[1]

Μύθος εναντίον Ιστορήματος Με αφορμή το βιβλίο του Robert Harris

«Conspirata – Η Συνωμοσία»

Κουβεντιάζοντας (ή καλύτερα, μονολογώντας…) για την τρέχουσα μυθιστορηματική μου απόπειρα και ορισμένες δυσκολίες που συναντάω προσπαθώντας να συνδέσω κάποια ιστορικά γεγονότα, είχα πει στη συνομιλήτριά μου το εξής:

Όσο συναρπαστική και αν είναι η [ιστορική] πραγματικότητα, δεν συμφωνεί πάντα με αυτά που θέλω εγώ να βγάλω [από την ιστορία που προτίθεμαι να αφηγηθώ], οπότε... τόσο το χειρότερο γι' αυτήν!

Πρόσφατα έπιασα ένα ιστορικό μυθιστορηματάκι για να διαβάσω, το οποίο αναφερόταν σε ένα περιστατικό της ρωμαϊκής ιστορίας που ανέκαθεν μου κινούσε το ενδιαφέρον: Στη Συνωμοσία του Κατιλίνα και στην αντιμετώπισή της από τον Κικέρωνα όταν αυτός ήταν Ύπατος της Ρωμαϊκής Res Publica το 63 π.Χ. Το βιβλίο αυτό είναι το «Conspirata – Η συνωμοσία» του άγγλου Ρόμπερτ Χάρις (μετάφραση Έφη Τσιρώνη, εκδ. Ψυχογιός, 2010).

Στον πρόλογό του ο συγγραφέας λοιπόν, αφού πρώτα προσπαθεί να δικαιολογήσει το κλασσικό κλισέ όλων σχεδόν των αναφερόμενων σε αρχαίες προσωπικότητες ιστορικά μυθιστορήματα (το γεγονός ότι αφηγητής είναι ο πιστός δούλος του Κικέρωνα, ο Τίρωνας), αναφέρει το εξής:

[2]

Το Conspirata είναι μυθιστόρημα και όχι ιστορικό έργο: όποτε οι απαιτήσεις των δύο ειδών ήρθαν σε σύγκρουση, ενέδωσα ασυζητητί στο πρώτο.

Αυτό το «ασυζητητί» μου κίνησε την περιέργεια, οπότε ξεκίνησα να διαβάζω το βιβλίο αυτό έχοντας δίπλα και άλλα δύο βιβλιαράκια που αναφέρονταν σε αυτό το θέμα και που είχα ήδη τη βιβλιοθήκη μου: τη «Συνωμοσία του Κατιλίνα» του Σαλλούστιου1 και μια συλλογή λόγων του Κικέρωνα2. Τα βιβλία αυτά προφανώς και δεν ήταν τυχαία: είναι οι πιο άμεσες πηγές για τη σύγκρουση Κατιλίνα – Κικέρωνα.

Ανακατεύοντας την Ιστορία

Πρέπει λοιπόν να πω ότι αυτή η προθυμία του Χάρις να προτάσσει των ιστορικών πηγών την φαντασία του, μου προκάλεσε κάποιες δυσκολίες στην παράλληλη αυτή ανάγνωση, μιας και ο Χάρις επέμενε να «ανακατώνει» τη σειρά που συνέβησαν τα διάφορα γεγονότα, όπως αυτή καταγράφεται από τους ιστορικούς. Θα σταθώ σε τρία παραδείγματα.

Παράδειγμα 1ο.

Στο βιβλίο ο Χάρις θέλει τον Κατιλίνα να βγάζει λόγο στους υπόλοιπους συντρόφους του συνωμότες μια μέρα πριν τις εκλογές για του υπάτους που θα διαδέχονταν τον Κικέρωνα και τον συνύπατό του Αντώνιο Υπέβριο.

«… Κάθε μέρα νιώθω την αγανάκτησή μου να φλογίζει περισσότερο τη σκέψη μου για το μέλλον που μας περιμένει, αν δε διεκδικήσουμε οι ίδιοι την ελευθερία μας. Από τη στιγμή που η δημοκρατία έπεσε στα χέρια μιας ισχυρής ολιγαρχίας που τη ρυθμίζει κατά το κέφι της, οι λαοί και τα έθνη πληρώνουν τους φόρους τους σ’ αυτούς εδώ τους

1 Σαλλούστιος, «Η Συνωμοσία του Κατιλίνα», μετάφραση – εισαγωγή: Περικλής Ροδάκης, εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 1993 2 «Κικέρων. Τέσσερις λόγοι κατά του Κατιλίνα. Οι λόγοι για τον Μάρκελλο και τον Λιγάριο». Μετάφραση, εισαγωγή και σχολιασμός Κωνσταντίνου Τσάτσου, εκδόσεις Εστία, γ΄ έκδοση, 1996.

[3]

ανθρώπους, είτε λέγονται βασιλιάδες, είτε λέγονται τετράρχες. Όσο για τους υπόλοιπους συμπολίτες, για μας όλους τους γενναίους, τους καλούς, τους ευγενείς ή τους μη ευγενείς, έχουμε καταντήσει όχλος χωρίς επιρροή, χωρίς εξουσία, υποταγμένος στα αφεντικά, ενώ, αν η δημοκρατία άξιζε το όνομά της, αυτοί θα έπρεπε να μας τρέμουν. […] Έχουμε τη νεότητα, έχουμε το θάρρος. Ενώ αυτοί από τα χρόνια και τα πλούτη έχουν διαφθαρεί και στα σώματα και στις ψυχές. Το πρώτο βήμα έγινε. Ποιος άνθρωπος άξιος αυτού του ονόματος θα μπορούσε να υποφέρει αυτούς τους ανθρώπους που έχουν χοντρύνει από τα πλούτη, να τα κατασπαταλούν για να ισοπεδώνουν τα βουνά και να χτίζουν πάνω στη θάλασσα, ενώ εμείς δεν έχουμε χρήματα ούτε για τα αναγκαία. Που ενώνουν τα δύο παλάτια σε ένα και ακόμα περισσότερα, ενώ εμείς δεν έχουμε ούτε οικογενειακή εστία; Αγοράζουν πίνακες, αγάλματα, εγχάρακτα αγγεία, γκρεμίζουν νέα σπίτια για να τα χτίσουν πιο καλά, με λίγα λόγια κατασπαταλούν και διασπαθίζουν με κάθε τρόπο τα χρήματά τους και παρ’ όλες τις τρέλες τους δεν εξαντλούνται τα πλούτη τους. Και για μας το σπίτι είναι η στενοχώρια και έξω από αυτό το χρέος. Ένα παρόν αξιοθρήνητο και ένα μέλλον ακόμα πιο θλιβερό. Τι μας απομένει, λοιπόν, πέρα από μια άθλια ζωή; Λοιπόν, ξυπνήστε! Ιδού, μάλιστα, ιδού η ελευθερία που τόσο επιθυμούσατε!...»3

Ο παραπάνω λόγος, όπως διασώθηκε από τον Σαλλούστιο (και τον οποίο μεταφέρει σχεδόν αυτούσιο και ο Χάρις) όντως δόθηκε στο σπίτι του Κατιλίνα και όντως απευθυνόταν στους άλλους συνωμότες. Η διαφορά του μύθου με την ιστορία είναι ότι ο παραπάνω λόγος εκφωνήθηκε όχι παραμονές των υπατικών εκλογών του 63 π.Χ. αλλά σίγουρα αρκετά νωρίτερα, όταν τουλάχιστον άρχισαν να πρωτοοργανώνονται οι συνωμότες. Δηλαδή πριν την ημερομηνία που ξεκινάει η πλοκή του έργου, η 31η Δεκέμβρη του 64 π.Χ.

Παράδειγμα 2ο.

3 Salustii Catilina 20

[4]

Κάπου λίγο πριν τη μέση του βιβλίου του Χάρις κάνει την εμφάνισή της μια μυστηριώδης κυρία ευγενικής καταγωγής, την οποία ο δούλος-γραμματέας του Κικέρωνα Τίρωνας δεν την κατονομάζει:

“Είναι η…” είπε, και σε αυτό το σημείο κατονόμασε την επισκέπτρια, την ταυτότητα της οποίας θα αποκρύψω, όχι για χάρη της (έχει πεθάνει από καιρό), αλλά για την τιμή των απογόνων της.

Η συγκεκριμένη κυρία τύχαινε να ήταν ερωμένη ενός από τους συνωμότες/συνεργάτες του Κατιλίνα, του Κούριου, και με κάποιο τρόπο έμαθε τα σχέδιά τους να δολοφονήσουν τον Ύπατο Κικέρωνα και τους αριστοκράτες συγκλητικούς και έτρεξε να τα αποκαλύψει στη σύζυγό του και σ’ αυτόν, σώζοντάς τον από βέβαιο θάνατο.

