Φύση και Άνθρωποςστο Δήμο Νεάπολης Λασιθίου Κρήτης

Επιμέλεια έκδοσης

Καλούστ Παραγκαμιάν Γιάννης ΝικολουδάκηςΙνστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας

Καλλιτεχνική επιμέλεια

Ηλίας Κουρτέσης

Εκτύπωση

Γραφικές Τέχνες ΤΥΠΟΚΡΕΤΑΓ. Καζανάκης Δ/χοι Α.Β.Ε.Βι.Πε Ηρακλείου Κρήτης

© Copyright: Δήμος Νεάπολης Λασιθίου.

ISBN 978-960-88971-1-3

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναπαραγωγή,χρήση ή επανέκδοση του βιβλίου χωρίς την άδειατου Δήμου Νεάπολης και των συγγραφέων.

Η αναφορά στο βιβλίο είναι η εξής:Παραγκαμιάν Κ. και Ι. Νικολουδάκης. 2007. Φύση και άνθρωπος στο Δήμο Νεάπολης Λασιθίου Κρήτης. Δήμος Νεάπολης - Ινστιτούτο ΣπηλαιολογικώνΕρευνών Ελλάδας. Ηράκλειο. σσ 160.

Καλούστ Παραγκαμιάν Γιάννης Νικολουδάκης

Φύση και Άνθρωποςστο Δήμο Νεάπολης Λασιθίου Κρήτης

Δήμος Νεάπολης Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας

Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

Eυχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Σημείωμα των συγγραφέων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

Ο χώρος και το ανάγλυφο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Το γεωλογικό υπόβαθρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

Η ζωή στο μακρινό παρελθόν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Κλίμα και βλάστηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35

Χλωρίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

Πανίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

Οικισμοί και μετόχια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

Ιστορικές Ιερές Μονές . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

Αρχαιολογικοί χώροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109

Διαδρομές και περίπατοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115

Επίμετρο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

Παράρτημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

Επιλεγμένη βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159

7

ΠEPI

EXO

MEN

A

νθρωπος - Φύση - Ζωή - Πολιτισμός είναι έννοιες πολύ στενά συν-δεμένες, ένα πραγματικό κράμα. Δυσδιάκριτα τα όριά τους, δύ-σκολος ο διαχωρισμός τους. Έννοιες τόσο καθημερινές, τόσο γνω-

στές μα ταυτόχρονα τόσο άγνωστες αφού η εξοικείωση μαζί τους δημι-ουργεί συχνά παραγνώριση ή και παραφθορά. Όσο πιο πολύ όμως ο άν-θρωπος προσεγγίζει τη γύρω του φύση, το περιβάλλον του, φυσικό ή αν-θρωπογενές και μάλιστα με σοβαρό κι επιστημονικό τρόπο, τόσο πιο πο-λύ το σέβεται, το εκτιμά, το αγαπά, το προστατεύει. Η περιβαλλοντικήγνώση και ευαισθησία είναι μια παγκόσμια διαχρονική αξία. Στην ανάδειξη όλων των παραπάνω στοχεύει και η ενέργεια του Δήμου γιατούτη την έκδοση.Το ανάγλυφο του τόπου μας είναι σαν το ρυτιδιασμένο πρόσωπο του πο-λυβασανισμένου γέρου ανθρώπου που έχει τόσα πολλά να πει… αρκεί νατον προσεγγίσει κανείς με τον κατάλληλο τρόπο. Σ' αυτή την προσέγγιση του τόπου μας, θα συμβάλει τούτος ο Οδηγός. Είναι ένα μικρό δείγμα πατριδογνωσίας, δηλαδή γνώσης του γύρω μας κό-σμου, του δικού μας τόπου, της ιδιαίτερης πατρίδας μας, την οποία πολ-λές φορές αγνοούμε προσπαθώντας να γνωρίσουμε άλλες χώρες του πλα-νήτη μας.

Τούτος ο Οδηγός είναι μια ακόμη προσπάθεια, μια αρχή.Το δεύτερο βήμα είναι στη διάθεση του καθενός. Προτάσεις… απόψεις … γνώσεις, ευπρόσδεκτα.

Ευχαριστούμε όλους όσους συνέβαλαν και βοήθησαν με οποιοδήποτε τρό-πο σ' αυτή την μεγάλη προσπάθεια.

Νίκος ΚαστρινάκηςΔήμαρχος Νεάπολης

AΠP

OΛO

ΓOΣ

9

α μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου και ιδιαίτερα ο ΔήμαρχοςΝεάπολης κ. Νίκος Καστρινάκης μας εμπιστεύτηκαν να προ-σεγγίσουμε τον τόπο που ζουν και που αγαπούν πολύ. Μας έ-

δωσαν την ευκαιρία να μελετήσουμε, να μάθουμε πολύ καλύτερα καινα γράψουμε για έναν χώρο που και εμείς αγαπάμε, περπατάμε καιεξερευνούμε εδώ και πολλά χρόνια. Ελπίζουμε η έκδοση αυτή να ι-κανοποιεί τις προσδοκίες τους.Ο Οργανισμός Ανάπτυξης Ανατολικής Κρήτης διαχειρίστηκε το ερευ-νητικό πρόγραμμα που οδήγησε στην έκδοση. Ο κ. Γιώργος Κωστά-κης ήταν ο υπεύθυνος του έργου και ο κ. Μιχάλης Λιπάκης ετοίμα-σε τους χάρτες. Το Τμήμα Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας μας πα-ρείχε τα στοιχεία για την περιοχή από το μοναδικό αρχείο που δια-τηρεί για τα σπήλαια της Κρήτης και οι συνάδελφοι σπηλαιολόγοιτου Τμήματος Γιάνης Νάθενας, Αντρέας Παπαδάκης, Σταύρος Πατρα-μάνης, Γιώργος Ζερβάκης, Κατερίνα Κοψάρη και Σοφία Αυγέρη μαςσυνόδεψαν στις εξερευνήσεις των βαράθρων και των σπηλαίων. Ένας από τους πολύ καλούς γνώστες (και λάτρεις) της περιοχής ο κ.Κωστής Σπίθας από τη Νεάπολη συνέβαλε με πληροφορίες και προ-τάσεις για θέσεις που μας ήταν άγνωστες.Η μετάφραση των κειμένων για την αγγλική έκδοση έγινε από την κ.Ρόζμαρι Τζανάκη.

Σε όλους εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες και από τη θέσηαυτή.

10

EYXA

PIΣT

IEΣ T

ευρύτερη περιοχή του Δήμου Νεάπολης είναι μια από τις πε-ριοχές της Κρήτης όπου Άνθρωπος και Άγρια Φύση συνυπάρ-χουν αλληλεπιδρώντας έντονα για τουλάχιστον 8 χιλιετίες. Η

μακρόχρονη αυτή σχέση είναι ξεκάθαρα αποτυπωμένη στο τοπίο ωςσύνθετο μωσαϊκό πετρωμάτων και αναγλύφου, βλάστησης, χλωριδικήςκαι πανιδικής σύνθεσης, οικισμών, ιερών τόπων και χωροχρονικών αλ-λαγών των χρήσεων γης. Περιηγούμενος ο επισκέπτης στην περιοχή αναμφισβήτητα θα εντυ-πωσιαστεί από τις όψεις του τοπίου, που οπωσδήποτε έχουν και απόμόνες τους μεγάλη αξία, μιας και θα επανέρχονται στο μυαλό του ωςμνήμες για όλη του τη ζωή. Όμως σ΄ αυτόν τον τόπο τίποτα δεν είναι απλώς αυτό που φαίνεται μεμια ματιά ή σε μια φωτογραφία. Στον επισκέπτη που θέλει να μάθει,όλα έχουν πολλά να του πουν γιατί όλα είναι αποτέλεσμα πολύχρονωνδιεργασιών και αλληλεπιδράσεων και μερικές από αυτές είναι τόσο πα-λιές όσο ο ίδιος ο τόπος. Για γνωρίσει και να καταλάβει ο επισκέπτης την περιοχή θα πρέπει νακατανοήσει τη σχέση του διαχρονικού κατοίκου με τα υπόλοιπα -καιπολύ παλαιότερα- στοιχεία της Φύσης. Ελπίζουμε αυτή η έκδοση να α-ποδειχθεί ένα χρήσιμο εγχειρίδιο για αυτή τη γνωριμία.

Κ. Παραγκαμιάν Ι. ΝικολουδάκηςΙνστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας

11

ΣHM

EIΩ

MA

TΩN

ΣYΓΓ

PAΦ

EΩN H

13

Οι Βρύσες και στο βάθος

η Νεάπολη.

Η παρούσα έκδοση έγινε με τη φιλοδοξία να προσφέρει τις στοιχειώδειςπληροφορίες για την ερμηνεία του φυσικού περιβάλλοντος στην περιοχήτου Δήμου Νεάπολης. Η εντατική έρευνα της βιβλιογραφίας για επιστημονικές δημοσιεύσεις πουαφορούν τη συγκεκριμένη περιοχή δεν απέδωσε τους αναμενόμενους καρ-πούς. Το φυσικό περιβάλλον κυρίως, αλλά και σε μεγάλο βαθμό το ανθρω-πογενές, είναι ελάχιστα μελετημένα. Υποχρεωτικά δόθηκε μεγάλο βάρος σεεπισκέψεις πεδίου, κάθε φορά για διαφορετικό αντικείμενο. Οι φωτογρα-φίες που παρουσιάζονται σε αυτή την έκδοση επιλέχθηκαν από ένα πολύμεγαλύτερο αριθμό και όλες τραβήχτηκαν στην περιοχή. Επίσης, πολλά α-πό τα στοιχεία που παρουσιάζονται εδώ είναι πρωτότυπα. Οι πάμπολλεςστοχευμένες επισκέψεις για την συγκέντρωση δεδομένων μας έδωσαν τηδυνατότητα να ανακαλύψουμε και να αξιολογήσουμε στοιχεία που δεν εί-χαν εντοπιστεί στο παρελθόν ή ήταν γνωστά αλλά δεν τους είχε δοθεί η α-νάλογη σημασία. Μερικές από τις «ανακαλύψεις» μας τις αναφέρουμε εδώμε μεγάλη δυσκολία όπως για παράδειγμα τα εποχικά τέλματα, αυτά τα ε-ξαιρετικά ευάλωτα οικοσυστήματα που αποτελούν και προτεραιότητα τηςΕλλάδας και Ευρωπαϊκής Ένωσης για προστασία. Άλλες πάλι (αρχαιολογικέςκαι παλαιοντολογικές θέσεις) δεν τις αναφέρουμε καθόλου γιατί κρίναμε ό-τι είναι πολύ μεγάλης πολιτισμικής και επιστημονικής αξίας και χρήζουν πε-ραιτέρω μελέτης και προστασίας πριν γίνουν γνωστές. Για τον αναγνώστηπου θα τον ενδιέφερε να διαβάσει περισσότερα για το φυσικό και ανθρω-πογενές περιβάλλον της Κρήτης παραθέτουμε στο τέλος του βιβλίου μερι-κά από τα σημαντικότερα συγγράμματα για το νησί.Προσεγγίσαμε την περιοχή ως ένα τμήμα του φυσικού περιβάλλοντος τηςΚρήτης και τον άνθρωπο ως ένα -σημαντικό βεβαίως- στοιχείο του. Είδα-με δηλαδή τον άνθρωπο ως ένα από τα πολλές εκατοντάδες είδη που ζουν

14

Eισαγωγή

και προσπαθούν να επιβιώσουν στην περιοχή. Σε αυτά τα πλαίσια, προ-σπαθήσαμε να μην ωραιοποιήσουμε καταστάσεις αλλά και να μην γκρινιά-ξουμε παρά μόνο λίγο στο επίμετρο. Δόθηκε έμφαση στην παρουσίαση καιφωτογραφική τεκμηρίωση ειδών και οικοσυστημάτων που μπορούν να γί-νουν εύκολα αντιληπτά στο μέσο περιηγητή. Έτσι, δεν αναφερόμαστε μελεπτομέρεια σε είδη ζώων και φυτών που δεν θα ενδιέφεραν το μη ειδι-κό, παρά μόνο σε περιπτώσεις που είναι χρήσιμα ως παραδείγματα για τηνερμηνεία φαινομένων και καταστάσεων. Η ονοματολογία των φυτών και κυρίως των ζώων είναι φτωχή στην Ελλά-δα και περιορίζεται σε είδη πάρα πολύ κοινά, εδώδιμα, βλαβερά ή ενο-χλητικά. Επιπλέον, η ονομασία των ειδών διαφέρει από περιοχή σε περιο-χή, ακόμα και στην ίδια την Κρήτη. Για τους λόγους αυτούς και παρόλο πουίσως είναι ενοχλητικό σε μερικούς αναγνώστες, σε κάθε όνομα φυτού ή ζώ-ου αναφέρουμε σε παρένθεση το επιστημονικό του όνομα σύμφωνα με τηδιεθνή του ονοματολογία. Για τις κοινές ονομασίες που αναφέρονται εδώ,χρησιμοποιήθηκαν κυρίως το «Κόκκινο βιβλίο των απειλουμένων σπονδυ-λοζώων της Ελλάδας» και η πολύτιμη εργασία του Ε. Πλατάκη «Δημώδη ο-νόματα ζώων της Κρήτης». Προσπαθήσαμε να μην χρησιμοποιήσουμε δύσκολους επιστημονικούς ό-ρους αλλά σε μερικές περιπτώσεις δεν μπορέσαμε να τους αποφύγουμε.Αυτοί πάντως επεξηγούνται στο κείμενο.Το βιβλίο περιλαμβάνει δυο ενότητες. Στην πρώτη δίδονται όλες οι βασι-κές πληροφορίες που αντλήθηκαν από τη βιβλιογραφία και κυρίως από τιςεπιτόπιες επισκέψεις. Περιγράφεται ο χώρος, το ανάγλυφο και το γεωλογι-κό υπόβαθρο της περιοχής με αναφορές στη γεωλογική ιστορία και τα εί-δη που εξαφανίσθηκαν σε πολύ παλαιότερες εποχές. Όλα αυτά καθώς καιτο κλίμα, οι προσαρμογές φυτών και ζώων και οι δραστηριότητες του αν-θρώπου συνδέονται για την ερμηνεία της κατανομής και της κατάστασηςτης βλάστησης καθώς και της χλωριδικής και πανιδικής σύνθεσης της πε-ριοχής. Τέλος, περιγράφεται το αυστηρά ανθρωπογενές περιβάλλον που α-φορά τους οικισμούς και τα μετόχια, τις Ιερές Μονές αλλά και τους αρχαι-ολογικούς χώρους. Στη δεύτερη ενότητα προτείνονται και περιγράφονται οιτρεις κύριες διαδρομές που θα μπορούσε να κάνει ο περιηγητής για να α-πολαύσει τη φύση και να αποκτήσει οδικώς μια λίγο πολύ πλήρη εικόνα τηςπεριοχής. Η κάθε μια διαδρομή περιλαμβάνει και αρκετούς προτεινόμενουςμικρούς και μεγαλύτερους περιπάτους που είναι όμως απαραίτητοι για τηνκατανόηση αυτής της εικόνας.

15

16

Ο Δήμος Νεάπολης διοικητικά ανήκει στο νομό Λασιθίου. Συνορεύει ανατολικάκαι νότια με το Δήμο Αγίου Νικολάου και δυτικά με τη Κοινότητα Βραχασίου.Βόρεια, βρέχεται από το Κρητικό πέλαγος. Η έδρα του Δήμου βρίσκεται στηΝεάπολη, μια πόλη με 2.767 κατοίκους κατά την πιο πρόσφατη απογραφή. Η εύφορη κοιλάδα της Νεάπολης, αποτελεί μια επιμήκη και ευκολοδιάβατη δίο-δο ανάμεσα στους κάμπους και τους κόλπους των Μαλίων και του Αγίου Νικο-λάου και είχε ανέκαθεν εξαιρετική οικονομική και στρατηγική σημασία, καθώςαποτελεί την κυριότερη οδό επικοινωνίας αλλά και τον ενδιάμεσο σταθμό στηνδιακίνηση ανθρώπων, αγαθών και ιδεών μεταξύ κεντρικής και ανατολικής Κρή-της.Από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα ο άνθρωπος επιδίωξε να εκμεταλλευτεί τοσύνολο του παραγωγικού χώρου και ίσως να ελέγξει σε κάποιο βαθμό και τα πε-ράσματα. Η στρατηγική θέση και οι φυσικοί πόροι της περιοχής επέτρεψαν τηνσταδιακή ανάπτυξη και πολιτική ισχυροποίηση μιας σημαντικής υστερομινωικήςπόλης, της Δρήρου, η οποία άκμασε ιδιαίτερα από τον 8ο π.Χ αιώνα μέχρι καιτους δυο επόμενους αιώνες. Την ανάπτυξη οπωσδήποτε θα ευνόησε και η δυ-νατότητα εκμετάλλευσης μικρότερων λεκανών, εκατέρωθεν της κοιλάδας, οι ο-ποίες δε διέθεταν τις απαραίτητες πλουτοπαραγωγικές πηγές ώστε να εξασφα-λίσουν στους κατοίκους τους αυτάρκεια αγαθών και επομένως αυτονομία. Τέ-τοιες είναι για παράδειγμα οι κοιλάδες Λαγκάδας – Δρασίου – Αγ. Κωνσταντίνουστα νοτιοδυτικά και των Κουρουνών, Περάμπελων, Καστελλίου – Φουρνής σταβόρεια και βορειοανατολικά. Σήμερα, ο Δήμος Νεάπολης περιλαμβάνει 10 Δημοτικά Διαμερίσματα και εκτόςτης πόλης υπάρχουν 38 μικρά και μεγάλα χωριά διάσπαρτα σε όλη την επικρά-τεια. Η περιοχή οριοθετείται από μια σειρά μικρών και μεγάλων υψωμάτων.

17

O χώρος και το ανάγλυφο

Η κοιλάδαΔρασίου-Λαγκάδας και η Καβαλλαρά.

Στα δυτικά ο Ανάβλοχας (623 μ.) και τα υψώματα των Καλαρίτη, Μουτσούνας(510 μ.) και άλλων χαμηλότερων λόφων, τη χωρίζουν από την περιοχή Βραχα-σίου – Μιλάτου. Νοτιοδυτικά και στη συνέχεια νότια, οι Ακρολάκκοι (915 μ.), ηΛαγκάδα, το Πυφλάρι (1.184 μ.), ο Μαχαιράς (1.487 μ.), οι Αχινόλακκοι, η Χιο-νίστρα (931 μ.) και οι Κοπράνες χωρίζουν την περιοχή από τις επικράτειες τωνΔήμων του Οροπεδίου Λασιθίου και του Αγίου Νικολάου. Ανατολικά, τα υψώ-ματα Ανεμόσπηλο (552 μ.), Λούτσι (718 μ.), Πυργού (348 μ.), Κατσολιός (549μ.), Κουτσούρα (699 μ.) και Μεγάλο Καστρί (499 μ.) θέτουν τα όρια με τον ΆγιοΝικόλαο και την Ελούντα.Το ανάγλυφο είναι σχετικά έντονο. Το βόρειο τμήμα χαρακτηρίζεται από τα πολ-λά υψώματα και τις μικρές απομονωμένες κοιλάδες ανάμεσά τους. Πέντε απότα υψώματα αυτά ξεπερνούν τα 700 μέτρα: ο Τίμιος Σταυρός (793 μ.), η Στει-ρομάντρα ή Μεσακή Κορφή (762 μ.), τα Πεζά (759 μ.), η Τραπέζα (732 μ.) καιτο Βαθύλακκο (701 μ.). Ανάμεσα στα υψώματα κυλούν ρυάκια που σχεδόν όλα

18

Η κοιλάδα τουΚαστελίου και στοβάθος, ο λόφοςτης Δρήρου, ηΚαβαλλαρά και τα Λασιθιώτικαβουνά.

εκβάλλουν στην βόρεια ακτογραμμή. Από δυτικά προς ανατολικά, τα σημαντι-κότερα και μεγαλύτερα είναι: ο ρύακας Ανεμαλλιάρης στην περιοχή των Ανω-γείων και Αγίου Αντωνίου, ο ρύακας Μαλλιάρης στην περιοχή του Σούβλου, ορύακας Χαλάσματα στην περιοχή των Ρωμανού-Κουδουμάλου, ο ρύακας Μεσο-μούρι κοντά στο Δίλακκο και στο Πατσόπουλο, ο ρύακας Λαγκός στο Καρύδι καιτέλος ο ρύακας Σφάδες που καταλήγει ανατολικά, στον Όρμο της Σπιναλόγκας. Νοτιότερα βρίσκεται ο κάμπος της Νεάπολης, μια λίγο πολύ ομαλή περιοχή μεμικρούς χωμάτινους λόφους. Νότια, το ανάγλυφο γίνεται εντονότερο με λόφουςπου αποτελούν τους πρόποδες των Λασιθιώτικων βουνών. Τα κυριότερα υψώ-ματα είναι η Καβαλλαρά (767 μ.) ακριβώς νότια της Νεάπολης και ο Αγκιναράς(574 μ.) που είναι η ανατολικότερη προέκταση της οροσειράς της Σελένας.Ακόμα νοτιότερα, στα όρια του Δήμου Νεάπολης με το Δήμο Αγίου Νικολάου,βρίσκονται οι Αχινόλακκοι και ο Μαχαιράς με υψόμετρο 1.487 μέτρα που είναιτο ψηλότερο σημείο της επικράτειας του Δήμου.

19

Kάτω: Κοιλάδες καιυψώματαανατολικά τουΤίμιου Σταυρού.Στο βάθος τοΚαστέλι και ηΦουρνή.

Δ.NEAΠOΛHΣ ΓEΩMOPΦOΛOΓIKOΣ XAPTHΣ

20

21

22

Η σκηνή πάνω στην οποία υπάρχουν και αλληλεπιδρούν όλα τα υπόλοιπα στοι-χεία του φυσικού περιβάλλοντος μιας περιοχής είναι κατά κανόνα και η πιο υ-ποεκτιμημένη. Τα μάτια όλων είναι στραμμένα στους «πρωταγωνιστές» των γρή-γορων αλλαγών του πράγματι πολύ ενδιαφέροντος «έργου» που αφορά τη φύσηκαι τον άνθρωπο. Και όμως η γεωλογική δομή, η πετρολογική σύσταση και η γε-ωλογική ιστορία κάθε περιοχής είναι τα στοιχεία – κλειδιά που πρέπει να έχει υ-πόψη του όποιος θέλει να καταλάβει αυτό το «έργο». Η σκηνή αυτή είναι πάραπολύ ποικίλη και περίπλοκη στην Κρήτη και αυτό βεβαίως έχει άμεση σχέση μετην ποικιλία, τις ιδιαιτερότητες και τις μοναδικότητες των τοπίων, των μορφώνζωής, αλλά αναμφισβήτητα και των ανθρώπων του νησιού που κατάφεραν ναδημιουργήσουν, μέσα στα λίγες χιλιάδες χρόνια παρουσίας τους, έναν από τουςσημαντικότερους πολιτισμούς της ανθρωπότητας. Η γεωλογική δομή της περιοχής είναι απλή σε σχέση με άλλες περιοχές της Κρή-της. Υπάρχει απόλυτη σχεδόν κυριαρχία των ανθρακικών πετρωμάτων. Όσο καιαν φαίνεται περίεργο τα πετρώματα αυτά είναι ιζηματογενή βιογενούς προέλευ-σης. Δημιουργήθηκαν δηλαδή με τη συσσώρευση των ανόργανων υπολειμμάτων(όστρακα, σκελετοί) θαλάσσιων οργανισμών που ζούσαν και πέθαιναν πριν πολ-λές δεκάδες εκατομμύρια χρόνια στην Τηθύ, ένα πανάρχαιο ωκεανό που υπήρχεμεταξύ της Ευρασίας και της Αφρικής πολύ πριν εμφανιστεί ο Ελλαδικός χώρος. Σε γενικές γραμμές υπάρχουν δυο τύποι ανθρακικών πετρωμάτων που αντιστοι-χούν σε δύο γεωτεκτονικές, όπως λέγονται, ενότητες: των πλακωδών ασβεστο-λίθων και της Τρίπολης. Ολόκληρη η περιοχή βόρεια και βορειοανατολικά της Νε-άπολης μέχρι τη θάλασσα, αποτελείται από πλακώδεις ασβεστόλιθους. Πρόκει-ται για πετρώματα που σχηματίστηκαν πριν από 250 έως 30 εκατομμύρια χρόνιακαι στη συνέχεια μεταμορφώθηκαν, δηλαδή διαλύθηκαν και ανακρυσταλλώθηκαν

23

Το γεωλογικό υπόβαθρο

24

μέσα στη θάλασσα σε συνθήκες υψηλής πίεσης και θερμοκρασίας, σχηματίζονταςτα σημερινά μάρμαρα με τη χαρακτηριστική κρυσταλλική δομή. Οι ασβεστόλιθοιαυτοί είναι στρωματοποιημένοι και τα στρώματα (πλάκες) έχουν πάχος συνήθως10 έως 40 εκατοστά ενώ συχνά ανάμεσά τους υπάρχουν ενστρώσεις πυριτολί-θων που επίσης προέρχονται από σκελετικά στοιχεία θαλάσσιων οργανισμών(πρωτόζωα, σπόγγοι, κ.ά). Οι πυριτόλιθοι αυτοί εξορύσσονταν συστηματικά στοπαρελθόν (και σε μικρότερο βαθμό σήμερα) σε περιοχές κοντά στην Ελούντα γιατη δημιουργία και εμπορία ακονιών. Έχει υπολογιστεί ότι το πάχος των πλακω-δών ασβεστολίθων στην Κρήτη ξεπερνά τα 3 χιλιόμετρα! Στο νότιο τμήμα του Δήμου Νεάπολης, στους πρόποδες δηλαδή των Λασιθιώτι-κων βουνών, υπάρχουν κυρίως μαζώδεις ασβεστόλιθοι και δολομίτες που ανή-κουν στη γεωτεκτονική ενότητα της Τρίπολης και δημιουργήθηκαν πριν από 150έως 60 εκατομμύρια χρόνια. Εδώ, τα πετρώματα αυτά έχουν πάχος που δεν υ-περβαίνει τα 350 μ. Αντίθετα με τους πλακώδεις ασβεστόλιθους, δεν έχουν κρυ-σταλλική δομή, κατακερματίζονται σχετικά εύκολα και διαβρώνονται εντονότερααπό το νερό της βροχής και έτσι το ανάγλυφό τους είναι ανώμαλο και τραχύ.Ανάμεσα στις δυο ανθρακικές ενότητες παρεμβάλλονται σχιστολιθικά και φυλλι-τικά πετρώματα της ενότητας των Φυλλιτών – Χαλαζιτών. Τα πετρώματα αυτάσχηματίστηκαν πριν από 300 έως 200 εκατομμύρια χρόνια και εμφανίζονται επι-φανειακά στον κάμπο της Νεάπολης αλλά και νοτιότερα πριν το οροπέδιο τουΚαθαρού. Επειδή είναι αδιαπέραστα από το νερό, διαβρώνονται πολύ αργά, ο-μοιόμορφα και επιφανειακά και έτσι το ανάγλυφο τους είναι ομαλό. Τα δύο α-

25

Πλακώδειςασβεστόλιθοι μεενστρώσεις λευκώνπυριτολίθων.

