ΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ«Κοινά σημεία» και διαφορές

Εξώφυλλο: Κώστας Μκεβεράτος

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΥΣΗΣ

ΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ«Κοινά σημεία» και διαφορές

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠ Ο Χ Η » ΑΘ Η Ν Α 1989

ISBN: 960-224-142-x

Copyright: Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» ΕΠΕ Σόλωνος 130, 106 81 Αθήνα Τηλ.: 3620835-3640713

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Σε τούτη τη μελέτη, αυτό που θα μας απασχολήσει δεν είναι ούτε η σε βάθος ανάλυση των μορφών περάσματος από την πρωτόγονη κοινότητα στην ταξική, κρατική κοι­νωνία, ούτε η εξέταση των ασιατικών καταβολών ό­που πραγματοποιήθηκε η σοσιαλιστική επανάσταση, ούτε το ζήτημα του περάσματος στο σοσιαλισμό χωρών του Τρί­του κόσμου, ζητήματα που δίχως άλλο αποτελούν σημαν­τικές πτυχές μιας σύγχρονης αξιοποίησης της έννοιας του ασιατικού τρόπου παραγωγής, ούτε τέλος η σε θάθος ανάλυ­ση του ίδιου του ασιατικού τρόπου παραγωγής, κάτι που α- ποτελεί κατά κύριο λόγο αντικείμενο ιστορικής μελέτης.

Αυτό που θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε εδώ, είναι ο συσχετισμός του ασιατικού τρόπου παραγωγής, δηλαδή μιας κοινωνίας δίχως ιδιωτική ιδιοκτησία, πιο ειδικά δίχως ιδιωτική ιδιοκτησία στη γη, στην οποία όμως υπήρχε μια μορφή κράτους και εκμετάλλευση του υπόλοιπου πληθυ­σμού από την αριστοκρατία του κρατικού μηχανισμού, με το σοσιαλισμό και τα γραφειοκρατικά φαινόμενα που μπορεί να εμφανιστούν σ' αυτόν.

Η σύγκριση του ασιατικού τρόπου παραγωγής και του σοσιαλισμού Οα γίνει μέσα από την κριτική αντιμετώπιση των απόψεων του Καρλ Βιτφόγκελ και των ιδεολογικών του απογόνων. Ο Βιτφόγκελ είναι ο θεμελιωτής του παραλληλι­σμού του ασιατικού δεσποτισμού, του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής, με τη σοσιαλιστική γραφειοκρατία.

Δυστυχώς η για μεγάλο διάστημα άρνηση της ίδιας της ύπαρξης της κατηγορίας του ασιατικού τρόπου παραγωγής από τους θεωρητικούς και τα κομμουνιστικά κόμματα των σοσιαλιστικών χωρών, έδωσε το δικαίωμα στον Βιτφόγκελ να οικειοποιηθεί μια έννοια του ίδιου του Μαρξ που κηρύ­χθηκε αντιμαρξιστική και έπαψε να συμπεριλαμθάνεται

7

επίσημα στη μαρξιστική ορολογία και ταυτόχρονα του επέ­τρεψε να ενισχύει την επιχειρηματολογία του διακηρύσσον­τας ότι «η εκστρατεία ενάντια στην “ασιατική” κατηγορία δείχνει ότι οι πνευματικοί ηγέτες του κομμουνιστικού στρατοπέδου είναι ανίκανοι να στηρίξουν αυτή τους την άρ­νηση με λογικά επιχειρήματα»1.

Παρόλο που από τις αρχές της δεκαετίας του '60, τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και σε άλλες σοσιαλιστικές χώ­ρες, όπως στην Ουγγαρία με τον Τοκάι ή ακόμα από τους γάλλους μαρξιστές καθώς και άλλους, «αποκαταστάθηκε» σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό ο ασιατικός τρόπος παρα­γωγής, ο παραλληλισμός του Βιτφόγκελ δεν αντιμετωπίστη­κε συστηματικά, αλλά συμπτωματικά, μέσα από γενικότερες μελέτες για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής. Στην κάθε περίπτωση δεν υπήρξε συστηματική αντιμετώπιση της αντίληψης ότι μπορεί να προωθηθεί στη βάση της σοσιαλι­στικής ιδιοκτησίας μια νέα εκμεταλλεύτρια τάξη. Κι αυτό γιατί, με τον αποκλεισμό του ασιατικού τρόπου παραγωγής, αποκλειόταν και η δυνατότητα ύπαρξης μιας εκμεταλλεύ- τριας τάξής στη βάση της κοινής ιδιοκτησίας γενικά.

Πέρα όμως από την ορθότητα των απόψεων του Βιτφό- γκελ, δεν μπορεί κανείς να μην πάρει στα σοβαρά υπόψη του τον κίνδυνο που αποτελούν οι απόψεις των συνεχιστών του, που διακηρύσσουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι στις σοσιαλι­στικές χώρες γεννήθηκε μια νέα εκμεταλλεύτρια τάξη, ότι α­ποκαταστάθηκε ένας ιδιόμορφος «κρατικός καπιταλισμός» δίχως ιδιωτική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Οι απόψεις αυτές επανεμφανίζονται στις μέρες μας για να εξηγήσουν από τη δική τους σκοπιά μια σειρά ζητήματα που θίγει η α­νασυγκρότηση στη Σοβιετική Ένωση, και που σχετίζονται ακριβώς με την αυτοκριτική αντιμετώπιση της γραφειοκρα­τικής στρέβλωσης του σοσιαλισμού.