Ας δούμε τι λέει όμως ο Σαλλούστιος:

Ανάμεσα στους συνωμότες φιγουράρει και το όνομα του Κ. Κούριου, μιας προσωπικότητας από ένδοξη οικογένεια, αλλά φορτωμένης με ντροπές και εγκλήματα –οι τιμητές τον είχαν αποβάλλει από τη Σύγκλητο για ατίμωση. Η ελαφρότητα αυτού του ανθρώπου δεν υστερούσε έναντι του θράσους του. Δεν κρατούσε μυστικό ό, τι άκουγε, ούτε και έκρυβε τα εγκλήματά του. Με λίγα λόγια δε ζύγιζε ούτε τα λόγια ούτε τις πράξεις του. Είχε έναν παλιό δεσμό με μια κυρία της αριστοκρατίας, τη Φουλβία. Καθώς δεν μπορούσε να προχωρήσει τις σχέσεις του επειδή δεν είχε χρήματα και επειδή φοβόταν ότι δε θα είναι και τόσο γενναιόδωρος, άρχισε ξαφνικά να κάνει τον ένδοξο και να της υπόσχεται πολλά, ενώ ταυτόχρονα την απειλούσε με το μαχαίρι αν τολμούσε να του αρνηθεί. Με λίγα λόγια έκανε τον πολύ σπουδαίο. Η Φουλβία, όταν μαθεύτηκαν οι λόγοι αυτού του εγωισμού του, προσπάθησε να κρατήσει μυστικό τον κίνδυνο που απειλούσε τη δημοκρατία. Όμως, χωρίς να κατονομάσει την πηγή της, διηγήθηκε σε πολλούς τα όσα γνώριζε για τη συνωμσία του Κατιλίνα, φυσικά όπως τα είχε μάθει. Και

[5]

αυτή υπήρξε η αιτία μιας κίνησης του κοινού, που έφερε στην υπατεία τον Μάρκο Τούλιο Κικέρωνα.4

Ο Σαλλούστιος, λοιπόν μας ενημερώνει όχι μόνο για το όνομα της κυρίας –αυτό που δεν ήθελε να αποκαλύψει ο Χάρις- αλλά και για το ότι η κυρία αυτή και τα κουτσομπολιά της ήταν η αιτία που η αριστοκρατία συσπειρώθηκε –μπροστά στον κίνδυνο μιας εξέγερσης των πληβείων και των άλλων δημοκρατικών υπό τον Κατιλίνα- έβαλε επικεφαλής της πολιτικής τους παράταξης τον Κικέρωνα και τον ανέβασαν στο ανώτατο αξίωμα του Υπάτου.

Το όνομα της Φουλβίας και το ρόλο της στην αποφυγή των δολοφονικών επιθέσεων εναντίον του Κικέρωνα μας τα αναφέρουν και οι άλλοι ιστορικοί που ασχολήθηκαν με το θέμα (π.χ. Πλούταρχος, Δίων Κάσσιος κλπ). Καταλαβαίνω, βέβαια, γιατί ο Χάρις το αποκρύπτει εδώ πέρα: Μια συνονόματη της μυστηριώδους –όπως θέλει να την παρουσιάζει- κυρίας, μια άλλη Φουλβία θα εμφανιστεί και θα μείνει στην ιστορία λίγο αργότερα: σύζυγος των πιο μισητών εχθρών του Κικέρωνα, πρώτα του Κλωδίου και ύστερα του Μάρκου Αντωνίου…

Παράδειγμα 3ο.

Τον Οκτώβρη του 63 π.Χ. συνεργάτες του Κατιλίνα, όπως ο Μάνλιος και άλλοι έφυγαν από τη Ρώμη και όργωσαν την Ιταλική Χερσόνησο ξεσηκώνοντας του λαϊκούς ανθρώπους, τους βετεράνους και άνεργους στρατιώτες, ακόμα και τους δούλους εναντίον της κεντρικής εξουσίας και εξοπλίζοντάς τους.

«Έτσι έστειλε [ο Κατιλίνας] τον Γ. Μάνλιο στις Φαίσουλες και στη γύρω Ετρουρία, έναν κάποιο Σεπτήμιο από το Καμηρίνο στο Πίκενο, τον Γ. Ιούλιο στην Απουλία και διάφορους άλλους σε άλλες περιοχές και στα μέρη όπου θα μπορούσαν να φανούν πιο χρήσιμοι. […]5

Κι όμως ο Μάνλιος προσπάθησε να ξεσηκώσει τη φτωχολογιά και τους δυσαρεστημένους από τις αδικίες που έκλιναν προς την Επανάσταση, καθώς και εκείνους που

4 Sal. Cat. 23 5 Sal. Cat. 27

[6]

είχαν χάσει τα υπάρχοντά τους και τη γη τους στην εποχή του Σύλλα από την περιοχή της Ετρουρίας. […]6

Άλλοι έλεγαν πως παντού υπήρχαν συγκεντρώσεις στρατευμάτων, μετέφεραν όπλα και ξεσηκώθηκαν οι δούλοι της Καπούης και της Απουλίας.»7

Αυτές οι κινήσεις γύρω από τη Ρώμη γίνονταν χωρίς να προηγηθεί κάποιου είδους μανιφέστο, μια διακήρυξη προς την κεντρική εξουσία, προς τις Αρχές της Ρώμης για τα αιτήματα και τους σκοπούς της. Κόσμος εξοπλιζόταν και περιφερόταν σε ομάδες, χωρίς καν να έχουν πραγματοποιηθεί κάποιες ένοπλες συγκρούσεις με το στρατό ή τους τοπικούς άρχοντες.

Οι πληροφορίες και οι φήμες όμως για αυτές τις απειλητικές κινήσεις και τις προετοιμασίες που έφταναν κάθε μέρα στη Ρώμη, έδωσαν την αφορμή στους υπάτους να αναλάβουν έκτακτα μέτρα εσωτερικής ασφάλειας και περιφρούρησης της καθεστυκυίας τάξης, αλλά και αντιμετώπισης των κινηματιών (για την γλαφυρή περιγραφή τους δες τον Σαλλούστιο8). Χωρίς απτές αποδείξεις, λοιπόν, εστάλησαν στρατιωτικές δυνάμεις εκτός Ρώμης που άρχισαν να συλλαμβάνουν αδιακρίτως κόσμο, ενώ μέσα στην ίδια τη Ρώμη είχαν απλωθεί όλα τα πληροφοριακά δίκτυα για να αλιεύσουν πληροφορίες για τις κινήσεις των συνωμοτών.

Και τότε, τη μέρα που θα ξεσπούσε το κίνημα του Κατιλίνα, ο Κικέρων ενημερωμένος από την γνωστή μας Φουλβία, κλειδαμπαρώνεται στο σπίτι του, γλιτώνοντας έτσι από δολοφονική απόπειρα εναντίον του, και την επόμενη μέρα ενώπιον της Συγκλήτου και του ίδιου του Κατιλίνα απαγγέλλει τον περίφημο Πρώτο Κατιλινικό.

Μετά από αυτά τα σκηνικά λοιπόν,

1. ο Κατιλίνας δηλώνει ότι αυτοεξορίζεται στη Μασσαλία:

«Ο Κατιλίνας από την πλευρά του στην πορεία του [φεύγοντας από τη Ρώμη] έγραφε στους περισσότερους

6 Sal. Cat. 28 7 Sal. Cat. 30 8 Sal. Cat. 29-30

[7]

υπατικούς και σ’ όλες τις προσωπικότητες της ρωμαϊκής επικρατείας ότι […] αφήνεται στην τύχη και αυτοεξορίζεται στην Μασσαλία.»9

(στην πραγματικότητα κατευθυνόταν στο σημείο που ήταν συγκεντρωμένες οι δυνάμεις των εξεγερμένων.

