που ζούσε ο Φρόιντ, οι ψυχαναλυτές, βασισμένοι σε δικά

του αποσπάσματα, έγραφαν πως υπάρχουν και άλλου είδους όνει­

ρα3, όπως τα όνειρα «σύγκρουσης», που δείχνουν aπωθημένους

φόβους ή θυμούς, αλλά και τα όνειρα «αναγέννησης», που σηματο­

δοτούν επίλυση συγκρούσεων ή το τέλος μιας θεραπευτικής διαδι­

κασίας (Coster, 1932). Επίσης, οι ψυχαναλυτές σήμερα αντιμετωπί­ζουν τα όνειρα περισσότερο ως ενδεικτικά της συνολικής ψυχολο­

γικής κατάστασης του ατόμου κατά την περίοδο του ονείρου, και

τις μορφές που εμφανίζονται στο όνειρο ως πλευρές της προσωπι­

κότητας του ατόμου που παραμένουν aσυνείδητες -μια ιδέα που

είχε αναφέρει ο ίδιος ο Φρόιντ στην Ερμηνεία των ονείρων4 •

3. Σε λίγα σημεία των κειμένων του φαίνεται να αναγνωρίζει ο Φρόιντ και

άλλα οφέλη των ονείρων, όπως είναι η δυνατότητα υπερμνησίας (να

θυμάται κανείς γεγονότα που δεν θυμάται σε επίπεδο συνειδητό) και η

επίλυση προβλημάτων, ενώ αλλού αντιμετωπίζει το όνειρο ως πηγή

έμπνευσης και δημιουργίας (Freυd, 1953-1974· Ζερβής, 2000). Οι σου­ρεαλιστές ήταν αυτοί που πρώτοι χρησιμοποίησαν τα όνειρα αλλά και

στοιχεία της φροϊδικής τεχνικής του ελεύθερου συνειρμού ως πηγή

έμπνευσης. Ένα χρόνο πριν από το θάνατο του Φρόιντ ο Σαλβαντόρ

Νταλί, συνοδευόμενος από τον Στέφαν Τσβάιχ, τον επισκέφτηκε στην

Αγγλία για να του κάνει το πορτρέτο του. Ο Φρόιντ έγραψε μετά στο

φίλο του τον Τσβάιχ ευχαριστώντας τον που είχε φέρει μαζί του τον

Ισπανό ζωγράφο: «Μέχρι τώρα είχα την τάση να θεωρώ τους σουρεα­

λιστές, οι οποίοι προφανώς με υιοθέτησαν ως άγιο προστάτη τους,

εντελώς παλαβούς ... >> (Jones, 1961, σ. 791). 4. «Κάθε όνειρο πραγματεύεται το πρόσωπο του ίδιου του ονειρευόμε­

νου [ ... ]. Η πολλαπλή και ποικιλόμορφη εμφάνιση του εγώ μου στο όνειρο δεν εκπλήσσει κατά βάθος περισσότερο από το γεγονός ότι και

ΙΙΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ ΜΕ Π'ΑΜΠΙΑ '.!.7

Όσον αφορά τον Γιουνγκ, η άποψή του για το συλλογικό ασυ­

νείδητο έχει για πολλούς λίγη χρησιμότητα, αφού ε(ναι δεδομένο

πως ο εγκέφαλος των ανθρώπων μπορεί να παράγει παρόμοια

σύμβολα. Μια ιδέα του που θεωρείται έως σήμερα πολύ αξιόλογη

είναι ότι η ερμηνεία του ονείρου χρειάζεται να αναγνωρίζεται ως

«ακριβής>> («να κάνει νόημα>>) από τον ίδιο τον άνθρωπο που έχει

δει το όνειρο. Άλλωστε ο Γιουνγκ προτιμούσε οι συνειρμοί που

έκαναν οι θεραπευόμενοί του να μην είναι ελεύθεροι, αλλά να

στρέφονται γύρω από το όνειρο και μόνο. Τόνισε περισσότερο

από τον Φρόιντ την άποψη πως οι διάφορες μορφές που εμφανί­

ζονται στο όνειρο εκφράζουν aσυνείδητες πλευρές του εαυτού,

θεωρώντας μάλιστα ότι φανερώνονται στο όνειρο με στόχο να γί­

νουν συνειδητές. Η aρσενική και η θηλυκή μας πλευρά, η σκιά (η

ενστικτώδης) και το προσωπείο (η επίπλαστη Πλευρά) μας, η εσω­στρεφής και η εξωστρεφής μας τάση, όλες μπορεί να εμφανι­

στούν με συμβολική μορφή στα όνειρά μας, αν δεν τις αναγνωρί­

ζουμε στον ξύπνιο μας ως δικές μας (Jυng, 1964). Οι απόψεις των δυο ανδρών, παρά τις διαφορές τους, έχουν

πολλά κοινά, και ο ένας επηρέασε τον άλλο στον τρόπο σκέψης για

τα όνειρα. Παρακάτω αναφέρονται περισσότερα για τα όσα χρήσι­

μα πρότειναν ο Φρόιντ και ο Γιουνγκ σχετικά με την κατανόηση της

••εικονογραφικής>> γλώσσας των ονείρων.

Σε προσωπικό επίπεδο, ο Φρόιντ δυσκολευόταν με την πλευρά

εκείνη του Γιουνγκ που τον αμφισβητούσε, ο δε Γιουνγκ φαινόταν να

έχει μεγάλη ανάγκη να αναmύξει εκείνο το κομμάτι του εαυτού του

που τον ωθούσε σε πιο μεταφυσικές αναζητήσεις. Ενώ ο Γιουνγκ

έγραφε το βιβλίο του Η ψυχολογία του ασυνείδητου, που πρωτοεκ­

δόθηκε το 1912, είδε ένα όνειρο με δύο επεισόδια. Στο πρώτο επει­σόδιο συναντούσε στα σύνορα Αυστρίας-Ελβετίας έναν Αυστριακό

τελωνειακό, ηλικιωμένο και σκυθρωπό, που έμοιαζε να μην τον βλέ­

πει. Κάποιοι πληροφόρησαν τον Γιουνγκ ότι πρόκειται για φόντα-

σε μια συνειδητή σκέψη περιλαμβάνεται πολλές φορές και σε διαφο­

ρετικά σημεία ή σε πολλαπλές σχέσεις, π. χ. στην πρόταση "Αν σκεφτώ

πόσο υγιές παιδί ήμουν",, (Freυd, 1900, σ. 289).

28 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣ.ΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΙ

σμα: ccΕίναι ένας από εκείνους που δεν μπόρεσαν να πεθάνουν κα­

νονικά». Στο δεύτερο επεισόδιο του ονείρου βρισκόταν σε μια ηλιό­

λουότη πόλη όπου συνάντησε έναν ιππότη του 12ου αιώνα με πα­νοπλία, γεμάτο ζωή, τον οποίο μόνο ο ίδιος μπορούσε να δει. Μια

φωνή τον πληροφόρησε ότι περνούσε από εκεί «εδώ και πολύ και­

ρό, και όλοι το γνωρίζουν». Ο Γιουνγκ συνέδεσε βέβαια το φάντα­

σμα του γερο-τελωνειακού με τον τρόπο που έβλεπε τελευταία τον

Φρόιντ, και τον ιππότη-σταυροφόρο με τον τρόπο που είχε αρχίσει

να βλέπει τον εαυτό του (Jung, 1963). Το 1913 ήρθε η οριστική ρήξη στη σχέση μεταξύ Φρόιντ και

Γιουνγκ. Τον Απρίλιο τοu 1914 ο Γιουνγκ υπέβαλε την παραίτησή του από τη θέση του προέδρου της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας,

για την οποία είχε προταθεί βέβαια από τον Φρόιντ5 . Ήταν μια δύ­

σκολη περίοδος στη ζωή και των δυο, αλλά για τον Γιουνγκ σήμαι­

νε και αγωνία για την απομόνωσή του από μια ολόκληρη επαγγελ­

ματική κοινότητα που τον είχε ταυτίσει με τις ιδέες του Φρόιντ. Εκεί­

νο τον Απρίλιο είδε το εξής όνειρο (ό.π.): Ήταν μέσα καλοκαιριού,

αλλά ένα κύμα ψύχους ήρθε από την Αρκτική και πάγωσε τη γη. Ο

πάγος ξέρανε όλα τα φυτά. Το ίδιο όνειρο είδε τον επόμενο και το

μεθεπόμενο μήνα, αλλά την τελευταία αυτή φορά υπήρξε τέτοια

απροσδόκητη εξέλιξη, ώστε θα μπορούσε να θεωρηθεί όνειρο «ανα­

γέννησης»: Είδε να προβάλλει ένα δέντρο με φύλλα αλλά χωρίς καρ­

πούς. Τα φύλλα είχαν μεταμορφωθεί από τους πάγους σε γλυκά σταφύλια γεμάτα θεραπευτικούς χυμούς. Έκοψε τα τσαμπιά και τα

έδωσε σε ένα μεγάλο πλήθος που περίμενε.

ONEIPA ΚΑΙ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ

Μετά το 8' Παγκόσμιο Πόλεμο ο χώρος της ψυχολογίας και της ψυχοθεραπείας γνώρισε μεγάλη ανάmυξη. Στην Ευρώπη και στην

5. Η αλληλογραφία των δυο ανδρών αποτελεί ιστορικό ντοκουμέντο αυ­

τής της περιόδου και αποτυπώνει όλη την εξέλιξη της θρυλικής τους

σχέσης (Freυd/Jυng, 1991).

ΠΑΙΏΜΕΝΟ ΔΕΝΠΟ ΜΕ τΣΑΜΠΙΑ ~9

Αμερική σημαντικές προσωπικότητες που είχαν μαθητεύσει κοντά

στους ψυχαναλυτές επίγονους του Φρόιντ δημιούργησαν δικές

τους ψυχοθεραπευτικές σχολές με διαφορετικές μεθόδους θερα­

πείας, αλλά και κάπως διαφορετική άποψη για τα αίτια που βρίσκο­

νται πίσω από τις ψυχολογικές δυσκολίες. Οι επιρροές της ψυχα­

νάλυσης είναι εμφανείς -σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό­

στις περισσότερες από αυτές τις λεγόμενες «ψυχοδυναμικές» σχο­

λές, που όλες βασίζονται στην ιδέα των εσωτερικών συγκρούσεων

και του ισχυρού ασυνείδητου.

Άλλες σχολές δημιουργήθηκαν για να αντιπαλέψουν την ψυχα­

νάλυση, η οποία όμως ακόμα και έτσι -μέσα από την αντιπαλότη­

τα- παρέμενε σημείο αναφοράς τους. Ορισμένες από αυτές επη­

ρεάστηκαν από το ρεύμα της φαινομενολογίας, δηλαδή της επικέ­

ντρωσης στην υποκειμενική εμπειρία του ατόμου όπως αυτή του

παρουσιάζεται· με άλλα λόγια, στην επικέντρωση στα φαινόμενα

και όχι σε όσα μπορεί να υποθέτουμε ότι κρύβονται πίσω από αυ­

τά. Οι σχολές αυτές (στις οποίες συμπεριλαμβάνονται η ανθρωπο­

κεντρική, η υπαρξιστική, η γκεστάλτ, η συστημική) αποτέλεσαν τη

λεγόμενη «Τρίτη δύναμη» στο χώρο της ψυχοθεραπείας. Την πρώ­

τη αποτελούσαν οι ψυχοδυναμικές σχολές, με κυριότερη την ψυ­

χανάλυση, και τη δεύτερη οι συμπεριφοριστικές (μπιχεβιοριστι­

κές). Ας δούμε τι είχαν να πουν οι εκπρόσωποι δυο σχολών της

φαινομενολογικής παράδοσης που περισσότερο ασχολήθηκαν με

τα όνειρα.

Ο Γερμανός Φρέντερικ Περλς (Fritz Perls, 1893-1970) μετανά­στευσε λόγω του χιτλερισμού πρώτα στη Νότια Αφρική και κατό­

πιν στην Αμερική, όπου μαζί με τη γυναίκα του Λόρα ανέmυξε την

ψυχοθεραπευτική προσέγγιση γκεστάλτ (gestalt). Επηρεασμένος από τις απόψεις του Γιουνγκ για τα όνειρα, θεώρησε και εκείνος

πως όλα τα στοιχεία του ονείρου αποτελούν αποκομμένα μέρη δι­

κά μας, κομμάτια που προβάλλουμε στα στοιχεία αυτά. Για τον

Περλς, πηγή των προβλημάτων μας είναι ακριβώς αυτή η διασπα­

σμένη μας εμπειρία (άλλα νιώθουμε, άλλα δείχνουμε και άλλα λέ­

με) και η συσσώρευση με αυτό τον τρόπο συναισθηματικών εκκρε­

μοτήτων και ανεπίλυτων συγκρούσεων (Perls, 1969).

30 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Αν ο Γιουνγκ είχε εκμυστηρευτεί το όνειρο με το παγωμένο δέ­

ντρο στον Περλς, ο τελευταίος θα τον ενθάρρυνε να το αφηγηθεί ξα­

νά σε πρώτο πρόσωπο και μάλιστα σε χρόνο ενεστώτα, σαν να συ­

νέβαινε τώρα. Κατόπιν, θα τον ενθάρρυνε να καταγράψει ένα προς

ένα όλα τα στοιχεία του ονείρου, να μπει στη θέση κάθε στοιχείου,

ακόμα και ενός άψυχου αντικειμένου, και να κάνει διάλογο μαζί του.

Καθετί που θα προέκυmε ως σκέψη ή συναίσθημα θα τον έφερνε κο­

ντά στη συνειδητοποίηση του πώς πραγματικά νιώθει και τι σκέφτε­

ται. Θα έκανε λοιπόν ξεχωριστό διάλογο με το αρκτικό κύμα ψύχους,

τη γη, τον πάγο, τα φυτά, το δέντρο, τα τσαμπιά και το πλήθος, και

ίσως παραδεχόταν την ανάγκη του να παίξει ένα σημαντικό ρόλο

στην ιστορία της ανθρώπινης γνώσης προσφέροντας τους καρπούς

της δικής του προσωπικής σκέψης σε ένα κοινό που θα αναγνώρι­

ζε τη μεγάλη συμβολή του. Επειδή όμως το όνειρο βοηθά και στον

εντοπισμό συναισθηματικών εκκρεμοτήτων, ίσως αναγνώριζε και το

πόσο του είχε στοιχίσει η αποκοπή του από την πατρική και αρχικά

εξιδανικευμένη φιγούρα του Φρόιντ, παρόλο που ο ίδιος ο Γιουνγκ

είχε επιδιώξει την αποκοπή αυτή. Ο Περλς δεν θα επιχειρούσε καμιά

ερμηνεία του ονείρου, αλλά θα άφηνε το διάλογο με τα στοιχεία του

να λειτουργήσει από μόνος του, με στόχο την αναγνώριση παρα­

γνωρισμένων σκέψεων και συναισθημάτων.

Ο Βίκτορ Φρανκλ (Victor Frankl, 1906-1997) υπήρξε ένας από τους βασικούς εκπροσώπους της υπαρξιστικής ψυχοθεραπευτικής

προσέγγισης στην Ευρώπη, μιας προσέγγισης που έχει τις ρίζες

της στη φιλοσοφία. Στο ευρύτερο κοινό η προσέγγιση αυτή έχει γί­

νει γνωστή κυρίως μέσω του έργου του Ίρβιν Γιάλομ (lrvin γaιοm), ο οποίος αποτελεί έναν από τους πιο αξιόλογους εκπροσώπους

της στην Αμερική. Ο Φρανκλ, Αυστριακός στην καταγωγή, αιχμαλω­

τίστηκε από τους ναζί και ήταν ο μόνος που επέζησε από όλη την

οικογένειά του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Για τον Φρανκλ, ο

άνθρωπος που έχει περισσότερες πιθανότητες όχι μόνο να επιβιώ­

σει, αλλά και να ζήσει καλά, είναι εκείνος που μπορεί να αναγνωρί­

ζει την πνευματική του ελευθερία και να βρίσκει καθημερινά νόημα

στη ζωή του, παρόλο που γνωρίζει και συνειδητοποιεί πως θα πε­

θάνει (Frankl, 1959).

ΠΑΙΏΜΕΝΟ ΔΕΝΊΊ'Ο ΜΕ ΤΣΑΜΠΙΑ 31

Από όλους τους υπαρξιστές ο Μένταρντ Μπος (Medard Boss, 1903-1990) φαίνεται να ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα όνειρα. Ο Μπος θεωρεί ότι τα όνειρα αντικατοmρίζουν τον τρόπο με τον

οποίο ζούμε (Boss, 1977). Γι' αυτόν δεν υπάρχει έκδηλο και λαν­

θάνον περιεχόμενο του ονείρου. Ό,τι μας απασχολεί στον ξύπνιο

μας μας απασχολεί και στον ύπνο μας. Όταν ο Φρόιντ έπεσε να

κοιμηθεί μετά την επίσκεψη του Όττο και τη συγγραφή της ανα­

φοράς του για την Ίρμα, διάφορα ερωτήματα στριφογύριζαν στο

μυαλό του και τα ίδια τον απασχόλησαν την ώρα που κοιμόταν:

«Μήπως φταίω εγώ;,· «Μήπως το πρόβλημα της Ίρμα δεν ήταν τε­

λικά ψυχολογικό;,· «Μήπως όντας "νέος" στην ψυχοθεραπεία των

υστερικών συμmωμάτων -όσο νέος είναι και ο φίλος μου ο Όττο

στην ηλικία και στο ιατρικό επάγγελμα- κάνω επικίνδυνους πει­

ραματισμούς;»· «Μήπως έκανα λάθος που την ανέλαβα, μια και

προέρχεται από γνωστή μου οικογένεια; .. · «Τι θα σκέφτονται τώρα οι συνάδελφοί μου για μένα;». Εκτός από ερωτήματα, στον ύπνο

του θα τον συνόδευσαν σίγουρα και συναισθήματα όπως θυμός

για την πεισματάρα Ίρμα, ντροπή απέναντι στους συναδέλφους,

αλλά και ανακούφιση στη σκέψη πως μπορεί το φταίξιμο να μην

ήταν δικό του. Όπως στον ξύπνιο του, έτσι και στον ύπνο του είναι

πιθανό να μάλωνε αλλά και να παρηγορούσε τον εαυτό του. Τα

όνειρα αποτελούν λοιπόν για τη φαινομενολογική-υπαρξιστική

προσέγγιση τη συνέχεια της εγρήγορσης. Επομένως, δεν αποκα­

λύmουν την «αλήθεια» ούτε συμπληρώνουν κομμάτια της προσω­

πικότητάς μας· μπορούν όμως να μας επιστήσουν την προσοχή

στον τρόπο με τον οποίο ζούμε και έτσι να μας κινητοποιήσουν

ώστε να πραγματοποιήσουμε αλλαγές αναλαμβάνοντας την ευθύ­

νη των επιλογών μας.

Σύμφωνα με τον Μπος, οι αλλαγές στον τρόπο που αντιλαμβα­

νόμαστε την πραγματικότητα και στον τρόπο που ζούμε είναι πα­

ράλληλες με τις αλλαγές που σημειώνονται στο περιεχόμενο των

ονείρων μας. Για να γίνει αυτό περισσότερο κατανοητό φέρνει ως

παράδειγμα μια σειρά 823 ονείρων τα οποία ανέφερε κατά τη διάρ­κεια της τρίχρονης ψυχοθεραπείας του ένας μηχανικός γύρω στα

σαράντα, που υπέφερε από κατάθλιψη και σεξουαλική ανικανότητα

32 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣ4 ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

(Boss, 1958). Αρχικά στα όνειρά του κυριαρχούσαν οι μηχανές και άλλα άψυχα αντικείμενα, όμως σταδιακά άρχισε να βλέπει στον

ύπνο του φυτά, δέντρα, λουλούδια, έντομα, ερπετά, μικρά θηλα­

στικά, λιοντάρια και άλογα. Το πρώτο όνειρο με ανθρώπινο πλάσμα

το είδε δυο χρόνια μετά την έναρξη της ψυχοθεραπείας του, ενώ

τελικά μπόρεσε να δει στον ύπνο του και τη γυναίκα με την οποία

κατέληξε να παντρευτεί. Τα συναισθήματα που βιώνει κάποιος στο

όνειρο θεωρούνται πολύ ενδεικτικά του νοήματος του ονείρου, ενώ

σημαντικός είναι και ο τρόπος με τον οποίο ο ονειρευόμενος αντι­

δρά στα φαινόμενα που παρουσιάζονται στο όνειρο. Η εξέλιξη της

σειράς ονείρων του Γιουνγκ με το δέντρο αντικατοmρίζει την αλ­

λαγή στην αντίληψη και στο συναίσθημα του Γιουνγκ (από το πα­

γωμένο και ξηρό τοπίο στην εμφάνιση του δέντρου και των τσα­

μπιών). Το ευχάριστο συναίσθημα του Γιουνγκ δείχνει τη θετική -σε γενικές γραμμές- από τον ίδιο αξιολόγηση της σύγκρουσής

του με τον Φρόιντ και γενικά των επιλογών του, ενώ η κίνησή του

προς το πλήθος φανερώνει την ελεύθερη επιλογή του και τη νοη­

ματοδότηση της ζωής του μέσα από την προσφορά των προσωπι­

κών του καρπών. Ο Μπος δεν πιστεύει στην έννοια των συμβόλων

που έχουν κάποια αντικειμενική ερμηνεία, θεωρεί όμως βαρύνουσα

τη σημασία που αποδίδει ο ονειρευόμενος στα στοιχεία του ονεί­

ρου. Μάλλον δεν θα συμφωνούσε με τον Γιουνγκ πως το δέντρο

έχει για όλους ανεξαιρέτως τη συμβολική σημασία της ανθρώπινης

ανάmυξης και εξέλιξης. Θα τον ενδιέφερε όμως πολύ το γεγονός

ότι ο Γιουνγκ θεωρούσε το δέντρο στο όνειρό του το «δέντρο της

ζwής» του.

* * * Συνοψίζοντας τις ψυχολογικές θεωρίες που δίνουν σημασία στην

«ερμηνεία» των ονείρων, είδαμε ότι υπάρχουν δυο βασικές οmικές,

η ψυχοδυναμική και η φαινομενολογική.

Σύμφωνα με την πρώτη οπτική, τα όνειρα έχουν αποστολέα και

παραλήπτη. Αποτελούν μηνύματα που στέλνει κάποιο μέρος του

εαυτού μας, πιθανόν το ασυνείδητο. Υιοθετώντας περισσότερο

την άποψη του Γιουνγκ για τη φύση του ασυνείδητου, ο Rycroft

ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝ11'0 ΜΕ ΤΣΑΜΠΙΑ 33

υποστηρίζει ότι πρόκειται για ένα κομμάτι μας που έχει περισσό­

τερη γνώση του εαυτού και είναι πιο ειλικρινές από το άλλο κομ­

μάτι μας, το συνειδητό, το οποίο παραλαμβάνει τα μηνύματα και

μπορεί να αγνοήσει ή να συγκαλύψει το «αληθινό, νόημά τους.

Αυτή είναι η έννοια της ειλικρίνειας που υπονοεί ο Rycroft αναφε­ρόμενος στην «αθωότητα των ονείρων» στο ομώνυμο έργο του (Rycroft, 1991).

Σύμφωνα με τη δεύτερη οmική, τα όνειρα δεν αποτελούν μηνύ­

ματα. Το νόημα εδώ συνοψίζεται στη φράση «Τα όνειρα είναι του

ονειρευόμενου -όχι για τον ονειρευόμενο» (Jones, 1984). Δεν υπάρχει επομένως ούτε αποστολέας ούτε παραλήπτης. Υπάρχουν

μόνο διάφορα επίπεδα συνειδητότητας τόσο στον ύπνο όσο και

στον ξύπνιο6 • Στον ύπνο, βέβαια, η συνειδητότητα είναι σε γενικές

6. Ακόμα και ψυχοθεραπευτές που υιοθετούν τη φαινομενολογική-πραγ­

ματιστική οmική, όπως ο Ίρβιν Γιάλομ και η Gayle Delaney, φαίνεται πως μπερδεύονται στο σημείο αυτό, ότι δηλαδή δεν υπάρχει ούτε απο­

στολέας ούτε μήνυμα ούτε παραλήmης. Λόγου χάρη, ο Γιάλομ αναφέ­

ρει: ••Τα όνειρα (με εξαίρεση τη σπάνια ακουστική εμπειρία) είναι οmι­

κά φαινόμενα, και ο παράγοντας εκείνος του νου [agency of the mind] που είναι υπεύθυνος για την κατασκευή των ονείρων πρέπει να βρει

τρόπο να μετατρέψει τις αφηρημένες ιδέες σε οmική μορφή>> (Yalom, 2001, σ. 231). Η Delaney (1993) πιστεύει ότι «υπάρχει στα όνειρα ένα μήνυμα το οποίο ο συνειδητός νους χρειάζεται να αντιληφθεί και να

χρησιμοποιήσει για το καλό του ονειρευόμενου>> (σ. 198). Όταν αυτό δεν επιτυγχάνεται, το ίδιο όνειρο επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά ••σαν

χαλασμένος δίσκος>> (σ. 236). Αυτές οι αντιφάσεις, που δημιουργού­νται από την έλλειψη μοντέλου άλλου από το ψυχοδυναμικό, αποφεύ­

γονται κατά πρώτον με την υιοθέτηση της θεώρησης για τα επίπεδα

συνειδητότητας, σύμφωνα με την οποία στον ύπνο χάνουμε τη δυνατό­

τητα διάκρισης μεταξύ σχημάτων λόγου και κυριολεξίας. Η μετατροπή

λέξεων σε εικόνες κατά τη διάρκεια του ύπνου είναι αναγκαστική και

επιβάλλεται από την αδυναμία μας να χρησιμοποιήσουμε το λόγο. Κατά

δεύτερον, αποφεύγονται με την υιοθέτηση της θεώρησης σύμφωνα με

την οποία τα όνειρα είναι και αυτά μια αυτοβιογραφική αφήγηση (βλ.

κεφ. 2) η οποία, στην προσπάθεια νοηματοδότησης των εμπειριών μας,

34 Η ΑΘΩΑ Ι~1ΩΣΣΑ ΤΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

γραμμές χαμηλότερη. Όπως στον ύπνο μας, έτσι και στον ξύπνιο

μας επεξεργαζόμαστε ερεθίσματα και εμπειρίες. Λόγου χάρη, στον

ξύπνιο μας διεξάγουμε συνεχώς ένα εσωτερικό διάλογο με πολλά

κομμάτια μας χωρίς να χάνουμε την αίσθηση (εφόσον είμαστε ψυ­

χικά υγιείς) της μίας και μόνης ταυτότητάς μας. Αντίστοιχα, στο

όνειρο τα κομμάτια μας που συνδιαλέγονται θα μπορούσαν να πα­

ρουσιαστούν εικονογραφικά και μεταφορικά με τη μορφή οικείων ή

άγνωστων προσώπων. Με αυτή την έwοια, στο παρόν βιβλίο θεω­ρούμε ότι «αθώα» είναι η γλώσσα των ονείρων, όχι τα ίδια τα όνει­

ρα, τα οποία είναι τόσο αθώα ή πονηρά όσο οι σκέψεις που κάνου­

με και τα συναισθήματα που έχουμε σε λιγότερο συνειδητό αλλά

και σε συνειδητό επίπεδο7•

μπορεί να «κολλήσει» επαναλαμβάνοντας τα ίδια και τα ίδια. Υπό τη

φαινομενολογική-πραγματιστική οmική, το μόνο μήνυμα που υπάρχει

είναι αυτό που στέλνει ο ονειρευόμενος όταν επιλέγει να αφηγηθεί ένα

συγκεκριμένο όνειρό του σε ένα συγκεκριμένο ακροατήριο (βλ. Vann &

Alperstein, 2000). Ένα τέτοιο μήνυμα στέλνεται, για παράδειγμα, από

το θεραπευόμενο στο θεραπευτή (βλ. κεφ. 5). 7. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη διαφορά μεταξύ φαινομενολο­

γικής-πραγματιστικής και ψυχαναλυτικής (φροϊδικής) οmικής: Στη

διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου δυο γιοι του Φρόιντ πολεμούσαν

με το γερμανικό στρατό στην πρώτη γραμμή, ενώ ένας τρίτος γιος ήταν

επίσης στο στρατό ως μηχανικός. Ο βιογράφος του, ο Ernest Jones (1961), αναφέρει ότι ο Φρόιντ εύλογα ανησυχούσε γι' αυτούς. Έβλεπε στον ύπνο του ότι τους τρεις γιους του έβρισκαν συμφορές. Με βάση

τη φαινομενολογική-πραγματιστική οmική, τα δυσάρεστα όνειρα του

Φρόιντ aποτύπωναν την αγωνία και τους φόβους του για την τύχη των

γιων του, συναισθήματα τα οποία ίσως δεν τολμούσε να εκφράσει τόσο

έντονα στον ξύπνιο του. (Άλλωστε, όταν ο Φρόιντ έχασε μια κόρη του

που ήταν ακόμα πολύ νέα, έγραφε σε φίλους πως στο σπίτι του θρη­

νούν κυρίως οι γυναίκες.) Ο ίδιος ο Φρόιντ όμως θεωρούσε ότι τα όνει­

ρα αυτά εκπλήρωναν με συγκαλυμμένο τρόπο την aσυνείδητη επιθυμία

του να πάθουν κακό οι γιοι του, επειδή ζήλευε τα νιάτα τους!

ΙΙΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝτΡΟ ΜΕ ΤΣΑΜΠΙΑ :~5

ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ, ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ

Δεν γνώρισαν μόνο οι ψυχολογικές θεωρίες δραματική ανάmυξη

με αφετηρία τις δεκαετίες του 1950 και του 1960· ανάλογη ανάmυ­ξη γνώρισε και η πειραματική έρευνα που συνδέεται με ψυχολογι­

κά φαινόμενα. Η έρευνα σχετικά με τον ύπνο οδήγησε σε πολύ εν­

διαφέρουσες παρατηρήσεις. Σε αυτές συνέβαλε η ύπαρξη από το

1919 ενός πρωτοποριακού μηχανήματος, του ηλεκτρικού εγκεφα­λογράφου, που μπορεί να αποτυπώνει τα ηλεκτρικά κύματα του

εγκεφάλου. Τοποθετώντας ηλεκτρόδια στο κεφάλι ατόμων που κοι­

μούνταν, οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι ο ύπνος μας διακρίνεται σε

πέντε στάδια, κατά τη διάρκεια των οποίων η εγκεφαλική λειτουρ­

γία διαφέρει, όπως φαίνεται από τα διαφορετικά κύματα που εκπέ­

μπει ο εγκέφαλος.

Στο τρίτο και στο τέταρτο στάδιο τα κύματα έχουν μικρότερη συ­

χνότητα, σε αντίθεση με το πέμmο στάδιο όπου τα κύματα έχουν με­

γαλύτερη συχνότητα και μοιάζουν με εκείνα που εκπέμπει ο εγκέ­

φαλος κατά την εγρήγορση. Τα ίδια κύματα εκπέμπει ο εγκέφαλος

και στο πρώτο στάδιο του ύπνου, με τη διαφορά όμως ότι στο πέ­

μmο στάδιο οι ρυθμοί της καρδιάς, η αναπνοή και η πίεσή μας επί­

σης μοιάζουν με εκείνα της εγρήγορσης. Επιπλέον, στο πέμmο στά­

διο οι οφθαλμοί μας κινούνται πολύ γρήγορα, σαν να παρακολου­

θούμε αγώνα τένις ή πινγκ-πονγκ. Το παράδοξο είναι πως, ενώ όλα

μοιάζουν να βρίσκονται σε εγρήγορση, οι μύες μας είναι σχεδόν πα­

ράλυτοι, με εξαίρεση ορισμένους περιστασιακούς σπασμούς των

κάτω άκρων.

Το πέμmο αυτό στάδιο, στο οποίο επανερχόμαστε κάθε ενενή­

ντα περίπου λεmά, ονομάστηκε στάδιο REM (λόγω της ταχείας κί­νησης των οφθαλμών -Rapid Eye Moνement) ή στάδιο του παρά­δοξου ύπνου8 . Το στάδιο αυτό τείνει να επικρατήσει των άλλων

σταδίων όσο προχωράει ο ύπνος, με αποτέλεσμα όταν ξυπνάμε

αυτόβουλα (π.χ. χωρίς ξυπνητήρι) να έχουμε μόλις βγει από ένα

8. Τα πρώτα ερευνητικά δεδομένα για το στάδιο REM παρουσιάστηκαν

στο άρθρο των Aserinsky και Kleitman (1953) στο περιοδικό Science.

36 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ONEINlN ΜΑ2.'

στάδιο REM. Οι ερευνητές επιχείρησαν να ξυπνήσουν στα διάφορα

στάδια του ύπνου ανθρώπους που κοιμούνταν και οι οποίοι ήταν

συνδεδεμένοι με τον εγκεφαλογράφο. Περίπου 80% των ανθρώ­πων που ξύπνησαν ενώ βρίσκονταν στο στάδιο REM ανέφερε ότι ονειρευόταν, ενώ μόνο 7% από όσους οι ερευνητές ξύπνησαν σε άλλα στάδια ανέφερε πως έβλεπε όνειρο (Jouνet, 1993). Έτσι, για πολλά χρόνια το στάδιο REM ταυτιζόταν με τα όνειρα.

Αργότερα υποστηρίχτηκε πως αυτό που πιθανόν ισχύει είναι

ότι, ανεξάρτητα από τα στάδια, η αυξημένη δραστηριότητα του

εγκεφάλου κατά τη διάρκεια του ύπνου ενεργοποιεί την ονειρική

διαδικασία. Όταν καταστραφούν τα σημεία εκείνα στη βάση του

εγκεφάλου που προκαλούν το στάδιο REM, το άτομο εξακολουθεί παρ' όλα αυτά να βλέπει όνειρα. Όταν όμως καταστραφούν σημεία

στον ανώτερο φλοιό του εγκεφάλου, το άτομο παύει μεν να βλέπει

όνειρα, αλλά ο ύπνος του δεν παύει να περνάει από το στάδιο REM.

Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ακόμα ότι η αυξημένη δραστηριότη­

τα του εγκεφάλου δεν αρκεί από μόνη της για να προχωρήσει η

ονειρική διαδικασία. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται, σύμφωνα με

τις ίδιες έρευνες, η συντονισμένη ενεργοποίηση ενός δικτύου από

εγκεφαλικούς μηχανισμούς που είναι υπεύθυνοι για τις ενστικτώ­

δεις συμπεριφορές, το συναίσθημα, τη μακρόχρονη μνήμη και την

οmική αντίληψη. Χρειάζεται ακόμα η απενεργοποίηση μηχανισμών

υπεύθυνων για την καταγραφή της πραγματικότητας και την εκού­

σια δραστηριότητα9 .

Φαίνεται λοιπόν πως καταρρίmονται έτσι άλλες θεωρίες, σύμ­

φωνα με τις οποίες τα όνειρα είναι τυχαίες εικόνες που κατασκευά­

ζει ο ανώτερος φλοιός του εγκεφάλου προκειμένου να <<ερμηνεύ­

σει» ορισμένα σποραδικά σήματα που στέλνονται από τη βάση του

εγκεφάλου στη διάρκεια του σταδίου REM 10 . Άλλωστε, πώς θα ήταν

9. Μια συνοmική και πολύ καταληmή παρουσίαση των σύγχρονων ερευ­

νών σχετικά με την ταύτιση ή μη της ονειρικής δραστηριότητας με το

στάδιο REM μπορεί να βρει ο αναγνώσrης σε άρθρο του Solms (2000), ενώ μια πιο λεmομερή σε βιβλίο του ίδιου (1997).

10. Η πιο γνωστή είναι η θεωρία των Hobson και McCarley (1977).

ΙΙΑΙΏΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ ΜΕ ΤΣΑΜΙΠΑ :~7

δυνατόν οι εικόνες αυτές να επανέρχονται ίδιες ή παρόμοιες για

μήνες ή και χρόνια, όπως γίνεται στην περίmωση των επαναλαμβα­

νόμενων ονείρων; Ας θυμηθούμε το όνειρο του Γιουνγκ με το πα­

γωμένο τοπίο, το οποίο είχε επαναληφθεί πανομοιότυπο τουλάχι­

στον δυο φορές προτού εμφανιστεί η πρόσθετη εικόνα του δέ­

ντρου με τα τσαμπιά. Το τελευταίο αυτό όνειρο ο Γιουνγκ το είδε

τον Ιούνιο του 1914. Από τότε και μέχρι το θάνατό του, το 1961, το συγκεκριμένο όνειρο δεν επαναλήφθηκε ποτέ πια, τουλάχιστον

από όσα γνωρίζουμε από τον ίδιο.

Λίγη υποστήριξη φαίνεται να απολαμβάνει και μια άλλη θεωρία

που επιμένει ότι τα όνειρα είναι βιολογικά υποπροϊόντα, δηλαδή τα

••σκουπίδια» που ο εγκέφαλος «αποβάλλει» κάθε βράδυ κατά τη

διάρκεια του ύπνου (Crick & Mitcheson, 1983). Άλλες θεωρίες υπο­στηρίζουν ότι ίσως τα όνειρα βοηθούν την οργάνωση της εμπει­

ρίας, τη μάθηση ή και την αποθήκευση χρήσιμων πληροφοριών

(Eνans, 1983). Εκτός από τις πειραματικές μελέτες που αφορούν τον ύπνο,

χρήσιμες μελέτες έγιναν τις τελευταίες δεκαετίες και για τη συνει­

δητότητα. Για πολλά χρόνια οι πειραματικοί ψυχολόγοι απέρριmαν

την έννοια του «μη συνειδητού», εφόσον δεν μπορούσαν να την

αποδείξουν. Σταδιακά όμως άρχισαν να σχεδιάζουν πειράματα που

έδειξαν ότι πολλές νοητικές διεργασίες συντελούνται πράγματι σε

επίπεδο πολύ χαμηλής συνειδητότητας. Τα πειράματα αυτά διεξή­

γαν τόσο με ανθρώπους σωματικά υγιείς όσο και με άλλους που εί­

χαν υποστεί κάποια εγκεφαλική βλάβη.

Ας δούμε ένα από αυτά τα πειράματα, όπου οι συμμετέχοντες

είχαν υποβληθεί σε αναισθησία περιμένοντας να εγχειριστούν

(Cork, Kihlstrom & Hameroff, 1992). Όντας αναίσθητοι άκουγαν να παίζει ξανά και ξανά μια κασέτα με δεκαπέντε ζευγάρια λέξεων

(π.χ. πανωφόρι-κλειδιά). Όταν ξύπνησαν δεν γνώριζαν ότι είχαν

ακούσει αυτή την κασέτα, ούτε βέβαια θυμόντουσαν τις λέξεις που

άκουσαν. Όταν όμως τους ζητούσαν να σκεφτούν ποια λέξη ερχό­

ταν συνειρμικά στο μυαλό τους στο άκουσμα, λόγου χάρη, της λέ­

ξης «Πανωφόρι••, η συντριmική πλειονότητα ανέφερε τη λέξη «κλει­

διά». Όχι μόνο είχαν ακούσει τις λέξεις, αλλά επιπλέον τις είχαν

38 Η ΑΘΩΑ 1~1ΩΣΣ4 ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

αποθηκεύσει στη μνήμη τους, την οποία χρησιμοποιούσαν χωρίς

να το συνειδητοποιούν.

Ένα άλλο παράδειγμα αφορά ανθρώπους με προσωποαγνω­

σία, οι οποίοι λόγω βλάβης του εγκεφάλου έχουν χάσει την ικανό­

τητα να αναγνωρίζουν ακόμα και προσφιλή τους πρόσωπα. Όταν

οι ερευνητές μέτρησαν σε ένα πείραμα τη λειτουργία του εγκεφά­

λου με τον εγκεφαλογράφο, είδαν πως ο εγκέφαλος των ανθρώ­

πων αυτών αντιδρούσε διαφορετικά στη θέα γνωστών ατόμων από

ό,τι αντιδρούσε στη θέα άγνωστων. Η αναγνώριση αυτή γινόταν

βέβαια σε μη συνειδητό επίπεδο (l'ranel & Damasio, 1985). Φαίνε­ται λοιπόν πως ακόμα και όταν είμαστε ξύπνιοι -όχι μόνο στον

ύπνο μας- πολλές από τις νοητικές μας λειτουργίες, που φυσικά

μας επηρεάζουν και σε συναισθηματικό επίπεδο, γίνονται χωρίς να

το συνειδητοποιούμε. Όμως ούτε στον ύπνο χάνεται εντελώς η συ­

νειδητότητα, όπως είναι φανερό στην περίmωση των εναργών

ονείρων, όπου στο όνειρό μας σκεφτόμαστε ότι αυτό που βλέπου­

με είναι μάλλον ένα όνειρο, κάποιες φορές σκεφτόμαστε ακόμα και

την ερμηνεία του, και συχνά, ιδιαίτερα σε δυσάρεστα όνειρα, εν­

θαρρύνουμε τον εαυτό μας να ξυπνήσει (Cartwright, 1974). Οι πρόσφατες έρευνες αναφορικά με τη μνήμη έχουν προσφέ­

ρει και άλλα πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα. Οι ερευνητές έκαναν

βάσει πειραμάτων ένα βασικό διαχωρισμό μεταξύ της έκδηλης

(explicit) και της υπόδηλης (implicit) μνήμης (Schacter, Chin & Ochsner, 1993). Η πρώτη αναφέρεται σε μια συνειδητή προσπά­θεια να θυμηθεί κανείς κάτι, ενώ η δεύτερη σε μια μη συνειδητή

ανάμνηση. Σε ένα σχετικό πείραμα οι ερευνητές έδωσαν στους

συμμετέχοντες μια λίστα με πολλές λέξεις. Μια ώρα αργότερα οι

συμμετέχοντες θυμούνταν λίγες από τις λέξεις αυτές, και μετά από

μια εβδομάδα δεν μπορούσαν να ανακαλέσουν συνειδητά καμιά

λέξη. Όταν όμως τους έδιναν συλλαβές για να συμπληρώσουν λέ­

ξεις, οι συμμετέχοντες τα κατάφερναν καλύτερα και πιο γρήγορα

όταν οι συλλαβές αυτές ήταν κομμάτια από τις λέξεις που περιλαμ­

βάνονταν στην ••ξεχασμένη» λίστα (Mitchell, 1991). Η μη συνειδητή ανάμνηση επηρεάζει τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας

(Kihlstrom, 1987).

ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ ΜΕ Π4ΜΠΙΑ ,~9

Στην ψυχοθεραπεία βλέπουμε συχνά ανθρώπους να εκδηλώ­

νουν φοβίες και κρίσεις πανικού όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με

συνθήκες ή σκέψεις που, χωρίς να το συνειδητοποιούν, τους θυμί­

ζουν παλιές εμπειρίες εγκατάλειψης, τις οποίες επίσης δεν θυμού­

νται συνειδητά. Πολύς λόγος έχει γίνει και για τις μνήμες εκείνες

που φαίνονται να χάνονται ως άμυνα σε τραυματικές εμπειρίες. Οι

μνήμες αυτές συνήθως επανέρχονται λίγο αργότερα, αν και τα

δευτερόλεmα πριν από ένα ατύχημα μπορεί να παραμείνουν για

πολύ περισσότερο ή και για πάντα στην υπόδηλη μνήμη. Άλλες φο­

ρές μια τέτοια ανάμνηση είναι συνειδητή, αλλά δεν είναι συνειδητή

η ανάκλησή της. Λόγου χάρη, αν δω στην τηλεόραση μια γυναίκα

να μιλάει για ένα ατύχημα, πιθανόν να ανακαλέσω σε μη συνειδητό

επίπεδο μια δική μου τραυματική εμπειρία και να ταραχrώ. Δεν

μπορώ όμως να συνδέσω την ταραχή μου με τη συγκεκριμένη ανά­

μνηση, και το μέγεθος της ταραχής μου παραμένει ένα μυστήριο.

Πολλά από τα όνειρα είναι λοιπόν πιθανό να τα ξεχνάμε συνειδητά,

γιατί μας θυμίζουν δυσάρεστες εμπειρίες11 . Φαίνεται όμως ότι οι

αναμνήσεις των ονείρων αυτών παραμένουν στην υπόδηλη μνήμη.

Το ότι ξεχνάμε τα περισσότερα από τα όνειρά που βλέπουμε κα­

θημερινά δεν σημαίνει ότι δεν βλέπουμε όνειρα. Όπως και με τις πε­

ρισσότερες εμπειρίες στον ξύπνιο μας, τα γεγονότα που εμφανίζο­

νται ως έκδηλη μνήμη ή εκείνα που μπορεί πιο εύκολα να ανακληθούν

ως μνήμη υπόδηλη είναι λίγα. Είναι κυρίως εκείνα που συνδέονται με

έντονες συναισθηματικές εμπειρίες και έχουν σύνδεση ή πρακτική

εφαρμογή στην καθημερινότητά μας. Αντίστοιχα, τα όνειρα που θυ­

μόμαστε χωρίς κόπο είναι αυτά που συνδέονται με έντονα συναι­

σθήματα, ενώ άλλα όνειρα μπορεί να ανακληθούν, αν υπάρξει ένα

σχετικό ερέθισμα (αν κάποιος μας το θυμίσει, στην περίmωση που

του το είχαμε αναφέρει, ή αν δούμε, ακούσουμε ή αισθανθούμε κά­

τι που να μας το θυμίσει). Επίσης, πιθανώς υλικό από τα όνειρα που

παραμένουν στην υπόδηλη μνήμη να ανακαλείται σε επόμενα όνειρα.

11. Σύγχρονες πειραματικές έρευνες αποδεικνύουν την τάση μας να ξε· χνάμε (να aπωθούμε κατά τον Φρόιντ) δυσάρεστες εμπειρίες (βλ. π.χ.

Myers, Brewin & Power, 1998).

40 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩ2:ΣΑ ΤΩ1\l ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Συμβαίνει συχνά τα παλιότερα όνειρα να αποτελούν την «Προϊ­

στορία» του ονείρου που βλέπουμε εκείνη τη στιγμή στον ύπνο

μας, σαν να ζούμε μια παράλληλη ζωή, αίσθηση που ακριβώς δημι­

ουργείται από την ύπαρξη μνήμης. Έχει τύχει να δω τέτοια όνειρα

που μοιάζουν με συνέχεια ενός προηγούμενου επεισοδίου, και έχω

αναρωτηθεί μήπως η ύπαρξη αυτόνομης ονειρικής μνήμης είναι

μια ψευδαίσθηση, ένα τερτίπι του ίδιου του ονείρου. Ένα ημερολό­

γιο ονείρων που κρατώ κατά περιόδους μού φανέρωσε πως δεν εί­

ναι ψευδαίσθηση, αφού όνειρα που σε συνειδητό επίπεδο δεν τα

θυμόμουν, αλλά τα οποία εμφανίζονταν σε ένα τωρινό όνειρο ως

προ'ίστορία, τα είχα πράγματι καταγράψει στο παρελθόν.