Χαρακτηριστικάδιαβρωμένος από τηβροχή, μαζώδηςασβεστόλιθος πάνωαπό τη Λαγκάδα.

νώτερα καλύμματα (Φυλλίτες και Χαλαζίτες – Τρίπολη) έχουν αποσαθρωθεί καιεξαφανιστεί πλήρως βόρεια-βορειοανατολικά της Νεάπολης όπου υπάρχουν σχε-δόν αποκλειστικά οι πλακώδεις ασβεστόλιθοι. Τρία μικρής έκτασης υπολείμματαασβεστολίθων της ενότητας Τρίπολης υπάρχουν στις βόρειες ακτές: στη θέσηΆγιος Κωνσταντίνος ανατολικά της Παραλίας Μιλάτου και ανατολικά και δυτικάτου ακρωτηρίου Δρεπάνι.

Στις βόρειες ακτές της περιοχής υπάρχουν πετρώματα πολύ πιο πρό-σφατα που έχουν δημιουργηθεί είτε από τη συγκόλληση των συσ-σωρευμένων ακανόνιστων θραυσμάτων του ασβεστολιθικού πετρώ-ματος των απότομων πλαγιών (λατυποπαγή), είτε από τη συγκόλλη-

ση των συσσωρευμένων αποστρογγυλεμένων πετρών που απο-θέτουν οι χείμαρροι στις εκβολές τους (κροκαλοπαγή). Τα πά-χη αυτών των πετρωμάτων είναι από λίγα μέτρα ως λίγες δε-κάδες μέτρα. Σε αρκετά σημεία της βόρειας ακτογραμμής το

Λιθοφάγοι.Αδιάψευστοιμάρτυρες τηςυψηλότερηςστάθμης τηςθάλασσας σεπαλαιότερεςεποχές.

Η στρωματογραφίατων λατυποπαγώνπετρωμάτων στη βόρειαακτογραμμήαντιστοιχεί στιςκλιματικές αλλαγέςκαι την ένταση της διάβρωσης τιςτελευταίες δεκάδεςχιλιάδες χρόνια.

κύμα της θάλασσας έχει αποκαλύψει τη στρωμα-τογραφία τους που αντιστοιχεί σε διαφορετικέςεντάσεις της διάβρωσης ως αποτέλεσμα των κλι-ματικών αλλαγών που συνέβησαν στη διάρκειατου Πλειστοκαίνου, και κυρίως τα τελευταία 1 εκ.χρόνια. Εκεί δε που αποκαλύπτονται τα μητρικάπετρώματα (πλακώδεις ασβεστόλιθοι) είναι ορα-τά τα σημάδια των αλλαγών της στάθμης της θά-λασσας κατά τις τελευταίες δεκάδες χιλιάδες χρό-νια καθώς διακρίνονται ορίζοντες με τρύπες πουείχαν διανοίξει θαλάσσια ελασματοβράγχια (οι λι-θοφάγοι) όταν η στάθμη βρισκόταν 2 έως 30 μέ-τρα ψηλότερα από ότι είναι σήμερα.Στην περιοχή έχουν εντοπιστεί και καταγραφεί α-πό το Τμήμα Κρήτης της Ελληνικής σπηλαιολογι-κής Εταιρείας 43 σπήλαια (ίδετε Παράρτημα) ο-πωσδήποτε όμως ο πραγματικός τους αριθμός εί-ναι πολύ μεγαλύτερος. Από αυτά έχουν εξερευ-νηθεί τα 12 χωρίς να εντοπιστεί κάποιο πραγμα-τικά μεγάλου μεγέθους ή με ανεπτυγμένο διάκο-σμο. Παρ’ όλα αυτά μας δίνουν μια ενδιαφέρουσαεικόνα για το υπόγειο περιβάλλον της περιοχής.Τα βάραθρα Κανή Λατσίδα (βάθος 25μ) και Λα-τσίδα Ξερολίμνης (βάθος 15μ) φιλοξενούν ενδη-μικά είδη σπηλαιόβιων ασπονδύλων. Ακόμα δυοστη βόρεια ακτογραμμή έχουν απολιθώματασπονδυλωτών. Το σπήλαιο του Αγίου Ανδρέα βό-ρεια της Φινοκαλιάς είναι ένας από τους ομορφό-τερους σπηλαιώδεις ναούς της Κρήτης.

Το ομαλό ανάγλυφο της κοιλάδας της Νεάπολης.

Ενάλιο σπήλαιο βόρεια του Αγίου Ανδρέα.

Το σπήλαιο της Ντατσερολενιάςκοντά στη βόρεια ακτογραμμή.

27

Δ.NEAΠOΛHΣ ΓEΩΛOΓIKOΣ XAPTHΣ

28

29

30

H ζωή στο μακρινό παρελθόν

Ελάχιστα είναι τα δημοσιευμένα στοιχεία που διαθέτουμε για τα παλαιοντολογι-κά ευρήματα στη περιοχή του Δήμου Νεάπολης. Αναμφίβολα η περιοχή «βίωσε»με ένταση τις σφοδρές αλλαγές του χώρου και της ζωής τα τελευταία 17 εκ. χρό-νια. Αρχικά ως μικρό κομμάτι γης μιας ενιαίας ξηράς (της Αιγαιίδας), στη συνέ-χεια ως βυθός θάλασσας και μετά είτε ως ηπειρωτικό τμήμα, είτε ως τμήμα με-γάλου ή μικρού νησιού. Σ’ αυτή τη γη περπάτησαν πριν 8-11 εκ. χρόνια γιγαντι-αία προβοσκιδωτά (τα δεινοθήρια, Deinotherium giganteum) απολιθώματα τωνοποίων έχουν βρεθεί σε δύο θέσεις στην επαρχία Σητείας. Έχοντας ύψος πάνωαπό 4,5μ. και βάρος που έφτανε και τους 12 τόνους τα ζώα αυτά ήταν πραγμα-τικά ογκώδη. Έμοιαζαν με τους σημερινούς ελέφαντες αλλά οι χοντροί χαυλιό-δοντές τους ήταν στραμμένοι προς τα κάτω. Εξαπλώνονταν σε όλη την Ευρώπη,την Ασία και την Αφρική αλλά εξαφανίστηκαν από προσώπου Γης πριν 1,5 εκα-τομμύρια χρόνια. Πολύ πιο πρόσφατα (τα τελευταία τουλάχιστον 1εκ. χρόνια)και όταν η Κρήτη ήταν πλέον νησί, στην περιοχή αποδεδειγμένα ζούσαν νάνοιιπποπόταμοι (Hippopotamus creutzburgi) και ελάφια (Candiacervus spp.) απολι-θώματα των οποίων βρέθηκαν σε 4 σπήλαια βόρεια και ανατολικά της Μιλάτου.Επίσης βέβαιο θεωρείται ότι στην περιοχή υπήρξε και το μεγαλύτερο από τα δύοείδη ελεφάντων που έζησαν στην Κρήτη (Elephas antiquus creutzburgi) απολι-θώματα του οποίου βρέθηκαν στο οροπέδιο του Καθαρού. Τα ζώα αυτά εποίκι-σαν την Κρήτη κολυμπώντας και ελλείψει θηρευτών ανέπτυξαν μεγάλους πλη-θυσμούς. Στις ίδιες θέσεις αλλά και στις βόρειες ακτές του Δήμου, βρέθηκε πλη-θώρα απολιθωμάτων από τρωκτικά και μυγαλές. Από αυτή την …πρόσφατη πα-νίδα των θηλαστικών, μόνο ένα είδος έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα, η κρητικήμυγαλή (Crocidura zimmermanni), η οποία είναι ενδημική της Κρήτης και το μο-ναδικό ενδημικό θηλαστικό της Ελλάδας.

31

Απολιθωμένα οστά ελαφιού (Candiacervus sp.).

Πουθενά στην Κρήτη δεν έχουν βρεθεί μεγάλα σαρκοφάγα θηλαστικά αυτής τηςπεριόδου. Φαίνεται ότι για τα τελευταία 2 εκατομμύρια χρόνια η πανίδα των με-γάλων θηλαστικών αποτελούνταν αποκλειστικά από φυτοφάγα ζώα που η πλη-θυσμιακή τους κατάσταση, η επιβίωση και τελικά η εξαφάνισή τους εξαρτήθηκεκυρίως από τη διαθεσιμότητα της τροφής, δηλαδή τα φυτά. Οι σφοδρές κλιμα-τικές αλλαγές κατά τις παγετώδεις και μεσοπαγετώδεις περιόδους τα τελευταία1 εκ. χρόνια οπωσδήποτε συνέβαλλαν στην εξαφάνισή τους. Τελευταία εξαφα-νίστηκαν τα ελάφια πριν τουλάχιστον 20.000 χρόνια, πολύ πριν εποικίσει ο άν-θρωπος το νησί.

32

Στο γεωλογικό χρόνο οι αλλαγές του χώρου και της φύσης είναι δραματι-κές και εντυπωσιακές. Το σημαντικότερο από τα γεγονότα που έπαιξαν κα-θοριστικό ρόλο στη δημιουργία και την εξέλιξη του Ελλαδικού χώρου είναιη σύγκρουση δύο τεκτονικών πλακών: της Αφρικανικής με την Ευρασιατι-κή. Η σύγκρουση αυτή ξεκίνησε πριν δεκάδες εκατομμύρια χρόνια και θασυνεχίζεται για μερικά εκατομμύρια χρόνια οπότε οι δύο ήπειροι θα ενω-θούν. Η γεωλογική και φυσική ιστορία της Κρήτης υπήρξε πολυτάραχη.Πριν 16 εκατομμύρια χρόνια αποτελούσε το νοτιότερο άκρο της ενιαίας ξη-ράς του Αιγαιακού χώρου (της Αιγαιίδας). Πριν 15 με 6,5 εκ.χ. (άνω Μει-όκαινο) η Αιγαιίδα διαρκώς κατακερματιζόταν και πλημμύριζαν με θαλασ-σινό νερό μεγάλες εκτάσεις, κυρίως στα δυτικά. Κατά το Μεσσήνιο (6,5-5,3 εκ.χ.) η Αφρική είχε πλησιάσει πλέον πολύ την Ευρασία δημιουργώ-ντας μια κλειστή θάλασσα, τη Μεσόγειο. Το θερμό κλίμα της εποχής είχεσαν αποτέλεσμα την εξάτμιση του μεγαλύτερου ποσοστού του νερού (με-ρικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι εξατμίστηκε όλο!). Εκείνη την περίοδο,εξ αιτίας της δραματικής ταπείνωσης της στάθμης της θάλασσας επανα-συνδέθηκαν χερσαίες περιοχές. Η ιστορία του Νεογενούς, μιας εποχής πουδιήρκεσε πάνω από 21 εκ.χ. (23,2 έως 1,8 εκ.χ. πριν) τελειώνει με το ά-νοιγμα του στενού του Γιβραλτάρ κατά το Πλειόκαινο. Η Μεσόγειος κατα-κλύζεται με τα νερά του Ατλαντικού και ο Αιγαιακός χώρος σταδιακά δια-φοροποιείται σε νησιά τα οποία κατά περιόδους ενώνονταν και ξαναχώρι-ζαν. Πολλά είδη εξαφανίστηκαν μη μπορώντας να επιβιώσουν σε μικρές ε-κτάσεις με αρκετά διαφορετικές οικολογικές συνθήκες. Στην Κρήτη για πα-ράδειγμα δεν έχουν βρεθεί απολιθώματα θηλαστικών αυτής της περιόδου(του Πλειοκαίνου) γεγονός που υποδηλώνει ότι θα πρέπει να εξαφανίστη-καν σχεδόν όλα. Οι δραματικές αλλαγές συνεχίστηκαν ακόμα και κατά τατελευταία 2 εκ.χ.. Όλη αυτή η περίοδος χαρακτηριζόταν από έντονα τε-κτονικά συμβάντα (η Κρήτη ανυψώθηκε περίπου 800m) και έντονες κλι-

Συνοψίζοντας μια φυσική ιστορία εκατομμυρίων ετών.

33

Ορίζοντας μεαπολιθωμένα οστάθηλαστικών σελατυποπαγείςαποθέσεις ενάλιουσπηλαίου.(

ματικές αλλαγές (3 βασικές παγετώδεις περίοδοι). Η Κρήτη όπως αρκετάνησιά του Αιγαίου εποικίστηκε με είδη θηλαστικών που είτε διασπείρονταιεύκολα (νυχτερίδες, τρωκτικά), είτε με είδη που μπορούν να κολυμπήσουνάνετα όπως τα ελάφια, οι ελέφαντες, οι ιπποπόταμοι κ.ά.. Έτσι, ενώ στηνηπειρωτική Ελλάδα εξακολουθεί να υπάρχει μια ισορροπημένη πανίδα (φυ-τοφάγα - σαρκοφάγα) με χαμηλό ενδημισμό, στα νησιά εγκαθίσταται μιαμη ισορροπημένη πανίδα από φυτοφάγα είδη τα οποία εξελίσσονται σε εν-δημικά. Ο γιγαντισμός και ο νανισμός είναι δύο εντυπωσιακά φαινόμεναπου παρατηρήθηκαν στους νησιωτικούς πληθυσμούς της εποχής. Οι αρου-ραίοι είχαν το μέγεθος μικρού λαγού ενώ οι ιπποπόταμοι μέγεθος χοίρου.Οι ελέφαντες είχαν ύψος 80-170cm και τα νάνα ελάφια μέγεθος κατσικιού.Οι γεωγραφικές και κλιματικές αλλαγές συνέχισαν να επηρεάζουν τη χλω-ρίδα, την πανίδα και τα οικοσυστήματα της ευρύτερης περιοχής όμως οάνθρωπος -τουλάχιστον από τη νεολιθική εποχή- επισφράγισε δυναμικάαυτή τη φυσική ιστορία επιφέροντας μεγάλης έκτασης αλλαγές με πρωτό-γνωρους για τη φύση ρυθμούς.

34

Kλίμα και βλάστηση

Στην όλη σχεδόν την περιοχή του Δήμου Νεάπολης κυριαρχεί η θαμνώδης βλάστηση.

Τρεις είναι οι κύριοι παράγοντες που έχουν καθορίσει τη βλάστηση της περιο-χής: το κλίμα, η έντονη βόσκηση και ο άνθρωπος. Τα είδη που συνιστούν τη βλάστηση εδώ όπως και στο μεγαλύτερο τμήμα τηςΚρήτης είναι εξαιρετικά ανθεκτικά στην ξηρασία καθώς έχει προσαρμοστεί ο βιο-λογικός τους κύκλος και τα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά στο μεσογειακόκλίμα (θερμά και ξηρά καλοκαίρια-ψυχροί και υγροί χειμώνες). Παρατηρώντας κανείς πρόχειρα το τοπίο θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι οι ε-κτεταμένοι θαμνότοποι της περιοχής είναι αποτέλεσμα της βόσκησης από πρό-βατα και κατσίκια. Αν και σε μεγάλο βαθμό σωστή η εκτίμηση αυτή δεν ερμη-νεύει απόλυτα την ύπαρξη και τη σύνθεση της βλάστησης. Θα πρέπει να ληφθείυπόψη ότι η υπερβόσκηση δεν είναι κάτι «ξένο» στην περιοχή. Αρκετά είδη με-γάλων φυτοφάγων ζώων (ελέφαντες, ιπποπόταμοι και ελάφια) έβοσκαν εδώ επίεκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και μάλιστα ελλείψει θηρευτών οι πληθυσμοί τουςήταν οι μέγιστοι δυνατοί, με κύριο περιοριστικό παράγοντα τη διαθεσιμότητατης τροφής. Η βλάστηση επομένως εάν δεν ήταν ήδη προσαρμοσμένη στην υ-περβόσκηση θα είχε εξαφανιστεί πλήρως από τα αιγοπρόβατα, κάτι που έχεισυμβεί σε αρκετά ωκεάνια νησιά στα οποία δεν υπήρχαν φυτοφάγα ζώα πριν ταεισάγει ο άνθρωπος. Τα τελευταία τουλάχιστον 8.000 χρόνια, ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να ε-πιβιώσει και να αναπτυχθεί επέδρασε τόσο έντονα σε αυτό που λέμε «φυσικόπεριβάλλον» ώστε η φυσιογνωμία του είναι σε πολύ μεγάλο ποσοστό ανθρωπο-γενής. Τους τελευταίους αιώνες αυτή η φυσιογνωμία ίσως ήταν εντονότερη απόποτέ. Σχεδόν όλη η περιοχή (ακόμα και δυσπρόσιτα απόκρημνα μέρη) ήταν εκ-χερσωμένη, διαμορφωμένη και καλλιεργούνταν τόσο για τις ανθρώπινες ανάγκεςόσο και για ζωοτροφές καθώς σχεδόν κάθε οικογένεια είχε βόδια, γαϊδούρια και

35

μουλάρια εκτός από τα αιγοπρόβατα. Δεκάδες μικροί οικισμοί και μοναστήρια, α-πειράριθμες αναβαθμίδες (πεζούλες), πολλά χιλιόμετρα πετρόχτιστων διαχωρι-στικών τοιχίων (τράφοι) και ένα εκτεταμένο δίκτυο καλτεριμιών διαμερισματο-ποιούσαν έντονα την περιοχή. Η χρήση της φωτιάς για την αναβλάστηση τωνθάμνων ήταν συστηματική δραστηριότητα στις περιοχές που εξασκούνταν η κτη-νοτροφία. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως υπάρχει μια δραματική κάμψη του αν-θρώπινου πληθυσμού στην ύπαιθρο. Οι περισσότερες καλλιέργειες εγκαταλεί-φθηκαν, τα οικόσιτα ζώα σχεδόν δεν υπάρχουν πλέον, η βόσκηση μειώθηκε καιφαίνεται ότι αρχίζει μια νέα περίοδος για το «φυσικό» περιβάλλον της περιοχής.Φυτά που είχαν περιοριστεί στο παρελθόν σε απόκρημνες πλαγιές βουνών επα-νεποικίζουν πλέον το χώρο. Οι θαμνότοποι εξαπλώνονται με σχετικά ταχείς ρυθ-μούς και τοπικά η μακία βλάστηση αποκτά δενδρώδη μορφή. Ακόμα και οι φυλ-λοβόλες δρείς (δρυγιάδες) αναβλαστάνουν στο νότιο τμήμα του Δήμου. Στην περιοχή οι βροχοπτώσεις κυμαίνονται κατά μέσο όρο από 1.200 χλστ. στιςνότιες περιοχές με μεγάλο υψόμετρο έως 400 χλστ. στα βόρεια παράλια ενώ ηθερμοκρασία φτάνει μερικούς βαθμούς κάτω του μηδενός το χειμώνα και ξε-περνά αρκετές φορές τους 380C το καλοκαίρι. Σε γενικές γραμμές ένας ετήσιος κύκλος ξεκινά τον Οκτώβριο με τις πρώτες σπο-ραδικές και συχνά κατακλυσμιαίες βροχές που πληθαίνουν προς τα τέλη του Νο-εμβρίου και κορυφώνονται τον Ιανουάριο.

36

Αβόσκητη καιβοσκημένη πλευράενός λόφου κοντάστις Κουρούνες.

α. Φρύγανα σεεγκαταλελειμμένεςκαλλιέργειες κοντάστη Δρήρο.

β. Τυπική φρυγανικήβλάστηση μεημισφαιρικούςθάμνους.

γ. Δενδρώδεις φλόμοισε φρυγανικήβλάστηση στιςβόρειες ακτές.

α. β. γ.

37

Σε αρκετές περιοχέςη ποικιλότητα τωνφυτών τωνφρυγάνων είναι πολύ μεγάλη.

38

Τα πουρνάριαδυσκολεύονται νααναπτυχθούν σεδένδρα στις περιοχέςμε ισχυρούς ανέμους.

Αναπτυσσόμενη μακίαβλάστηση κοντά στηΜονή Κεράμου.

α. Τα φύλλα τηςυπερβοσκημένης ελιάς γίνονται μικράκαι στρογγυλά.

β. Η συμπαγής ανάπτυξη υπερβοσκη-μένου πουρναριού.

α. β.

Την περίοδο αυτή όλη η περιοχή πρασινίζει καθώς τα φυτά ανταποκρίνονται σχε-δόν αμέσως. Τα ξυλώδη αείφυλλα είδη (δέντρα και θάμνοι) ρίχνουν τα μικράτους φύλλα που τους εξασφάλιζαν μικρή απώλεια νερού το καλοκαίρι και βγά-ζουν μεγαλύτερα. Τα ετήσια φυτά φυτρώνουν κατά εκατομμύρια από τα σπέρ-ματα στο έδαφος και τα βολβώδη είδη αναπτύσσουν τα νέα φύλλα τους. Την άνοιξη οι βροχές ελαττώνονται σταδιακά και σταματούν σχεδόν εντελώς τονΑπρίλιο ή το Μάιο. Οι νότιοι-νοτιοανατολικοί άνεμοι που φυσούν αυτή την πε-ρίοδο φέρνουν από τη μακρινή Σαχάρα της Αλγερίας και της Λιβύης μεγάλες σχε-τικά ποσότητες χώμα που αποτίθεται στην περιοχή με τις τελευταίες βροχές καιτο χιόνι στα βουνά αποκτά ένα χαρακτηριστικό χρώμα ώχρας. Στις φωτεινές ημέρες της Άνοιξης όλη η περιοχή σφύζει από ζωή, ιδιαίτερα τονΑπρίλιο. Στην πλειονότητά τους τα φυτά είναι πλέον ανθισμένα και πληθώρα ε-ντόμων (επικονιαστών και μη) πετούν ψάχνοντας τροφή και ένα ταίρι για να ζευ-γαρώσουν. Τα ρυάκια και οι εποχικοί υγρότοποι έχουν αρκετό νερό για να υπο-στηρίξουν την ανάπτυξη των υδρόβιων και ημιυδρόβιων φυτικών οργανισμών,που θα πυροδοτήσουν την παραπέρα ανάπτυξη της ζωής καθώς αποτελούν τηβάση της τροφικής αλυσίδας για πολλά υδρόβια ζώα. Σφύζοντας από ζωή, οι ε-ποχικοί υγρότοποι υποδέχονται αυτή την περίοδο τα μεταναστευτικά πουλιά ταοποία έρχονται από την Αφρική και κάποια σταματούν εδώ εξαντλημένα και πει-νασμένα για να ξεκουραστούν πριν συνεχίσουν το ταξίδι τους προς το βορρά.Τον Ιούνιο κατά κανόνα οι βροχοπτώσεις σταματούν και η θερμοκρασία αρχίζεινα ανεβαίνει. Ήδη τα περισσότερα φυτά έχουν καρπίσει και σταδιακά ξεραίνο-νται ή αναπτύσσουν μικρότερα φύλλα. Την εποχή αυτή δοκιμάζονται σκληρά ό-λες οι προσαρμογές που απέκτησαν τα ιθαγενή φυτά και ζώα από τότε που βρέ-θηκαν στην περιοχή. Τα γεώφυτα μπαίνουν στον θερινό τους λήθαργο ενώ τα ε-τήσια φυτά πεθαίνουν αφήνοντας τα σπέρματά τους στο έδαφος για να βλαστή-σουν τον επόμενο χειμώνα. Ο Ιούλιος και ο Αύγουστος είναι οι πιο δύσκολοι μή-νες καθώς οι θερμοκρασίες είναι υψηλές και υπάρχει ξηρασία. Ο Σεπτέμβριος,

39

Συνύπαρξη της ελιάς,της αμυγδαλιάς καιτου πουρναριού κοντάστο Καστέλι.

40

Δενδρώδης μακίαβλάστηση κοντά στηΜονή Κεράμου.

Η αναπτυσσόμενηβλάστηση στιςπλαγιές τηςΜουτσούνας κοντάστη Λατσίδα.