2. καταφθάνει αγγελιοφόρος από τον Μάνλιο με μια διακήρυξη των εξεγερμένων:

«Αν πήραμε τα όπλα, δεν είναι για να τα στρέψουμε ενάντια στην πατρίδα, ούτε για να βλάψουμε τους άλλους, αλλά για να προστατέψουμε τους εαυτούς μας από τις αδικίες. Δυστυχείς και εξαθλιωμένοι, μπροστά στη βία και στη σκληρότητα των τοκογλύφων, χάσαμε σχεδόν τα πάντα, ακόμα και τις εστίες μας και την τιμή μας και την περιουσία μας. […] Κι όμως εμείς δε ζητάμε την εξουσία, ούτε τα πλούτη, που είναι συνήθως η αιτία των πολέμων και της αντιπαλότητας μεταξύ των ανθρώπων. Εμείς θέλουμε την ελευθερία, το αγαθό εκείνο που κανένας τίμιος άνθρωπος δεν μπορεί να το χάσει παρά μόνο μαζί με τη ζωή του. Σας εξορκίζουμε εσένα [εννοεί τον αποδέκτη της επιστολής συγκλητικό Μάρκιο Ρηξ] και τη Σύγκλητο να έρθετε βοηθός των δυστυχισμένων συμπολιτών μας, να αποδώσετε την προστασία των νόμων από την αδικία του δανειστή και μη μας θέτετε μπροστά στην ανάγκη να ζητήσουμε τα μέσα, για να εκδικηθούμε όσο πιο ακριβά γίνεται, το αίμα μας και το θάνατό μας.»10

Στο βιβλίο του ο Χάρις παρουσιάζει:

1. την αναχώρηση του Κατιλίνα και τη δήλωση του ότι αυτοεξορίζεται στη Μασσαλία να γίνεται πριν από τον πρώτο Κατιλινικό και να επιστρέφει στη Ρώμη ύπουλα μετά από λίγο για να οργανώσει την δολοφονική απόπειρα κατά του Κικέρωνα και

2. την παραπάνω επιστολή του Μάνλιου πολύ πιο κουτσουρεμένη απ’ όσο την παρουσιάζω εγώ και με τα μέρη που

9 Sal. Cat. 34 10 Sal. Cat. 33

[8]

κάνουν τζιζ να λείπουν) και να έχει σταλεί τον Οκτώβριο, και αυτή δηλαδή πριν τον Πρώτο Κατιλινικό. Ουσιαστικά, λοιπόν, ο Χάρις τα παρουσιάζει σαν δύο «απτά στοιχεία» που αποδείκνυαν περίτρανα τη συνωμοσία και δικαιολογούσαν τα μέτρα που πήρε ο Κικέρων.

Προσήλωση στις πηγές

Αν εξαιρέσεις λοιπόν αυτήν την διάθεση του Χάρις να πηγαίνει τα γεγονότα πέρα δώθε στο χρόνο, η προσήλωσή του στις πηγές είναι εντυπωσιακή! Βάζοντας δίπλα δίπλα το βιβλίο του και τις ιστορικές πηγές (τόσο τις σύγχρονες της συνωμοσίας, δηλαδή το έργο «Συνωμοσία του Κατιλίνα» του Σαλλούστιου και τους λόγους του Κικέρωνα, όσο και τα ιστορικά βιβλία που γράφτηκαν μετά από 100-200 χρόνια, όπως π.χ. την βιογραφία του Κικέρωνα από τον Πλούταρχο, την Ρωμαϊκή Ιστορία του Δίωνος Κάσσιου και την Επιτομή των Ρωμαϊκών Πραγμάτων του Φλώρου) θα έλεγες ότι το μόνο που πρόσθεσε ήταν κάποια κουτσομπολιά και κάποια περιστατικά της καθημερινότητας των ηρώων του που δημιούργησε η φαντασία του.

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα. Το βιβλίο ξεκινά με ένα φρικιαστικό έγκλημα. Κάποιοι ανακαλύπτουν το πτώμα ενός παιδιού, το οποίο είχε όχι μόνο δολοφονηθεί, αλλά απ’ ό, τι φαίνεται είχε θυσιαστεί (του είχαν αφαιρέσει τα εντόσθια). Γρήγορα αποδεικνύεται ότι αυτή η ανθρωποθυσία σχετιζόταν με τη Συνωμοσία.

Ο Χάρις λοιπόν παρουσιάζει σαν δεδομένη μια φήμη που διαχεόταν εκείνη την περίοδο στην Ρώμη, μια φήμη που πρωτοαναφέρει ο Σαλλούστιος και που την αναπαράγουν σαν δεδομένη οι μετέπειτα ιστορικοί. Να τι λέει ο Σαλλούστιος:

«Μερικοί ισχυρίζονται πως ύστερα από τους λόγους αυτούς ο Κατιλίνας, τη στιγμή που έδινε τον όρκο του στους συνωμότες, μοίρασε κύπελλα με ανθρώπινο αίμα ανάμεικτο με κρασί. Αυτό το μείγμα το δοκίμασαν όλοι αφού πρόφεραν το σχετικό εξορκισμό, όπως συνηθιζόταν στις επίσημες ιεροτελεστίες. Με τον τρόπο αυτό θέλησε να κάνει

[9]

πιο στενή την αμοιβαία εμπιστοσύνη, μπροστά σ’ ένα πιο πολύπλοκο εγχείρημα.»11

Σαν να παίζει «χαλασμένο τηλέφωνο», την φήμη αυτή την αναμεταδίδει πρώτα ο Πλούταρχος (45 μ.Χ.-120 μ.Χ.:)

Αφού λοιπόν τέθηκαν υπό την προστασία αυτού [του Κατιλίνα] οι φαύλοι, έδωσαν μεταξύ τους διάφορες εγγυήσεις: μέχρι και έναν άνθρωπο θυσίασαν και έφαγαν τις σάρκες του.12

Στη συνέχεια ο Δίων ο Κάσσιος (155-235 μ.Χ.):

Τους ανάγκασε [ο Κατιλίνας] να δώσουν έναν τρομερό όρκο: θυσίασε ένα παιδί και τους έβαλε να ορκιστούν πάνω στα σπλάχνα του, και μετά αυτά τα σπλάχνα τα έφαγαν όλοι μαζί.13

Τέλος, ο Φλώρος (2ος αι μ.Χ.) επανέρχεται στην βερσιόν του Σαλλούστιου:

Για να τους ορκίσει [ο Κατιλίνας] για να μείνουν πιστοί στη συνωμοσία, τους έδωσε ανθρώπινο αίμα σε ποτήρια για να το πιουν όλοι. Μια τρομερή πράξη από μόνη της, αλλά τρομερότερος ήταν ο σκοπός για τον οποίον έπιναν το αίμα.14

Έλα μου όμως που αυτή η φρικιαστική πληροφορία μάλλον ήταν μούφα και πηγή της οι κύκλοι του Κικέρωνα!!! Ο Σαλούστιος συμπληρώνει το παραπάνω απόσπασμά του με τα εξής λόγια, για τα οποία βέβαια αδιαφόρησαν οι μετέπειτα, από τον Πλούταρχο και τους άλλους μέχρι και τον Χάρις:

«Μερικοί βλέπουν σ’ αυτή τη σκηνή μια ακόμα επινόηση εκείνων που ήθελαν να μειώσουν το μίσος κατά του

11 Sal. Cat. 22 12 Πλουτάρχου Βίος Κικέρωνος κεφ. 10 13 Δίωνος Κασσίου Ρωμαϊκαί Ιστορίαι, βιβ. xxxvii κεφ. 30 14 Flori Epitome Rerum Romanorum, βιβ. IV κεφ. 1

[10]

Κικέρωνα –που εκδηλώθηκε αργότερα –και της σκληρότητας που επιδείχθηκε στην τιμωρία των οπαδών του Κατιλίνα.»15

Ψάχνοντας για την αλήθεια στις ανακρίβειες

Η περιπέτεια του Κατιλίνα είναι ένα από τα χαρακτηριστικότερα ιστορικά περιστατικά για τα οποία έχουμε πληροφόρηση μόνο από την πλευρά αυτών που επικράτησαν.

Ακόμα και ο Σαλλούστιος, ο οποίος –ως προστατευόμενος του ηγέτη της Δημοκρατικής Παράταξης Ιούλιου Καίσαρα- ήταν πολιτικός αντίπαλος του Κικέρωνα, γράφει πρώτα και κύρια για να «απαλλάξει» τα μεγαλοστελέχη της παράταξής του από τις όποιες κατηγορίες ψιθυρίζονταν για συμμετοχή τους στη Συνωμοσία παρά για να αποτυπώσει την ιστορική πραγματικότητα. Δεν καταφέρνει όμως να αποφύγει να αφήνει ανοιχτά παραθυράκια, έτσι ώστε μελετώντας αντιφάσεις, ανακρίβειες αλλά και μεταγενέστερα γεγονότα να πλησιάζουμε έστω και ελάχιστα στο τι πραγματικά συνέβη τότε.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Πρώτα και κύρια, το χαρακτήρα των συνωμοτών.