Γιατί όμως ορισμένοι άνθρωποι δηλώνουν πως δεν βλέπουν πο­

τέ όνειρα; Πολύ πρόσφατες έρευνες επιχείρησαν να διερευνήσουν

μήπως υπάρχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στην προσωπικό­

τητα που εμποδίζουν κάποιους ανθρώπους να θυμηθούν τα όνειρά

τους. Από αυτές έχει φανεί πως πιο σημαντικό ρόλο παίζει η στάση

των ανθρώπων απέναντι στα όνειρα, καθώς επίσης το πόσο ανοι­

χτοί φαίνονται να είναι σε ••νέες» εσωτερικές εμπειρίες (αναθεωρή­

σεις, προβληματισμούς γύρω από τον εαυτό κ.λπ.) (Schred, Ciric, Gδtz & Wittmann, 2003· Leνin, Fireman & Rackley, 2003). Είναι και από την κλινική εμπειρία φανερό πως, όταν οι θεραπευόμενοι αντι­

ληφθούν το ενδιαφέρον του ψυχοθεραπευτή τους για τα όνειρα,

ενδέχεται να εκδηλώσουν πιο θετική στάση και να αρχίσουν να

προσέχουν και να θυμούνται πιο συχνά τα όνειρά τους.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑΣ

Στην ονειρική λειτουργία δεν βλέπω τίποτα που να μη

δανείζεται στοιχεία και μόνο της ζωής που βιώθηκε.

- Breton

Εκτός από τις έρευνες που αφορούν το βιολογικό υπόβαθρο των

ονείρων, τα τελευταία χρόνια γίνονται επίσης πολλές έρευνες σχε­

τικά με το περιεχόμενό τους. Αυτές οι έρευνες ενισχύουν την πραγ-

ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ ΜΕ ΥΣΑΜΠΙΑ 41

ματιστική (φαινομενολογική-υπαρξιστική) οπτική, η οπο(α αντιμετω­

πίζει τα όνειρα ως συνέχεια της εγρήγορσης12 . Βάσει αυτής της

οπτικής, δεν υπάρχει κάποιο μήνυμα που στέλνεται από ένα πιο σο­

φό, ασυνείδητο κομμάτι του εαυτού μας, ούτε κάποια επιθυμία που

αποτελεί ωρολογιακή βόμβα για τις ευαίσθητες ισορροπίες μας και

που ζητά μεν να εκφραστεί (να αποκαλυφτεQ αλλά με το κάλυμμα

του συμβολισμού. Αντίθετα, όπως είδαμε, υπάρχουν νοητικές διερ­

γασίες συνοδευόμενες από συναισθήματα οι οποίες δεν γίνονται σε

επίπεδο συνειδητό, όπως και μνήμες που επίσης δεν είναι συνειδη­

τές, ωστόσο μας επηρεάζουν. Όλα αυτά τα μη συνειδητά λαμβά­

νουν χώρα εξίσου στον ύπνο μας και στον ξύπνιο μας. Επεξεργαζό­

μαστε τα θέματα που μας απασχολούν συνεχώς, καθ' όλη τη διάρ­

κεια που ο εγκέφαλός μας λειτουργεί. Έτσι, αν κάποιες νοητικές

διεργασίες γίνονται σε μη συνειδητό επίπεδο στον ξύπνιο μας, αυτό

θα αποτυπωθεί στον ύπνο μας και το αντίθετο. Είναι απίθανο να

δούμε ένα όνειρο που μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε κάτι, και

αυτή η διεργασία να μην έχει ήδη προετοιμαστεί στον ξύπνιο μας.

Στο όνειρό του με το δέντρο αποτυπώνεται η προσπάθεια του Γι­

ουνγκ να ξεπεράσει το συναισθηματικό σοκ της αποκοπής από τον

Φρόιντ και από μια ολόκληρη επαγγελματική κοινότητα που τον

ταύτιζε μαζί του. Μπορεί σε συνειδητό επίπεδο να μην του ήταν

ακόμα σαφές πως ο ίδιος, παρ' όλες τις aντιξοότητες, ήταν έτοιμος

να αναπτυχθεί με το δικό του τρόπο και πως πίστευε στο δικό του

έργο. Όμως είναι σίγουρο ότι, όπως στον ύπνο του, έτσι και στον

ξύπνιο του επεξεργαζόταν τη θετική προοπτική, με το όνειρο να

αποτελεί μια πρώτη καταγραφή αυτής της σταδιακής προσπάθειας

συνειδητοποίησής της.

Τ α όνειρα αντικατοπτρίζουν τη συνέχεια της συνειδητής αλλά

και της λιγότερο συνειδητής προσπάθειας που γίνεται στον ξύπνιο

μας για νοηματοδότηση των εμπειριών μας, για αποκρυστάλλωση

σκέψεων και για σύνδεσή τους με συναισθήματα. Οι περισσότεροι

θεραπευτές πιστεύουν πως, προκειμένου τα όνειρα να έχουν κά­

ποια χρησιμότητα, είναι απαραίτητη η ••ερμηνεία» τους. Είναι σί-

12. Τα ευρήματα αυτά συνοψίζονται σε άρθρο του Domhoff (1999).

42 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩL'ΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ 1'\ιΙΑΣ

γουρο πως η «ερμηνεία» ή, καλύτερα, η «μετάφραση» βοηθά τη

συνειδητοποίηση κάποιων πραγμάτων στην περίπτωση εκείνων

που είναι πρόθυμοι να την κάνουν. Στην περίπτωση όμως εκείνων

που δεν είναι έτοιμοι να κάνουν καμιά συνειδητοποίηση, τα όνειρά

τους δεν θα βοηθήσουν, γιατί δεν θα αποτυπώσουν καμιά απολύ­

τως ανησυχία. Ας δούμε τι έδειξε μια πρόσφατη έρευνα σε 166 έγκυες γυναίκες (Kron & Brosh, 2003). Οι ερευνητές κατέγραψαν τα όνειρά τους στη διάρκεια του τελευταίου τριμήνου της εγκυμο­

σύνης και κατόπιν ξανά 6-1 Ο εβδομάδες μετά τη γέννα. Οι γυναίκες που παρουσίασαν επιλόχεια κατάθλιψη είχαν δει στην τελευταία

φάση της εγκυμοσύνης λιγότερο δυσάρεστα όνειρα ή όνειρα με λι­

γότερους προβληματισμούς και αγωνία, σε σύγκριση με τις γυναί­

κες που ένιωθαν πολύ καλά με το νεογέννητο και που όμως, στην

ίδια εκείνη φάση, είχαν δει πολλά δυσάρεστα ή αγχώδη όνειρα.

Όσον αφορά και πάλι το περιεχόμενο των ονείρων ενός ατό­

μου, κάποιες άλλες έρευνες έδειξαν ότι επηρεάζεται από ενδιαφέ­

ροντα αλλά και ανησυχίες τα οποία είναι χαρακτηριστικά για τη

φάση του κύκλου ζωής του ατόμου (π.χ. εφηβεία, ενηλικίωση) αλ­

λά και για τις συγκεκριμένες δυσκολίες που αντιμετωπίζει (π. χ. δια­

ζύγιο, ακαδημαϊκό στρες κ.λπ.) (Cartwright, Lloyd, Knight & Tren­holma, 1984· Domhoff, 2003· Duke & Daνidson, 2002· Hall & Van de Castle, 1996· Maggiolini et al., 2003). Υπάρχουν όμως και πολλές ομοιότητες στο περιεχόμενο των ονείρων του ίδιου ατόμου κατά τη

διάρκεια της ζωής του ανεξαρτήτως ηλικίας (Domhoff, 1999). Αυ­τές οι ομοιότητες αντικατοπτρίζουν συναισθηματικές εκκρεμότη­

τες ή ανεπίλυτες συγκρούσεις. Όμως μόνο στα επαναλαμβανόμε­

να όνειρα, που δεν διαφέρουν καθόλου μεταξύ τους, φαίνεται να

βρίσκεται σε αδιέξοδο η διεργασία της νοηματοδότησης.

Πολλές από τις ιστορίες στα όνειρα του Γιουνγκ διαδραματίζο­

νταν με άξονα ένα σπίτι ή την ανακάλυψη ενός δωματίου. Ένα από

τα όνειρα που έβλεπε συχνά ήταν το εξής (Jung, 1964): Ανακάλυ­πτε μια πτέρυγα του σπιτιού του που του ήταν άγνωστη και φαινό­

ταν να είναι εκατοντάδων ετών. Στο τελευταίο όνειρο αυτής της

σειράς των επαναλαμβανόμενων ονείρων ανακάλυπτε στη συγκε­

κριμένη πτέρυγα μια βιβλιοθήκη και έβρισκε ένα παλιό βιβλίο με

ΠΑΓΩΜΕΝΟ ΔΕΝτΡΟ ι'ν!Ε ΤΣΑ ΜΠΙΛ 43

συμβολικές εικόνες. Λίγο πριν δει αυτό το όνειρο, ο Γιουνγκ είχε παραγγείλει ένα βιβλίο αλχημείας σε έναν παλαιοπώλη. Επίσης, σε αρκετά όνειρά του εμφανιζόταν ένα δέντρο. Ας θυμηθούμε το όνει­ρο της παιδικής του ηλικίας με το χρυσό θρόνο, πάνω στον οποίο υπήρχε ο κορμός ενός δέντρου. Το μοτίβο του δέντρου που aνθίζει εν μέσω κακοκαιρίας, όχι όμως του παγωμένου με τσαμπιά, το ξα­ναβρίσκουμε σε ένα όνειρο του Γιουνγκ το 1927. Σε αυτό μια aνθι­σμένη μανόλια, που μόνο ο ίδιος έβλεπε (άλλο ένα μοτίβο στα όνει­ρα του Γιουνγκ), έστεκε στο κέντρο ενός ηλιοφώτιστου νησιού, ενώ τριγύρω το τοπίο ήταν βροχερό και ομιχλώδες. Ο ίδιος συνέ­δεσε το όνειρο αυτό με την ικανοποίησή του για τη διαφορετική πορεία που τελικά ακολούθησε σε σχέση με τον Φρόιντ και για την επιβεβαίωση των δικών του θεωριών (Jung, 1963).

* * * Θα δούμε στη συνέχεια ότι, αν αντιμετωπίσουμε τα όνειρα ως ιστο­ρίες μέσω των οποίων εμείς οι ίδιοι προσπαθούμε να οργανώσου­με τις εμπειρίες μας, η εικονογραφική γλώσσα τους γίνεται περισ­σότερο κατανοητή και η «μετάφρασή» τους πιο εύκολη. Θα δούμε επίσης πως όσο πιο κοντά είμαστε στη συνειδητοποίηση σκέψεων και συναισθημάτων, τόσο τα όνειρά μας μοιάζουν πιο ρεαλιστικά. Αντίθετα, όσο πιο μακριά είμαστε από συνειδητές συνδέσεις, τόσο πιο σουρεαλιστικές είναι οι ιστορίες των ονείρων μας και τόσο πιο κοπιώδης είναι η μετάφρασή τους.

. 2 .

«ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟΡΤΙΟ ΣΤΗΝ ΑΛΑΣΚΑ»:

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ONEIPOY

Ένα όνειρο εiναι σαν ένα θεατρικό έργο όπου ο ονεzpευό­

μενος εiναι ταυτόχρονα η σκηνή, ο ηθοποιός, ο υποβολέ­

ας, ο παραγωγός, ο συγγραφέας, το κοινό και οι κριτικοi.

- jung

Αν τα όνειρα αποτελούν συνέχεια της εγρήγορσης, τότε στον ύπνο μας συνεχίζουμε να κάνουμε ό,τι και στον ξύπνιο μας, δηλαδή να σκεφτόμαστε, να οργανώνουμε και να προσπαθούμε να νοηματο­δοτήσουμε τις εμπειρίες μας μέσω της aφήγησης σε κάποιο ακρο­ατήριο, ακόμα και αν αυτό το τελευταίο αποτελείται μόνο από τον

εαυτό μας. Οι άνθρωποι είμαστε κατ' εξοχήν «αφηγηματικά όντα»

(Maclntyre, 1981), που σημαίνει πως «Ονειρευόμαστε με αφηγήμα­τα, ονειροπολούμε με αφηγήματα, θυμόμαστε, προσδοκούμε, ελπί­

ζουμε, aπογοητευόμαστε, πιστεύουμε, αμφιβάλλουμε, σχεδιάζου­

με, αναθεωρούμε, κριτικάρουμε, κατασκευάζουμε, κουτσομπολεύ­

ουμε, μαθαίνουμε, μισούμε και αγαπάμε με αφηγήματα•• (Hardy, 1968, σ. 5).

Έχω τη συνήθεια να συγκρατώ όνειρα δικά μου και ονειρικές αφηγήσεις φίλων, συναδέλφων και θεραπευόμενων τα οποία μου

έκαναν μεγάλη εντύπωση, είτε επειδή τα θεώρησα ιδιαίτερα ευρη­ματικά είτε επειδή με βοήθησαν να καταλάβω περισσότερα για τη

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟΥ/ΊΟ 2"/ΊJΝ ΑΛΑΣΚΑ 45

γλώσσα των οvεfρων. Ένα τέτοιο όνειρο, το οποίο μου διηγήθηκε

ένας καινούριος θεραπευόμενός μου και που θα εξετάσουμε ανα­

λυτικά στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου, είναι το εξής: Βρισκό­

ταν στην Αλάσκα σε μια αποστολή. Μπροστά του προχωρούσαν

και άλλοι άνδρες. Ο ένας πίσω από τον άλλο μετέφεραν πράγματα

στους ώμους τους, ενώ το σώμα τους ήταν βουτηγμένο ως τη· μέ­ση σε νερό, την επιφάνεια του οποίου κάλυmε στρώμα πάγου.

Εκείνος ήταν ο τελευταίος στη σειρά. Ξάφνου ένιωσε κάτι να ακου­

μπάει το πόδι του. Κατάλαβε ότι ήταν καρχαρίας, αλλά δεν μπο­

ρούσε να βγάλει άχνα, και κανείς από τους μπροστινούς του που

aπομακρύνονταν δεν είχε καταλάβει ότι κινδύνευε. Έμεινε ακίνη­

τος ώσπου του φάνηκε πως ο καρχαρίας απομακρύνθηκε.

ΤΑ ONEIPA ΩΣ ΑvτΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ

Τα όνειρα λοιπόν αποτελούν aυτοβιογραφικές αφηγήσεις. Παρου­

σιάζονται όμως όλα τα όνειρα με τη μορφή aφηγημάτων; Είδαμε

στο πρώτο κεφάλαιο ότι περίπου 80% των ανθρώπων που ξύπνη­σαν ενώ βρίσκονταν στο στάδιο REM ανέφερε ότι ονειρευόταν, ενώ μόνο 7% των ανθρώπων τους οποίους οι ερευνητές ξύπνησαν σε άλλα στάδια ανέφερε πως έβλεπε όνειρο. Πολλά εξαρτώνται

από το πώς ορίζουμε το όνειρο. Σε μια σχετική έρευνα 1 οι μελετη­

τές κατέταξαν όλες τις ονειρικές εμπειρίες σε οκτώ κατηγορίες,

αριθμώντας τες από το μηδέν έως το εmά: (Ο) καμιά ονειρική ανά­

μνηση, (1) καμιά ανάμνηση για κάτι συγκεκριμένο, (2) ανάμνηση μιας aπομονωμένης ιδέας, ενός αντικειμένου, ενός προσώπου ή

μιας σκηνής, (3) πολλές aσύνδετες σκέψεις, σκηνές ή δράσεις, (4) μικρό όνειρο με συνοχή (π.χ. μια συζήτηση αντί μιας ιδέας), (5) λε­mομερής ανάμνηση μιας ονειρικής αλληλουχίας με κάποια συνο­

χή, (6) ανάμνηση μακρύτερης ονειρικής αλληλουχίας (έως τέσσε­ρα επεισόδια) με συνοχή, (7) ανάμνηση πολύ μακριάς ονειρικής

1. Πρόκειται για έρευνα του Rechyschaffen και του μαθητή του Orlinsky,

η οποία δημοσιεύτηκε το 1967 και παρατίθεται από τον Joυνet (1992).

46 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

αλληλουχίας με πολλές λεmομέρειες και συνδεδεμένα επεισόδια

ή ανάμνηση πολλών ονείρων.

Σε άλλη έρευνα για τα όνειρα (αναφέρεται στο Jouνet, 1993· βλ. και Hartmann, 1996) καταγράφηκε η ονειρική ανάμνηση ενός φοιτη­τή στη φάση του βραδέος ύπνου (όχι στο στάδιο REM), ο οποίος ανέφερε απλώς το εξής: «Ονειρεύτηκα ότι επρόκειτο να δώσω εξε­

τάσεις. Ήταν ένα πολύ σύντομο όνειρο. Περιείχε μόνο αυτό. Δεν

πιστεύω ότι με ανησυχούσε αυτό το θέμα». Το εν λόγω άτομο, όταν

ξύπνησε την ίδια νύχτα μετά από τη φάση του παράδοξου ύπνου

(REM), διηγήθηκε το εξής όνειρο: «Ονειρευόμουν τις εξετάσεις. Στην αρχή του ονείρου μόλις είχα περάσει ένα διαγώνισμα και η μέ­

ρα ήταν ηλιόλουστη. Περπατούσα με ένα συμφοιτητή μου που πα­

ρακολουθούσε το ίδιο μάθημα με μένα. Μεσολάβησε ένα είδος ... διακοπής, κάποιος ανέφερε το δίπλωμα που πήρε στην κοινωνιολο­

γία και τον ρώτησα εάν οι βαθμοί της κοινωνιολογίας είχαν ήδη

ανακοινωθεί. Απάντησε ναι. Δεν γνώριζα τους δικούς μου βαθμούς.

Δεν γνώριζα τους δικούς μου, γιατί απουσίαζα όλη μέρα ... ». Φαίνεται λοιπόν ότι «ΤΟ όνειρο εξελίσσεται και φτάνει στην τελι­

κή του μορφή στη φάση του παράδοξου ύπνου», όπως αναφέρει ο

Jouνet, γνωστός ερευνητής των βιολογικών φαινομένων του ύπνου.

Ο βραδύς ύπνος, λέει ο Jouνet, «ετοιμάζει την εμφάνιση μιας προ­

σχεδιασμένης ονειρικής επεξεργασίας, σε αυτό το στάδιο, κυρίως

υπό μορφή σκέψεων και στοχασμών». Και συνεχίζει λέγοντας πως

το όνειρο, «στην τελική του πλοκή, θα εκφραστεί με όλο τον αισθη­

τηριακό (aπεικονιστικό, ακουστικό, οσφρητικό, γευστικό κ.ά.), το

συναισθηματικό και κυρίως τον κινητικό πλούτο που γνωρίζουμε,

μέσα στη φάση του παράδοξου ύπνου•• (Jouνet, 1993, σ. 117). Ορι­σμένοι ερευνητές υποστηρίζουν πως τη δυνατότητα αφηγηματοποί­

ησης επηρεάζει τελικά η κυριαρχία του αριστερού ή του δεξιού ημι­

σφαιρίου κατά την ονειρική φάση (Hunt, 1989). Ό,τι και να συμβαί­νει, το εντυπωσιακό είναι ότι κάτι που μας απασχολεί καθ' όλη τη

διάρκεια του ύπνου μάς παρουσιάζεται κάθε φορά με τρόπο είτε

αφηρημένο και περιεκτικό (παραδειyματικό) είτε συγκεκριμένο και

αναλυτικό (αφηyηματικό), ανάλογα με τις δυνατότητες του εγκεφά­

λου (Bruner, 1986). Σε αυτό το βιβλίο, όταν αναφερόμαστε στα όνει-

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟΡΠΟ ΣΤΗΝ ΑΛΑΣΚΑ ,17

ρα θα εννοούμε τις ονειρικές αναμνήσεις με αφηγηματική μορφή, με την οποία εμφανίζονται στις κατηγορίες 5 έως 7 που αναφέραμε παραπάνω.

Θα δούμε στη συνέχεια πως τα όνειρα ως αφηγήσεις μπορεί να

θεωρηθούν ότι έχουν μια τυπική αφηγηματική δομή και πλοκή, οι οποίες είναι χαρακτηριστικές όλων των αυτοβιογραφικών aφηγή­σεων, και μπορεί να αντιμετωπιστούν ανάλογα. Επίσης, θα διαπι­

στώσουμε ότι η αφηγηματοποίηση στον ύπνο συντελείται με βάση

τους περιορισμούς που επιβάλλει αλλά και τις δυνατότητες που πα­

ρέχει ο εγκέφαλος όταν κοιμόμαστε, όπως είναι στην πρώτη περί­

mωση η αδυναμία χρήσης του λόγου, με αποτέλεσμα η γλώσσα των

ονείρων να είναι κυρίως εικονογραφική. Στη διάρκεια του ύπνου συ­

νεχίζουμε, όπως και στον ξύπνιο μας, να χρησιμοποιούμε τους προ­

σωπικούς μας κώδικες έκφρασης, καθώς επίσης τους κώδικες της

οικογένειάς μας και της κουλτούρας μας. Θα δούμε ακόμα ότι οι

ονειρικές μας αφηγήσεις χρειάζεται να εξελίσσονται, μια εξέλιξη

που σηματοδοτεί την «υγιή» προσπάθεια νοηματοδότησης των

εμπειριών μας. Αυτή η εξέλιξη αφορά τόσο το περιεχόμενο όσο και

τη μορφή των ονείρων μας.

Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΟΝΕΙΡΙΚΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

Ο Γιουνγκ (Jung, 1974) είχε παρατηρήσει πως πολλά όνειρα μοιά­ζουν να μεταφέρονται στο ακροατήριο με μια δομή που ο Αριστο­

τέλης είχε αναφέρει στην Ποιητική του: το σκηνικό (τόπος, χρόνος,

κατάσταση κ.λπ.), η περιπέτεια (κάτι αλλάζει, κάτι συμβαίνει), η κο­

ρύφωση (αναγνώριση, συναισθηματική φόρτιση), η λύση (ή η κατα­

στροφή). Δεν έχει τόση σημασία αν το όνειρο έχει πράγματι αυτή

τη δομή. Καμιά εμπειρία μας δεν μεταφέρεται ακριβώς όπως τη ζή­

σαμε, αφού μεσολαβούν πάντοτε ο λόγος και η τάση μας να οργα­

νώνουμε τις εμπειρίες αφηγηματικά (Kilroe, 2000a). Το ακροατήριό μας και η εικόνα που θέλουμε να παρουσιάσουμε για τον εαυτό

μας παίζουν επίσης ρόλο στον τρόπο aφήγησης ενός ονείρου

προς τρίτους, αλλά και όταν το καταγράφουμε για ιδιωτική μας

48 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

χρήση. Επιπλέον, μάλλον δεν επιβάλλουμε συνειδητά μια δομή

αφού, όπως είδαμε, μπορούμε να μεταφέρουμε μια ονειρική ανά­

μνηση ως απομονωμένη εικόνα (κατηγορία 2) ή ως σύντομη ιστο­ρία χωρίς συνοχή (κατηγορία 4). Σημασία έχει πως όταν μπορούμε να αναγνωρίσουμε αβίαστα μια τέτοια δομή, διευκολυνόμαστε στη

νοηματοδότηση του ονείρου μας εντοπίζοντας τα κύρια σημεία και

παραλείποντας πολλές λεmομέρειες που μπορεί να μας μπερδέ­

ψουν (Whitmont & Perera, 1990). Ας δούμε τη δομή στο όνειρο με τους άνδρες στην Αλάσκα:

ΣΚΗΝΙΚΟ: Βρισκόταν στην Αλάσκα σε μια αποστολή. Μπροστά του

προχωρούσαν και άλλοι άνδρες. Ο ένας πίσω από τον άλλο με­

τέφεραν πράγματα στους ώμους, ενώ το σώμα τους ήταν βου­

τηγμένο ως τη μέση σε νερό, την επιφάνεια του οποίου κάλυmε

στρώμα πάγου. Εκείνος ήταν ο τελευταίος στη σειρά.

ΠΕΡΙΠΕτΕΙΑ: Ξάφνου ένιωσε κάτι να ακουμπάει το πόδι του.

ΚΟΡΥΦΩΣΗ: Κατάλαβε ότι ήταν καρχαρίας, αλλά δεν μπορούσε να

βγάλει άχνα, και κανείς από τους μπροστινούς του που aπομα­

κρύνονταν δεν είχε καταλάβει ότι κινδύνευε.

ΛΥΣΗ: Έμεινε ακίνητος ώσπου του φάνηκε πως ο καρχαρίας απο­

μακρύνθηκε.

Στο όνειρο με τις εξετάσεις, που αναφέραμε πιο πάνω, μπορού­

με να διακρίνουμε την ίδια βασική δομή:

ΣΚΗΝΙΚΟ: Ονειρευόμουν τις εξετάσεις. Στην αρχή του ονείρου μό­

λις είχα περάσει ένα διαγώνισμα και η μέρα ήταν ηλιόλουστη.

Περπατούσα με ένα συμμαθητή μου που παρακολουθούσε το

ίδιο μάθημα με μένα.

ΠΕΡΙΠΕτΕΙΑ: Μεσολάβησε ένα είδος ... διακοπής, κάποιος ανέφερε το δίπλωμα που πήρε στην κοινωνιολογία ...

ΚΟΡΥΦΩΣΗ: ... και τον ρώτησα εάν οι βαθμοί της κοινωνιολογίας εί­

χαν ήδη ανακοινωθεί. Απάντησε ναι.

ΚΑΤΑΠΡΟΦΗ: Δεν γνώριζα τους δικούς μου βαθμούς. Δεν γνώριζα

τους δικούς μου, γιατί απουσίαζα όλη μέρα.

Οι λύσεις που δίνονται στα όνειρα έχουν βέβαια τη σημασία

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟΡΠΟ ΣΊΉΝ ΑΛΑΣΚΑ 49

τους, όπως έχει και το αν ο ονειρευόμενος βρίσκει τελικά λύσεις ή

όχι. Είναι σημαντικό να ξέρουμε το συναίσθημα που είχε ο ονειρευ­

όμενος στη διάρκεια του ονείρου και κυρίως στο τέλος του ονεί­

ρου, για να μπορέσουμε να αξιολογήσουμε πόσο ικανοποιητική

ήταν η λύση για εκείνον ή κατά πόσο πρόκειται για λύση ή κατα­

στροφή. Στο όνειρο με τους άνδρες στην Αλάσκα ο ονειρευόμενος

ένιωσε φόβο αλλά και μια οικειότητα απέναντι στον κίνδυνο. Δεν

περίμενε καμιά βοήθεια από τους άλλους που προηγούνταν και

έτσι δεν ένιωσε θυμό που δεν τον είχαν στο νου τους. Αξιοποίησε

τις γνώσεις του για την αντιμετώπιση του κινδύνου, αλλά σκέφτηκε

πως μάλλον ήταν θέμα τύχης που τη γλίτωσε και πως ο καρχαρίας

δεν είχε φύγει πολύ μακριά· οπότε και η ανακούφισή του ήταν πε­

ριορισμένη.

Υπάρχουν και άλλοι συμπληρωματικοί τρόποι για να μελετήσει

κανείς τη μορφή των ονείρων. Ο McAdams, ένας ερευνητής αυτο­βιογραφικών aφηγήσεων, περιέγραψε τέσσερα χαρακτηριστικά

μοτίβα πλοκής τα οποία συναντούμε στις αφηγήσεις και μοιάζουν

με εκείνα των ονείρων (McAdams, 1985): (α) διαμόρφωση ή φρο­

ντίδα για διαμόρφωση του χώρου (δημιουργία τάξης μέσα από το

χάος), (β) εμπλοκή σε ανταγωνιστική δραστηριότητα ή μάχη, αντι­

μετώπιση κινδύνου (προστασία της ακεραιότητας του εαυτού από

απειλές), (γ) ταξίδι (συνέχιση της πορείας με απομάκρυνση από

δύσκολο παρελθόν), (δ) υπομονή πόνου ή δυσκολίας (αντιμετώπι­

ση εξωτερικών πιέσεων δίνοντας «εξετάσεις» μετάβασης ή aφο­

σίωσης).

Είναι σαφές πως το όνειρο με τον καρχαρία συνδέεται με το

δεύτερο μοτίβο, ενώ το όνειρο με τις εξετάσεις συνδέεται με το τέ­

ταρτο μοτίβο. Συχνά οι ονειρευόμενοι βλέπουν όνειρα με το ίδιο

μοτίβο πλοκής, το οποίο φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο έχουν

μάθει να βλέπουν τη ζωή (ως δημιουργία, ως μάχη, ως ταξίδι, ως

δοκιμασία), επομένως και το βαθμό στον οποίο αισθάνονται ότι

μπορούν να την καθορίσουν. Ο ονειρευόμενος την Αλάσκα έβλεπε

συχνά όνειρα όπου υπήρχε κίνδυνος και απειλή. Συνήθως κατά­

φερνε να ξεφύγει. Ποιος είναι όμως ο κίνδυνος που ένιωθε εδώ να

τον απειλεί;

50 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΠ'Α ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΓΛΩΣΙΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ

[Γο όνεzpο] μοιάζει με παλιό χειρόγραφο ή γράμμα που

έχει απολέσει την αρχή και το τέλος, και ο ιστορικός κα­

λείται να μαντέψει από το περιεχόμενό του περί τίνος

πρόκειται, ποιος το έγραψε και πότε.

-Bateson

Η κοινή μας γλώσσα

Όπως αρκετοί άνθρωποι και καινούριοι θεραπευόμενοι, έτσι και ο

συγκεκριμένος δεν είχε καμιά ιδέα πώς να μεταφράσει το όνειρό

του. Εξάλλου, συνήθως δεν έδινε καμιά σημασία στα όνειρά του.

Σε συνειδητό τουλάχιστον επίπεδο, έμοιαζε να το αναφέρει μόνο

και μόνο επειδή γνώριζε το ενδιαφέρον μου για τα όνειρα. Απρόθυ­

μος καθώς ήταν να το μεταφράσει ακόμα και με τη δική μου βοή­

θεια, το αφήσαμε στην άκρη, για να το αξιοποιήσουμε αργότερα.

Λίγο καιρό μετά, όταν προσπάθησα να φέρω την κουβέντα σε εκεί­

νο το όνειρό του, είχε ξεχάσει πως το είχε δει, αλλά καθώς το

άκουγε το ανακαλούσε στη μνήμη του. Θυμήθηκε σχεδόν αμέσως

το «σκηνικό» του ονείρου και λιγότερο εύκολα την «Περιπέτεια»,

την «κορύφωση•• και τη «λύση••, τα συναισθηματικά φορτισμένα μέ­

ρη. Επισήμανε λεmομέρειες τις οποίες δεν είχα αναφέρει καθώς

του θύμιζα το όνειρο, πράγμα που σημαίνει ότι το είχε πράγματι

ανακαλέσει στη μνήμη του.

Η συμβολή του ονειρευόμενου στη διαδικασία μετάφρασης του

ονείρου είναι το επιθυμητό, εφόσον το ζητούμενο είναι η μετάφρα­

ση να έχει νόημα πρωτίστως για τον ίδιο. Ωστόσο, μπορεί και ένας

τρίτος να κάνει υποθέσεις για τον τρόπο μετάφρασης, χωρίς τη

συμβολή του ονειρευόμενου. Αυτό συμβαίνει γιατί η γλώσσα του

ονείρου είναι προσωπική αλλά ταυτόχρονα και συλλογική, με την

έννοια ότι οι προσωπικοί γλωσσικοί κώδικες αντανακλούν ευρύτε­

ρους κοινωνικούς (States, 1994). Ορισμένοι θεραπευτές (Kramer, 1991, 1993) έχουν δείξει μέσω παραδειγμάτων τον τρόπο που μπο­ρεί κανείς να μεταφράσει ένα όνειρο, ακόμα και αν δεν ξέρει τίπο-

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟΡΊΊΟ ΣτΗΝ ΑΛΑΣΚΑ 51

τα για τον ονειρευόμενο. Τα κενά καλύmονται κυρίως με υποθέ­

σεις που βασίζονται σε κάποια ψυχολογική θεωρία (π.χ. την ψυχα­

ναλυτική). Προσωπικά, πιστεύω πως μια τέτοια μετάφραση είναι

εξαιρετικά παρακινδυνευμένη. Προτιμώ πάντα να γνωρίζω έστω

και ελάχιστα πράγματα για τον ονειρευόμενο προτού επιχειρήσω

να κάνω οποιαδήποτε σκέψη για την πιθανή μετάφραση του ονεί­

ρου του.

Η γλώσσα των ονείρων είναι κυρίως εικονογραφική, όπως είχαν

επισημάνει τόσο ο Φρόιντ όσο και ο Γιουνγκ2 . Όταν ονειρευόμαστε

δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το λόγο όπως κάνουμε στην

εγρήγορση. Χρησιμοποιούμε συχνά μια ομόηχη λέξη (Kilroe, 2000b) που μπορεί πιο εύκολα να αποτυπωθεί εικονογραφικά (Σάτυρος

αντί Σα Τύρος, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο για το

όνειρο του Μεγάλου Αλεξάνδρου), ή εφαρμόζουμε τη μετωνυμία,

όπου αντί μιας λέξης χρησιμοποιείται μια άλλη με την οποία υπάρ­

χει στενή σημασιολογική σχέση (π.χ. «στέγη•• αντί για «σπίτι••). Επί­

σης, ενώ στον ξύπνιο χρησιμοποιούμε συνειδητά μεταφορές και

άλλα σχήματα λόγου (π.χ. •<μου κόπηκαν τα πόδια••) προκειμένου

να υποκαταστήσουμε μια ευθεία δήλωση, στον ύπνο φαίνεται πως

χάνουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε τη μεταφορά από την κυ­

ριολεξία (Lakoff, 1993). Άλλοτε πάλι, μια λέξη που δεν μπορεί εύκολα να «εικονογραφη­

θεί•• (να γίνει «Παραστάσιμη••) μπορεί να εμφανιστεί τυπωμένη σε

ένα βιβλίο. Σε περίοδο μεγάλης ψυχολογικής πίεσης, μια φίλη μου

ονειρεύτηκε μια δασκάλα αγγλικών να τη ρωτά τη μετάφραση της

2. Σύμφωνα με τον Φρόιντ: <<Το ονειρικό περιεχόμενο διατίθεται τρόπον

τινά σε ιερογλυφική εκδοχή, τα σημεία της οποίας πρέπει να μεταφερ­

θούν ένα προς ένα στη γλώσσα των ονειρικών ιδεών••. Πρόκειται για

«εικονόγριφους•• (Freυd, 1900, σσ. 251-252). Ο Γιουνγκ αναφέρει πως συχνά δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τις μεταφορές που εκφρά­

ζουν έμμεσα το νόημα μιας κατάστασης. Όταν αυτό συμβαίνει, δεν εί­

ναι ότι το όνειρο προσπαθεί σκόπιμα να αποκρύψει κάτι, αλλά ότι εμείς

έχουμε δυσκολία να καταλάβουμε τη συναισθηματικά φορτισμένη ει­

κονογραφική γλώσσα των ονείρων (Jυng, 1964).

52 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

λέξης «distress». Τα χαρακτηριστικά προσώπων που μας δημιουρ­γούν παρόμοια συναισθήματα ή που μας θυμίζουν κοινές καταστά­

σεις μπορεί να μπλέκονται έτσι ώστε ένα πρόσωπο να συμπυκνώ­

νει3 πολλά στοιχεία από δύο ή περισσότερους ανθρώπους. Άλλοτε,

το τι λείπει ή τι διαφοροποιεί ένα πρόσωπο από ένα άλλο οικείο

έχει τη σημασία του, καθώς εκεί χρειάζεται να εστιάσει κανείς την

προσπάθεια μετάφρασης. Τέλος, από την εικονογραφική και μετα­

φορική γλώσσα των ονείρων λείπουν οι σύνδεσμοι που θα έκαναν

μια πρόταση δηλωτική ενός αίτιου και αποτελέσματος (Jung, 1974) («'Οταν συμβαίνει αυτό ... τότε», «Αυτό συμβαίνει επειδή ... ») ή μιας υπόθεσης («Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε ... »)4.

Ας δούμε τώρα πώς μπορούμε να μεταφράσουμε το όνειρο με

τους άνδρες στην Αλάσκα χωρίς τη συμβολή του ονειρευόμενου,

χωρίς δηλαδή να βασιστούμε σε προσωπικούς του συνειρμούς.

Μπορούμε να το μεταφράσουμε, αν σκεφτούμε τις μεταφορές με

ανάλογο περιεχόμενο που χρησιμοποιούμε στο λόγο μας (π.χ. «άν­

δρας κουβαλητής», «παγωμένο συναίσθημα»). Η λέξη «ΟJΊΟστολή»

χρησιμοποιείται τόσο ως μεταφορική έννοια (η αποστολή μας στον

3. Εκτός από τη συμπύκνωση και τη μέριμνα για παραστασιμότητα (όπως

στο παράδειγμα με τη λέξη «distress»), ο Φρόιντ αναφέρει δύο ακόμα βα­σικούς ονειρικούς μηχανισμούς: τη μετάθεση και τη δευτερογενή διαδι­

κασία (Freud, 1900). Η μετάθεση είναι ένας μηχανισμός κατά τον οποίο το νόημα ενός πράγματος μεταφέρεται σε ένα άλλο, που αντιπροσωπεύει,

συμβολοποιεί, αντικαθιστά το πρώτο. Κατ(!: την άποψη του Φρόιντ, η χρή­

ση των σχημάτων λόγου (συνεκδοχές, μεταφορές, μετωνυμίες κ.λπ.) εί­

ναι αποτέλεσμα μετάθεσης βάσει συνειρμών, η οποία λαμβάνει χώρα κα­

τά την ονειρική διαδικασία. Για τη δευτερογενή διαδικασία βλέπε πιο κά­

τω στο κυρίως κείμενο, καθώς και την επόμενη υποσημείωση.

4. Πρόσφατες έρευνες (π.χ. Domhoff, 1999) έχουν υποδείξει τις ομοιότη­τες ciνάμεσα στις γνωστικές μας ικανότητες στον ύπνο και στον ξύπνιο. Η ιδέα των όμοιων γνωστικών ικανοτήτων έρχεται σε αντίθεση με τη θέ­

ση του Φρόιντ για την ύπαρξη πρωτογενών και δευτερογενών διαδικα­

σιών που αποτελούν δυο διαφορετικούς τύπους νοητικής δραστηριότη­

τας. Κατά τον Φρόιντ, οι δευτερογενείς (εγρήγορση) ακολουθούν τους

κανόνες της λογικής σκέψης, ενώ οι πρωτογενείς (όνειρο) όχι.

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟΡΠΟ ΣΤΗΝ ΑΛΑΣΚΑ 53

κόσμο) όσο και ως κυριολεξία. Και βέβαια ο καρχαρίας δηλώνει συ­

νειρμικά έναν ύπουλο κίνδυνο, που δεν κάνει ορατή την παρουσία

του παρά μόνο όταν είναι ήδη αργά. Είναι δύσκολο να του ξεφύγεις

και μπροστά του νιώθεις aνήμπορος να υπερασπίσεις τη ζωή σου.

Τέτοιο κίνδυνο συνιστούν, για παράδειγμα, βαριές ασθένειες, όπου

η διάγνωση δεν έχει γίνει έγκαιρα και οι οποίες μπορεί να «κατα­

τρώγουν το κορμί σου» χωρίς να μπορείς να κάνεις τίποτα.

Ας ξαναδιατυπώσουμε τώρα το όνειρο μεταφρασμένο. Θα χρη­

σιμοποιήσουμε χρόνο ενεστώτα και ρήματα που δηλώνουν συναι­

σθήματα αντί για δράση, ώστε να δοθεί έμφαση στη συναισθημα­

τική διάσταση του ονείρου. Επίσης, θα χρησιμοποιήσουμε δεύτε­

ρο και τρίτο ενικό πρόσωπο αντί για πρώτο (εγώ). Με τη χρήση

του πρώτου ενικού προσώπου το όνειρο γίνεται πολύ πιο προσω­

πικό και ο συναισθηματικός του aντίκτυπος πολύ μεγαλύτερος. Σε

μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία ο θεραπευτής ενθαρρύνει τη

χρήση του πρώτου ή άλλου προσώπου, ανάλογα με τη συναισθη­

ματική ετοιμότητα του ονειρευόμενου να αντιμετωπίσει ευαίσθητα

θέματα.

ΣΚΗΝΙΚΟ: Όταν είσαι άνδρας είναι σαν να βρίσκεσαι σε μια απο­

στολή όπου οφείλεις να σηκώνεις το φορτίο σου παγώνοντας

τα συναισθήματά σου. Όταν δεν έχεις κάποιον άλλο άνδρα πί­

σω σου (να σε προσέχει), είσαι πιο ευάλωτος.

ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ: Ο κίνδυνος να πάθεις κακό και να πεθάνεις δεν είναι

ορατός· τον νιώθεις όταν ίσως είναι πολύ αργά.

κοpγφQΣΗ: Ένας άνδρας δεν διαμαρτύρεται και δεν ζητά ο ίδιος

βοήθεια, ακόμα και αν φοβάται πολύ.

ΛγΣΗ: Περιμένει να περάσει το κακό και, αν είναι τυχερός, αυτό θα

συμβεί έστω και πρόσκαιρα.

Είδαμε πως τα σχήματα λόγου της μεταφοράς και της παρο­

μοίωσης, αλλά και όλες οι συνηθισμένες εκφράσεις που χρησιμο­

ποιούμε στην καθημερινότητα και είναι για όλους μας κοινές, είναι

πολύ χρήσιμα στην προσπάθειά μας να μεταφράσουμε ένα όνειρο

χωρίς τη συμβολή του ονειρευόμενου. Ο Φρόιντ, σε μια μεταγενέ­

στερη έκδοση (1914) του βιβλίου του Η ερμηνεία των ονείρων, ανα-

54 Η ΑΘΩΑ Γ ΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

φέρει πως ένας συγγραφέας, ο Herbert Silberer, έδωσε προσωπικά παραδείγματα για τον τρόπο που οι σκέψεις μας μετατρέπονται σε

εικόνες όταν βρισκόμαστε σε κατάσταση χαμηλής συνειδητότητας.

Σε στιγμές μεγάλης κόπωσης ή υπνηλίας, όταν ο Silberer πίεζε τον εαυτό του να συνεχίσει να γράφει, συνέβαινε να διολισθαίνει η σκέ­

ψη του και να εμφανίζεται στη θέση της μια εικόνα. Μια φορά που

σκεφτόταν να βελτιώσει ένα ανώμαλο χωρίο σε άρθρο του, είδε

μια εικόνα όπου πλάνιζε ένα ξύλο. Όταν μια άλλη φορά είχε χάσει

τον ειρμό της σκέψης και δεν μπορούσε να τον ξαναβρεί, είδε την

εικόνα μιας τυπογραφικής πλάκας από την οποία βγήκαν οι τελευ­

ταίες aράδες.

Μια θεραπευόμενή μου, που αποφάσισε να αποσυρθεί από την

οικογενειακή επιχείρηση, ονειρεύτηκε ότι είχε κοπεί το δεξιό χέρι

του πατέρα της. Μια άλλη, που βρισκόταν σε φάση μεγάλης ανα­

κούφισης από πολλά ψυχολογικά βάρη, είδε στον ύπνο της ότι πε­

τούσε. Ένας γνωστός μου, σε φάση συνειδητοποιήσεων, είδε ότι

πάλευε σε μια αρένα με τον κλώνο του, ο οποίος φαινόταν πιο δυ­

νατός, καθώς δεν έφερε τραύματα από προηγούμενες μάχες5. Πό­

σο συχνά άλλωστε δεν χρησιμοποιούμε εκφράσεις όπως «πετάω

στα σύννεφα», «Πέταξα από τη χαρά μου», «παλεύω με τον ίδιο τον

εαυτό μου»! Μια θεραπευόμενη, που επέβαλε στον εαυτό της υπερ­

βολική αυτοπειθαρχία, είδε στο όνειρό της ότι απέβαλε από το κε­

φάλι της ένα μολυβένιο στρατιωτάκι. Μια συνάδελφος, σε στιγμή

μεγάλης εσωτερικής σύγκρουσης την οποία δυσκολευόταν να επι­

λύσει, ονειρεύτηκε ότι καβγάδιζαν άγρια ένας σκύλος με μια γάτα,

και εκείνη, aνήμπορη να παρέμβει, έβλεπε τα ζώα να ματώνουν. Ας

5. Η Faraday (1974) έχει συνδέσει ορισμένες ονειρικές εικόνες (πετάω, δό­ντια που πέφτουν, γύμνια, εξετάσεις, θάνατος κ.λπ.) με το νόημα που

έχουν σε πάμπολλες αντίστοιχες φράσεις που χρησιμοποιούμε στην κα­

θημερινότητα (π.χ. «πέταξα από τη χαρά μου», «σκυλί που γαβγίζει δεν

δαγκώνει», «ένιωσα σαν γυμνός>>, «δοκιμάστηκαν οι αντοχές μου••, «για

μένα έχει πεθάνει•• κ.λπ.). Οι φράσεις αυτές μας δίνουν ιδέες για τον τρό­

πο που μπορούν να μεταφραστούν οι εικόνες ανάλογα και με την υπό­

λοιπη ιστορία, το συναίσθημα και τα ερεθίσματα της εγρήγορσης.

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ Φ01'7Ί0 ΠΗΝ ΑΛΑΣΚΑ 55

θυμηθούμε και το όνειρο της Κλυταιμνήστρας στο προηγούμενο κε­

φάλαιο, η οποία είδε πως έτρεφε φίδι στον κόρφο της λίγο πριν τη

σκοτώσει ο γιος της Ορέστης.

Μια φίλη ονειρεύτηκε ότι ο άνδρας της την πυροβολούσε αλλά

χωρίς να το θέλει. Κατόπιν την έπλενε από τα αίματα και εκείνη ξά­

πλωνε στο κρεβάτι για να επουλωθούν οι πληγές που, αν και υπήρ­

χαν, γίνονταν μετά από λίγο αόρατες. Στην πραγματικότητα ο άν­

δρας δεν ασκούσε βία πάνω της. Όμως η συμπεριφορά του την

πλήγωνε, αν και είχε την τάση να τον δικαιολογεί, επειδή καταλά­

βαινε πως ήταν και εκείνος πολύ μπερδεμένος.

Η προσωπική μας γλώσσα

Δεν μπορεί όμως πάντα η μετάφραση βάσει κοινών κωδίκων να

αντικαθιστά τηv καταγραφή του προσωπικού νοήματος που έχει για το θεραπευόμενο ένα ονειρικό αντικείμενο ή εικόνα. Αυτό το

προσωπικό νόημα προέρχεται από τις προσωπικές του εμπειρίες

και κατασκευάζεται μέσω προσωπικών συνειρμών.

Στα όνειρα ενός καλού μου φίλου η συχνή εμφάνιση φιδιών ση­

ματοδοτεί κίνδυνο τον οποίο καλείται να αντιμετωπίσει ο ίδιος και

από τον οποίο καλείται να προστατεύσει αγαπημένα του πρόσωπα.