ζεστός, συνήθως απάνεμος και με ελάχιστες βροχές είναι ο μήνας κατά τον ο-ποίο η φύση προετοιμάζεται για ένα ακόμη ετήσιο κύκλο. Δυο είναι οι κυρίαρχοι τύποι βλάστησης που απαντούν στα όρια του Δήμου Νε-άπολης: η φρυγανική και μακία. Και οι δύο τύποι αποτελούνται από θαμνώδη εί-δη φυτών αλλά τα είδη της μακίας μπορούν να αναπτυχθούν σε μεγάλα δένδραδημιουργώντας ακόμα και πραγματικά δάση. Επίσης μοιράζονται κάποια κοινάχαρακτηριστικά που αποτελούν είτε προσαρμογές στο μεσογειακό κλίμα (π.χ. α-νεπτυγμένο ριζικό σύστημα, αειφυλλία, σκληροφυλλία, εποχικό διμορφισμό τωνφύλλων) είτε προσαρμογές στην υπερβόσκηση (π.χ. αγκαθωτά φύλλα ή βλαστοί,κακή γεύση, δυνατότητα ανάπτυξης ακόμα και σε λιγοστό χώμα σε κάθετα βρά-χια).Τα φρύγανα είναι ο κοινότερος τύπος βλάστησης της περιοχής. Συνίστανται απόχαμηλούς και συνήθως αραιούς θάμνους οι οποίοι έχουν κατά κανόνα μικρά φύλ-λα, είναι συχνά χνουδωτοί και κατά περίπτωση έχουν αγκαθωτούς βλαστούς.Στις παράκτιες περιοχές των βόρειων ορίων του Δήμου αλλά και εσωτερικά σταπλέον ξηρά μέρη τα φρύγανα έχουν την τυπικότερη μορφή τους. Το σχήμα τωνθάμνων είναι χαρακτηριστικά ημισφαιρικό, σχήμα που παίρνουν τα φυτά για ναελαχιστοποιήσουν την επιφάνειά τους. Τυπικά φυτικά είδη αυτής της βλάστησηςείναι η αστοιβή (Sarcopoterium spinosum), ο θύμος (Thymus capitatus), η γαλα-τσαστοιβή (Euphorbia acanthothamnos), η αγκαραθιά (Phlomis lanata), οι λαδα-νιές (Cistus spp), το φασκόμηλο (Salvia fruticosa), τα φυτιλάκια (Ballota spp), ηρίγανη (Origanum spp), το αμάραντο (Helichrysum siculum), o ασπάλαθος(Callicotome villosa), το αχινοπόδι (Genista acanthoclada) κ.ά.. Σε μια πρώτη μα-τιά τα φρύγανα φαίνονται φτωχά οικοσυστήματα αλλά αυτό δεν είναι πραγματι-κότητα. Η ποικιλία φυτών και ζώων που συναντά κανείς στα φρύγανα είναι η με-γαλύτερη από όλα σχεδόν τα οικοσυστήματα της Κρήτης. Ανάμεσα στους πο-λυετείς ξυλώδεις θάμνους των φρυγάνων αναπτύσσονται πάρα πολλά είδη ετή-σιων φυτών αλλά και αρκετά ποώδη βολβόφυτα με συνηθέστερα τον ασφόδελο(Asphodelus aestivus), την ασκελετούρα (Urginea maritima) και πολλά είδη ορ-χιδεοειδών. Οι λιγότερο τυπικές μορφές φρυγάνων όσο αφορά τη μορφολογίατων θάμνων, αλλά με λίγο πολύ την ίδια χλωριδική σύνθεση επικρατούν στην πε-ριοχή. Όλες οι εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες αλλά και οι υποβαθμισμένοι πρι-νώνες έχουν εποικιστεί από αυτά τα φυτά και συνυπάρχουν μαζί με σποραδικήςεξάπλωσης φυτών μακίας (πρινάρια, αγριελιές, κ.ά.).

41

Ο υγρότοπος στοΛιβάδι του ΑγίουΚωνσταντίνου.

42

43

Η τυπική μακία βλάστηση με πυκνά και ψηλά φυτά αείφυλλων πλατύ-φυλλων και απουσία ποωδών φυτών στον υποόροφο είναι περιορισμένησε μικρές εκτάσεις στα νότια κυρίως της επικράτειας του δήμου. Γενικάστη μακία βλάστηση της περιοχής κυριαρχούν οι θαμνώδεις και οι δεν-δρώδεις μορφές του πριναριού (πρίνοι, Quercus coccifera). Υποβαθμι-σμένη μακία με θαμνώδεις μορφές πριναριών και αγριελιών (Oleaeuropaea oleaster) και σπανιότερα σχίνων (Pistacia lentiscus) και χαρου-πιών (Ceratonia siliqua) συνυπάρχει πάντα με την φρυγανική βλάστησηστο μεγαλύτερο μέρος της περιοχής. Σε συγκεκριμένες όμως περιοχές ό-πως ανατολικά της Μονής Κρεμαστών, περιμετρικά της κοιλάδας τουΔρασίου, στο λόφο της Δρήρου, μεταξύ Περονίδων και Αδραβάστου, ημακία βλάστηση ανακάμπτει και αναπτύσσεται. Παντού σχεδόν ο επι-σκέπτης μπορεί να παρατηρήσει μια από τις πιο εντυπωσιακές προσαρ-μογές της αγριελιάς και κυρίως του πουρναριού που τους επέτρεψαν ναεπιβιώσουν στην υπερβόσκηση δεκάδων χιλιάδων ετών. Σ΄ αυτά τα φυ-τά οι νεαροί βλαστοί ξεραίνονται στην άκρη τους όταν βοσκηθούν καιμετατρέπονται σε αιχμηρά αγκάθια. Αμέσως μετά την αποκοπή της άκρηςαναπτύσσονται 2 ή 3 νέοι βλαστοί από τους οφθαλμούς που υπάρχουνλίγο χαμηλότερα. Σταδιακά, το πουρνάρι (ή η αγριελιά) μετατρέπεται σεένα συμπαγή θάμνο με αποξυλωμένους και αιχμηρούς βλαστούς που ε-μποδίζουν την βόσκηση. Παράλληλα τα φύλλα του γίνονται πάρα πολλάκαι πολύ μικρά. Το κατσοπρίνι, όπως λέγεται στην Κρήτη το υπερβοσκη-μένο πουρνάρι, αναπτύσσεται αργά για πολλές δεκαετίες μέχρις ότου εί-ναι αρκετά ψηλό για να ξεφύγει ένα κλαδί το οποίο δεν μπορεί να βο-σκηθεί. Τότε μόνο το φυτό αναπτύσσεται σε δέντρο. Η υγρόφιλη και ακόμα περισσότερο η υδρόβια βλάστηση είναι πολύ πε-ριορισμένη σε τμήματα ρυάκων (πλατάνια, καλάμια) και σε εποχικά λι-μνίδια. Ο τελευταίος τύπος υγροτόπου έχει πολύ μεγάλη σημασία και α-ξία για την περιοχή. Εποχιακά λιμνίδια ή εποχιακά μεσογειακά τέλματαόπως λέγονται εντοπίστηκαν. Χαρακτηριστικά είδη φυτών που απαντούνσ’ αυτούς είναι τα ψαθιά, τα βούρλα, οι ποταμογέτονες, οι ρανούνκου-λοι αλλά και το μικρότερο αγγειόσπερμο του κόσμου (μελισσόχορτο,Lemna minor). Οι σημαντικότεροι και με έκταση 0,5 – 7 στρέμματα βρί-σκονται: στον Άγιο Κωνσταντίνο, ανατολικά του Καστελίου, μεταξύ Κα-στελίου και Φουρνής, στις Κουρούνες, νότια από το Σύρμεσο και νότιακαι βόρεια από τις Δοριές. Σ΄ αυτούς θα πρέπει να προστεθούν και οιδεκάδες μεγάλων διαστάσεων στέρνες που υπάρχουν στην περιοχή.

Υδροχαρής βλάστηση στον υγρότοπο των Κουρουνών.

44

Xλωρίδα

Το αχινοπόδι (Genista acanthocla-da) με τα αιχμηράαγκάθια τουαναπτύσσεταιιδιαίτερα σε περιοχέςπου υφίστανταιμακροχρόνιαβόσκηση.

Ένα στα δύο φυτά της Ελλάδας εξαπλώνονται μόνο στη Μεσόγειο και πουθενάαλλού στον κόσμο. Πολλές περιοχές έχουν μεγάλη ποικιλία φυτών όμως η Κρή-τη με 1.735 ιθαγενών ειδών αποτελεί ένα πραγματικό βοτανικό παράδεισο. Πα-ράλληλα, είναι και το νησί της Μεσογείου με τον μεγαλύτερο αριθμό ενδημικώνφυτών (πάνω από 200 ενδημικά είδη και υποείδη). Η χλωρίδα της Κρήτης είναι εξαιρετικά φτωχή σε δασικά είδη. Αντίθετα είναι πά-ρα πολλά τα μικρού μεγέθους είδη, ετήσια ή πολυετή, με προσαρμογές για τηναποφυγή, αντίσταση, ή ανάκαμψη από τη βόσκηση. Η χλωρίδα στην περιοχή τηςΝεάπολης είναι τυπική αυτής των μέσων και χαμηλών υψομέτρων. Στον επισκέπτη από την κεντρική και δυτική Ευρώπη κάνει πολύ μεγάλη εντύ-πωση η παρουσία τόσων πολλών αγκαθωτών φυτών. Μερικά είναι πολυετή φυτάτης φρυγανώδους βλάστησης όπως η αστοιβή (Poterium spinosum), η γαλατσα-στοιβή (Euphorbia acanthothamnos), ο ασπάλαθος (Calycotome vilosa) και το α-χινοπόδι (Genista acanthoclada). Ακόμα, υπάρχουν πολλά ετήσια φυτά που ανκαι εδώδιμα προστατεύονται από τη βόσκηση με πολύ αιχμηρά αγκάθια. Τυπικέςπεριπτώσεις είναι η κενταύρια (Centaurea idaea) και τα γαϊδουράγκαθα (Silybummarianum, Onopordum bracteatum, Notobasis syriaca, κ.α.). Άλλα είδη είναι πολύ δύσγευστα. Το βερμπάσκο (Verbascum macrurum), τα φυ-τιλάκια (Ballota pseudodictamnus, Β. acetabulosa) και η αγκαραθιά (Phlomislanata) έχουν πολύ τριχωτά φύλλα και βλαστούς. Όταν αφυδατωθούν οι τρίχεςαυτές (ιδιαίτερα της αγκαραθιάς) ερεθίζουν τους βλεννογόνους, το λαιμό και ταμάτια. Πολύ πιο αποτελεσματική προστασία έχουν οι φλόμοι (Euphorbiacharacias, Euphorbia dendoides, κ.ά). Τα φυτοφάγα ζώα δεν τους αγγίζουν γιατίστο βλαστό και τα φύλλα τους κυκλοφορεί ένας δηλητηριώδης λευκός χυμός.Έτσι, ιδιαίτερα ο δενδρώδης φλόμος έχει πολύ μεγάλους πληθυσμούς σε όλο το

45

μήκος των παράκτιων πλαγιών αλλά και σε λόφους και πλαγιές ρεματιών βόρειατης Λατσίδας. Φυτά όπως λαδανιές (Cistus spp.) εκκρίνουν το ρητινώδες λάβδα-νο από αδένες που έχουν στα φύλλα τους. Μάλιστα, ιδιαίτερα στις Σίσες Ρεθύ-μνου όπου η λαδανιά (Cistus creticus) έχει πολύ μεγάλους πληθυσμούς, η ρητί-νη αυτή ήταν παλαιότερα σημαντική πηγή εσόδων μιας και το λάβδανο χρησι-μοποιείται στην παρασκευή λιβανιού αλλά και στην ποτοποιία.Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της Κρητικής χλωρίδας είναι η παρουσία πολλών α-ρωματικών φυτών. Στα τέλη της άνοιξης και κυρίως το καλοκαίρι η ατμόσφαιραπλημμυρίζει κυριολεκτικά με τα αιθέρια έλαια που απελευθερώνουν κυρίως ηφασκομηλιά (Salvia fruticosa), η ρίγανη (Origanum onites) και το θυμάρι(Coridothymus capitatus). Την άνοιξη η περιοχή μετατρέπεται σε ένα πραγματικό ποικιλόχρωμο μωσαϊκόκαθώς τα περισσότερα φυτά είναι ανθισμένα. Το κίτρινο των ανθών της αγκαρα-θιάς, του ασπάλαθου και του αχινοποδιού κυριαρχεί σε πολλές περιοχές, είναιόμως τόσο έντονο βόρεια από τις Κουρούνες και μέχρι το Νοφαλιά, ώστε είναιορατό και σε δορυφορικές φωτογραφίες. Δεν υπάρχει χρώμα που να μην αποτυ-πώνεται στα άνθη της περιοχής, αναμφισβήτητα όμως το πιο χρωματιστό στοι-χείο είναι οι ορχιδέες με πιο χαρακτηριστικά τα μελισσάκια (Ophris sp.).Μερικά φυτά δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στους τοίχους και τα δάπεδα των ε-ρειπωμένων κτηρίων της περιοχής. Τα πιο χαρακτηριστικά από αυτά είναι τα πε-ριδικούλια (Parietaria judaica), οι τσουκνίδες (Urtica spp.) και οι συκιές (Ficuscarica), όμως υπάρχουν και πολλά χασμόφυτα.Τουλάχιστον το 8% των φυτικών ειδών της περιοχής είναι ενδημικά της Κρήτηςκαι το ποσοστό ανεβαίνει κατακόρυφα όσο αφορά τη χλωρίδα των απόκρημνωνπλαγιών. Μερικά από αυτά τα είδη είναι εντυπωσιακά και εύκολα αναγνωρίσιμαόπως το πετρομάρουλο (Petromarula pinnata) και οι καμπανούλες (Campanulaspp.).Ο άνθρωπος έχει εισάγει κατά λάθος ή σκόπιμα πολλά είδη φυτών ελάχι-στα όμως έχουν προσαρμοστεί στο περιβάλλον και έτσι δεν αναπαράγονται από

μόνα τους. Εξαίρεση αποτελούν η φρα-γκοσυκιά (Opuntia ficus-indica) η ο-

ποία εξαπλώνεται αργά στους εγκα-ταλελειμμένους οικισμούς, και ιδι-

αίτερα η ξυνίδα (Oxalis pes-caprae). Το φυτό αυτό έφτασεστην Κρήτη πριν περίπου ένα

αιώνα από τη Νότια Αφρική πι-θανά με χώμα μέσα στο οποίο υ-

πήρχαν οι βολβοί του. Σήμερα μπορείκανείς να τη δει παντού καθώς είναι πλέ-

ον συστατικό της χλωρίδας όλων σχεδόντων οικοσυστημάτων της Κρήτης.

46

Τα κίτρινα άνθη τουαγκαθωτούασπαλάθου (Calycotome vilosa).

47

α. Γαλατσαστοιβή (Euphorbia acanthothamnos).

β. Δυο παρόμοια φυτά, αστοιβή (Poterium spinosum) αριστερά και γαλατσαστοιβή (Euphorbia acanthothamnos) δεξιά,διεκδικούν τον ίδιο χώρο.

γ. Ένα από τα μεγαλύτερα γαϊδουράγκαθα(Onopordum bracteatum) στη Κρήτη.

δ. Η κενταύρια (Centaurea idaea) ένα κοινό ενδημικό φυτό της Κρήτης.

α.

β.

γ.

δ.

α. Φλόμος (Euphorbia characias).

β. Η ενδημική αγκαραθιά τηςΚρήτης (Phlomis lanata).

Kάτω αριστερά:Προστατεύοντας το πολύτιμο

άνθος με αιχμηρά αγκάθια(Notobasis syriaca).

Δεξιά σελίδα:Το Βερμπάσκο (Verbascum

macrurum) είναι σχετικά κοινόείδος της περιοχής.

α. β.

49

Η λαδανιά (Cistus creticus) από την οποίασυλλέγεται το λάβδανο.

Η λαδανιά (Cistus salviifolius) με τα άσπρα άνθη.

Ο δενδρώδης φλόμος (Euphorbia dendoides) μπορεί

να ξεπεράσει τα 2,5 μέτρα ύψος.

Ανθισμένη ρίγανη (Origanum onites). Θυμάρι (Coridothymus capitatus).

52

Φασκόμηλο (Salvia fruticosa).

Δεξιά: Το ενδημικό κίτρινομελισσάκι (Ophrys cressa).

54

Το μελισσάκιOphrys heldreichi.

55

Το μελισσάκιOphrys holoserica.

56

α. Εντυπωσιακά άνθη πετρομάρουλου

(Petromarula pinnata).

β. Η ενδημικήκαμπανούλα (Campanula

tubulosa).

γ. Μανδραγόρας (Mandragora officinarum).

Η τετράστικτηορχιδέα (Orchis

quatripunctata).

Aριστερά:Το ενδημικό πετρομάρουλο (Petromarula pinnata).

α.

γ.

β.

58

α. β. γ.

59

Άνθος Λαγόχορτου (Tragopogon porrifolius).

Aριστερά:

α. Το εντυπωσιακό άνθος της δρακοντιάς (Dracunculus vulgaris).

β. Μαχαιρίδα (Gladiolus italicus) το μοναδικό είδοςγλαδιόλας στην Κρήτη.

γ. Τα μεμβρανώδη άνθητου αμάραντου των ακτών(Limonium sinuatum).

Βρυώνια (Bryonia cretica) ημοναδική αγριοκολοκυθιάτης Κρήτης.

Ασκελετούρα (Urginea maritima) ένα κοινό βολβόφυτο.

Γιαλόπικρο (Glaucium flavum), ένα κοινό φυτό της παράκτιας ζώνης.

61

Χαμομήλι (Anthemis chia).

Αγριονεραγκούλα των γλυκών νερών (Ranunculus trichophyllus).Ένα μικροσκοπικό υδρόβιοφυτό στους υγροτόπους της περιοχής.

Το κρητικό κυκλάμινο (Cyclamen creticum)φύεται σε σκιεράσημεία συνήθως σε πρινοδάση.

Aριστερά:Ο ασφόδελος (Asphodelus ramosus)αναπτύσσει μεγάλουςπληθυσμούς σεσυστηματικάυπερβοσκούμενεςπεριοχές.

62

Φραγκοσυκιά (Opuntia ficus-indica).

63

Τα μελισσόχορτα αφθονούν στις στέρνες και τους υγροτόπους της περιοχής.

Μελισσόχορτο (Lemna minor) το μικρότερο αγγειόσπερμο.

Ξυνίδα (Oxalis pes-caprae) ο πιο επιτυχημένος εισβολέας.

Πανίδα

Εκτός από κάποια υμενόπτερα (μέλισσες, σφήκες) και βεβαίως τους σκορπιούςπου το κέντρισμά τους είναι επώδυνο, δεν υπάρχει κανένα άλλο είδος ζώου στηνΚρήτη το οποίο να είναι επικίνδυνο για τον άνθρωπο. Έτσι ο επισκέπτης μπορείνα περιηγηθεί στην περιοχή πολύ άνετα και άφοβα.Η πανίδα της Κρήτης και ιδιαίτερα αυτή των ασπονδύλων, είναι πολύ πλούσιατόσο σε ενδημικά όσο και στενοενδημικά είδη. Ο ενδημισμός σε διάφορες ομά-δες ασπονδύλων φτάνει και το 30 % και η ευρύτερη περιοχή του Δήμου Νεά-πολης αποτελεί ένα από τα «θερμά σημεία» του ενδημισμού στην Κρήτη. Οπωσ-δήποτε η πανίδα των ασπονδύλων ελάχιστα θα ενδιαφέρει το μέσο επισκέπτηκαι γι’ αυτό δεν θα επεκταθούμε. Κρίνουμε όμως σκόπιμο να σημειώσουμε ότιεάν ο επισκέπτης σηκώσει οποιαδήποτε από τις αμέτρητες πέτρες, θα δει ότι ε-κεί βρίσκεται ένας μεγάλος αριθμός ειδών ζώων (σαλιγκαριών, ισοπόδων, αρα-χνιδίων, εντόμων, κ.ά.). Είναι ίσως χρήσιμο να ξέρει ότι κατά μέσο όρο, τουλά-χιστον ένα στα τέσσερα διαφορετικά είδη που θα δει, δεν υπάρχει πουθενά αλ-λού στον κόσμο παρά μόνο στην Κρήτη. Ο ενδημισμός των ασπονδύλων έχει πο-λύ υψηλές τιμές (πάνω από 80%) σε ιδιαίτερα οικοσυστήματα όπως είναι τασπήλαια. Ιδιαίτερα τα είδη αρκετών ομάδων ζώων που είναι απόλυτα προσαρ-μοσμένα να ζουν στο αφιλόξενο περιβάλλον των σπηλαίων, είναι όλα ενδημικά.Στα σπήλαια της περιοχής υπάρχουν είδη που εξαπλώνονται στα σπήλαια όληςτης Κρήτης (π.χ. τα ορθόπτερα Troglophilus spinulosus και Discoptila lindbergi),στα σπήλαια της ανατολικής Κρήτης (π.χ. το τυφλό και άχρωμο ισόποδοSchizidium perplexum) ή μόνο στα σπήλαια των Λασιθιώτικων Βουνών και τουΜεραμπέλλου (π.χ. η κρητική δολιχοπόδα Dolichopoda paraskevi). Εάν εξαιρέσει κανείς τα ζώα που έχουν την ικανότητα να πετούν (πουλιά και νυ-χτερίδες) η πανίδα των σπονδυλοζώων που ζουν σήμερα στην Κρήτη είναι φτω-

Οδοντόγναθα καιπολλά άλλα έντομαέχουν πληθυσμιακήέκρηξη την άνοιξηστου υγροπόπους.

65

χή σε είδη. Το γεγονός αυτό οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην μακρόχρονηαπομόνωση της ως νησιού και στη σχετικά μεγάλη απόσταση που έχει από τιςγειτονικές ηπειρωτικές περιοχές. Σήμερα πάντως η σύνθεση της πανίδας τωνσπονδυλοζώων είναι πολύ πιο ισορροπημένη από ότι ήταν πριν πολλές δεκάδεςχιλιάδες χρόνια, όταν κυριαρχούσαν τα μεγάλα φυτοφάγα χωρίς να υπάρχουν οιθηρευτές τους.Από τα τρία είδη αμφιβίων της Κρήτης στην περιοχή υπάρχουν ο πρασινόφρυ-νος (Bufo viridis) και ο δενδροβάτραχος (Hyla arborea). Και τα δύο είδη ζουνμαζί και επισκέπτονται τα ρυάκια και τους εποχικούς υγροτόπους την άνοιξη πουείναι η περίοδος αναπαραγωγής τους, για να γεννήσουν. Στο τέλος της άνοιξηςοι υγρότοποι είναι γεμάτοι γυρίνους οι οποίοι αποτελούν και τροφή πολλών με-ταναστευτικών πουλιών. Ο ενδημικός βάτραχος της Κρήτης (Rana cretensis) δενεντοπίστηκε στην περιοχή αλλά ίσως να υπάρχουν μικροί πληθυσμοί. Η ενδεχό-μενη απουσία του θα πρέπει να αποδοθεί στη ρύπανση των νερών κατά το πρό-σφατο παρελθόν. Έχει εντοπιστεί πάντως σε κοντινές περιοχές νότια και ανατο-λικά του Δήμου και ο επανεποικισμός της περιοχής είναι πιθανά θέμα χρόνου.Επειδή το είδος είναι πολύ ευαίσθητο στη ρύπανση η επανεμφάνισή του θα ση-μαίνει και την καθαρότητα των νερών.Οι πληθυσμοί των ερπετών στην περιοχή είναι μικροί όπως συμβαίνει κατά κα-νόνα σε όλη σχεδόν την Κρήτη. Εδώ υπάρχουν τουλάχιστον τα οκτώ από τα έ-ντεκα είδη του νησιού. Σε όλους τους οικισμούς ακόμα και στην πόλη της Νεά-

66

Πλατυέλμινθεςστις πηγές τουΔρασίου.

πολης είναι κοινή η παρουσία του σαμιαμιδιού (Hemidactylus turcicus) ενώ τα ε-γκαταλελειμμένα σπίτια και οι ανεμόμυλοι είναι ο κύριος βιότοπος ενός ακόμηείδους (Tarentola mauritanica), όχι όμως τόσο κοινού. Η μεγαλύτερη σαύρα της Κρήτης (η πράσινη κολισαύρα, Lacerta trilineata) είναιίσως το μόνο ερπετό που, λόγω μεγέθους και χρώματος, θα δει ο επισκέπτης.Θα τη δει το καλοκαίρι, όταν είναι πολύ δραστήρια, κυρίως στις ρεματιές καιτους λόφους βόρεια της Νεάπολη και μέχρι την ακτή. Η άθηρος Κρήτη έχει ό-μως και το …θρύλο της. Μια άκακη σαύρα, το λιακόνι (Chalcides occelatus), πουτο μεγαλύτερο μέρος της ζωής της το περνά κρυμμένη κάτω από πέτρες είναι ί-σως το πιο παρεξηγημένο ζώο στην Κρήτη (αλλά και σε άλλες περιοχές της Με-σογείου). Ο λαός, άγνωστο γιατί, τη θεωρεί εξαιρετικά δηλητηριώδη. Σώζεται α-κόμα στις μέρες μας ένα παλαιό λαϊκό δίστιχο που τονίζει το πόσο επικίνδυνηείναι: «αν σε δαγκάσει από το στόμα γύρεβγε γιατρό και στρώμα, κι αν σε δα-γκάσει απ’ την ουρά καδελέτο (σ.σ. ξύλινο φέρετρο) και παπά». Το λιακόνι είναιωστόσο μια σαύρα που δεν έχει καθόλου δηλητήριο και τρέφεται, όπως και οιυπόλοιπες της Κρήτης, με εδαφόβια ασπόνδυλα. Τρία από τα τέσσερα είδη φιδιών της Κρήτης υπάρχουν σίγουρα στην περιοχή,όλα σε πολύ μικρούς πληθυσμούς. Το νερόφιδο (Natrix tesselata) είναι σχετικάκοινό στις περιοχές με νερό (στέρνες, πηγές, ρύακες, εποχικά τέλματα) και τρέ-φεται κυρίως με αμφίβια αλλά και με κουνουπόψαρα (Gambusia affinis), ψάριαπου είχαν εισαχθεί στο παρελθόν σε πολλές στέρνες της περιοχής για την κα-ταπολέμηση των κουνουπιών. Η πολύχρωμη όχεντρα όπως λέγεται στην Κρήτητο σπιτόφιδο (Elaphe situla) και ο όφις (Telescopus fallax), το μοναδικό οπισθό-γλυφο φίδι του νησιού, είναι λιγότερο κοινά. Η παρουσία και της δενδρογαλιάς(Coluber gemonensis) είναι πάρα πολύ πιθανή.Η μοναδική χερσαία χελώνα της Κρήτης είναι ...υδρόβια. Η ποταμοχελώνα(Mauremys rivulata) έχει ένα τουλάχιστον σημαντικό πληθυσμό στην περιοχή.Στις όχθες του ποταμιού που ρέει βόρεια της Λατσίδας και στις πολυάριθμες κο-λύμπες ανάμεσα στα καλάμια μπορεί κανείς να δει πολλές δεκάδες άτομα οποι-αδήποτε εποχή του χρόνου.Δεκαπέντε από τα 16 είδη ε-δαφόβιων θηλαστικών τηςΚρήτης υπάρχουν στην περιοχήκαι είναι όλα νυχτόβια. Το σύμβολο της πανίδας της Κρή-της, το Αγρίμι (Capra aegagruscretica), ζούσε παλαιότερα και εδώ,κυρίως στις νότιες ορεινές περιοχέςτου Δήμου. Το ζώο αυτό το εισήγαγεο άνθρωπος κατά τη νεολιθική επο-χή και η εξάπλωσή του στην Κρήτη

67

Η μεγάλη ακρίδα(Anacridium aegyptium).