Λέει ο Σαλλούστιος, αναπαράγοντας αυτά που κυκλοφορούσαν εκείνες τις μέρες στους δρόμους της Ρώμης (και τον ακολουθούν και οι μεταγενέστεροι ιστορικοί):

Σε μια πόλη τόσο μεγάλη και τόσο διεφθαρμένη, ο Κατιλίνας δε δυσκολεύτηκε να συγκεντρώσει γύρω του όλες τις διαστροφές και όλα τα εγκλήματα. Όλοι τούτοι οι έκφυλοι, οι διεστραμμένοι, οι χαρτοπαίχτες και οι σπάταλοι που έφαγαν την πατρική τους κληρονομιά με τις γυναίκες, όλοι αυτοί που είχαν φορτωθεί με χρέη και αναζητούσαν τρόπο να αποκαταστήσουν την τιμή τους από τον εξευτελισμό και το έγκλημα, συγκεντρώθηκαν γύρω του. Ακόμα γύρω του πήγαν οι πατροκτόνοι, οι ιερόσυλοι κάθε κατηγορίας, που είχαν καταδικαστεί ή φοβόνταν ότι θα

15 Sal. Cat. 22

[11]

καταδικαστούν. Σ’ αυτούς θα πρέπει να προσθέσουμε τους μαχαιροβγάλτες και τους ψευδομάρτυρες, που τρέφονταν με την ψευδομαρτυρία ή με το αίμα των πολιτών και τέλος όλους όσους ήταν αναστατωμένοι από τον εξευτελισμό τους, τη φτώχεια τους και τις τύψεις τους – αυτοί ήταν οι φίλοι και οι οικείοι του Κατιλίνα […] Γνωρίζω ότι κάποιοι έφτασαν ως το σημείο να υποψιάζονται ότι οι νέοι που σύχναζαν στον Κατιλίνα εκδίδονταν και οι ίδιοι.16

Τους παραπάνω χαρακτηρισμούς τους επαναλαμβάνει σχεδόν αυτούσιους ο Χάρις περιγράφοντας τους συντρόφους του Κατιλίνα και τον ίδιο τον αρχισυνωμότη –και σε κάποια σημεία πλειοδοτεί κι όλας σε απαξίωση!

Με όλα αυτά τα σιχάματα που είχε μαζέψει γύρω του ο Κατιλίνας πήγε να κάνει επανάσταση; Και σχεδόν τα κατάφερε; Και όταν απέτυχε; Τι έγινε; Πώς εξολοθρεύθηκαν όλοι οι συνωμότες; Πολύ απλά, δεν εξολοθρεύθηκαν όλοι. Μόνο οι πρώτοι 5 που πιάστηκαν μετά από μια παγίδα που τους έστησε ο Κικέρωνας στις 4 του Δεκέμβρη του 63 π.Χ. Μα… τόσα καθάρματα, το ελάχιστο να τους τάξεις, είναι σίγουρο ότι θα άνοιγαν το στοματάκι τους και θα κελάηδαγαν. Κι όμως:

Παρά τα δύο διατάγματα της Συγκλήτου δε βρέθηκε ούτε ένας από το πλήθος των συνωμοτών τον οποίο οι ανταμοιβές να τον κάνουν να προδώσει τους συνενόχους του. Κανένας δεν λιποτάκτησε από το στρατόπεδο του Κατιλίνα. Τόσο βαθιά είχε μπει το κακό, τέτοια ήταν η δηλητηρίαση που είχε διαποτίσει την ψυχή των περισσοτέρων πολιτών.17

Και συμπληρώνει αμέσως μετά:

Και δεν ήταν μόνο οι συνωμότες που είχαν πλανηθεί. Όλος ο λαός, με το πάθος της αλλαγής επιδοκίμαζε χωρίς επιφυλάξεις την επιχείρηση Κατιλίνα. Είναι φανερό ότι έκανε εκείνο που κάνει συνήθως. Σ’ ένα κράτος εκείνοι που δεν έχουν τίποτα φθονούν τους καλούς πολίτες, εκθειάζουν τους

16 Sal. Cat. 14 17 Sal. Cat. 36

[12]

κακούς, αποδοκιμάζουν την παλιά κατάσταση και θέλουν κάτι καινούριο.18

Τόσοι λόγοι από τον Κικέρωνα, τόσα αποκαλυπτικά στοιχεία, τόσες αδιάσειστες αποδείξεις, και ο λαός δεν πείστηκε. Δεν χρειαζόταν, άλλωστε. Αρκούσε το να πειστούν οι Συγκλητικοί. Και αυτοί μόλις αποκαλύφθηκε η συνωμοσία δεν είχαν κάτι άλλο να κάνουν. Οι μεν ολιγαρχικοί ανακουφίστηκαν γιατί γλίτωσαν το λεπίδι και διατήρησαν το status quo, οι δε δημοκρατικοί επεδίωκαν να καθαρίσουν από πάνω τους το στίγμα του συνωμότη πριν προλάβουν να τους το χρεώσουν αντίπαλοί τους.

Και γι’ αυτό και προχώρησαν άμεσα στην εκτέλεση των πρώτων 5 από τους συνωμότες που είχαν συλλάβει. Χωρίς δίκη, γιατί η σωστή δίκη σήμαινε σώμα ενόρκων, σήμαινε εμπλοκή στη διαδικασία και απλών πολιτών, πληβείων, σήμαινε ενδεχόμενη απαλλαγή ή ελαφρύτερες του θανάτου ποινές. Στη συνεδρίαση της Συγκλήτου που «δίκασε» τους συνωμότες, μόνο ο Ιούλιος Καίσαρ τάχθηκε κατά της θανατικής ποινής19, αλλά Κικέρων και Κάτων (ο νεότερος) επικράτησαν.

Αργότερα, στον δεύτερο γύρο της «εκκαθάρισης» των συνωμοτών, επαναλήφθηκαν τα «καλά» της περιόδου του Σύλλα μετά την επικράτησή του επί του Μάριου: Όποιος ήθελε απηύθυνε κατηγορία εναντίον κάποιου που δεν γούσταρε ότι ήταν συνεργάτης του Κατιλίνα και στη δίκη που ακολουθούσε αυτός καταδικαζόταν σε εξορία. Δεν χρειάζονταν πολλά αποδεικτικά στοιχεία: Αρκούσε να εμφανιστεί σαν μάρτυρας κατηγορίας ο Κικέρων. Είχε εμφανιστεί σε τόσες πολλές δίκες, που –όπως μας λέει ο Πλούταρχος- ο Μέττελος Νέπως τον κατηγόρησε ότι…

Περισσότερους σκότωσε καταθέτοντας εναντίον τους παρά έσωσε σαν συνήγορος20

Και ο έκφυλος, διακορευτής της παρθένας αδελφής του21 Κατιλίνας; Τι έκανε μετά την αναχώρησή του από την Ρώμη; Τι

18 Sal. Cat. 37 19 Sal. Cat. 51 20 Πλουτ. Κικ. 26 21 Πλουτ. Κικ. 10

[13]

έκανε μετά από το ξεσκέπασμα και την οριστική αποτυχία της συνωμοσίας του και την εκτέλεση των βασικών συνεργών του που είχαν απομείνει στη Ρώμη;

Ενώθηκε με τα στρατεύματα των εξεγερμένων και προσπαθούσαν να βρουν διέξοδο για την εκείθεν των Άλπεων Γαλατία και τη Γερμανία. Τέτοια διέξοδος όμως δεν υπήρχε, οπότε μόνη λύση ήταν η αναμέτρηση με το στρατό που τους κυνηγούσε, υπό τον Ύπατο Αντώνιο. 3.000 μισοεξοπλισμένοι εξεγερμένοι, βετεράνοι, αγρότες, απελεύθεροι δούλοι εναντίον 10.000 στρατού.

Πριν τη μάχη τους είπε:

«Ξέρω καλά, πολεμιστές, πως τα λόγια δε δίνουν κουράγιο και ακόμα ότι οι λόγοι του στρατηγού δεν είναι αρκετοί για να μετατρέψουν ένα κακό σε καλό στρατό, ούτε για να μετατρέψουν τους δειλούς σε γενναίους. Στους πολέμους εκδηλώνεται η φυσική τόλμη του καθενός και η εκπαίδευσή του. [...]