Σε ένα όνειρο έβλεπε ότι η γυναίκα του κινδύνευε από φίδια που

έβγαιναν από την άμμο της παραλίας και, παρά τον κίνδυνο που

διέτρεχε ο ίδιος, κύριο μέλημά του ήταν να τη σώσει. Εκείνη την

περίοδο είχε μάθει πως η γυναίκα του πάσχει από μια ασθένεια που

θα μπορούσε να είναι επικίνδυνη για τη ζωή της. Επιπλέον γνωρίζω

πως, όταν ήταν μικρός, είχε δει τον πατέρα του να σκοτώνει ένα φί­

δι που είχε μπει στο σπίτι τους για να προστατεύσει τη γυναίκα του.

Μια θεραπευόμενή μου είχε δει ένα όνειρο όπου κινδύνευε από

πολλά φίδια. Ενώ ο άνδρας της προσπαθούσε να τα πιάσει και να

τα σκοτώσει, έμπαινε στη μέση ο πατέρας της και τα εξολόθρευε

πρώτος. Τα φίδια, όπως είπε, ήταν τα μόνα ζώα που ο πατέρας της

φοβόταν, αλλά στο όνειρο ούτε αυτός ο φόβος τον εμπόδισε να

επέμβει. Συνειδητοποίησε πόσο δύσκολο αλλά και πόσο σημαντικό

56 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑ2.'

ήταν για την ίδια να επαναπροσδιορίσει τη σχέση με τον άνδρα της και να περιορίσει το ρόλο του πατέρα της στη ζωή τους.

Όσον αφορά τους προσωπικούς συνειρμούς, ο τρόπος που δη­μιουργούνται δεν είναι καθόλου σαφής. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η συνειρμική ικανότητα, σε συνδυασμό με την εικονογραφική γλώσσα των ονείρων, δίνει ιδιαίτερα ευφάνταστες ιστορίες. Μια

γυναίκα ονειρεύτηκε ότι ο νεαρός κύριος Λάβας είχε κάνει πάλι

απόπειρα αυτοκτονίας και αυτή τη φορά είχε πεθάνει. Κείτονταν σε

ένα φέρετρο μέσα σε ένα μεγάλο άδειο θάλαμο, και μόνο στην ίδια

επιτράπηκε να τον δει. Στον προθάλαμο μια νεαρή γυναίκα, που

της έμοιαζε, της έδωσε δυο ζευγάρια γαλάζια πέδιλα για να επιλέ­ξει το πιο άνετο. Κάθισε κατάχαμα κοντά στο φέρετρο. Ο άνδρας ήταν και αυτός νεαρός, στην ηλικία της, και της έμοιαζε επίσης.

Εκείνη ήταν πολύ συγκινημένη και καθόλου φοβισμένη. Τον παρα­

καλούσε να ζωντανέψει και του είπε στα αγγλικά πως θα τον αγα­πά και θα τον φροντίζει. (Η αγγλική λέξη για την αγάπη [loνe] προ­φέρεται «λαβ»). Η γυναίκα ανέφερε το όνειρο στον άνδρα της και εκείνος της είπε πως την προηγούμενη μέρα, μιλώντας με ένα φίλο

του στο τηλέφωνο, ανέφερε τον κύριο Λάβδα. Η ίδια δεν το θυμό­ταν, αν και ήταν μπροστά στο τηλεφώνημα. Αρκετό καιρό αργότε­ρα, κουβεντιάζοντας σε μια παρέα για τις απόπειρες αυτοκτονιών

διάσημων ανθρώπων, θυμήθηκε κάτι που είχε διαβάσει, πως παλιά aυτοκτονούσαν με λάβδανο, μια ουσία που χρησιμοποιούνταν ως

ηρεμιστικό. Έτσι η επιλογή του ονόματος «Λάβας .. (της αγαπημέ­νης μορφής που αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει) δεν φαινόταν κα­

θόλου τυχαία. Όμως το στοιχείο του ονείρου που αφορούσε τα γα­λάζια πέδιλα παρέμενε μυστήριο. Ώσπου μια μέρα η κόρη της ζή­

τησε να ξαναδιαβάσουν, πριν κοιμηθεί, ένα από τα αγαπημένα της

παραμύθια, το «Γαλάζιο κρίνο••. Στο παραμύθι αυτό, μια σύγχρονη

ανατρεmική εκδοχή της ωραίας κοιμωμένης, μια πριγκίπισσα ντυ­

μένη στα γαλάζια πηγαίνει να ξυπνήσει το μαρμαρωμένο πρίγκιπα

και να του προσφέρει έναν κρίνο «γαλάζιο σαν τον ξάστερο ουρα­

νό και σαν της λίμνης το νερό, γαλάζιο σαν τα μάτια του και σαν τα

όνειρά του» (Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, 2003, σ. 54). Στο επό­μενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε ξανά στο όνειρο αυτό.

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ Φ()J'ΠΟ ~ΠΙΝ ΑΛΑΣΚΑ 57

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΣΗΜΑΝτΙΚΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΑ

Η γνώση των σημαντικών ερεθισμάτων, του τι έχει προηγηθεί, είναι

κdθοριστική και φαίνεται στο παράδειγμα που αναφέρει ο Ίρβιν

Γιάλομ σε ένα πρόσφατο βιβλίο του (Yalom, 2001). Τα μέλη μιας θεραπευτικής ομάδας είχαν επισημάνει σε ένα συν-θεραπευόμενό

τους ότι λειτουργεί στην ομάδα σαν φωτογραφική μηχανή: Δεν

συμμετέχει ενεργά και δεν εκφράζει τα συναισθήματά του. Ο θερα­

πευόμενος αυτός είδε αργότερα στον ύπνο του ένα όνειρο: Βρι­

σκόταν με την κόρη του σε μια ορειβατική εκδρομή (σκηνικό), όταν

εκείνη άρχισε να βουλιάζει σε κινούμενη άμμο (περιπέτεια). Βιά­

στηκε να ανοίξει το σακίδιό του για να βγάλει τη φωτογραφική του

μηχανή, όμως το φερμουάρ είχε κολλήσει (κορύφωση). Η κόρη του

στο μεταξύ βούλιαξε και χάθηκε. Ήταν πολύ αργά, δεν μπορούσε

πια να τη σώσει (καταστροφή).

Τα ερεθίσματα της εγρήγορσης (π.χ. τα σχόλια των μελών της

ομάδας και η παρομοίωση με τη φωτογραφική μηχανή) δεν αποτε­

λούν απλώς την αφορμή για ένα όνειρο αλλά και την ουσία του.

Όταν θυμόμαστε έντονα ένα όνειρο και μένουμε με την αίσθησrj ότι ήταν σημαντικό, αυτό σημαίνει πως και τα ερεθίσματα της

εγρήγορσης ήταν πολύ σημαντικά, με την έννοια ότι άφησαν μεγά­

λο χνάρι στο συναισθηματικό μας κόσμο. Το πόσο σημαντικά ήταν

δεν αξιολογείται αποκλειστικά σε επίπεδο υψηλής συνειδητότητας.

Κάθε άλλο! Συχνά, ακριβώς επειδή τα εν λόγω ερεθίσματα έχουν

αγνοηθεί στον ξύπνιο, η επεξεργασία τους έχει μείνει σε επίπεδο

χαμηλής συνειδητότητας. Στον ύπνο λοιπόν, όπου η συνειδητότητα

είναι εξ ορισμού χαμηλή (αν και όχι ανύπαρκτη), τα ερεθίσματα αυ­

τά αποτελούν το επίκεντρο του ενδιαφέροντός μας.

Όταν προσπαθούμε να μεταφράσουμε ένα όνειρο καλούμαστε

να κάνουμε τη διαδικασία αντίστροφα. Ξεκινώντας από το όνειρο,

προσπαθούμε να εντοπίσουμε τα ερεθίσματα της εγρήγορσης που

φαίνεται ότι ήταν σημαντικά, και να τα επεξεργαστούμε σε συνει­

δητό επίπεδο. Τ ο αντίθετο δεν φέρνει αποτέλεσμα. Σε ένα πείραμα

(Roussy et al., 2000) οι ερευνητές ζήτησαν από ανεξάρτητους πα­ρατηρητές να καταγράψουν για μια μέρα τις εμπειρίες των ανθρώ-

58 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣι! ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

πων rioυ έπαιρναν μέρος στην έρευνα και να επιλέξουν όσες εκεί­νοι θεωρούσαν σημαντικές. Κατόπιν τους ζητήθηκε να συνδέσουν

τα όνειρα που οι συμμετέχοντες είδαν το ίδιο βράδυ με τις σημα­

ντικές αυτές εμπειρίες.

Η διαδικασία δεν ήταν αυτή που προτείνουμε παραπάνω. Στο

πείραμα πρώτα επιλέχθηκαν τα σημαντικά ερεθίσματα, και μάλιστα

από τρίτους, και κατόπιν έγινε η προσπάθεια σύνδεσής τους με

ένα όνειρο. Γι' αυτό και η προσπάθεια αποδείχθηκε εντελώς μά­

ταιη. Η σημαντικότητα των ερεθισμάτων είναι εντελώς υποκειμενι­

κή. Έχει να κάνει με το συναισθηματικό τους αντίκτυπο, τον οποίο

μόνο πολύ οικεία μας πρόσωπα θα μπορούσαν ίσως να μαντέψουν.

Επιπλέον, τα ερεθίσματα δεν αφορούν απαραίτητα την προηγού­

μενη μέρα αλλά το προηγούμενο διάστημα, και, το κυριότερο, δεν

συνδέονται μόνο με εξωτερικές αλλά και με εσωτερικές εμπειρίες

(σκέψεις, συναισθήματα κ.λπ.).

Όταν κάποιος συμμετέχει σε ψυχοθεραπευτική διαδικασία, τα

ερεθίσματα για την εμφάνιση των ονείρων εκείνων που επιλέγει να

αφηγηθεί εντοπίζονται συνήθως στις παρεμβάσεις του θεραπευτή

ή της θεραπευτικής ομάδας. Όταν καλούμαστε να μεταφράσουμε

ένα όνειρο μόνοι μας, ο εντοπισμός των σημαντικών ερεθισμάτων

μπορεί να είναι πιο δύσκολος. Ας δούμε τι συνέβη στο ακόλουθο

σχετικό πείραμα (Deslauriers & Cordts, 1995): Οι ονειρευόμενοι κατέγραψαν και ιεράρχησαν οι ίδιοι τα θέμα­

τα που τους απασχολούσαν περισσότερο εκείνο το διάστημα σε

συνειδητό επίπεδο. Κατόπιν επέλεξαν ένα όνειρο από όσα είδαν κατά το επόμενο διάστημα, το οποίο aντικατόπτριζε κατά τη γνώμη

τους τις ανησυχίες τους αυτές. Δυσκολεύονταν όμως να εντοπί­

σουν την ακριβή φύση της σύνδεσης μεταξύ ονείρου και ανησυ­

χιών. Θα δούμε ότι η σχέση μεταξύ εμπειριών στον ύπνο και εμπει­

ριών στον ξύπνιο είναι στις περιπτώσεις αυτές αρκετά σαφής

στους τρίτους, που είναι συναισθηματικά πιο αποστασιοποιημένοι,

όπως επίσης ότι η ιεράρχηση των προβληματισμών μας σε συνει­

δητό επίπεδο συχνά δεν αντιστοιχεί στην ιεράρχηση που κάνουμε

σε επίπεδο λιγότερο συνειδητό.

Πιο συγκεκριμένα, στο πείραμα αυτό οι ερευνητές ζήτησαν από

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟΡΊΊΟ 2.:ΊΉΝ ΑΛΑΣΚΑ 59

μεταπτυχιακούς φοιτητές της ψυχολογίας να καταγράψουν δυο τρία θέματα που τους απασχολούσαν την περίοδο εκείνη, να επιλέξουν κατόπιν ένα θέμα και να δώσουν ένα απτό παράδειγμα αναφορικά με αυτό. Μετά τους ζήτησαν να καταγράψουν τα όνειρα της επόμε­νης εβδομάδας και να αναφέρουν όποιο θεωρήσουν σχετικό με το θέμα. Ένας φοιτητής κατέγραψε τα εξής τρία θέματα που τον απα­

σχολούσαν στον ξύπνιο του: (1) την ανησυχία του για το πώς να γίνει καλύτερος ψυχοθεραπευτής και τη σκέψη του ότι ο διαλογισμός θα τον βοηθήσει περισσότερο από το μεταπτυχιακό του, (2) τη σεξουα­λική του συμπεριφορά στη σχέση του με τις γυναίκες, (3) τη διαφο­ροποίησή του από την οικογένειά του. Επέλεξε ως πιο σημαντικό το πρώτο θέμα και έφερε ως παράδειγμα έναν καβγά με το συγκάτοικό του, ο οποίος έπαιζε κιθάρα την ώρα που ο ίδιος προσπαθούσε να συγκεντρωθεί για να διαλογιστεί. Ένιωθε πως το πανεπιστήμιο δεν ήταν το μέρος που θα τον έκανε καλύτερο ψυχοθεραπευτή, δυσκο­λευόταν όμως να εγκaταλείψει τις σπουδές του λόγω των οικογενει­ακών προσδοκιών και των οικονομικών του. Από τα όνειρά του επέ­λεξε να αναφέρει ένα που του φαινόταν σχετικό, αλλά δεν ήταν σε θέση να πει πώς ακριβώς συνδεόταν με όσα τον απασχολούσαν. Στο όνειρο ξεχωρίζουμε δύο επεισόδια που συνδέονται μεταξύ τους: 1. Είδε ότι αγοράζει έναν πίνακα σε μια ανοιχτή αγορά (σκηνικό).

Ο πίνακας, που αρχικά απεικόνιζε τρία πρόσωπα, γίνεται τρισ­

διάστατος και αρχίζει να αλλάζει (περιπέτεια). Ο πίνακας δεί­χνει μια κλειστή γροθιά και ύστερα τις σόλες δυο παπουτσιών (κορύφωση). Ο πωλητής λέει σε ένα φίλο του φοιτητή ότι ο πί­νακας θα είναι καλή επένδυση για το μέλλον, αλλά ο φοιτητής ανησυχεί για την αξία του στο παρόν (λύση σε εκκρεμότητα).

2. Βρίσκεται στο πίσω μέρος ενός αυτοκινήτου με μια συμφοιτήτριά του που του αρέσει (σκηνικό). Της δείχνει τον πίνακα, ο οποίος απεικονίζει τώρα ένα σκύλο που μοιάζει με κλόουν (περιπέτεια). Η κοπέλα τον φιλάει με μειωμένο ενθουσιασμό (κορύφωση) και αυτός σκέφτεται πως ίσως πρέπει να είναι πιο συγκρατημένος στην ερωτική του συμπεριφορά (λύση σε εκκρεμότητα). Από τους ερευνητές μαθαίνουμε πως ο φοιτητής αυτός παρά­

τησε τελικά το πανεπιστήμιο αλλά και το στόχο του να γίνει ψυχο-

60 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

θεραπευτής, για να ασχοληθεί με την τέχνη. Σε συνειδητό επίπεδο

η εγκατάλειψη των σπουδών του δεν συνδεόταν ακόμα με την ανά­

γκη του για αλλαγή αντικειμένου. Επίσης, σε συνειδητό επίπεδο η

δυσκολία του με τις γυναίκες δεν θεωρήθηκε το πιο σημαντικό θέ­μα που τον απασχολούσε, όπως δεν κρίθηκε σημαντική η διάθεσή

του να διαφοροποιηθεί από τις οικογενειακές προσδοκίες, θέμα

που συνδεόταν με την αλλαγή αντικειμένου στις σπουδές του. Και όμως, αυτά τα ευαίσθητα θέματα ήταν που τον απασχολούσαν στον ύπνο του.

Το πόσο συναισθηματικά φορτισμένο είναι ένα θέμα μπορεί να

μη μας είναι ξεκάθαρο σε επίπεδο συνειδητό. Στο όνειρο του φοι­

τητή ο πίνακας -που αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξ(ι των δύο επεισοδίων- αντικατοmρίζει με μεταφορικές εικόνες όλες τις συ­

ναισθηματικές διαθέσεις, τις επιθυμίες και τους φόβους του που

ίσως δεν ομολογεί στον εαυτό του στον ξύπνιο του. Τόσο στο πρώ­το όσο και στο δεύτερο επεισόδιο, αναγνωρίζει την επιθυμία του να επενδύσει σε κάτι που θέλει, να έρθει πιο κοντά στην κοπέλα

που του αρέσει. Τον συγκρατούν οι υποθετικές ή πραγματικές

αντιδράσεις των άλλων, αλλά τελικά αφήνεται ανοιχrό το ενδεχό­

μενο να κάνει αυτό που επιθυμεί (να αγοράσει τον πίνακα και να συνεχίσει να φιλάει την κοπέλα).

Δυο μέρες πριν από το όνειρο με τους άνδρες στην Αλάσκα ο

ονειρευόμενος είχε παρακολουθήσει μαζί με άλλους θεραπευόμε­

νούς μου μια ομιλία που έκανα σε ημερίδα του Εργαστηρίου Διε­ρεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων για την ολιστική προσέγγιση στην

υγεία. Προς το τέλος της ομιλίας μου ανέφερα το εξής: ••Μια Αμε­

ρικανίδα οικογενειακή θεραπεύτρια, η Olga Silνerstein, αφηγείται μια πολύ συγκινητική ιστορία. Ο γιος της, 45 ετών τότε, μπήκε στο νοσοκομείο μετά από ένα σοβαρό έμφραγμα για να υποβληθεί σε

τριπλό by-pass. Όπως οι περισσότεροι άνδρες, ήταν και αυτός με­γαλωμένος από την ίδια τη Silνerstein με την "κρυφή" ή "φανερή"

εντολή να μην εκφράζει συναισθήματα και να υποφέρει πάντα σιω­

πηλά, όπως όλοι οι "κανονικοί" άνδρες [ ... ]». Ο πατέρας του ονει­ρευόμενου είχε πεθάνει από καρκίνο σε ηλικία 45 ετών και ο ονει­ρευόμενος είχε πρόσφατα κλείσει τα σαράντα. Είχε πολλούς λό-

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ Φ(JJ>'JΊO L'ΊΊ!Ν ΑΛΑΣΚΑ (i\

γους λοιπόν να θεωρήσει σημαντικό αυτό το ερέθισμα, δηλαδή αυ­τό το κομμάτι από την ομιλία, έστω και σε επίπεδο χαμηλής συνει­δητότητας. Είχε αρχίσει να εντοπίζει τη σημασία της έκφρασης των συναισθημάτων ως προστατευτικής aσπίδας ενάντια στην ασθένεια και σιγά σιγά άρχισε να μιλά πολύ περισσότερο γι' αυτά και στη θεραπεία του.

ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΩΣ ΕΞΕΛΙΣΣΟΜΕΝΗ ΑΦΗΓΗΣΗ

Λίγο διάστημα μετά το όνειρο με τους άνδρες στην Αλάσκα, πριν

ακόμα το «μεταφράσουμε», ο ίδιος άνθρωπος ονειρεύτηκε πως βρισκόταν στο πατρικό του σπίτι και είχε λάβει τη διάγνωση ότι πά­σχει από την καρδιά του. Οι γιατροί ήταν αρχικά δύσπιστοι ως προς την αναγκαιότητα της εξέτασης, αλλά τελικά η ανησυχία του αποδείχθηκε βάσιμη. Το δεύτερο αυτό όνειρο οδήγησε στην επα­

ναφορά της συζήτησής μας στο όνειρο με τους άνδρες στην Αλά­σκα. Συγκεκριμένα, αναζητήσαμε απαντήσεις σχετικά με τους λό­γους για τους οποίους ένιωθε πως κινδύνευε. Ένας φόβος ήταν βέβαια μήπως επαναληφθεί η ιστορία με τον πατέρα του, ο οποίος στην πραγματικότητα είχε συναντήσει καθυστερήσεις στη διάγνω­ση της ασθένειάς του. Επιπλέον, ο θεραπευόμενος αυτός αναγνώ­ριζε στον εαυτό του το χαρακτηριστικό άνδρα που δεν εκφράζει εύκολα τα συναισθήματά του, οπότε φοβόταν ότι μπορεί έτσι να

θέτει σε κίνδυνο την υγεία του. Καθώς η νοηματοδότηση μιας συγκεκριμένης εμπειρίας εξελίσ­

σεται, η εικονογραφική γλώσσα του ονείρου γίνεται περισσότερο ρεαλιστική. Το δεύτερο όνειρο παρουσιάζει μια πολύ ρεαλιστική ει­κόνα του κινδύνου ως ασθένειας και όχι ως ••καρχαρία». Καθώς ο ονειρευόμενος επεξεργαζόταν σε διάφορα επίπεδα συνειδητότη­τας -τόσο στον ξύπνιο όσο και στον ύπνο του- αυτό που τον

απασχολούσε, ο φόβος του γινόταν πιο συγκεκριμένος και περισ­

σότερο συνειδητός. Ο μεγαλύτερος ρεαλισμός αντικατοmρίζει επομένως το μεγαλύτερο βαθμό συνειδητότητας που έχουμε εξα­

σφαλίσει στον ξύπνιο μας όσον αφορά την εύρεση μιας πιο ανα-

62 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

κουφιστικής οmικής στο συγκεκριμένο ερώτημα που μας απασχο­

λεί ή τη σύνδεση εμπειριών με συγκεκριμένα συναισθήματα. Η

χρήση των μεταφορών και άλλων σχημάτων λόγου συνεχίζεται στο

βαθμό που προσωπικές σκέψεις δεν μπορούν να aποτυπωθούν αλ­

λιώς. Λόγου χάρη, η σκέψη ότι «κινδυνεύω όπως ο πατέρας μου»

μεταφέρεται με την εικόνα του πατρικού σπιτιού.

Μια θεραπευόμενή μου, που παρομοίαζε την ψυχοθεραπεία με

τη φοίτηση σε σχολείο, ξεκίνησε τη συνεργασία μας με πολύ θυμό

για τον προηγούμενο θεραπευτή της, επειδή όμως είχε ταυτόχρο­

να και θετικά συναισθήματα γι' αυτόν, δυσκολευόταν να εκφράσει

το θυμό .σε συνειδητό επίπεδο χωρίς να σπεύσει να τονίσει και τα

θετικά του στοιχεία. Είδε λοιπόν στον ύπνο της ότι ένας δάσκαλος

έκοβε τα κεφάλια των μαθητών του. Η αυστηρότητα που είχε βιώ­

σει από εκείνον και ο φόβος της απόρριψης που της δημιουργούσε

θυμό απεικονίζονταν με αυτή τη μεταφορική εικόνα, όπου ένας

απρόσωπος δάσκαλος -και όχι ο παλιός της θεραπευτής- ήταν ο

πρωταγωνιστής, ενώ η ίδια δεν συμμετείχε ως πρόσωπο στο όνει­

ρο. Αρκετό καιρό αργότερα ονειρεύτηκε ότι ο παλιός της θεραπευ­

τής έκανε ένα σεμινάριο το οποίο εκείνη είχε πάει να παρακολου­

θήσει κάνοντας αισθητή την παρουσία της, για να του δείξει πως

δεν το έχει βάλει κάτω. Η απεικόνιση είχε γίνει περισσότερο ρεαλι­

στική, και η ονειρευόμενη αναλάμβανε -με την εμφάνισή της σε

πρωταγωνιστικό ρόλο- την ευθύνη των συναισθημάτων της.

Αναφέραμε νωρίτερα πως η εξέλιξη της ονειρικής aφήγησης

δείχνει ότι η νοηματοδότηση μιας εμπειρίας προχωρά. Η εξέλιξη

μπορεί να γίνει φανερή τόσο σε βάθος χρόνου όσο και στα όνειρα

της ίδιας βραδιάς («σειρά ονείρων») 6 . Έτσι συνέβη και με το όνει­

ρο με τους άνδρες στην Αλάσκα. Ο ονειρευόμενος είδε την ίδια

6. Αλλ.ά και όνειρα τα οποία θυμόμαστε μαζί φαίνεται πως δηλώνουν αυ­

τή την επεξεργασία του ίδιου θέματος καθώς η νοηματοδότηση εξε­

λίσσεται. Περισσότερα για την ιδέα της «σειράς ονείρων» καθώς και

για άλλες ιδέες, όπως αυτή, που βασίζονται σε παρατηρήσεις του

Γιουνγκ, ο αναγνώστης μπορεί να βρει στο έργο των Whitmont και Perera (1990).

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟI'ΊΊΟ L'ΊΉΝ ΑΛΑΣΚΑ 63

βραδιά πως βρισκόταν σε μια μακρινή ήπειρο και προσπαθούσε να πάρει τηλέφωνο τη γυναίκα του από το κινητό του, όμως δεν ήξερε

ποιο κωδικό να χρησιμοποιήσει πριν από τον αριθμό. Η διαφορά με το όνειρο με την Αλάσκα ήταν η προσπάθεια της επικοινωνίας, έστω και αν ο ονειρευόμενος δεν ήξερε πώς να την πετύχει. Στην περίmωση του ονείρου με τη φωτογραφική μηχανή, ο θεραπευό­

μενος του Ίρβιν Γιάλομ είδε και ένα δεύτερο όνειρο την ίδια βρα­διά: Ένας ηλικιωμένος τον είχε εγκλωβίσει στο σπίτι του (σκηνικό). Ήταν δολοφόνος (περιπέτεια). Οι δικοί του έκλεισαν την καγκελό­πορτα και εκείνος πήγε να μιλήσει στο δολοφόνο, που ήταν ντυμέ­νος σαν βασιλιάς (κορύφωση). Του μιλούσε πολύ ευγενικά προ­σπαθώντας να μην τον προσβάλει (λύση ή καταστροφή σε εκκρεμό­τητα) (Yalom, 2001). Ας θυμηθούμε ότι τα μέλη της θεραπευτικής ομάδας του του είχαν πει πως δεν εκφράζει τα συναισθήματά του (εκτός του ότι δεν συμμετέχει ενεργά). Ο ηλικιωμένος βασιλιάς εί­ναι μια συχνή παρομοίωση για τον πατέρα, την οποία χρησιμοποι­

ούν κυρίως οι ενήλικοι με καταγωγή από χώρες με έντονη την πα­

ρουσία βασιλικής οικογένειας, αλλά και γενικά τα παιδιά. Στο δεύ­τερο αυτό όνειρο ο θεραπευόμενος προχωρά στην ονειρική του σκέψη συνδέοντας τη φαινομενική του απάθεια με τη δυσκολία του να εκφράσει θυμό σε μια φιγούρα κύρους την οποία αισθάνεται ιδι­

αίτερα απειλητική. Του είναι ακόμα δύσκολο να παραδεχrεί πως η φιγούρα αυτή μπορεί να είναι ο πατέρας του.

Οι προσωπικοί κώδικες, συνυφασμένοι με προσωπικές εμπει­ρίες, οδηγούν σε ομοιότητες μεταξύ των ονείρων του ίδιου ατό­μου, που δεν αφορούν μόνο τη βασική ιστορία ή το μοτίβο της πλοκής αλλά και την προτίμησή του για συγκεκριμένες μεταφορές (ή άλλα σχήματα λόγου). Οι κώδικες παραπέμπουν έτσι και σε όνειρα που αποτελούν εξέλιξη προηγούμενων. Ένας άγριος ωκεα­

νός μπορεί σε άλλο όνειρο να μετατραπεί σε πισίνα, παρόλο που η

ιστορία φαίνεται εντελώς διαφορετική. Το στοιχείο του νερού μπο­ρεί να εμφανίζεται σε πολλά όνειρα του ίδιου ονειρευόμενου. Στην

περίmωση εκείνου του φίλου μου ο οποίος ονειρεύτηκε τα φίδια

στην παραλία, η παραλία αποτελεί το σκηνικό όπου στήνονται πολ­

λές ονειρικές του ιστορίες. Σε ένα άλλο όνειρο περπατούσε βράδυ

64 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

στην παραλία, όπου κοιμούνταν συγγενείς, φίλοι και γνωστοί από όλη τη ζωή του. Το συναίσθημα ήταν πολύ ευχάριστο. Και βέβαια η παραλία, όπως και τα φίδια, έχει συνδεθεί με συναισθηματικά φορ­τισμένες εμπειρίες (ευχάριστες ή/και δυσάρεστες) στη ζωή του ήδη από την παιδική ηλικία.

Άλλες φορές η ονειρική αφήγηση μοιάζει να έχει «κολλήσει». Ένα ακραίο παράδειγμα είναι τα όνειρα των ανθρώπων με μετα­τραυματικό σύνδρομο. Οι άνθρωποι αυτοί έχουν υποστεί μια έντο­να τραυματική εμπειρία (από φυσική καταστροφή, πόλεμο, βιασμό κ.λπ.) και συχνά βλέπουν να επαναλαμβάνεται στον ύπνο τους η τραυματική σκηνή όπως ακριβώς την έζησαν στην πραγματικότη­τα. Στις περιπτώσεις αυτές, το αντικείμενο του φόβου είναι δεδο­μένο και ο ονειρευόμενος δεν το διερευνά. Δυσκολεύεται όμως, όπως και στον ξύπνιο του, να νοηματοδοτήσει την εμπειρία του. Στα επαναλαμβανόμενα όνειρα, που βλέπουμε συχνά όλοι και που μπορεί να κάνουν την εμφάνισή τους κατά τακτά ή αραιά διαστή­ματα για χρόνια, υπάρχει συνήθως κάποια μικρή διαφοροποίηση ή εξέλιξη, αλλά η βασική ιστορία παραμένει η ίδια. Εδώ η μετάφρα­ση του ονείρου μπορεί να προσφέρει ουσιαστική βοήθεια, καθώς η συνειδητή νοηματοδότησή του βοηθά την ονειρική αφήγηση να εξελιχθεί και λύνει συναισθηματικούς κόμπους που μας ταλαιπω­ρούν. Θα μιλήσουμε περισσότερο γι' αυτό στο κεφάλαιο 4.

«ΕΥΑΙΣΘΗΤΑ» ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΣΗ

Αναφέραμε προηγουμένως ότι, καθώς η νοηματοδότηση μιας συ­γκεκριμένης εμπειρίας εξελίσσεται, η εικονογραφική γλώσσα του ονείρου γίνεται περισσότερο ρεαλιστική. Καθώς ένας ονειρευόμε­νος επεξεργάζεται -τόσο στον ξύπνιο όσο και στον ύπνο του- σε διάφορα επίπεδα συνειδητότητας αυτό που τον απασχολεί, τα συ­ναισθήματά του γίνονται πιο συγκεκριμένα και συνδέονται συνειδη­τά με σκέψεις που κάνει ή με γεγονότα που του συμβαίνουν. Επο­μένως, ο μεγαλύτερος ρεαλισμός στην ονειρική ιστορία αντικατο­πτρίζει το μεγαλύτερο βαθμό «aυτογνωσίας,, μας.

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦOI''J'/0 ΧΊΉΝ ΑΛΑΣΚΑ 65

Ο Φρόιντ θεωρούσε ότι τα όνειρα ή τα σημεία εκείνα της ονειρι­

κής ιστορίας που φαίνονται να χαρακτηρίζονται από συγκρότηση

και ρεαλισμό έχουν υποστεί κάποιου είδους επεξεργασία («δευτε­

ρογενή» την ονομάζει). Επειδή κατά τη γνώμη του δεν υπάρχουν

«αθώα,, όνειρα, τα εν λόγω όνειρα ή σημεία του ονείρου θα πρέπει

να θεωρηθούν παραπλανητικά7 . Από την πραγματιστική οπτική

όμως, η ονειρική ιστορία δεν διαφέρει ως προς τη συνοχή από μια

οποιαδήποτε προσωπική αφήγηση. Το πόσο «ευαίσθητα,, είναι ορι­

σμένα θέματα για ένα συγκεκριμένο αφηγητή επηρεάζει όλο το

βαθμό συγκρότησης της αφήγησής του.

Σε μια πρόσφατη έρευνά μας (Androutsopoulou, Thanopoulou, Economou & Bafiti, 2004) καταγράψαμε έναν αρκετά μεγάλο αριθ­μό γλωσσικών στρατηγικών που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι προ­

κειμένου να αποφύγουν ή να ρυθμίσουν τα συναισθήματά τους.

Όταν το θέμα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο, χρησιμοποιούνται πολλές

στρατηγικές (π.χ. αλλαγή θέματος, προσφορά πολλών ανούσιων

λεπτομερειών, τυποποιημένες επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων,

αναίρεση του νοήματος της προηγούμενης φράσης κ.λπ.). Το τε­

λικό σύνολο δίνει μια αφήγηση δυσκολονόητη και αρκετά «σουρε­

αλιστική,,, που όμως μετατρέπεται ξαφνικά σε ευκολονόητη και πιο

•<ρεαλιστική,,, όταν το θέμα παύει να είναι πλέον ευαίσθητο για τον

αφηγητή.

Έχει βρεθεί πως ακόμα και άνθρωποι με ψυχωτικό συμπτώματα

(π.χ. με διάγνωση σχιζοφρένειας ή μανίας) είναι σε θέση να ανα­

γνωρίζουν μια ••σουρεαλιστική,, αφήγηση που ανήκει σε άλλους,

δυσκολεύονται όμως να κάνουν το ίδιο με τη δική τους αφήγηση,

όπου νιώθουν πως αγγίζουν ••ευαίσθητα,, θέματα (Harrow & Miller, 1980). Μια άλλη σχετική παρατήρηση, που αφορά την αφήγηση

7. «Το αποτέλεσμα της προσπάθειας [της δευτερογενούς επεξεργασίας]

είναι ότι το όνειρο παύει να δίνει την εντύπωση του παράλογου και του

aσυνάρτητου και πλησιάζει το πρότυπο ενός κατανοητού βιώματος.

[ ... ] Αυτά τα όνειρα [ ... ) φαίνεται πως έχουν νόημα, αλλά αυτό το νόη­μα απέχει από την πραγματική σημασία του ονείρου περισσότερο από

οτιδήποτε, (Freud, 1900, σ. 428).

66 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

στον ξύπνιο μας, είναι ότι οι aφηγητές αναφέρονται πιο εύκολα σε

ευαίσθητα θέμaτα, όταν τους ζητείται να περιγράψουν τον εαυτό τους σε τρίτο πρόσωπο. Μεγαλύτερο θάρρος ώστε να αγγίξουν

ευαίσθητα θέματα επιδεικνύουν όταν το πλαίσιο είναι ακόμα πιο

ασφαλές, όταν δηλαδή τους ζητούμε να γράψουν ή να περιγρά­

ψουν μια ιστορία όπου οι ήρωες δεν είναι οι ίδιοι οι aφηγητές αλλά

κάποιοι άλλοι (Androutsopoulou, 2001a, 2001b). Ορισμένοι ψυχοθεραπευτές έχουν υποστηρίξει ότι ο ύπνος προ­

σφέρει από μόνος του ένα ασφαλές πλαίσιο, εφόσον ο ονειρευό­

μενος δεν καλείται να δράσει (Hartmann, 1995). Γιατί όμως ο ονει­ρευόμενος τους άνδρες στην Αλάσκα προτίμησε να ξεκtνήσει την

προσπάθεια νοηματοδότησης του φόβου του βλέποντας αρχικά

έναν καρχαρία αντί για τη διάγνωση μιας ασθένειας; Γιατί ο θερα­

πευόμενος του Γιάλομ έβλεπε στο όνειρό του έναν ηλικιωμένο δο­

λοφόνο ντυμένο βασιλικά αντί για τον πατέρα του, και γιατί η δική

μου θεραπευόμενη έβλεπε αρχικά έναν απρόσωπο δάσκαλο αντί για

τον παλιό της θεραπευτή; Με άλλα λόγια, γιατί να γίνονται τα όνει­

ρα όλο και πιο ρεαλιστικά8, εφόσον η ασφάλεια του ύπνου είναι πά­

ντοτε η ίδια;

Όταν προσπαθούμε να νοηματοδοτήσουμε τις εμπειρίες μας

-τόσο στον ύπνο όσο και στην εγρήγορση- μοιάζουμε με τον

παίκτη εκείνο που στέκεται μπροστά από τα κομμάτια ενός παζλ.

Ορισμένες φορές η έμπνευση έρχεται ξαφνικά, ενώ άλλες φορές η

σύνδεση ενός κομματιού γίνεται μετά από πολλές δοκιμές και aπο­

τυχημένες προσπάθειες. Όταν η όλη προσπάθεια δεν πραγματο­

ποιείται σε συνθήκες εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας, τότε,

παρόλο που η έμπνευση έρχεται, ξαναχάνεται στιγμιαία και ξεχνiέ­ται παροδικά. Η εξωτερική ασφάλεια αφορά το ακροατήριο (πόση

εμπιστοσύνη και άνεση νιώθουμε απέναντί του), ενώ η εσωτερική

ασφάλεια αφορά το πόσο προετοιμασμένοι είμαστε να κάνουμε

8. Ο Φρόιντ είχε παρατηρήσει και αυτός ότι <<ΤΟ χρονικά προηγούμενο

από αυτά τα ομόλογα όνειρα είναι συνήθως το πιο παραμορφωμένο,

το δειλό, ενώ το επόμενο χαρακτηρίζεται από περισσότερη αυθάδεια

και μεγαλύτερη σαφήνεια» (Freud, 1900, σ. 298).

ΑΝΔΡΕΣ ΜΕ ΦΟ/'ΠΟ L:JΉN ΑΛΑΣΚΑ 67

συνδέσεις που μπορεί να διαταράξουν την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας αλλά και για τους άλλους. Κάθε νέα πληροφορία χρειάζεται σταδιακή αφομοίωση, αλλιώς οι «αντιστάσεις» μας είναι μεγάλες. Έχουμε ανάγκη να διατηρούμε μια αίσθηση ισορροπίας μπροστά στην προοmική του νέου και άγνωστου, ακόμα και αν αυ­τή η ισορροπία έχει μεγάλο κόστος.

* * * Θα δούμε στη συνέχεια πώς μπορούμε να διερευνήσουμε ένα όνει­ρο από διάφορες οmικές, αυξάνοντας το επίπεδο συνειδητότητάς μας τόσο όσο μας επιτρέπεται κάθε φορά από τις συνθήκες εσωτε­ρικής και εξωτερικής ασφάλειας που έχουμε κατακτήσει. Με αυτό τον τρόπο το όνειρο γίνεται ένα πολύτιμο εργαλείο aυτογνωσίας.

. 3 •

«ΠΟΡΤΡΕΤ Α»:

Η ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Κάθε όνειρο πραγματεύεται το πρόσωπο του ίδιου του ονειρευόμενου.

- Freud

Στην καθημερινότητά μας σε πολλά μπορούμε να ωφεληθούμε από μια προσωπική άσκηση αυξημένης συνειδητότητας στην οποία μπο­ρεί να μας οδηγήσει η διερεύνηση των ονείρων μας. Θα μιλήσουμε βέβαια και για τις παγίδες μιας τέτοιας άσκησης, η οποία όμως σε καμιά περίmωση δεν είναι επιβλαβής, εφόσον βασική μας θέση εί­ναι ότι κανείς δεν μεταφράζει ένα όνειρο πέρα από το βαθμό στον οποίο είναι έτοιμος να αυξήσει τη συνειδητότητά του. Αντίθετα, «επιβλαβής» μπορεί να είναι μια μεταφυσική οmική που μειώνει την αίσθηση ελέγχου μας σχετικά με την αυτοδιάθεσή μας, ή μια άσκη­ση βασισμένη σε ονειροκρίτες και άλλα αμφίβολης προέλευσης ••λεξικά», τα οποία μεταφέρουν λαϊκές προκαταλήψεις ονοματίζο­ντάς τες συμπυκνωμένες σοφίες. Όσο για τη σημαντική και μάλλον αναντικατάστατη συμβολή του ψυχοθεραπευτή στη διερεύνηση των ονείρων, γι' αυτή θα μιλήσουμε στο τελευταίο κεφάλαιο.

Ένα όνειρο μπορεί να διερευνηθεί από πολλές οmικές, με απο­τέλεσμα να αυξάνεται ανάλογα και ο βαθμός συνειδητότητάς μας για όσα μας απασχολούν. Ας αναφέρουμε ως παράδειγμα το όνει-

ΠΟΡ1'ΡΕΤΑ 69

ρο μιας νεαρής γυναίκας, το οποίο θα μας βοηθήσει στη συνέχεια

του κεφαλαίου να κατανοήσουμε πώς μπορεί κανείς να διερευνή­

σει ένα όνειρό του, με την προϋπόθεση πως έχει ήδη εξοικειωθεί

με την αφηγηματική γλώσσα του ονείρου όπως αυτή παρουσιάστη­κε στο προηγούμενο κεφάλαιο.

Βρισκόταν σε ένα μικρό σουπερμάρκετ μιας γειτονιάς, στην εί­

σοδο του οποίου πωλούνταν περιοδικά. Στο εξώφυλλο ενός από

αυτά βλέπει μια φωτογραφία δική της, την οποία είχε βγάλει για το

διαβατήριο. Σκέφτεται ότι την έδωσε ο φωτογράφος χωρίς να ρω­

τήσει την ίδια. Της αρέσει που είναι στο εξώφυλλο, αλλά δεν της

αρέσει η συγκεκριμένη φωτογραφία. Τη δείχνει υπερβολικά σοβα­

ρή, ενώ φορά ένα κακόγουστο εφηβικό πουλόβερ και έχει μια έντο­

νη μπλε σκιά στα μάτια που δεν την κολακεύει. Επιπλέον, το όνομά

της είναι λάθος γραμμένο. Στο οπισθόφυλλο του περιοδικού υπάρ­

χει η φωτογραφία της σε προφίλ και εκεί το όνομά της είναι γραμ­

μένο σωστά. Γυρίζει στο σπίτι όπου ο πατέρας της, που είχε ήδη

δει το περιοδικό, της δείχνει παλιότερα τεύχη, τα περισσότερα από

τα οποία απεικονίζουν την ίδια, όμως εκείνη δεν αναγνωρίζει τον

εαυτό της σε κανένα. Κυριαρχούν δυο κυρίως εικόνες της: μια με­

λαχρινή κοπέλα με εξωτική ομορφιά και μια άλλη ξανθή γυναίκα,

κομψή και διακριτική, που της μοιάζει λfγο αλλά είναι πολύ μεγαλύ­

τερή της. Μένει να τα κοιτάζει μπερδεμένη.

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ

Όπως στον ξύπνιο μας, έτσι και στον ύπνο μας ορισμένες από τις

ιστορίες που aφηγούμαστε μπορεί να μοιάζουν αποσπασματικές ή

μισοτελειωμένες. Ορισμένες ιστορίες τις λέμε για να ξεκαθαρίσου­

με τους προβληματισμούς μας και να βρούμε λύσεις, ενώ άλλες

τις λέμε για να μας διασκεδάσουν, να μας καθησυχάσουν, να μας

παρηγορήσουν, να μας κινητοποιήσουν (Rycroft, 199 ψ. Και φ υ σι-

1. Για τη διαφορά της οmικής του Rycroft από τη φαινομενολογική-πραγ­ματιστική οmική, καθώς και για τη συζήτηση σχετικά με την «αθωότητα»

ή όχι των ονείρων, βλ. κεφάλαιο 1.

70 Η ΑΘΩΑ /~1ΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

κά, ορισμένες είναι πολύ σημαντικές για μας και αξίζει να τις θυμό­μαστε, ενώ άλλες όχι.

Τ ο κριτήριο για την επιλογή ενός ονείρου με σκοπό να το διε­ρευνήσουμε είναι το έντονο συναίσθημα που θα μας κάνει να κρα­τήσουμε το όνειρο στη μνήμη μας ίσως και για πάντα, ακόμα και αν δεν το καταγράψουμε αμέσως μόλις ξυπνήσουμε. Αν και έντονο (ακόμα και τρομακτικό), το συναίσθημα αυτό δεν είναι συνήθως απειλητικό για την ισορροπία μας, γιατί διαφορετικά είναι πολύ πι­θανό ότι το όνειρο θα «ξεχαστεί» με το που θα ξυπνήσουμε. Η βα­σική του ιδέα θα επανέλθει σε άλλο όνειρο αργότερα, αφού είναι σίγουρο πως απεικονίζει κρίσιμα για μας θέματα, με την προϋπό­θεση πως αντέχουμε να τα διαχειριστούμε. Ένα άλλο κριτήριο εί­ναι η αφηγηματική του δομή. Η διερεύνηση ονείρων που μοιάζουν με ιστορίες είναι πιο εύκολη και ίσως, όπως είπαμε στο προηγού­μενο κεφάλαιο, τα όνειρα αυτά παρουσιάζουν σκέψεις και συναι­σθήματα που σε άλλες φάσεις του ύπνου απεικονίζονται με πιο πα­ραδειγματικό (αφηρημένο και συμπυκνωμένο) τρόπο.

Η καταγραφή ενός συναισθηματικά έντονου ονείρου μάς βοηθά όχι μόνο να το συγκρατήσουμε στη μνήμη μας αλλά και να το διε­ρευνήσουμε. Μάλιστα, είναι πιο χρήσιμη όταν γίνεται σε πρώτο πρόσωπο και σε χρόνο ενεστώτα. Σε ένα όνειρο είναι πιθανό να υπάρχουν πάρα πολλές λεmομέρειες, γι' αυτό και η προσπάθεια εύρεσης της βασικής aφηγηματικής δομής, έτσι όπως παρουσιά­στηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, βοηθά να επιλέξει κανείς τα κύ­ρια σημεία και να φτιάξει μια περίληψη του ονείρου. Αυτό μπορεί να το κάνει είτε ο θεραπευτής στο μυαλό του είτε ο θεραπευόμε­νος με τη βοήθεια του πρώτου. Κατόπιν, επιμέρους λεmομέρειες μπορούν να προστεθούν και να βρουν τις σωστές τους «αναλο­γίες•• (Whitmont & Perera, 1990, σ. 75).