Συνεπώς, όπως γίνεται κατανοητό απ’ όσα προαναφέρα- με, η αντιμετώπιση του ασιατικού τρόπου παραγωγής γίνε­ται εδώ από μια σύγχρονη πολιτική οπτική γωνιά και στο­χεύει σε μια επιστημονική, πολεμική αντίκρουση της ταύτι­σης του σοσιαλισμού με τον ανατολικό δεσποτισμό, καθώς

I. Karl Wittfogel, Le despotisme oriental, Editions de Minuit, Pa­ris, 1977, σελ. 18.

επίσης και στον εντοπισμό των πραγματικών διαστάσεων της γραφειοκρατίας στο σοσιαλισμό.

Θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι η αντίληψή μας για τον τρόπο αντιμετώπισης του ασιατικού τρόπου παραγωγής διαφέρει απ’ αυτήν που φαίνεται να υποστηρίζει ο Τζιάννι Σόφρι στο κατά τα άλλα πολύ κατατοπιστικό θιβλίο του1, όπου όμως ο ασιατικός τρόπος παραγωγής αντιμετωπίζεται από καθαρά θεωρητική, ιστορική σκοπιά, δίχως να παίρνε- ται υπόψη η δυνατότητα εκμετάλλευσης της όποιας τοποθέ­τησης γύρω από τον ασιατικό τρόπο στην πολιτικο-ιδεολο- γική διαπάλη σήμερα.

Θα πρέπει να πάρουμε υπόψη μας - κάτι που πολύ εύκο­λα θα αποδείξουμε στο τρίτο μέρος - ότι ο ίδιος ο Βιτφόγκελ έχει σαφέστατους και ξεκάθαρα εκφρασμένους πολιτικούς στόχους, που προσπάθησε να κρύψει πίσω από μια υποτιθέ­μενη επιστημονική ουδετερότητα. Όμως και οι αναφορές και οι αναλύσεις του Μαρξ και του Ένγκελς για τον ασια­τικό τρόπο παραγωγής καθώς και τους άλλους προκαπιταλι- στικούς σχηματισμούς, αποτελούν γ ι’ αυτούς απαραίτητα στοιχεία για τη μελέτη και κατανόηση του καπιταλιστι­κού σχηματισμού και ακόμα παραπέρα για την αλλαγή του κόσμου, συνεπώς δεν είναι αναφορές «καθαρά» ιστορικές- θεωρητικές αποσπασμένες από την επαναστατική θεωρία και πολιτική. Εξάλλου σ’ όλα τα έργα των κλασικών του μαρξισμού, το στοιχείο της θεωρίας, της επιστήμης και της πολιτικής δεν διαχωρίζονται με στεγανά- αντίθετα το ένα προϋποθέτει το άλλο.

Η μελέτη χωρίζεται σε τέσσερα μέρη.Στο πρώτο μέρος γίνεται μια σύντομη αναφορά στην έν­

νοια του ασιατικού τρόπου παραγωγής στη μαρξιστική σκέψη.

Ξεκινάμε με χρονολογική σειρά, από τις αναφορές του Μαρξ και του Ένγκελς για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, εξηγώντας ταυτόχρονα γιατί σ’ ορισμένα έργα τους δεν υπάρχει αναφορά σ ’ αυτόν. Στη συνέχεια περνάμε στις ανα­φορές του Λένιν και τις διαφωνίες που είχε με τους σύγχρο- νούς του μαρξιστές και ιδιαίτερα με τον Πλεχάνοφ, σχετικά

1. Gianni Jofri, II modo di produzione asiatico, storia di una con- troversia mancista, Edizione Einandi, Torino, 1973.

9

με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής. Ακολουθεί η δεκαετία του ’20 που καταλήγει στην «καταδίκη» του ασιατικού τρόπου παραγωγής και γίνεται μια προσπάθεια εξήγησης αυτής της καταδίκης. Μετά από ένα σχετικά μεγάλο κενό στο διάλογο, αυτός ξαναρχίζει στις αρχές της δεκαετίας του '60. Από το διάλογο αυτό αναφέρουμε τις κυριότερες απόψεις.

Κλείνοντας αυτή την επισκόπηση, συμπυκνώνουμε την εξέλιξη της τύχης της έννοιας του ασιατικού τρόπου, από την εμφάνισή της μέχρι σήμερα, στη μαρξιστική σκέψη, και ταυτόχρονα προσπαθούμε να ξεκαθαρίσουμε το βαθύτερο νόημα της μαρξιστικής θεωρίας της διαδοχής των τρόπων παραγωγής.

Τέλος, με βάση τις νεότερες ανακαλύψεις, εντοπίζουμε- κάτι που θα αναλυθεί στο δεύτερο μέρος - ορισμένους α­ναγκαίους εμπλουτισμούς, τόσο όσον αφορά την ορολογία όσο και την ουσία (εξάλλου το ένα συνδέεται με το άλλο) των απόψεων των Μαρξ, ’ Ενγκελς, Λένιν για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής.