Καθώς σας κοιτάζω στρατιώτες και φέρνω στο νου μου τα παλιά σας κατορθώματα, έχω πολύ μεγάλες ελπίδες στη νίκη. Η τόλμη σας, η ηλικία σας, η αξία σας μου δίνουν εμπιστοσύνη, χωρίς να υπολογίζω και την ανάγκη που μετατρέπει ακόμη και δειλούς σε γενναίους. Και ο εχθρός, παρά την αριθμητική του υπεροχή δεν μπορεί να σας κυκλώσει. Η στενότητα του μέρους τον εμποδίζει. Αν παρ’ όλα αυτά η τύχη αρνηθεί να βοηθήσει τη γενναιότητά σας, πουλήστε όσο πιο ακριβά τη ζωή σας και μην αφήσετε να σας σφάξουν σα ζώα. Πολεμήστε γενναία και μην αφήνετε τους εχθρούς σας να κερδίσουν μια νίκη χωρίς να την πληρώσουν με αίμα και πένθος.»22

Και μετά τη μάχη…

Όταν τελείωσε η μάχη έγινε δυνατό να εκτιμηθεί το θάρρος και η γενναιότητα που έδειξε ο στρατός του Κατιλίνα. Σχεδόν όλοι είχαν πέσει νεκροί, καλύπτοντας με τα σώματά τους τις θέσεις της μάχης που είχαν καλύψει

22 Sal. Cat. 58

[14]

ζωντανοί. Μερικοί πολεμιστές στο κέντρο που έγινε το χτύπημα της πραιτοριανής κοόρτης και είχαν διασκορπιστεί βρίσκονταν λίγο πιο πέρα αλλά όλοι τους ήταν χτυπημένοι κατά πρόσωπο. Ο ίδιος ο Κατιλίνας βρέθηκε λίγο πιο μπροστά από τους δικούς του, ανάμεσα στα πτώματα των εχθρών του. Ανέπνεε λίγο ακόμη και το πρόσωπό του είχε τον αέρα της βίας και της περηφάνειας που είχε σ’ όλη του τη ζωή.23

Αυτή η έκφραση περηφάνειας, βέβαια, έπρεπε να σβήσει:

Ο Αντώνιος έστειλε το κεφάλιο του [του Κατιλίνα] στην Ρώμη, για να πιστέψουν ότι σκοτώθηκε και να μην τον φοβούνται πλέον.24

Κι όμως, ακόμα και κομμένο, το κεφάλι του Κατιλίνα συνέχισε να προκαλεί φόβο, όπως παραδέχθηκε ο ίδιος ο Κικέρων σε ένα δικανικό του λόγο, υπερασπιζόμενος έναν από τους στενώτερους συνεργάτες στην κατάπνιξη του κινήματος του Κατιλίνα, τον Φλάκκο το 59 π.Χ:

«ο τάφος του Κατιλίνα είναι στολισμένος με λουλούδια και οι τάφοι όλων αυτών των αισχρών ανθρώπων, αυτών των απεχθών εσωτερικών εχθρών τιμούνται με συγκεντρώσεις και δείπνα»25

Πού να ήξερε ο Κικέρωνας (ο πραγματικός και όχι ο λογοτεχνικός) τη στιγμή που λάμβανε το κομμένο και σταλμένο από τον συνύπατό του κεφάλι του Κατιλίνα, ότι και το δικό του κεφάλι θα αποχωριζόταν από τους ώμους του μετά από 20 χρόνια!

Σφάχτηκε προτείνοντας τον λαιμό του από το φορείο [ο Κικέρωνας], σε ηλικία εξήντα τεσσάρων ετών. Και [ο εκτελεστής του Κικέρωνα, ο εκατόνταρχος Ερρένιος] του έκοψε το κεφάλι και τα χέρια, όπως τον είχε διατάξει ο Αντώνιος […]

23 Sal. Cat. 61 24 Dio Cass. xxxvii., 40. 25 Marco Tullio Ciceroni, Oratio pro L. Flacco 38

[15]

[Ο Μάρκος Αντώνιος] διέταξε να τοποθετήσουν το κεφάλι και τα χέρια [του Κικέρωνα] πάνω στο βήμα. Φριχτό θέαμα για τους Ρωμαίους, οι οποίοι δεν ένιωθαν ότι κοίταζαν το πρόσωπο του Κικέρωνα, αλλά μια απεικόνιση της ψυχής του Αντωνίου.26

Μια άλλη αντίφαση, που αφήνει υποψίες ότι το κατηγορητήριο δεν έστεκε απόλυτα, προκύπτει πάλι από τον Σαλλούστιο:

Στη Ρώμη, ο Λέντουλος και οι αρχηγοί της συνωμοσίας, αφού συγκέντρωσαν τις δυνάμεις τους που φαίνεται να ήταν σημαντικές, αποφάσισαν μόλις ο Κατιλίνας με το στρατό του θα έφτανε στην περιοχή των Φαισουλών, ο δήμαρχος των πληβείων Α. Βέστια, θα συγκαλούσε συνέλευση, η οποία θα κήρυττε εγκληματική τη συμπεριφορά του Κικέρωνα και θα φόρτωναν στον εξαίρετο ύπατο τις ευθύνες ενός καταστροφικού πολέμου. Και μ’ αυτό ως σύνθημα, οι μάζες των συνωμοτών θα έπρεπε, την επομένη νύχτα να εκτελέσουν τα καθήκοντα που τους είχαν ανατεθεί. Και τα καθήκοντα αυτά ήσαν τα εξής: Ο Στατίλιος και ο Γαβίνιος με ισχυρό στρατό θα έβαζαν φωτιά ταυτόχρονα στις δώδεκα συνοικίες της Ρώμης που είχαν επιλεγεί, για να μπορέσουν έτσι μέσα στη σύγχυση να πλησιάσουν στα σπίτια του ύπατου και των άλλων προσώπων που είχαν προγράψει. Ο Κέθηγος θα πολιορκούσε την είσοδο του Κικέρωνα και θα χτυπούσε τον ύπατο με όπλο. Καθένας από τους άλλους είχε αναλάβει άλλα θύματα. Οι μικρότεροι νέοι, που στην πλειοψηφία τους ανήκαν στην αριστοκρατία, θα δολοφονούσαν τους πατεράδες τους. Κι ύστερα, χάρη στο γενικό πανικό που θα προκαλιόταν από τη σφαγή και την πυρκαγιά, θα άνοιγαν δρόμο για να ενωθούν με τον Κατιλίνα.27

Δεν αμφιβάλλει κανείς ότι ένα λαϊκό κίνημα θα είχε σαν άμεσους στόχους την εξουδετέρωση των ηγετικών στελεχών των αντιπάλων, έτσι ώστε να προχωρήσει στην υλοποίηση του προγράμματός του (στην προκειμένη, στην αναδιανομή της γης στους 26 Πλουτ. Κικ. 48-49 27 Sal. Cat. 43

[16]

απόρους και στους βετεράνους). Αλλά πυρκαγιές; Για ποιόν λόγο; Οι πυρκαγιές αυτόματα θα σήμαιναν ότι οι κινηματίες θα έχαναν τόσο την ηθική όσο και την υλική στήριξη και συνδρομή των πληβείων:

Από τα άλλα κακά του πολέμου υπολόγιζαν την αρπαγή και τις καταστροφές, αλλά έκριναν την πυρκαγιά σκληρή και αδύνατο να ελεγχθεί. Η πυρκαγιά θα ήταν ιδιαίτερα καταστροφική για το λαό, του οποίου όλη η περιουσία αποτελούνταν μόνο από αντικείμενα καθημερινής χρήσης και ρούχα.28

Όχι, λοιπόν. Οι πληροφορίες για πυρπολήσεις που διοχέτευαν ο Κικέρωνας και οι συντηρητικοί ήταν απλά ένα εργαλείο για να τρομοκρατηθεί τόσο ο κόσμος όσο και οι συγκλητικοί και όχι ένα πραγματικό ενδεχόμενο. Και μαζί με τις πυρπολήσεις γύρευε και τι άλλο από το κατηγορητήριο που είχε απευθύνει ο Κικέρωνας…

Και τώρα που το θυμήθηκα… Πόσες πυρπολήσεις στην ιστορία είχαν καθαρά προβοκατόρικο χαρακτήρα;;;

Ε και;

Αυτή τη στιγμή που γράφω αυτό το κείμενο κοιτώντας τις σημειώσεις που κρατούσα τις προηγούμενες μέρες διαβάζοντας το βιβλίο του Χάρις, νιώθω σαν τον άρρωστο εκείνο που κάθετε να δει ένα ματς με ένα σημειωματάριο στο χέρι για να καταγράψει τα φαλτσοσφυρίγματα του διαιτητή και να βγει το βράδυ σε κάποιο αθλητικό ραδιόφωνο και να αρχίζει να βρίζει για την παράγκα και με επιχειρήματα να βουλώσει τον φίλαθλο της αντίπαλης ομάδας.