Είναι σίγουρο ότι καταγράφοντας το όνειρο δεν δίνουμε μια αντι­κειμενική εκδοχή του, δεν το καταγράφουμε δηλαδή όπως ακριβώς το ονειρευτήκαμε. Ασυναίσθητα διαφοροποιούμε ορισμένα στοιχεία με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτύχουμε μια κάποια αφηγηματική συ­γκρότηση, όπως κάνουμε άλλωστε με την αφήγηση οποιασδήποτε εμπειρίας (Androutsopoulou et al., 2004). Αν ο στόχος είναι η νοη-

ΠΟΡΥΡΕΤΑ 71

ματοδότηση των εμπειριών μας, τότε η αυθόρμητη προσπάθεια για

μεγαλύτερη συγκρότηση στην ονειρική αφήγηση είναι από μόνη της

σημαντική, γιατί επιτυγχάνει ακριβώς το στόχο της. Με αυτή την έν­

νοια, η ανάμνηση ενός μη καταγραμμένου ονείρου αλλάζει όπως αλ­

λάζουν και οι αναμνήσεις της εγρήγορσης· ειδικά εκείνες που, λό­

γω της σημασίας τους, επανέρχονται στο μυαλό μας συχνά και βρί­

σκονται συνεχώς υπό διαμόρφωση, ώστε να αποκτήσουν νόημα στο

παρόν μας και όχι στο παρελθόν μας, τότε που συνέβησαν τα σχε­

τικά γεγονότα. Με άλλα λόγια, οι αναμνήσεις μας τροποποιούνται,

προκειμένου να διατηρείται συνεχώς μια αίσθηση εσωτερικής συ­

νέχειας, κάτι πολύ απαιτητικό, αφού η εικόνα του εαυτού μας εξε­

λίσσεται συνεχώς (Neimeyer, 1994). Η ονειρευόμενη είχε καταγράψει το όνειρο με τις φωτογραφίες

στο εξώφυλλο, όπως μου ανέφερε, στο ημερολόγιό της, αλλά το

επανέφερε συχνά στη μνήμη της χωρίς να συμβουλεύεται τις ση­

μειώσεις της. Τρία χρόνια αργότερα, όταν ως θεραπευόμενή μου

πλέον διάβασε ξανά το ημερολόγιό της, συνειδητοποίησε πως είχε

«ξεχάσει•• το μεγαλύτερο μέρος από το σκηνικό του ονείρου (το

σουπερμάρκετ και το ότι η φωτογραφία ήταν διαβατηρίου), πως θυ­

μόταν έντονα την περιπέτεια (την εικόνα στο εξώφυλλο) και με λι­

γότερη ακρίβεια την κορύφωση. Λόγου χάρη, θυμόταν μονάχα την

ύπαρξη των δυο βασικών εξωφύλλων (με τη μελαχρινή κοπέλα και

με την ξανθή κυρία) και πολύ αμυδρά την παρουσία του πατέρα. Επί­

σης, θυμόταν πως η λύση έμενε σε εκκρεμότητα. Την περίοδο που

αποφάσισε να ξεκινήσει τη θεραπεία είχε αρχίσει να συνειδητοποιεί

κάπως την ύπαρξη των άλλων δυο πλευρών της, αλλά δυσκολευό­

ταν ακόμα να τις συνθέσει και να τις εμπλουτίσει. Τ ο κομμάτι της πα­

ρουσίας του πατέρα δεν το είχε σχεδόν καθόλου επεξεργαστεί.

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΡΜΟΙ

Το πρώτο και βασικό ερώτημα, πριν από οποιαδήποτε άλλη διερεύ­

νηση, αφορά τα συναισθήματα, το πώς ένιωθε ο ονειρευόμενος γε­

νικά στη διάρκεια του ονείρου αλλά και αφού ξύπνησε. Στο παρα-

72 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩ.L'Σ4 ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ MAL:

πάνω όνειρο ορισμένα επιμέρους συναισθήματα, που επίσης μας ενδιαφέρουν, είναι ήδη ενσωματωμένα στην αφήγηση. Οι προσω­πικοί συνειρμοί - εφόσον υπάρχουν- δεν θα πρέπει να μας μετα­φέρουν πολύ μακριά από το περιεχόμενο του ονείρου. Μια δυο φράσεις αρκούν (Delaney, 1993· Hill, 2004a).

Το σκηνικό τοποθετεί την ονειρευόμενη σε ένα μέρος που την κάνει να αισθάνεται ασφαλής, αφού πρόκειται για ένα μικρό σου­περμάρκετ μιας ωραίας, όπως διευκρινίζει, γειτονιάς. Συνδέει το σουπερμάρκετ με την καθημερινή συναναστροφή, ενώ η γειτονιά δηλώνει μεταφορικά το κοντινό περιβάλλον. Η φωτογραφία της βρί­σκεται εκτεθειμένη (διπλή σημασία: εκτίθεται η ίδια όπως και η φω­τογραφία). Η ονειρευόμενη αισθάνεται ικανοποίηση που βλέπει τον εαυτό της στο εξώφυλλο, ταυτόχρονα όμως αισθάνεται πολύ άσχη­μα για δυο λόγους: επειδή δεν είχε τον έλεγχο της έκθεσης της φω­τογραφίας, αφού ο φωτογράφος δεν ζήτησε την άδειά της για τη δημοσίευση, και επειδή δεν είχε τον έλεγχο του τρόπου της έκθεσής της, αφού η φωτογραφία δεν αντιπροσώπευε αυτό που θα ήθελε να δείξει προς τα έξω. Είναι φωτογραφία διαβατηρίου, ενός προσωπι­κού εγγράφου. Η ονειρευόμενη κάνει το συνειρμό πως στη φωτο­γραφία φοράει ένα εφηβικό της πουλόβερ, το οποίο θυμάται από μια φωτογραφία σε ένα πάρτι. Η αίσθησή της από εκείνο το πάρτι ήταν πως δεν φορούσε κάτι που να αναδεικνύει την εμφάνισή της και πως δεν ένιωθε καλά με τον εαυτό της και το βαθμό κοινωνικό­τητάς της. Ούτε η έντονη μπλε σκιά στα μάτια ταίριαζε με την ηλικία και το στυλ της. Το σύνολο την έδειχνε μικρομέγαλη. Επιπλέον, εί­ναι θυμωμένη που το όνομά της έχει γραφτεί λάθος και απογοη­τευμένη που είναι γραμμένο σωστά μόνο στο οπισθόφυλλο.

Τα συναισθήματά της, όταν γυρίζει στο σπίτι (οικογένεια), είναι αυτά της μεγάλης έκπληξης και της απορίας για την ανακάλυψη των πολλών εξωφύλλων με το δικό της όνομα, αλλά με πορτρέτα στα οποία δεν αναγνωρίζει τον εαυτό της συναισθήματα τα οποία μένουν σε εκκρεμότητα μέχρι το τέλος του ονείρου. Παράλληλα, τα πορτρέτα αυτά απεικονίζουν γυναίκες τις οποίες θαυμάζει για την αγριάδα και το δυναμισμό ή για την κομψότητα και την καλ­λιέργειά τους, κάτι που την κάνει να αισθάνεται ικανοποίηση. Ο συ-

ΠΟΡΤΡΕτΑ 73

νειρμός που αναφέρει για τον πατέρα της είναι πως είχε μεγάλες

προσδοκίες από εκείνη, την ήθελε σοβαρή και ώριμη, ενώ ταυτό­

χρονα την παρότρυνε να είναι ο εαυτός της. Όταν ξύπνησε, τα

αντιφατικά συναισθήματα παρέμεναν, μαζί με μια αίσθηση πως το

όνειρο αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Ας δούμε μια μετάφραση της μεταφορικής και εικονογραφικής

γλώσσας του ονείρου έτσι όπως την παρουσιάσαμε στο προηγού­

μενο κεφάλαιο, λαμβάνοντας εδώ υπόψη και τους προσωπικούς

συνειρμούς της ονειρευόμενης.

ΣΚΗΝΙΚΟ: Στις συναναστροφές μου ακόμα και με κοντινά μου πρό­

σωπα, όταν δεν ελέγχω την εικόνα μου, νιώθω πως αφήνω τον

εαυτό μου εκτεθειμένο στα μάτια των άλλων.

ΠΕΡΙΠΕτΕΙΑ: Φοβάμαι πως οι άλλοι θα δουν μια εικόνα που νιώθω

ότι με αδικεί, ότι δεν ανταποκρίνετά.ι σε αυτό που είμαι ή που θα ήθελα να είμαι τώρα, αλλά αφορά το παρελθόν.

ΚΟΡΥΦΩΣΗ: Αν ξεπεράσω το φόβο μου και aφεθώ, ίσως δω πως έχω

και άλλους εαυτούς, έναν πιο άγριο, αυθόρμητο και δυναμικό,

και έναν πιο ώριμο, καλλιεργημένο και κομψό, τους οποίους δυ­

σκολεύομαι να αναγνωρίσω· αλλά ίσως δω και άλλα κομμάτια

που δεν αναγνωρίζω καθόλου. Νιώθω σαν η αναγνώρισή τους

να συνδέεται με την οικογένειά μου, ιδιαίτερα με τη μορφή του

πατέρα μου, που πάντα μου έλεγε να είμαι ο εαυτός μου.

ΛΥΣΗ (σε εκκρεμότητα): Ποιος είναι όμως ο εαυτός μου;

Όταν τρία χρόνια αργότερα η ονειρευόμενη εντάχθηκε σε μια

θεραπευτική ομάδα με αίτημα την αυτογνωσία, έδωσε στο όνειρο

αυτό τον τίτλο «Τα τρία μου πρόσωπα». Το όνειρο υπήρξε για εκεί­

νη σημαντικό σημείο αναφοράς, ένα όνειρο σταθμός, αλλά και κί­

νητρο σε όλη τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας.

Η μετάφραση αυτή δεν είναι η μόνη που θα μπορούσε να γίνει.

Το σημαντικό για την επιλογή της είναι ότι «έκανε νόημα>> στην ίδια

την ονειρευόμενη, αλλά και ότι της δημιούργησε αρκετά ερωτημα­

τικά. Μια σύγχρονη ψυχοθεραπεύτρια, η Gayle Delaney, που δου­λεύει με τα όνειρα μέσα από την πραγματιστική οmική, διηγείται

το εξής περιστατικό (Delaney, 1993): Ένας ψυχίατρος της αφηγή-

74 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

θηκε κάποτε ένα όνειρό του και της ανέφερε την ερμηνεία που είχε

δώσει ο ίδιος. Ονειρεύτηκε πως καθόταν σε μια καρέκλα μπροστά

στη βιβλιοθήκη του. Ένα φίδι κατέβηκε από τα ράφια στο πάτωμα

και άρχισε να ανεβαίνει στα πόδια του. Ήταν έτοιμο να τον δαγκώ­

σει, όταν τότε ακριβώς αυτός ξύπνησε. Πίστευε πως το όνειρο

ήταν πολύ σημαντικό και, επηρεασμένος από τη θεώρηση του

Γιουνγκ, ανέφερε πως το φίδι είναι, σύμφωνα με ορισμένους πολι­

τισμούς, σύμβολο σοφίας και ολοκλήρωσης, το οποίο ήρθε προς

εκείνον μέσα από τη μελέτη της ψυχής (βιβλιοθήκη). Η Delaney του επισήμανε ότι το φίδι ήταν έτοιμο να τον δαγκώσει, και αναρω­

τήθηκε μήπως αυτό σήμαινε πως υπάρχει κάποιο πρόβλημα. Ο ψυ­

χίατρος είχε αγνοήσει το σημείο αυτό, γιατί δεν ταίριαζε με τα όσα

ήταν έτοιμος να παραδεχτεί για τον εαυτό του.

Είναι σαφές πως δεν υπάρχει αντικειμενική ερμηνεία ονείρου,

δεν υπάρχει σωστή και λάθος μετάφραση, παρά μόνο μετάφραση

που μας οδηγεί σε ένα συναίσθημα ενόρασης. Στην πράξη αυτό

σημαίνει πως κάτι μας είναι πιο ξεκάθαρο από ό,τι μας ήταν πριν,

καθώς επίσης ότι κάτι μας γέννησε καινούρια ερωτηματικά (Craig & Walsh, 1993). Στην περίmωση του ψυχιάτρου, η ερμηνεία που έδωσε δεν του ξεκαθάριζε τίποτα περισσότερο από ό,τι ο ίδιος πί­

στευε ήδη για τον εαυτό του, ούτε επέτρεπε την έγερση ερωτημά­

των. Δεν ήταν σε καμιά περίmωση επιβλαβής η μετάφρασή του,

ήταν απλώς μια μετάφραση ανώδυνη.

Μερικές φορές, το πέρασμα του χρόνου και η συναισθηματική

αποστασιοποίηση που αυτό επιφέρει βοηθούν την καλύτερη μετά­

φραση του ονείρου και επιβεβαιώνουν την καταλληλότητα της

δράσης που αναλαμβάνει κάποιος, όπως θα δούμε στο επόμενο

κεφάλαιο.

ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΑ

Για τη σταδιακή διερεύνηση του ονείρου έχουν προταθεί διάφορα

μοντέλα. Όμως το μοντέλο της ψυχοθεραπεύτριας Ann Faraday ( 1972-197 4), η οποία έγραψε σημαντικά βιβλία για τα όνειρα τη δε-

ΠΟΡΥΡΕΥΑ 75

καετία του 1970, είναι ίσως το πιο σύντομο και σαφές. Εδώ παρου­σιάζω το μοντέλο προσαρμοσμένο.

Επίπεδο ένα: «Κοιτώντας προς τα έξω». Σε αυτό το επίπεδο το όνειρο παρουσιάζει πληροφορίες από τον εξωτερικό κόσμο που δεν έχουν γίνει αντιληmές ή δεν έχουν γίνει αντικείμενο επεξεργα­σίας σε επίπεδο συνειδητό. Αφορά επομένως το τι: τι κάνει κάποι­ος άλλος ή τι συμβαίνει σε μια κατάσταση ή σε μια σχέση, το οποίο δεν aξιολογώ σε συνειδητό επίπεδο.

Η Faraday δίνει το εξής παράδειγμα: Αν στη διάρκεια της μέρας τα φρένα του αυτοκινήτου μας παρουσίασαν πρόβλημα αλλά δεν δώ­σαμε συνειδητά την πρέπουσα σημασία, ενδέχεται να δούμε εφιάλτη ότι χάνουμε τον έλεγχο του αυτοκινήτου. Μια προσωπική μου εμπει­ρία δίνει ένα εξίσου χαρακτηριστικό παράδειγμα. Επιστρέφοντας βράδυ από ένα ταξίδι, έπεσα αμέσως για ύπνο, που ήταν γεμάτος εφιαλτικά όνειρα. Στο όνειρο σηκωνόμουν και έβλεπα ορθάνοιχτα τα παράθυρα του σπιτιού μου. Αυτό συνέβαινε συνέχεια, ενώ προ­σπαθούσα μάταια να ξυπνήσω τον εαυτό μου αναγνωρίζοντας πως ίσως πρόκειται για εφιάλτη. Στο τελευταίο όνειρο της ίδιας νύχτας σηκώθηκα πάλι και είδα κάποιο διαρρήκτη, τον οποίο διέταξα να φύ­γει. Και πράγματι έφυγε, μόνο που πίσω από την πόρτα ακούγονταν γέλια και φωνές, ενώ η κουζίνα μου ήταν γεμάτη αποφάγια από πλού­σια φαγητά, τα οποία δεν θυμόμουν να είχα στο ψυγείο. Μετά από αυτό το όνειρο κατάφερα τελικά να ξυπνήσω και θυμήθηκα ξαφνικά ότι είχα αφήσει τα κλειδιά μου να κρέμονται έξω από την πόρτα.

Μια άλλη φορά ονειρεύτηκα πως, ενώ παρακολουθούσα με φί­λους μια θεατρική παράσταση, πάθαινα καρδιακή προσβολή. Οι φί­λοι ολόγυρα προσπαθούσαν να με βοηθήσουν. Τελικά ξύπνησα με τρομερούς πόνους από σοβαρή δυσπεψία. Στον ύπνο μου δεν ήμουν πιο σοφή ως προς τα αίτια του πόνου που ένιωθα καθώς κοιμόμουν. Τα συμmώματα δυσπεψίας εύκολα παρερμηνεύονται ως καρδιακή προσβολή, όμως η λογική επεξεργασία τους στον ξύπνιο και προη­γούμενες εμπειρίες με βοήθησαν να ερμηνεύσω το ερέθισμα και να αντιμετωπίσω σωστά τον πόνο. Όταν σε συνειδητό επίπεδο αγνο­ούμε σημαντικά σωματικά ερεθίσματα, είναι σίγουρο πως θα μας

76 Η ΑΘΩΛ /:1ΩΣ1Λ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

απασχολήσουν στον ύπνο μας. Α'J.λά είναι επίσης σίγουρο πως η διά­

γνωση -όπως στην περίmωση της υποτιθέμενης καρδιακής προ­

σβολής μου- δεν θα έχει καμιά απολύτως αξιοπιστία ή τουλάχιστον

όχι περισσότερη από αυτή που θα είχε στην εγρήγορση.

Τα ερεθίσματα βέβαια δεν είναι πάντοτε τόσο amά, είναι όμως

πάντα σημαντικά για μας. Ορισμένες φορές βλέπω στον ύπνο μου

θεραπευόμενους που μοιάζουν πολύ πιο καταπονημένοι από ό,τι

φαίνονται στις συνεδρίες μας, και τότε γνωρίζω ότι δεν έχω αξιολο­

γήσει αρκετά σε συνειδητό επίπεδο το πόσο δυσκολεύονται στη

ζωή τους ή και στη θεραπευτική διαδικασία. Όταν ένας γονιός, σύ­

ντροφος ή φίλος έχει στον ύπνο μας μια τρομακτική ή, αντίθετα, μια

γοητευτική μορφή, δεν έχουμε αξιολογήσει επαρκώς σε συνειδητό

επίπεδο κάποια στοιχεία σε αυτόν που στην πραγματικότητα μας

φοβίζουν ή μας γοητεύουν, αντίστοιχα. Το ίδιο ισχύει και για σεξου­

αλικά όνειρα με φίλους ή γνωστούς, χωρίς όμως να σημαίνει ότι η

συνειδητοποίηση της έλξης πρέπει να μετατρέψει τη σχέση μας σε

ερωτική. Άλλες φορές μια συνειδητοποίηση μας κινητοποιεί να επι­

φέρουμε αναγκαίες αλλαγές σε μια σχέση. Μια θεραπευόμενη ονει­

ρεύτηκε πως ο φίλος της ήταν καταζητούμενος για απάτες. Σε συ­

νειδητό επίπεδο δικαιολογούσε ορισμένες άσχημες συμπεριφορές

του, ενώ σε ένα λιγότερο συνειδητό επίπεδο ανησυχούσε πολύ για

το αν τα συναισθήματα που εκείνος της εξέφραζε ήταν ειλικρινή. Τα

όνειρα αιμομιξίας ανήκουν στην ίδια αυτή κατηγορία ονείρων που

μας κινητοποιούν να εξετάσουμε συγκεκριμένες σχέσεις μας, οι

οποίες μπορεί να είναι υπερβολικά στενές και αδιαφοροποίητες2 .

2. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, η αιμομικτική τάση χαρακτηρίζει το ανθρώπι­

νο γένος και ελέγχεται από τους κανόνες που θέτουν οι κοινωνίες, οι

οποίοι εσωτερικεύονται. Ο μηχανισμός λογοκρισίας, που κατά τον

Φρόιντ λειτουργεί για να διαφυλάσσει τον ύπνο, θα έπρεπε να συγκα­

λύπτει τέτοια όνειρα και να τα ντύνει με συμβολισμούς. Αν υποθέσου­

με ότι τα όνειρα αιμομιξίας υποδηλώνουν την αποτυχία του μηχανι­

σμού αυτού, τέτοιου είδους όνειρα θα έπρεπε να συνοδεύονται πάντα

από έντονα συναισθήματα άγχους, κάτι που όμως δεν αποτελεί κανό­

να. Βλέπε και κεφάλαιο 5, υποσημείωση 14.

ΠΟΡrΡΕΊ'Α 77

Επίπεδο δύο: «Κοιτώντας μέσα από τον καθρέφτη». Πρόκειται για την πραγματικότητα αναφορικά με τον κόσμο και τις ανθρώπινες σχέσεις όπως τις βιώνει ή τις κατασκευάζει ο ονειρευόμενος σε μη

συνειδητό επίπεδο. Αφορά λοιπόν περισσότερο το πώς: με ποιο

τρόπο σχετίζομαι γενικά με τους άλλους, χωρίς να το aξιολογώ σε συνειδητό επίπεδο. Στο όνειρο με τις φωτογραφίες στο περιοδικό το σημαντικό ερέθισμα υπήρξε το παράπονο του συντρόφου της ονειρευόμενης ότι δείχνει υπερβολικά κλειστή στις κοινωνικές επα­

φές, κάτι που σε μεγάλο βαθμό απασχολούσε και την ίδια, χωρίς

ίσως να παραδέχεται πόσο. Σε ένα όνειρο διερευνούμε πολλές πιθανότητες για το πώς νιώ-.

θουμε και συμπεριφερόμαστε (Craig & Walsh, 1993): (α) πιθανότη­τες που αναγνωρίζουμε και στον ξύπνιο μας, (β) άλλες τις οποίες

αναγνωρίζουμε ως ένα βαθμό, εν μέρει όμως επιλέγουμε να αγνο­

ούμε, και (γ) άλλες τις οποίες δεν αναγνωρίζουμε καθόλου, επειδή αγγίζουν πολύ ευαίσθητα θέματα που δεν είμαστε έτοιμοι να δια­

χειριστούμε. Στο προηγούμενο όνειρο φαίνονται η δυσαρέσκεια

της ονειρευόμενης για την εικόνα που βγάζει προς τα έξω και η αί­σθησή της πως πολλές φορές αυτό γίνεται χωρίς τη θέλησή της.

Την απασχολεί το πώς να παρουσιάζει τον εαυτό της έτσι ώστε η

εικόνα να ταιριάζει στο ποια είναι σήμερα αλλά και στις δυνατότη­

τες που έχει, χωρίς όμως να αισθάνεται υπερβολικά εκτεθειμένη.

Επιζητά την κοινωνική επαφή ίσως περισσότερο από όσο αναγνω­ρίζει. Και ακόμα, ο σημαντικότατος ρόλος του πατέρα της στον aυ­

τοπροσδιορισμό της, τον τωρινό αλλά και το μελλοντικό, δεν έχει αξιολογηθεί από την ίδια αρκετά· η εμφάνισή του στο όνειρο την παραξενεύει. Σε συνειδητό επίπεδο θεωρούσε πως εκείνος την

aποθάρρυνε να δείχνει και άλλες πλευρές της που δεν ταίριαζαν

με το .. μικρό σοβαρό κοριτσάκι του••. Στο όνειρο όμως είναι εκείνος που της δείχνει τα εξώφυλλα, παρόλο που δεν φαίνεται να παίρνει

κάποια θέση. Υπάρχουν, τέλος, (δ) οι πιθανότητες για το πώς νιώθουμε και

πώς συμπεριφερόμαστε τις οποίες, ακόμα και στον ύπνο μας, δεν

διερευνούμε καθόλου, γιατί είναι ακόμα πολύ ξένες σε εμάς. Στο

όνειρο με τις φωτογραφίες στα εξώφυλλα περιοδικού η πιθανότη-

78 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣΣΑ ΙΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

τα προσέγγισης των άλλων είναι ακόμα μακρινή. Η ονειρευόμενη,

παραδείγματος χόριν, δεν αναζητό απαντήσεις ούτε από το φωτο­

γρόφο αλλό ούτε και από τον πατέρα της, ο οποίος φαίνεται να ξέ­ρει πολύ περισσότερα από την ίδια για το θέμα των εξωφύλλων,

ούτε ζητό να. μόθει την όποψή του, αλλό παραμένει μπερδεμένη

και προσπαθεί μόνη της να βγόλει όκρη.

Ένα όνειρο που έχει διερευνηθεί στο πρώτο επίπεδο παρέχει

πόντα υλικό προς διερεύνηση και σε άλλα επίπεδα. Στο όνειρο με

τα φρένα το εξωτερικό ερέθισμα είναι σημαντικό, αλλό η ονειρική

ιστορία μπορεί να αποκαλύmει και άλλα πρόγματα σε σχέση με τη

δυνατότητα ή μη για έλεγχο σε ό,τι αφορό τη ζωή μας. Μια γυναί­

κα έβλεπε επί χρόνια ότι έχανε τον έλεγχο των πεταλιών του αυτο­

κινήτου, αν και στο τέλος έβγαινε σώα. Η γυναίκα αυτή ασκούσε

πολύ μεγόλο έλεγχο στον εαυτό 'της και στους όλλους, και η μόνη υπενθύμιση ότι κόποια πρόγματα βρίσκονται εκτός του δικού της

ελέγχου γινόταν με επώδυνο τρόπο μέσα από το επαναλαμβανόμε­

νο όνειρο. Στο δικό μου όνειρο με το διαρρήκτη δεν ήταν μόνο τα

ξεχασμένα έξω από την πόρτα κλειδιό που με απασχολούσαν στον

ύπνο μου, αλλό και η ανόγκη μου για μεγαλύτερη αυτοπροστασία,

η οποία είχε πρόσφατα τότε ανακινηθεί με ένα περιστατικό που εί­

χα θεωρήσει πως παραβίαζε την προσωπική μου ζωή.

Επίπεδο τρία: «Κοιτώντας προς τα μέσα». Πρόκειται για την απει­

κόνιση εσωτερικών συγκρούσεων σε σχέση με ερωτήματα ταυτό­

τητας και συναισθήματα για τον εαυτό μας που δεν είναι συνειδη­

τό, τουλόχιστον όχι στο βαθμό που νομίζουμε, καθώς επίσης για

την απεικόνιση υπαρξιακών ανησυχιών.

Μέσα από το όνειρο των φωτογραφιών στα εξώφυλλα φαίνεται

πολύ χαρακτηριστικό η προσπόθεια της ονειρευόμενης να συγκρο­

τήσει μια εικόνα εαυτού (ποια είναι) συνθέτοντας πολλό στοιχεία,

που τα νιώθει ευχόριστα αλλό ξένα. Σε συνειδητό επίπεδο η εικόνα

της δεν την ικανοποιεί, ενώ σε λιγότερο συνειδητό επίπεδο διερευ­

νό την ενσωμότωση και τη σύνθεση και άλλων στοιχείων. Στο όνει­

ρο αυτό είναι προφανές ότι και τα άλλα πορτρέτα είναι κομμότια

της ίδιας. Η αρκετό ρεαλιστική απεικόνιση των διλημμότων της στο

.ι

IJOPrPETA 79

όνειρο φανερώνει το βαθμό στον οποίο βρίσκεται κοντό σε αυτές

τις συνειδητοποιήσεις και στον ξύπνιο της, όπως εξηγήσαμε στο

προηγούμενο κεφόλαιο. Σε άλλα όνειρα η διαπραγμότευση του ποι­

οι είμαστε ή πώς εξελισσόμαστε δεν είναι πόντα τόσο προφανής.

Είναι φανερό πως στο τρίτο αυτό επίπεδο η διερεύνηση του

ονείρου αυξόνει τη συνειδητότητα σε ζητήματα ταυτότητας (ποιοι

είμαστε), έτσι όπως αυτή επαναπροσδιορίζεται συνεχώς μέσα από

τις εμπειρίες μας και τις όποιες εσωτερικευμένες συγκρούσεις. Σε

αυτό το επίπεδο (Hill, 2004b) οι ονειρικές μορφές μπορεί να ιδω­

θούν ως κομμάτια των ονειρευόμενων. Οι εσωτερικές συγκρούσεις

ενδέχεται να αφορούν τη διαφοροποίησή μας από την εικόνα που

έχουν οι άλλοι για εμός, ιδιαίτερα οι γονείς μας, αφού με τις δικές τους επιταγές έχουν πλάσει σε μεγόλο βαθμό τη συνειδητή μας

ταυτότητα. Αφορούν επίσης τις υπαρξιακές μας αyωνίες, το πόσο

μπορούμε να ελέγξουμε ή και να προβλέψουμε τη ζωή μας και το

μέλλον μας, ζητήματα που αφορούν τη γέννηση και το θάνατο. Για

το τρίτο αυτό επίπεδο θα μιλήσουμε τώρα πιο αναλυτικά.

Η ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

Οικογενειακοί μύθοι

Η αίσθηση του ποιοι είμαστε σχετίζεται με τις εμπειρίες που αφη­

γηματοποιούμε στη διάρκεια του διαλόγου όχι μόνο με τους όλ­

λους αλλά και με τον εαυτό μας. Οι εμπειρίες όμως αυτές αποτε­

λούν συνήθως ένα μέρος μόνο του εύρους των εμπειριών μας, ενώ

οι υπόλοιπες μπορεί να παραμeνουν στο περιθώριο της aφήγησης.

Αυτό συμβαίνει επειδή η επιλογή τους δεν είναι όσο ελεύθερη φαί­

νεται. Όταν είμαστε μικροί, οι μεγόλοι αποφασίζουν (συχνά πριν

καν γεννηθούμε) ποιες από τις παιδικές μας εμπειρίες θα γίνουν

αντικείμενο της οικογενειακής aφήγησης, έτσι που να επαναλαμ­

βάνονται ξανά και ξανά ως παραδείγματα προς μίμηση ή προς

αποφυγή. Οι μεγόλοι αποφασίζουν επίσης με ποιο τρόπο θα ειπω­

θούν, ώστε οι ιστορίες αυτές να αποτελέσουν τελικά αναπόσπαστο

μέρος της οικογενειακής «μυθολογίας» .

80 Η ΑθΩιl I, 1ΩΣΣΑ ΊΏΝ ONEIJJΩN ΜΑΣ

Με άλλα λόγια, όσες εμπειρίες μας αφηγηματοποιούνται ταιριά­

ζουν με τις αφηγηματοποιημένες εμπειρίες των γονιών και των

παππούδων μας (π.χ. «ίδιος ο πατέρας σου»). Καθώς μεγαλώνουμε,

οι εμπειρίες αυτές θα αποκτήσουν σταδιακά την υπόσταση ενός

καθορισμένου «υπαρκτού» εαυτού, ο οποίος θα ταιριάζει με τη γε­

νεαλογική, οικογενειακή μας «πινακοθήκη» χαρακτήρων και προσω­

πικοτήτων (Ανδρουτσοπούλου, 2003β). Η διαφοροποίησή μας από

την προκαθορισμένη αυτή εικόνα και η παρέκκλιση από την τάση

μας να αγνοούμε εμπειρίες και συναισθήματα που δεν ταιριάζουν

με αυτήν είναι διαδικασίες δύσκολες. Στη συστημική ψυχοθεραπευ­

τική προσέγγιση -για την οποία θα μιλήσουμε στο τελευταίο κε­

φάλαιο- η προσπάθεια διαφοροποίησης (πού διαφέρω αλλά και

πού μοιάζω με τους δικούς μου, πώς αλλάζω και συνθέτω τα κομ­

μάτια που φτιάχνουν τη δική μου εικόνα) αποτελεί βασικό άξονα

για τις θεραπευτικές μας παρεμβάσεις (Fishbane, 2001). Η προσπάθεια διαφοροποίησης αντικατοmρίζεται στις ονειρι­

κές μας αφηγήσεις. Μια θεραπευόμενη μου διηγήθηκε ένα όνειρο

στο οποίο γινόταν μια δεξίωση στον κήπο του πατρικού της σπιτιού

πριν το γάμο της. Ήταν σχεδόν σίγουρη πως ο γάμος δεν θα γίνει,

αναρωτιόταν μήπως είχε καταλάβει λάθος και ο σύντροφός της

δεν είχε κανονίσει το γάμο. Προσπαθούσε να προετοιμάσει τους

καλεσμένους, ώστε να μην aπογοητευτούν. Έπειτα εμφανίστηκε

ένα αμαξάκι που είχε στείλει ο σύντροφός της, το οποίο την πήγε

σε ένα ξενοδοχείο όπου εκείνος προσπαθούσε εναγωνίως να δια­

λέξει ρούχα ταιριαστά με την προσωπικότητά του και όχι με το τυ­

πικό της τελετής. Η ίδια τον ενθάρρυνε να επιλέξει εκείνα που του

ταίριαζαν και τελικά ο γάμος έγινε.

Η γυναίκα είδε το όνειρο αυτό σε μια περίοδο κατά την οποία

ένιωθε καλά με το σύντροφό της και πίστευε ότι πράγματι της ταί­

ριαζε για να κάνει οικογένεια. Όμως, σε ένα πιο ασυνείδητο επίπε­

δο ανησυχούσε μήπως επαναλαμβάνονταν ορισμένες mυχές της

ιστορίας των γονιών της σχετικές με τη διαπραγμάτευση του δικού

τους γάμου. Η μητέρα της είχε ονειρευτεί παραμονές του γάμου

της πως βρισκόταν στον κήπο του ίδιου ακριβώς σπιτιού και πα­

ντρευόταν χωρίς το γαμπρό.

ΠΟΡrΡΕΊ'Α 81

Η θεραπευόμενη ήταν συνδεδεμένη πριν χρόνια με έναν άλλο

άνδρα, ο οποίος ήταν πολύ πρόθυμος να την παντρευτεί, αλλά η

ίδια είχε αναστολές σε ένα επίπεδο όχι πολύ συνειδητό. Σε ένα

όνειρο που είχε δει τότε πήγαινε πάλι στο ίδιο σπίτι φορώντας νυ­

φικό, αλλά με το που έφτανε διαπίστωνε πως φορούσε πρόχειρα

ρούχα και έφευγε για να αλλάξει. Η ίδια σκηνή επαναλαμβανόταν

συνεχώς στο όνειρο, και πάντα το νυφικό μετατρεπόταν σε παντε­

λόνι τζιν.

Στο δεύτερο όνειρό της η ίδια φαίνεται πιο έτοιμη να δεσμευτεί,

αλλά, σε αντίθεση με τη μητέρα της, θέλει να αισθάνεται πως η δέ­

σμευση είναι αμοιβαία. Παλεύει με την αμφισβήτηση του συντρό­

φου της και τη δυνατότητά της να τον εμπιστευτεί. Η λύση έρχεται

όταν τον παρακινεί να «νιώθει ο εαυτός του», κάτι που φυσικά χρει­

άζεται να κάνει και η ίδια.

Κομμότια του εαυτού

Όταν το εύρος των αφηγηματοποιημένων εμπειριών μας είναι ανα­

λογικά μεγάλο (είμαι και αυτό και το άλλο) και συνοδεύεται από

ένα αντίστοιχα μεγάλο εύρος βιωμένων και επιτρεmών συναισθη­

μάτων (αισθάνομαι και έτσι και αλλιώς), η αίσθηση της ύπαρξης

πολλών, ακόμα και αντιφατικών, κομματιών εαυτού οδηγεί σε εσω­

τερικό διάλογο και σύνθεση. Η διαδικασία αυτή είναι δημιουργική,

εφόσον επιτρέπει να επικρατεί εκείνο το κομμάτι του εαυτού μας

που οδηγεί κάθε φορά στην πιο προστατευτική γι' αυτόν οmική,

στην πιο λειτουργική και ευέλικτη λύση, και εφόσον συντηρεί μια

θετική και ταυτόχρονα ρεαλιστική εικόνα εαυτού.

Αντίθετα, όταν το εύρος των αφηγηματοποιημένων εμπειριών

είναι αναλογικά πολύ μικρό και περιοριστικό, αντιμετωπίζουμε συ­

ναισθηματικές δυσκολίες. Δεν αφηγηματοποιούμε και επομένως

δίνουμε ελάχιστη ή και καθόλου προσοχή σε εμπειρίες οι οποίες

δεν ταιριάζουν με την υπάρχουσα εικόνα του εαυτού. Έχοντας την

αίσθηση ότι aποτελούμαστε από ένα μόνο και όχι από πολλά δια­

φορετικά κομμάτια, οδηγούμαστε σε έναν αδιέξοδο εσωτερικό μο-

82 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩLΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

νόλογο, που συντηρεί μια αρνητική εικόνα εαυτού. Λεκτικά όμως η

εικόνα αυτή μπορεί να εκφράζεται ως υπερβολικά θετική, μη ρεαλι­

στική (Ανδρουτσοπούλου, 2003β).

Όσα κομμάτια δεν αναγνωρίζουμε τα προβάλλουμε στους άλ­

λους, με την τάση να τους επικρίνουμε ή να τους θαυμάζουμε. Αυ­

τός ο μηχανισμός προβολής, τον οποίο πρώτος περιέγραψε ο

Φρόιντ, λειτουργεί, όπως θα δούμε, και στα όνειρα. Όσο λιγότερο

συνειδητά αναγνωρίζουμε τα διάφορα κομμάτια μας, τόσο περισ­

σότερο πιθανό είναι να τα προβάλλουμε σε μορφές που απέχουν

πολύ από τη δική μας ονειρική εικόνα (βλ. κεφάλαιο 1). Στο όνειρο με τις φωτογραφίες στο εξώφυλλο περιοδικού η ιδέα

των πολλών κομματιών είναι ιδιαίτερα φανερή και, όπως ειπώθηκε,

η ονειρευόμενη βρισκόταν πολύ κοντά σε συγκεκριμένες συνειδη­

τοποιήσεις και στον ξύπνιο της. Σε άλλα όνειρα η συνειδητοποίηση

για την ύπαρξη ή τη διαμόρφωση ενός κομματιού μας παρουσιάζε­

ται με μεταφορικές εικόνες, όπως αυτή της εγκυμοσύνης (το παιδί

ως κομμάτι μας). Μια θεραπευόμενη, σε περίοδο κατά την οποία

είχε μόλις αρχίσει να υποψιάζεται την ύπαρξη ενός πιο λειτουργι­

κού κομματιού της, το πρόβαλε στο όνειρό της σε μια άλλη γυναί­

κα μέλος της θεραπευτικής ομάδας, μην μπορώντας ακόμα να το

θεωρήσει δικό της. Ονειρεύτηκε πως η άλλη γυναίκα, την οποία θε­

ωρούσε πολύ «φυσιολογική» σε σχέση με την ίδια, ήταν έγκυος.

Μια άλλη θεραπευόμενη ονειρεύτηκε πως γεννούσε ένα μωρό πο­

λύ πιο εύκολα από ό,τι περίμενε, και πως η μητέρα της ήταν πλάι

της. Ενώ αγωνιούσε πώς θα μπορέσει να το θρέψει, το στήθος της

ήταν γεμάτο γάλα. Όταν είδε το όνειρο η θεραπευόμενη περνούσε

μια φάση όπου προσπαθούσε να μάθει να ικανοποιεί τις ανάγκες

της, αλλά και να ζητάει περισσότερη φροντίδα από τα οικεία της πρόσωπα.

Το συναίσθημα των ονειρευόμενων, το οποίο και στις δυο πα­

ραπάνω περιmώσεις ήταν πολύ θετικό, φανερώνει τον τρόπο που

βιώνονται οι συνειδητοποιήσεις αυτές και τον τρόπο που αξιολο­

γούνται τα κομμάτια αυτά από τις ίδιες τις ονειρευόμενες. Μια θε­

ραπευόμενη ονειρεύτηκε ότι μια συνομήλική της γειτόνισσα, φορ­

τωμένη με πολλές ευθύνες και με μια προσωπική ζωή που δεν την

ΠΟΡΥΡΕτΑ 83

ευχαριστούσε, είχε πεθάνει ξαφνικά και κείτονταν χλομή στο φέρε­

τρο. Το συναίσθημα ήταν τρομακτικό. Η ονειρευόμενη συνειδητο­

ποιούσε σιγά σιγά ένα κομμάτι του εαυτού της που κινδύνευε, τη

σημασία του οποίου υποτιμούσε συστηματικά. Σε ένα παρόμοιο

όνειρο μια άλλη θεραπευόμενη έβρισκε στο κρεβάτι της μια μισο­

πεθαμένη γυναίκα και συνειδητοποιούσε πως ήταν η ίδια, η οποία

τελικά συνερχόταν. Και εδώ το συναίσθημα ήταν τρομακτικό. Στην

τελευταία αυτή περίmωση η έλλειψη προβολής («ήταν η ίδια») φα­

νερώνει, όπως είπαμε, το μεγαλύτερο βαθμό συνειδητότητας και

το βαθμό ασφάλειας που η ονειρευόμενη νιώθει με αυτή τη συνει­

δητοποίηση.

Στο όνειρο με το νεαρό κύριο Λάβα, τον «ωραίο κοιμώμενο» που

αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η φυσιογνωμική ομοιότητά

του με την ονειρευόμενη παρέπεμπε απευθείας στον εαυτό της, κά­

τι που η ίδια αναγνώρισε χωρίς κόπο. Τ ο συναίσθημά της ήταν αυτό

της συγκίνησης, καθώς έβλεπε το νεαρό αγαπημένο άνδρα (τον

εαυτό της) να κινδυνεύει. Τ ον φέρνει λοιπόν πίσω στη ζωή υποσχό­

μενη να τον αγαπά και να τον φροντίζει. Άλλες φορές οι προβολές

του εαυτού γίνονται σε περισσότερες από μία φιγούρες, γνωστές ή

και άγνωστες. Στο ίδιο όνειρο έχει προηγηθεί η εμφάνιση μιας άλ­

λης γυ~αικείας φιγούρας, που επίσης της μοιάζει και η οποία της

προσφέρει δυο ζευγάρια γαλάζια πέδιλα για να επιλέξει το πιο άνε­

το. Η ονειρευόμενη έκανε ένα δεύτερο συνειρμό με παραμύθι, θυ­

μήθηκε την ιστορία με το γοβάκι της Σταχrοπούτας. Μόνο που στο

δικό της όνειρο κάνει η ίδια την πριγκιπική προσφορά στον εαυτό

της, αναλαμβάνοντας προσωπικά την ευθύνη για τη ζωή της.

Όταν οι ονειρικές φιγούρες είναι πολύ οικείες, παραδείγματος

χάριν πρόσωπα της οικογένειας και φίλοι, τίθεται το ερώτημα3 κο- ·

3. Ο Γιουνγκ (Jυng, 1974) προτείνει ως γενικό κανόνα να ερμηνεύει κανείς

το όνειρο «αντικειμενικά» (δηλαδή στο δεύτερο επίπεδο) όταν η ονειρι­

κή μορφή έχει κοντινή σχέση με τον ονειρευόμενο, και «υποκειμενικά»

(δηλαδή στο τρίτο επίπεδο) όταν δεν έχει τέτοια σχέση ή είναι μια

άγνωστη μορφή. Ωστόσο, ο Γιουνγκ δεν αποκλείει τη διερεύνηση σε

όλα τα επίπεδα, αν αυτό φαίνεται να «Κάνει νόημα» στον ονειρευόμενο.

84 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

τά πόσο είναι χρήσιμο να διερευνούμε το όνειρο στο τρίτο αυτό

επίπεδο ή είναι προτιμότερο να μένουμε στο δεύτερο επίπεδο

(«Κοιτώντας μέσα από τον καθρέφτη»). Ίσως η απάντηση να βρί­

σκεται στο αν η διερεύνηση στο δεύτερο επίπεδο έχει επιφέρει αυ­

τή την αίσθηση της ενόρασης, για την οποία μιλήσαμε προηγουμέ­

νως, και έχει δημιουργήσει νέα ερωτήματα. Στο όνειρο όπου η θε­

ραπευόμενη έβλεπε ότι ο σύντροφός της ήταν καταζητούμενος για

απάτες, η διερεύνηση στο δεύτερο επίπεδο συνεπάγεται ήδη πολ­

λές νέες πληροφορίες προς επεξεργασία. Είναι σίγουρο πως το

πόσο πολύ διαφορετική νιώθει και στον ξύπνιο της απέναντι στο

σύντροφό της φανερώνει την ανάγκη για αναγνώριση και άλλων

κομματιών δικών της, τα οποία δεν αναγνωρίζει συνειδητά. Το αν

θα τα αναγνωρίσει εκείνη την ώρα ή αργότερα αφορά τη συναι­

σθηματική της ετοιμότητα και το κατά πόσο έχει ήδη επεξεργαστεί

το όνειρο στα δυο προηγούμενα επίπεδα (Hill, 2004b). Σε ορισμένες περιmώσεις η ονειρική φιγούρα ανήκει στον ψυ­

χοθεραπευτή, αλλά γι' αυτό θα μιλήσουμε στο τελευταίο κεφάλαιο.

Σε άλλες περιmώσεις οι ονειρικές φιγούρες είτε είναι λιγότερο

οικείες είτε παρουσιάζονται σε ασυνήθιστα μέρη είτε είναι παντε­

λώς άγνωστες. Μια γυναίκα με τάση aνορεξίας, η οποία είχε απο­

φασίσει να φροντίζει περισσότερο τον εαυτό της, ονειρεύτηκε ότι

ένας παλιός της δάσκαλος από το σχολείο τη βοηθούσε να γεμίσει

το ψυγείο της. Οι συνειρμοί που έκανε για το δάσκαλο αυτόν τη

βοήθησαν να δει ποιο κομμάτι της την παρότρυνε να αλλάξει. Ένας

σύγχρονος ψυχοθεραπευτής, ο Joseph Natterson (1993), διηγείται ένα όνειρό του όπου εμφανίζεται η άγνωστη και φοβιστική μορφή

ενός ληστή μέσα στο σπίτι του, ο οποίος το λεηλατεί. Στέκεται στο

κατώφλι της πόρτας εμποδίζοντάς τον να φύγει, είναι όμως τρομο­

κρατημένος και περιμένει ότι ο ληστής θα τον σκοτώσει. Τελικά,

επειδή προσπάθησε να τον εμποδίσει, αρχίζουν να συζητούν και το

όνειρο καταλήγει με τους δυο να περπατούν στο διάδρομο με φιλι­

κές διαθέσεις. Ο Natterson ένιωσε ότι ήταν πολύ σημαντικό αυτό το όνειρο, καθώς θεώρησε πως σηματοδοτεί την προσπάθειά του να

αναγνωρίσει και να συνθέσει το πιο επιθετικό του κομμάτι.

Στην προσπάθειά του αυτή ο Natterson θα μπορούσε να έχει

ΠΟΡΥΡΕΤΑ 85

αναmύξει στον ξύπνιο του μια από τις τεχνικές γκεστάλτ - προσέγ­

γιση που, όπως αναφέραμε στο πρώτο κεφάλαιο, ανέmυξε ο Περλς.

Θα μπορούσε να καταγράψει σε πρώτο πρόσωπο και σε ενεστώτα

χρόνο τα συναισθήματα και των δυο βασικών ηρώων του ονείρου,

του ίδιου και του ληστή, και κατόπιν να επιχειρήσει ένα φανταστικό

διάλογο μεταξύ τους, μια άσκηση η οποία βοηθά την επιχειρούμενη

σύνθεση. Η ιδέα ότι προβάλλουμε κομμάτια του εαυτού μας όχι μό­

νο στις ονειρικές έμψυχες φιγούρες (ανθρώπους και ζώα) αλλά και

σε όλα τα ονειρικά άψυχα αντικείμενα είναι κατά τη γνώμη μου

υπερβολική, αλλά μπορεί να αποδειχθεί βοηθητική σε ορισμένες

περιmώσεις, ιδιαίτερα σε εκείνες όπου λείπουν οι έμψυχες μορφές.

Μια έρευνα που διεξήχθη στα μέσα της δεκαετίας του 1990 (Barrett, 1994) δίνει ιδιαίτερη διάσταση στην ιδέα των ονειρικών

μορφών ως κομματιών του εαυτού μας. Στην εν λόγω έρευνα κατα­

γράφηκαν τα όνειρα 48 ατόμων με διαταραχές aποσυνδετικού τύ­που. Η πιο σπάνια αλλά και πολυσυζητημένη διαταραχή αυτής της

κατηγορίας είναι η aποσυνδετική διαταραχή ταυτότητας (διαταρα­

χή πολλαπλής προσωπικότητας), όπου εμφανίζονται τουλάχιστον

δυο ξεχωριστές ταυτότητες του ατόμου, περισσότερο ή λιγότερο

παθητικές, οι οποίες αναλαμβάνουν τον έλεγχο της συμπεριφοράς

αγνοώντας κάποτε την ύπαρξη των άλλων ταυτοτήτων. Φαίνεται ότι

ακραίες τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος συμβάλλουν στην

ανάmυξη αυτής της διαταραχής, και η ψυχοθεραπευτική παρέμβα­

ση έγκειται στην προσπάθεια σύνθεσης των διάφορων κομματιών

του εαυτού που μοιάζουν ξένα μεταξύ τους και αυθύπαρκτα. Στα

όνειρα των ανθρώπων που συμμετείχαν στην έρευνα οι διάφορες

«ταυτότητες•• εμφανίζονταν συχνά ως ονειρικές φιγούρες, και πιο

σπάνια η προσπάθεια σύνθεσης γινόταν στο όνειρο ανεξάρτητα

από την ύπαρξη σχετικής θεραπευτικής παρέμβασης.