Στο δεύτερο μέρος, περνάμε στην ανάλυση της ουσίας του ασιατικού τρόπου παραγωγής. Εξετάζουμε αρχικά τον τρόπο της επιστημονικής μεθοδολογικής προσέγγισης του ασιατικού τρόπου παραγωγής, που σίγουρα δεν μπορεί να είναι ούτε η παράθεση ορισμένων επιμέρους χαρακτηρι­στικών της βάσης ή του εποικοδομήματος του, ούτε ακόμα η αναγωγή των γεωγραφικών συνθηκών ορισμένων πε­ριοχών, σε αποκλειστικό «υπεύθυνο» γ ι’ αυτόν.

Το δεύτερο σημείο που θίγεται σ’ αυτό το μέρος είναι το σημαντικό ζήτημα των μορφών ιδιοκτησίας στα πλαίσια του ασιατικού τρόπου παραγωγής και της κυρίαρχης ανάμεσα απ’ αυτές.

Στη συνέχεια, αναλύεται ο ρόλος της «συγκεντρωτικής ενότητας» του κρατικού στοιχείου του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής, των λειτουργιών και της βαθμιαίας αυτονόμησής του. Επίσης αναλύονται, η ταξική σύνθεση της «ασιατικής» κοινωνίας και η μαρξιστική έννοια της «γενικής δουλείας» που την χαρακτηρίζει, καθώς και οι μορφές και τα αποτελέ­σματα της πάλης που διαπερνά αυτή την πρώιμη ταξική κοι­νωνία.

Το επόμενο κεφάλαιο αναφέρεται στον ιδιαίτερο ρόλο

10

της ιδεολογίας, και πιο ειδικά της θρησκείας, στη στήριξη του ανατολικού δεσποτισμού.

Στη συνέχεια γίνεται προσπάθεια να εντοπιστεί με ποια έννοια μπορεί να γίνει λόγος για τη στασιμότητά του. Εδώ γίνεται μια εκτενής αναφορά σε δυο κύρια παράγοντες: τους γεωγραφικούς και την απομόνωση των επιμέρους κοινοτή­των που συναποτελούσαν τις κοινωνίες όπου κυριαρχούσε ο ασιατικός τρόπος. Με τα μέχρι εδώ δεδομένα γίνεται προσπάθεια να χαρακτηριστεί η μεταθατικότητα και ταυτό­χρονα η ιδιαιτερότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής, εντοπίζοντας ταυτόχρονα τις διαφορές και τα κοινά σημεία ανάμεσα στον ασιατικό τρόπο παραγωγής, το πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα, τη δουλεία και τη φεουδαρχία.

Με δοσμένες τις πιο πάνω αναλύσεις συνοψίζουμε τα κύρια χαρακτηριστικά του ασιατικού τρόπου παραγωγής και προσπαθούμε να τον εντάξουμε στις μαρξιστικές κατη­γορίες του τρόπου παραγωγής και του κοινωνικοοικονομι­κού σχηματισμού. Ακόμα γίνεται μια σύντομη αναφορά για το Πού και Πότε ίσχυε ο ασιατικός τρόπος παραγωγής α­κριβώς, για να δείξουμε ότι δεν είναι καθαυτό ασιατικός τρόπος αλλά παγκόσμιος, με την έννοια ότι εμφανίστηκε εκτός από την Ασία και στην Αμερική και στην Αφρική και στην Ευρώπη· κι ακόμα για να δείξουμε τη μεγάλη του διάρ­κεια.

Στο τρίτο μέρος γίνεται μια αναφορά στις απόψεις του Βιτφόγκελ, ξεκινώντας από τις γενικότερες πολιτικές του ε­κτιμήσεις, που αναφέρονται αποσπασματικά από τον ίδιο και τον χαρακτηρίζουν πολιτικά. Αποκαλύπτονται οι πολι­τικές σκοπιμότητες που εξυπηρετεί η ουσία της άποψής του. που αναφέρεται στο τέλος αυτού του μέρους.

Στη συνέχεια περνάμε στην κριτική των απόψεων τοι> Βιτφόγκελ, αρχικά ως προς την γενική του τοποθέτηση απέναντι στις μαρξιστικές αντιλήψεις για την ιστορική εξέ­λιξη, καθώς και τις τοποθετήσεις του σχετικά με απόψεις των κλασικών του μαρξισμού σε επιμέρους ζητήματα, όπου η προσφιλής στον Βιτφόγκελ μέθοδος είναι πρώτα η δια­στρέβλωσή τους και στη συνέχεια η απόρριψή τους.

Ακολουθεί η κριτική στον Βιτφόγκελ για τη μεθοδο­λογία του και για επιμέρους πλευρές της ανάλυσής του. ό­πως: η δίχως καμιά επιστημονική ακρίβεια χρησιμοποίηση

11

διάφορων όρων για τον προσδιορισμό του ασιατικού τρόπου παραγωγής, η αντιϊστορική ταύτιση του ασιατικού τρόπου παραγωγής με πολύ μεταγενέστερους τρόπους παραγωγής, η διόγκωση της σημασίας των υδραυλικών έργων, ο λαθεμέ­νος χαρακτήρας που προσδίδει στους ξεσηκωμούς των α­γροτών, ο ρόλος της διεύθυνσης και του ταξικού περιεχομέ­νου της, η σύγχυση του είναι και της συνείδησης.