Αφού, ήδη από τις πρώτες γραμμές αυτού του κειμένου έκανα ξεκάθαρο ότι όχι μόνο είμαι ανεκτικός απέναντι στην μυθιστορηματική αδεία, αλλά είμαι και διατεθειμένος να ακολουθήσω και εγώ αυτήν την πρακτική, τι στο διάολο γράφω αυτές εδώ τις γραμμές; Τι με ενόχλησε στο βιβλίο του Χάρις;

Δεν με ενόχλησαν οι ακροβασίες στη σειρά των γεγονότων, αλλά αυτή καθαυτή η θέση του. Ο τρόπος που αξιοποίησε τις πηγές, 28 Sal. Cat. 48

[17]

χρησιμοποιώντας τις όχι σε μια προσπάθεια να αναδείξει την ιστορική αλήθεια, αλλά να αγιοποιήσει τον Κικέρωνα και να συκοφαντήσει με αισχρό τρόπο λαϊκά αιτήματα και διεκδικήσεις.

Με αφορμή το αγροτικό νομοσχέδιο του Ρούλλου, που το στήριξε με νύχια και δόντια ο Καίσαρας, ο Χάρις βάζει τους ήρωές του να λένε:

«Έτσι κι αλλιώς, δεν καταλαβαίνω γιατί η δωρεά γης στους φτωχούς είναι κακό πράγμα», είπε ο Ρούφος, ο οποίος, όπως και πολλοί νέοι, διατηρούσε συμπάθειες στους κόλπους των πληβείων. «Έχεις δει τι γίνεται στους δρόμους. Ξέρεις πόσο σκληρός είναι ετούτος ο χειμώνας. Ο κόσμος πεινάει».

«Συμφωνώ», απάντησε ο Κικέρωνας. «Αυτό που χρειάζεται όμως είναι τροφή, όχι αγροκτήματα. Η γεωργία απαιτεί χρόνια εμπειρίας και σκληρή, εξουθενωτική δουλειά. Πολύ θα ’θελα να δω αυτούς τους αργόσχολους που σήμερα τριγύριζαν έξω από το σπίτι του Καίσαρα, να δουλεύουν στα χωράφια από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου! Αν αναγκαστούμε να βασιστούμε απάνω τους για τη σίτισή μας, σ’ ένα χρόνο από τώρα θα έχουμε πεθάνει όλοι της πείνας».

Ταυτόχρονα σε αρκετά σημεία βάζει τον Κικέρωνα να λέει ότι η διανομή των δημοσίων (δηλαδή των εκμεταλλευόμενων από τους αριστοκράτες συγκλητικούς) κτημάτων σε ακτήμονες και βετεράνους θα ήταν καταστροφικό για το πολίτευμα και τη Ρώμη.

Η ακύρωση του αγροτικού νομοσχεδίου του Ρούλλου και του Ιουλίου Καίσαρα ήταν η πρώτη ουσιαστική πράξη του Κικέρωνα ως Υπάτου και ο Χάρις την καταγράφει σχεδόν πανηγυρίζοντας.

Ουσιαστικά το νόημα που ήθελε να μου περάσει σαν αναγνώστη ο Χάρις είναι ότι ενδεχόμενη υλοποίηση λαϊκών αιτημάτων θα οδηγούσε σε ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης, η οποία θα με τη σειρά της θα οδηγούσε σε ακόμα χειρότερα αποτελέσματα, γιατί οι ηγέτες του όχλου ήταν φαύλοι. Και έτσι ο ήρωας του, ο Κικέρων, γόνος ταπεινής οικογένειας που όμως κατέκτησε την εύνοια των πατρικίων, αντιπαθώντας τόσο τη

[18]

απαίδευτη μάζα όσο και τους πιο πομπώδεις από τους προστάτες του, αλλά συμπαθώντας όλους τους άλλους φιλοπάτριδες πλούσιους, προσπαθεί με κάθε τρόπο και συνεργαζόμενος απόλυτα με αυτούς να διατηρήσει το καθεστώς που είχε διαμορφωθεί (μετά τις περίφημες προγραφές του Σύλλα βέβαια, των οποίων τα ουσιαστικά κοινωνικά αποτελέσματα ούτε που αναφέρονται από τον Χάρις). Για το καλό του πολιτεύματος και της Πολιτείας.

Είναι χαρακτηριστικό το εξής: Όταν ο (λογοτεχνικός) Πομπήιος ανακοίνωνε στον (λογοτεχνικό) Κικέρωνα ότι σχεδιάζει να χτίσει ένα τεράστιο θέατρο στο Πεδίον του Άρεως, ο (λογοτεχνικός) Κικέρων τον ρωτάει: «Και πού θα ψηφίζουν οι πολίτες;» Μ’ αυτόν τον τρόπο ο Χάρις ήθελε να δείξει τον Κικέρωνά του ως ευαίσθητο απέναντι στον κυριότερο θεσμό της δημοκρατίας, τη λαϊκή ψήφο. Την ίδια λαϊκή ψήφο που τον έδειχνε στις προηγούμενες σελίδες να προσπαθεί –και να καταφέρνει- να χειραγωγήσει, να εκμηδενίσει, να φιμώσει, τόσο σε δίκες όσο και στις ίδιες τις υπατικές εκλογές του 63 π.Χ.

Μα… μυθιστόρημα γράφει όχι ιστορία!

Όταν γράφεις ένα μυθιστόρημα, γράφεις μια ιστορία που εσύ θεωρείς ενδιαφέρουσα. Η ιστορία αυτή μπορεί να είναι ερωτική, αστυνομική, πολιτική κλπ. Δεν είναι όμως ιστορία. Δεν έγινε στην πραγματικότητα.

Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα λαβ στόρι. Το λάβ στόρι της ταινίας Τιτανικός (το ότι «φεύγω» από τα βιβλία δε σημαίνει ότι φεύγω από το ζήτημα της μυθοπλασίας). Μια ιστορία αταίριαστης αγάπης ανάμεσα σε δύο νέους από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις. ΟΚ. Αυτό το λαβ στόρι ο δημιουργός του θα μπορούσε με ελάχιστες παραλλαγές του να το βάλει να διαδραματίζεται «δίπλα» σε πάααααρα πολλά ιστορικά γεγονότα και σε πάααααρα πολλές ιστορικές περιόδους, ακόμα και σήμερα. Επιλέγει να το τοποθετήσει πάνω στον Τιτανικό.

Δεν ξέρουμε αν όντως έλαβε χώρα στον Τιτανικό κάποιο παρόμοιο λαβ στόρι. Αυτό που σίγουρα ξέρουμε είναι ότι ο

[19]

Τιτανικός βούλιαξε. Βυθίστηκε για κάποιους συγκεκριμένους λόγους και η βύθισή του είχε κάποια συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ε, ο Κάμερον δεν είχε κανένα δικαίωμα να παραποιήσει αυτά τα γεγονότα (και δεν τα παραποίησε, γιατί ο συγκεκριμένος δημιουργός πρώτα ήθελε να παρουσιάσει τη βύθιση του Τιτανικού και μετά να «πουλήσει» ένα λαβ στόρι).

Πρώτα πρώτα λοιπόν, ο συγγραφέας πρέπει να φτιάξει σωστά τον κόσμο μέσα στον οποίο κινούνται οι ήρωές του:

«Η αφήγηση είναι, πρώτα και κύρια, μια κοσμολογική υπόθεση. Όταν αφηγείσαι κάτι, ξεκινάς ως ένας συμπαντικός δημιουργός που φτιάχνει έναν κόσμο – έναν κόσμο που πρέπει να είναι όσο πιο ακριβής γίνεται, ώστε να μπορείς να περιφέρεσαι εντός του με απόλυτη αυτοπεποίθηση»29

Επιστρέφουμε στο βιβλίο μας και στον Χάρις. Ο Χάρις ήθελε να «πουλήσει» ένα στόρι πολιτικού αμοραλισμού, δολοπλοκίες, μηχανορραφίες, σεξουαλικά σκάνδαλα, εύθραυστες συμμαχίες κλπ. Ήθελε επίσης να αφηγηθεί την Ιστορία από τη σκοπιά των πρωταγωνιστών της και όχι από κάποιους που μόνο εξ αντανακλάσεως θα έρχονταν αντιμέτωποι με τις συνέπειες των πράξεων των ιστορικών πρωταγωνιστών (όπως π.χ. το έκανε και το κάνει με εξαιρετική επιτυχία ο Αρτούρο Πέρεθ Ρεβέρτε με τη σειρά των βιβλίων του για τον Λοχαγό Αλατρίστε).