ήταν καθολική μέχρι τουλάχιστον και τον 18 αιώνα. Στη Δίκτη παρατηρήθηκε γιατελευταία φορά στις αρχές του 20ου αιώνα. Το ζώο αυτό που τόσο επηρέασε τηντέχνη στην Κρήτη έχει περιοριστεί σήμερα στα Λευκά Όρη.Τα εντομοφάγα θηλαστικά περιλαμβάνουν τρία είδη μυγαλών (ετρουσκομυγαλήSuncus etruscus, κηπομυγαλή Crocidura suaveolens, κρητική μυγαλή Crocidurazimmermanni) και τον σκαντζόχοιρο (Erinaceus concolor). Η ετρουσκομυγαλή εί-ναι από τα μικρότερα θηλαστικά του κόσμου και ζυγίζει συνήθως μέχρι 3 γραμ-μάρια. Η κρητική μυγαλή είναι το μοναδικό ενδημικό είδος θηλαστικού της Κρή-της και της Ελλάδας και το μόνο που έχει επιβιώσει από την πανίδα του Τεταρ-τογενούς.Η πανίδα των τρωκτικών περιλαμβάνει 4 είδη: τον αγκαθοποντικό (Acomyscahirinus minous), το βραχοποντικό (Apodemus mystacinus), το δασοποντικό(Apodemus sylvaticus), το σπιτοποντικό (Mus domesticus) και τον αρουραίο(Rattus rattus). Το πιο εξωτικό είδος είναι ο ακαθοποντικός που μέχρι πρόσφα-τα θεωρούταν και ενδημικό της Κρήτης. Οι τρίχες στο πίσω μέρους του σώμα-τος αυτού του ποντικού είναι πολύ χοντρές σαν αγκάθια. Οι σπιτοποντικοί και οιαρουραίοι είναι αναμφίβολα τα πιο κοινά ποντίκια της περιοχής. Ένα επιπλέονείδος, ο δασομυοξός (Myoxus glis), είναι πιθανό να υπάρχει σε δασωμένες πε-ριοχές του νότιου τμήματος του Δήμου.

68

Ο κρητικόςδενδροβάτραχος (Hyla arborea).

Ο λαγός (Lepus europaeus) είναι από τα κοινά είδη στην περιοχή αν και κυνη-γιέται πολύ ενώ το αγριοκούνελο (Oryctolagus cuniculus) πιθανότατα υπάρχει καιστους νότιους πρόποδες της Δίκτης.Από τα σαρκοφάγα θηλαστικά η ζουρίδα (κουνάβι, Martes foina) και το καλογυ-ναικάρι (νυφίτσα, Mustela nivalis) είναι πολύ κοινά στην περιοχή, ενώ ο άρκα-λος (ασβός, Meles meles) είναι λιγότερο κοινός. Η αγριόγατα (Felis silvestriscretensis) είχε εντοπιστεί πριν λίγα χρόνια στη Δίκτη και είναι πιθανό να εξα-πλώνεται μέχρι και τα νότια όρια του Δήμου. Αυτό το ζώο-φάντασμα εισήχθηκεαπό τον άνθρωπο στην Κρήτη σε παλαιότερες εποχές και είναι πιο συγγενές μετις αγριόγατες της βόρειας Αφρικής παρά με την ευρωπαϊκή αγριόγατα που υ-πάρχει και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Η γνώση μας για τα χειρόπτερα της Κρήτης (τις λαχταρίδες όπως λέγονται τοπι-κά) περιορίζεται μόνο στην απλή παρουσία 17 ειδών από τα 33 που έχουν ανα-φερθεί στην Ελλάδα. Αυτό ισχύει βεβαίως και για την περιοχή του Δήμου Νεά-πολης. Δεν υπάρχει κάποιος λόγος για να μην υπάρχουν όλα τα είδη νυχτερίδωντης Κρήτης και εδώ, τουλάχιστον κάποια εποχή του χρόνου. Τα σπήλαια και πολ-λά ερειπωμένα κτίρια είναι πολύ σημαντικά για το φώλιασμα των νυχτερίδων.Τρανομυωτίδες (Myotis myotis) και μικρομυωτίδες (Myotis blythi) εντοπίστηκαννα φωλιάζουν σε ενάλια σπήλαια της περιοχής, μάλιστα η παρουσία των τρανω-μυωτίδων είναι η πρώτη αναφορά του είδους για την Κρήτη. Ακόμα τρία είδη,όλα σε μικρούς πληθυσμούς, εντοπίστηκαν σε σπήλαια της ενδοχώρας: η πτε-ρυγονυχτερίδα (Miniopterus schreibersi), η τρανορινόλοφος (Rhinolophusferrumequinum) και η μικρορινόλοφος (Rhinolophus hipposideros). Νότια από τιςΒρύσες καταγράφηκαν πολλά άτομα νυχτονόμου (Tadarida teniotis) κατά τις α-πογευματινές πτήσεις τους.Η ορνιθοπανίδα της περιοχής (με εξαίρεση ίσως τις αλυκές Ελούντας) είναι σχε-δόν άγνωστη. Υπολογίζουμε πάντως ότι περισσότερα από 200 είδη πουλιών περ-νούν ή φωλιάζουν στην περιοχή. Γενικά, με περισσότερα από 420 είδη, η ορνι-θοπανίδα της Ελλάδας είναι από τις πλουσιότερες της Ευρώπης, ιδιαίτερα για τααναπαραγόμενα είδη (τουλάχιστον 243). Ο αριθμός αναπαραγόμενων ειδών ό-μως μειώνεται από το βορρά προς το νότο: 219 εί-δη στη Μακεδονία, 153 στηΣτερεά Ελλάδα, 104στην Πελοπόν-νησο και 85στην Κρήτη.Από τα πιοκοινά είδη στουςοικισμούς είναι τασπουργίτια (ατσέλεγας, Passer

69

Η κοινή μικρόσωμηγαλάζια πεταλούδα(αρσενικό άτομοPseudophilotes vicrama).

domesticus) και ιδιαίτερα στην πόλη τηςΝεάπολης η δεκαοχτούρα (Streptopelia

decaocto). Η τελευταία είναι πολύ ανθρωπόφιλοείδος. Προερχόμενη από την Ασία εποίκισε τις πό-λεις της Ευρώπης τη δεκαετία του ’30 και σύντο-

μα όλο σχεδόν τον πλανήτη. Στην Κρήτη βρίσκεται περίπου 30 χρόνια. Άλλα πο-λύ κοινά και μόνιμα είδη μέσα και γύρω από τους οικισμούς είναι ο κότσυφας(Turdus merula), ο μαυροτσιροβάκος (Sylvia melanocephala) και ο καλόγερος(Parus major), ενώ στα τέλη της άνοιξης έρχονται τα κοινά χελιδόνια (Hirundorustica) για να φωλιάσουν. Όπου και να περιηγηθεί ο επισκέπτης θα ακούσει καιθα δει τα ωδικά πουλιά που αφθονούν στην περιοχή: την πολύχρωμη καρδερίνα(σγαρδέλι, Carduelis carduelis) που πετά συνήθως κατά μικρές ομάδες, τον φλώ-ρο (Carduelis chloris) με το χαρακτηριστικό πρασινοκίτρινο χρώμα που είναι πιομοναχικός και τον σπίνο (Fringilla coelebs) που ζει σε μεγαλύτερες ομάδες καιέχει σταχτοκάστανο χρώμα με χαρακτηριστικές άσπρες λωρίδες στα φτερά του.Ο κατσουλιέρης (σκορδαλός, Galerida cristata) ζει μόνιμα στη περιοχή και είναικοινότερος στα βόρεια και κυρίως στους παράκτιους θαμνότοπους. Οι θαμνότο-ποι της περιοχής φιλοξενούν επίσης τον κοκκινοκεφαλά (Lanius senator), έναπολύχρωμο πουλί που έρχεται από την κεντρική Αφρική για να αναπαραχθεί.Αμέσως μόλις έλθουν κατά τον Απρίλη, τα ζευγάρια των κοκκινοκεφαλάδων ο-ριοθετούν και περιφρουρούν δυναμικά μια επικράτεια αρκετών δεκάδων στρεμ-μάτων για να κυνηγούν την τροφή τους (έντομα, μικρά ερπετά). Από τις σου-σουράδες κοινές είναι η λευκοσουσουράδα (Motacilla alba), με το χαρακτηρι-στικό ασπρόμαυρο χρωματισμό η σταχτοσουσουράδα (Motacilla cinerea), η ο-ποία έχει σταχτιά ράχη και σταχτί κεφάλι και κιτρινωπό ή κιτρινόλευκο στήθοςενώ η κιτρινοσουσουράδα (Motacilla flava) είναι καλοκαιρινός επισκέπτης ή/καιπεραστικός μετανάστης και προτιμά κυρίως τους υγροτόπους. Η πανίδα των αρπακτικών πουλιών είναι πλούσια. Όποτε και να σηκώσει κανείςτο κεφάλι του προς τον ουρανό θα δει γερακίνες (Buteo buteo) που είναι με δια-

φορά το πιο κοινό αρπακτικό ήβραχοκιρκίνεζα (ανεμογάμι, Falcotinnunculus) να αιωρούνται ακίνη-τα στον αέρα. Μεσ’ τις ρεματιές γυ-ροπετά το καλοκαίρι ένα λιγότεροκοινό γεράκι, ο πετρίτης (φαλκόνι,Falco peregrinus) που είναι και τοταχύτερο ζώο στον κόσμο, αφού σεκάθετες εφορμήσεις του μπορεί νααναπτύξει ταχύτητα μέχρι και 400χλμ την ώρα! Την άνοιξη επίσης

70

Ανθρωπόφιλοσαμιαμίδι (Hemidactylus turcicus).

Πράσινη κολισαύρα(Lacerta trilineata),η μεγαλύτερη σαύρατης Κρήτης.

71

Στο τέλος τηςάνοιξης οι υγρότοποιτου Δήμου Νεάποληςγεμίζουν με γυρίνουςδενδροβάτραχων καιπρασινόφρυνων.

Ο λιγότερο κοινόςσκορπιός στην περιοχή (Mesobuthus gibbosus).

φτάνουν και εδώ από τη μακρινή Μαδαγασκάρη οι μαυροπετρίτες (Falcoeleonorae). Αυτοί οι ταξιδευτές έρχονται και φωλιάζουν στις απόκρημνες ακτέςτων νησιών της Ελλάδας στην οποία δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση αφού έρχε-ται το 70% (3.000 ζευγάρια) του παγκόσμιου πληθυσμού του είδους! Προς τοτέλος της άνοιξης και όλο το καλοκαίρι μπορεί να δει κανείς πολλά άτομα να πε-τούν στον κάμπο της Νεάπολης και μέχρι τις βόρειες ακτές. Πολύ συχνά κάνει την παρουσία του και το όρνιο (Gyps fulvus) που έχει τρειςκοινές ονομασίες στην Κρήτη: βιτσίλα στο Λασίθι, σκάρα στο Ηράκλειο και τοΡέθυμνο και καναβός στα Χανιά. Ο μεγαλόπρεπος αυτός γύπας φωλιάζει εκτόςτων ορίων του Δήμου. Η πιο προσιτή φωλιά για να τον θαυμάσει κανείς από κο-ντά, βρίσκεται σε μια βραχοσκεπή του φαραγγιού Σελινάρι, απέναντι από την Ιε-ρά Μονή του Αγίου Γεωργίου. Τον άλλο γύπα της Δίκτης, τον γυπαετό (Gypaetusbarbatus) -ή κοκαλά όπως πολύ πιο εύστοχα ονομάζεται στην Κρήτη γιατί τρέ-φεται με κόκαλα- θα τον δουν οι πολύ τυχεροί επισκέπτες αφού έχουν απομεί-νει μόνο 7 άτομα σε όλο τον ορεινό όγκο της Δίκτης. Παλαιότερα ήταν σχετικάκοινός σε όλη την Ελλάδα, τον τελευταίο αιώνα όμως ο πληθυσμός του μειώθη-κε δραματικά και σήμερα αναπαράγεται μόνο στην Κρήτη όπου υπάρχουν περί-που 30 άτομα.

Τις νύχτες η ησυχία διακόπτεται από το μακρόσυρτοχουχουριστό κελάηδημα της γιδοβυζάχτρας(Caprimulgus europaeus) και το χαρακτηριστικό κάλε-σμα (ου – ου) του γκιώνη (σκλόπα, Otus scops) πουμοιάζει με μονότονο μονοσύλλαβο διάλογο μεταξύ τωνατόμων αυτού του μικρόσωμου είδους κουκουβάγιας.Το μεγαλύτερο νυχτόβιο αρπακτικό της περιοχής είναιη πεπλόγλαυκα (ζάρα, Tyto alba). Κάτασπρη κοιλιακά,ωχρή ραχιαία και με ένα πρόσωπο καρδιόσχημο, η ζά-ρα είναι αναμφίβολα το πιο εντυπωσιακό νυχτόβιο

72

Η Κρήτη δεν έχειιθαγενή είδη ψαριώντου γλυκού νερού. Το κουνουπόψαρο(Gambusia affinis)έχει εισαχθεί για τηνκαταπολέμηση τωνκουνουπιών.

Ποταμοχελώνα(Mauremys rivulata) κοντάστη Λατσίδα.

Μαυροτσιροβάκος(Sylvia melanocephala).

α. Καλόγερος (Parus major).

β. Κατσουλιέρης(σκορδαλός, Ga-lerida cristata)στις βόρειες ακτές.

α. β.

γ. δ.γ. Το πολύχρωμοσγαρδέλι (Carduelis carduelis).

δ. Σπίνος (Fringilla coelebs).

πουλί της Κρήτης. Πετά αθόρυβα και φωλιάζει ή κουρνιάζει στους πολλούς ανε-μόμυλους της περιοχής αλλά και στα σπήλαια. Τρέφεται κυρίως με μικρά εδαφό-βια θηλαστικά (τρωκτικά, μυγαλές). Ό οικολογικός της ρόλος είναι πολύ σημανι-κός αφού σε ένα έτος μπορεί να καταναλώσει πάνω από 1.500 μικροθηκαστικά!Επειδή δεν μπορεί να χωνέψει τις τρίχες και τα κόκαλα τα εξεμεί ως μαύρουςσβόλους. Από την ανάλυση πολλών τέτοιων σβόλων που βρήκαμε σε ένα σπή-λαιο στην Ξερολίμνη και σ’ένα ανεμόμυλο στο Νοφαλιά βρέθηκε ότι τρέφεται κυ-ρίως με σπιτοπονικούς (60% των ατόμων) και λιγότερο με τα υπόλοιπα ποντίκιακαι τις μυγαλές της περιοχής. Ο Απρίλιος και ο Μάιος είναι οι πιο κατάλληλοι μήνες για ορνιθοπαρατήρησηστην περιοχή καθώς είναι η περίοδος που έρχονται τα μεταναστευτικά πουλιάαπό την Αφρική. Ιδιαίτερα οι εποχικοί υγρότοποι συγκεντρώνουν ένα μεγάλο α-ριθμό ειδών καθώς έχουν νερό και βρίθουν από φύκη, ασπόνδυλα ζώα αλλά καιγυρίνους. Τα σπάνια αυτά οικοσυστήματα προετοιμάζονταν από το χειμώνα γιανα υποδεχτούν και να προσφέρουν πολύτιμους χώρους ξεκούρασης και τροφήςγια τους εξαντλημένους μετανάστες. Ο παρατηρητής έχει τη δυνατότητα να δειπολλά μεγάλα πουλιά όπως σταχτοτσικνιάδες (Ardea cinerea) και λευκοτσικνιά-δες (Egretta garzetta) αλλά και μικρότερα όπως ποταμοσφυριχτές (Charadriusdubius) και λασπότρυγγες (Tringa glareola). Στα ρηχά νερά των υγροτόπων στα-ματούν ακόμα και πολύ σπάνια πουλιά που σταμάτησαν πριν πολλά χρόνια να α-ναπαράγονται την Ελλάδα, όπως η χαλκόκοτα (Plegadis falcinellus).

Αρσενικόςκοκκινοκεφαλάς (Lanius senator)ελέγχει τηνεπικράτειά του στις Κουρούνες.

75

Κοινά χελιδόνια (Hirundo rustica) ο πιο γνωστός καλοκαιρινός επισκέπτης των πόλεων.

Κιτρινοσουσουράδα (Motacilla flava).

Σπουργίτι (Passer domesticus) το κοινότερο πουλί των πόλεων.

Δεκαοκτούρα (Streptopelia decaocto),ο εισβολέας από την Ασία.

Η ασπροκώλα (Oenanthe oenanthe)της ορεινής ζώνης.

Κάργια (Corvus monendula).

α. Λασπότριγκας (Tringa glareola).

β. Λευκοτσικνιάς (Egretta garzetta)στον ΆγιοΚωνσταντίνο.

γ. Η σπάνια χαλκόκοτα(Plegadis falcinellus)στον υγρότοποανατολικά τηςΔρήρου.

δ. Ποταμοσφυριχτές(Charadrius dubius)στον ΆγιοΚωνσταντίνο.

Kάτω: Σταχτοτσικνιάς(Ardea cinerea) στιςΚουρούνες.

α. β.

γ. δ.

77

Τα όρνια συχνά πετούνπάνω από την περιοχήψάχνοντας για νεκράζώα.

Γερακίνα (Buteo buteo), το κοινότεροαρπακτικό τηςπεριοχής.

Η φωλιά όρνιων (Gyps fulvus) στο Σεληνάρι.

78

Πάνω: Δολιχοπόδα (Dolichopoda paraske-vi), το ενδημικόσπηλαιόβιο ορθόπτεροτων Λασιθιώτικωνβουνών και τουΜεραμπέλλου.

α. Το τρωγλόβιοισόποδο Schizidiumperplexum.

β. Ο σπηλαιόβιοςγρύλλος (Discoptilalindbergi ) τηςΚρήτης.

γ. Tρωγλόφιλος (Troglophilus spinulosus). Tο Tρωγλόξενοορθόπτερο τηςKρήτης

α.

β.

γ.

79

Η τρανομυωτίδα (Myotis myotis)εντοπίστηκε γιαπρώτη φορά στηνΚρήτη σε ενάλιοσπήλαιο τηςπεριοχής.

Η μικρομυωτίδα (Myotis blythi)αναπαράγεται σεενάλια σπήλαια τηςπεριοχής.

80

Oικισμοί και μετόχια

Πανοραμική άποψητης κεντρικήςπλατείας τηςΝεάπολης.

Ο Δήμος Νεάπολης χαρακτηρίζεται οικιστικά από ένα σχετικά μεγάλο αριθμό χω-ριών και μετοχιών πολλά από τα οποία ιδρύθηκαν για την αγροτική εκμετάλλευ-ση των διαδοχικών μικρών κοιλάδων. Σήμερα, πολλά από αυτά είναι σχεδόν έ-ρημα και ο επισκέπτης έχει την αίσθηση, ότι ο χρόνος σταμάτησε σε κάποιαστιγμή του περασμένου αιώνα. Κατοικημένα ή όχι, οι οικισμοί και τα μετόχια, α-ποτελούν ανοιχτά μουσεία μιας πολιτισμικής κληρονομιάς ανεκτίμητης αξίας πουτόσο οι επισκέπτες όσο και οι ίδιοι οι κάτοικοι του Δήμου Νεάπολης οφείλουννα σεβαστούν. Σήμερα, ο Δήμος Νεάπολης έχει 6.765 κατοίκους σε 10 Δημοτι-κά Διαμερίσματα και η πόλη 2.767 κατοίκους. Οι οικισμοί του Δήμου Νεάπολης και τα κύρια μετόχια ανά δημοτικό διαμέρισμαείναι τα εξής:

81

Η Νεάπολη απέχει 55 χλμ από το Ηράκλειο και 15 χλμ από τον Άγιο Νικόλαο.Βρίσκεται στο κέντρο περίπου της κοιλάδας του Μεραμπέλλου, που κατά τουςπροηγούμενους αιώνες αποτελούσε το σιτοβολώνα του νομού. Η θέση της πό-λης είναι στρατηγική, πάνω στο πέρασμα που από την αρχαιότητα ενώνει την α-νατολική με την υπόλοιπη Κρήτη. Βόρεια, με υψόμετρο 793 μ., βρίσκεται ο Τί-μιος Σταυρός με τους αναμεταδότες και τις κεραίες να αλλοιώνουν την κορυφο-γραμμή του και νότια η δασωμένη με πρίνους Καβαλλαρά (740 μ.). Το Καινούρ-γιο Χωριό, όπως λεγόταν στα χρόνια της ενετοκρατίας η Νεάπολη, αναφέρεταιαπό το 1577 ως ο δεύτερος σε πληθυσμό οικισμός της επαρχίας Μεραμπέλλουμετά την Κριτσά. Ο αρχικός όμως οικισμός υπήρχε τουλάχιστον από την β' Βυ-ζαντινή περίοδο κοντά στην πηγή Βιγλί στα σύνορα με την Βουλισμένη. Το όνο-μα Νεάπολη δόθηκε το 1868 από τον Χριστιανό διοικητή, Αδοσίδη Κωστή Πασά,ο οποίος μετέφερε εδώ την έδρα της Τουρκικής διοίκησης από το Καστέλι Φουρ-νής. Είναι η περίοδος άνθησης της πόλης. Τότε έγιναν πολλά δημόσια έργα καιχτίστηκαν όμορφα κτίρια που ακόμη και σήμερα αποτελούν στολίδι της. Διακρί-νουμε τρεις χαρακτηριστικούς τύπους οικιών: Τα όμορφα νεοκλασικά με τα υπέ-ροχα μπαλκόνια και τους κατάφυτους κήπους, τα λιτά πετρόκτιστα σπίτια χτι-σμένα με το σκληρό γκρίζο ασβεστόλιθο του Μεραμπέλλου και τα τσιμεντένιατης δεκαετίας του '60 και '70. Η ανάπτυξη του Αγίου Νικολάου αλλά και της Χερ-σονήσου και των Μαλίων αποδυνάμωσαν οικιστικά και οικονομικά την πόλη τιςπροηγούμενες δεκαετίες, κάτι που αντιστρέφεται τα τελευταία χρόνια αφού η

82

Η Νεάπολη τοσούρουπο από τιςπλαγιές τηςΚαβαλλαράς.

Δημοτικό διαμέρισμα Νεάπολης

ευκολία των μετακινήσεωνέχει κρατήσει πολλούς κα-τοίκους στον τόπο καταγω-γής τους. Εξάλλου η Νεάπο-λη προσφέρει την ηρεμία,την αρχοντιά και εν τέλει μίαποιότητα ζωής, που δύσκολαθα απολαύσει ο κάτοικος άλ-λων, πιο αστικοποιημένων ήτουριστικών πόλεων. Η πόληδιαθέτει Αστυνομικό Τμήμα,Νοσοκομείο, Κ.Α.Π.Η., Κέ-ντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών,Δικαστήρια, Τράπεζες, Παι-δούπολη, εξαιρετικά ενδια-φέρον Λαογραφικό Μουσείομε πλούσιες συλλογές,Αρχαιολογική συλλογή, τηνΗλιάκειο Δημοτική Βιβλιοθή-κη, αλλά και ένα πολύ δρα-στήριο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Επίσης, εδώ εδρεύει η Μητρόπο-λη Πέτρας και Χερρονήσου η οποία προσφέρει πλούσιο φιλανθρωπικό έργο στιςεκτεταμένες κτιριακές της εγκαταστάσεις. Στην κεντρική πλατεία ξεχωρίζει μετην επιβλητικότητά του ο Καθεδρικός Ναός της Μεγάλης Παναγίας, ο οποίος μα-γνητίζει αμέσως το βλέμμα του επισκέπτη προκαλώντας του δέος και ψυχική α-νάταση.

Αδραβάστος:Μικρός οικισμός βόρεια της Νεάπολης με 14 κατοίκους κατά την απογραφή του1981 και κανένα σήμερα. Η πρόσβαση γίνεται από τον οικισμό Νοφαλιά.

Αμυγδαλιά:Μικρός οικισμός με 11 κατοίκους κατά την απογραφή του 2001. Βρίσκεται κοντάστη βόρεια ακτογραμμή λίγο πριν το μετόχι Σούβλος.