Στο τέταρτο μέρος αναφερόμαστε στις θεμελιακές δια­φορές του ασιατικού τρόπου παραγωγής και του σοσιαλι­σμού. Πριν απ’ όλα ξεκινάμε από τη διαφορά του ίδιου του συστήματος του σοσιαλισμού σε σχέση με το σύστημα του ασιατικού τρόπου παραγωγής σαν δυο διαφορετικές ολότη­τες (συστημική μαρξιστική αντίληψη). Στη συνέχεια θίγου­με τις διαφορές που αναφέρονται σε ζητήματα όπως η ιδιο­κτησία, το κράτος, ο μεταβατικός του χαρακτήρας, η στα­σιμότητα, ο ρόλος των μαζών.

Στο επόμενο κεφάλαιο της μελέτης, συνοπτικά, αντιμε­τωπίζεται το πρόβλημα της γραφειοκρατίας, όπως πραγμα­τικά μπορεί να εμφανιστεί στο σοσιαλισμό, προσδιορίζεται η διαφορά από την γραφειοκρατία του ανατολικού δεσποτι- σμού και ακόμα αναφέρονται οι δυνατότητες που ο ίδιος ο σοσιαλισμός, σε αντίθεση με τον ανατολικό δεσποτισμό, προσφέρει για το ξεπέρασμά της.

Τέλος αναφερόμαστε - στο τελευταίο κεφάλαιο - από τη μια στη δυνατότητα μετάβασης στο σοσιαλισμό, πα­ρακάμπτοντας τον καπιταλισμό και από την άλλη στις πι­θανότητες εμφάνισης «ασιατικών στρεβλώσεων» σε χώρες με χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών τους δυνά­μεων, όπως η Κίνα ή η Καμπότζη, στο βαθμό που επίκεντρο της οικονομικής ανάπτυξης γίνεται η αγροτική κοινότητα και εμφανίζεται μια ανεξέλεγκτη κρατική γραφειοκρατία.

12

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Κεφάλαιο Πρώτο

ΑΝΑ ΦΟΡΕΣ ΚΑΙ «ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ» ΤΟΥ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΝΓΚΕΛΣ1 ΣΧΕΤΙΚΑ Μ Ε ΤΟΝ ΑΣΙΑΤΙΚΟ Τ Ρ Ο Π Ο Π Α ΡΑ ΓΩ ΓΗ Σ

Για να γίνει καλύτερα κατανοητό το περιεχόμενο των α­ναφορών του Μαρξ και του Ένγκελς σχετικά με τον ασια­τικό τρόπο παραγωγής, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας δυο στοιχεία.

Το πρώτο, που σύντομα αναφέραμε στην εισαγωγή, εί­ναι ότι οι αναφορές των Μαρξ και Ένγκελς στον ασιατικό τρόπο παραγωγής δεν στοχεύουν στη διερεύνηση αυτού του ίδιου τρόπου παραγωγής σαν τέτοιου, αλλά στην καλύτερη κατανόηση της ιστορικής εξέλιξης που οδήγησε στον καπι­ταλισμό, ο οποίος αποτελεί και το κύριο αντικείμενο της μελέτης τους.

Από την άλλη, η διερεύνηση του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής, όπως και όλων των προκαπιταλιστικών σχηματι­σμών, γίνεται μέσω της γνωσιολογικής αρχής της διερεύνη-

1. Σχετικά με το θέμα αυτό βλέπε:Κ. Mara - Fr. Engels, Pre-Capitalist Socio-Economic Formations,

Progress Publishers, Moscow, 1979.Μια αξιόλογη συλλογή των έργων του Μαρξ και του Ένγκελς που

αναφέρονται στον ασιατικό τρόπο παραγωγής είναι αυτή του Γαλλικού Κέντρου Μαρξιστικών Ερευνών, που προλογίζεται από τον Maurice Godelier.

Maurice Godelier, πρόλογος στο Centre d’ Etudes et de Recher- ches Marxiste, Sur les so06t6s prdcapitalistes, Editions Sociales, Paris, 1978.

Στα ιταλικά υπάρχει μια σύντομη σχολιασμένη αναφορά στα έργα των Μαρξ-Ένγκελς για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής στο βιβλίο του Gianni Sofri.

A.M. Bailey and J. R. Llobera, The Asiatic Mode o f Production An Annotated Bibliography.

Στα ελληνικά υπάρχει το κομμάτι από τα Grundrisse του Μαρξ, «Μορφές που προϋπάρχουν της καπιταλιστικής παραγωγής» που πα­ραθέτει ο Eric Hobsbawn στο βιβλίο του Προκαπιταλιστικοί οικονομι­κοί σχηματισμοί, εκδ. Κάλβος, Αθήνα, 1983.

15

σης των κατώτερων μορφών διαμέσου υψηλότερων μορφών, της αρχής που θεωρεί ότι «η ανατομία του ανθρώπου είναι το κλειδί για την ανατομία του πιθήκου»1.