Θα μπορούσε λοιπόν να «στήσει» ένα τέτοιο στόρι σε πάρα πολλές ιστορικές περιόδους, να αξιοποιήσει χιλιάδες ιστορικούς πρωταγωνιστές, ή θα μπορούσε να στήσει το δικό του σκηνικό, τον δικό του κόσμο, όπως έκανε ο Μάρτιν στην πενταλογία του Game Of Thrones.

Για κάποιους λόγους ο Χάρις διάλεξε τη συγκεκριμένη περίοδο και το συγκεκριμένο ήρωα. Ίσως γιατί όντως ο Κικέρωνας έζησε και πρωταγωνίστησε στα πιο σημαντικά γεγονότα της ρωμαϊκής ιστορίας, σε αυτά που σηματοδότησαν τον θάνατο της Res Publica και την γέννηση του Imperium.

29 Ουμπέρτο Έκο, «Εξομολογήσεις ενός νέου μυθιστοριογράφου», μετ. Γιώργος Λαμπράκος, Εκδ. Πατάκη, 2011.

[20]

Ο Χάρις επέλεξε να αφηγηθεί την ιστορία του από τη σκοπιά σχεδόν ενός από τους κυριότερους πρωταγωνιστές της, του Κικέρωνα. Μ’ αυτόν τον τρόπο όμως εκτοξεύθηκαν και οι απαιτήσεις από το συγγραφέα να είναι όσο το δυνατόν πιο πιστός στο τι πραγματικά έγινε τότε, έτσι όπως μπορούμε εμείς σήμερα να το ανιχνεύσουμε.

Η προσέγγιση όμως του Χάρις σ’ αυτό το ζήτημα είναι πολύ λειψή. Αυτό που τον νοιάζει είναι να αποδείξει ότι ο ήρωας του, ο Κικέρων, ήταν ο πιο γαμάτος τυπάς της εποχής εκείνης και ήρωας της Δημοκρατίας, αλλά αδιαφορεί να μας δείξει την ίδια την συναρπαστικότατη εποχή. Δεν αναφέρεται καθόλου ούτε στα κοινωνικά χαρακτηριστικά των populares (του φτάνει να παρουσιάζει σαν ανήθικους και αισχρούς τους ηγέτες τους) ούτε στο πώς είχαν αλλάξει τα δεδομένα από την παλιά Ρωμαϊκή Δημοκρατία που περιοριζόταν στην Ρώμη ή στην Ιταλική Χερσόνησο μέχρι εκείνο το σχηματισμό που σιγά σιγά περικύκλωνε τη Μεσόγειο.

Παρουσιάζει κινήσεις πιονιών, βασιλιάδων, αξιωματικών, αλόγων, πύργων κλπ βάζοντάς τους να κινούνται σε σκακιέρα με 48 τετραγωνάκια κι όχι 64.

Στην τελική, καλύτερη μυρωδιά για τα χρόνια αυτά παίρνουμε από την σειρά Rome της HBO (που είναι λίγο «χαλαρή» στο ζήτημα των ιστορικών πηγών) παρά από τις σελίδες του Χάρις.

Αντανάκλαση στο σήμερα

Έχουμε και κάτι άλλο. Όταν γράφει κάποιος σήμερα για γεγονότα που συνέβησαν σε κάποια άλλη ιστορική περίοδο, δεν μπορεί να γράφει απαλλαγμένος από τις εμπειρίες του σήμερα. Δεν γίνεται να σβήσει όλα αυτά που έχει ζήσει, που έχουν διαμορφώσει τον ίδιο σαν άνθρωπο, τις απόψεις του για τα διάφορα πράγματα. Μπορεί για το ένα ή το άλλο πράγμα να μάθει το πώς το έβλεπαν στην ιστορική περίοδο που εξετάζει, αλλά δεν πρόκειται ποτέ των ποτών οι ήρωές του να είναι όντως γεννήματα του παρελθόντος. Στην προσπάθειά του να τους πάρει από τα ιστορικά βιβλία και να τους ζωντανέψει, η ζωή που τους δίνει είναι αναπόφευκτα η ζωή η

[21]

δικιά του και των συγχρόνων του. Δεν περιγράφει την ιστορική περίοδο που πραγματεύεται. Περιγράφει το πώς την βλέπει αυτός.

Στην παραπάνω αντικειμενική δυσκολία μπορείς να υποταχτείς μοιρολατρικά και να προχωρήσεις στη συγγραφή προσπαθώντας να είσαι όσο το δυνατόν πιο «αντικειμενικός», κοροϊδεύοντας ουσιαστικά τον εαυτό σου, είτε να αξιοποιήσεις αυτήν την «αδυναμία» περνώντας τα μηνύματα που θέλεις εσύ στο αναγνωστικό σου κοινό σήμερα. Άλλωστε, δεν πρόκειται να σε πετύχει στο δρόμο κάποιος Ρωμαίος και να σου βάλει τις φωνές για κάποια μαλακία που έγραψες.

Περιγράφεις το χτες για χάρη του σήμερα. Για τους αναγνώστες του σήμερα. Γι’ αυτό και δεν μπορείς να γράψεις ένα ιστορικό μυθιστόρημα για την αρχαία Ελλάδα και να βάζεις όλους τους άντρες να τον τρώνε και να μιλάνε για τις γυναίκες έτσι όπως πραγματικά μιλούσαν στην αρχαιότητα, παρόλο που τις γνωρίζεις αυτές τους τις συμπεριφορές.

Ούτε καν για χάρη του αύριο δεν περιγράφεις το χτες, γιατί δεν ξέρεις πώς θα είναι το αύριο. Πάρε για παράδειγμα τη διαμάχη που έχει ξεσπάσει στις ΗΠΑ για ένα από τα μεγαλύτερα κλασσικά αριστουργήματα της αμερικανικής λογοτεχνίας, το Χωκ Φιν του Μάρκ Τουαίην: Ο Μαρκ Τουαίην γράφοντας για μια περιπέτεια που διαδραματίζεται στην εποχή του με ήρωες ένα αγόρι και έναν μαύρο, όταν αναφέρεται στον μαύρο τον αποκαλεί όπως οι λευκοί της εποχής του Τουαίην αποκαλούσαν τους μαύρους: Nigger. Σήμερα αυτός ο ρατσιστικός αυτός όρος είναι απαγορευμένος (για λόγους πολιτικής ορθότητας) στα στόματα και στις πένες των λευκών και όποιος τον χρησιμοποιεί αυτομάτως καταχωρίζεται σαν συνειδητός ρατσιστής. Ο Μαρκ Τουαίην όμως τότε δεν χρησιμοποιούσε αυτόν τον όρο επειδή ήταν ρατσιστής, αλλά επειδή έτσι μίλαγε ο κόσμος εκείνη την εποχή! Και έτσι φτάσαμε στο ακραίο σημείο οι αμερικάνοι να διστάζουν να δώσουν στα παιδιά τους αυτό το βιβλίο να το διαβάσουν (βλ. το σχετικό σκετσάκι του Louis CK) ή να δημοσιεύεται σήμερα επανέκδοση αυτού του αριστουργήματος λογοκριμένο, χωρίς τους όρους που σήμερα καταδικάζονται ως ρατσιστικοί!

[22]

Επιστρέφω στον Χάρις και στον Κικέρωνά του. Αγοράζοντας το βιβλίο του δεν είχα καμιά απαίτηση από τον Χάρις να πάρει το μέρος του Κατιλίνα. Είχα ήδη διαβάσει πριν πάααρα πολλά χρόνια το «Μυστικό του Αρχαγγέλου» και ήξερα καλά ότι ήταν αντικομμουνιστής. Αλλά από έναν υποστηρικτή του αγγλικού εργατικού κόμματος περίμενα μια διαφορετική παρουσίαση της εποχής εκείνης και όχι ένα αναμάσημα των αντιδραστικότερων φωνών.

Θες να παρουσιάσεις τον θάνατο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και την γέννηση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας; Θες να κριτικάρεις μια εποχή όπου οι δημοκρατικοί θεσμοί οπισθοχωρούν, όπου οι μάζες πέφτουν θύματα απάτης λαοπλάνων, όπου η λαϊκή βούληση αλλοιώνεται από την ροή υπέρογκων χρηματικών ποσών στην πολιτική, όπου τα ήθη διαφθείρονται; Θες να φωνάξεις το δικό σου «O Tempora! O Mores!»30; Ε, τότε είναι μαλακία να γράφεις αγιογραφίες στον Κικέρωνα. Κάτι άλλο πρέπει να κάνεις. Άσε τους Ρωμαίους και επέστρεψε στο Ghost (που το ‘κανε ταινία ο Πολάνσκι με τίτλο Ghost Writer) και στο Fear Index. Ασχολήσου με την πολιτική και την οικονομία σήμερα, όπου είσαι καλύτερος και όπου τουλάχιστον δεν απαιτείται από εσένα να περιγράψεις έναν άλλον, διαφορετικό κόσμο, αλλά αρκεί να ρίξεις λίγες ακτίνες φωτός στο παρασκήνιο του δικού μας.