Δίλακκος και Αγία Σοφία:Πρόκειται για μικρούς και πολύ κοντινούς οικισμούς (μετόχια) στο δρόμο γιαΚουδουμάλο και Φινοκαλιά. Στην απογραφή του 1981 υπήρχαν 26 κάτοικοι πουμειώθηκαν σε 12 το 2001. Σε απόσταση 200 μέτρων βορειοδυτικά της Αγίας Σο-φίας, βρίσκονται τέσσερις μεγάλες πολύ παλιές στέρνες, διαμέτρου 3-5 μέτρωνπου έχουν νερό όλο το χρόνο.

83

Το κτίριο στο οποίοστεγάζονται τοΚέντροΠεριβαλλοντικήςΕκπαίδευσηςΝεάπολης, ηΗλιάκειος ΔημοτικήΒιβλιοθήκη και τοΙστορικό ΑρχείοΛασιθίου.

Ο Καθεδρικός Ναόςτης ΜεγάληςΠαναγίας στηνκεντρική πλατεία.

Κουδουμάλος:Μικρός οικισμός με 12 κατοίκους κατά την απογραφή του 1981 και 14 το 2001.Λίγο μετά το βόρειο άκρο του χωριού ξεκινάει με βόρεια κατεύθυνση χωματό-δρομος, που οδηγεί στο ησυχαστήριο του Αγίου Ανδρέα και στον ρύακα Χαλά-σματα.

Κουρούνες:Οικισμός ανατολικά της Νεάπολης, στο δρόμο για Νοφαλιά και Κουδουμάλο. Εί-χε 104 κατοίκους κατά την απογραφή του 1981 και 66 το 2001. Ο οικισμός δη-μιουργήθηκε από την συνένωση κοντινών μετοχιών. Σε απόσταση πεντακοσίωνμέτρων νότια του χωριού δεσπόζουν δυο επιβλητικοί ανεμόμυλοι, ενώ οκτακό-σια μέτρα ανατολικά σώζεται ακόμα ένας σε εξαιρετική κατάσταση. Το σημαντι-κότερο ίσως στοιχείο του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής είναι ένας υγρό-τοπος έκτασης 2,5 στρμ., που βρίσκεται στο νότιο άκρο του χωριού. Τους ανοι-ξιάτικους μήνες προσελκύει πλήθος μεταναστευτικών και μη πουλιών αποτελώ-ντας μια όαση δροσιάς στο κατά τα άλλα ξηρό και άνυδρο περιβάλλον.

Μακρυγέννησα:Μικρός οικισμός χτισμένος δίπλα στην κοίτη του ρύακα Χαλάσματα, με 8 κατοί-κους το 1981 και 5 το 2001. Βρίσκεται βόρεια της Νεάπολης και 1,5 χλμ. βο-ρειοανατολικά του οικισμού Νοφαλιά.

Νοφαλιάς: Οικισμός βόρεια της Νεάπολης, στο μέσο περίπου της απόστασης προς την βό-ρεια ακτογραμμή του Δήμου. Είναι κτισμένος σε διάσελο και το όνομά του μπο-ρεί να αποδοθεί στην κομβική θέση (ομφαλός) που κατείχε κατά τις καθημερι-νές μετακινήσεις των προηγούμενων αιώνων. Αναφέρεται με το όνομα Ομφαλιάςστην απογραφή του 1881. Είχε 66 κατοίκους στην απογραφή του 1981 και 38 το2001. Η ευρύτερη περιοχή είναι αρκετά δασωμένη με μεγάλους πρίνους.

84

Δεξιά σελίδα:Η Μακρυγέννησα, έναμικρό μετόχι χτισμένοδίπλα στην κοίτη τουρύακα Χαλάσματα.

Ο Νοφαλιάς και τούψωμα Άνυδρος μετις πυκνές συστάδεςαπό πρίνους.

Πατσόπουλος: Μικρός οικισμός με 17 κατοίκους, κατά την απογραφή του 2001.

Περάμπελα:Μικρός οικισμός αποτελούμενος από τρία μετόχια, με 8 μόνιμους κατοίκους κα-τά την απογραφή του 1981 και 13 το 2001. Η πρόσβασή του είναι μέσω δια-σταύρωσης, στο μισό περίπου της απόστασης, μεταξύ των Κουρουνών και τουΝοφαλιά. Εδώ, βρίσκεται η Ιερά Μονή Παναγίας και ο οικισμός θεωρείται ότι δη-μιουργήθηκε από τους καλλιεργητές και εργάτες των κτημάτων της Μονής.

Περονίδες:Η πρόσβαση γίνεται μέσω διακλάδωσης, στο νότιο άκρο του οικισμού Νοφαλιά.Είχε 11 κατοίκους το 1981 ενώ το 2001 φέρεται ως ακατοίκητος. Στο μέσο πε-ρίπου της διαδρομής από το Νοφαλιά υπάρχει μεγάλη συστάδα με ψηλούς πρί-νους, αγριοαχλαδιές, αγριελιές και σχίνα.

Πέτρος:Μικρός οικισμός με δύσκολη πρόσβαση από το χωριό Κουρούνες. Είχε 7 κατοί-κους το 1981 και ήταν ακατοίκητος το 2001.

Ρωμανός: Μικρός οικισμός με πρόσβαση από τον οικισμό Νοφαλιάς. Είχε 14 κατοίκους το1981 και 8 το 2001.

86

Τα Περάμπελα, έναμικρό μετόχι με τηνΙερά Μονή Παναγίαςσε μια περιοχή μεήπιες γεωργικέςεκμεταλλεύσεις καιμακία βλάστηση σεστάδιο ανάκαμψης.

Σούβλος: Βρίσκεται πολύ κοντά στην βόρεια ακτογραμμή του Δήμου Νεάπολης. Είχε 5 κα-τοίκους κατά την απογραφή του 1981 και 2 το 2001.

Φινοκαλιά:Βρίσκεται επίσης κοντά στη βόρεια ακτογραμμή και αναφέρεται στην απογραφήτου 1881 με το όνομα Φινοκαλία. Είχε 35 κατοίκους το 1981 και 14 το 2001.

Λιθόμανδρα: Πολύ μικρός οικισμός στα σύνορα του Δήμου Νεαπόλεως και του Αγίου Νικολά-ου με 7 κατοίκους κατά την απογραφή του 1961 και χωρίς μόνιμους κατοίκουςαπό τότε. Σήμερα είναι πλήρως ερειπωμένος.

Άγιος Αντώνιος: Βρίσκεται βόρεια της Νεάπολης κοντά στην ακτογραμμή. Το 2001 είχε 17 κατοίκους.

Αμυγδαλόλακκος:Μικρός οικισμός με πρόσβαση από το Νοφαλιά. Είχε 5 κατοίκους κατά την απογραφή του 1981 και 3 το 2001.

87

Το μικρό μετόχι τουΑμυγδαλόλακκουπολύ κοντά σταΑνώγεια.

Δημοτικό διαμέρισμα Αγίου Αντωνίου

Ανώγεια: Μικρός οικισμός λίγο πριν την βόρεια ακτογραμμή του Δήμου Νεάπολης, με 29κατοίκους κατά την απογραφή του 1981 και 16 το 2001.

Κουνάλι: Βρίσκεται σε απόσταση 1,5 χιλιομέτρου από το ιστορικό Σπήλαιο Μιλάτου. Είχε44 κατοίκους κατά την απογραφή του 2001.

Τσαμπί:Είναι πολύ κοντά στο Κουνάλιο, στο δρόμο για τον Άγιο Αντώνιο. Είχε 17 κατοί-κους το 1981 και 9 το 2001.

Βουλισμένη: Χωριό 342 κατοίκων (απογραφή 2001), 1,5 χλμ. δυτικά της Νεάπολης. Αναφέ-ρεται από το 1248 ως κτήμα της αρχιεπισκοπής Χερσονήσου, αλλά έρημη. Το ό-νομα του οικισμού αποδίδεται μάλλον στη σαθρότητα και ευμεταβλητότητα τωνχωμάτινων λόφων, στους οποίους είναι κτισμένος. Όπως και οι υπόλοιποι οικι-σμοί του κάμπου της Νεάπολης, έχει πλούσια περιβόλια με εσπεριδοειδή και κη-πευτικά, αν και κάπως παραμελημένα σήμερα. Εξάλλου, η έννοια του οικογενει-ακού κήπου και του περβολάρη, όπως λέγεται αυτός που το φροντίζει, αφήνουναδιάφορους τους περισσότερους σημερινούς νέους. Οι λόφοι που υψώνονται νό-

88

Τα Ανώγεια.

Δημοτικό διαμέρισμα Βουλισμένης

τια του οικισμού και συνεχίζονται ανατολικά μέχρι τα όρια του Δήμου Νεάποληςπάνω από το Χουμεριάκο, είναι κατάφυτοι με μεγάλους πρίνους που σχημάτιζανδάσος του οποίου, δυστυχώς, μεγάλο τμήμα έχει καταστραφεί από πυρκαγιά.

Ξερολίμνη:Υπαγόταν στην κοινότητα Λατσίδας και είχε 18 κατοίκους το 1981 και 24 το2001. Πρώτη φορά αναφέρθηκε με το όνομα Ξερολίμνη στην απογραφή του1920.

Βρύσες:Βρίσκεται στο δρόμο για το οροπέδιο Λασιθίου νοτιοανατολικά της Νεάπολης. Τοχωριό είναι χτισμένο στη βορειοανατολική πλαγιά της Καβαλλαράς. Τα περισσό-τερα σπίτια είναι πετρόκτιστα και σχεδόν όλα έχουν πανοραμική θέα της Νεά-πολης και της κοιλάδας ανατολικά της. Είχε 315 κατοίκους κατά την απογραφήτου 2001. Λίγο μετά το τέλος του χωριού βρίσκεται το εκκλησάκι του ΠροφήτηΗλία με ακόμα πιο πανοραμική θέα, αφού φαίνονται ακόμα και τα βουνά τουΟροπεδίου Λασιθίου, καθώς και μέρος της κοιλάδας του Δρασίου. Όλη η πλαγιά,στην οποία είναι κτισμένος ο οικισμός, διατηρεί πλούσια μακία βλάστηση και α-ποτελεί την ανατολική κατάληξη του ορεινού όγκου της Σελένας. Στην περιοχήτου Προφήτη Ηλία διενεργούνται αρχαιολογικές έρευνες που έχουν αναδείξει καιδεύτερο υστερομινωικό οικισμό, εκτός από τη Δρήρο.

89

Δημοτικό διαμέρισμα Βρυσών

Οι Βρύσες και στοβάθος η Νεάπολη.

Δράσι: Μικρό μετόχι μετά τις Βρύσες στο δρόμο προς το οροπέδιο Λασιθίου. Είχε μόνο3 κατοίκους κατά την απογραφή του 2001. Πρόσφατα ο Δήμος δημιούργησε έ-να καλαίσθητο χώρο υπαίθριας αναψυχής δίπλα στη μεγάλη στέρνα που συγκε-ντρώνει το νερό των πηγών. Το άφθονο τρεχούμενο νερό, ποτίζει τα πολλά πε-ριβόλια της περιοχής. Δυτικά από το Δράσι υψώνεται ένα ορεινό διάσελο με έ-να μικρό μετόχι, τη Λαγκάδα, που έχει δώσει το όνομά της στην ευρύτερη πε-ριοχή.

Καρύδι: Βρίσκεται 1 χλμ. νότια της ιστορικής Μονής Αρετίου με πρόσβαση από το δρό-μο Καστελίου Φουρνής. Το χωριό είχε 103 κατοίκους κατά την απογραφή του2001. Το όνομά του, κατά μια εκδοχή προέρχεται από το επώνυμο του πρώτουοικιστή και κατά μια δεύτερη από τις δέκα περίπου καρυδιές που ευδοκιμούνστον οικισμό και αποτελούν φυτό σπάνιο για την περιοχή. Στη μικρή κοιλάδα με-ταξύ του νέου και του παλιού εγκαταλελειμμένου χωριού, υπάρχουν πέντε στέρ-νες μεγάλων διαστάσεων που ακόμα και σήμερα είναι γεμάτες με νερό και δια-τηρούνται σε καλή κατάσταση.

Καστέλι: Βρίσκεται ανατολικά της Νεάπολης σε υψόμετρο 300 μ. και πληθυσμό 202 κα-τοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2001. Αναφέρεται με αυτό το όνομα α-

90

Δημοτικό διαμέρισμα Καρυδίου

Πανοραμική άποψητου Καρυδίου και της μικρήςκοιλάδας του.

Δημοτικό διαμέρισμα Καστελίου Φουρνής

91

Η μεγάλη στέρνα στο Δράσι με τονΔημοτικό χώροαναψυχής. Στο βάθοςδιακρίνεται τοδιάσελο τηςΛαγκάδας.

Οι διαχρονικάπολύτιμεςπετρόκτιστεςστέρνες στο Καρύδι.

πό το 1577, ενώ ήδη το 1415 αναφέρεται σαν «Καστέλι στη Φουρνή» από τονπεριηγητή Cristoforo Buondelmonti. Μαζί με τους γειτονικούς οικισμούς Επάνωκαι Κάτω Φουρνή αποτελεί μια οικιστική ενότητα με το όνομα Φουρνή. Η ονο-μασία του οικισμού φανερώνει ότι κατά την ενετοκρατία υπήρχε εκεί φρούριο.Ο οικισμός, όπως και οι υπόλοιποι δύο, είναι κτισμένος σε μικρή πόλγη με εύ-φορα και παραγωγικά χωράφια τα οποία εάν υπήρχε περισσότερο αρδευτικό νε-ρό θα απέφεραν πολύ περισσότερα εισοδήματα στις αγροτικές οικογένειες. Στηνπεριοχή υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός στερνών μερικές από τις οποίες είναι ι-διαίτερα ενδιαφέρουσες. Το κυλινδρικό σχήμα τους με τα σπειροειδή σκαλοπά-τια είναι ίδιας τεχνοτροπίας με την κεντρική δεξαμενή νερού της κοντινή αρχαίαΔρήρο. Ενάμισι χιλιόμετρο πριν τον οικισμό, υπάρχει μια μικρή σε έκταση κοι-λάδα, που τους χειμερινούς και ανοιξιάτικους μήνες μετατρέπεται σε λιμνίδιο με

92

Το Καστέλι Φουρνής.

Οι ερειπωμένοιανεμόμυλοι στηνπεριοχή τηςΓαλαρόπετρας,διακρίνεται τοΚαστέλι Φουρνής,και στο βάθος ταΛασιθιώτικα βουνά.

εξαιρετικά πλούσια πανίδα και χλωρίδα. Η αφθονία του νερού σε συνδυασμό μετη σχετικά μεγάλη του έκταση προσελκύει πολλά μεταναστευτικά πουλιά, αρκε-τά από τα οποία είναι απειλούμενα. Εδώ, αλλά και στα υπόλοιπα εποχικά τέλ-ματα της ευρύτερης περιοχής, ο επισκέπτης θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προ-σεκτικός και να αποφεύγει την άσκοπη ενόχληση των άγριων πουλιών.

Λατσίδα:Αναφέρεται ήδη από το 1305 σε έγγραφοτου νοταρίου P. Pizolo. Βρίσκεται στο δυ-τικό άκρο της λεκάνης του Μεραμπέλλουκαι είχε 279 κατοίκους κατά την απογρα-φή του 2001. Ο οικισμός έχει πολλά πε-τρόκτιστα σπίτια σε καλή κατάσταση καιπροκαλεί τον επισκέπτη για περιήγησηστα στενά δρομάκια του. Λίγες εκατοντάδες μέτρα νότια, βρίσκεται η βυζαντινήεκκλησία της Παναγίας της Κεραγωνιώτισσας σε μια περιοχή με οργιώδη βλά-στηση.

Αγόροι:Οικισμός βόρεια της Λατσίδας με 2 κατοίκους κατά την απογραφή του 1981 και21 το 2001. Βρίσκεται σε κοντινή απόσταση με το ιστορικό Σπήλαιο Μιλάτου.

Ζούρβα: Μικρό μετόχι βόρεια του οικισμού της Λατσίδας, το οποίο την τελευταία εικο-σαετία δεν έχει μόνιμους κατοίκους.

93

Δημοτικό διαμέρισμα Λατσίδας

Το εσωτερικό από το εκκλησάκι τηςΠαναγίας τηςΚεραγωνιώτισας στη Λατσίδα.

Άποψη της Λατσίδαςαπό τον γειτονικόδυτικό λόφο.

Νικηθιανός: Βρίσκεται ανατολικά της Νεάπολης και είχε 88 κατοίκους κατά την απογραφή του2001. Αν και βρίσκεται λίγα μέτρα δίπλα στην νέα εθνική οδό Ηρακλείου-ΑγίουΝικολάου δεν έχει άμεση πρόσβαση σ’ αυτή. Μπορεί κανείς να τον επισκεφθείμέσω της Νεάπολης, από την παλαιά εθνική οδό Ηρακλείου-Αγίου Νικολάου. Απότο κέντρο του οικισμού ξεκινάει ο δρόμος για το Καστέλι, τη Φουρνή και την Ιε-ρά Μονή Αρετίου. Στο βορειότερο άκρο του οικισμού, εφαπτόμενα στην εθνικήοδό σώζονται τα ερείπια δεκαπέντε ανεμόμυλων, που εκμεταλλεύονταν την αι-ολική ενέργεια για να αλέσουν την άλλοτε πλούσια παραγωγή σιτηρών του κά-μπου της Νεάπολης. Σήμερα, στην περιοχή κυριαρχεί η καλλιέργεια της ελιάς.

Πλατυπόδι:Παλιό μετόχι κοντά στον οικισμό του Χουμεριάκου. Είχε 23 κατοίκους κατά τηναπογραφή του 1981 και 12 το 2001. Αναφέρεται ως Πλατυπόδιο ήδη το 1577 α-πό τον Franco Barozzi. Τη Βενετοκρατία ο οικισμός είχε πολύ περισσότερους κα-τοίκους ενώ το 1834 είχε 160 οικογένειες. Σήμερα υπάρχουν λιγοστά πετρόκτι-στα σπίτια ενώ τυχόν ερείπια έχουν θαφτεί πλέον κάτω από τους ελαιώνες.

94

Δημοτικό διαμέρισμα Νικηθιανού

Δρομάκι στοΝικηθιανό.

Φουρνή Επάνω και Κάτω: Πρόκειται για δύο οικισμούς που απέχουν μόλις 70 μέτρα ο ένας από τον άλλοκαι πρακτικά αποτελούν έναν οικισμό. Απέχουν ένα χιλιόμετρο ανατολικά τουΚαστελίου Φουρνής, του τρίτου οικισμού με το όνομα Φουρνή. Οι οικισμοί βρί-σκονται στη ίδια πόλγη με το Καστέλι Φουρνής, με εύφορα και παραγωγικά χω-ράφια. Η έλλειψη νερού είναι το κυριότερο εμπόδιο για την πιο εντατικής μορ-φής γεωργική εκμετάλλευση και αυτός είναι ο λόγος της ύπαρξης πολλών στερ-νών. Κατά την απογραφή του 2001 υπήρχαν 203 κάτοικοι. Η Κάτω Φουρνή λε-γόταν και Αμπραμοχώρι από τη μεγάλη βενετοκρητική οικογένεια των Αμπρά-μων, που κατοικούσαν τότε εκεί. Αναφέρεται δε ως Αμπραμοχώρι από το 1577

Δοριές: Οικισμός βορειοανατολικά της Νεάπολης στο δρόμο για το Καρύδι και την ΜονήΑρετίου. Είχε 78 κατοίκους κατά την απογραφή του 2001. Στη νότια πλευρά τουχωριού κατά τους χειμερινούς και ανοιξιάτικους μήνες υπάρχει εποχικός υγρό-τοπος. Το καλοκαίρι, νερό διατηρείται μόνο στις στέρνες της περιοχής. Επίσηςστο βόρειο άκρο του χωριού υπάρχει διαμορφωμένη λιμνοδεξαμενή με έκταση

95

Δημοτικό διαμέρισμα Φουρνής

Οι οικισμοί τηςΕπάνω και ΚάτωΦουρνής.

περίπου 2,5 στρέμματα. Οι όχθες της είναι απότομες, χτισμένες με πέτρες καιμπετό, ενώ υπάρχει περίφραξη για προληπτικούς λόγους.

Σύρμεσο:Πολύ μικρός οικισμός βορειοανατολικά της Νεάπολης με πρόσβαση μέσω δια-κλάδωσης, στο μέσο περίπου του δρόμου Φουρνή-Δοριές. Το 1981 είχε μόλις 3κατοίκους και 6 το 2001. Αναφέρεται ως «Σήμερσον» σε συμβόλαιο του 1590,κατά το οποίο παραχωρείται έκταση για την ανέγερση της Μονής του ΜεγάλουΑντωνίου από τον καλόγερο Νικόδημο Καλόχρυσο. Η παλαιότερη αναφορά τουονόματος υπάρχει στο κατάστιχο φέουδων της Τούρμας Μιραμπέλου τον13ο/14ο αιώνα μ.Χ..

Χαυγάς:Είναι ο ανατολικότερος οικισμός του Δήμου σε απόσταση μόλις 2 χιλιομέτρων α-πό την Πλάκα Ελούντας. Είχε 1 κάτοικο κατά την απογραφή του 1981 και 4 το2001.

Χουμεριάκος: Βρίσκεται 3 χλμ. νοτιοανατολικά της Νεάπολης και είχε 273 κατοίκους κατά τηναπογραφή του 2001. Κατά την περίοδο της ενετοκρατίας, ήταν ο αμέσως μεγα-λύτερος οικισμός της περιοχής μετά την Νεάπολη. Ήταν πλούσιο χωριό καθώςοι κάτοικοί του εκμεταλλεύονταν την εύφορη κοιλάδα της Νεάπολης καλλιεργώ-ντας σιτηρά και ελιές όπως αναφέρεται ήδη από το 1700. Σώζονται μέχρι σήμε-ρα δύο ναοί του 16ου αιώνα: ο ναός της Αγίας Τριάδας και ο ναός των Αγίων Νι-κολάου και Ιωάννου. Ο οικισμός αναφέρεται ως Commeriaco το 1700 από τονπεριηγητή Joseph Pitton de Tournefort.

Άγιος Κωνσταντίνος (Παρακαλούρι): Μικρός οικισμός με 8 κατοίκους κατά την απογραφή του 1981 και 28 σύμ-φωνα με την απογραφή του 2001. Σήμερα δεν έχει μόνιμους κατοίκους. Βρί-σκεται στο δρόμο προς τα Μέσα και Έξω Λακόνια, που καταλήγει στον ΆγιοΝικόλαο. Τα σπίτια είναι κτισμένα, κατά μήκος μια στροφής του δρόμου, κρύ-βοντας έτσι τη μικρή και καταπράσινη κοιλάδα με τον εποχικό υγρότοπο, ε-κτάσεως 7 στρμ. που βρίσκεται βορειοανατολικά του οικισμού. Ο επισκέπτηςβρισκόμενος στις όχθες της λίμνης, χάνει πραγματικά την αίσθηση του προ-σανατολισμού, περικυκλωμένος από την πλούσια βλάστηση και την εντυπω-σιακή ορνιθοπανίδα. Στο βόρειο άκρο του οικισμού βρίσκεται το εκκλησάκιτων Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης με εξαιρετικές τοιχογραφίες που δυ-στυχώς δε σώζονται στο σύνολό τους.

96

Δημοτικό διαμέρισμα Χουμεριάκου

Το εκκλησάκιτου Αγίου

Κωνσταντίνου καιΕλένης στον ΆγιοΚωνσταντίνο.

Δεξιά σελίδα:Το Σύρμεσο, έναμικρό μετόχι.

Ο Χουμεριάκος μετους εύφορουςελαιώνες του.

Iστορικές ιερές μονές

Λεπτομέρεια αποτο τέμπλο τηςΙεράς ΜονήςΚεράμου.

Aριστερή σελίδα:Το εσωτερικό τουσπηλαιώδους ναούτου Αγίου Ανδρέα.

99

Έκπληξη πραγματικά προκαλεί στον επισκέπτη, ο μεγάλος αναλογικά αριθμός τωνΙερών Μονών στο ανατολικό κυρίως τμήμα του Δήμου. Αυτή η άνθιση του μο-ναχισμού ξεκίνησε λίγο πριν την εισβολή του Τουρκικού ασκεριού στην Κρήτηκαι οφείλεται στα αυξημένα προνόμια και την όψιμα ανεκτική στάση των Ενε-τών, απέναντι στους Ορθόδοξους Κρήτες. Οι περισσότερες Ιερές Μονές ιδρύθη-καν μεταξύ του 1550 και του 1650, ενώ αυτές των Κρεμαστών, της Καρδαμού-τζας και του Αρετίου απέκτησαν ιδιαίτερη φήμη και περιουσία ακόμα και κατάτη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Αρκετές έχουν αναστυλωθεί την τελευταία δε-καετία, κυρίως με ενέργειες της Μητρόπολης Πέτρας και Χερρονήσου. Αποτε-λούν, είτε ανακαινισμένες είτε όχι, αφορμή για επίσκεψη και προσκύνημα. Τα υ-πέροχα ξυλόγλυπτα τέμπλα, οι παλαιές εικόνες και οι μοναδικές τοιχογραφίες α-φήνουν τον επισκέπτη έκθαμβο.

Ιερό Ησυχαστήριο Αγίου Ανδρέα. Πρόκειται για απομονωμένο Ησυχαστήριο με σπηλαιώδη ναό αφιερωμένο στονΆγιο Ανδρέα. Η προσπέλαση γίνεται από το βόρειο άκρο του οικισμού Κουδου-μάλος μέσω κακού χωματόδρομου που κατευθύνεται βόρεια και κατηφορίζει συ-νεχώς μέχρι σχεδόν το επίπεδο της θάλασσας. Εκεί μόνασε κατά τον 19ο αιώναο Ιωάννης Λαμπράκης, ο οποίος υπήρξε ο κτήτορας του ναού και των διπλανώνοικημάτων. Στο βαθύτερο σημείο της σπηλαιώδους κοιλότητας έχουν τοποθετη-θεί τρεις πήλινες λεκάνες, που συγκεντρώνουν το νερό από τους σταλακτίτες.Το αγίασμα όπως λέγεται το νερό αυτό, θεωρείται από τους πιστούς ως θερα-πευτικό.