Πιο αναλυτικά στη Συμβολή στη ν κριτική της πολι­τικής οικονομίας ο Μαρξ γράφει:

«Η αστική κοινωνία είναι η ιστορική οργάνωση της παραγωγής, η πιο αναπτυγμένη και η πιο ποικίλη που υπάρχει. Μ’ αυτό το δεδομένο, οι κατηγορίες που εκφράζουν τις σχέσεις αυτής της κοινωνίας και που επι­τρέπουν να κατανοηθεί η διάρθρωσή της, επιτρέπουν ταυτόχρονα να γίνει κατανοητή η διάρθρωση και οι σχέσεις παραγωγής όλων των κοινωνικών μορφών που εξαφανίστηκαν, που με τα συντρίμμια καί τα στοιχεία τους οικοδομήθηκε και που ορισμένα ίχνη τους ακόμα δεν έχουν ξεπεραστεί ολοκληρωτικά και συνεχίζουν να υπάρχουν στα πλαίσιά της, όπου ορισμένα απλά στοι­χεία τους με την ανάπτυξή τους απέκτησαν όλη τη ση­μασία τους.»2

Βέβαια, συμπληρώνει ο Μαρξ, ασκώντας κριτική στην αστική πολιτική οικονομία, αυτή η τελευταία «δεν κα­τορθώνει να κατανοήσει τις φεουδαρχικές, αρχαίες, ανατο­λικές κοινωνίες παρά από τη στιγμή που θ’ αρχίσει την αυ­τοκριτική της αστικής κοινωνίας»3.

Από μια άλλη σκοπιά, η μη αναφορά σε ορισμένα έργα του Μαρξ και του Ένγκελς στον ασιατικό τρόπο δεν ση­μαίνει εγκατάλειψή του και αλλαγή της σκέψης τους. Ταυτόχρονα, η κριτική της δογματικής απόρριψης του α­σιατικού τρόπου παραγωγής, δεν θα πρέπει να οδηγεί σε ένα αντίστροφο δογματισμό, που να θέλει παντού και πάντα σε όλες τις χώρες παρόντα τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ή και όποιο άλλο τρόπο παραγωγής. Μια τέτοια αντίληψη δεν έχει τίποτα να κάνει με τις μαρξιστικές έννοιες του κοινωνι­

1. Ιγκόρ Αντρέγεφ, Για το έργο του Ένγκελς «Η καταγωγή της οι­κογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1987, σελ. 15.

2. Κ. Marx, Contribution έ la critique de I’iconomiepolitique, Edi­tions Sociales, Paris, 1972, σελ. 169.

3. K. Mara, στο ίδιο, σελ. 170.

16

κοοικονομικού σχηματισμού και της προοδευτικότητας της ιστορικής εξέλιξης.'

Ας περάσουμε τώρα σε μια σύντομη παρουσίαση των πιο σημαντικών αναφορών του Μαρξ και του ‘ Ενγκελς στον ασιατικό τρόπο παραγωγής καθώς και στην εξήγηση του γε­γονότος ότι, μετά τον εντοπισμό του από τον Μαρξ και τον Ένγκελς, σε ορισμένα έργα τους που αφορούν τους προκα- πιταλιστικούς σχηματισμούς, δεν υπάρχει αναφορά σ’ αυτόν.

Οι πρώτες αναπτύξεις του Μαρξ και του Ένγκελς για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής ξεκινούν το 1853 μέσα από την αλληλογραφία τους και άρθρα που δημοσιεύονται την ίδια χρονιά στην Νιου Γιορκ Ν τέιλι Τρίμπιουν.2

Βέβαια, και στη Γερμανική ιδεολογία υπάρχουν ανα­φορές σε διάφορες μορφές ιδιοκτησίας, και κατα κάποιο τρόπο προετοιμάζεται το κλίμα, τόσο στο φιλοσοφικό όσο και στο οικονομικό επίπεδο, για τον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής. Αλλά ούτε στη Γερμανική ιδεολογία (1844-45) ούτε στο Κομμουνιστικό Μ ανιφέστο που την ακολούθησε (1847- 48), δεν υπάρχει σαφής αναφορά στον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής. Αυτό οφείλεται από τη μια μεριά στο επίπεδο στο οποίο βρίσκονταν οι γνώσεις της εποχής για τις προϊστο­ρικές ευρωπαϊκές κοινωνίες και από την άλλη, και κυρίως, στο γεγονός ότι, λόγω της επαναστατικής κατάστασης στην Ευρώπη εκείνη την περίοδο, αυτό που ενδιέφερε κατά κύριο λόγο τον Μαρξ και τον Ένγκελς ήταν η Ευρώπη. Συνεπώς, κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, το κύριο βάρος έπεφτε στην ι­στορία της Ευρώπης.3 Όμως, έμμεσα, ακόμα κι εκείνη την περίοδο, υπάρχουν αναφορές, τόσο στο Μ ανιφέστο όσο και στο Μισθωτή εργασία και κεφάλαιο, “στα πιο βάρβαρα έ­θνη” , δηλαδή στην ύπαρξη καταστάσεων διαφορετικών από αυτές της ιστορικής εξέλιξης της Ευρώπης, κάτι που πε- ριέχεται στα Μαθήματα της φιλοσοφίας της ιστορίας του

1. Βλ. I. Semyonov, «Socio-Economic Formations in the Historical Process» in Philosophy in the USSR, Progress Publishers, Moscow, 1981.