Υστερόγραφο: Κατιλίνας και ‘48

Μελετώντας ξανά τις πηγές για τη συνωμοσία του Κατιλίνα, δεν μπορούσα να μην παρατηρήσω την ομοιότητα κάποιων από τις καταστάσεις που περιγράφονται από τους Ρωμαίους με αυτές που συνάντησα στην έρευνά μου για τη δικιά μου συγγραφική προσπάθεια, που θα τοποθετείται γύρω στα 1848.

Το κύριο πρόβλημα του λαού: η γη.

Εκτός από τη γη που είταν συγκεντρωμένη στα χέρια των ιδιωτών και τα μοναστηριακά χτήματα, τα τούρκικα τσιφλίκια που από τον καιρό της σκλαβιάς ποτίζονταν με

30 Marco Tullio Ciceroni, Oratio in Catilinam Prima in Senatu Habitα, ii

[23]

ελληνικόν ιδρώτα και δουλεύονταν με ελληνικά χέρια, μόλις γλύτωσαν από τις αποζημιώσεις που απαιτούσαν οι «προστάτιδες» δυνάμεις χάρη των τούρκων ιδιοκτητών, περιήλθαν στην κατοχή του κράτους και χαρακτηρίστηκαν σαν «εθνικά». […] Ο πόθος της αγροτιάς είταν να διανεμηθούν τα εκατομμύρια αυτά στρέμματα στους ακτήμονες καλλιεργητές και τους αγρότες. «Να δώσετε εις τους απλούς», έγραφε ο Μακρυγιάννης καθρεφτίζοντας όλο τον πόνο της μάζας των αγωνιστών «πενήντα στρέμματα γης οπούναι μιλιούνια και κάθονται χέρσα και από πεντακόσια ως χίλια γρόσα οπούναι το τάλλαρον είκοσι ένα και μισό γρόσι. […] μ’ αυτόν τον τρόπο να γίνουν οι έλληνες νοικοκυραίγοι και θα πλουτίσει το ταμείον». Αντί όμως για μια τίμια διανομή των εθνικών γαιών που θα έλυνε το πρόβλημα της ανοικοδόμησης των ερειπίων και θα δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για μια ραγδαίαν ανάπτυξη του καπιταλισμού στην Ελλάδα, η ολιγαρχία ξεπουλάει τη γη με πλασματικές δημοπρασίες, που τη φέρνουν ολόισια στα χέρια των τσιφλικάδων. […]

Το αδιάκοπο λήστεμα της εθνικής γης μαζί με το διωγμό των αγωνιστών, σπρώχνουν και πάλι την αγροτιά στα βουνά με το όπλο στο χέρι.31

Η λαϊκή αποδοχή και η υποστήριξη που δέχονταν οι στασιαστές όταν μετακινούνταν στην Ιταλική ύπαιθρο.

«Είπεν ο αυτός Υπουργός [των Εσωτερικών] ότι οι αποστάται εισίν ευάριθμοι. Εάν λοιπόν τούτο είναι αληθές ουδέν ούτοι ηδύναντο να κάμωσιν αν η φωνή των δεν εύρισκεν ηχώ υποστηρίζουσαν αυτούς και αν εν ταις επαρχίαις δεν εγένοντο δεκτοί. […] Κακώς η Κυβέρνηση χαρακτηρίζει ληστρικά τα κινήματα. Αν ήταν ληστρικά δεν θα προόδευαν έτσι ραγδαία.32»

31 Τάσου Βουρνά, «Το Ελληνικό 1848», Αθήνα, 1952 32 Ο Αιγιώτης Γερουσιαστής Αναστάσιος Λόντος στη συνεδρίαση της Γερουσίας στις 29 Απριλίου 1848, όπου ο Υπουργός επί των Εσωτερικών Λυκούργος Κρεστενίτης εξέθεσε την κατάσταση στη Στερεά, η οποία

[24]

Η μεταθανάτια τύχη των στασιαστών.

Είναι φρικώδη τα υπό του Μοιράρχου Τσίνου εν Ακαρνανοαιτωλία πραττόμενα. Φονεύσας τρεις, επί λόγω ότι ήσαν κλεπταποδόχοι, έστειλε των δύω τας κεφαλάς αλατισμένας προς τον Νομάρχην, όστις φρίξας εις το θέαμα, επέπληξε τον Μοίραρχον δια την άτοπον ταύτην και σκανδαλώδη πράξιν του. […]

Την τρίτην κεφαλήν εκράτησεν ο Τσίνος ως φόβητρον εντός σακκίου. Μεταβάς εις το χωρίον του Ταρκατσίκη, απειλήσας τους κατοίκους ως υποστηρίζοντες τον αντάρτην Ταρκατσίκην, και λαβών εις απάντησιν ότι αν είναι ένοχοι υπάρχουσι νόμοι να τους δικάσωσιν, είπε προς ένα των συνοδευόντων αυτόν χωροφυλάκων να τω φέρη τον ποινικόν κώδηκα. Ο χωροφύλαξ έφερε το σακκίον, εκ του οποίου εξαγαγών ο Τσίνος την κεφαλήν του φονευθέντος, είπε προς τους κατοίκους «ιδού ο ποινικός μου νόμος». Τοιουτοτρόπως κυβερνώνται αι επαρχίαι της συνταγματικής μας Ελλάδος.33

Αυτό το υστερόγραφο το έγραψα εδώ πέρα μόνο και μόνο για ένα λόγο. Όπως διαπίστωσα γκουγκλάροντας για να βρω επιπλέον στοιχεία για αυτό το κείμενο, δεν ήμουν ο μόνος που διαβάζοντας τα του Κατιλίνα έφερα στο νου μου καταστάσεις του 1848…

Το θεατρικό έργο «Κατιλίνας», με το οποίο ξεκίνησα τη λογοτεχνική μου καριέρα, γράφτηκε το χειμώνα του 1848-1849, δηλαδή όταν ήμουν 21 ετών. […]

Εκείνο τον καιρό επικρατούσε μεγάλη αναταραχή. Η Φεβρουαριανή Επανάσταση [στο Παρίσι], οι εξεγέρσεις στην Ουγγαρία και αλλού, ο πόλεμος στο Σλέσβιγκ – όλα αυτά είχαν μεγάλη επίπτωση πάνω μου και επέσπευσαν την ωρίμανσή μου, παρόλο που αυτή παρέμεινε στάσιμη για κάμποσο καιρό μετά. […]

διαπερνιόταν απ’ άκρη σ’ άκρη από στασιαστικά κινήματα. Εφημερίδα «Αθηνά», φ. 1494, 6 Μάη 1848. 33 Εφημερίδα Ελπίς, φ. 427, 13 Νοέμβρη 1847.

[25]

Έτσι ήταν τα πράματα, όταν διάβασα για τις εξετάσεις μου τον Κατιλίνα του Σαλλούστιου μαζί με τους Κατιλινικούς λόγους του Κικέρωνα. Τα ρούφηξα αυτά τα κείμενα και λίγους μήνες αργότερα το θεατρικό μου ήταν έτοιμο. Όπως φαίνεται και από το κείμενο, εκείνη την περίοδο δεν συμμεριζόμουν τις απόψεις των δύο Ρωμαίων συγγραφέων για το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του Κατιλίνα. Ακόμα και τώρα νομίζω ότι κάτι άλλο, κάτι μεγάλο και σοβαρό πρέπει να υπήρχε σε εκείνον τον άντρα που ανάγκασε τον Κικέρωνα, τον επιμελέστατο εκπρόσωπο της πλειοψηφίας να θεωρήσει σαν πιο κατάλληλη στιγμή για να εμπλακεί όταν τα πράγματα είχαν πάρει τέτοια τροπή που δεν υπήρχε πλέον κανένας κίνδυνος από τη στάση.

Θα πρέπει επίσης να έχουμε στο μυαλό μας και το ότι δεν υπάρχου πολλοί στην ιστορία σαν τον Κατιλίνα, που η φήμη τους και η υπόληψή τους έφτασε ως εμάς αποκλειστικά και μόνο από τους λόγους των εχθρών τους.34

34 Henrik Ibsen, «Catilina», πρόλογος στην δεύτερη έκδοση, 1875