Υπαρξιακές ανησυχίες

Η συνεχής διαμόρφωση της ταυτότητάς μας, του ποιοι είμαστε,

προϋποθέτει, όπως είπαμε, την αναγνώριση και σύνθεση των κομ-

86 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

ματιών μας και την ταυτόχρονη διατήρηση της αίσθησης της συνέ­χειάς μας. Η ταυτότητά μας καθορίζει με τη σειρά της τον τρόπο που ζούμε και το νόημα που αποδίδουμε στη ζωή μας. Ο υπαρξι­στής Ίρβιν Γιάλομ (Yalom, 1980), στον οποίο αναφερθήκαμε και στα δυο προηγούμενα κεφάλαια, υποστηρίζει πως η μεγαλύτερη

πρόκληση για τον άνθρωπο είναι η επίλυση τεσσάρων βασικών εσωτερικών συγκρούσεων, οι οποίες σχετίζονται με τη θνητή μας φύση και όλες μάς δημιουργούν αγωνία. Αυτές είναι: (α) το άγχος που προκαλεί η βεβαιότητα του θανάτου, (β) η υπαρξιακή μας μο­ναξιά, που μας καταδικάζει να πεθάνουμε μόνοι, (γ) η ελευθερία μας να επιλέγουμε τον τρόπο της ζωής μας και (δ) η δυνατότητα να νοηματοδοτούμε όπως θέλουμε τη ζωή μας, εφόσον δεν υπάρ­χει, κατά την άποψη του Γιάλομ, κανένα δεδομένο νόημα. Η αντιμε­τώπιση και των τεσσάρων αυτών συγκρούσεων είναι επώδυνη αλλά αναγκαία, και επιχειρείται σε καθημερινή βάση, έστω και σε λιγότε­ρο συνειδητό επίπεδο.

Στα όνειρα αποτυπώνονται οι υπαρξιακές μας αγωνίες, το κατά πόσο μπορούμε να ελέγξουμε ή και να προβλέψουμε τη ζωή μας και το μέλλον μας, ζητήματα που αφορούν τη γέννηση και το θάνα­το. Ας θυμηθούμε όνειρα που αναφέραμε σε αυτό το κεφάλαιο: Τα

όνειρα με τους ληστές έφεραν τους ονειρευόμενους πιο κοντά στη συνειδητοποίηση της θνητής τους φύσης. Τ ο ίδιο και τα όνειρα με

την πεθαμένη γειτόνισσα, με τη μισοπεθαμένη γυναίκα στο κρεβά­

τι, με την απώλεια ελέγχου του αυτοκινήτου. Τα όνειρα με το γάμο, την εγκυμοσύνη, τη γέννα αντανακλούν, εκτός των άλλων, την προ­σπάθεια νοηματοδότησης της ζωής μας.

Ένα παράδειγμα για την αγωνία σχετικά με το κατά πόσο μπο­ρούμε να ελέγξουμε ή και να προβλέψουμε τη ζωή μας αποτελεί ένα όνειρο που είδα όταν πρωτοξεκίνησα να γράφω το παρόν βι­βλίο. Στο όνειρο μια γνωστή μου κυρία ζητά να διαβάσει την παλά­μη μου. Εγώ στην αρχή αρνούμαι, αλλά αμέσως μετά της δίνω το

χέρι μου με τη σκέψη ότι έτσι κι αλλιώς δεν πιστεύω στη χειρομα­ντεία. Εκείνη μου λέει ότι ο άνδρας μου είναι γιατρός και πως έχω τρία παιδιά. Αναρωτιέμαι πώς είναι δυνατόν να έχει ξεχάσει ακόμα και αυτά που γνωρίζει για μένα, αφού τίποτα αιτό όσα λέει δεν ευ-

ΠΟΡΙΡΕΊ'Α Η7

σταθεί. Το όνειρο τελειώνει με μένα να γελώ aπαξιωτικό αλλά και

λίγο ένοχα. Όταν ξύπνησα, σκέφτηκα πως διήνυα μια περίοδο

όπου ένιωθα μεγάλη ανάγκη να μπορώ να γνωρίζω το μέλλον, πα­

ρόλο που το πιο λογικό μου κομμάτι έλεγε πως κάτι τέτοιο είναι

αδύνατον και πως καλά θα έκανα να μείνω σε αυτά που ήδη γνωρί­

ζω για μένα και να τα εμπιστευτώ. Ταυτόχρονα, το όνειρο με έκανε

να συναισθανθώ πόση αγωνία κρύβεται πίσω από την ανάγκη ορι­

σμένων ανθρώπων-να επιλέγουν τη μεταφυσική ερμηνεία των ονεί­

ρων, και με έκανε να σεβαστώ αυτή την ανάγκη τους περισσότερο,

ακόμα και αν διαφωνώ με τη συγκεκριμένη οmική.

Η δυνατότητα ελεύθερων επιλογών και άντλησης ευχαρίστησης

αποτυπώνεται επίσης στα όνειρα, αν και συνεπάγεται συχνά άγχος,

γιατί έρχεται σε αντίθεση με τις επιλογές που οι άλλοι θα ήθελαy να

κάνουμε. Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφερθήκαμε στο όνειρο

του φοιτητή της ψυχολογίας στο οποίο είδε ότι διαπραγματευόταν

την αγορά ενός πίνακα. Για να θυμηθούμε, πίσω από αυτή την εικό­

να διαπραγματευόταν τη δυνατότητά του να αλλάξει κατεύθυνση

στη ζωή, να αφήσει το πανεπιστήμιο και τελικά να επιλέξει το χώρο

της τέχνης, απόφαση που γνώριζε ότι θα τον έφερνε σε αντιπαρά­

θεση με την οικογένειά του. Τέλος, στο όνειρο με τις φωτογραφίες

σε εξώφυλλο περιοδικού η διαμόρφωση μιας πιο εμπλουτισμένης

εικόνας εαυτού οδήγησε την ονειρευόμενη σε νέες επιλογές ζωής.

Μια από αυτές ήταν ο χωρισμός από τον τότε σύντροφό της και η

υιοθέτηση του ελεύθερου επαγγέλματος, που ταίριαζε περισσότε­

ρο στις δυνατότητές της όπως αυτές της «αποκαλύmονταν••.

* * * Θα δούμε τώρα τον τρόπο με τον οποίο τα όνειρα αποτυπώνουν

την επιτυχημένη ή όχι προσπάθεια αντιμετώπισης μικρών ή μεγά­

λων απωλειών στη ζωή μας. Αν και έχει γίνει μέχρι τώρα σαφές ότι

κατά την πραγματιστική μας οmική το όνειρο απεικονίζει την κατά­

σταση που βιώνει ο ονειρευόμενος (η κατάσταση ως έχει), το όνει­

ρο, όπως κάθε αυτοβιογραφική αφήγηση, εμπεριέχει επίσης τη δυ­

νατότητα νέων οmικών και πιθανότητες αντίληψης, αντιμετώπισης

και δράσης.

• 4 •

«ΑΠΡΟΣΜΕΝΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ»:

ONEIPO ΚΑΙ ΑΠΩΛΕΙΕΣ

Η ιστορία της ζωής μας απαιτεί και τα δυο, και την

εγρήγορση και τα όνειρα.

- Boss

Λίγο καιρό αφότου πέθανε η γιαγιά της, μια φίλη μου άρχισε να

χρησιμοποιεί ως επαγγελματική στέγη το σπίτι όπου η γιαγιά έμενε

μέχρι τότε. Για πολλά χρόνια μετά το θάνατο της τελευταίας η φί­

λη μου έβλεπε τη γιαγιά της στον ύπνο της, αλλά τα όνειρα ήταν

δυσάρεστα και η βασική ιστορία επαναλαμβανόταν. Ονειρευόταν

πως η γιαγιά της δεν είχε πεθάνει αλλά φιλοξενούνταν για μεγάλο

χρονικό διάστημα στο σπίτι κάποιας συγγενούς. Επέστρεφε όμως,

και η ονειρευόμενη αισθανόταν στον ύπνο της ενοχές που τη θεώ­

ρησε νεκρή, αλλά και θυμό που θα έπρεπε να μοιραστεί το χώρο

μαζί της. Η λύση στο όνειρο έμενε πάντα σε εκκρεμότητα.

Όμως κάτι σημαντικό φαίνεται να άλλαξε στα τρία τελευταία

όνειρα, που είδε σε τρία συνεχόμενα βράδια. Στο πρώτο όνειρο

βρήκε το χώρο του γραφείου της κατειλημμένο από τη γιαγιά της,

την οποία είχαν έρθει να επισκεφτούν οι γονείς της και άλλοι συγ­

γενείς. Η επίπλωση του σπιτιού ήταν αλλαγμένη αλλά καλόγουστη,

και η γιαγιά της σερβίριζε στους καλεσμένους της λικέρ σε ασημέ­

νια ποτηράκια. Αυτό το σημείο ήταν διαφορετικό από προηγούμενα

ΑΠΡΟΣΜΕΝΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ Η\1

όνειρα, όπου δεν υπήρχαν άλλοι ccήρωες» παρά μόνο η {δια και η γιαγιά της. Επίσης, για πρώτη φορά στο όνειρο ε{χε προγραμματ(­σει ένα επαγγελματικό ραντεβού και αναγκάστηκε να τους ζητήσει έμμεσα να φύγουν. Οι γονείς της διευκόλυναν την κατάσταση κα­

λώντας τους όλους στο δικό τους σπίτι.

Στο δεύτερο όνειρο η γιαγιά της προσπαθούσε να επέμβει στη διακόσμηση του χώρου προσθέτοντας έπιπλα μάλλον κακόγουστα και στολίζοντας το τραπέζι με ένα πλαστικό ποτήρι με λουλούδια. Μεγάλη η αντίθεση με το προηγούμενο όνειρο, όπου η επίπλωση

ήταν τουλάχιστον καλαίσθητη και τα ποτηράκια ασημένια. Για πρώ­τη φορά ένιωσε πραγματικά να αγανακτεί και είπε στη γιαγιά της πως ο χώρος αυτός είναι πλέον δικός της. Η γιαγιά της απάντησε ότι το γνωρίζει, συνέχισε όμως να τοποθετεί το πλαστικό ποτήρι στο τραπέζι. Τότε η ονειρευόμενη, επίσης για πρώτη φορά, επιχεί­ρησε να δώσει μια λύση και τηλεφώνησε στους γονείς της για να

τη βοηθήσουν. Ο τρόπος της βοήθειας δεν παρουσιάζεται στο όνειρο, αλλά το συναίσθημα είναι ανακουφιστικό.

Στο τρίτο και τελευταίο όνειρο συνάντησε τη γιαγιά της, που

φαινόταν νέα και ήταν επίσημα ντυμένη με ένα μαύρο φόρεμα, σε ένα τεϊοποτείο μαζί με τη συγγενή της, που υποτίθεται πως τη φιλο­

ξενούσε. Ρώτησε τη γιαγιά πού ακριβώς βρισκόταν το σπίτι όπου έμενε, για να μπορεί να την επισκέmεται, και εκείνη της απάντησε πως ήταν κοντά και της έδωσε τη διεύθυνση. Η μόνη ενοχή που αι­σθανόταν η ονειρευόμενη ήταν ότι δεν την είχε ρωτήσει νωρίτερα. Τις ενοχές της aπάλυνε η νεανική και πιο δυναμική εμφάνιση της

γιαγιάς.

ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΤΕΡΕΣ

Το όνειρο της φίλης μου μου θυμίζει ένα όνειρο του Γιουνγκ (Jung, 1974). Έξι εβδομάδες μετά το θάνατο του πατέρα του ονειρεύτηκε ότι ο τελευταίος δεν είχε πεθάνει αλλά είχε πάει διακοπές από τις οποίες επέστρεφε. Ο Γιουνγκ φοβόταν ότι ο πατέρας του θα εκνευ­

ριζόταν όταν θα έβλεπε ότι είχε μετακομίσει στο δικό του δωμάτιο,

90 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

όμως εκείνος δεν έδειξε να ενοχλείται. Ο Γιουνγκ έμεινε στον ύπνο

του με ένα συναίσθημα ντροπής επειδή νόμισε πως ο πατέρας του

είχε πεθάνει. Δυο μέρες μετά είδε πάλι το. ίδιο σχεδόν όνειρο.

Ας επιστρέψουμε στο όνειρο με την επιστροφή της γιαγιάς.

Στον ξύπνιο της η ονειρευόμενη σκέφτηκε πως η ενοχή για τη χρή­

ση του σπιτιού της γιαγιάς έμοιαζε εντελώς παράλογη. Ήξερε πως

η γιαγιά της θα ήταν χαρούμενη αν γνώριζε ότι aξιοποιούσε το χώ­

ρο για την επαγγελματική της στέγαση. Πιστεύω πως αυτή η σειρά

ονείρων αφορούσε όχι τόσο τη δυσκολία να δεχτεί το θάνατο της

γιαγιάς της, όσο κυρίως τις πραγματικές ενοχές της ονειρευόμε­

νης, το μέγεθος των οποίων υποτιμούσε. Σκεφτόταν πως ίσως

έπρεπε να επισκέmεται συχνότερα τη γιαγιά όσο ζούσε και να της

κουβεντιάζει περισσότερο, όμως οι ρυθμοί της ζωής της και η κά­

λυψη των δικών της αναγκών την έκαναν να βάζει άλλες προτεραι­

ότητες. Στα δυο προτελευταία όνειρα η παρέμβαση των γονιών της

υπήρξε καταλυτική. Στο πρώτο όνειρο οι γονείς της της προσφέ­

ρουν λύση αναλαμβάνοντας οι ίδιοι το «βάρος» και απαλλάσσο­

ντάς την από τις ενοχές, ενώ στο δεύτερο η ονειρευόμενη διεκδικεί

ανοιχτά τη βοήθειά τους και το συναίσθημα που τείνει να κυριαρ­

χήσει είναι ο θυμός για την όλη κατάσταση.

Θα δούμε πιο κάτω ότι η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου

λόγω θανάτου συνοδεύεται σχεδόν πάντα από έντονα συναισθήμα­

τα βαθιάς θλίψης, αγωνίας, μοναξιάς, ενοχών αλλά και θυμού. Δεν

είναι όμως μόνο η απώλεια λόγω θανάτου η οποία επιφέρει τέτοια

συναισθήματα. Η ζωή μας είναι γεμάτη από μεγάλες ή μικρότερες

απώλειες, όπως χωρισμοί και aποχωρισμοί, διαζύγια, μετακινήσεις,

μετακομίσεις, ακούσια αλλαγή δουλειάς και πολλές άλλες. Ακόμα

και ευχάριστες αλλαγές μπορεί να βιώνονται ως ένα βαθμό σαν

απώλειες, αφού σηματοδοτούν το χάσιμο κάποιας σταθερότητας ή

της προηγούμενης οικείας φάσης της ζωής μας. Σε όλες τις μικρές

ή μεγάλες απώλειες καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε συναισθήμα­

τα των οποίων η ένταση διαφέρει ανάλογα με την περίmωση και

τον υποκειμενικό τρόπο αντίληψης της απώλειας. Οι ονειρικές

αφηγήσεις αποτυπώνουν την προσπάθειά μας αυτή.

Η διερεύνηση των ονείρων δεν επιταχύνει τη φυσιολογική δια-'l

ι

ΑΠΡΌΣΜΕΝΗ ΕΙΙΙL.Ι\Λ'ΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ Yl

δικασία του πένθους και τη διαχείριση της όποιας απώλειας. Μπο­ρεί όμως να υποβοηθήσει τη διαδικασία αυτή (Falk & Hill, 1995), καθώς η διερεύνηση του ονείρου αυξάνει, όπως είδαμε στο προη­γούμενο κεφάλαιο, τη συνειδητότητά μας. Επίσης, όταν η διαδικα­

σία του πένθους έχει «κολλήσει», η διερεύνηση του ονε.ίρου μπο­

ρεί να την ξεμπλοκάρει. Μπορεί ακόμα και να την πυροδοτήσει, όταν για κάποιους λόγους αυτή η διαδικασία έχει παγώσει πρόω­ρα. Στην περίοδο μετά από μια απώλεια αρκετοί άνθρωποι δυσκο­

λεύονται να κοιμηθούν, κάτι που συμβαίνει συχνά άλλωστε όταν βρισκόμαστε σε περίοδο έντονων εσωτερικών διεργασιών. Έτσι λοιπόν, αν και είναι αναμενόμενο και φυσιολογικό να έχουμε άστα­το ύπνο σε μια τέτοια περίοδο, ορισμένοι καταφεύγουν στα υπνω­τικά χάπια, τα οποία καταστέλλουν τη φάση του λεγόμενου παρά­δοξου (ή REM) ύπνου, ο οποίος συνδέεται με το μεγαλύτερο όγκο των ονείρων μας και κυρίως των πιο ζωντανών και αφηγηματικών· χάνεται έτσι η δυνατότητα αξιοποίησης του ονειρικού υλικού. Πέ­ρα από το γεγονός ότι η διερεύνηση των ονείρων αυξάνει τη συ­

νειδητότητά μας, η ονειρική ιστορία, όπως και κάθε ιστορία, εμπε­ριέχει τη δυνατότητα νέων χρήσιμων οmικών και πιθανότητες αντίληψης, αντιμετώπισης και δράσης που, όπως θα δούμε, απο­

τελούν απαραίτητα βήματα στη φυσιολογική διαδικασία διαχείρι­

σης της απώλειας.

ΒΗΜΑΤΑ ΣτΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΠΩΛΕΙΑΣ

Ορισμένα μοντέλα για τη διαχείριση του πένθους και της απώλειας προτείνουν στάδια που αφορούν την αντιμετώπιση του συναισθή­ματος που αλλάζει (δυσπιστία και αρχική άρνηση της απώλειας,

θυμός, προσπάθεια διαπραγμάτευσης, αποδοχή της απώλειας) 1.

Εδώ θα προτιμήσουμε να αναφερθούμε στο μοντέλο του Worden

1. Το πιο γνωστό μοντέλο στην κατηγορία αυτή είναι της Elisabeth

Kϋbler-Ross (1982).

92 Η ΑΘΩΑ ΙΊ1ΩΣΣ4 τΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

(2002) το οποίο αναφέρεται σε τέσσερις στόχους, που καλείται να κατακτήσει όποιος βιώνει μια απώλεια.

Ο πρώτος στόχος είναι η αποδοχή πως μια απώλεια έχει πράγ­

ματι συμβεί. Η αποδοχή γίνεται κατ' αρχάς σε νοητικό-λογικό επί­

πεδο και κατοπιν σε βαθύτερα συναισθηματικό. Ο δεύτερος είναι η διαχείριση του πόνου για την απώλεια αλλά

και των πολλών και συχνά αντιφατικών συναισθημάτων που μπορεί

να νιώθουμε κατά περιόδους ή και ταυτόχρονα (π.χ. θλίψη, απελπι­

σία, θυμός, ενοχές). Χρειάζεται να αναγνωρίσουμε τα συναισθήμα­

τα που νιώθουμε. Όταν αυτό δεν συμβαίνει, η διαδικασία διαχείρι­

σης της απώλειας μπορεί να «Κολλήσει .. , ειδικά αν τα συναισθήμα­τα αυτά είναι αντιφατικά.

Ο τρίτος στόχος είναι η προσαρμογή στο περιβάλλον μετά την

απώλεια. Αφορά την προσαρμογή (α) σε μια αλλαγμένη εξωτερική

πραγματικότητα (πώς μια απώλεια έχει επηρεάσει τη ζωή μας), (β)

σε μια εσωτερική πραγματικότητα (πώς μια απώλεια έχει επηρεά­

σει τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας), καθώς και την προ­

σαρμογή (γ) των αξιών και των πεποιθήσεών μας για τον κόσμο, το

νόημα της ζωής και το υπερφυσικό.

Ο τέταρτος στόχος αφορά την απόδοση ενός νοήματος στην

απώλεια, την «εγκατάσταση» αυτού το οποίο χάσαμε σε μια κεντρι­

κή θέση στη μνήμη μας, και τη συνέχιση της ζωής μας.

Θεωρείται αναμενόμενο και φυσιολογικό η ολοκλήρωση όλης

αυτής της διαδικασίας να διαρκέσει δυο έως τρία χρόνια.

Ορισμένες φορές η διαδικασία διαχείρισης της απώλειας ανα­

στέλλεται για παραπάνω από λίγους μήνες, διάστημα που μπορεί

να θεωρηθεί περίοδος «φυσιολογικής» άρνησης. Σε αυτή την περί­

mωση, η απώλεια έχει συνήθως γίνει αποδεκτή σε λογικό επίπεδο,

λίγη συγκίνηση υπάρχει, αλλά σε ένα βαθύτερο συναισθηματικό

επίπεδο καμιά διεργασία δεν έχει συντελεστεί. Ακόμα πιο δύσκολα

είναι τα πράγματα όταν η διαδικασία αποφεύγεται εντελώς, τα συ­

ναισθήματα είναι παγωμένα και η ζωή φαίνεται να προχωράει λες

και τίποτα δεν έχει αλλάξει σε επίπεδο εσωτερικής πραγματικότη­

τας, έστω και αν πολλά πράγματα έχουν αλλάξει στην εξωτερική

πραγματικότητα. Προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας συν-

1

ΑΠΡΟΣΜΕΝΗ ΕΠ/ΣΚΕΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ !);1

δέονται με την αποφυγή διαχείρισης της απώλειας και μπορεί να εμφανιστούν ακόμα και πολλά χρόνια μετά, ώστε συνήθως να μην μπορούν να συνδεθούν εύκολα με την παλιά απώλεια (Leick & Daνidsen-Nielsen, 1991).

Σε άλλες περιmώσεις η απώλεια γίνεται το επίκεντρο της ζωής ενός ανθρώπου και το πένθος μετατρέπεται σε μια κατάσταση χρόνια. Οι πρώτοι δυο στόχοι έχουν μόνο φαινομενικά επιτευχθεί, ενώ δεν διαφαίνεται καμιά διάθεση προσαρμογής στην καινούρια πραγματικότητα, ακόμα και ένα χρόνο μετά την απώλεια. Οι λόγοι για την αναστολή ή την αποφυγή του πένθους και η μετατροπή του σε χρόνιο συνδέονται με αντιφατικά συναισθήματα τα οποία δυσκολευόμαστε να συνειδητοποιήσουμε και να αποδεχτούμε, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συναισθηματικές εκκρεμότητες.

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑτΙΚΕΣ ΕΚΚΡΕΜΟΤΗΤΕΣ

Αναφέραμε προηγουμένως ότι τα όνειρα αποτυπώνουν τη διαδι­

κασία διαχείρισης της απώλειας. Και εδώ μπορεί να μας καθοδη­

γήσει το συναίσθημα του ονειρευόμενου κατά τη διάρκεια του ονεί­ρου αλλά και στον ξύπνιο του. Ας υποθέσουμε ότι ονειρευόμαστε πως ένα αγαπημένο πρόσωπο που έχει πεθάνει τελικά δεν πέθανε (τη «γλίτωσε» από ασθένεια ή ατύχημα, ήταν παρεξήγηση, είχε γί­νει λάθος). Αν το συναίσθημά μας, τόσο στον ύπνο όσο και αφού ξυπνήσουμε, είναι ευχάριστο σαν γλυκιά νοσταλγία, τότε το όνειρο δεν υποδηλώνει κάτι ανησυχητικό για τη διαδικασία αυτή. Αποτυ­πώνει τη νοσταλγία που νιώθουμε και στον ξύπνιο μας, την επιθυ­

μία μας τα πράγματα να είχαν εξελιχθεί διαφορετικά. Μάλιστα, όταν το συναίσθημα είναι γλυκό και στον ξύπνιο, αυτό δείχνει ότι το αγα­

πημένο πρόσωπο έχει «εγκατασταθεί» πλέον στη μνήμη μας και ότι

η ζωή μας έχει προχωρήσει χωρίς ανεπίλυτες εσωτερικές συ­

γκρούσεις και συναισθηματικές εκκρεμότητες (επίτευξη του τέ­ταρτου στόχου). Η διαφορά με το όνειρο που μπορεί να δει κανείς τους πρώτους μήνες που ακολουθούν ένα θάνατο είναι ότι η με­γάλη ανακούφιση λόγω της επανεμφάνισης του προσώπου συνο-

94 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

δεύεται συνήθως από δυσάρεστα συναισθήματα στον ξύπνιο, όταν

ο ονειρευόμενος συνειδητοποιεί ξανά την απώλεια.

Επίσης, όταν το όνειρο συνοδεύεται, για όσο διαρκεί, από δυ­

σάρεστα συναισθήματα, φαίνεται πως υπάρχουν εκκρεμότητες

(Hess, 2004). Μια γυναίκα που είχε χωρίσει πριν από δυο χρόνια ονειρευόταν πως επέστρεφε στο παλιό της σπίτι, από το οποίο είχε

μετακομίσει με το σύντροφό της λίγο πριν χωρίσουν, γιατί είχε ξε­

χάσει ρούχα που ανήκαν και στους δυο. Στο όνειρο αισθανόταν με­

γάλη θλίψη επειδή δεν έμενε πια σε αυτό το σπίτι, συναίσθημα που

αντικατόmριζε αυτό που ένιωθε για το χωρισμό τους. Το όνειρο

επαναλαμβανόταν με διάφορες μορφές, κάτι που έδειχνε πως η

ονειρευόμενη ακόμα πάλευε με συναισθηματικές εκκρεμότητες και

κυρίως με την αποδοχή πως η περίοδος της κοινής ζωής με τον άν­

δρα της είχε τελειώσει.

Στο όνειρο με την επιστροφή και την απρόσμενη επίσκεψη της

γιαγιάς, καθώς και στη συνέχειά του, η ονειρευόμενη αναφέρεται

σε συναισθήματα ενοχών αλλά και θυμού. Καθώς διερευνούσε μό­

νη της το όνειρο, τα συναισθήματα των ενοχών, που παλιότερα

υποτιμούσε, γίνονταν πιο συνειδητά. Όμώς στη διερεύνηση άφηνε

απέξω το συναίσθημα του θυμού και δεν το επεξεργαζόταν, ίσως

γιατί και μόνο η ύπαρξή του της δημιουργούσε επιπρόσθετες ενο­

χές. Όσο αγνοούσε το θυμό της, τόσο το όνειρο επανερχόταν, μέ­

χρι που άρχισε να τον εκφράζει πιο ανοιχrά, όταν στον ύπνο της

διαμαρτυρήθηκε ότι ο χώρος είναι δικός της. Το ότι η γιαγιά της

στο όνειρο αγνόησε το θυμό της την έκανε να ζητήσει «ενισχύσεις»

από τους γονείς.

Σε όλη τη σειρά των επαναλαμβανόμενων ονείρων η γιαγιά δεν

ζητά ποτέ τίποτα άμεσα -το ίδιο έκανε και στη ζωή της, κάτι που

θύμωνε την ονειρευόμενη. Στα όνειρα η γιαγιά εκφράζει τη δυσα­

ρέσκειά της με ένα σιωπηλό και μάλλον παθητικό τρόπο, χωρίς να

αναγνωρίζει τη δύσκολη θέση της ονειρευόμενης. Όμως και η

ονειρευόμενη, με εξαίρεση το προτελευταίο όνειρο, δεν διαμαρ­

τύρεται ούτε εκφράζει ανοιχrά τη δυσαρέσκειά της. Διερευνώντας

τα όνειρα στο τρίτο επίπεδο (σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση

που κάναμε στο προηγούμενο κεφάλαιο), η μορφή της γιαγιάς αλ-

1

ΑΠΡΟΣΜΕΝΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ ΨΙ

λά και η δική της μορφή καθρεφτίζουν, ως δικά της κομμάτια, την

προσπάθειά της να εκφράζει άμεσα το θυμό της, χωρίς να τον

ακυρώνει με ενοχές, και να διεκδικεί ανοιχrά, ακόμα και αν αυτό

σημαίνει σύγκρουση. Η ονειρευόμενη συνειδητοποίησε πως τα

συναισθήματά της στα όνειρα έμοιαζαν με τα συναισθήματα που

πριν από λίγο καιρό είχε νιώσει πάλι στον ξύπνιο της για αγαπημέ­

να της πρόσωπα, γι' αυτό και τα όνειρα είχαν επανέλθει. Μαζί

όμως είχε φτάσει και η στιγμή να διερευνήσει το νόημά τους.

Ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα συναισθηματικών εκκρεμοτή­

των, όπου η διαδικασία διαχείρισης της απώλειας έχει μετατεθεί

σε ένα συναισθηματικά ασφαλέστερο σκηνικό και η μετάφραση

χρειάζεται μεγαλύτερη προσπάθεια. Μια θεραπευόμενη που είχε

χάσει πρόσφατα τον άνδρα της ανέφερε πως ο θάνατος αυτός εί­

χε κινητοποιήσει κάπως την επιθυμία της να ζήσει η ίδια τη ζωή

της. Ήταν πολύ δεμένη με τον άνδρα της και τον φρόντιζε συνε­

χώς μόνη τα τελευταία χρόνια, στη διάρκεια της αρρώστιας του. Η

θεραπευόμενη αυτή ονειρεύτηκε πως μια νεαρή γυναίκα τής έκλε­

βε την τσάντα. Σε ένα επόμενο όνειρο την τσάντα της έκλεβε ένας

κύριος. Και στα δυο όνειρα ντρεπόταν να φωνάξει και να ζητήσει

βοήθεια. Η τσάντα περιέχει συνήθως τα προσωπικά μας έγγραφα

και αντικείμενα, και συχνά η κλοπή της εμφανίζεται στα όνειρα για

να εκφράσει μια μεγάλη παραβίαση, την αίσθηση πως απειλείται η

ταυτότητά μας ή πως κάποιος μας κλέβει τη ζωή. Τα δυο πρόσω­

πα που στα επαναλαμβανόμενα όνειρα της έκλεβαν την τσάντα εί­

χαν τη μορφή μιας γειτόνισσας και ενός γείτονα οι οποίοι είχαν

και οι δυο πεθάνει πρόωρα. Στα όνειρα αυτά, όπου ο κλέφτης

παίρνει μια συναισθηματικά ασφαλή μορφή (δεν έχει ούτε τη μορ­

φή του άνδρα της ούτε τη μορφή της ίδιας της ονειρευόμενης ως

κομμάτι του εαυτού της), η ονειρευόμενη διαπραγματεύεται το δι­

κό της προχώρημα. Είναι αλήθεια ότι ο θάνατος ενός αγαπημένου

προσώπου γίνεται συχνά κινητήρια δύναμη για τη δική μας ζωή,

ώστε μια απώλεια μπορεί να μας εμπλουτίσει συναισθηματικά,

αντί να μας φτωχύνει.

96 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣ.ΣΑ τΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

ΔΥΣΑΡΕΠΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ «ΠΡΟΦΗΤΕΙΕΣ»

Η διάσημη συγγραφέας Βιρτζίνια Γουλφ ονειρεύτηκε το φθινόπω­

ρο του 1929 πως έπασχε από την καρδιά της και πως είχε μόνο έξι μήνες ζωής. Της το είχε ανακοινώσει ο άνδρας της και εκείνη περ­

νούσε στο όνειρο από όλα τα συναισθήματα που κανείς περνά σε

τέτοιες περιmώσεις, συμπεριλαμβανομένης της επιθυμίας της να

ζήσει. Ήταν 47 ετών και το προηγούμενο διάστημα είχε πέσει πάλι σε κατάθλιψη. Περνούσε κατά περιόδους από την κατάθλιψη (αλλά

και από το φαινομενικά αντίθετό της, τη «μανία») από την ηλικία

των 13 ετών, και είχε κάνει αρκετές απόπειρες αυτοκτονίας. Το ίδιο επιχειρούσαν ορισμένοι ήρωες των βιβλίων της, χρησιμοποιώντας

μάλιστα τρόπους που και η ίδια είχε χρησιμοποιήσει ή θα χρησιμο­

ποιούσε στο μέλλον, κάποιοι δε ήρωές της το πετύχαιναν. Άλλοι

(όπως η κυρία Ντάλογουεη2, η γνωστή ηρωίδα της που παρουσιά­

ζεται να πάσχει από την καρδιά της αλλά και από συναισθηματικές

μεταmώσεις) κρατιόνταν από τη ζωή με νύχια και με δόντια, πα­

λεύοντας την καταθλιmική τους διάθεση και προσπαθώντας να

βρουν νόημα στη ζωή. Όταν τελικά η Βιρτζίνια Γουλφ αυτοκτόνησε

σε ηλικία 59 ετών, φοβόταν μεταξύ άλλων πώς είχε χάσει το πιο σημαντικό νόημα στη ζωή της, τη δυνατότητά της να γράφει (Lee, 1997). Είναι σαφές πως το όνειρό της του 1929 δεν ήταν σε καμιά περίmωση προφητικό. Αποτύπωνε τη μόνιμη αμφιταλάντευσή της

ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο.

Στην Ιφιγένεια εν Ταύροις ο Ευριπίδης αξιοποιεί την ιδέα της

ονειρικής πλάνης για την πλοκή της τραγωδίας του. Η Ιφιγένεια

βλέπει ένα όνειρο που φαίνεται να χωρίζεται σε τέσσερα μέρη

(Messer, 1918· Καραδημητρίου, 2003): Βρίσκεται στο πατρικό της σπίτι στο Άργος και κοιμάται στο δωμάτιό της (σκηνικό). Ξάφνου,

ένας τρομερός σεισμός διακόmει την ευτυχία της και γκρεμίζει το

σπίτι (περιπέτεια). Μια κολόνα που στέκεται ακόμα όρθια αποκτά

2. Το βιβλίο της Βιρτζίνια Γουλφ Η κυρία Ντάλοyουεη, που γράφτηκε το

1925, και η βιογραφία της συγγραφέως αποτέλεσαν την πηγή έμπνευ­σης για το σενάριο της κινηματογραφικής ταινίας «Οι ώρες••.

~

i

ΑΠΡΟΣΜΕΝΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ (/7

ανθρώπινη λαλιά και ξανθά μαλλιά (κορύφωση). Η Ιφιγένεια αρχίζει να θρηνεί και να ραντίζει την κολόνα σαν να ήταν άνθρωπος που

προορίζεται για θυσία (καταστροφή). Όταν ξυπνά, η Ιφιγένεια θεω­

ρεί πως το όνειρο της φανερώνει το θάνατο του αδελφού της, ο

οποίος όμως αργότερα εμφανίζεται ζωντανός.

Πολλοί άνθρωποι ανησυχούν όταν βλέπουν στον ύπνο τους ένα δυσάρεστο γεγονός ή μια μεταφορική εικόνα που μπορεί να παρα­

πέμπει σε ένα τέτοιο γεγονός. Η πραγματιστική οmική υποστηρίζει πως τα όνειρα δεν είναι ποτέ προφητικά. Τόσο στον ξύπνιο μας

όσο και στον ύπνο μας κάνουμε πάρα πολλές σκέψεις για το πα­

ρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Κάποιες από τις σκέψεις που κά­νουμε για το μέλλον, και οι οποίες βασίζονται σε δεδομένα που έχουμε συλλέξει συνειδητά ή μη, μπορεί να επαληθευτούν, ενώ πολλές ή, μάλλον, οι περισσότερες δεν θα επαληθευτούν3 , μια ιδέα την οποία έχει διατυπώσει και ο Αριστοτέλης στο έργο του Περί

της καθ' ύπνον μαντικής. Στον ύπνο μας αποτυπώνεται ό,τι έχουμε σκεφτεί, δει ή ακούσει

στον ξύπνιο μας -ακόμα και αν δεν το θυμόμαστε- και μας έχει αναστατώσει συναισθηματικά για πολύ προσωπικούς λόγους χω­

ρίς να συνειδητοποιούμε πόσο. Μερικές φορές το ερέθισμα είναι ευχάριστο, όπως και το όνειρο. Όταν ο Φρόιντ μετακόμισε από τη Βιέννη στην Αγγλία για να γλιτώσει από τους ναζί, λίγο πριν φτάσει ονειρεύτηκε ότι aποβιβαζόταν στο Peνensey, εκεί όπου είχε αποβι­

βαστεί ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής. Πράγματι, στην Αγγλία τον

υποδέχτηκαν σχεδόν με βασιλικές τιμές. Όμως ο Φρόιντ ήξερε ότι το Λονδίνο είχε γίνει το «βασικό θέατρο και κέντρο του ψυχαναλυ­

τικού κινήματος••, όπως ανέφερε ο ίδιος (Jones, 1961, σ. 798), άρα η υποδοχή που του επιφύλαξαν δεν ήταν και τόσο ανεξήγητη.

3. Και ο Γιουνγκ, ο οποίος προς το τέλος της ζωής του φαινόταν να εκδη­

λώνει πιο έντονα το ενδιαφέρον του για τη μεταφυσική διάσταση ορι­

σμένων φαινομένων (Wilson, 1988), είχε πει πως τα όνειρα που βγαί­νουν αληθινά είναι το αποτέλεσμα συνδυασμού πιθανοτήτων -που κά­νουμε και στον ξύπνιο. Επομένως, δεν είναι πιο προφητικά από μια ια­

τρική διάγνωση ή την πρόγνωση του καιρού (Jung, 1964).

I ΙI

98 Η ΑΘΩΛ ΙΙ1ΩΣΣ4 ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Άλλες φορές το ερέθισμα είναι δυσάρεστο. Μπορεί να ακούσα­

με ότι ο γάμος ενός φιλικού ζευγαριού δεν πάει καλά, να είδαμε ότι

κάποιος είναι πολύ άρρωστος ή γερασμένος, να συλλογιστήκαμε

ότι η σχέση μας έχει προβλήματα. Μια γυναίκα ονειρεύτηκε ότι το

αυτοκίνητο στο οποίο βρισκόταν με τον άνδρα της ήταν αόρατο.

Έφευγαν μακριά από το μέρος όπου στεκόταν ένας άλλος άνδρας,

με τον οποίο η ονειρευόμενη είχε στην πραγματικότητα συνάψει

ερωτική σχέση, αλλά είχε χωρίσει. Τελικά χώρισε και από τον άν­

δρα της. Μια άλλη γυναίκα ονειρεύτηκε ότι το κρεβάτι όπου κοιμό­

ταν με το σύντροφό της ήταν αόρατο. Στην πραγματικόiητα ανη­άυχούσε μήπως δεν ήταν αρκετά δεσμευμένος απέναντί της, όμως

τελικά η σχέση τους πήγε καλά.

Όταν τελείωσα την πρώτη γραφή αυτού του βιβλίου ονειρεύτη­

κα ότι η μητέρα μου είχε πεθάνει και ότι ήμουν aπαρηγόρητη. Περ­

νούσα από όλα τα συναισθήματα που ακολουθούν ένα τέτοιο γεγο­

νός, αλλά έκανα και σκέψεις για πρακτικά ζητήματα που έπρεπε να

τακτοποιηθούν σε σχέση με εκκρεμότητες και επιθυμίες της μητέ­

ρας μου. Το προηγούμενο βράδυ είχε διαβάσει το βιβλίο και μου

είχε κάνει πολύ χρήσιμα σχόλια. Είχα σκεφτεί φευγαλέα πόσο ση­

μαντική είναι η μητέρα μου για μένα και πόσο δύσκολα θα τα έβγα­

ζα πέρα συναισθηματικά χωρίς εκείνη. Ξημέρωνε η μέρα της επε­

τείου του θανάτου ενός από τους παππούδες μου, κάτι που θυμό­

μουν μέρες πριν από το όνειρο· όμως το βράδυ πριν κοιμηθώ δεν

το είχα συνειδητά στο νου μου.

Στα όνειρα μπορεί να αποτυπωθεί επίσης η ενδόμυχη ανησυχία

μας ότι η σωματική ή η ψυχική υγεία μας μπορεί να κινδυνεύσει.

Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναφερθήκαμε σε περιmώσεις όπου η

ανησυχία για τον εαυτό αποτυπώθηκε στο όνειρο με τη νεκρή γει­

τόνισσα ή με τη μισοπεθαμένη γυναίκα που είχε τη μορφή της ονει­

ρευόμενης. Καμιά από τις ονειρευόμενες αυτές ούτε πέθανε ούτε

αρρώστησε. Η γυναίκα που είδε το όνειρο με τον «ωραίο κοιμώμε­

νο» κύριο Λάβα (βλ. κεφάλαια 2 και 3) βρισκόταν ήδη σε φάση ανάρρωσης από μια ασθένεια που ήταν σοβαρή αλλά όχι επικίνδυ­

νη για τη ζωή της. Μια άλλη γυναίκα μού διηγήθηκε ένα όνειρο που

είδε ο άνδρας της λίγο καιρό πριν πεθάνει. Ονειρεύτηκε πως βρι-

I '

l

ΑΠΡΌΣΜΕΝΗ ΕΙΙ12.'ΚΕΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ 99

σκόταν αλυσοδεμένος σε μια γαλέρα μαζί με άλλους και τραβού­

σαν κουπί. Ένας διπλανός του τον παρακινούσε να μην εγκαταλεί­

ψει την προσπάθεια, για να μην τον πάρει χαμπάρι ο επιστάτης.

Όμως εκείνος ένιωθε πως δεν άντεχε να συνεχίσει. Ο άνδρας της

έπασχε από μια βαριά χρόνια ασθένεια, και είδε το όνειρο αυτό

ενώ βρισκόταν στο νοσοκομείο μετά από πολύμηνη νοσηλεία. Το

όνειρο απεικόνιζε ως ένα βαθμό ό,τι αυτός σκεφτόταν και σε συνει­

δητό επίπεδο.

Ας δούμε πώς ένα «ψευδοπροφητικό» όνειρο μπορεί να διερευ­

νηθεί με βάση τα τρία επίπεδα («Κοιτώντας προς τα έξω», «Κοιτώ­

ντας μέσα από τον καθρέφτη», «Κοιτώντας προς τα μέσα») που

αναλύσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο:

Η φίλη που είδε το όνειρο με την απρόσμενη επίσκεψη της για­

γιάς είχε δει ένα άλλο όνειρο ένα χρόνο πριν πεθάνει η γιαγιά της.

Στο όνειρο αυτό η γιαγιά της ήταν πολύ άρρωστη στο νοσοκομείο,

και η ίδια βρισκόταν στο πατρικό της σπίτι. Ήταν δακρυσμένη και

σκεφτόταν ότι ποτέ δεν είναι κανείς αρκετά προετοιμασμένος,

όταν τελικά χάνει ένα δικό του άνθρωπο. Ξαφνικά μπήκαν στο σπίτι

συγγενείς ντυμένοι στα μαύρα. Ενώ πήγαιναν να επισκεφτούν τη

γιαγιά στο νοσοκομείο, είχαν ήδη ντυθεί και για την κηδεία. Όμως

ανάμεσά τους εμφανίστηκε η γιαγιά υγιής, πιο νέα, με ένα μαύρο

φόρεμα το οποίο, από όσο θυμόταν η ονειρευόμενη από παλιές

φωτογραφίες, η γιαγιά φορούσε σε επίσημες εορταστικές εκδηλώ­

σεις. (Ήταν το ίδιο φόρεμα που πολλά χρόνια αργότερα είδε η

ονειρευόμενη να φορά η γιαγιά στο τεϊοποτείο!) Όταν η φίλη είδε

αυτό το όνειρο, η γιαγιά της δεν είχε ακόμα αρρωστήσει, αλλά σε

χαμηλό επίπεδο συνειδητότητας η φίλη σκεφτόταν πως η γιαγιά

έδειχνε τελευταία πολύ γερασμένη (πρώτο επίπεδο).

Την ίδια εκείνη περίοδο η ονειρευόμενη διαπραγματευόταν με

πολλές ενοχές το χωρισμό της από τον άνδρα της. Από τη μια βίω­

νε το χωρισμό αυτόν σαν έναν επικείμενο θάνατο, ενώ από την άλ­

λη συνέδεε την απόφασή της να χωρίσει με τη διάθεσή της να ζή­

σει καλύτερα. Το ίδιο βράδυ είδε ένα δεύτερο όνειρο. Βρισκόταν

κάτω από ένα μαρμάρινο υπόστεγο μαζί με άλλους, για να προφυ­

λαχθεί από τη βροχή. Το δάπεδο ήταν επίσης μαρμάρινο και το ση-

100 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣL..'Α 1ΏΝ ΟΝΕΙΡΩΙ'νr ΜΑΣ

μείο όπου αυτή στεκόταν ήταν η έξοδος από ένα μακρύ θολωτό

διάδρομο. Ξαφνικά βρισκόταν με τον άνδρα της στο αυτοκίνητο.

Σε μια στροφή το αυτοκίνητο έπεσε στα κάγκελα στην άκρη του

δρόμου, έτσι ώστε το μισό αιωρούνταν στον γκρεμό. Στο τέλος του

ονείρου ξαναβρισκόταν στο μαρμάρινο υπόστεγο και της φαινόταν

σαν όλα να ήταν μια δυσάρεστη ονειροπόληση. Και στα δυο όνειρα

η λύση του ονείρου μοιάζει να υποδεικνύει ότι η πραγματικότητα

που η ονειρευόμενη έπλαθε με τη φαντασία της ήταν χειρότερη

από την υπαρκτή, η οποία ήταν αρκετά δυσάρεστη αλλά όχι κατα­

στροφική (δεύτερο επίπεδο).

Με αφορμή το χωρισμό της, η ονειρευόμενη διαπραγματευόταν

τον οικογενειακό μύθο με τον οποίο είχε μεγαλώσει, ότι δηλαδή το

διαζύγιο είναι κάτι απαγορευμένο, κάτι για το οποίο μπορεί να τι­

μωρηθείς. Ένα παλιό κομμάτι του εαυτού της και του τρόπου που

έβλεπε μέχρι τότε τα πράγματα έμοιαζε να πεθαίνει, ενώ ένα άλλο

ανακάλυmε την ελευθερία τού να επιλέγει κανείς να βλέπει τη ζωή

πιο ανάλαφρα και πιο αισιόδοξα, να μην τα βλέπει όλα μαύρα ή να

μην προτρέχει κάνοντας μαύρες σκέψεις (τρίτο επίπεδο).

ΔΥΣΑΡΕΣτΑ ONEIPA ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΕΦΙΑΛΤΕΣ

Δυο ψυχοθεραπευτές, ο Craig και ο Walsh (Craig & Walsh, 1993), που δουλεύουν με τα όνειρα μέσα από τη φαινομενολογική-πραγ­

ματιστική οmική, αναφέρουν το όνειρο ενός εικοσιπεντάχρονου,

τον οποίο κυνηγούσε ένα τέρας που έμοιαζε με τον άνθρωπο αρά­

χνη, με τη διαφορά πως ήταν γιγαντιαίο και είχε όψη τρομακτική.