2. Βλ. σχετικά με τα κείμενα αυτής της ηεριόδου την εισαγωγή στον 12 τόμο από το Κ. Mara-Fr. Engels, Collected Works, Progress Publishers, Moscow, 1974.

3. Maurice Godelier,πρόλογος στο Sur les soci6t6sprtcapitalistes,o.n., σελ. 24.

17

Χέγκελ. που αντιπαραΟέτει τη χιλιετή στασιμότητα της Α­νατολής στο δυναμισμό της αστικής κοινωνίας.

Ο Μαρξ αποχτά συνείδηση της ουσίας του ασιατικού προβλήματος μέσα από τις μελέτες του της περιόδου του 1850 και δεν είναι τυχαίο πως τόσο οι διατυπώσεις ανατο­λική ή ασιατική κοινωνία όσο και οι αναφορές στο ανατο­λικό κράτος σαν οργανωτή μεγάλων έργων και συστημάτων άρδευσης, που ο Μαρξ επικαλείται στη συνέχεια στα έργα του, υπάρχουν στα αναγνώσματά του εκείνης της περιόδου του John Stuart Mill, του Richard Jones και του Adam Smith.1

To 1853 λοιπόν ο Μάρξ, σαν σχολιαστής επίκαιρων προβλημάτων στην Ν τέιλι Τρίμπιουν, αντιμετωπίζει τον α­σιατικό τρόπο παραγωγής μέσα από ένα διάλογο που ανα­πτύσσεται στη Μεγάλη Βρετανία γύρω από τη φύση της βρετανικής κυριαρχίας στις Ινδίες. Έ τσι, τον Ιούνη του 1853 και τον Ιούλη του ίδιου χρόνου, ο Μαρξ γράφει, ανάμε­σα στ’ άλλα σχετικά άρθρα2, διαδοχικά δυο άρθρα που δημο­σιεύονται λίγο αργότερα στην Τρίμπιουν. Πρόκειται για τα άρθρα: «Η βρετανική κυριαρχία στις Ινδίες» και «Τα μελ­λοντικά αποτελέσματα της βρετανικής κυριαρχίας στις Ινδίες»3. Για να γράψει τα άρθρα αυτά ο Μαρξ χρησιμοποίη­σε ορισμένες από τις ιδέες του Ένγκελς, που ο τελευταίος διατύπωνε στο γράμμα του προς τον Μαρξ της 6ης του Ιούνη 18534, καθώς επίσης και μια σειρά ντοκουμέντα, όπως στατι­στικές, κοινοβουλευτικές αναφορές, περιγραφές ευρωπαίων ταξιδιωτών, στοιχεία από το βιβλίο του γάλλου φυσικού και συγγραφέα Φρανσουά Μπερνιέ, του ρώσου Σολτικόφ κλπ.5

Τα κείμενα αυτά του Μαρξ - το γράμμα του Ένγκελς που προαναφέραμε, καθώς και ένα γράμμα του Μαρξ προς

1. Βλ. Marc Abeles, λήμμα «Mode de production asiatique», στο Dictionnaire critique du marxisme, Presses Universitaire de France, Pa­ris, 1985, σελ. 749.

2. To πρώτο σχετικό άρθρο γράφτηκε το Μάη του 1853.3. Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς, Διαλεχτά Έργα, εκδ. της ΚΕ του

ΚΚΕ. τόμ. 1ος. σελ. 401-409 και 410-418.4. Ο Φρ. Ένγκελς στον Κ. Μαρξ, 6 του Ιούνη 1853, στο Marx-En-

gels. Corrcspondance. Editions du Progrds, Moscou, 1971, σελ. 72 και επόμενες.

5. Βλ. πιο αναλυτικά, Κ. Marx - Fr. Engels, Collected Works, τόμ. I?. υποσημείωση αριθμ. 84, σελ. 649.

18

τον Ένγκελς της ίδιας περιόδου (2 του Ιούνη 1853) - περιεί­χαν σχετικά με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής ορισμένες βασικές απόψεις:

Πρώτη θεμελιακή αντίληψη είναι η έλλειψη ιδιωτικής ιδιοκτησίας.

Ο Μαρξ γράφει στο γράμμα του:

«Ο Μπερνιέ πολύ ορθά αποκαλύπτει τη θεμελιακή μορφή όλων των φαινομένων της Ανατολής - μιλά για την Τουρκία, την Περσία, το Ινδουστάν - στο γεγονός ότι δεν υπήρχε ιδιωτική ιδιοκτησία της γης. Κι εδώ εί­ναι που βρίσκεται το πραγματικό κλειδί ακόμα και τ’ ουρανού της Ανατολής.»1

Κι ο Ένγκελς στο γράμμα του της 6ης του Ιούνη 1853 γράφει:

«Η έλλειψη γαιοκτησίας αποτελεί πράγματι το κλειδί όλης της Ανατολής.»

Στο ίδιο γράμμα ο Ένγκελς αναφέρεται στη σημασία των δημόσιων έργων.