Ιερά Μονή στα Ξερά Ξύλα (Αγίου Γεωργίου).Η Μονή είναι μετόχι της Μονής Επανωσήφη και βρίσκεται βόρεια της Νεάποληςμε πρόσβαση μέσω χωματόδρομου από τον οικισμό Κουρούνες. Αναφέρεται ήδηαπό το 1635. Η εικόνα του Αγίου Γεωργίου με το ακοίμητο καντήλι που σήμεραβρίσκεται στη Μονή Επανωσήφη προέρχεται από αυτή τη Μονή. Διατηρείται σεσχετικά καλή κατάσταση καθώς τα κελιά της συντηρούνται από βοσκούς και καλ-λιεργητές, που νοικιάζουν την περιουσία της Μονής.

Ιερά Μονή Κεράμου.Αναστηλωμένη, εν μέρει, Μονή με πρόσβαση από χωματόδρομο λίγο πριν τον

οικισμό Καστέλι Φουρνής. Κτήτορες ήταν η οικογένεια των Καντζαράδων το

100

Η Ιερά ΜονήΚεράμου.

Δεξιά σελίδα:Το Ιερό Ησυχαστήριοτου Αγίου Ανδρέα.

101

102

1644, λίγο πριν την εισβολή των Τούρκων στο νησί. Εγκαταλείφθηκε στις αρχέςτου προηγούμενου αιώνα και ερήμωσε ταχύτατα. Με την αναστήλωση του βό-ρειου τμήματος των κελιών του Καθολικού, αλλά και του προαυλίου, ανάκτησελίγο από την παλιά της λαμπρότητα. Εξωτερικά της εισόδου ο βαθύς ίσκιος τηςπελώριας πραγματικά βελανιδιάς προσφέρει στους επισκέπτες ξεκούραση σώμα-τος και πνεύματος.

Ιερά Μονή Αρετίου. Είναι η ιστορικότερη και σημαντικότερη Μονή του Δήμου Νεάπολης. Ιδρύθηκετο 1600 περίπου από τον Μάρκο Παπαδόπουλο, ο οποίος μεριμνούσε για τις α-νάγκες συντήρησης της Μονής και των μοναχών. Λειτούργησε χωρίς διακοπή σεόλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και απέκτησε τα προνόμια της Σταυροπηγια-κής Μονής. Σήμερα, η Μονή είναι πλήρως ανακαινισμένη με πρωτοβουλία τουΜητροπολίτη Πέτρας και Χερρονήσου κ.κ. Νεκταρίου. Το μέγεθος του κτιριακούσυγκροτήματος και το Καθολικό με το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο και τις ει-κόνες, προκαλούν το θαυμασμό στον επισκέπτη, ο οποίος μπορεί να απολαύσειοπτικά τη Μονή αποκατεστημένη στην παλαιά της μεγαλοπρέπεια.

Τα 12 κυπαρίσσια πουείναι φυτεμένα στοπροαύλιο της ΙεράςΜονής Αρετίουσυμβολίζουν τους 12Αποστόλους.

Δεξιά:Μοναστηριακήλιτότητα και ομορφιάστο Αρέτι.

105

Ιερά Μονή Καρδαμούτζας.Η Μονή ιδρύθηκε μεταξύ του 1570 και 1580 από την οικογένεια των Καντζαρά-δων. Διαθέτει κτιριακές εγκαταστάσεις ιδιαιτέρου κάλους και τέχνης με μεγάλεςσκαλιστές καμάρες και ψηλοτάβανους θαλάμους, που συγκρίνονται μόνο με αυ-τές της γειτονικής Μονής Αρετίου. Σήμερα η Μονή βρίσκεται σε φάση αναστύ-λωσης. Νότια του Καθολικού, στο μέρος όπου κοιμήθηκε ο Ιερομόναχος Μανα-σής Καντζαράς τον Αύγουστο του 1617, υπάρχει σκαλιστή πλάκα με επιγραφή.

Aριστερή σελίδα:Το υπέροχοξυλόγλυπτο τέμπλοτης Ιεράς ΜονήςΚεράμου.

Το αριστουργηματικότέμπλο της ΙεράςΜονής Αρετίου.

Η Ιερά ΜονήΚαρδαμούτζας.

106

Tο εσωτερικό τουκτιριακούσυγκροτήματος τηςΙεράς ΜονήςΚαρδαμούτζας.

Το Καθολικό τηςΙεράς ΜονήςΚαρδαμούτζας μετον τάφο ενός απότους κτήτορες, τουΙερομόναχουΜανασή Καντζαρά,με ημερομηνίακοιμήσεως τονΑύγουστο του 1617.

107

Ιερά Μονή Κουφόπετρας. Ιδρύθηκε το 1866 από τη μοναχή Ειρήνη Χλαπουτάκη, σε απόσταση 400 μέτρωνανατολικά της Μονής Κρεμαστών. Χτίστηκε πιθανά επάνω σε ερείπια προηγού-μενης Μονής. Το Καθολικό της Μονής είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό τηςΘεοτόκου. Η Μονή ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής ως προσκύνημα, μέχρι τον θάνατοτων μοναχών, στις αρχές του αιώνα μας.

Ιερά Μονή Κρεμαστών.Η Μονή είναι κτισμένη σε στρατηγικό σημείο πάνω στο δρόμο προς το οροπέ-διο Λασιθίου. Η θέση αυτή της Μονής υπήρξε αιτία πλουτισμού της από τουςπεραστικούς Χριστιανούς, αλλά και αιτία για πολλά δεινά από τους επίσης περα-στικούς Τούρκους. Η λειτουργία κρυφού σχολειού στο χώρο της Μονής από το1840 έως το τέλος του αιώνα επιβάρυνε ακόμα περισσότερο τη θέση των μονα-χών. Στο υπέρθυρο της εισόδου του Καθολικού υπάρχει χαραγμένη η χρονολο-γία 1593 καθώς και το όνομα του κτήτορα: Μητροφάνης Αγαπητός. Σήμερα, ηΜονή είναι αναστυλωμένη και τα πολλά και ψηλά δέντρα προσφέρουν δροσιάστους επισκέπτες.

Στα διοικητικά όρια του Δήμου Νεάπολης βρίσκονται ακόμη οι εξής Μονές: ΙεράΜονή Αγίου Αντωνίου στο Σύρμεσο, Ιερά Μονή Αγίας Βαρβάρας στο Σύρμεσο, Ιε-ρά Μονή Καρδιώτισσας Κεραπολίτισσας, Ιερά Μονή Παναγίας Κορασανής, ΙεράΜονή Αγίου Αντωνίου στο Καρύδι, Ιερά Μονή Προφήτη Ηλία στο Καρύδι, ΙεράΜονή Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης στις Δοριές, Ιερά Μονή Θεοτόκου στα Πε-ράμπελα, Ιερά Μονή Αγίων Πάντων στο Χουμεριάκο και Ιερά Μονή Παναγίας στοΒιγλί.

Καλοφτιαγμένεςπέτρινες καμάρεςστην Καρδαμούτζαπου βρίσκεται σεφάση κτιριακήςανακαίνισης.

Aρχαιολογικοί χώροι

Μια από τιςλιγοστές σωζόμενεςλιθοδομές στονανατολικό λόφοτης Δρήρου.

Ο σημαντικότερος και ο μοναδικός επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος του ΔήμουΝεάπολης είναι η υστερομινωική πόλη της Δρήρου. Η εύκολη πρόσβασή της -μόλις 3 χιλιόμετρα από την Νεάπολη- επιβάλλει την περιήγηση στους δίδυμουςλόφους που βρίσκονται τα ερείπιά της. Άλλες αρχαιολογικές θέσεις βρίσκονταιστη φάση της αρχαιολογικής έρευνας και ανασκαφής, όπως η επίσης σημαντικήυστερομινωική θέση στον Προφήτη Ηλία στις Βρύσες και το νεκροταφείο τηςΔρήρου. Τέλος, επισκέψιμη είναι και η αρχαιολογική συλλογή που στεγάζεται σεκτίριο του Δήμου Νεάπολης, στην κεντρική πλατεία της πόλης. Τα ερείπια της Δρήρου βρίσκονται διασκορπισμένα σε δυο αντικριστούς λόφους,3 χλμ. ανατολικά της Νεάπολης. Αναφέρεται ως κατεστραμμένη αρχαία πόλη το1415, από τον περιηγητή Cristoforo Buondelmonti. Το όνομά της πιθανά σημαί-νει μέρος πλούσιο σε δέντρα, δασωμένο. Η θέση της είναι ιδιαίτερα προνομια-κή πάνω στο πέρασμα που ενώνει την κεντρική με την ανατολική Κρήτη, έχο-ντας στον έλεγχό της την πλούσια και εύφορη κοιλάδα της Νεαπόλης. Σύμφωναμε τα αρχαιολογικά ευρήματα οι κάτοικοί της απολάμβαναν ικανοποιητικό επί-πεδο ζωής και διατηρούσαν εμπορικές σχέσεις με άλλες πόλεις. Το πρώτο αρ-χαιολογικό εύρημα, βρέθηκε από γεωργούς το 1855 και ήταν μια τετράγωνη πέ-τρα με επιγραφή σε δωρική γραφή. Ήταν ο όρκος των 180 εφήβων της Δρήρουκατά την ένταξή τους στις αγέλες, για μίσος προς τους Λυκτίους και τους Μιλή-τιους αλλά και αφοσίωση προς τους Κνωσίους συμμάχους τους. Η επιγραφή πουχρονολογείται στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ., μεταφέρθηκε από τις Τουρκικές αρ-χές στην Κωνσταντινούπολη, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα. Η πρώτη ανα-σκαφή πραγματοποιήθηκε το 1917 από τον Στέφανο Ξανθουδίδη, με σημαντικό-τερα ευρήματα ένα χάλκινο γοργώνειο και ένα ναό κλασσικών χρόνων, το ναότου Δελφίνιου Απόλλωνα, ο οποίος βρίσκεται αναστυλωμένος στο πλάτωμα κά-

109

τω από το διάσελο, μεταξύ τωνδυο λόφων. Μια ακόμη ανασκαφήπραγματοποιήθηκε το 1935 απότον Σπυρίδωνα Μαρινάτο με ση-μαντικότερα ευρήματα τρία ορει-χάλκινα αγάλματα, ένα ανδρικόκαι δύο γυναικεία. Τα αγάλματαήταν σφυρήλατα από λεπτό έλα-σμα και πολύτιμα για το είδος

τους αφού χρονολογούνται πριν την ανακάλυψη των χυτών αγαλμάτων. Σήμεραεκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Η Δρήρος άκμασε από τον 8ομέχρι και τον 6ο αιώνα π.Χ. Είχε δύο ακρόπολεις, από μια στην κορυφή κάθε λό-

110

Το εσωτερικό τουαναστηλωμένουναού του ΔελφινίουΑπόλλωνα.

Το μονοπάτι πουοδηγεί στην αρχαϊκήαγορά τουαρχαιολογικούχώρου της Δρήρου.

φου και μια αρχαϊκή αγορά στο μεταξύ τους διάσελο. Δίπλα στο ναό του Δελφι-νίου Απόλλωνα υπάρχει μεγάλη στέρνα, παρόμοια με αυτές που σώζονται σε διά-φορα σημεία της ευρύτερης περιοχής του Δήμου Νεάπολης. Σ’ αυτήν βρέθηκαντο 1936 δυο επιγραφές σε σχιστόλιθο, σε ετεοκρητική διάλεκτο, οι οποίες δυ-στυχώς κλάπηκαν από τη Νεάπολη κατά την Γερμανό-Ιταλική κατοχή, αφήνονταςτις γνώσεις μας για την πόλη φτωχότερες. Μετά τον 2ο αιώνα π.Χ., η πόλη πε-ριήλθε σε παρακμή και στη ρωμαϊκή εποχή υπήρχε μόνο ένα οχυρό με πύργοστον ανατολικό λόφο, εκεί όπου σήμερα υπάρχει το εκκλησάκι του Αγίου Αντω-νίου. Τα τελευταία στοιχεία δραστηριότητας αναγάγονται στον 12ο αιώνα μ.Χ καιείναι ένας ημικατεργασμένος σταυρός χαραγμένος στην κεντρική στέρνα και νο-μίσματα της Κομνήνειας περιόδου.

111

Το εκκλησάκι τουΠροφήτη Ηλία στιςΒρύσες. Κοντάυπάρχει ο δεύτεροςυστερομινωικόςοικισμός τηςπεριοχής.

Πανοραμική άποψητου δυτικού λόφουτης Δρήρου.

Δ.NEAΠOΛHΣ ΔIOIKHTIKH ΔIAPEΣH

112

ΔPHPOΣDREROS

113

Νεάπολη - Ιερά Μονή Κουφό-πετρας και Ιερά Μονή Κρεμα-στών - Βρύσες - Δράσι - ΆγιοςΚωνσταντίνος - Νεάπολη καιγειτονικοί προορισμοί.

Νεάπολη - Νικηθιανός - ΙεράΜονή Κεράμου - Καστέλι Φουρ-νής - Επάνω και Κάτω Φουρνή -Σύρμεσο - Δοριές - Καρύδι - Ιε-ρά Μονή Αρετίου - Πατσόπου-λος - Φινοκαλιά - Κουδουμάλος- Αγία Σοφία - Δίλακκος - Νοφα-λιάς - Κουρούνες-Νεάπολη.

Νεάπολη - Κουρούνες - ΙεράΜονή Ξερών Ξύλων - ΆγιοςΑντώνιος - Ανώγεια -Άγιος Νι-κόλαος (βόρεια ακτογραμμή) -Ανώγεια - Άγιος Αντώνιος -Τσαμπί -Κουνάλι - Αγόροι - Λα-τσίδα - Νεάπολη.

12

3

Διαδρομές & περίπατοι

Διαδρομές και περίπατοι

Πανύψηλοςπλάτανος πουξεδιψάει από το νερό τηςδεξαμενής στο Δράσι.

Αιωνόβιοι πρίνοι, απότομα βουνά, απομονωμένες βοτσαλώδεις παραλίες, ιστο-ρικές Ιερές Μονές, ο αρχαιολογικός χώρος της Δρήρου, μετόχια και οικισμοί εί-ναι τα συστατικά με τα οποία είναι πραγματικά προικισμένος ο Δήμος Νεάπολης. Όσες φορές και να επισκεφθεί κανείς αυτό τον ευλογημένο τόπο, πάντα θα κά-νει μια καινούργια ανακάλυψη η οποία θα αποτελεί απλώς την αφορμή για επό-μενη επίσκεψη. Οι τρεις προτεινόμενες διαδρομές αποτελούν μια πρώτη επαφήμε την περιοχή. Σίγουρα θα ακολουθήσουν πολλές άλλες, ανάλογα με τα ενδια-φέροντα του κάθε επισκέπτη. Η πρώτη είναι μια ορεινή διαδρομή στην οποίακυριαρχεί η φύση. Περιλαμβάνει το νοτιοδυτικό τμήμα του Δήμου, το οποίο ε-ξαιτίας του έντονου ανάγλυφου είναι αρκετά δυσπρόσιτο και αραιοκατοικημένο.Η δεύτερη διαδρομή είναι κυκλική και περιλαμβάνει μια μεγάλη περιοχή του βό-ρειου τμήματος του Δήμου. Διασχίζει πολλά μετόχια και οικισμούς, ιστορικές Ιε-ρές Μονές, πλούσιες συστάδες με πρίνους αλλά και εποχικούς υγροτόπους. Απο-τελεί ίσως την αντιπροσωπευτικότερη περιήγηση για το Δήμο και το φυσικό πε-ριβάλλον του, ξεκινώντας από την πεδιάδα της Νεάπολης και φτάνοντας μέχριτη βόρεια ακτογραμμή. Η τρίτη διαδρομή διασχίζει το δυτικό τμήμα του Δήμουκαι καταλήγει στη μαγευτική, μοναχική παραλία του Αγίου Νικολάου, βόρεια α-κριβώς της Νεάπολης.

115

Νεάπολη - Ιερά Μονή Κουφόπετρας και Ιερά Μονή Κρεμαστών -Βρύσες - Δράσι - Άγιος Κωνσταντίνος - Νεάπολη και γειτονικοί προορισμοί.

1

Με αφετηρία τη Νεάπολη, μια εξαιρετικήδιαδρομή είναι αυτή που οδηγεί στα δύοΜοναστήρια, την Ιερά Μονή Κουφόπετραςκαι την Ιερά Μονή Κρεμαστών. Στη συνέ-χεια οδηγεί στην ορεινή και κατάφυτηκοιλάδα του οικισμού Δράσι με αποκορύ-φωμα την επίσκεψη στο “Λιβάδι” του οι-κισμού του Αγίου Κωνσταντίνου, ένα μα-γευτικό εποχικό υγρότοπο με πολύ πλού-σια ορνιθοπανίδα κατά την Άνοιξη. Η δια-

δρομή μπορεί να είναι ολοήμερη, με στάση για φαγητό στο δημοτικό χώρο ανα-ψυχής του Δρασίου, αλλά και λίγων ωρών οπότε ο επισκέπτης θα πρέπει να προ-τιμήσει τις απογευματινές ώρες, για να μην έχει τον ήλιο απέναντί του.Πρώτη στάση αποτελεί η Νεάπολη, για καφέ ή πρωινό στην μεγάλη κεντρικήπλατεία με τα παραδοσιακά καφενεία και εστιατόρια που προσφέρουν όλες τιςσύγχρονες ανέσεις. Τα πανύψηλα πεύκα της πλατείας χαλαρώνουν τον επισκέ-πτη, ενώ ξεχωρίζει επιβλητικός, ο Καθεδρικός Ναός της Μεγάλης Παναγίας. Στοεπάνω αριστερό άκρο της πλατείας βρίσκεται ο δρόμος που αφού περάσει ε-μπρός από το εξαιρετικό Λαογραφικό Μουσείο, το Κέντρο ΠεριβαλλοντικήςΕκπαίδευσης και την Ηλιάκειο Δη-μοτική Βιβλιοθήκη, που σίγουρααξίζουν επίσκεψης, ανηφορίζειπρος τις δύο ιστορικές Μονές: τηΜονή Κουφόπετρας και τη ΜονήΚρεμαστών. Η διαδρομή είναι πο-λύ όμορφη. Διασχίζει ελαιώνεςαλλά και εκτεταμένες περιοχές μεαρωματικά φυτά και αγριολούλου-δα, αποζημιώνοντας τον επισκέ-πτη από την ταλαιπωρία των συ-νεχών στροφών και του στενού ο-δοστρώματος. Μετά από λίγο, ξε-χωρίζουν τα πανύψηλα δέντραστο προαύλιο της Μονής Κρεμα-στών. Η Μονή κτίστηκε το 1593από τον Μητροφάνη Αγαπητό σε

116

Νεάπολη-Ιερά Μονή Κουφόπετρας και Ιερά Μονή Κρεμαστών-Βρύσες-Δράσι-Άγιος Κωνσταντίνος-Νεάπολη και γειτονικοί προορισμοί.

Ο Καθεδρικός Ναόςτης ΜεγάληςΠαναγίας στηνκεντρική πλατεία.Αριστεράδιακρίνονται τακτίρια τηςΜητρόπολης Πέτρας

Όμορφη σκαλιστήείσοδος νεοκλασσικούσπιτιού.

Δεξιά σελίδα:Παραδοσιακάκαφενεία στηνκεντρική πλατεία τηςΝεάπολης.

117

στρατηγικό σημείο πάνω στοπανάρχαιο, αλλά και σύγχρονοπέρασμα για το οροπέδιο Λασι-θίου και αγναντεύει όλο σχε-δόν τον κάμπο της Νεάπολης.Σε απόσταση μερικών εκατο-ντάδων μέτρων δυτικά, βρίσκε-ται η Μονή Κουφόπετρας η ο-

ποία ιδρύθηκε το 1866 σε ερείπια μιας παλαιότερης Μονής. Πάνω από την Μο-νή υψώνεται η Καβαλλαρά με υψόμετρο 767 μ., που αποτελεί το ανατολικότεροτμήμα του Όρους Σελένα. Η περιοχή προσφέρεται ιδιαίτερα για πεζοπορία καιπεριηγήσεις στο πλούσιο πρινοδάσος, το οποίο όμως λίγο δυτικότερα έχει καείσε μεγάλο βαθμό. Η βλάστηση είναι σε αρκετά σημεία οργιώδης και εκτός απόπρίνους υπάρχουν δρυγιάδες και αγριελιές.Το δασωμένο αυτό τμήμα συνεχίζεται μέχρι τις Βρύσες, που έχουν αναπτυχθείκατά μήκος του δρόμου. Τα περισσότερα σπίτια, πετρόκτιστα και γραφικά, έχουνεντυπωσιακή θέα προς την κοιλάδα του Μεραμπέλλου, όπως αλλιώς λέγεται ηκοιλάδα της Νεάπολης. Ελάχιστα έξω από το ανατολικό άκρο του οικισμού, η α-ριστερή διακλάδωση οδηγεί στο εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, με ακόμα πιο ε-ντυπωσιακή θέα, αφού από εδώ φαίνεται και μέρος της κοιλάδας του Δρασίουκαι τα Λασιθιώτικα Βουνά. Εδώ, έχει ανακαλυφθεί από την αρχαιολογική σκαπά-νη και δεύτερος υστερομινωικός οικισμός, εκτός από την γειτονική Δρήρο, πουόμως δεν είναι προς το παρόν επισκέψιμος. Η διαδρομή συνεχίζει νότια προς το Δράσι, ένα πολύ μικρό μετόχι το οποίο μό-

118

Οι Βρύσες και στοβάθος η Νεάπολη.

Τα ερείπια τηςΦραγκισκανικήςΜονής του ΑγίουΑντωνίου τουΦραρώ όπως λέγεταισήμερα.

λις ο επισκέπτης δει την ταμπέλα που αναγγέλλει τον οικισμό, το έχει ήδη προ-σπεράσει! Θα πρέπει να γυρίσει ξανά πίσω μερικές εκατοντάδες μέτρα και στηνπρώτη απότομη στροφή που θα συναντήσει, να στρίψει αριστερά στον τσιμε-ντόδρομο που οδηγεί τελικά στο μετόχι. Αιωνόβια ελαιόδενδρα και ερειπωμέναπετρόκτιστα σπίτια έχουν απομείνει να καλωσορίσουν τον περιηγητή. Μετά απόλίγο υπάρχει μια μεγάλη στέρνα με τρεχούμενο νερό όλο το χρόνο και ένας πε-λώριος πλάτανος. Δίπλα ακριβώς, βρίσκεται ο υπαίθριος δημοτικός χώρος ανα-ψυχής του Δρασίου, τον οποίο μπορεί να χρησιμοποιήσει ο καθένας για να ε-τοιμάσει φαγητό. Διαθέτει στέγαστρα και καθίσματα για δεκάδες επισκεπτών,ψησταριές, ακόμα και φουρνάκι για τους επίδοξους φουρνάρηδες! Το μετόχι μπο-ρεί να αποτελέσει αφετηρία για μεγάλες βόλτες στα μονοπάτια της περιοχής, μεμόνο όριο την αντοχή του οδοιπόρου. Μετά το κοντινό εγκαταλελειμμένο μετό-χι της Λαγκάδας, ακολουθεί το Όρος Σελένα με υψόμετρο 1.558 μ. καιμετά το χωρίο Κράσι ή τα χωριά Μέσα και Έξω Ποταμοί του οροπε-δίου Λασιθίου. Όλη η κοιλάδα του Δρασίου είναι κατάφυτη κυρίωςαπό ελαιόδεντρα ενώ στις πλαγιές των βουνών βόρεια και νότια, υ-πάρχει άγρια βλάστηση από πρίνους, αγριελιές, χαρουπιές και σκί-νους. Ο πραγματικός όμως οικολογικός παράδεισος βρίσκεται λίγο ανα-τολικότερα, στον οικισμό του Αγίου Κωνσταντίνου. Η πρόσβασηγίνεται από τη διασταύρωση στο Δράσι για τα Μέσα και Έξω Λα-κόνια. Αν και δεν φαίνεται από το δρόμο, πίσω από τα πρώτα σπί-

119

Pόπτρο πόρτας

Η κατάφυτη ορεινήκοιλάδα του Δρασίου.

τια του χωριού βρίσκεται ένας εποχικός υγρότοπος με έκταση επτά στρεμμάτων.Η ονομασία του είναι Λιβάδι και πρόκειται για μικρή δολίνη, παρό-μοια με αρκετές άλλες στην περιφέρεια του Δήμου, που συγκρατείνερό το χειμώνα και την άνοιξη. Το τοπίο είναι μαγευτικό με πλου-σιότατη βλάστηση εξαιτίας του νερού και μεγάλη ποικιλία φυτών καιζώων, κυρίως δε πουλιών. Ο επισκέπτης θα πρέπει να είναι πολύπροσεκτικός ιδιαίτερα την άνοιξη, για να αποφευχθεί η άσκοπη ό-χληση των μεταναστευτικών πουλιών, που μετά από ταξίδι εκατο-

Η βυζαντινήεκκλησία τηςΠαναγίας τηςΚεραγωνιώτισας μετους μεγάλους δρεις.

Η εικόνα τωνΙσαποστόλων ΑγίουΚωνσταντίνου καιΕλένης με ότι οιλιγοστοί επισκέπτεςπροσέφεραν, άγριαλουλουδάκια καιμερικά κέρματα.