Στο τέλος, το μόνο που έκανε το τέρας ήταν να του ανοίξει απαλά

τα μάτια. Ο θεραπευόμενος θυμάται πως όταν ήταν μικρός έβλεπε

ένα γορίλα να τον κυνηγά, αλλά και τότε το μόνο που έκανε ο γορί­

λας, όταν τον έπιανε, ήταν να του ανοίξει τα μάτια. Το όνειρο αυτό

μου θυμίζει το όνειρο ενός δωδεκάχρονου, το οποίο μου διηγήθη­

κε η μητέρα του. Βρισκόταν σε ένα ζωολογικό κήπο με τον πατέρα

του. Κάποιος άνοιξε την πόρτα των κλουβιών. Ο μικρός φώναζε

στον πατέρα του να κάνει κάτι για να ξεφύγουν, αλλά ο πατέρας

ιi t

r! '!

l

ΑΠΡΌΣΜΕΝΗ ΕΙΙΙ1'ΚΕΨΗ ΜΕ ΛΙΚΕΡ 101

του είχε παγώσει. Τελικά, ο πατέρας του συνήλθε και κλείστηκαν

μαζί σε ένά κλουβί. Εμφανίστηκε ένας γορίλας με χρυσά γάντια να

πιάνει τα κάγκελα του κλουβιού. Σε αυτό το σημείο ο μικρός ξύ­

πνησε τρομαγμένος.

Η διαφορά ενός πολύ δυσάρεστου ονείρου από έναν εφιάλτη

έγκειται στο απότομο ξύπνημα. Εφιάλτη ονομάζουμε εκείνο το δυ­

σάρεστο όνειρο που μας ξυπνά απότομα και το οποίο συνοδεύουν

έντονα δυσάρεστα συναισθήματα, από τα οποία κάνουμε ώρα να

συνέλθουμε. Θυμόμαστε την πλοκή του ονείρου που μας ξυπνά,

κάτι που διαφοροποιεί τον εφιάλτη από το νυχτερινό τρόμο, όπου

μπορεί να ξυπνήσουμε άξαφνα τρομοκρατημένοι, όμως δεν θυμό­

μαστε κάποιο όνειρο, αντίθετα, ξεχνάμε και το ίδιο το γεγονός της

αφύπνισής μας. Το ίδιο συμβαίνει με την υπνοβασία ή το παραμιλη­

τό, τα ξεχνάμε ως γεγονότα. Οι ερευνητές θεωρούν πως τα φαινό­

μενα αυτά συνδέονται με το τέταρτο στάδιο του ύπνου και όχι με

το στάδιο του παράδοξου (ή REM) ύπνου (Joυνet, 1993). Η αιτιολογία της εμφάνισης ενός εφιάλτη είναι αντικείμενο διε­

ρεύνησης. Ορισμένοι ερευνητές εξετάζουν την πιθανότητα βιολογι­

κών αιτίων (π.χ. την επίδραση συγκεκριμένων φαρμάκων, την πιθα­

νότητα διαταραχής της ομαλής λειτουργίας του εγκεφάλου κ.λπ.).

Άλλοι τονίζουν τη σύνδεση της εμφάνισης του εφιάλτη με την κα­

κή ψυχική υγεία, καθώς επίσης με την ύπαρξη έντονου στρες και

τραυματικών γεγονότων. Η συντριmική πλειονότητα όσων πάσχουν

από το λεγόμενο μετατραυματικό σύνδρομο αναφέρει συχνούς

εφιάλτες, ακόμα και έναν την εβδομάδα, ενώ οι άνθρωποι που. θε­

ωρούνται ψυχικά υγιείς είναι δυνατόν να δουν κατά μέσο όρο έναν

εφιάλτη το χρόνο. Στα παιδιά οι εφιάλτες είναι πιο συχνοί. Ένα στα

τέσσερα μπορεί να βλέπει έναν εφιάλτη την εβδομάδα, ενώ μεγα­

λύτερη συχνότητα ίσως αποτελεί ανησυχητικό σημάδι, που θα πρέ­

πει να οδηγήσει τους γονείς σε κάποιον ειδικό. Όπως στους ενηλί­

κους, έτσι και στα παιδιά οι εφιάλτες σηματοδοτούν περιόδους έντο­

νου στρες, την ύπαρξη τραυματικών γεγονότων ή τη διαταραχή στη

σχέση του παιδιού με την οικογένειά του (Cushway & Sewell, 1992· Foulkes, 1971, 1979· Heaton, 2004· Λαζαράτου, 2000· Terr, 1987· Zadra & Donderi, 2000). Σε κάθε περίmωση, σημαίνουν την απώλεια

102 Η ΑΘΩΑ 1~1ΩΣ.ΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

ή την έλλειψη συναισθηματικής ασφόλειας. Τα δυσόρεστα όνειρα των παιδιών αλλό και των ενηλίκων, ιδιαίτερα τα επαναλαμβανόμε­να, αντλούν συχνό υλικό από πραγματικές δυσόρεστες παιδικές εμπειρίες, που μπορεί να έχουν λησμονηθεί και που πόντως έχουν στη συνέχεια αποκτήσει μια μεταφορική σημασία.

Η αφήγηση της ονειρικής ιστορίας, σύμφωνα και με τις δυνατό­τητες του παιδιού, μπορεί να μας βοηθήσει να καταλόβουμε τι εί­ναι αυτό που το ανησυχεί. Η διερεύνηση της ιστορίας με βόση τα τρία επίπεδα, που αναλύσαμε στο προηγούμενο κεφόλαιο, είναι πολύ βοηθητική. Στο όνειρο του μικρού στο ζωολογικό κήπο ο πα­τέρας εμφανίζεται πολύ πιο αδύναμος να διαχειριστεί μια δύσκολη κατόσταση και να τον προστατεύσει από ό,τι ο μικρός παραδέχεται στον εαυτό του. Όμως το παιδί αφηγείται το όνειρο στη μητέρα, η οποία πολύ συχνό όφηνε το γιο της να διεκδικήσει ο ίδιος τα δικαι­ώματό του ως παιδιού χωρισμένων γονιών. Θεωρούσε και εκείνη τον πρώην όνδρα της ευόλωτο και αδύναμο, αλλό είχε συγχρόνως την τόση να τον δικαιολογεί. Το όνειρο αυτό την κινητοποίησε ώστε να προστατεύσει περισσότερο το γιο της, αναλαμβόνοντας εκείνη τη διαπραγμότευση για την τήρηση των υποχρεώσεων του πρώην όνδρα της. Ο γορίλας έμοιαζε με την εικόνα που είχε η μη­τέρα για τον πατριό του μικρού. Ορισμένες φορές, ανέφερε, ήταν πολύ «όγριος», αλλό κατό βόθος ήταν «χρυσός όνθρωπος». Η λύ­ση στο όνειρο μένει σε εκκρεμότητα. Ο γορίλας θα μπορούσε να τους βλόψει ή να τους σώσει, όπως πιθανότατα υπονοούν τα χρυ­σό γάντια. Ο πατέρας αλλό και ο γορίλας θα μπορούσαν επίσης να είναι κομμότια του ίδιου του μικρού. Στο όνειρο ο πατέρας αντιδρό με τρόπο που θυμίζει στο μικρό δικές του αντιδρόσεις, πώς δείχνει να τα χόνει και να μην μπορεί να προστατεύσει τον εαυτό του όταν οι όλλοι φαίνονται να τον αδικούν. Θα μπορούσε να δοκιμόσει να μοιόσει περισσότερο στο γορίλα με τα χρυσό γόντια, να είναι λίγο · πιο όγριος, χωρίς να χόσει την ευγένειό του.

Η πρόξη της aφήγησης ενός εφιόλτη ή ενός πολύ δυσόρεστου ονείρου στο γονιό αποτελεί έκκληση για βοήθεια, αλλό δείχνει και την εμπιστοσύνη του παιδιού στο γονιό, που δεν αποτελεί ο ίδιος

πηγή κινδύνου και ο οποίος είναι επιπλέον σε θέση να το βοηθήσει

ιι

1

ΑΠΡΟΣΜΕΝΗ ΕΠΙΣΚJ<;ψf{ ΜΕ ΛΙΚΕΡ 103

όχι μόνο παρηγορώντας το για την όσχημη εμπ~ιρία («όνειρο

ήταν ... »), αλλό επίσης δίνοντας σημασία στο περιεχόμενο του ονεί­ρου και κόνοντας κότι για όσα ανησυχούν το παιδί. Αν ο γονιός

μπορέσει να ανταποκριθεί σε αυτή την έκκληση, η συναισθηματική

ασφόλεια και η εμπιστοσύνη προς αυτόν αυξόνονται, όπως συνέβη

με το δωδεκόχρονο αγόρι και τη μητέρα του4 .

Η ψυχοθεραπεύτρια Gayle Delaney (1993}, την οποία αναφέρα­με σε προηγούμενο κεφόλαιο, δίνει και εκείνη ένα παρόδειγμα θε­

τικής γονεϊκής ανταπόκρισης. Ένα πεντόχρονο κορίτσι ονειρεύτη­

κε ότι πρόσεχε το δίχρονο αδελφό της που κολυμπούσε σε μια μι­

κρή πλαστική πισίνα, ενώ η μητέρα της ασχολιόταν με το νοικοκυ­

ριό (όπως γινόταν και στην πραγματικότητα). Ξαφνικό ο αδελφός

της όρχισε να πνίγεται, και η μικρή προσπαθούσε να του κρατήσει

το κεφόλι έξω από το νερό φωνόζοντας στη μητέρα της: «Μαμό,

είναι πολύ βαρύς. Δεν μπορώ να τον κρατήσω όλλο! Μαμό!». Αν ο

Φρόιντ ερμήνευε το όνειρο, ίσως θεωρούσε ότι φανερώνει την κα­

λυμμένη επιθυμία της μικρής να σκοτώσει τον αδελφό της. Η μητέ­

ρα όμως της μικρής συνειδητοποίησε πως την είχε φορτώσει με

πολλές ευθύνες για τη φροντίδα του όρρωστου γιου της.

Συζητώντας με φίλους μου αλλό και με θεραπευόμενους για τα

δυσόρεστα παιδικό όνειρα, συνειδητοποίησα ότι οι περισσότεροι

δεν είχαν μιλήσει ποτέ στους γονείς τους γι' αυτό. Η εξήγηση που

έδιναν ήταν ότι οι γονείς δεν έδιναν σημασία στο περιεχόμενο των

ονείρων, ότι οι ίδιοι δεν πίστευαν πως οι γονείς θα μπορούσαν να

τους βοηθήσουν, δεν ήθελαν να τους στενοχωρήσουν, δεν ήθελαν

να χαλόσουν την εικόνα που είχαν οι γονείς τους για εκείνους, ακό­

μα και ότι πιθανώς οι γονείς να τους «τιμωρούσαν•• απαγορεύοντός

τους να βλέπουν τηλεόραση -θεωρώντας πως αυτή ευθύνεται για

τα δυσόρεστα όνειρα.

4. Τα παιδικά βιβλία που τα παιδιά συζητούν ή διαβάζουν μαζί με τους

γονείς δίνουν χρήσιμα ερεθίσματα ώστε να ακουστεί η παιδική έκκλη­

ση για βοήθεια στην αντιμετώπιση τραυμάτων από απώλεια και ώστε

να ενθαρρυνθούν τα παιδιά να aφηγηθούν τα όνειρά τους (βλ. π.χ. Πέ­

τροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, 2004}.

104 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΛΣ

Η φοβισμένη στόση απέναντι στους γονείς εξηγεί από μόνη της

τη συναισθηματική ανασφόλεια που αποτυπώνεται στα όνειρα των

παιδιών. Στην περίmωση που τα παιδιό τηρούν προστατευτική

στόση προς τους γονείς, η ίδια αυτή στόση θα μπορούσε να είναι

γι' αυτό πηγή ανασφόλειας. Τα παιδιό καλούνται συχνό να γίνουν

από πολύ μικρό «γονείς των γονιών» τους, καλύmοντας τις συναι­

σθηματικές ανασφόλειες των τελευταίων, αντί να γίνεται το αντίθε­

το (Byng-Hall, 2002). Σε ένα σχετικό παρόδειγμα κρυμμένου ονεί­ρου η ονειρευόμενη, έξι ετών τότε, έβλεπε ότι έφευγε για το σχο­

λείο και ότι, καθώς ανέβαινε στο σχολικό, πόντο aσυνόδευτη στο

όνειρο, συνειδητοποιούσε πως δεν φορούσε βρακόκι. Αυτό της δη­

μιουργούσε τερόστια αγωνία. Ένιωθε «σαν γυμνή», ευόλωτη και

απροστότευτη. Το όνειρο επαναλαμβανόταν για αρκετό χρόνια με

διόφορες παραλλαγές, αλλό ποτέ δεν μίλησε γι' αυτό στους γονείς της. Όλοι τη θεωρούσαν δυνατή, και εκείνη αισθανόταν πως δεν

της επιτρεπόταν να τους απογοητεύσει.

ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΜΙΑΣ ΔΙΑΦΟΡΕ1ΙΚΗΣ ΟΠ1ΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΑΛΗΨΗ ΔΡΑΣΗΣ

Στο προηγούμενο κεφόλαιο αναφέραμε ότι σε ένα όνειρο διερευ­

νούμε διόφορες πιθανότητες για το πώς νιώθουμε και για το πώς

συμπεριφερόμαστε στην καθημερινότητό μας: (α) ορισμένες που

αναγνωρίζουμε και στον ξύπνιο μας, (β) εκείνες που αναγνωρίζου­

με ως ένα βαθμό, αλλό τις οποίες εν μέρει επιλέγουμε να αγνοού­

με, και (γ) όλλες που δεν αναγνωρίζουμε καθόλου, επειδή αγγίζουν

πολύ ευαίσθητα θέματα τα οποία δεν είμαστε έτοιμοι να διαχειρι­

στούμε. Τέλος, (δ) υπόρχουν και εκείνες οι πιθανότητες τις οποίες

δεν διερευνούμε καθόλου, ούτε καν στον ύπνο μας, διότι μας είναι

ακόμα πολύ ξένες (Craig & Walsh, 1993). Στη συνέχεια θα δούμε ότι η ονειρική ιστορία, όπως και κόθε

ιστορία, εμπεριέχει τη δυνατότητα νέων χρήσιμων οmικών, όπως

επίσης εναλλακτικών τρόπων αντιμετώπισης και δρόσης. Στην πε­

ρίmωση των δυσόρεστων ονείρων, που σχεδόν πόντο αποτυπώνουν

κόποια μορφή απώλειας μικρής ή μεγαλύτερης, η επιπρόσθετη ου-

1

ΛΠΡΟΣΜΕΝΗ t.'l/12.:KEΨH ΜΕ ΛΙΚΕΡ 105

τή επεξεργασία των πιθανοτήτων τις οποίες αναγνωρίζουμε διευ­

κολύνει ελόχιστα ή καθόλου τη διαχείριση της απώλειας. Η βοήθεια

ψυχοθεραπευτή μπορεί να είναι αναγκαία5, ιδιαίτερα στην περίmω­

ση που πολύ δυσόρεστα όνειρα και εφιόλτες εμφανίζονται τακτικό

με την ίδια ή με όλλη μορφή (Cushway & Sewell, 1992). Βέβαια, η διερεύνηση ενός ονείρου παραμένει όσκηση επί χόρ­

του χωρίς πρακτική σημασία, αν δεν οδηγεί αυθόρμητα ή μετό από

συνειδητή απόφαση σε κόποια εναλλακτική μορφή δρόσης. Ας

δούμε ορισμένες τεχνικές που μπορεί να διευκολύνουν την ανόλη­

ψη δρόσης, σύμφωνα με το μοντέλο της Hill (2004c) που παρου­σιόζεται εδώ.

Αλλάζοντας το όνειρο. Ο ονειρευόμενος καλείται να δώσει στο

όνειρό του ένα τέλος, σε περίmωση που αυτό μένει σε εκκρεμότη­

τα, ή ένα διαφορετικό τέλος, αν το υπόρχον τού δημιουργεί δυσό­

ρεστα συναισθήματα. Όταν τα όνειρα επαναλαμβόνονται, ο ονει­

ρευόμενος προσπαθεί στον ύπνο του να κόνει αυτό ακριβώς, να

ξαναπεί την ιστορία με διαφορετικό τρόπο, αλλό συχνό είτε δεν το

επιτυγχόνει είτε αυτό γίνεται με πολύ aργούς ρυθμούς, διότι λείπει

η συνειδητή εκείνη επεξεργασία που θα τον βοηθήσει να αντιμετω­

πίσει συναισθηματικές εκκρεμότητες.

Τα τρία τελευταία από τα επαναλαμβανόμενα όνειρα με τη γιο­

γιό προσέφεραν σταδιακό μια λύση και ένα πιο ικανοποιητικό τέ­λος, το οποίο η ονειρευόμενη θα μπορούσε να είχε επεξεργαστεί

νωρίτερα στο συνειδητό απαντώντας στα εξής ερωτήματα: Τι θα

όλλαζε στο όνειρο; Τι θα ήθελε να είχε γίνει μετό; Ποιοι όλλοι όν-

5. Βέβαια, η εμπλοκή του ψυχοθεραπευτή στη διερεύνηση των ονείρων

προϋποθέτει την ύπαρξη μιας επαγγελματικής σχέσης εμπιστοσύνης,

παίρνει χρόνο και απαιτεί δέσμευση και από τις δυο πλευρές, όπως θα

δούμε στο επόμενο κεφάλαιο. Σε μια πρόσφατη έρευνα (Zack & Hill, 1998) βρέθηκε πως οι συμμετέχοντες σε μια και μοναδική συνάντηση με στόχο την ερμηνεία των ονείρων, χωρίς τις παραπάνω προϋποθέ­

σεις, δεν βοηθήθηκαν όσο αναμενόταν, όταν τα όνειρά τους ήταν πολύ

δυσάρεστα.

106 Η ΑΘΩΛ 1!1ΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

θρωποι θα ήθελε να είναι παρόντες για να τη βοηθήσουν; Συχνά οι

ονειρευόμενοι δυσκολεύονται να δώσουν τέτοιες απαντήσεις, διότι

η ιδέα πως το όνειρο είναι ένα δικό τους δημιούργημα στο οποίο

μπορούν να παρέμβουν με όποιο τρόπο επιθυμούν τους φαίνεται

ξένη. Όταν όμως το επιτυγχάνουν, αυξάνουν τις πιθανότητες για

συνειδητή ανάληψη δράσης και στον ξύπνιο τους.

Άλλοτε οι αλλαγές που οι ονειρευόμενοι προτείνουν με τη φα­

ντασία τους αποτυπώνουν το βαθμό της ανημπόριας που νιώθουν

να επιφέρουν οποιαδήποτε ουσιαστική αλλαγή στη ζωή τους. Η Hill αναφέρει το παράδειγμα μιας γυναίκας που ονειρεύτηκε ότι κάποι­

οι άγνωστοι κατέβαζαν από τη σκάλα το άψυχο κορμί της. Όταν

ρωτήθηκε στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας της τι θα ήθελε να αλ­

λάξει στο όνειρο, απάντησε πως θα ήθελε να ξέρει ποιοι ήταν οι

άνδρες που κουβαλούσαν το σώμα της. Δεν της πέρασε καν από

το μυαλό να αλλάξει το γεγονός του θανάτου της!

Στο πλαίσιο μιας ομαδικής ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας, τα

μέλη μιας ομάδας μπορούν να κάνουν προτάσεις για τον τρόπο

της αλλαγής του ονείρου ενός άλλου μέλους ξεκινώντας με τη

φράση «Αν το όνειρο αυτό ήταν δικό μου ... » (UIIman, 1993). Η άσκηση αυτή προσφέρει στον ονειρευόμενο ένα πλήθος εναλλα­

κτικών οmικών και πιθανοτήτων δράσης, κάποιες από τις οποίες

μπορεί να υιοθετήσει ως δικές του.

Μεταφέροντας τις αλλαγές στην καθημερινότητά μας. Ορισμένες

φορές το είδος της δράσης που καλούμαστε να αναλάβουμε είναι

αρκετά προφανές, ενώ άλλοτε χρειάζεται μεγαλύτερη προσπάθεια

προκειμένου να συνδέσουμε κάποιες νοητικές συνειδητοποιήσεις

με το συναίσθημα και να τις μεταφέρουμε στο επίπεδο της πρά­

ξης. Εκεί ένας ειδικός μπορεί να συμβάλει πολύ περισσότερο από

τη μοναχική διερεύνηση των ονείρων μας.

Πράξη σημαίνει τρία κυρίως πράγματα. (α) Αλλαγές στον τρόπο

συμπεριφοράς μας. Στα όνειρα με την απρόσμενη επίσκεψη της για­

γιάς η ονειρευόμενη διαπραγματευόταν το πώς μπορεί κανείς να εκ­

φράζει «απαγορευμένα» συναισθήματα στην καθημερινότητά του,

να διεκδικεί πιο άμεσα αυτά που επιθυμεί, να ζητά βοήθεια από τους

ι

t

ΑΠΡΌΣΜΕΝΗ EJ!Jl.'KEΨH ΜΕΛΙΚΕΡ 107

άλλους. (β) Συμβολικές πράξεις που «κλείνουν» συναισθηματικές εκ­

κρεμότητες χωρίς να παραβιάζουν συναισθήματα. Η ονειρευόμενη

έγραψε στη γιαγιά της μια «αποχαιρετιστήρια» επιστολή, όπου της

ανέφερε όλα της τα συναισθήματα. Κατόπιν, πέταξε από το γραφείο

της ορισμένα παλιά πράγματα άνευ αξίας, τα οποία κρατούσε στην

αποθήκη κυρίως από ενοχές. Για να «τιμήσει» το όνειρο, έβαλε σε

περίοmη θέση του σπιτιού της ένα κειμήλιο που της είχε αφήσει η

γιαγιά της κληρονομιά, καθώς και μια φωτογραφία της όπου ήταν

πιο νέα, όπως τη θυμόταν στα παιδικά της χρόνια. (γ) Συνέχιση της

διερεύνησης των ονείρων ως πράξη δέσμευσης στην προοmική μελ­

λοντικών αλλαγών. Αυτό μπορεί να σημαίνει τη συστηματική κατα­

γραφή των ονείρων, την αποτύπωση ενός ονείρου σε ζωγραφιά,

ακόμα και τη διερεύνηση ενός ονείρου και στα τρία επίπεδα -όπως

έκανε η ονειρευόμενή μας.

Συνοψίζοντας τη δράση. Οι αλλαγές που κάνουν οι ονειρευόμενοι

στη ζωή τους γίνονται σταδιακά. Για το λόγο αυτόν, βοηθά να συ­

νοψίζει πού και πού ο ονειρευόμενος τους τρόπους με τους οποί­

ους ένα όνειρο έγινε η αφορμή για να κάνει ορισμένες αλλαγές,

όπως επίσης βοηθά να σκέφτεται άλλες επιπρόσθετες που θα μπο­

ρούσε να κάνει στο μέλλον. Τέλος, δίνοντας έναν τίτλο στο όνειρο

μπορεί να θυμηθεί καλύτερα όχι μόνο το περιεχόμενό του αλλά και

τη σημασία του. Ο τίτλος δείχνει το σημείο εκείνο που είναι το πιο

καθοριστικό για τον ονειρευόμενο.

* * * Στα προηγούμενα κεφάλαια είδαμε ότι στα όνειρα συνεχίζουμε να

επεξεργαζόμαστε τις εξωτερικές ή τις εσωτερικές εμπειρίες (σκέ­

ψεις, συναισθήματα) που καταγράψαμε στον ξύπνιο. Το πόσο ση­

μαντικές είναι οι καταγραμμένες εμπειρίες άλλοτε δεν αξιολογείται

επαρκώς σε συνειδητό επίπεδο και άλλοτε αξιολογείται με τρόπο

διαφορετικό (διαφορετική ιεράρχηση) στον ύπνο. Εκείνο που απο­

τυπώνεται στο όνειρο είναι κυρίως ο συναισθηματικός aντίκτυπος

αυτών των εμπειριών, και όχι η «αντικειμενική» τους σημασία. Μιλή­

σαμε για το πώς μπορούμε να μεταφράσουμε την ονειρική αφήγη-

108 Η ΑΘΩΑ Γι1ΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

ση με βάση τη δομή του ονείρου, καθώς και με βάση τις μεταφο­

ρές και τα άλλα σχήματα λόγου που φαίνεται πως χρησιμοποιούμε

στον ύπνο μας (αλλά και γενικά σε φάσεις χαμηλής συνειδητότη­

τας) με κυριολεκτική σημασία. Τονίσαμε την αξία της καταγραφής

των προσωπικών συνειρμών, ώστε η μετάφραση να «κάνει νόημα»

στον ίδιο τον ονειρευόμενο. Είδαμε ακόμα ότι η διερεύνηση του

ονείρου μπορεί να γίνει σε τρία διαφορετικά επίπεδα, ανάλογα με

την ασφάλεια που νιώθει ο ονειρευόμενος σε σχέση με τις εσωτε­

ρικές του ισορροπίες και τη φύση του ακροατηρίου του. Τέλος,

αναφέραμε τις παρεμβάσεις στο περιεχόμενο ενός ονείρου, κυ­

ρίως του δυσάρεστου, με τις οποίες μπορούμε να βοηθήσουμε την

εξέλιξη της ονειρικής aφήγησης αλλά και την ανάληψη δράσης,

διερευνώντας εναλλακτικές ονειρικές λύσεις. Στο επόμενο κεφά­

λαιο θα σκιαγραφήσουμε το σκεmικό βάσει του οποίου η μετά­

φραση, η διερεύνηση και η επεξεργασία του ονείρου, όπως τις πα­

ρουσιάσαμε εδώ, χρησιμοποιούνται στη θεραπευτική διαδικασία.

Θα μιλήσουμε για τους στόχους της δουλειάς με τα όνειρα και θα

δούμε πώς η δουλειά αυτή αποτυπώνει· αλλά και βοηθά τη θερα­

πευτική πορεία.

. 5 .

«ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ»:

ONEIPA ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

Είναι χαρά να βλέπεις τους ανθρώπους να ανοίγουν τις

βρύσες στις δικές τους πηγές σοφίας.

- Yalom

Η συστημική σχολή ψυχοθεραπείας δεν προτείνει δικούς της τρό­

πους δουλειάς με τα όνειρα. Όσοι συστημικοί θεραπευτές τα αξιο­

ποιούν στη δουλειά τους δανείζονται συνήθως ιδέες και τεχνικές

από άλλες σχολές (την ψυχαναλυτική, την γκεστάλτ), δυσκολεύο­

νται όμως να βρουν και να υιοθετήσουν ένα συνολικότερο θεωρητι­

κό πλαίσιο αναφοράς συμβατό με τη συστημική οmική 1 • Ένα τέ­

τοιο πλαίσιο, και μάλιστα συμβατό με τις εξελίξεις στο χώρο της

συστημικής θεραπείας2 , προσφέρει η υιοθέτηση της πραγματιστι-

1. Ελάχιστες είναι οι δημοσιεύσεις σχετικά με τη χρήση των ονείρων στη

συστημική θεραπεία. Οι Feixas, Cunillera και Mateu (1990) υιοθετούν την κονστρουκτιβισηκή οmική του George Kelly ως θεωρητικό υπόβα­θρο της συστημικής δουλειάς με τα όνειρα. Οι Andrews, Clark και

Zinker (1988) χρησιμοποιούν τεχνικές από την γκεστάλτ, ενώ η Sanders (1994) βασίζεται σε μια πραγματιστική οmική που συνδέει το περιεχό­μενο των ονείρων με τα προβλήματα στο οικογενειακό σύστημα.

2. Η εμπειρία που μεταφέρω, ιδιαίτερα στο τελευταίο αυτό κεφάλαιο, εί­

ναι συνδεδεμένη με τη συστημική σχολή ψυχοθεραπείας, στην οποία

110 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣΣΑ ΙΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

κής οmικής και της ιδέας πως το όνειρο αποτελεί μια αυτοβιογρα­

φική αφήγηση που στόχο έχει, όπως όλες οι αφηγήσεις, τη νοημα­

τοδότηση της εμπειρίας μας.

Ο τρόπος. μετάφρασης, διερεύνησης και επεξεργασίας του

ονείρου χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπευτική μας δουλειά όπως

τον παρουσιάσαμε στα προηγούμενα κεφάλαια. Μια σημαντική

διαφορά εδώ είναι ότι αυτό που μας ενδιαφέρει δεν είναι η ολοκλη­

ρωμένη μετάφραση, διερεύνηση και επεξεργασία ενός ονείρου,

αλλά η χρήση της ονειρικής aφήγησης για την αποτύπωση, διευκό­

λυνση και αξιολόγηση της θεραπευτικής πορείας3 . Η χρήση με ου-

έχω ειδικευτεί και με βάση την οπόία δουλεύω. Η σχολή αυτή, που κατά

τη σαραντάχρονη πορεία της απέκτησε πολλές τάσεις και παρακλάδια

(βλ. Hoffman, 2002), και έχει αφομοιώσει πολλές νέες θεραπευτικές τά­σεις και ιδέες (βλ. Ανδρουτσοπούλου, υπό δημοσίευση), εξηγεί τα ψυ­

χολογικά προβλήματα ως δυσκολίες ενός συστήματος, οι οποίες μετα­

φέρονται και εκδηλώνονται σε ένα τουλάχιστον από τα υποσυστήματά

του. Οι κοινωνικές δυσκολίες και δυσλειτουργίες εκφράζονται ως δυσλει­

τουργία στην οικογένεια, οι οικογενειακές δυσκολίες ως δυσλειτουργία

ενός μέλους της, ενώ οι ατομικές δυσκολίες ως σύμπτωμα σωματικό ή

ψυχολογικό ή ως πρόβλημα στις διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτές οι δυ­

σκολίες μεταφέρονται σαν κληρονομιά από γενιά σε γενιά, δημιουργώ­

ντας κάθε φορά ακόμα πιο εμφανείς δυσκολίες, και η μόνη λύση φαίνε­

ται να είναι το σπάσιμο του φαύλου κύκλου με τη βοήθεια ενός ειδικού.

Η δουλειά μου καθοδηγείται πιο συγκεκριμένα από τις θεωρητικές έν­

νοιες που προτείνει το Συνθετικό-Συστημικό Μοντέλο, όπως το έχει δια­

τυπώσει η συστημική ψυχοθεραπεύτρια Χάρις Κατάκη (για μια συνοπτι­

κή παρουσίαση βλ. Κατάκη & Ανδρουτσοπούλου, 2003) και στο οποίο έχουν εκπαιδευτεί πολλοί από τους επαγγελματίες στο χώρο της ψυχι­

κής υγείας στην Ελλάδα. Ο αναγνώστης που ενδιαφέρεται να μάθει πε­

ρισσότερα για την ιστορία της συστημικής σχολής ψυχοθεραπείας, αλ­

λά και για το συγκεκριμένο μοντέλο, μπορεί να συμβουλευτεί τις ανάλο­

γες βιβλιογραφικές πηγές στο τέλος του παρόντος βιβλίου.

3. Σύγχρονες ερευνητικές εργασίες (βλ. π.χ. Barrett, 1996· Cartwright, 1993) έχουν δείξει την αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπευτικής δουλειάς με τα όνειρα. Το επιστημονικό περιοδικό Dreaming, που εκδί-

Ί,

\{,

~ lf '! ~], 'ιΊ'ί

i

·\

i

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ BANG4 ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 111

τον το σκοπό ενισχύει την αίσθηση ελέγχου του θεραπευόμενου

πάνω στην πορεία του, στοχεύει με άλλα λόγια στην ενδυνάμωσή

του και στην ανάληψη ευθύνης για τις αλλαγές που επιδιώκει.

Η αξιοποίηση του ονείρου καθορίζεται κάθε φορά από το συ­

γκεκριμένο στάδιο της θεραπείας και επομένως από διαφορετι­

κούς θεραπευτικούς στόχους. Θα δούμε πιο κάτω ότι όνειρα με

συγκεκριμένο περιεχόμενο είναι αρκετά χαρακτηριστικά συγκε­

κριμένων σταδίων της όλης θεραπευτικής πορείας, ανεξάρτητα

από το «αίτημα» του κάθε θεραπευόμενου. Θυμάμαι, για παρά­

δειγμα, τα όνειρα που ανέφερε μια ειδικευόμενη ψυχοθεραπεύ­

τρια σε δύο διαφορετικά στάδια της δικής της ομαδικής ψυχοθε­

ραπείας4, όνειρα που θα μπορούσε να έχει δει οποιοσδήποτε στη

θέση της. Στο πρώτο όνειρο κατηφορίζει μια πλαγιά φορώντας

μαύρα χειμωνιάτικα ρούχα και φτάνει σε μια ηλιόλουστη παραλία

ενός κολπίσκου, όπου υπάρχει μια βαρκούλα. Βρίσκει στην άκρη

της θάλασσας ένα κιόσκι με έναν ταμία ντυμένο όπως στα παλιά

γουέστερν, και του καταθέτει σε μετρητά το ποσό που έδινε για

τη θεραπεία αλλά και την ειδίκευσή της, μαζί με ένα σωρό πιστω­

τικές κάρτες. Κοντά στη βάρκα βρίσκονται μια γυναικεία φιγούρα

με ένα πορτοκαλί φόρεμα και ένα κοριτσάκι, που την περιμένουν.

Βλέπει στον ορίζοντα το μικρό νησί όπου θέλει να φτάσει. (το γε­

νικό συναίσθημα είναι εκείνο της μεγάλης επιθυμίας να επιβιβα­

στεί και της αποφασιστικότητας.)

δει η Εταιρεία για τη Μελέτη των Ονείρων (Association for the Stυdy of Dreams), έχει συμβάλει πολύ στην εκδήλωση ερευνητικού ενδιαφέρο­ντος για το θέμα αυτό (βλ. και Shafton, 1995).

4. Στην Ελλάδα αρκετά κέντρα ειδίκευσης στη συστημική προσέγγιση ζη­

τούν από τους ειδικευόμενους ψυχοθεραπευτές να συμμετέχουν, στο

πλαίσιο της ειδίκευσής τους, σε θεραπευτική ομάδα μαζί με τους άλ­

λους θεραπευόμενους για τρία τουλάχιστον χρόνια. Το πόσο καθορι­

στική είναι αυτή η διαδικασία, όχι μόνο για τη δουλειά τους αλλά και

για τη ζωή τους γενικότερα, φαίνεται καθαρά σε αυτά τα όνειρα, όπως

φαίνεται και ο σημαντικός ρόλος των υπόλοιπων μελών της θεραπευτι­

κής ομάδας.

112 Η Α(·)ΩΑ ι;JΩΧΣΑ ΙΏΝ ΟΝΕΠ)ΩΝ ΜΑΣ

Στο δεύτερο όνειρο, που ακολούθησε αρκετό καιρό μετά, η ει­

δικευόμενη μπαίνει σε μια σπηλιά και βρίσκεται μαζί με άλλους σε

ένα τροπικό δάσος, όπου πέφτει συνεχώς ψιλή βροχή. Είναι ντυμέ­

νη, όπως και οι άλλοι, με μαύρο ciδιάβροχο. Προχωρώντας στο δά­σος βλέπει οριζόντιες σειρές ξύλινων καθισμάτων που θυμίζουν

σχολείο. Στις πλάτες των καθισμάτων είναι κρεμασμένα άλλα αδιά­

βροχα. Καθώς προχωρούν, τα αδιάβροχα στα καθίσματα γίνονται

όλο και πιο aνοιχτόχρωμα, φτάνοντας ως το πολύ ανοιχτό γαλάζιο.

Όλοι οι πεζοπόροι εμφανίζονται να φορούν κάθε φορά και μια πιο

ανοιχτή απόχρωση. (Η ειδικευόμενη νιώθει λίγο φόβο για το άγνω­

στο, αλλά την ανακουφίζει που δεν είναι μόνη.) Στο τέλος φτάνει

σε έναν γκρεμό με θέα σε ένα φυσικό κανάλι, και ξαφνικά βρίσκε­

ται μέσα στο κανάλι σε μια βάρκα με έναν όρθιο βαρκάρη. Τα τείχη

του καναλιού ορθώνονται πανύψηλα, και ολόγυρα υπάρχουν κατα­

πράσινα βουνά. Ο ουρανός είναι γαλάζιος και ο ήλιος λάμπει. (Νιώ­

θει απέραντη γαλήνη, ευφορία και ένα αίσθημα μεγάλης ελευθε­

ρίας. Θα ήθελε να κρατούσε αυτή η στιγμή για πάντα.)

Ας ξεκινήσουμε όμως με τα όνειρα που βλέπουν οι άνθρωποι

όταν πρωτοπηγαίνουν σε ένα θεραπευτή. Κατόπιν θα επανέλθουμε

στο παράδειγμά μας και θα παρουσιάσουμε τα στάδια με περισσό­

τερες λεmομέρειες.

ΑΡΧΙΚΑ ΟΝΕΙΡΑ ΣτΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

Οι άνθρωποι έρχονται στη θεραπεία με διάφορα αιτήματα. Μερικοί

αντιμετωπίζουν προβλήματα με τα παιδιά τους ή με τους συντρό­

φους τους, άλλοι κουβαλούν ανεπούλωτα τραύματα από το παρελ­

θόν τα οποία τους δυσκολεύουν να προχωρήσουν. Ορισμένοι ζουν

με περισσότερο ή λιγότερο σοβαρές ψυχολογικές δυσκολίες ή με

προβλήματα σωματικής υγείας, τα οποία συνδέονται με άγχος και

κατάθλιψη. Αρκετοί έρχονται για να μάθουν πιο πολλά πράγματα

για τον εαυτό τους, κυρίως όταν αισθάνονται απογοητευμένοι από

αυτόν ή όταν νιώθουν πως έχουν χάσει τον προσανατολισμό τους

στη ζωή. Η διαδικασία της aφήγησης πλευρών της ζωής τους σε

ι

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 113

έναν άγνωστο, όπως είναι στην αρχή ο θεραπευτής, εμπεριέχει φό­βους αλλά και προσδοκίες. Σημαίνει τη σταδιακή δημιουργία μιας

σχέσης εμπιστοσύνης, όπου ο θεραπευόμενος θα νιώσει αρκετά

ασφαλής να εξερευνήσει τόσο τον εαυτό του όσο και το περιβάλ­λον του από μια καινούρια οmική γωνία. Αυτό θα τον βοηθήσει να απαλλαγεί από συμmώματα και να μάθει να επικοινωνεί καλύτερα με τους άλλους και κυρίως με τον εαυτό του.

Το συναίσθημα που ακολουθεί οποιοδήποτε αρχικό όνειρο στη

θεραπεία αφορά τους φόβους, τις προσδοκίες, ακόμα και τις πιθα­

νές παρανοήσεις για τη διαδικασία της θεραπείας. Το αρχικό όνει­ρο δίνει μια μοναδική ευκαιρία να συζητηθούν και να διευκρινι­

στούν πολλά χρήσιμα πράγματα, αλλά και να καθοριστεί ένας θε­ραπευτικός ρυθμός που θα δημιουργεί μεγαλύτερη ασφάλεια. Σε

ένα πρόσφατο βιβλίο του για την ψυχοθεραπεία, ο Γιάλομ (Yalom, 2001) αναφέρει το πρώτο όνειρο που είδε ο ίδιος ως θεραπευόμε­νος, το οποίο διατηρεί ακόμα ζωντανό στη μνήμη του. Βρίσκεται

ξαπλωμένος σε ένα ιατρικό ντιβάνι. Το σεντόνι είναι πολύ μικρό και δεν τον σκεπάζει ολόκληρο. Μια νοσοκόμα τού κάνει μια ένεση στο

πόδι (στην κνήμη), και ξαφνικά ακούγεται ένας δυνατός θόρυβος σαν από πίδακα. Το όνειρο αυτό αποτελούσε απόηχο μιας επανα­

λαμβανόμενης εμπειρίας με γιατρό η οποία τον φόβιζε στην παιδι­

κή του ηλικία. Το πόδι του μάζευε πύον και η μητέρα του τον πή­γαινε τακτικά στο ιατρείο για μια ένεση καθαρισμού. Ήταν μικρός

και φοβόταν πως μαζί με το πύον θα έβγαιναν κομμάτια από το

μυαλό του. Το πρώτο αυτό όνειρο εξέφραζε όλους τους φόβους

του για την επερχόμενη ψυχοθεραπεία: θα βρισκόταν εκτεθειμένος

(μικρό σεντόνι), κάποιος/κάτι θα εισχωρούσε μέσα του (βελόνα),

και θα έχανε το μυαλό του, θα τραυματιζόταν σε βασικό (κνήμη) για την όλη ισορροπία του σημείο.

Οι θεραπευόμενοι που βλέπουν όνειρα σχετικά με την αρχή της

θεραπείας τους μοιάζουν να διαπραγματεύονται με μεγάλη σοβα­

ρότητα τη δέσμευσή τους (Natterson, 1993). Η αφήγηση των ονεί­ρων αυτών στο θεραπευτή είναι σημάδι είτε της εμπιστοσύνης που

ήδη νιώθουν προς αυτόν είτε της εμπιστοσύνης που θα ήθελαν να

νιώσουν. Η εμφάνιση τέτοιων ονείρων δεν προδικάζει βέβαια τη δέ-

Ι'

114 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

σμευση και τη μη διακοπή της θεραπείας. Αυτό που έχω παρατη­

ρήσει είναι ότι θετικότερη ccπρόγνωση» υπάρχει (α) όταν στο όνει­

ρο εμφανίζεται ως κάτι βοηθητικό/σωτήριο είτε η μορφή του θερα­

πευτή (ή κάποια μορφή με χαρακτηριστικά παρόμοια με εκείνου)

είτε η θεραπευτική διαδικασία (ή κάποια παρόμοια)· και (β) όταν

στην ονειρική αφήγηση φαίνεται να παραλείπεται η οποιαδήποτε

λύση, όπως στην περίmωση του ονείρου του Γιάλομ. Ας δούμε τέσσερα όνειρα θεραπευόμενων οι οποίοι δεσμεύτηκαν ικανοποιη­

τικά στη θεραπευτική διαδικασία. Στο πρώτο υπάρχει ελπιδοφόρα

λύση, ενώ στα άλλα τρία δεν αναφέρεται καμιά λύση (ή καταστρο­

φή), ούτε καν μια λύση σε εκκρεμότητα.

Στο πρώτο όνειρο η θεραπευόμενη βρίσκεται να περπατά πάνω

σε ένα τεντωμένο σχοινί (σκηνικό). Βλέπει πως από κάτω υπάρχει

γκρεμός και δεν έχει από πού να πιαστεί (περιπέτεια). Νιώθει ότι αρχίζει να χάνει την ισορροπία της (κορύφωση). Εμφανίζεται μια

γυναίκα μέλος σωστικού συνεργείου και τη βοηθά να φτάσει στην

άλλη άκρη με πολύ κόπο (λύση). Στο δεύτερο όνειρο μια άλλη θε­

ραπευόμενη φτάνει στην αίθουσα της θεραπευτικής της ομάδας

κουβαλώντας μια φορεσιά που μοιάζει με παραδοσιακό ένδυμα

(σκηνικό). Μπαίνοντας διαπιστώνει πως οι άλλοι είναι ήδη εκεί (πε­

ριπέτεια). Στη γωνία της αίθουσας η θεραπεύτρια έχει πιάσει χαμη­

λόφωνα την κουβέντα με τον πρώην άνδρα της, ο οποίος δεν θα

έπρεπε να βρίσκεται εκεί (κορύφωση). Στο τρίτο όνειρο, ένας θε­ραπευόμενος βλέπει πως είναι βράδυ και το τοπίο πολύ θολό. Το

σπίτι του βρίσκεται σε μια πλαγιά μαζί με άλλες μονοκατοικίες

(σκηνικό). Βλέπει το θεραπευτή του μια σκιά να κατηφορίζει την

πλαγιά σαν κλέφτης (περιπέτεια). Σκέφτεται ότι κρυφοκοίταζε στο

σπίτι κάποιου γείτονα (κορύφωση). Στο τέταρτο όνειρο μια θερα­

πευόμενη βρίσκεται έξω στο κρύο (σκηνικό) και χώνεται σε ένα

θερμοκήπιο για να ζεσταθεί (περιπέτεια). Νιώθει καλά, αλλά βλέπει

πως τα πόδια της έχουν κολλήσει στη λάσπη (κορύφωση).

Στα επόμενα παραδείγματα οι θεραπευόμενες διέκοψαν πρόω­

ρα τη θεραπεία τους, παρά τη σχέση εμπιστοσύνης που είχε αρχί­

σει να αναmύσσεται με το θεραπευτή τους. Στο πρώτο παράδειγ­

μα η ονειρευόμενη είναι ντυμένη με μια άσπρη τουαλέτα, και μια

ι

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 115

γυναίκα, που μοιάζει κάπως με τη θεραπεύτριά της, την καλεί να

μπει σε μια υπαίθρια αίθουσα δεξιώσεων, αλλά εκείνη διστάζει

(σκηνικό). Βρισκόμενη εκεί συνειδητοποιεί πως πρόκειται για τη δε­

ξίωση του γάμου της (περιπέτεια). Συναντά το γαμπρό, ο οποίος όμως της είναι άγνωστος (κορύφωση), και σκέφτεται πως θέλει να

τον αποφύγει (λύση σε εκκρεμότητα). Στο δεύτερο παράδειγμα, μια

άλλη ονειρευόμενη μπαίνει σε ένα δωμάτιο και βρίσκει μια κλειστή γυάλα (σκηνικό). Μέσα στη γυάλα υπάρχει ένα πολύχρωμο φυτό

που έχει μόλις αρχίσει να aνθίζει (περιπέτεια). Νιώθει μεγάλη έκ­

πληξη, γιατί το νερό στο οποίο επιβιώνει το φυτό είναι βρόμικο και

μολυσμένο (κορύφωση). Σκέφτεται πως θέλει να το βγάλει και να

το βάλει σε καθαρό νερό, αλλά σε αυτό το σημείο ξυπνά (λύση σε

εκκρεμότητα)5 . Λίγο καιρό αργότερα βλέπει το ίδιο όνειρο, μόνο

που η επιθυμία της να αλλάξει το νερό έχει αντικατασταθεί από το

φόβο πως, αν το κάνει, το φυτό θα μαραθεί (λύση).