Στο «Η βρετανική κυριαρχία στις Ινδίες», ο Μαρξ εντόπιζε την ιδιαιτερότητα της Ανατολής σε δυο περιστα­τικά:

«Από τη μια στο γεγονός ότι ο ινδός, όπως και όλοι οι ανατολικοί λαοί, άφησε στην κεντρική κυβέρνηση τη φροντίδα για τα μεγάλα δημόσια έργα, που αποτε- λούν τον πρωταρχικό όρο για τη γεωργία του και για το εμπόριό του, ενώ από την άλλη στο ότι ο πληθυσμός ζούσε σκορπισμένος πάνω σ’ όλο το έδαφος της χώρας και σχημάτιζε μικρά πιο πυκνά κατοικημένα κέντρα χάρη στην οικιακή συνένωση της γεωργίας και της χει­ροτεχνίας - αυτά τα δυο περιστατικά είχαν δημιουργή­σει από τα πιο παλιά χρόνια ένα κοινωνικό σύστημα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, το λεγόμενο σύστημα του χωριού, που έδωσε σε καθεμιά απ’ αυτές τις μικρές ενό­

1. Ο Μαρξ στον Ένγκελς, Λονδίνο, 2 του Ιούνη 1853, στο Marx- Engels, Correspondence, ό.π., σελ. 72.

19

τητες την ανεξάρτητη οργάνωσή της και την ξεχωρι­στή ζωή της.»1

Από μια άλλη σκοπιά ο Μαρξ, αφού κατήγγειλε την Αγγλία γιατί χρησιμοποίησε για να επιβάλει τα συμφέ- ροντά της τον πιο ηλίθιο τρόπο, ακριβώς γιατί μεταξύ των άλλων παραμέλησε το διοικητικό κλάδο των δημοσίων έρ­γων, θεωρεί ότι «οποιαδήποτε εγκλήματα κι αν διέπραξε, εί­ναι ασυνείδητο όργανο της ιστορίας», γιατί έθαλε μπρος τη «θεμελιακή επανάσταση στις κοινωνικές σχέσεις της Ασίας»2.

Κι ακολουθούν χρονολογικά τα Χειρόγραφα του 1857- 1858 γνωστά σαν Grundrisse, που αποτελούν προπαρα­σκευαστικές σημειώσεις για τη ■ Συμβολή στη ν κριτική της πολιτικής οικονομίας και για το Κεφάλαιο. Ο ίδιος ο Μαρξ χαρακτηρίζει αυτό το κείμενο σαν το «αποτέλεσμα δεκαπέν­τε ετών έρευνας, δηλαδή των καλύτερων χρόνων της ζωής μου»3.

Δυστυχώς τα Χειρόγραφα , που το τέταρτο κεφάλαιό τους, «Μορφές που προηγήθηκαν της καπιταλιστικής παρα­γωγής» αποτελεί το πιο σημαντικό κείμενο του Μαρξ για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, δεν δημοσιεύτηκαν παρά το 1939 στα γερμανικά, από το Ινστιτούτο Μαρξισμού Λενινι­σμού του ΚΚΣΕ και το 1953 στο Βερολίνο, πράγμα που ση­μαίνει, κι αυτό είναι σημαντικό, ότι δεν ήταν γνωστά κατά τη διάρκεια των συζητήσεων γύρω από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, που έγιναν τη δεκαετία του ’20 και κατέληξαν, όπως θα δούμε στη συνέχεια, το 1929-1930 στην «καταδίκη» του στο Λένιγκραντ.

Δεν είναι ίσως συμπτωματικό το γεγονός ότι τα Χειρό­γραφα αποτελούν ταυτόχρονα τις πιο βαθιές και σημαντικές μέχρι τότε αναλύσεις του Μαρξ, τόσο για την οικονομία όσο και για τις πρωτόγονες κοινωνίες και τον ασιατικό τρόπο παραγωγής. Εδώ ο Μαρξ κάνει λόγο για «μικρή ε­

1. Κ. Μαρξ, «Η βρετανική κυριαρχία στις Ινδίες», Διαλεχτά Έρ­γα, τόμ. 1ος, ό.π., σελ. 405-406.

2. Κ. Μαρξ, στο ίδιο, σελ. 409.3. Κ.. Μαρξ, Γράμμα στον Αασάλ, 22 του Φλεβάρη 1858, στο-Mant-

Engels, Correspondence, ό.π., σελ. 97.

20

λεύθερη ιδιοκτησία της γης» και για «συλλογική ιδιοκτησία που βασίζεται στην ανατολική κοινότητα». Εδώ το άτομο «αναφέρεται στα άλλα άτομα σαν σε συνιδιοκτήτες σαν σε ενσαρκώσεις της κοινής ιδιοκτησίας»1. Επίσης ο Μαρξ κά­νει λόγο για «ενότητα του συνόλου που στέκεται πάνω από τις μικρές κοινότητες» και που εμφανίζεται σαν ο ανώτερος ιδιοκτήτης ή ο μοναδικός ιδιοκτήτης. Επίσης γίνεται λόγος για αυτάρκεια της ανατολικής κοινότητας, για το γεγονός ότι το υπερπροϊόν ανήκει στην ανώτερη ενότητα, για το ρόλο των δημοσίων έργων.2 Στο ίδιο κείμενο ο Μαρξ διαφο­ροποιεί αυτή τη μορφή ιδιοκτησίας από μια δεύτερη μορφή, που έχει σαν βάση όχι το χωριό όπως η πρώτη αλλά την πόλη και που αναφέρεται στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη και από μια τρίτη μορφή τη γερμανική. Ταυτόχρονα εξηγεί για ποιους λόγους διαρκεί περισσότερο και πιο πεισματικά η ασιατική μορφή, εξηγεί τους λόγους της στασιμότητας του ασιατικού τρόπου παραγωγής.3

Στα Χειρόγραφα υπάρχουν και σημαντικές μεθοδολο­γικές παρατηρήσεις ιδιαίτερα σχετικά με τη γενική μορφή της ιστορικής κίνησης, που θα αναλύσουμε πιο κάτω στο έ­νατο κεφάλαιο.