ντάδων χιλιομέτρων ξεκουράζονται εδώ. Μετά την περιήγηση στη λίμνη, ο επι-σκέπτης μπορεί να περπατήσει στα δρομάκια του οικισμού, που δεν έχει μόνι-μους κατοίκους πια. Ξεχωρίζει ο μικρός Ναός των Αγίων Ισαποστόλων Κωνστα-ντίνου και Ελένης όπου υπάρχουν υπολείμματα πολύ όμορφων αγιογραφιών.Ξανά στη Νεάπολη! Ξεκούραση και γεύμα, για να ακολουθήσει περιήγηση στα πε-ρίχωρα της πόλης, στους οικισμούς Λατσίδα και Βουλισμένη, στην τοποθεσία Βι-γλί και στον υστερομινωικό οικισμό της Δρήρου. Η πρόσβαση σε αυτούς τουςπροορισμούς γίνεται μέσω της διακλάδωσης της Εθνικής οδού Αγίου Νικολάου Η

Η Μονή Παναγίαςστο Βιγλί. Στο βάθοςδιακρίνεται ηΒουλισμένη.

Πανοραμική άποψητου εποχικούυγρότοπου στον ΆγιοΚωνσταντίνο.

122

Λατσίδα είναι ένας ήσυχος οικισμός, που αναφέρεται ήδη από το 1305 σε έγ-γραφο του νοταρίου P. Pizolo. Έχει πολλά παραδοσιακά πετρόκτιστα σπίτια, μεόμορφες φροντισμένες αυλές γεμάτες λουλούδια. Σε απόσταση μερικών εκατο-ντάδων μέτρων, δίπλα στον παρακαμπτήριο δρόμο του χωριού, βρίσκεται η Πα-ναγία η Κεραγωνιώτισσα. Πρόκειται για ένα βυζαντινό εκκλησάκι σε μια περιοχήμε οργιώδη βλάστηση από μεγάλους πρίνους, κυπαρίσσια και ελιές. Μια καλή α-φορμή για πεζοπορία αποτελούν οι κατάφυτοι λόφοι νότια της εκκλησίας, ενώσε απόσταση 1,3 χιλιομέτρων νοτιοανατολικά και 150 μέτρων ψηλότερα βρίσκε-ται το Βιγλί. Εκεί υπάρχει η αναστυλωμένη και πολύ φροντισμένη Μονή Πανα-γίας, που διαθέτει μοναδικές αγιογραφίες και την εικόνα της Παναγίας της Καρ-διώτισσας. Η αφθονία νερού όλο το χρόνο από τις πηγές, σε συνδυασμό με τογόνιμο αν και επικλινές έδαφος, επέτρεψαν την κατοίκηση από τη β΄ βυζαντινήπερίοδο όπως τεκμηριώθηκε και αρχαιολογικά. Η οικιστική απαρχή της πόλης τηςΝεάπολης θεωρείται ότι έγινε από αυτή την περιοχή και μετά την καταστροφήτου αρχικού οικισμού κτίστηκε ο νέος στη σημερινή θέση, εξ΄ ού και το όνομαΚαινούργιο Χωριό, όπως λεγόταν παλαιότερα η Νεάπολη. Από τη Μονή της Παναγίας ο επισκέπτης έχει πανοραμική θέα του κοντινού οι-

123

Λεπτομέρεια από τιςμοναδικέςτοιχογραφίες τηςΠαναγίας στο Βιγλί.

Aριστερή σελίδα:Η είσοδος τηςΠαναγίας στο Βιγλίμε την υπέροχησκαλισμένη είσοδο.Στο υπέρθυρο φέρειτο όνομα τηςμοναχήςΣτριανοπούλας ηοποία έκτισε το ναό.

κισμού της Βουλισμένης, στον οποίο καταλήγει απότομος αλλά καλοσυντηρημέ-νος τσιμεντόδρομος με καλαίσθητα ξύλινα παγκάκια στην διαδρομή. Λίγο πριν ταπρώτα σπίτια του χωριού μια ξύλινη πινακίδα ενημερώνει τον περιηγητή για τοερειπωμένο Φραγκισκανικό μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου του Φραρώ το οποίοείναι επισκέψιμο.Σε απόσταση 3 χιλιομέτρων ανατολικά της Νεάπολης, αντιδιαμετρικά δηλαδή α-πό το Βιγλί, στον λόφο του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος τηςΔρήρου. Η πρόσβαση στη σημαντική αυτή αρχαιολογική θέση γίνεται από τοδρόμο για τους οικισμούς Κουρούνες και Νοφαλιά μέσω πρώτης δεξιάς διακλά-δωσης. Ο επισκέπτης αφήνει το όχημά του στο χώρο στάθμευσης και στη συνέ-χεια ακολουθεί ένα ανηφορικό μονοπάτι, που οδηγεί στο χώρο της Αγοράς καιτου αναστυλωμένου ναού του Δελφινίου Απόλλωνα, στο κέντρο δηλαδή του υ-στερομινωικού οικισμού της Δρήρου. Πέρα από την κεντρική στέρνα και το ναό,μόνο χαμηλές λιθοδομές διακρίνονται, ενώ τα σημαντικότερα ευρήματα βρίσκο-νται στην Κωνσταντινούπολη (ο όρκος των εφήβων της Δρήρου) και στο αρχαι-

ολογικό Μουσείο Ηρακλείου(τρία ορειχάλκινα αγάλματα, μο-ναδικά στο είδος τους). Τέλος εί-ναι άγνωστο αν υπάρχουν ή πουβρίσκονται οι δύο επιγραφές απόσχιστόλιθο σε ετεοκρητική διά-λεκτο, που κλάπηκαν από τη Νε-άπολη κατά τη διάρκεια της Ιτα-λο-Γερμανικής κατοχής.

125

Δάφνες στο Βιγλί σεπυκνά δασωμένηπεριοχή.

Ο δυτικός λόφος τουαρχαιολογικούχώρου της Δρήρουμε το διάσελο όπουυπήρχε η αρχαϊκήαγορά.

Aριστερή σελίδα:Σκεπασμένο απότους πρίνους, τοπανάρχαιο μονοπάτιπου οδηγεί από τοΒιγλί στη Νεάπολη,προκαλεί τονπεζοπόρο να τοακολουθήσει.

Διαδρομές και περίπατοι

Σκαλιστή ποτίστρα.

Αυτή η διαδρομή είναι η μεγαλύτερη. Ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στηνμισή περίπου έκταση που καταλαμβάνει ο Δήμος Νεάπολης. Για να ολοκληρωθείσε μια ημέρα, χρειάζεται προσεκτικός υπολογισμός των στάσεων και μικρές κα-θυστερήσεις. Είναι πάντως τόσο ενδιαφέρουσα, που θα μπορούσε να πραγματο-ποιηθεί και τμηματικά σε αρκετές ημέρες. Διασχίζει κυκλικά όλη τη βόρεια πλευ-ρά του Δήμου όσο αυτό είναι δυνατό και δίνει τη δυνατότητα στον περιηγητή νααπολαύσει την ηρεμία, να δει ένα πανάρχαιο αγροτικό τοπίο αλλά και να περπα-τήσει σε εγκαταλελειμμένους οικισμούς.Από τη Νεάπολη ο επισκέπτης πρέπει να ακολουθήσει την παλιά εθνική οδό προςτον Άγιο Νικολάο και μετά από 2 σχεδόν χιλιόμετρα πορείας ανάμεσα σε φροντι-σμένους και εύφορους ελαιώνες θα τον καλωσορίσουν οι ανεμόμυλοι του Νικη-θιανού. Δυο από αυτούς είναι ανακαινισμένοι. Στο κέντρο του χωριού υπάρχει μιαδιασταύρωση, που οδηγεί αριστερή κάτω από τη νέα Εθνική οδό και στη συνέ-χεια ένας στενός δρόμος ανηφορίζει στο ύψωμα του Αγίου Αντωνίου, προσφέρο-ντας πανοραμική θέα της Νεάπολης, του κάμπου της και των Λασιθιώτικων βου-νών. Αμέσως μετά, ανοίγεται προς βορρά μια μικρή κοιλάδα που πλημμυρίζει σεένα τμήμα της τους χειμερινούς και ανοιξιάτικους μήνες. Στο εποχικό λιμνίδιοτων 4-5 στρεμμάτων φιλοξενούνται τη μεταναστευτική περίοδο πλήθος πουλιών. Ακολουθεί μια μεγαλύτερη κοιλάδα, αυτή του Καστελίου – Πάνω και Κάτω Φουρ-νής. Στο διάσελο που μόλις φαίνονται οι οικισμοί, υπάρχει μια αριστερή δια-σταύρωση που οδηγεί, μετά από ένα ακριβώς χιλιόμετρο, στην Μονή Κεράμου. Ηπεριοχή γύρω από τη Μονή είναι κατάφυτη από αιωνόβιους πρίνους και πανύψη-λες βελανιδιές, γεγονός που οφείλεται στο καθεστώς σχετικής προστασίας καιφροντίδας που απολάμβαναν ανά τους αιώνες, εκτός από τους κατατρεγμένουςανθρώπους και αυτά τα δέντρα. Και αυτή όπως οι περισσότερες Μονές του Δή-

Νεάπολη - Νικηθιανός - Ιερά Μονή Κεράμου - Καστέλι Φουρνής - Επάνω και ΚάτωΦουρνή - Σύρμεσο - Δοριές - Καρύδι - Ιερά Μονή Αρετίου - Πατσόπουλος - Φινο-καλιά - Κουδουμάλος - Αγία Σοφία - Δίλακκος - Νοφαλιάς - Κουρούνες - Νεάπολη.

127

2

μου Νεάπολης αποτελούν οάσεις δενδρώδους βλάστησης σε ένα τοπίο άνυδρο,με γυμνούς πλακώδεις ασβεστόλιθους και θαμνότοπους. Η Μονή υποδέχεται τονεπισκέπτη με ένα καλαίσθητα διαμορφωμένο χώρο ξεκούρασης και φαγητού, μετραπέζι μια πελώρια μυλόπετρα, ακριβώς έξω από τον περίβολό της. Το έργο τηςαναστύλωσης είναι σημαντικό, αλλά ημιτελές, αφού αφορά μόνο το βόρειο κομ-μάτι των κελιών, ενώ τα υπόλοιπα έχουν καταρρεύσει. Το Καθολικό διαθέτει ε-ντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο υψηλής τέχνης. Ο χώρος έξω από τη Μονή και α-νατολικά, προσφέρεται ιδιαίτερα για πεζοπορία, ανάμεσα στους πρίνους, τις δρειςκαι τις ελιές. Επιστροφή στο δρόμο για Καστέλι Φουρνής. Ένας ιστορικός οικισμός που αναφέ-

ρεται ήδη από το 1415 από τον περιηγητή Cristoforo Buondelmonti. Όπως φα-νερώνει το όνομά του αποτελούσε σημαντικό διοικητικό, θρησκευτικό και στρα-τιωτικό κέντρο. Η περιήγηση με τα πόδια στον οικισμό είναι επιβεβλημένη και ό-σο ο επισκέπτης ανακαλύπτει τις πλατείες και τα σοκάκια, με τα πετρόκτιστα πα-λιά σπίτια και μαγαζιά, τόσο έχει την εντύπωση ότι βρίσκεται σε σκηνικό ταινίας,που αναφέρεται στην αστική Κρήτη το πρώτο τέταρτο του αιώνα μας! Πολλά μα-γαζιά έχουν μείνει κλειστά τουλάχιστο για πενήντα χρόνια, με τις ζωγραφιστέςταμπέλες να φανερώνουν την ηλικία τους. Μετά το σύντομο ταξίδι στο παρελθόν,στο ανατολικό άκρο του οικισμού βρίσκεται ο δρόμος που οδηγεί στην Πάνω καιΚάτω Φουρνή, που είναι εντυπωσιακά ευθύς και κατάφυτος από ευκαλύπτους. Θαμπορούσε να αποτελέσει ιδανικό μέρος για ήσυχους περιπάτους αν δεν ήταν τό-σο επικίνδυνα στενός αφού την εποχή που φτιάχτηκε το κάθε τετραγωνικό μέτροαυτής της εύφορης κοιλάδας ήταν πολύτιμο. Οι οικισμοί Πάνω και Κάτω Φουρνήαπέχουν μόλις 70 μέτρα μεταξύ τους και αποτελούν συνηθισμένο σημείο στάσηςτων ταξιδιωτών, αφού διαθέτουν υποδομή για καφέ και φαγητό. Τα συντηρημέναεκκλησάκια και τα σπίτια των οικισμών, προκαλούν τον επισκέπτη για βόλτα στα

128

Πίσω από τουςελαιώνες προβάλουνοι ανεμόμυλοι τουΝικηθιανού.

Δεξιά σελίδα:Εποχικός υγρότοποςανάμεσα σεκαλλιεργημέναχωράφια ανατολικάτης Δρήρου.

σοκάκια τους, καθώς και στο λαο-γραφικό μουσείο που υπάρχει ε-δώ. Οι πλαγιές των λόφων βόρεια(Σταυρός) και ανατολικά (Ανεμό-σπηλο) είναι γεμάτες με ξερές α-μυγδαλιές και αφηγούνται στουςπεραστικούς την ιστορία όλης τηςπαλιάς επαρχίας Μεραμπέλλου,αυτής που ήταν κατάφυτη με α-μυγδαλιές. Τα ευλογημένα αυτάδέντρα έχουν ελάχιστες απαιτή-σεις σε νερό και ήταν παραγωγικάσε όλους τους άνυδρους λόφουςτης περιοχής. Όμως στα μέσα τουπροηγούμενου αιώνα, μια ασθέ-νεια που πήρε τη μορφή επιδη-μίας κατέστρεψε σχεδόν όλουςτους αμυγδαλεώνες. Το εισόδημα

των αγροτών μειώθηκε σημαντικά και ακολούθησε ένα κύμα φυγής και μετανά-στευσης από την περιοχή. Εκτός από τα αμύγδαλα διάσημη ήταν και η σουμάδα,ένα παραδοσιακό αφέψημα από αμυγδαλόψυχα, για την παρασκευή του οποίουμάλιστα ο Δήμος Νεάπολης έχει προχωρήσει στην παραγωγή ενημερωτικού ντο-κιμαντέρ. Από το ανατολικό άκρο του οικισμού, συνεχίζει ο δρόμος ανηφορικά στο ύψωμαΣταυρός και στην θέση Γαλαρόπετρα, όπου υπάρχουν τα ερείπια από 15 ανεμό-μυλους με πανοραμική θέα στην κοιλάδα του Καστελίου – Φουρνής. Από εδώ εί-ναι ορατός ο αρχαιολογικός χώρος της Δρήρου μέχρι και τα Λασιθιώτικα βουνά μετη Σελένα. Μετά το διάσελο που αφήνει το Σταυρό νότια, ανοίγονται δύο μικρέςδιαδοχικές κοιλάδες των οικισμών Σύρμεσου και Δοριών. Τους χειμερινούς και α-νοιξιάτικους μήνες δημιουργούνται και στις δύο εποχιακοί υγρότοποι, ενώ τα α-ποθέματα αυτά του νερού είναι πολύτιμα, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, για τοπότισμα των περιβολιών και των ελαιόδενδρων. Στις γύρω πλαγιές κυριαρχούν οιαγριελιές, οι ξερές και λιγοστές εύρωστες αμυγδαλιές, οι χαρουπιές, οι πρίνοι καιη ευωδιαστή φρυγανική βλάστηση από φασκομηλιές, ρίγανη, αστοιβίδες, λαδα-νιές και αχινοπόδια. Ένα χιλιόμετρο βόρεια από τις Δοριές βρίσκεται το Καρύδι που ίσως οφείλει τοόνομά του στις σπάνιες για την περιοχή καρυδιές που ευδοκιμούν εδώ. Κατά μιαάλλη εκδοχή το χωριό πήρε το όνομά του από τον πρώτο οικιστή, τον Καρύδη.Στο διάσελο μεταξύ του νέου και του εγκαταλελειμμένου οικισμού, υπάρχουν πέ-ντε μεγάλες στέρνες, οι οποίες εξασφάλιζαν επάρκεια νερού σε παλαιότερες ε-ποχές. Στις αυλές των σπιτιών του παλιού οικισμού έχουν αναπτυχθεί θεόρατοι

130

Το προαύλιο τηςΜονής Κεράμου.

Ανοιξιάτικη ομορφιά.

132

Καλλιέργειες σιτηρώνβόρεια τουΚαστελίου.

Ο βαθύσκιωτος πρίνοςστη Μονή Κεράμου.

133

Η εύφορη κοιλάδατων οικισμών τουΚαστελίου και τηςΕπάνω-Κάτω Φουρνής.

Σειρά ανεμόμυλωνστην περιοχή τηςΓαλαρόπετραςΚαστελίου.

πρίνοι που προκαλούν τον επισκέπτη για πεζοπορία, σε όλη την νότια πλαγιά τουόρους Πεζά. Κοντά στον οικισμό υπάρχουν δύο ιστορικές Μονές: της Καρδαμού-τζας και του Αρετίου. Η Μονή Καρδαμούτζας βρίσκεται 450 μέτρα ανατολικά τουοικισμού, στην πλαγιά του υψώματος Κουτσούρα και αυτή την εποχή αναστυλώ-νεται. Ο βαθύς ίσκιος του μεγάλου πρίνου στην είσοδο της Μονής, καλωσορίζειτον επισκέπτη, ο οποίος μόλις περάσει τη νότια προσωρινή είσοδο του περιβό-λου, πραγματικά εντυπωσιάζεται από την αρχιτεκτονική και την καλή διατήρησητων κελιών και των κτισμάτων. Εξαιρετικές σκαλιστές καμάρες και μεγάλα ψηλο-τάβανα δωμάτια αποτελούν τους μάρτυρες της παλιάς ευμάρειας της Μονής, η ί-δρυση της οποίας τοποθετείται μεταξύ του 1570 και 1580 από την οικογένειατων Καντζαράδων. Δίπλα στο Καθολικό (νότια) υπάρχει σκαλιστή πλάκα στον τά-φο του Ιερομόναχου Μανασή Καντζαρά, ενός εκ των κτητόρων με ημερομηνία

κοιμήσεως τον Αύγουστο του 1617.Με αφετηρία τη Μονή Καρδαμούτζας,μια πανέμορφη διαδρομή πεζοπορίαςσε φαρδύ καλτερίμι είναι αυτή που ο-δηγεί στη γειτονική και ιστορική ΜονήΑρετίου, ένα χιλιόμετρο βορειότεραμέσα από φρυγανική βλάστηση, ελαι-όδεντρα και αμυγδαλιές. Την άνοιξη οιμυρωδιές από το ανθισμένο φασκόμη-λο, τη ρίγανη και τα πολλά άλλα α-γριολούλουδα είναι εδώ ιδιαίτερα έ-ντονες και μεθυστικές. Η εικόνα τηςΜονής Αρετίου καθώς πλησιάζει ο ε-πισκέπτης, μοιάζει με νησίδα βλάστη-σης από ψηλά κυπαρίσσια και εσπερι-

134

Ο χρόνος έχεισταματήσει στο 1927,την χρονολογίακατασκευής αυτού του ανεμόμυλου.

Ο δρόμος προς τομετόχι του Σύρμεσουπου διασχίζειαμπέλια, ελιές καιμακία βλάστηση.

Δεξιά σελίδα:Ο εποχικόςυγρότοπος τωνΔοριών.

136

Πάνω και δεξιά: Το εσωτερικό τωνερειπωμένων κτιρίωντης ΜονήςΚαρδαμούτζας.

Το νερό τουυγρότοπου και των πηγαδιών στιςΔοριές είναιπολύτιμο για ταφυτά και τα ζώα που ξεδιψούν τουςζεστούς μήνες του χρόνου.

139

Aριστερά πάνω:Ο οικισμός και ηκοιλάδα τουΚαρυδίου.

Aριστερά κάτω:Το φαρδύλιθόστρωτομονοπάτι πουσυνδέει τη ΜονήΑρετίου με τη ΜονήΚαρδαμούτζας καιπροσφέρεται γιαπεζοπορία.

Δεξιά πάνω:Η ιστορική ΜονήΑρετίου.

Δεξιά κάτω:Διαβρωμένοιπλακώδειςασβεστόλιθοι, έναςαληθινόςβραχόκηπος μεπολλά είδηφρυγανικήςβλάστησης στοΚαρύδι.

140

Δεξιά :Ελαιώνες σε πεζούλες που συγκρατούσαν το χώμα και το

πολύτιμο νερό της βροχής στον οικισμό του Κουδουμάλου.

Το ΙερόΗσυχαστήριο τουΑγίου Ανδρέα σε μιααπομονωμένηπεριοχή άγριαςομορφιάς.

Η βόρεια ακτή στηνπεριοχή του ΑγίουΑνδρέα.

142

Δεξιά :Οι πανάρχαιεςδεξαμενές στοΔίλακκο που γεμίζουνακόμα και σήμερα με νερό.

Τα μετόχια τουΔίλακκου και τηςΑγίας Σοφίας.

Πεζούλες καικαλτερίμια, ελιές,αμυγδαλιές,συστάδες πρίνων καιχαμηλή θαμνώδηςβλάστηση είναι τασυστατικά του τοπίουστο βόρειοΜεραμπέλο.

δοειδή, ενώ η αρμονία και το κάλος των κτισμάτων προκαλούν ψυχική ανάτασηκαι αιχμαλωτίζουν την προσοχή του επισκέπτη. Πρόκειται για το σημαντικότεροΘρησκευτικό και Ιστορικό μνημείο του Δήμου, με τις υπέροχες εικόνες και το μο-ναδικό ξυλόγλυπτο τέμπλο του Καθολικού. Ιδρύθηκε το 1600 από τον Μάρκο Πα-παδόπουλο και λειτουργούσε χωρίς διακοπή σε όλη την διάρκεια της Τουρκοκρα-τίας, οπότε και απέκτησε τα προνόμια της Σταυροπηγιακής Μονής. Ανακαινίστη-κε πλήρως την δεκαετία του 1990 με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Πέτρας καιΧερρονήσου κ.κ. Νεκταρίου. Ο θρύλος της ίδρυσής της λέει, ότι ο Μάρκος Παπα-δόπουλος βρέθηκε καλεσμένος σε γάμο στη Βενετία και άκουσε τον πατέρα τηςνύφης να δίνει ως δώρο στο γαμπρό ένα θαμμένο καζάνι με λίρες, στο Σκούρα,στη Φουρνή. Ο Παπαδόπουλος ως γνώστης της περιοχής ήρθε πριν το γαμπρό καιβρήκε το θησαυρό, με τη βοήθεια του οποίου έκτισε τη Μονή. Όποιος και να ή-ταν ο τρόπος κτισίματος της Μονής, στο δροσερό ίσκιο των δέντρων και των αι-ωνόβιων κυπαρισσιών ο σημερινός επισκέπτης ξεκουράζεται και ανανεώνει τιςδυνάμεις του για τη συνέχεια της διαδρομής προς τους οικισμούς Πατσόπουλος,Φινοκαλιά και Κουδουμάλος. Μόλις 600 μέτρα μετά τη Μονή Αρετίου υπάρχει μια δεξιά διακλάδωση, που προ-σφέρεται για πεζοπορία και οδηγεί στον ερειπωμένο σήμερα οικισμό των Χον-δροβολάκων. Εκεί βρίσκονται τα διοικητικά όρια του Δήμου Νεάπολης με το γει-τονικό του Αγίου Νικολάου. Μερικές δεκάδες μέτρα πριν τον Πατσόπουλο, ο δρό-μος περνάει πάνω από το ρύακα Λαγκό που ξεκινά από το Καρύδι και, αφού ε-νωθεί βορειότερα με το ρύακα Μεσομούρι που ξεκινά από την Φινοκαλιά, κατα-λήγουν στην βόρεια ακτογραμμή μέσω ενός όμορφου φαραγγιού. Ο πεζοπόροςπου θα θελήσει να κάνει μπάνιο στην όμορφη βοτσαλωτή παραλία του, θα πρέ-πει να το ξαναδιασχίσει για την επιστροφή. Το τοπίο στον Πατσόπουλο, όπως καιστους γειτονικούς οικισμούς Φινοκαλιάς και Κουδουμάλου είναι άνυδρο και επι-

144

Πυκνή συστάδα απόπρίνους, αγριελιές καιαγριοαχλαδιές κοντάστις Περονίδες.