Το πρώτο από τα έξι όνειρα που αναφέραμε παραπάνω αποτυ­πώνει την προσδοκία πως η θεραπεύτρια θα μπορέσει να βοηθήσει

τη θεραπευόμενη σε μια κρίσιμη για τη ζωή της φάση. Υπάρχει το

πρόσθετο στοιχείο ασφάλειας ότι η θεραπεύτρια (γυναίκα) συνερ­

γάζεται με άλλους συναδέλφους διάφορων ειδικοτήτων (αποτελεί μέλος σωστικού συνεργείου). Τα υπόλοιπα πέντε όνειρα αποκαλύ­mουν πολύ χαρακτηριστικούς φόβους των θεραπευόμενων στην

αρχή της θεραπευτικής διαδικασίας: (α) Το φόβο ότι η θεραπεύ­

τρια δεν θα σκεφτεί το συμφέρον της θεραπευόμενης, ότι δεν θα

είναι με το μέρος της (κουβεντιάζει χαμηλόφωνα στη γωνία με τον

πρώην άνδρα της), οπότε η θεραπευόμενη ίσως να μην μπορέσει

να την εμπιστευτεί. Εκφράζεται ακόμα ο φόβος αναφορικά με την

ένταξή της σε μια ομάδα ως νέου μέλους (οι άλλοι είναι ήδη εκεQ. (β) Το φόβο ότι ο θεραπευτής χωρίς τη θέληση του θεραπευόμε­

νου θα δει πράγματα της προσωπικής ζωής του, ότι θα την παρα-

5. Το όνειρο αυτό αναφέρεται σε άρθρο μου στο περιοδικό Μετάλοyος,

το οποίο αναδημοσιεύτηκε σε κεφάλαιο του βιβλίου Με γόμα και κα­

θρέφτη: Εννιά ιστορίες συστημικής ψυχοθεραπείας. Βλ. Ανδρουτσο­πούλου (2003β).

116 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΠΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

βιάσει (κρυφοκοιτάζει). (γ) Το φόβο της δέσμευσης στη θεραπευτι­

κή διαδικασία (γάμος) και της έκθεσης (υπαίθριος χώρος) σε κάτι που μοιάζει άγνωστο (γαμπρός), αν και αντικειμενικά είναι χαρμό­συνο και γιορτινό (δεξίωση). Επίσης, το φόβο πως η απόφαση για την όποια αλλαγή δεν είναι απόλυτα της θεραπευόμενης ή ότι η θεραπεύτρια θα έχει στο εξής τον έλεγχο της ζωής της (την καλεί να μπει, εκείνη διστάζει). (δ) Το φόβο πως τίποτα δεν θα αλλάξει ή την ανησυχία μήπως δεν υπάρξουν περισσότερες αλλαγές (κλει­στή γυάλα, έχει αρχίσει να aνθίζει), αλλά και το φόβο πως η απο­

κάλυψη ή επεξεργασία κάποιων τραυματικών εμπειριών (η αλλαγή του βρόμικου και μολυσμένου νερού) μπορεί μάλλον να βλάψει πα­ρά να ωφελήσει (το φυτό θα μαραθεQ. Τέλος, (ε) το φόβο ότι οι αλ­λαγές δεν θα μεταφερθούν στην πραγματική ζωή (γίνονται στο θερμοκήπιο) και ότι θα υπάρξει εξάρτηση (πόδια κολλημένα) από το θεραπευτή, η οποία δεν θα μπορέσει να λυθεί. Όταν οι ονειρευ­

όμενοι βοηθιούνται να εκφράσουν τους φόβους αλλά και τις προσ­

δοκίες τους, και αφού αντιληφθούν τις τυχόν παρανοήσεις τους που αφορούν τη θεραπευτική διαδικασία, ακόμα και αν επιλέξουν να διακόψουν τη θεραπεία τους, φεύγουν έχοντας αναλάβει την ευθύνη για τη ζωή τους και έχοντας αυξήσει τον έλεγχο πάνω σε αυτήν. Αφήνουν έτσι ανοιχτό το δρόμο της επιστροφής τους στη

θεραπεία όποτε αισθανθούν πιο έτοιμοι.

ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΚΑΙ ONEIPA

Αναφέραμε προηγουμένως ότι η αξιοποίηση του ονείρου καθορί­ζεται από το συγκεκριμένο στάδιο της θεραπείας, και επομένως από διαφορετικούς κάθε φορά θεραπευτικούς στόχους6 . Μια πο-

6. Η ψυχοθεραπεύτρια Loma Flowers (1993) θεωρεί ότι στη βραχύχρονη θεραπεία τα όνειρα βοηθούν στην επίλυση άμεσων δυσκολιών και στην

αποκατάσταση της συναισθηματικής ισορροπίας. Επίσης, διαχωρίζει

τα στάδια στη μακρόχρονη θεραπεία σε πρώιμα, μεσαία και τελικά. Στα

πρώιμα στάδια τα όνειρα διευκολύνουν τη διατύπωση του αιτήματος.

ι

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 117

λύ χρήσιμη περιγραφή έχει κάνει η συστημική ψυχοθεραπεύτρια

Χάρις Κατάκη, η οποία ονομάζει τα στόδια: Μη συστημική άποψη

yια τη ζωή (Α), Το εσωτερικό κενό (Β1), Το εσωτερικό ταξίδι (Β2), Το

νέο ταξίδι στη ζωή (η (Katakis, 1990· βλ. επίσης Androυtsopoυloυ, in press)7.

Αναδύσεις

Στις αρχές της θεραπείας τα όνειρα αποτυπώνουν τις δυσκολίες

που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι, όχι όμως με τον τρόπο που τις εκ­

φράζουν σε συνειδητό επίπεδο. Στο πρώτο στάδιο (Α) και σε συνει­

δητό επίπεδο, οι θεραπευόμενοι ανάγουν συνήθως τα προβλήματά

τους είτε σε εξωτερικά είτε σε εσωτερικά αίτια, με τρόπο που δεν

λαμβάνει υπόψη την πολυπλοκότητα μιας κατάστασης και την πιθα­

νότητα ύπαρξης αλληλοσχετιζόμενων και πολλαπλών αιτίων (τους

λείπει η συστημική άποψη για τη ζωή). Τα εξωτερικά αίτια «εκτείνο­

νται από παράγοντες σχετικούς με το παρελθόν, το φυσικό περι­

βάλλον ή τις υπερφυσικές δυνάμεις, με την ευρύτερη κοινωνική συ­

γκυρία, μέχρι παράγοντες σχετικούς με το στενότερο κύκλο τους,

όπως η οικογένεια, οι συνθήκες εργασίας, οι κοινωνικές διαφορές,

και με ειδικότερες σχέσεις τους, όπως ο σύζυγος, το παιδί, η μητέ­

ρα που είναι κακιά, άρρωστη, αδιάφορη κ.λπ.». Τα εσωτερικά αίτια

Στα μεσαία στάδια δίνουν την ευκαιρία να συζητηθούν περαιτέρω θέ­

ματα που έχουν ήδη αγγιχτεί ή άλλα που αποφεύγονται. Στα τελικά

στάδια βοηθούν την αξιολόγηση της προόδου, την αναγνώριση εκκρε­

μοτήτων, την αποtύπωση της παρούσας κατάστασης του θεραπευόμε­

νου και την προετοιμασία του για τα θέματα που θα κληθεί να διαχειρι­

στεί στο μέλλον. Η Flowers, όπως και άλλοι θεραπευτές, αξιοποιεί τα όνειρα όχι μόνο σε ατομικές συνεδρίες, αλλά και σε συνεδρίες με ζευ­

γάρια, καθώς επίσης στην ομαδική θεραπεία.

7. Περισσότερα παραδείγματα ονείρων συνδεδεμένων με τα θεραπευτι­

κά στάδια μπορεί να βρει κανείς στο βιβλίο της Κατάκη (1995) και στο βιβλίο των Κατάκη, Ρεζίτη και Μπαλάσκα (2003).

118 Η ΑΘΩΑ ΙΊ1ΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

«είναι τα απαράδεκτα "ελαπώματα" ή "μειονεκτήματα" που αποδί­

δει ο θεραπευόμενος στον εαυτό του, και που εκτείνονται από τα

γενικότερα (άχρηστος, καταστρεmικός) μέχρι τα ειδικότερα (συ­

ναισθηματικός, ευαίσθητος)» (Katakis, 1990· στην ελληνική μετά­φραση βλ. σελ. 67-68}.

Αντίστοιχα, στις αφηγήσεις τους οι θεραπευόμενοι φαίνονται

συχνά να μην έχουν οι ίδιοι τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Σε έρευνα

που κάναμε πρόσφατα (Androutsopoulou et al., 2004) είδαμε ότι οι αφηγήσεις των θεραπευόμενων που πρωτοξεκινούν τη θεραπευτι­

κή τους πορεία είναι -σε διαφορετικό βέβαια βαθμό- γεμάτες

από αντιφάσεις, τις οποίες όμως προσπερνούν χωρίς να τις ανα­

γνωρίζουν, ενώ ο λόγος τους μοιάζει απόλυτος και δογματικός.

Μοιάζουν να μη βρίσκονται σε επαφή με όλα τα συναισθήματά

τους και να αποφεύγουν ευαίσθητα θέματα ή να μειώνουν τη σημα­

σία τους με τρόπους τους οποίους δεν συνειδητοποιούν. Αυτά σε επίπεδο συνειδητό. Σε λιγότερο συνειδητό επίπεδο,

όπως συμβαίνει όταν ονειρεύονται, τα πράγματα διαφέρουν σημα­

ντικά. Όταν οι άνθρωποι νιώθουν έναν ελάχιστο βαθμό εσωτερικής

ασφάλειας, ακόμα και εκείνοι οι οποίοι δείχνουν να μην έχουν αυτό

που στη δουλειά μας ονομάζουμε «ψυχολογική σκέψη», διατυπώ­

νουν αλλιώς τη δυσκολία τους και συχνά επεξεργάζονται σε ένα

πρωταρχικό επίπεδο μια πιο λειτουργική οmική, καθώς και την πι­

θανότητα κάποιων λύσεων.

Ας θυμηθούμε τον ονειρευόμενο άνδρες με φορτίο στην Αλά­

σκα, αλλά και το όνειρο που είδε αργότερα την ίδια βραδιά, ότι

βρισκόταν σε μια μακρινή ήπειρο και προσπαθούσε να τηλεφωνή­

σει στη γυναίκα του από το κινητό του, όμως δεν ήξερε ποιον κωδι­

κό έπρεπε να χρησιμοποιήσει πριν από τον αριθμό. Σε συνειδητό

επίπεδο ο ονειρευόμενος συνέδεε το πρόβλημά του με τη φοβία

που είχε αναmύξει εκείνο τον καιρό για την οδήγηση, κυρίως στην

εθνικό οδό. Σε επίπεδο χαμηλής συνειδητότητας (δηλαδή στο όνει­

ρο) αναδυόταν ο φόβος τον οποίο κάλυmε η «φοβία>> του, αναγνώ­

ριζε δηλαδή τι είναι αυτό που πραγματικά τον δυσκόλευε. Ένιωθε

πως κινδυνεύει σοβαρά η υγεία του, επειδή πάγωνε το συναίσθη­

μα· ένιωθε επίσης μόνος, γιατί δεν είχε μάθει να εκφράζει δυσκο-

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 119

λίες και να ζητά βοήθεια. Ως άνδρας είχε μάθει να είναι δυνατός,

να προχωρά μπροστά αμίλητος, αγνοώντας τους κινδύνους της

«αποστολής» του. Αναmύσσοντας τη φοβία της οδήγησης δήλωνε

με έμμεσο τρόπο πως δυσκολευόταν πλέον να ανταποκριθεί σε αυ­

τόν το σκληρό ρόλο και πως είχε ανάγκη από βοήθεια. Ήθελε να

μάθει να εκφράζει τις δυσκολίες του και να μη νιώθει μόνος, δεν

ήξερε όμως ακόμα τον τρόπο να επικοινωνεί 6•

Στην αρχή της θεραπείας οι θεραπευόμενοι συνεργάζονται με

το θεραπευτή σε ατομικές ή και οικογενειακές συνεδρίες, ενώ αρ­

κετοί από αυτούς εντάσσονται ως άτομα σε μια θεραπευτική ομά­

δα. Στο τέλος αυτού του σταδίου (Α) ορισμένοι αποφασίζουν να

ολοκληρώσουν το αρχικό τους «συμβόλαιο», εφόσον το αρχικό

τους αίτημα έχει ικανοποιηθεί ή η βαρύτητά του έχει μειωθεί (έχει

υποχωρήσει μια φοβία, έχουν συντελεστεί κάποιες άμεσες αλλα­

γές στη ζωή τους κ.λπ.). Άλλοι αποφασίζουν να ανανεώσουν· το

«συμβόλαιο>> με μια πιο μακρόχρονη προοmική, γιατί μια άλλη ση-

8. Αυτή την αναγνώριση των βαθύτερων δυσκολιών -έως και ενσωμάτω­

ση πιθανών διεξόδων ή «λύσεων» (π. χ. βελτίωση επικοινωνίας, έκκληση

για βοήθεια)- δεν τη συναντούμε μόνο στα όνειρα. Τη συναντούμε και

ως αποτέλεσμα της χρήσης μέσων που ενθαρρύνουν την αποτύπωση

σκέψεων και συναισθημάτων που κάνουμε ή βιώνουμε σε επίπεδο χα­

μηλής συνειδητότητας, όπως σε ζωγραφιές (που και αυτές λένε μια

ιστορία μέσα από την εικονογραφική και μεταφορική τους γλώσσα) και

σε παιδικές αναμνήσεις. Τη συναντούμε σε έργα καλλιτεχνών και συγ­

γραφέων που παλεύουν -όπως όλοι μας- με τις δικές τους, προσω­

πικές δυσκολίες (ας θυμηθούμε εδώ την περίmωση της συγγραφέως

Βιρτζίνια Γουλφ που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο και τους

ήρωές της με τις aυτοκτονικές τάσεις). Τη συναντούμε ακόμα σε ιστο­

ρίες που οι άνθρωποι διηγούνται σε συγγενείς, φίλους ή στο θεραπευ­

τή, οι οποίες δεν αφορούν τη δική τους ζωή, αλλά τη ζωή ηρώων ενός

λογοτεχνικού έργου ή φιλμ. Μέσα από μια «ξένη>> ιστορία ή από μια

ιστορία που αρχικά μοιάζει ξένη, όπως είναι η περίmωση του ονείρου,

καθένας μας βρίσκει ένα ασφαλές μέσο να μιλήσει για τα «δικά» του,

ερχόμενος σε έμμεση επαφή με ορισμένα ευαίσθητα θέματα (βλ.

Androutsoρoulou, 2001b).

120 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

μαντική δυσκολία έχει προκύψει σrη θέση της προηγούμενης. Ή

γιατί απλά συνειδητοποιούν ότι οι αρχικές τους δυσκολίες έχουν

βαθύτερα αίτια, τα οποία οι ίδιοι έχουν αρχίσει να υποψιάζονται,

και αντιλαμβάνονται πως χρειάζεται χρόνος για να κάνουν πιο ση­

μαντικές ανατροπές. Η περιγραφή συγκεκριμένων σταδίων εξα­

σφαλίζει στο θεραπευτή ένα «χάρτη» και δίνει στους θεραπευόμε­

νούς τους την αίσθηση ότι η διαδικασία δεν προχωρά στα τυφλά.

Εξασφαλίζει ακόμα τη δέσμευση του θεραπευτή για ολοκλήρωση

της διαδικασίας, έτσι ώστε οι θεραπευόμενοι να μη νιώθουν πως

κινδυνεύουν να μείνουν κολλημένοι σrη «λάσπη» του θεραπευτικού

«θερμοκηπίου», όπως φοβόταν αρχικά η θεραπευόμενη στο όνειρο

που αναφέραμε παραπάνω9•

Ο ονειρευόμενος την Αλάσκα μπόρεσε να ξεπεράσει τη φοβία

του για την οδήγηση στο πρώτο στάδιο μαθαίνοντας να εκφράζει

τις δυσκολίες του, να επικοινωνεί καλύτερα και έτσι να νιώθει λιγό­

τερο μόνος. Ωστόσο, ο βαθύτερος φόβος του πως θα πεθάνει νω­

ρίς παρέμενε. Το συναίσθημά του είχε αρχίσει να «ξεπαγώνει», αλ­

λά όχι σε σημείο που να του επιτρέψει να θρηνήσει για τον πρόωρο

θάνατο του πατέρα του και για άλλες απώλειες. Το ίδιο αυτό πάγω­

μα,. που κάποτε τον βοηθούσε να μην πονά και να μη φοβάται πως

θα του συμβεί ό,τι και στον πατέρα του, είχε τώρα αρχίσει να τον

απειλεί και να τον οδηγεί σε αυτό που προσπαθούσε να αποφύγει

Αν δεν είχε δει το τρίτο όνειρο, όπου βρισκόμενος στο πατρικό του

σπίτι έλαβε διάγνωση πως πάσχει από την καρδιά του, είναι πιθανό

να είχε σταματήσει στο στάδιο αυτό τη θεραπεία του. Ας θυμηθού-

9. Την αποφυγή εξάρτησης του θεραπευόμενου στην περίmωση της μα­

κρόχρονης θεραπευτικής διαδικασίας, που -με βάση το Συνθετικό­

Συστημικό Μοντέλο- συνήθως δεν διαρκεί περισσότερο από τέσσερα

χρόνια συνολικά, εξασφαλίζουν δύο ακόμα δεδομένα: πρώτον, η δημι­

ουργία σχέσεων με τα μέλη μιας θεραπευτικής ομάδας, ώστε η όποια

εξάρτηση να μην εντείνεται από την αποκλειστικότητα της σχέσης με

το θεραπευτή, και, δεύτερον, η ψυχοθεραπεία του ίδιου του θεραπευ­

τή, ώστε να μην ενθαρρύνει ασυναίσθητα την παράταση της θεραπεί­

ας για την κάλυψη δικών του συναισθηματικών αναγκών.

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 121

με ότι στο όνειρο εκείνο οι γιατροί ήταν αρχικά δύσπιστοι για την αναγκαιότητα της εξέτασης, αλλά τελικά η δική του ανησυχία φά­νηκε πιο βάσιμη. Ας θυμηθούμε επίσης ότι ο πατέρας του είχε στην πραγματικότητα υποστεί καθυστερήσεις σε σχέση με τη διάγνωση της ασθένειάς του. Όμως το όνειρο αυτό αποτύπωνε και μια άλλη σκέψη του, σχετική με τη συνέχιση της ψυχοθεραπείας: δεν θα έπρεπε να εφησυχάσει από το γεγονός ότι δεν έχει πια εμφανή συ­μπτώματα, ούτε όμως και από την έλλειψη φανερής ανησυχίας της θεραπεύτριάς του.

Αιωρήσεις

Στην αρχή του νέου αυτού σταδίου (Β 1) το ενδιαφέρον του θερα­πευόμενου αρχίζει να στρέφεται στην εσωτερική του κατάσταση, και όχι στη συμπεριφορά τη δική του ή των άλλων. Το συναίσθημα δεν είναι τόσο θετικό, καθώς νιώθει μπερδεμένος και ακινητοποιη­μένος. Κατά την κρίσιμη μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο, μια θεραπευόμενη ονειρεύτηκε ότι κρεμόταν μαζί με άλλους από ένα μεγάλο αερόστατο. Προσπαθούσε πολύ να κρατηθεί, αλλά ένιωθε πως δεν θα τα καταφέρει και πως θα πέσει πρώτη. Έτσι και έγινε. Πέφτοντας βρέθηκε μπλεγμένη σε πολλά σχοινιά. Οι άκρες τους έφταναν μακριά στον ορίζοντα και εκεί φαίνονταν να ξεμπερ­δεύονται.

Σε ένα επίπεδο όχι ακόμα τόσο συνειδητό, η θεραπευόμενη αντιλαμβανόταν ότι βρισκόταν μπροστά σε ένα εσωτερικό κενό. Καταλάβαινε ότι η προσπάθεια να λυθούν οι κόμποι θα έπαιρνε χρόνο, αλλά επέλεξε να διακόψει προσωρινά τη θεραπεία της έχο­ντας πλήρη επίγνωση ότι ο φόβος της για όσα έπρεπε να διαχειρι­στεί ήταν πολύ μεγαλύτερος από εκείνον που άντεχε τη δεδομένη στιγμή. Στην επίγνωση αυτή τη βοήθησε η επισήμανση της θερα­πεύτριας ότι βάσει του ονείρου φαίνεται να συνειδητοποιεί τόσο το μπέρδεμα όσο και την αγωνία της ότι η άκρη του νήματος την οδη­γεί πέρα από το αρχικό της αίτημα. Λίγο καιρό αργότερα, η θερα­πευόμενη επέστρεψε στη θεραπευτική διαδικασία.

122 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩL:ΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Ο φόβος για τα επόμενα μετέωρα βήματα συνδέεται τις περισ­

σότερες φορές με ένα αίσθημα προδοσίας απέναντι στα μέλη της οι­

κογένειας, από τα οποία ο θεραπευόμενος καλείται να διαφοροποι­

ηθεί. Φοβάται συχνά πως αυτή η διαφοροποίηση, που έχει να κάνει με τη δημιουργία μιας νέας εικόνας του εαυτού του, θα τον απομο­

νώσει από τους δικούς του ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, η δια­φοροποίηση θα τον φέρει πιο κοντά σε αυτούς που ο ίδιος θα επι­λέξει ως σημαντικούς, αν και με ένα διαφορετικό τρόπο, βασισμένο στην επιθυμία για επαφή και όχι στην ενοχή (Fishbane, 2001). Οι πε­ρισσότεροι από τους θεραπευόμενους που έχουν φτάσει να αγγίξουν το εσωτερικό αυτό κενό συνεχίζουν την πορεία τους.

Στο κεφάλαιο 2 αναφέραμε τέσσερα χαρακτηριστικά μοτίβα που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν συχνά για να περιγράψουν τη ζωή τους, τα οποία φαίνεται ότι χρησιμοποιούνται και για την περιγρα­

φή της θεραπευτικής πορείας. Οι μεταφορές αυτές, τις οποίες χρησιμοποιούν στο λόγο τους τόσο οι θεραπευτές όσο και οι θε­

ραπευόμενοι, αντικατοmρίζονται στο περιεχόμενο των ονείρων. Το στάδιο Α 1 μοιάζει αρχικά με προσπάθεια αντιμετώπισης ενός (εξωτερικού) κινδύνου, όπως στο όνειρο για την Αλάσκα με τον

καρχαρία. Στο στάδιο 81 η αντιμετώπιση του εσωτερικού κενού μοιάζει συχνά με μια δοκιμασία, όπως στο όνειρο με το αερόστα­το. Άλλοι θεραπευόμενοι βλέπουν όνειρα δοκιμασίας, όπου βρί­σκονται σε ακυβέρνητο καράβι στη μέση ενός ωκεανού ή στον εν­

διάμεσο χώρο μεταξύ ενός ερειπωμένου και ενός νέου σπιτιού. Από τα πιο πρωτότυπα ήταν το όνειρο μιας θεραπευόμενης που εί­δε πως ήταν εγκλωβισμένη στο σύστημα εξαερισμού του ψυχοθε­

ραπευτικού κέντρου!

Σταδιακά, η θεραπευτική πορεία αρχίζει να βιώνεται περισσότε­ρο ως μια δημιουργία τάξης μέσα από το χάος ή ως ένα ταξίδι, και λιγότερο ως προσπάθεια αντιμετώπισης κινδύνου ή ως δοκιμασία. Στο στάδιο του εσωτερικού κενού ο θεραπευόμενος μοιάζει με εκείνον που στέκεται στην αποβάθρα ενός λιμανιού και διστάζει ακόμα να ανέβει στο πλοίο για να ξεκινήσει το ταξίδι του, αν και ξέ­ρει πως δεν του μένει άλλη λύση. Η επιβίβαση δείχνει τη μετάβαση στο επόμενο στάδιο (Katakis, 1990· στην ελληνική μετάφραση βλ.

,11

lf'

l

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 123

σ. 70). Στο πρώτο όνειρο της ειδικευόμενης, στην αρχή του κεφα­λαίου, είναι φανερή η απόφασή της για επιβίβαση. Η μεταφορά του

λόγου παρουσιάζεται στο όνειρο ως κυριολεξία, και η εικόνα είναι

διανθισμένη με τα προσωπικά στοιχεία και βιώματα της θεραπευό­

μενης (τα μαύρα χειμωνιάτικα ρούχα, ο κολπίσκος, η γυναίκα με το

πορτοκαλί φόρεμα και το κοριτσάκι, το κιόσκι με τον ταμία από

σκηνή γουέστερν, που αποτελεί το πιο σουρεαλιστικό κομμάτι του

ονείρου και το πιο ενδιαφέρον για περαιτέρω διερεύνηση). Στο

δεύτερό της όνειρο, με το τροπικό δάσος και την έξοδο στο κανά­

λι, περιγράφει την πορεία της στο επόμενο στάδιο, όπως εκείνη τη

βίωσε.

Αναθεωρήσεις

Η προσπάθεια διαφοροποίησης (πού διαφέρω αλλά και πού μοιά­

ζω με τους δικούς μου, πώς αλλάζω και συνθέτω τα κομμάτια που

φτιάχνουν τη δική μου εικόνα) αποτελεί, όπως είπαμε, βασικό θε­

ραπευτικό στόχο στη συστημική προσέγγιση. Στο στάδιο αυτό (82) οι θεραπευόμενοι καταφέρνουν να αμφισβητήσουν, όχι μόνο σε λο­

γικό αλλά και σε συναισθηματικό επίπεδο, προσωπικούς και οικο­

γενειακούς μύθους, οι οποίοι συχνά έχουν τη μορφή άρρητων εντο­

λών που μεταφέρονται μέσω αγαπημένων οικογενειακών ρητών, πα­

ροιμιών ή θρυλικών ιστοριών από τη ζωή γηραιότερων μελών της οι­

κογένειας. Αυτοί οι οικογενειακοί μύθοι, που κάποτε εξυπηρέτησαν

τους προγόνους τους, περιορίζουν τους θεραπευόμενους, γιατί δεν

ανταποκρίνονται στα δικά τους συναισθήματα, εμπειρίες και επιθυ­

μητούς στόχους (8yng-Hall, 1998). Στην αρχική φάση του σταδίου ο θεραπευόμενος έχει την έντο­

νη αίσθηση ότι δεν ξέρει ποιος είναι, ότι έχει χάσει τη σταθερή του

ταυτότητα. Μια θεραπευόμενη ονειρεύτηκε πως συναντούσε κά­

ποιους νέους συναδέλφους σε ένα συνέδριο, αλλά είχε σαστίσει,

δεν μπορούσε να γράψει τα στοιχεία της και το χαρτί παρέμενε

λευκό. Ένιωθε φοβισμένη και ανεπαρκής. Μια άλλη ονειρεύτηκε

ότι σκάβοντας βρήκε ένα μικρό σεντούκι με θησαυρό, αλλά έλειπε

124 Η ΑΘΩΑ /~1ΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙJ)ΩΝ ΜΑΣ

το κλειδί από την κλειδαριό και η ίδια ένιωθε απογοητευμένη. Η

Χόρις Κατόκη (1995) δίνει δυο παραδείγματα ονείρων που εκφρό­ζουν και αύτό την αγωνία και το φόβο στην αρχική φόση του σταδί­ου. Μια δασκόλα ζητό από τη θεραπευόμενη να διαβόσει κότι από

ένα βιβλίο. Εκείνη είναι πρόθυμη, αλλό δεν μπορεί να ανοίξει το βι­

βλίο. Νιώθει σαν να φορό γόντια, και τα φύλλα του βιβλίου μοιό­

ζουν να είναι όκοπα ή κολλημένα. Σε ένα όλλο όνειρο μια θεραπευ­

όμενη ακούει από ένα δόσκαλο ένα πρόβλημα χωρίς δεδομένα.

Μετό το μόθημα καταφέρνει να βρει το δόσκαλο, αλλό ξυπνό την

ώρα που ετοιμόζεται να τον ρωτήσει.

Σταδιακό οι θεραπευόμενοι κόνουν κρίσιμες συνδέσεις και εί­

ναι όλο και περισσότερο ικανοί να εξηγούν πρόγματα που αφορούν

τη ζωή τους τα οποία στο παρελθόν τούς φαίvονταν ασύνδετα και

ακατανόητα. Κατό τη διαδικασία αυτή έρχονται αντιμέτωποι με βα­

σικές εσωτερικές συγκρούσεις και καλούνται να ανιχνεύσουν τις πη­

γές των συγκρούσεων σε πρώιμες εμπειρίες και στις σχέσεις με

τους γονείς. Ορισμένα όνειρα αποτυπώνουν πολύ καθαρό τη δυ­

σκολία ή τις αντιστόσεις των θεραπευόμενων να αναθεωρήσουν τον

τρόπο με τον οποίο έβλεπαν έως τότε τη ζωή τους και τις οικογε­

νειακές τους σχέσεις. Μια θεραπευόμενη ονειρεύτηκε ότι είχε πόει

για ανόρθωση προσώπου, αλλό διαπραγματευόταν με τον πλαστικό

χειρούργο το μέγεθος της επέμβασης. Μια δεύτερη θεραπευόμε­

νη ονειρεύτηκε ότι την κρατούσαν όμηρο στο παλιό κτίριο του σχο­

λείου της. Κόποια στιγμή την απελευθέρωσαν και η θεραπεύτριό της

την περίμενε στην έξοδο. Τη ρώτησε τι συνέβη, αλλό εκείνη δεν ήθε­

λε να της πει. Λίγο καιρό αργότερα η ίδια ονειρευόμενη είδε πως συ­

ναντούσε στο δρόμο μια γυναικεία φιγούρα, που της έλεγε πως ο

δρόμος στον οποίο βόδιζε ήταν αδιέξοδος και πως θα χρειαζόταν να

γυρίσει λίγο πίσω. Μια τρίτη θεραπευόμενη έβλεπε πως μια αντρική

φιγούρα, που έμοιαζε με το θεραπευτή της, την έσπρωχνε σε μια

τσουλήθρα που οδηγούσε σε ένα όγνωστο και σκοτεινό μέρος.

Στο τέλος αυτού του σταδίου οι θεραπευόμενοι τολμούν να

βγουν από την εξερεύνηση του εαυτού τους, για να aντικρίσουν τη

ζωή από μια νέα οmική γωνία. Στο δεύτερο όνειρο της ειδικευόμε­

νης, που αναφέραμε στην αρχή του κεφαλαίου, το εσωτερικό ταξί-

'.\,,

·~f.·.· ' ~

~ι

i l

ij '

'

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 125

δι παρομοιόζεται με την πεζοπορία μέσα σε τροπικό δόσος, η είσο­δος του οποίου είναι μια σπηλιό. Το δόσος είναι γεμότο ζωή, αλλό και κινδύνους και aντιξοότητες. Στο όνειρο οι συνοδοιπόροι τής μειώνουν αισθητό το φόβο της. Η προτίμηση να γίνεται η θεραπευ­τική διαδικασία σε ομαδικό πλαίσιο έχει, μεταξύ όλλων, και αυτόν το στόχο, τη μείωση των δυσόρεστων συναισθημότων. Η θ'εραπευ­όμενη «μαθαίνει» πρόγματα για τον εαυτό της, όπως δηλώνουν οι σειρές με τις σχολικές καρέκλες. Έρχεται σε επαφή με τα βαριό της («μαύρα») συναισθήματα, τα οποία ξανοίγουν σταδιακό. Στο τέλος του ονείρου η θεραπευόμενη βρίσκεται να πλέει με ανακού­φιση προς μια «όλλη ζωή». Παρόλο που η εικόνα του βαρκόρη αλ­

λό και του συναισθήματος της πλήρους απελευθέρωσης μπορεί να φέρνουν στο νου μακόβριους συνειρμούς, η θεραπευόμενη δεν εί­χε πλέον αμφιβολίες ότι θα επιζήσει, αν και διαπραγματευόταν, όπως όλοι στο στόδιο αυτό, το πώς θα μπορέσει να ζήσει μια ζωή με νόημα.

Πτήσεις

Στο στόδιο (η ο θεραπευόμενος βρίσκεται και πόλι επικεντρωμέ­νος στη σχέση με το περιβόλλον του και βόζει συγκεκριμένους στόχους για τη ζωή του. Πρόκειται για ένα «νέο ταξίδι στη ζωή», του οποίου ένα μικρό μόνο μέρος θα πραγματοποιήσει στη διόρ­κεια της θεραπείας του, ενώ το μεγαλύτερο θα το διανύσει εκτός

αυτής. Η προσπόθεια για την αντιμετώπιση όχι μόνο της ακαμψίας του περιβόλλοντός του, αλλό κυρίως των δικών του προσωπικών αναστολών θα συνεχιστεί για το υπόλοιπο της ζωής του. Μοιόζει όμως να έχει πλέον μια πολύτιμη αποσκευή, την εσωτερικευμένη φωνή του θεραπευτή (Ανδρουτσοπούλου, 2003β), η οποία σε κρίσι­μες εσωτερικές συγκρούσεις τού εξασφαλίζει όχι μόνο την επεξερ­γασία εναλλακτικών και πιο χρήσιμων οmικών, αλλό και την αίσθη­ση ότι δεν θα χόσει την αισιοδοξία και το στόχο του.

Ολοκληρώνοντας το εσωτερικό της ταξίδι στο τροπικό δόσος, η ειδικευόμενη, που αναφέραμε στην αρχή, δεν θα μπορούσε να

ι,l

126 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΊΏΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

μείνει για πολύ ακόμα στο ανακουφιστικό συναίσθημα της εξόδου στο κανάλι, πόσο μάλλον τη στιγμή που ο προορισμός της δεν

ήταν καθόλου σαφής στο όνειρο και η συντροφιά του βαρκάρη

δεν θα μπορούσε να καλύψει την ανάγκη της για ανθρώπινη επα­

φή. Λίγο καιρό αργότερα είδε ένα άλλο όνειρο, όπου ο θεραπευ­

τής της παρουσιαζόταν με την πραγματική του μορφή αλλά είχε την ιδιότητα του γυναικολόγου. Στην πορεία πήρε την ιδιότητα του

μικροβιολόγου- και υπό αυτήν οδήγησε την ονειρευόμενη σε ένα άνετο μπάνιο, όπου θα χρειαζόταν να κάνει μόνη της τις επόμενες

μικροβιολογικές αναλύσεις, εφοδιασμένη με τα απαραίτητα μπου­

καλάκια και άλλα σύνεργα. Όταν τελείωσε, ο θεραπευτής-μικρο­

βιολόγος επέστρεψε μαζί με δυο άλλες συναδέλφους της (η μία την είχε συστήσει στο συγκεκριμένο κέντρο όπου έκανε την ειδί­κευση και τη θεραπεία της, και η άλλη τύχαινε να είναι στην ίδια θεραπευτική ομάδα). Την επαινούσε που κατάφερε να κάνει μόνη

της τη μικροβιολογική ανάλυση και τη ρωτούσε αν επιθυμούσε να

δουλέψει στο ίδιο ψυχοθεραπευτικό κέντρο. Η ειδικευόμενη, γεμά­τη προσδοκία, ρωτούσε: «Παίρνουν ψυχολόγους στην αεροπο­

ρία;». Και σε εκείνο το σημείο τελείωνε το όνειρο.

Το πιο σουρεαλιστικό κομμάτι του ονείρου είναι βέβαια η τελευ­

ταία ερώτηση της ονειρευόμενης. Ο συνειρμός της για την έννοια

του ψυχολόγου ήταν ότι αποτελούσε πλέον ένα συνειδητό κομμάτι

της ταυτότητάς της, ενώ είχε ξεκαθαρίσει μέσα της ότι το επάγ­γελμα αυτό της έδινε νόημα στη ζωή. Σε αυτό το στάδιο οι θερα­

πευόμενοι αναφέρουν πως βρίσκουν νόημα στο να αφήσουν ένα

ίχνος πίσω τους, λόγου χάρη με την απόκτηση ενός παιδιού ή/και

με την προσφορά τους μέσα από το επάγγελμα ή την εθελοντική

εργασία. Το νόημα αυτό βιώνεται ως ελεύθερη επιλογή και όχι ως

υποχρέωση, προϋποθέτει δε τη συνύπαρξη με άλλους ανθρώπους,

με στόχο όχι την κάλυψη της μοναξιάς, αλλά την ευχαρίστηση.

Και η ερώτηση για την αεροπορία; Ο συνειρμός της ονειρευό­

μενης ήταν πως αεροπόροι γίνονται όσοι περνούν όλων των ειδών τις δοκιμασίες, αλλά στο τέλος κάνουν αυτό που πάντα ονειρεύο­

νταν. Πατούν στη γη αλλά πετούν και στα σύννεφα, ανάλογα με το

τι επιθυμούν κάθε φορά. Ο συνειρμός της μου θύμισε ένα απόσπα-

Im,

_ι

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 127

σμα από το βιβλίο Μωβ υγρό της Χ. Κατάκη (1995, σσ. 399-340) σχετικά με το στάδιο αυτό:

«Η γείωσή σου σε στέρεα εσωτερικά θεμέλια που έφτιαξες έχει πια επιτευχθεί και μπορείς να aπογειώνεσαι χωρίς να χάνεις την

επαφή σου με το στέρεο έδαφος. Έχεις απαλλαγεί και από τις δύο άκαρπες εναλλακτικές προοmικές: την αρνητική στάση, την αίσθη­ση ότι τίποτα δεν έχει σημασία, και την εξίσου στείρα επιδίωξη αβίω­των εκλογικευμένων ουτοπικών οραμάτων που κάνουν τη ζωή αβίω­

τη. Το ένα θα σε κρατούσε ακινητοποιημένο με τα φτερά δεμένα, να νιώθεις ότι για να μην μπορείς να πετάξεις θα πρέπει να είναι κομ­

μένα, ότι δεν είναι για σένα οι ουρανοί. Το άλλο θα σε aπογείωνε σε επαναληmικούς προσωρινούς ψεύτικους παραδείσους και μόλις θα

βίωνες την απάτη, θα προσγειωνόσουν ανώμαλα με το αίσθημα της aπογοήτευσης και της πικρίας••.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΘΕΡΑΠΕvτΗ 1 ο

Το ονειρικό υλικό, όπως οποιαδήποτε άλλη αφήγηση γραmή ή προ­

φορική, χρησιμοποιείται για να υποστηρίξει μια θεραπευτική παρέμ­

βαση που ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη, και δεν επιβάλλει από μόνο του

10. Σε μια πρόσφατη έρευνα, όπου πήραν μέρος 129 θεραπευτές, βρέθη­κε ότι το 92% δούλευε με τα όνειρα στη θεραπεία. Επίσης, το 15% των θεραπευόμενων είχε αναφέρει όνειρα τον τελευταίο χρόνο. Οι θερα­

πευτές που συμμετείχαν στην έρευνα περιορίζονταν συνήθως στη με­

τάφραση του ονείρου και δεν προχωρούσαν στη διερεύνηση ή στην

αξιοποίησή του στην πράξη. Συνήθως δούλευαν με όνειρα που ήταν

πολύ δυσάρεστα ή για τα οποία οι θεραπευόμενοι δήλωναν μεγάλο εν­διαφέρον. Απέφευγαν να δουλεύουν με τα όνειρα στην περίmωση σχι­

ζοφρενών ή ψυχωτικών. Όσοι θεραπευτές δούλευαν με τα όνειρα ήταν

πιο πιθανό να έχουν αυξημένη εκπαίδευση, να τα θυμούνται περισσό­

τερο, να έχουν πιο θετική στάση απέναντι σε αυτά και να διερευνούν

περισσότερο τα δικά τους όνειρα, συγκριτικά με θεραπευτές που δεν

δούλευαν καθόλου με τα όνειρα (Crook & Hill, 2003).

,1111

128 Η Af-!HA ΙΛΩΣ.ΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

νέες θεραπευτικές παρεμβάσεις, αν και μπορεί να δώσει ιδέες για

μελλοντικές παρεμβάσεις. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ίρβιν Γιά­

λομ (Yalom, 2001), ο θεραπευτής χρειάζεται να «λεηλατήσει» το όνειρο, για να πάρει μονάχα εκείνα τα στοιχεία που θα βοηθήσουν

τη συγκεκριμένη στιγμή την εξέλιξη της θεραπείας. Επομένως, ο

θεραπευτής δεν στοχεύει σε μια ολοκληρωμένη μετάφραση και διε­

ρεύνηση της ονειρικής ιστορίας. Τ α στοιχεία που έμειναν αναξιο­

ποίητα θα τα κρατήσει στο νου του, για να τα χρησιμοποιήσει αργό­

τερα, έτσι ώστε οι συνδέσεις που κάνει στη διάρκεια της θεραπείας

ή οι οmικές που προσφέρει να μη φαντάζουν αυθαίρετες, αλλά να

δείχνουν ότι υποστηρίζονται από την ίδια την ονειρική αφήγηση.

Αυτό είναι χρήσιμο ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στιγμές αντιστάσεων ή

όταν χρειάζεται να δοθούν amά στοιχεία για το πώς ο θεραπευόμε­

νος προχωρά στη θεραπεία του, πώς προοδεύει και πώς η πρόοδος

αυτή απεικονίζεται στον ύπνο του ως εξέλιξη της ονειρικής aφήγη­

σης (πού διαφέρει αυτό το όνειρο από προηγούμενα).

Στην πράξη, αυτό που ο θεραπευτής καλείται να κάνει δουλεύο­

ντας με τα όνειρα είναι να συμμαχεί κάθε φορά με εκείνη την πλευ­

ρά του θεραπευόμενου η οποία σε λιγότερο συνειδητό επίπεδο μι­

λά ήδη μια άλλη «γλώσσα». Η καινούρια οmική ή οmικές που προ­

τείνει ο θεραπευτής γίνονται πιο εύκολα αποδεκτές (συναντούν λι­

γότερες αντιστάσεις) όταν φαίνονται να προέρχονται ή να συμφω­

νούν με την οmική την οποία μια πλευρά του θεραπευόμενου έχει

ήδη αρχίσει να υιοθετεί (Omer & Alon, 1997· Ανδρουτσοπούλου, 2003β), έτσι όπως αποκαλύmεται στο όνειρο. Με άλλα λόγια, ο θε­

ραπευτής καλείται να βοηθήσει το άτομο να αναγνωρίσει την ονει­

ρική ιστορία ως μια αυτοβιογραφική αφήγηση. Αυτό προϋποθέτει

την ύπαρξη ενός ασφαλούς θεραπευτικού περιβάλλοντος και χρει­

άζεται χρόνο, διότι συχνά οι θεραπευόμενοι δυσκολεύονται να

αποδεχτούν την πατρότητα των ιδεών που εμφανίζονται στην ονει­

ρική ιστορία και τη θεωρούν ξένη. Η φράση «Το όνειρο είναι δικό

σου» ή η ερώτηση «Γιατί είδες τώρα αυτό το όνειρο;» αποδεικνύο­

νται αρκετά βοηθητικές. Όταν ένας θεραπευόμενος αποδεχτεί ότι

το όνειρο είναι η αποτύπωση μιας εσωτερικής επεξεργασίας που

έχει ήδη αρχίσει να συντελείται σε όχι τόσο συνειδητό επίπεδο,

,ι •

ι 1,~

,,, f 'i

l ~~ f

~ ~

~

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 129

νιώθει δυνατός. Αισθάνεται ότι έχει τον έλεγχο της ζωής του, ότι είναι πραγματικά ο πρωταγωνιστής της και ότι είναι σε θέση να γράψει τη συνέχεια της «aυτοβιογραφίας» του με τον τρόπο που εκείνος επιθυμεί.

Στο κεφάλαιο 3 μιλήσαμε με αρκετές λεmομέρειες για τα επί­πεδα διερεύνησης των ονείρων. Στις αρχικές συνεδρίες η διερεύ­νηση των ονείρων μένει συνήθως στο πρώτο επίπεδο, που ονομά­σαμε «Κοιτώντας προς τα έξω». Το όνειρο αντιμετωπίζεται ως πηγή ερεθισμάτων, κυρίως αναφορικά με τη θεραπευτική διαδικασία και το θεραπευτή, τα οποία δεν έχουν γίνει αντικείμενο επεξεργασίας σε πολύ συνειδητό επίπεδο. Μετά τις αρ)(ικές συνεδρίες και καθ' όλη ,τη διάρκεια του πρώτου σταδίου της ψυχοθεραπείας, η διε­ρεύνηση του ονείρου δεν μένει μόνο στο πρώτο επίπεδο, αλλά βαθμιαία εστιάζεται και στο δεύτερο, το οποίο ονομάσαμε «Κοιτώ­ντας μέσα από τον καθρέφτη». Με αφορμή ένα όνειρο, συζητιέται ο τρόπος που ο θεραπευόμενος βιώνει ή κατασκευάζει τον κόσμο και τις ανθρώπινες σχέσεις τόσο σε συνειδητό όσο και σε λιγότερο συνειδητό επίπεδο. Η διερεύνηση στο πρώτο και στο δεύτερο επί­πεδο μπορεί να γίνει και σε συνεδρίες με ζευγάρια ή με περισσότε­ρα μέλη μιας οικογένειας. Η ανησυχία ή ο φόβος για τη θεραπευτι­κή διαδικασία, τα οποία καθρεφτίζει το όνειρο ενός μέλους μιας οι­κογένειας, μπορεί να εκφράζουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθ­μό τα συναισθήματα όλης της οικογένειας (πρώτο επίπεδο). Ο τρό­πος με τον οποίο ένα ή περισσότερα μέλη μιας οικογένειας απεικο­νίζουν τις στενές σχέσεις τους στα όνειρά τους μπορεί να δώσει πολύτιμο υλικό για επεξεργασία στο δεύτερο επίπεδο.

Στα επόμενα στάδια της ψυχοθεραπείας η διερεύνηση του ονεί­ρου εστιάζεται κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στο τρίτο επίπεδο, αυτό που ονομάσαμε ••Κοιτώντας προς τα μέσα''· Τα όνειρα σε αυ­τά τα στάδια απεικονίζουν περισσότερο από ποτέ κρίσιμα διλήμμα­τα, εσωτερικές συγκρούσεις, ερωτήματα σε σχέση με την ταυτότη­τα, τους προσωπικούς και οικογενειακούς μύθους, καθώς και υπαρξιακές ανησυχίες που αφορούν την απόδοση νοήματος στη ζωή μας. Γενικότερα αποτυπώνουν σκέψεις και συναισθήματα που δεν είναι συνειδητά, τουλάχιστον όχι στο βαθμό που νομίζουμε.

ΙΙ

130 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Η στάση του θεραπευτή είναι όσο γίνεται λιγότερο παρεμβατική.