κρατούν οι ξερικοί ελαιώνες. Αυτή είναι μια από τις κύριες αιτίες, που οι οικισμοίκοντά στη βόρεια ακτογραμμή έχουν σχεδόν ερημώσει. Μια πολύ ιδιαίτερη πε-ριοχή είναι το Ιερό Ερημητήριο του Αγίου Ανδρέα, στο οποίο οδηγεί δύσβατοςτσιμεντόδρομος από τον Κουδουμάλο. Πρόκειται για ένα σπηλαιώδη ναό με με-ρικά κελιά που κτίστηκε κατά τον 19ο αιώνα από τον Ιωάννη Λαμπράκη, ο οποί-ος στην συνέχεια μόνασε εδώ. Η άγρια ομορφιά του ερημικού τοπίου συγκλονί-ζει στην κυριολεξία τον κάθε επισκέπτη και τον βυθίζει σε σκέψεις, ενώ τα λιτάπετρόκτιστα κτίρια γίνονται ένα με το περιβάλλον. Μετά τον Κουδουμάλο προς τους οικισμούς του Δίλακκου και της Αγίας Σοφίας,το τοπίο αλλάζει και πάλι, με τις συστάδες των πρίνων να κάνουν την εμφάνισήτους. Ο δρόμος ανηφορίζει προς το ύψωμα του Αγίου Πνεύματος (430 μ.). Τα με-τόχια του Δίλακκου και της Αγίας Σοφίας απέχουν ελάχιστα μέτρα μεταξύ τους καιείναι σήμερα σχεδόν έρημα. Στο βόρειο άκρο τους υπάρχει χωματόδρομος, πουοδηγεί μετά από 100 μέτρα σε 4 παμπάλαιες κυκλικές στέρνες. Μετά τα μετόχιααυτά, ο δρόμος συνεχίζει να ανηφορίζει προς τον οικισμό Νοφαλιά, το όνομα τουοποίου προέρχεται από το κομβικό σημείο, στο οποίο βρίσκεται, δηλαδή ομφα-λός και είναι το μέσο της απόστασης, μεταξύ της Νεάπολης και των μετοχιών τηςπεριοχής. Δύο όμορφοι χωματόδρομοι ξεκινούν από εδώ που αποτελούν αφορμήακόμα και για πεζοπορία και ο ένας οδηγεί βόρεια σε δύο ανεμόμυλους και ο άλ-λος δυτικά στο μετόχι Περονίδες διασχίζοντας μια μεγάλη, όμορφη συστάδα απόπρίνους, αγριοαχλαδιές, σχίνα, αμυγδαλιές και αγριελιές.Ο δρόμος συνεχίζει να ανηφορίζει μέχρι τις Κουρούνες. Στην έξοδο του οικισμούπρος τη Νεάπολη δεσπόζουν δύο ανεμόμυλοι, σε μια περιοχή που όχι τυχαία ε-πικρατούν πάντα ισχυροί άνεμοι. Από εδώ και μετά η πορεία είναι κατηφορική καιμετά τον αρχαιολογικό χώρο της Δρήρου, εμφανίζονται τα πρώτα σπίτια της Νε-άπολης αφήνοντας στον περιηγητή ανάμεικτα συναισθήματα. Από τη μία χαρά γιατις ανέσεις, το φαγητό και τον καφέ που θα απολαύσει στη Νεάπολη και από τηνάλλη προσμονή και ανυπομονησία για την επόμενη επίσκεψη και περιήγηση στηβόρεια περιφέρεια της Νεάπολης, με τις μοναδικής ομορφιάς διαδρομές.

145

Εγκαταλελειμμένεςαναβαθμίδες στούψωμα της Τραπέζας.

Διαδρομές και περίπατοιΝεάπολη-Κουρούνες-Ιερά Μονή Ξερών Ξύλων-Άγιος Αντώνιος-Ανώγεια-Άγιος Νι-κόλαος (βόρεια ακτογραμμή)-Ανώγεια-Άγιος Αντώνιος-Τσαμπί-Κουνάλι-Αγόροι-Λατσίδα-Νεάπολη.

Η τρίτη αυτή διαδρομή αφορά το βορειοδυτικό κομμάτι του Δήμου. Ξεκινά απότη Νεάπολη, ανηφορίζει στις Κουρούνες με το σπάνιο υγρότοπο και την ιστορι-κή Ιερή Μονή Ξερών Ξύλων ή Αγίου Γεωργίου και καταλήγει στη βόρεια ακτο-γραμμή σε ένα ερημικό τοπίο άγριας ομορφιάς.Με αφετηρία πάλι τη Νεάπολη και αφού ο επισκέπτης περάσει τον αρχαιολογικόχώρο της Δρήρου συνεχίζει να ανηφορίζει στην ανατολική πλαγιά του ΤιμίουΣταυρού, που έχει υψόμετρο 793 μ. Μετά τις αλλεπάλληλες στροφές και λίγοπριν φανούν οι Κουρούνες στέκουν στα δεξιά δυο ερειπωμένοι πέτρινοι ανεμό-μυλοι, που είναι από τους μεγαλύτερους σε μέγεθος στην περιοχή. Στην είσοδοτου χωριού υπάρχει μια απότομη αριστερή διακλάδωση που οδηγεί σε έναν απότους σημαντικότερους εποχικούς υγροτόπους του Δήμου Νεάπολης. Εδώ ο επι-σκέπτης μπορεί να θαυμάσει την άνοιξη, σταχτοτσικνιάδες, κατάλευκους ερωδι-ούς, χαλκόκοτες αλλά και πιο κοινά πουλιά τους υπόλοιπους μήνες του χρόνου,όπως σουσουράδες, φλώρους, σπίνους, καρδερίνες, ακόμα και γλάρους. Από τοχωριό με τους λιγοστούς μόνιμους κάτοικους σήμερα, μια όμορφη διαδρομή γιαπεζοπορία οδηγεί 700 μέτρα ανατολικότερα σε έναν ακόμη μεγάλο ανεμόμυλομε ογκώδεις λαξευτές πέτρες που διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και στησυνέχεια στη περιοχή Πετροκαλύβες. Το τοπίο είναι πολύ όμορφο με συστάδεςπρίνων και πετρόκτιστα μετόχια βοσκών. Με λίγη προσπάθεια εξαιτίας του δυσ-διάκριτου μονοπατιού ο περιπατητής μπορεί να φτάσει ακόμα και στη Μονή Κε-ράμου, σχεδόν 1,5 χλμ νοτιοανατολικότερα.Από το κέντρο των Κουρουνών μέσω άλλης αριστερής διακλάδωσης ο επισκέ-πτης κατευθύνεται στη Μονή Ξερά Ξύλα. Εναλλακτικά, μετά από μία ακόμα αρι-στερή διακλάδωση ακολουθεί ανάβαση στην κορυφή του Τίμιου Σταυρού με θέαπου πραγματικά κόβει την ανάσα, αφού φαίνεται όλη η λεκάνη του Μεραμπέλ-

3

147

λου. Ο επόμενος προορισμός, η μικρή κοιλάδα της Μονής Ξερών Ξύλων ή ΑγίουΓεωργίου, είναι μόλις ορατή από εδώ. Η Μονή αναφέρεται ήδη σε καταλόγους α-πό το 1635 και σήμερα βρίσκεται σε σχετικά καλή κατάσταση. Είναι μετόχι τηςΜονής Επανωσήφη για σχεδόν δύο αιώνες και η εικόνα του Αγίου Γεωργίου μετο ακοίμητο καντήλι που βρίσκεται στη Μονή Επανωσήφη, προέρχεται από εδώ.Ένα από τα παλιά δωμάτια έχει μετατραπεί σε ωριμαντήριο τυριών από το βο-σκό που ενοικιάζει την έκταση της Μονής και αποτελεί καλή ευκαιρία για αγοράτυριών από τον ίδιο τον παραγωγό. Η παράδοση σχετικά με το περίεργο όνοματης Μονής λέει ότι μια παρέα είχε κλέψει ένα αρνί και άναψαν φωτιά με χλωράξύλα για να το ψήσουν. Ένας από την παρέα που είχε πάει να φέρει κρασί, πλη-σιάζοντας είδε τον πυκνό άσπρο καπνό από τα χλωρά ξύλα και τους φώναζε “Ξε-ρά ξύλα βάζετε στη φωτιά, ξερά ξύλα”. Ο καπνός τους πρόδωσε και τελικά έ-πιασαν την παρέα με το κλεμμένο αρνί.Η διαδρομή προς τον Άγιο Αντώνιο είναι κάπως μοναχική, αφού τα σπίτια πουσυναντάει ο περιηγητής είναι ελάχιστα, το ίδιο και τα αυτοκίνητα που κινούνταισε αυτή. Η απουσία καλλιεργήσιμων εκτάσεων, νερού και αμμουδερών παραλιώνγια τουριστική εκμετάλλευση στα πρότυπα γειτονικών περιοχών, έχουν οδηγή-σει στην πληθυσμιακή αποδυνάμωση ειδικά από νέους, τόσο του Αγίου Αντωνί-ου, όσο και του σχεδόν εγκαταλελειμμένου Αμυγδαλόλακκου και των Ανωγείων.

Οι δυο ερειπωμένοιανεμόμυλοι πριν τιςΚουρούνες.

Ο εποχικόςυγρότοπος στιςΚουρούνες, στοβάθος διακρίνεται ηκορυφή του ΤίμιουΣταυρού.

150

Aριστερά πάνω:Tα Ανώγειαπεριτρυγυρισμένααπό ξερικούςελαιώνες.

Δεξιά πάνω:Η απότομη κατάβαση στηβόρεια ακτογραμμή. Στο βάθοςδιακρίνεται το νησί της Ντίας.

Aριστερά κάτω:Εδώ ο επισκέπτηςδεν θα βρει τιςανέσεις τωνοργανωμένωνπαραλιών παράμόνο ηρεμία καικαθαρή θάλασσα.

Δεξιά κάτω:Η μοναχικήβοτσαλώδηςπαραλία στοαριστερό άκρο τηςακτογραμμής.

151

Αυτή είναι όμως και η κρυφή γοητεία της ευρύτερης περιοχής, αφού τα πάνταείναι ακόμα απαλλαγμένα από την τουριστική νοοτροπία και κατά συνέπεια είναιαγνότερα και αυθεντικότερα. Ακόμα και η φύση, εξαιτίας της ελάχιστης παρέμ-βασης από τον άνθρωπο σήμερα, βρίσκεται σε φάση ανάκαμψης με τα κατσο-πρίνια να μεγαλώνουν και να γίνονται σιγά -σιγά πρίνοι.Μετά τα Ανώγεια, η άσφαλτος γίνεται τσιμεντόδρομος και ανηφορίζει λίγο πριναρχίσει η απότομη κάθοδος για τη βόρεια ακτογραμμή. Τα περισσότερα μετόχιαστη βόρεια αυτή περιοχή του Δήμου, δεν έχουν οπτική επαφή με τη θάλασσα.Αυτό πιθανόν οφείλεται στο φόβο των πειρατών, που λυμαίνονταν όλη τη Με-σόγειο, τους περασμένους αιώνες και μόλις έβλεπαν κάποιο παραθαλάσσιο οικι-σμό τον λεηλατούσαν. Ένας ακόμα λόγος για την απουσία οικισμών κοντά στηθάλασσα το δύσβατο της περιοχής αλλά και η απουσία καλού προστατευμένουαγκυροβολίου για τις βάρκες και τα καΐκια. Λίγο πριν την ακτογραμμή ο τσιμεντόδρομος γίνεται χωματόδρομος και ο επι-σκέπτης συναντάει μια διασταύρωση. Μπορεί να ακολουθήσει τον αριστερό δρό-μο για 2 χιλιόμετρα που καταλήγει σε μια μικρή και όμορφη βοτσαλωτή παραλίαπερνώντας από μία περιοχή ιδιαίτερα θερμή τους καλοκαιρινούς μήνες με χαμη-λή φρυγανική βλάστηση και κυρίαρχο είδος τα θυμάρια. Κοιτώντας προς νότο οιπλαγιές είναι κατάφυτες από δενδρώδεις φλόμους. Κάθε εποχή οι πλαγιές αυτέςέχουν διαφορετικό χρώμα εξαιτίας των φλόμων. Πράσινες το χειμώνα, πορτοκα-λοπράσινες την άνοιξη και κιτρινωπές στο τέλος του καλοκαιριού. Ο δρόμος δε-ξιά της διασταύρωσης οδηγεί, στο εγκαταλελειμμένο μετόχι Αργύρης και αφούδιασχίσει κάθετα το ρύακα Μαλλιάρη καταλήγει στον Άγιο Νικόλαο. Δύο πολύ ό-μορφες διαδρομές πεζοπορίας έχουν για αφετηρία το μετόχι Αργύρη που είναιμερικά πετρόκτιστα και ερειπωμένα σπίτια δεξιά του δρόμου και ένα ακόμα α-πέναντι με την έκταση γύρω αποψιλωμένη από τα πρόβατα. Η μία ακολουθεί α-ντίστροφα την κοίτη του ρύακα Μαλλιάρη και μετατρέπεται, όσο ανηφορίζει σεαπότομο φαράγγι και η άλλη κατευθύνεται ανατολικά προς το μοναχικό εκκλη-σάκι του Αγίου Νικολάου σε μία άγρια έρημη περιοχή μοναδικής ομορφιάς. Στην

152

Η ανηφορική κοίτητου ρύακα Μαλλιάρη.

συνέχεια κατηφορίζει ακολουθώντας την κοίτη του ρύακα. Δεξιά και αριστεράτης κοίτης υπάρχουν παλαιά κροκαλοπαγή, δηλαδή βότσαλα που απέθετε ο πο-ταμός, σε άλλες εποχές, όταν η στάθμη της θάλασσας ήταν υψηλότερα. Ο επι-σκέπτης καταλήγει στην όμορφη βοτσαλώδη παραλία στην εκβολή του ρύακα.Προσοχή! Υποδομή για φαγητό και νερό δεν υπάρχει, οπότε ο επισκέπτης θαπρέπει να έχει τις ανάλογες προμήθειες ιδιαίτερα το καλοκαίρι. Σε όλη την α-κτογραμμή είναι αποτυπωμένες οι αλλαγές του κλίματος κατά τις τελευταίες χι-λιάδες ή δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Το κύμα έχει δημιουργήσει πραγματικές τομέςύψους λίγων μέτρων έως δεκάδων μέτρων στα πετρώματα των ακτών. Στις το-μές αυτές μπορούν να παρατηρηθούν οι αλλεπάλληλες στρώσεις κοκκινοχώμα-τος με μεγάλες πέτρες ή κοκκινοχώματος με μικρά χαλίκια. Τα θραύσματα αυτάτων πετρωμάτων των βόρειων απότομων πλαγιών αποτέθηκαν στην πορεία τουχρόνου. Τα πρώτα τις περιόδους έντονων βροχοπτώσεων και αλλαγών θερμο-κρασίας ενώ τα δεύτερα αποτέθηκαν αργά όταν ο καιρός ήταν πιο ήπιος. Ακόμα,εκεί που αποκαλύπτονται τα συμπαγή μητρικά πετρώματα διακρίνονται οι παλαι-ότερες στάθμες της θάλασσας από τις τρύπες που είχαν ανοίξει θαλάσσια μαλά-κια, οι λιθοδόμοι. Η επιστροφή στη Νεάπολη γίνεται από τον ίδιο δρόμο μέχρι τον οικισμό του Αγί-ου Αντωνίου. Εδώ ο επισκέπτης θα ακολουθήσει την διασταύρωση για τα χωριάΤσαμπί, Κουνάλι και Αγόροι, τα οποία βρίσκονται πολύ κοντά στο ιστορικό σπή-λαιο Μιλάτου. Στη συνέχεια ο δρόμος διασχίζει ένα πανέμορφο και απότομο φα-ράγγι-ανάμεσα στα υψώματα Καλαρίτης και Μουτσούνα- τα οποία έχουν στιςπλαγιές τους φρυγανική και μακία βλάστηση με τους φλόμους να κυριαρχούν αλ-λά και πολλές αγριελιές, χαρουπιές και πρίνους. Μετά την έξοδο από το φαράγ-γι ο επισκέπτης μπορεί να επισκεφθεί ξανά τη Λατσίδα, όπου καταλήγει η δια-δρομή και στη συνέχεια τη Νεάπολη.

153

Το καλοσυντηρημένοεκκλησάκι του ΑγίουΝικολάου στοανατολικό άκρο τηςπεριοχής.

154

Eπίμετρο

Οι κατάφυτεςπλαγιές τηςΜουτσούνας. Μιαπεριοχή με μεγάληχλωριδική ποικιλία.

Ο άνθρωπος δυσκολεύεται πάρα πολύ να αυτοπροσδιοριστεί ως ένα από τα στοι-χεία της φύσης. Αν και είναι το μοναδικό είδος του πλανήτη που έχει τη δυνατό-τητα να καταλάβει την αναγκαιότητα της διατήρησης των σχέσεων και των αλλη-λεπιδράσεων των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος, συχνά, τόσο σε ατομικόόσο και σε συλλογικό επίπεδο, τις καταστρέφει. Στη σύγχρονη δε εποχή αυτό τουείναι τόσο εύκολο όσο το πάτημα ενός κουμπιού. Είναι ψευδαίσθηση ή λανθα-σμένη αντίληψη ότι τα φυσικά αγαθά είναι δεδομένα και ανεξάντλητα. Ο άνθρω-πος έχει πλέον τη δυνατότητα να τα καταναλώσει όλα σε μια γενιά στερώντας τααπό τις επόμενες. Η (έστω και δυνητικά) εγωιστική αυτή στάση του ανθρώπουμπορεί να περιοριστεί μόνο με την ορθή αξιολόγηση των αγαθών αυτών και τη θέ-σπιση και εφαρμογή κανόνων στη διαχείρισή τους. Ο Δήμος Νεάπολης δεν έχει πολλά θεσμικά εργαλεία για την προστασία του περι-βάλλοντος του ανθρώπου, δηλαδή του φυσικού περιβάλλοντος. Το σημαντικότεροείναι ένα μικρό τμήμα στα νότια της επικράτειας του Δήμου που είναι ενταγμένοστο Δίκτυο Φύση 2000 με κωδικό περιοχής GR4320002 και όνομα ΔΙΚΤΗ:ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΛΑΣΙΘΙΟΥ, ΚΑΘΑΡΟ, ΣΕΛΕΝΑ, ΚΡΑΣΙ, ΣΕΛΕΚΑΝΟΣ. Βρίσκεται νότια τηςΝεάπολης και δυτικά των Βρυσών και περιλαμβάνει το ύψωμα Καβαλλαρά (767μ.),την κοιλάδα του Δρασίου – Λαγκάδας και τις βόρειες πλαγιές του όρους Μαχαιρά(1.487μ.). Η βόρεια ακτογραμμή ήταν επίσης ενταγμένη στον επιστημονικό κατά-λογο όμως δυστυχώς δεν περιλήφθηκε στον εθνικό. Επίσης υπάρχουν δύο Κατα-φύγια Άγριας Ζωής: το Κ556 (Σταυρός Νεαπόλεως) με έκταση 10 τ.χλμ. στην ευ-ρύτερη περιοχή της Ξηρολίμνης και το μεγαλύτερο τμήμα του Κ553 (Κατσελιά,Βρουχά Μεραμπέλλου) μια έκταση ακόμα 10 τ.χλμ από τη Φουρνή μέχρι το Βρου-χά. Η κάθε Δημοτική Αρχή καταβάλλει συνήθως μια εξαντλητική προσπάθεια γιατην αντιμετώπιση των καθημερινών και μεσοπρόθεσμων προβλημάτων των δημο-τών. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι αναγκαιότητα να γίνουν επιπλέον προ-σπάθειες για την προστασία των φυσικών αγαθών που θα είναι απαραίτητα για τηνεπιβίωση και αξιοπρεπή διαβίωση των μελλοντικών γενεών δημοτών. Η επιμόρ-φωση και η ευαισθητοποίηση της σημερινής κοινωνίας αλλά και η λήψη και εφαρ-μογή περιοριστικών αποφάσεων είναι ενέργειες στις οποίες θα πρέπει να δώσουνμεγάλη προτεραιότητα οι Δήμοι όλης της χώρας.

155

Άγιος Αντώνιος Αμιράς Αμιρά σπήλιος Σ

Άγιος Αντώνιος Ανεμολιάρης Ποταμός Χαρκιδιό ή Σιντερόσπηλια Σ

Άγιος Αντώνιος Αρμυρό Ρυάκι Αρμυρός σπήλιος Σ

Άγιος Αντώνιος Δίθυρα Δίθυρα Σ

Άγιος Αντώνιος Κατσίβερης Φουρνιά (τα) Σ

Άγιος Αντώνιος Μνημούργια Μνημούργια Σ

Άγιος Αντώνιος Χουρδομανόλη Ρυάκι Τουτού σπηλιάρι Σ

Άγιος Αντώνιος Χριστοπατήματα Χριστοπατήματα Σ

Αδραβάστος Αδραβάστος Χοιρόσπηλιος Σ

Αδραβάστος Μετόχι Ανεμόσπηλιος Σ

Αμυγδαλιάς Κουλουρίδη Σπήλιος Κουλουρίδη σπήλιος Ι Σ

Αμυγδαλιάς Κουλουρίδη Σπήλιος Κουλουρίδη σπήλιος ΙΙ Σ

Αμυγδαλιάς Κουλουρίδη Σπήλιος Κουλουρίδη σπήλιος ΙΙΙ Σ

Αμυγδαλιάς Μαντήλια Σπηλιάρα στα Χαλάσματα Σ

Αμυγδαλιάς Μαντήλια Σπήλιος στα Χαλάσματα Σ

Ανώγεια Ζαχάρη Ρυάκι Σπηλιάρα Σ

Ανώγεια Πύργος-Βάρδια Ανεμοσπηλιάρα Σ

Ανώγεια Τράχηλας, Πλακουρόσπηλιος Σ

Καστέλλι Τρυβαξώνας Τρυβαξώνας Κ

Καστέλλι Χώνος Χώνος Κ

Κοιν. Βουλισμένης Πέρα Μερά Σπηλιάρα Σ

Κουρούνες Αλισφακιάς Λατσίδα Κ

156

Οικισμός Περιοχή Όνομα Σπηλαίου

Σπήλαια στην περιοχή του Δήμου Νεάπολης (Σ: σπήλαιο, Κ: καταβόθρα, Β: βάραθρο)

ΠAPA

PTHM

A

Κουρούνες Κεφάλα Σπήλιο Σ

Κουρούνες Λίμνη Χώνος Κ

Λιθόμαντρα Νεάπολη Λεβιδώ-Μαύρο Σπηλιάρι Μαύρο σπηλιάρι Σ

Νικηθιανός Νοτικό Μαύρη τρύπα Σ

Νικηθιανός-Νεάπολη Φονιάς Φονιά σπήλιο Σ

Νοφαλιάς Κανή Λατσίδα Β

Ρωμανός Νεάπολη Γαλανού Γαλανού σπήλιος Σ

Σούβλος Πέζα Ομέρ σπήλιος Σ

Σούβλος Σούβλος Βωλακόσπηλιος Σ

Σούβλος Σούβλος Κασώτη σπηλιάρι Σ

Σούβλος Σούβλος Νεραϊδόσπηλιος Σ

Φινοκαλιάς Άγιος Ανδρέας Άγιος Ανδρέας Σ

Φινοκαλιάς Άγιος Ανδρέας Ντατσερολενιάς σπήλιος Σ

Φινοκαλιάς Καρακατσάνη Καρακατσάνη σπήλιος Σ

Φινοκαλιάς Σκαλωτή Ζωίτσας ή Ραϊνας απήλιος Σ

Χουμεριάκος Ασπαλαθόλακκος Μαυραλή σπήλιος Σ

Χουμεριάκος Καπαρού Λάκκος Καπαρού λάκκος Σ

Χουμεριάκος Κεφάλα Αποκάτω σπήλιος Σ

Χουμεριάκος Κεφάλα Σόπατα σπήλιος Σ

Χουμεριάκος Ρουσά Ρουσάς σπήλιο Σ

Χουμεριάκος Σπηλιάρα Σπηλιάρα Σ

157

Οικισμός Περιοχή Όνομα Σπηλαίου

Coghlan, S. 2001.Birdwatching guide to Crete. Arlequin Press 92 pp.

Fielding J. and N. Turland. 2005.Flowers of Crete. Royal Botanic Gardens, Kew. 650 pp

Handrinos G. and T. Akriotis. 1997.The Birds of Greece . Helm A. and C. Black Ltd., London, 336 pp.

Rackham O. and J. Moody. 1996.The making of Cretan Landscape. Manchester University Press, 237 pp.Reese, D.S. (ed) 1996, Pleistocene and Holocene Fauna of Crete and Its First Setters."-Monographs in World Archaeology, - Prehistory Press of Madison, no 28, 422 pp.

Turland N., L. Chilton and J. Press. 1993.Flora of the Cretan area. Anotated Checklist and Atlas. Natural History Museum,London. pp 439

Καρανδεινός, Μ. και Α. Λεγάκις (επιμ.) 1992.Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλοζώων της Ελλάδας, Ελληνική ΖωολογικήΕταιρεία και Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση, WWFΕλλάς, Αθήνα. σσ 372.

Πλατάκης Ε. 1980.Δημώδη ονόματα ζώων της Κρήτης. Κρητολογία (10-11): 35-134

Πλατάκης, Ε. 1975.Σπήλαια και άλλαι καρστικαί μορφαί της Κρήτης. Τόμος Β, Ηράκλειον Κρήτης. σσ 275.

Σαρρής Α., Μ. Γκιάστα, Α. Γκιούρου, Γ. Κάππος, Ε. Καρίμαλη, Β. Κευγάς, Κ. Μαργε-τουσάκης, Κ. Μπίχτα, Ε. Περάκη, S. Soetens, K. Tζανετέα, Σ. Τοπούζη, και Α. Τρι-πολιτσιώτης. 2007.Αρχαιολογικός και Γεωλογικός χάρτης Κρήτης. Ιστοσελίδα:http://www.ims.forth.gr:83/WebGisSites/Default.aspx?service=archaeology_Crete_geology. Εργαστήριο Γεωφυσικής - Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης & Αρχαιοπεριβάλλοντος,Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών - Ίδρυμα Τεχνολογίας & Έρευνας (Ι.Τ.Ε.)

Σπανάκης Σ. 1991.Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων. Τόμοι Α και Β. Γραφικές τέχνεςΔετοράκης Α.Ε.Β.Ε. Ηράκλειο Κρήτης. σσ 847

Φασουλάς Χ. 2001.Οδηγός υπαίθρου για τη Γεωλογία της Κρήτης. Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης - Πανεπιστήμιο Κρήτης. σσ 103.

Ψιλάκης Ν., 2002.Μοναστήρια και ερημητήρια της Κρήτης. Τόμος Α. Καρμανώρ, Ηράκλειο Κρήτης. σσ 504

159

EΠIΛ

EΓM

ENH

BIBΛ

IOΓP

AΦIA

TO BIBΛIO ΦYΣH KAI ANΘPΩΠOΣ ΣTO ΔHMO

NEAΠOΛHΣ ΛAΣIΘIOY KPHTHΣ TYΠΩΘHKE TON

AYΓOYΣTO TOY 2007 ΣTIΣ ΓPAΦIKEΣ TEXNEΣ

TYΠOKPETA ΣTO HPAKΛEIO KPHTHΣ OΠOY EΓINE KAI

TO MONTAZ KAI H BIBΛIOΔEΣIA ΣE 1000 ANTITYΠA