Εννοείται ότι δεν πιέζουμε τους θεραπευόμενους να φέρουν όνειρα

στη θεραπεία, αν και μπορούμε να τους ενθαρρύνουμε. Παράλλη­

λα, προσπαθούμε να βοηθήσουμε μέσω ανοιχrών κυρίως ερωτήσε­

ων11, ώστε η μετάφραση να βγαίνει κατά το δυνατόν πιο αβίαστα και

η διερεύνηση να σέβεται όχι μόνο τους θεραπευτικούς στόχους, αλ­

λά και το βαθμό ασφάλειας που ο θεραπευόμενος νιώθει με το κα­

θένα από τα τρία επίπεδα (Hill, 2004b). Ειδικά τη διερεύνηση του τρί­του επιπέδου βοηθά η τεχνική της γκεστάλτ (βλ. κεφάλαιο 1 και 3), σύμφωνα με την οποία ο ονειρευόμενος πραγματοποιεί ένα φαντα­

στικό διάλογο με καθένα από τα στοιχεία του ονείρου (κατά προτί­

μηση με τα έμψυχα). Στη θεραπευτική διαδικασία αυτό μπορεί να

πάρει τη μορφή του παιχνιδιού ρόλων, με το θεραπευόμενο να παί­

ζει και τους δύο ρόλους στο διάλογο, αλλάζοντας καρέκλα ανάλο­

γα με το αν μιλά ο ίδιος ή το στοιχείο του ονείρου. Χρήσιμες για τον

ίδιο σκοπό είναι επίσης όλες οι τεχνικές για την ανάληψη δράσης

που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι οποίες θα πρέπει να

υπηρετούν το συγκεκριμένο στόχο του κάθε σταδίου (π.χ. έξοδος

από το εσωτερικό κενό, ολοκλήρωση του εσωτερικού ταξιδιού, απο­

φάσεις για τη ζωή). Οι περισσότεροι θεραπευόμενοι μαθαίνουν σι­

γά σιγά να μεταφράζουν το όνειρό τους και να το διερευνούν στο

επίπεδο στο οποίο νιώθουν πως η μετάφραση τους ικανοποιεί και

ταυτόχρονα τους δημιουργεί τα απαραίτητα για την πορεία τους

ερωτήματα. Έτσι, η βοήθεια του θεραπευτή στους πιο «προχώρη­μένους» θεραπευόμενους είναι συχνά πολύ περιορισμένη.

11. Συνοπτικά, οι ερωτήσεις αφορούν όσα έχουμε ήδη αναφέρει σε αυτό αλλά και σε προηγούμενα κεφάλαια: περιγραφή του ονείρου, περιγρα­

φή συναισθημάτων (στη διάρκεια, στο τέλος, στην αφύπνιση), συλλογή

πληροφοριών και διευκρινίσεων για τα επιμέρους σημεία με οδηγό τη

βασική δομή του ονείρου (σκηνικό, περιπέτεια, κορύφωση, λύση/κατα­

στροφή), τη σύνδεση με θέματα που απασχολούν στην εγρήγορση

(ερεθίσματα), τη σύνοψη των σημείων που δεν είναι ακόμα ξεκάθαρα,

τη σύνδεση με μια νέα οπτική και με πιθανότητες δράσης (βλ. και

Delaney, 1993· Hill, 2004a).

'}•

'rι '.t.;l

\!

_.L_

ΕΞΟΔόΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 131

ONEIPA ΜΕ ΤΟ ΘΕΡΑΠΕΠΗ

Σε αρκετά παραδείγματα είδαμε ότι ο θεραπευτής εμφανίζεται στο όνειρο όπως είναι στην πραγματικότητα, αλλά ως απρόσωπη φι­γούρα ή ως ένα άτομο που του μοιάζει ή έχει κάποια παρεμφερή ιδιότητα (π.χ. γιατρός ή δάσκαλος), που έχει τη δική του γνωστή μορφή ή μια άλλη άγνωστη. Αντίστοιχα, η θεραπευτική διαδικασία μπορεί να παρουσιαστεί ως ιατρική πράξη (π.χ. ιατρική εξέταση, χειρουργική επέμβαση) ή ως μάθημα, ή -μέσω μετωνυμίας- ως κλινική, ιατρείο, ντιβάνι ή κρεβάτι νοσοκομείου, ως σχολείο, πανε­πιστήμιο, σχολική καρέκλα ή θρανίο.

Σε γενικές γραμμές, η παρουσία του θεραπευτή στα όνειρα ενός θεραπευόμενου, όχι μόνο στα αρχικά όνειρα της θεραπείας αλλά και αργότερα, και κυρίως η επιλογή του θεραπευόμενου να αναφέρει αυτό το όνειρο μεταφέρουν ένα άμεσο ή έμμεσο μήνυμα σχετικά με το (α) πώς νιώθει για το θεραπευτή και το ρόλο του, (β) πώς αντιλαμβάνεται τη θεραπευτική διαδικασία και τι νιώθει γι' αυ­τήν, (γ) πόσο έχει εμπιστευτεί τη διαδικασία, (δ) τι αισθάνεται για τη δική του ικανότητα να προχωρήσει, (ε) πώς βιώνει το ρυθμό της θεραπείας. Τα μηνύματα αυτά πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και, στο βαθμό που ο θεραπευτής το κρίνει αναγκαίο, να οδηγούν στην τροποποίηση στοιχείων που αφορούν τη διαδικασία, αλλά και στη συλλογή πρόσθετων πληροφοριών για το ιστορικό του θεραπευό­μενου.

Ένα ακραίο αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα όνειρα ερωτικού περιεχομένου με το θεραπευτή ή τη θεραπεύτρια. Για τη μετάφραση αυτών των ονείρων, με δεδομένο ότι ο θεραπευ­τής δεν έχει ο ίδιος παραβιάσει τα όρια της επαγγελματικής δεο­ντολογίας και ηθικής, είναι απαραίτητο να συλλέγονται πολλές λε­πτομέρειες πέρα από τη βασική αφηγηματική δομή. Σε ένα τέτοιο όνειρο (αναφέρεται από τους Craig και Walsh, 1993) η λεπτομερέ­στερη διερεύνηση έδειξε ότι ο θεραπευτής κρατούσε την ονειρευό­μενη στην αγκαλιά του όχι ερωτικά, αλλά όπως κρατά κάποιος ένα μωρό. Στο όνειρο όμως υπήρχε ένα πρόσθετο στοιχείο: ότι ο θερα­πευτής της γέμιζε συνεχώς το ποτήρι της κρασί και της είχε ζητήσει

132 Η ΑΘΩΛ ΙΛΩΣΣΑ τΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

να ανέβουν στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου. Στην πορεία, η θερα­πευόμενη αποκάλυψε ότι είχε παρενοχληθεί σεξουαλικά12 από ένα συγγενή της στην παιδική της ηλικία, τον οποίο έως -τότε έβλεπε «σαν πατέρα της», όπως έβλεπε εν μέρει και το θεραπευτή της13 .

Ορισμένες φορές οι θεραπευόμενοι βλέπουν όνειρα για τη θε­ραπευτική διαδικασία όπου εμπλέκονται άλλα μέλη της θεραπευτι­κής τους ομάδας. Ένας θεραπευόμενος είδε ότι ένα άγνωστο πρό­σωπο καθόταν στην καρέκλα στην οποία συνήθιζε να κάθεται εκεί-

12. Τ ο περιεχόμενο των ονείρων δεν μπορεί από μόνο του να μας οδηγή­σει σε κανένα συμπέρασμα για την ύπαρξη αιμομιξίας, κακοποίησης, σεξουαλικής παρενόχλησης ή άλλης τραυματικής εμπειρίας, παρέχει όμως ενδείξεις όταν υπάρχουν και άλλα στοιχεία που οδηγούν το θε­ραπευτή σε μια τέτοια υπόθεση. Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα όνειρα στο μετατραυματικό σύνδρομο και τα όνειρα υπερμνησίας που περιέγραψε και ο Φρόιντ, της επαναφοράς δηλαδή στην έκδηλη (συ­νειδητή) μνήμη γεγονότων έτσι όπως έχουν -λίγο πολύ- συμβεί (για τα όνειρα των κακοποιημένων γυναικών βλ. Tonay, 1989). Στις περι­mώσεις αυτές το ύφος της ονειρικής aφήγησης μοιάζει πολύ με το ύφος μιας aφήγησης αναμνήσεων. Ιδιαίτερη προσοχή για πιθανή λαν­θασμένη αξιολόγηση της κατάστασης χρειάζεται στην περίmωση των

μικρών παιδιών (βλ. Mazzoni & Loftus, 1998). 13. Σύγχρονες πειραματικές έρευνες έχουν επιβεβαιώσει τη βασική ιδέα

του Φρόιντ για το μηχανισμό της μεταβίβασης. Φαίνεται ότι αξιολογού­με αλλά και ανταποκρινόμαστε σε μια νέα γνωριμία με βάση το αν αυτή μας θυμίζει και τι μας θυμίζει από πρόσωπα του παρελθόντος μας. Σε πείραμα των Andersen και Miranda (2000) οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να περιγράψουν γραmά τον πατέρα τους (π.χ. <<του αρέσει η πολιτική και ο αθλητισμός, είναι θλιμμένος>>). Κατόπιν οι ερευνητές τούς έδειξαν μια περιγραφή ενός άγνωστου ανθρώπου, η οποία όμως είχε κάποια από τα χαρακτηριστικά του δικού τους πατέρα (π.χ. <<του αρέσει η πολι­

τική και ο αθλητισμός••). Μετά από ένα διάστημα, όταν οι ερευνητές ζή­τησαν από τους συμμετέχοντες να θυμηθούν την περιγραφή του άγνω­στου ανθρώπου, εκείνοι προσέθεσαν τα χαρακτηριστικά του πατέρα τους, τα οποία όμως δεν είχε ο άγνωστος στην αρχική περιγραφή (π.χ.

«είναι θλιμμένος••).

1'1\'

···.~~ .J:~ ι

:ι:

ίi

~· ιf_ ·'j 'i,,

i..

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛΙ 133

νος. Το όνειρο το είδε σε μια περίοδο κατά την οποία είχαν προ­

στεθεί νέα μέλη στην ομάδα και πιθανόν να καθρέφτιζε την ανησυ­

χία όλων των παλιότερων μελών για το αν θα συνεχίσουν να έχουν

αρκετό «ΧώΡΟ>>. Ανακινούσε όμως και συναισθήματα του συγκεκρι­

μένου θεραπευόμενου από πρώιμες εμπειρίες στην οικογένειά του,

στην οποία υπήρχαν πολλά παιδιά και έτσι εκείνος ένιωθε πως δεν

εισπράπει αρκετή έγνοια και προσοχή (Yalom, 1995). Όταν στο όνειρο ο θεραπευόμενος βλέπει στοιχεία για την προ­

σωπική ζωή του θεραπευτή, πραγματικά ή φανταστικά, τότε η διε­

ρεύνηση μπορεί σταδιακά να προχωρήσει και στο τρίτο επίπεδο

(••Κοιτώντας προς τα μέσα••), με βάση το σκεmικό ότι ο θεραπευό­

μενος κατά κύριο λόγο προβάλλει στη μορφή του θεραπευτή συ­

ναισθήματα και σκέψεις που αφορούν τον εαυτό του (Whitmont & Perera, 1990). Το ίδιο ισχύει βέβαια και όταν ο θεραπευόμενος βλέ­πει στον ύπνο του προσωπικά στοιχεία για ένα από τα μέλη της θε­

ραπευτικής ομάδας. Σε ένα τέτοιο όνειρο μια θεραπευόμενη, που βρισκόταν στο αρ­

χικό στάδιο της θεραπείας της, είδε ότι μετέφερε τη θεραπεύτριά

της στην εντατική μονάδα ενός νοσοκομείου για επείγουσα μετα­

μόσχευση καρδιάς, και ότι κανένα μέλος της οικογένειας της θερα­

πεύτριας δεν ήταν εκεί για να τη βοηθήσει. Στο πρώτο επίπεδο διε­

ρεύνησης η θεραπευόμενη επεξεργαζόταν τα στοιχεία που έδει­

yyαν ότι η θεραπεύτριά της δεν ήταν τόσο ψυχρή και δυνατή όσο

πίστευε η θεραπευόμενη στον ξύπνιο της. Στο δεύτερο επίπεδο, με

την αφήγηση του ονείρου της, η θεραπευόμενη έστελνε στη θερα­

πεύτρια το μήνυμα ότι στην προσωπική της ζωή κατέληγε να βοηθά

εκείνη όσους υποτίθεται ότι είχαν το ρόλο να τη στηρίξουν, ότι ανα­

λάμβανε υπερβολικές ευθύνες που δεν της αναλογούσαν και ότι

ένιωθε πως πάντα τα έβγαζε πέρα μόνη. Αμφέβαλλε κατά πόσο

υπήρχε κάποιος στον οποίο να μπορεί να στηριχτεί. Στο τρίτο επί­

πεδο η θεραπεύτρια αντιπροσώπευε ένα κομμάτι της ίδιας το οποίο

ένιωθε πως κινδύνευε πραγματικά, και ζητούσε κάποιον να τη σώ­

σει και να ανατρέψει τον προσωπικό της μύθο ότι είναι παντοδύνα­

μη και δεν έχει ανάγκη κανέναν. Αν και η θεραπευόμενη τα ονειρεύ­

τηκε όλα αυτά, όπως είπαμε, στο αρχικό στάδιο, το ίδιο όνειρο

134 Η ΑΘΩΑ 1/ΙΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕJΡΩΝ ΜΑΣ

αξιοποιήθηκε σε διόφορες φόσεις της θεραπείας, αυξόνοντας το

βαθμό του επιπέδου διερεύνησης (από το πρώτο στο τρίτο).

ONEIPA ΤΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥ1Η

Κόποιες φορές ένας θεραπευόμενος εμφανίζεται στο όνειρο του

θεραπευτή, όπως η Ίρμα στο ·διόσημο όνειρο του Φρόιντ (βλ. κε­

φόλαιο 1)14. Στο πρώτο επίπεδο διερεύνησης ο θεραπευτής επε­

ξεργόζεται πλευρές της θεραπείας του συγκεκριμένου ανθρώπου

που δεν του είναι τόσο σαφείς ή συνειδητές και τις οποίες μπορεί

να έχει παραβλέψει. Στο κεφόλαιο 3 ανέφερα ότι έχω ονειρευτεί θεραπευόμενους να δείχνουν πολύ πιο καταπονημένοι από ό,τι

φαίνονται στις συνεδρίες μας. Αλλ.ό μου έχει συμβεί και το αντίθε­

το. Να ανησυχώ πολύ για τη δυνατότητα ενός θεραπευόμενου να

τα βγόλει πέρα με δύσκολες καταστόσεις και στο όνειρό μου ο θε­

ραπευόμενος να φαίνεται πως τα καταφέρνει μια χορό. Η εξέλιξη

των περιστατικών μού έχει δείξει ότι στην περίmωση μιας καταπο­

νημένης ονειρικής φιγούρας συνήθως δεν έχω αξιολογήσει με

ακρίβεια -σε συνειδητό επίπεδο- το πόσο πολύ ο συγκεκριμένος

θεραπευόμενος δυσκολευόταν στη ζωή του ή στη θεραπευτική

14. Στην ψυχαναλυτική παράδοση, το να βλέπει ο θεραπευτής τέτοια όνει­ρα θεωρείται σημάδι της ccνευρωτικής του αντιμεταβίβασης» (κάτι όχι

και τόσο υποτιμητικό, αν σκεφτούμε ότι ο Φρόιντ βάσισε τη θεωρία

του για τα όνειρα στην ολοκληρωμένη, όπως θεωρούσε, ερμηνεία τοι:ι

ονείρου του για τη θεραπευόμενή του Ίρμα!). Οι Abramoνitch και

Lange (1994) προτείνουν και άλλους τρόπους με τους οποίους θα μπο­ρούσαν να ιδωθούν τέτοια όνειρα· για παράδειγμα, ως ανάλογα του

αρχικού ονείρου του θεραπευόμενου, δηλαδή με διαγνωστική ή προ­

γνωστική σημασία. Τ α όνειρα είναι επίσης δυνατόν να αφορούν την

αγωνία του θεραπευτή για την ικανότητα ή την επάρκειά του κ.λπ. Θα

πρέπει να έχει κανείς υπόψη του ότι ο θεραπευτής, ερχόμενος καθη­

μερινά σε επαφή με θεραπευόμενους, δουλεύει συνεχώς τα προσωπι­

κά του ζητήματα στρέφοντας το φακό στον εαυτό του.

-I Ί ,,

Jι

..ι....._

ΕΞΟΔΟΣ ΜΕ ΒΑΡΚΑ ΣΕ ΚΑΝΑΛJ 135

διαδικασία. Αντίθετα, στην περίmωση της δυναμικής φιγούρας

έχω συνήθως υποτιμήσει τις δυνατότητες ή την εξέλιξη ενός θερα­πευόμενου. Ένας συνόδελφός μου ονειρεύτηκε ότι μια θεραπευό­μενή του καθόταν στην καρέκλα του γραφείου του καπνίζοντας (κότι που δεν επέτρεπε στη συνεδρία) και ότι ο ίδιος καθόταν στη θέση στην οποία κόθονταν οι θεραπευόμενοί του. Το όνειρο του επισήμαινε την τόση της θεραπευόμενης να μπαίνει συνεχώς στη θέση του και να νιώθει τα δικό του συναισθήματα. Παρόλο που ήταν πολύ ευγενική, ο θεραπευτής ένιωθε συχνό πως η συμπερι­φορό της παραβίαζε κόποια όρια, πρόγμα που δεν τη βοηθούσε να μείνει στο ρόλο της ώστε να λόβει τη στήριξη και την καθοδήγηση που είχε ανόγκη.

Στο δεύτερο επίπεδο διερεύνησης ο θεραπευτής επεξεργόζε­ται ζητήματα που αφορούν τον τρόπο με τον οποίο σχετίζεται ο ίδιος με τους όλλους. Μια συνόδελφος ονειρεύτηκε ότι μια θερα­πευόμενή της, που είχε διακόψει τη θεραπεία της, είχε έρθει σπίτι της και όνοιγε τα συρτόρια της. Η συνόδελφος συνειδητοποίησε

πόσο είχε επιτρέψει να την επηρεόσει η διακοπή της συγκεκριμέ­νης θεραπείας, καθώς επίσης ότι, αναλώνοντας τόσο προσωπικό

της χρόνο να σκέφτεται για τους θεραπευόμενούς της, ήταν σαν να τους έβαζε στο σπίτι της.

Και τα δύο όνειρα θα μπορούσαν να διερευνηθούν και στο τρί­το επίπεδο, διευκολύνοντας τους θεραπευτές να εξετόσουν ακόμα πιο προσωπικό τους θέματα, που δεν αφορούν τους θεραπευόμε­

νους, αλλό όσα οι θεραπευόμενοι συνειρμικό τους θυμίζουν για τη δική τους προσωπική ζωή.

i jΙιι .

,.\

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο κόσμος του ονείρου είναι ένας κόσμος πλούσιος, όπου ερεθί­

σματα τα οποία έχουμε συλλέξει συνειδητά ή και λιγότερο συνει­

δητά διαπλέκονται και δημιουργούν ευφάνταστες ιστορίες, που

συχνά μας εκπλήσσουν με την πρωτοτυπία τους. Οι ιστορίες αυτές

αποτελούν δείγμα της ικανότητάς μας για εμπνευσμένη χρήση συ­

νειρμών.

Στα όνειρα δεν υπάρχει κάποιο κρυμμένο νόημα. Η ονειρική

ιστορία, όπως κάθε αυτοβιογραφική αφήγηση, αποτελεί μια προ­

σπάθεια επεξεργασίας και νοηματοδότησης των εμπειριών μας, οι

οποίες μας είναι άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συνειδη­

τές. Αυτή η συνεχής προσπάθεια νοηματοδότησης των εμπειριών,

και τελικά της ίδιας μας της ζωής, είναι φανερή από την εξελικτική

μορφή της ονειρικής aφήγησης, αλλά και από τις περιmώσεις

εκείνες όπου η εξέλιξη έχει «κολλήσει», όπως στα επαναλαμβανό­

μενα όνειρα.

Η προσπάθειά μου να μεταφέρω τρόπους κατανόησης και αξιο­

ποίησης της αθώας γλώσσας των ονείρων ελπίζω να συμβάλει στη

νοηματοδότηση και των δικών σας εμπειριών από την προσωπική ή

την επαγγελματική ζωή, με τον ίδιο τρόπο που έχει βοηθήσει και

συνεχίζει να βοηθά εμένα, συναδέλφους και θεραπευόμενούς μας.

't •

EYPETHPIO ΟΝΕΙΡΩΝ

Άγνωστος τηλεφωνικός κωδικός 63, 118-119 Αδιέξοδος δρόμος 124 Αετός σκοτώνει χήνες (όνειρο Πηνελόπης) 17-18, 20 Άκοπο βιβλίο 124 Ακυβέρνητο καράβι 122 Ανακάλυψη θησαυρού 123-124 Ανακάλυψη νέας πτέρυγας με βιβλιοθήκη (όνειρο Γιουνγκ) 42-43 Ανακάλυψη προϊστορικού τάφου (όνειρο Γιουνγκ) 24-26 Ανακάλυψη χρυσού θρόνου (όνειρο Γιουνγκ) 23, 25, 43 Ανακοίνωση βαθμολογίας σε εξέταση 46, 48-49 Άνδρες με φορτίο στην Αλάσκα 45,48-49,52-53,60-61,62,66, 118-119,

120, 122 Ανθισμένη μανόλια (όνειρο Γιουνγκ) 43 Ανίατη καρδιοπάθεια (όνειρο Βιρτζίνια Γουλφ) 96 Ανόρθωση προσώπου 124 Αόρατο αυτοκίνητο 98 Αόρατο κρεβάτι 98

. Απρόθυμηνύφη 114-115,116 Απρόσμενη επίσκεψη με λικέρ 88-89,90, 94-95, 105-106, 107 Απρόσμενη επίσκεψη σε θεραπεύτρια 135 Απώλεια ελέγχου στο αυτοκίνητο 78, 86 Αρκτικό κύμα ψύχους (όνειρο Γιουνγκ) 28, 32, 37 Ατύχημα με αυτοκίνητο 99-100 Αυτοκτονία του κυρίου Λάβα (ή «Ο ωραίος κοιμώμενος••) 56, 83, 98 Άφιξη σωστικού συνεργείου 114, 115 Άψυχο κορμί σε σκάλα 106 Γάμος χωρίς γαμπρό 80,86 Γορίλας με χρυσά γάντια 100-101, 102 Δάσκαλος γεμίζει ψυγείο 84

140 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣ2Α ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Δάσκαλος-δολοφόνος 62 Δυναμικός θεραπευόμενος 134-135 Εγκλωβισμένη στο σύστημα εξαερισμού 122 Εγκυμονούσα συν-θεραπευόμενη 82, 86 Εκδρομή με φωτογραφική μηχανή 57,63 Ένεση στο πόδι (όνειρο Γιάλομ) 113, 114 Έξοδος με βάρκα σε κανάλι 112, 123, 124-126 Εξολόθρευση φιδιού 55-56· Επιλογή γαμπριάτικων ρούχων 80-81 , 86 Επιστροφή-στο παλιό σπίτι 94 Επιστροφή της πεθαμένης γιαγιάς 88, 90, 94-95 Επιστροφή του πεθαμένου πατέρα (όνειρο Γιουνγκ) 89-90 Ερασιτέχνισσα χειρομάντισσα 86-87 Ερώτηση δασκάλας αγγλικών 51-52 Ερωτικός θεραπευτής 131-132 Εύθυμοι διαρρήκτες 75, 78, 86 Εύκολη γέννα 82, 86 Η ένεση της Ίρμα (όνειρο Φρόιντ) 21-23,31, 134 Ηλικιωμένος βασιλιάς-δολοφόνος 63, 66 Ηρωική αποβίβαση (όνειρο Φρόιντ) 97 Θάνατος μητέρας 98 Θεραπευτής-κλέφτης 114, 115-116 Καθυστερημένη διάγνωση «καρδιάς» 61-62, 120-121 Καρδιακή προσβολή σε θέατρο 75-76 Καταζητούμενος για απάτες 76, 84 Καταπονημένοιθεραπευόμενοι76, 134-135 Καταστροφικός σεισμός (όνειρο Ιφιγένειας) 96-97 Κατειλημμένη καρέκλα θεραπευόμενου 132-133 Κατειλημμένη καρέκλα θεραπευτή 135 Κλειστή γυάλα με φυτό 115, 116 Κλοπή τσάντας 95 Κομμένο χέρι 54 Κουπί σε γαλέρα 98-99 Κυνηγητό με άνθρωπο αράχνη 1 00 Κυνηγητό με γορίλα 1 00 Λευκό χαρτί 123 Λύση ομηρίας 124 Μεταμορφώσεις ενός πίνακα σε δυο πράξεις 59-60, 87 Μεταμόσχευση καρδιάς σε θεραπεύτρια 133-134

Γ 'i!i

,ιι

··ι:

Δ1 .iQJ

·i· :!ι

'~ I~

ii.-

ΕΥΡΕΊΉΡΙΟ ΟΝΕΙΡΩΝ

Μικροβιολογική ανάλυση 126-127 Μικρός αδελφός σε πισίνα 103 Μισοπεθαμένη γυναίκα σε κρεβάτι 83, 86, 98 Μολυβένιο στρατιωτάκι 54 Νεκρή γειτόνισσα σε φέρετρο 82-83, 86, 98 Νησί στον ορίζοντα 111 , 123 Ντυμένοι για κηδεία 99-100 Νύφη με παντελόνι τζιν 81, 86 Οικεία πρόσωπα σε παραλία 63-64 Όνειρο με φρένα (παράδειγμα Faraday) 75, 78 Όνειρα μηχανικού 31-32 Παγωμένο δέντρο με τσαμπιά (όνειρο Γιουνγκ) 28, 30, 32, 37, 41 Πάλη με εαυτό-κλώνο 54 Παλιό και νέο σπίτι 122 Πλάνισμα ξύλου 54 Πλαστικό ποτήρι με λουλούδια 89, 90, 94-95 Πληγές από όπλο 55 Πόδια κολλημένα στη λάσπη 114, 116, 120 Πρόβλημα χωρίς δεδομένα 124 Πτήση 54 Πτώση από αερόστατο 121 , 122 Σεμινάριο με παλιό θεραπευτή 62, 66 Σκύλος με γάτα 54 Σπρώξιμο σε τσουλήθρα 124 Συμφορές για τους τρεις γιους (όνειρο Φρόιντ) 34 Συνάντηση με ιππότη (όνειρο Γιουνγκ) 27-28 Συνάντηση σε τεϊοποτείο 89, 94-95, 99 Φάντασμα Αυστριακού τελωνειακού (όνειρο Γιουνγκ) 27-28 Φίδι στο πόδι ψυχιάτρου 74 Φίδι στον κόρφο (όνειρο Κλυταιμνήστρας) 19, 55 Φίδια στην άμμο 55, 63-64 Φιλίες με ληστή (όνειρο Natterson) 84-85, 86

141

Φωτογραφίες σε εξώφυλλο περιοδικού (ή «Πορτρέτα») 69, 71, 72, 73, 77, 78, 79, 82, 87

Χαμένες aράδες 54 Χαμηλόφωνη κουβέντα 114, 115 Χορός Σατύρου πάνω σε ασπίδα (όνειρο Μεγάλου Αλεξάνδρου) 19, 51 Χωρίς εσώρουχα στο σχολικό 104

:~;fj ~.~:

--

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Abramoνitch, Η. & Lange, Τ. (1994). Dreaming about my patient: Α case illustration of a therapist's initial dream. Dreaming, 4, 105-113.

Andersen, S.M. & Miranda, R. (2000). Transference: How past relation­ships emerge in the presence. The Psychologist, 13, 608-609.

Andrews, J., Clark, D.J. & Zinker, J.C. (1988). Accessing transgener­ational themes through dreamwork. Journal of Marital and Fami/y Therapy, 14, 15-27.

Androutsopoulou, Α. (2001a). The self-characterisation as a narratiνe tool: Applications in therapy with indiνiduals and families. Family Process, 40, 79-94.

Androutsopoulou, Α. (2001b). Fiction as an aid to therapy: Α narratiνe and family rationale for practice. Journal of Family Therapy, 23, 278-295.

Androutsopoulou, Α. (in press). Themes in nested stories: Α case in family-oriented synthetic therapy. Journal of Systemic Therapies.

Androutsopoulou, Α., Thanopoulou, Κ., Economou, Ε. & Bafiti, Τ.

(2004). Forming criteria for assessing the coherence of clients' life stories: Α narratiνe study. Journal of Family Therapy, 26, 383-405.

Ανδρουτσοπούλου. Α. (2003α). «Ποιος μιλάει τώρα;»: Η αναγνώριση

των εσωτερικών μας φωνών και η θεραπευτική πρόσκληση σε διά­

λογο. Μετάλοyος-Συστημικές Προσεγγίσεις και Ψυχοθεραπεία, 3(1), 61-77.

Ανδρουτσοπούλου, Α. (2003β). «Αγαπητέ θεραπευόμενε ... •• Τρία θερα­πευτικά γράμματα και μια ιστορία υιοθεσίας. Στο βιβλίο των Χ. Κα­

τάκη και Α. Ανδρουτσοπούλου (επιμ.), Με γόμα και καθρέφτη: Εννιά

ιστορίες συστημικής ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Ανδρουτσοπούλου, Α. (υπό δημοσίευση). Συστημική και οικογενειακή

144 fl A(-JjJ:1f>1Ω2:Σ4 ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ !VL4Σ

θεραπεία: Κριτική ανασκόπηση τ·ων μετανεωτερικών εξελίξεων. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Το Περιοδικό της Ελληνικής Ψυχολογικής Εταφείας,

11 (4). Αριστοτέλης. Περί ποιητικής. Άπαντα, 33. Αθήνα: Χαντζόπουλος, 1995. Αριστοτέλης. «Περί της καθ' ύπνον μαντικής», στο Μικρά φυσικά. Άπα­

ντα, 34. Αθήνα: Χαντζόπουλος, 1995. Aserinsky, Ε. & Kleitman, Ν. (1953). Regularly occurring periods of eye

mobility and concomitant phenomena during sleep. Scίence, 118, 273-274.

Barrett, D. (1994). Dreams in dissociatiνe disorders. Dreaming, 4, 165-175.

Barrett, D. (1996). Trauma and dreams. Cambridge, ΜΑ: Harvard Uni­νersity Press.

Bateson, G. (1972). Steρs to an ecology of mind. London: Paladin. Boss, Μ. (1958). The analysίs of dreams. New York: Philosophical

Library. Boss, Μ. (1977)./ dreamt /ast nίght ... New York: Gardner Press. Breton, Α. (1933). Τα συγκοινωνούντα δοχεία: Η ερμηνεία των ονείρων.

Αθήνα: Αιγόκερως, 1982. Brook, S. (1992). The Oxford book of dreams. Oxford: The Oxford

Uniνersity Press. Bruner, J.S. (1986). Actual minds, ρossible worlds. Cambridge, ΜΑ:

Harvard Uniνersity Press. Bulkeley, Κ. (~998). Penelope as dreamer. Α reader of book 19 of the

Odyssey. Dreamίng, 8, 229-242. Byng-Hall, J. (1998). Eνolνing ideas about narratiνe: Re-editing the re­

editing of family mythology. Journal of Famίly Therapy, 20, 133-141. Byng-Ha\1, J. (2002). Relieνing parentified children's burdens in families

with insecure attachment patterns. Family Process, 41, 375-388. Cartwright, R.D. (1974). The influence of conscious wish on dreams: Α

methodological study of dream meaning and function. Journal of Abnormal Psychology, 83, 387-393.

Cartwright, R.D. (1993). Who needs their dreams? The usefulness of dreams in psychotherapy. Journal of the Amerίcan Academy of Psychoanalysίs, 21, 539-547.

Cartwright, R.D., Lloyd, S., Knight, S. & Trenholma, Ι. (1984). Broken

ΙΙ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 145

dreams: Α study of the effects of diνorce and depression on dream content. Psychiatry, 47, 251-259.

Cork, R.C., Kihlstrom, J.F. & Hameroff, S.R. (1992). Explicit and implicit memory dissociated by anesthetic technique. Society for Neuro­science Abstracts, 22, 523.

Coster, G. (1932). Psychoanalysis for norma/ people. London: Oxford Uniνersity Press/Humphrey Milford.

Craig, Ε. & Walsh, S.J. (1993). Phenomenological challenges for the clinical use of dreams (pp. 103-154). ln G. Delaney (ed.), New directίons in dream ίnterpretation. Albany: State Uniνersity of New York.

Crick, F. & Mitcheson, G. (1983). The function of dream sleep. Nature, 304, 111-114.

Crook, R.E. & Hill, C.E. (2003). Working in dreams in psychotherapy: The therapist's perspectiνe. Dreamίng, 13, 83-93.

Cushway, D. & Sewe\1, R. (1992). Counsellίng wίth dreams and nίghtmares. London: Sage.

Delaney, G. (1993). The dream interview (pp.195-240). ln G. Delaney (ed.), New dίrectίons ίn dream ίnterpretatίon. Albany: State Uniνersity of NewYork.

Deslauriers, D. & Cordts, J. (1995). Dreams and current concerns: Α narratiνe co-constitutiνe approach. Dreaming, 5, 247-265.

Domhoff, G.W. (1999). Drawing theoretical implications from descriptiνe empirical findings on dream content. Dreamίng, 9, 201-210.

Domhoff, G.W. (2003). The scientifίc study of dreams. Washington, DC: American Psychological Association.

Duke, Τ. & Daνidson, J. (2002). Ordinary and recurrent dream recall of actiνe, past, and non-recurrent dreamers during and after academic stress. Dreamίng, 12, 185-197.

Eνans, C. (1983). Landscape of the nίght. London: Victor Gollancz. Ζερβής, Χ. (2000). Οι ••μαγικές» εικόνες του ονείρου. Εκ των υστέρων,

4,148-165. Falk, D.R. & Hi\1, C.E. (1995). The effectiνeness of dream interpretation

groups for women undergoing a diνorce transition. Dreamίng, 5, 29-42. Faraday, Α. (1972). Dream power. New York: Berkeley Books. Faraday, Α. (1974). The dream game. New York: Harper and Row. Feixas, G., Cunillera, C. & Mateu, C. (1990). Dream analysis in a

146 Η ΑΘΩΑ 1~1ΩLΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

systemic therapy case: Α coπstructiνist approach. Journal of Strategic and Systemίc Therapίes, 9, 55-65.

Fishbaπe, M.D. (2001). Relatioπal πarratiνes of the self. Famίly Process,

40, 273-291. Fisher, S. & Greeπberg, R.P. (1996). Freud scίentίfίcally re-appraίsed:

Testing the theorίes and the therapy. New York: Wiley. Flowers, ι. (1993). The dream iπterview method ίπ a priνate outpatieπt

psychotherapy practice (pp. 241-288). Ιπ G. Delaπey (ed.), New dίrectίons ίn dream ίnterpretatίon. Albaπy: State Uπiνersity of New

York. Foulkes, D. (1971). ιoπgitudiπal studies of dreams ίπ childreπ. Scίence

and Psychoanalysis, 19, 48-71. Foulkes, D. (1979). Childreπ's dreams (pp. 347-362). Ιπ 8.8. Wolmaπ

(ed.), Handbook of dreams. New York: Vaπ Nostraπd Reiπhold. Fraπkl, ν. (1959). Man's search for meanίng. New York: Washiπgtoπ

Square Press, 1984. Freud, S. (1900). Η ερμηνεία των ονείρων. Αθήνα: Επίκουρος, 1993. Freud, S. (1953-1974). The standard edίtίon of the complete psychologί­

cal works. ιοπdοπ: Hogarth Press. Freud, S./Juπg, C.G. (1991). The Freud/Jung /etters. ιοπdοπ: Peπguiπ. Hall, C. & Vaπ de Castle, R. (1966). The content analysίs of dreams.

New York: Apleto-Ceπtury-Crofts. Hardy, Β. (1968). Towards a poetics of fictioπ: Απ approach through

πarratiνe. Noνel, 2, 5-14. Harrow, Μ. & Miller, J.G. (1980). Schizophreπic thought disorders aπd

impaired perspectiνe. Journal of Abnormal Psychology, 89, 717-727. Hartmaππ, Ε. (1995). Makiπg coππectioπs ίπ a safe place. ls dreamiπg

psychotherapy? Dreamίng, 5, 213-228. Hartmaππ, Ε. (1996). Outliπe for a theory οπ the πature aπd fuπctioπs of

dreamiπg. Dreamίng, 6,'147-170. Heatoπ, K.J. (2004). Workiπg with πightmares (pp. 203-222). Ιπ C.E. Hill

(ed.), Dream work ίn therapy: Facίlίtatίng exploration, ίnsίght and actίon. Washiπgtoπ, DC: Americaπ Psychological Associatioπ.

Hersh, T.R. (1995). How might we explaiπ the parallel betweeπ Freud's 1895 lrma dream aπd his 1923 caπcer? Dreamίng, 5, 267-287.

Hess, S.A. (2004). Dreams of the bereaνed (pp. 169-185). Ιπ C.E. Hill

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 147

(ed.), Dream work ίn therapy: Facίlίtatίng exploratίon, ίnsight and actίon. Washiπgtoπ, DC: Americaπ Psychological Associatioπ.

Hill, C.E. (2004a). The exploratioπ stage (pp. 19-39). Ιπ C.E. Hill (ed.), Dream work ίn therapy: Facίlίtatίng exploratίon, ίnsίght and actίon. Washiπgtoπ, DC: Americaπ Psychological Associatioπ.

Hill, C.E. (2004b). The iπsight stage (pp. 41-69). Ιπ C.E. Hill (ed.), Dream work ίn therapy: Facίlίtatίng exploratίon, ίnsight and actίon. Washiπgtoπ, DC: Americaπ Psychological Associatioπ.

Hill, C.E. (2004c). The actioπ stage (pp. 71-94). Ιπ C.E. Hill (ed.), Dream work ίn therapy: Facίlίtatίng exploratίon, ίnsίght and actίon.

Washiπgtoπ, DC: Americaπ Psychological Associatioπ. Hobsoπ, J.A. & McCarley, R.W. (1977). The braiπ as a dream state

geπerator: Απ actiνatioπ-syπthesis hypothesis of the dream process. Amerίcan Journal of Psychίatry, 134, 1335-1348.

Hoffmaπ, ι. (2002). Famίly therapy: An ίntίmate hίstory. New York: Nortoπ. Huπt, Η. (1989). The multίplίcίty of dreams: Memory, ίmagίnatίon, and

conscίousness. New Ηaνeπ: Yale Uπiνersity Press. Joπes, Ε. (1961). Σίγκμουντ Φρόυντ: Η ζωή και το έργο του. Αθήνα:

Ίνδικτος, 2003. Joπes, R. (1984). Dreams are of- ποt for the dreamer. Paper preseπted

at the first aππual coπfereπce of the Associatioπ for the Study of Dreams, Saπ Fraπcisco, USA.

Jouνet, Μ. (1992). Ο ύπνος και το όνειρο. Αθήνα: Κάτοmρο, 1993. Juπg, C.G. (1953-1978). The col/ected works of C.G. Jung. Priπcetoπ:

Priπcetoπ Uπiνersity Press. Juπg, C.G. (1963). Memorίes, dreams, reflectίons. ιοπdοπ: Routledge

aπd Kegaπ Paul. Juπg, C.G. (1964). Approachiπg the uπcoπscious. Ιπ C.G. Juπg (ed.),

Man and hίs symbols. New York: Arkaπa, 1990. Καραδημητρίου, Α.Κ. (2003). Η μαντική στην αρχαία Ελλάδα. Θεσσαλο­

νίκη: Κυρομάνος.

Katakis, C. (1990). Stages of loπg-term psychotherapy: Progressiνe re­coπceptualizatioπs as a self-orgaπiziπg process. Psychotherapy: Theory, Research and Practίce, 26, 484-493 [βλ. ελλ. μτφρ. Κατάκη, Χ. (1992). Τα στάδια της ψυχοθεραπείας: Διαδοχικές αναθεωρή­σεις ως διεργασία αυτοοργάνωσης. Ψυχολογικά Θέματα, 5, 61-77].

148 Η ΑΘΩΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Κατόκη, Χ. (1995}. Το μωβ υyρ6. Αθήνα: Ελληνικό Γρόμματα. Κατόκη, Χ. & Ανδρουτσοπούλου, Α. (2003). Το Συστημικό Συνθετικό

Μοντέλο Ψυχοθεραπείας (σσ. 17-43). Στο βιβλίο των Χ. Κατόκη και Α. Ανδρουτσοπούλου (επιμ.}, Με γόμα και καθρέφτη: Εννιά ιστορίες

συστημικής Ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Ελληνικό Γρόμματα.

Κατόκη, Χ., Ρεζίτη, Β. & Μπαλόσκα, I. (2003}. Το φυλαχr6. Αθήνα: Ελ­ληνικό Γ ρόμματα.

Kihlstrom, J.F. (1987). The cognitiνe unconscious. Science, 237, 1445-1452.

Kilroe, Ρ.Α. (2000a). The dream as text, the dream as narratiνe.

Dreaming, 10, 125-137. Kilroe, Ρ.Α. (2000b}. The dream pun: What is a play on words without

words? Dreaming, 10, 193-209. Kramer, Μ. (1991). Dream translation: Α non associatiνe method for

understanding the dream. Dreaming, 1, 147-159. Kramer, Μ. (1993). Dream translation (pp. 155-194}. ln G. Delaney (ed.),

New dίrectίons ίn dream ίnterpretatίon. Albany: State Uniνersity of NewYork.

Kron, Τ. & Brosh, Α. (2003). Can dreams during pregnancy predict postpaήum depression? Dreamίng, 13, 67-81.

Kϋbler-Ross, Ε. (1982). Lίνίng wίth death and dyίng. London: Souνenir Press.

Λαζαρότου, Ε. (2000}. Τα παιδικό όνειρα. Εκ των υστέρων, 4, 175-189. Lakoff, G. (1993). How metaphor structures dreams: The theory of

conceptual metaphor applied to dream analysis. Dreaming, 3, 77-98. Lee, Η. (1997}. Virginia Woolf. London: Vintage. Leick, Ν. & Daνidsen-Nielsen, Μ. (1991). Healing pain: Attachment, loss

and grief therapy. London: Routledge. Leνin, R., Fireman, G. & Rackley, C. (2003). Personality and dream recall

frequency: Still fuήher negatiνe findings. Dreaming, 13, 155-162. Maclntyre, Α. (1981). After νίrtue: Α study in moral theory. Notre Dam,

ΙΝ: Uniνersity of Notre Dam Press. Maggiolini, Α., Azzone, Ρ., Proνantίni, Κ., Vίgan, D. & Frenί, S. (2003).

The words of adolescents' dreams: Α quantίtatiνe analysίs. Dream­ίng, 13, 107-117.

Mazzonί, G.A.L. & Loftus, E.F. (1998}. Dreaming, belieνing and remem-

ΒΙΒΑΙΟΓΡΑΦΙΑ 149

bering (pp. 145-156). ln J. de Riνera & T.R. Sarbin (eds), Belίeνed­ίn-ίmagίnίngs: The narratίνe constructίon of rea/ίty. Washington, DC: American Psychological Association.

McAdams, D.P. (1985). Power, ίntίmacy and the life story. Persono­logίcal ίnquίries into ίdentίty. New York: Guilford Press.

Messer, W.S. (1918). The dream in Homer and Greek tragedy. New York: Columbia Uniνersity Press.

Mindell, Α. (1989}. Συνομιλώντας με το σώμα που ονειρεύεται. Αθήνα: Ελληνικό Γρόμματα, 1995.

Mitchell, D.B. (1991}. lmplicit memory, explicit theories. Contemporary Psychology, 36, 1 060-1 061.

Myers, L.B., Brewin, C.R. & Power, M.J. (1998}. Repressiνe coping and the dίrected forgetting of emotional material. Journal of Abnormal Psychology, 107, 141-148.

Natterson, J.M. (1993). Dreams: The gateway to consciousness (pp. 41-75). ln G. Delaney (ed.}, New directions in dream ίnterpretatίon. Albany: State Unίνersity of New York.

Neimeyer, R.A. (1994}. The role of client generated narratiνes in psycho­therapy. Journal of Constructίνίst Psychology, 7, 229-242.

Omer, Η. & Alon, Ν. (1997). Constructίng therapeutίc narratίνes. London: Jason Aronson.

Perls, F.S. (1969}. Gestalt therapy νerbatim. Lafayette, CA: Real People Press.

Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (2003). Κάθε μέρα παραμύθι, κάθε βράδυ καληνύχrα. Αθήνα: Πατόκης.

Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Λ. (2004). Το λουλουδ6παιδο. Αθήνα: Μίνωας.

Roussy, F., Brunette, Μ., Mercίer, Ρ., Gonthίer, I., Grenier, J., Sίrois­

Berliss, Μ., Loήίe-Lussier, Μ. & De Konίnck, J. (2000). Daily eνents and dream content: Unsuccessfυl matchίng attempts. Dreaming, 10, 77-83.

Rycroft, C. (1991}. The innocence of dreams. London: The Hogaήh Press.

Sanders, C.M. (1994). "We are the stuff that dreams are made on": The use of dreams in systemic therapy. Journal of Famί/y Therapy, 16, 367-381.

150 Η ΑΘΩΑ ΙΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ ΜΑΣ

Schacter, D.ι., Chin, C.-Y.P. & Ochsner, Κ.Ν. (1993). \mplicit memory: Α selective review. Annual Review of Neuroscience, 16, 159-182.

Schredl, Μ., Ciric, Ρ., Gδtz, S. & Wittmann, ι. (2003). Dream reca\1 frequency, attitude towards dreams and openness to experience.

Dreaming, 13, 145-153. Shafton, Α. (1995). Dream reader: Contemporary approaches to the

understanding of dreams. Albany: State University of New York

Press. Solms, Μ. (1997). The neuropsychology of dreams. Mahwah, NJ:

Lawrence Erlbaum. Solms, Μ. (2000). Freudian dream theory today. The Psychologist, 13,

618-619. States, 8.0. (1994). Authorship in dreams and fictions. Dreaming, 4,

237-253. Stevens, Α. (1995). Private myths: Dreams and dreaming. New York:

Penguin. Terr, ι. (1987). Nightmares in children (pp. 231-242). ln G.C. Guillemi­

nault (ed.), Sleep and its disorders in children. New York: Raven. Tonay, ν. (1989). Mind and brain-dreamchasers. Psychology Today, 60. Tranel, D. & Damasio, A.R. (1985). Knowledge without awareness: An

automatic · index of facial recognition by prosopagnosics. Science,

228, 1453-1454. Ullman, Μ. (1993). Dreams, the dreamer, and society (pp. 11-40). ln G.

De\aney (ed.), New directions in dream interpretation. Albany: State

University of New York. Vann, Β. & Alperstein, Ν. (2000). Dream sharing as social interaction.

Dreaming, 10, 111-119. Whitmont, E.C. & Perera, S.B. (1990). Dreams: Α portal to the source.

ιondon: Routledge. Wi\son, C. (1984). C.G. Jung: Lord of the underworld. Northampton-

shire, UK: The Aquarian Press. Worden, J.W. (2002). Grief counselling and grief therapy. New York:

Springer. Yalom, \.D. (1980). Existential psychotherapy. New York: Basic Books. Yalom, I. (1995). The theory and practice of group psychotherapy. New

York: Basic Books.

,\ΙΥ '1

ι

ΒJΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 151

Yalom, I. (2001). The gift of therapy: Reflections on being a therapist. ιondon: Piatkus.

Zack, J.S. & Ηί\1, C.E. (1998). Predicting outcome of dream interpret­ation sessions by dream valence, dream arousal, attitudes toward dreams, and waking life stress. Dreaming, 8, 169-185.

Zadra, Α. & Donderi, D.C. (2000). Nightmares and bad dreams: Their prevalence and relationship to we\1-being. Journal of Abnormal Psychology, 109, 273-281.