Την ίδια χρονιά που τελείωνε το χειρόγραφο ο Μαρξ έ­γραφε ένα άρθρο για την Ν τέιλι Τρίμπιουν σχετικά με το καθεστώς της ιδιοκτησίας της γης στις Ινδίες.4 Το άρθρο αυτό, αν και λιγότερο γνωστό από τα προηγούμενα κείμενα που αναφέραμε εδώ, έχει κάποια σημασία από την άποψη ότι από τη μια διαχωρίζει τη μορφή της ιδιοκτησίας των Ιν­διών απ’ αυτήν της Ευρώπης, από την άλλη προσδιορίζει σαν την κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας των Ινδιών το συνδυα­σμό της ιδιοκτησίας του μονάρχη και της επικαρπίας της γης από την αγροτική κοινότητα.5

1. Κ. Marx, Manuscrits de 1857-1858, Gmndrisse, Editions Socia- les, Paris, 1980, τόμ. Ιος. σελ. 411.

2. Στο ίδιο, σελ. 412-413.3. Στο ίδιο, σελ. 423 και 43Μ32.4. Κ. Marx, «Lord Canning’ s Proclamation and Land Tenure in In­

dia» στο K. Marx-Fr. Engels, Collected Works, ό.π., τόμ. 15, σελ. 546- 549.

5. Βλ. και Maurice Godelier, πρόλογος στο Sur les sociit0s preca- pitalistes. ό.π., σελ. 45.

21

Κι έρχεται το 1859 ο περίφημος πρόλογος και η εισα­γωγή στην Κ ριτική της πολιτικής οικονομίας, που αποτε- λούν θεμελιακά κείμενα του ιστορικού υλισμού, για να γίνει σαφής πια αναφορά στην κατηγορία του ασιατικού τρόπου παραγωγής.

Ας παραθέσουμε το κομμάτι εκείνο από το απόσπασμα του Μαρξ που, όπως γράφει ο ίδιος, αποτελεί το γενικό συμπέρασμα στο οποίο κατάληξε και που, όταν πια το είχε αποχτήσει, χρησίμευε σαν οδηγός στις μελέτες του1 και που αναφέρεται στον ασιατικό τρόπο παραγωγής:

«Σε γενικές γραμμές μπορούν, ο ασιατικός, ο αρ­χαίος, ο φεουδαρχικός και ο σύγχρονος αστικός τρόπος παραγωγής να χαρακτηρισθούν σαν προοδευτικές ε­ποχές του οικονομικού κοινωνικού σχηματισμού.»2

Θα πρέπει να σημειώσουμε πως ο Μαρξ, όπως αποδεί­χνεται και από μια αναφορά του στο Κεφάλαιο, συνέλαθε τη φυλετική-ασιατική μορφή της παραγωγής σαν ενιαία, αν και εντόπιζε σαν «αυτόνομη ύπαρξη» την ασιατική, που συνδέεται όμως με το γενικό - παραγωγή στη βάση της συλ­λογικής ιδιοκτησίας - ενώ ο αρχαίος σχηματισμός εμφανί­ζεται σαν το μερικό που χωρίζεται απ’ αυτό το γενικό, μια και εδώ έχουμε την εμφάνιση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας.3

Γράφει σχετικά ο Μαρξ στο Κεφάλαιο:

«Στις συνθήκες της δουλείας, της δουλοπαροικίας, του φόρου υποτέλειας (εφόσον παϊρνονται υπόψη πρωτόγονες κοινότητες), ο ιδιοκτήτης, επομένως και πουλητής του προϊόντος, είναι ο δουλοκτήτης, ο φεουδάρχης αφέντης, το κράτος που εισπράττει το φόρο υποτέλειας.»4

Γενικότερα στο Κεφάλαιο δεν υπάρχει εκτεταμένη, α­

1. Κ. Μαρξ, πρόλογος στην «Κριτική της πολιτικής οικονομίας», Διαλεχτά Έργα, ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 422.

2. Κ. Μαρξ, στο ίδιο, σελ. 425.3. Βλ. και επίλογο Φ. Τοκάι, στο Για τον ασιατικό τρόπο παρα­

γωγής, εκδ. Αναγνωστίδης, σελ. 139-140.4. Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, τόμ. 3ος, σελ.

413.

22

ναλυτική αναφορά στον ασιατικό τροπο παραγωγής αλλά διάφορες σκόρπιες αναφορές που επιβεβαιώνουν και από ο­ρισμένες σκοπιές βαθαίνουν τις αντιλήψεις του Μαρξ που προαναφέραμε. Σ’ ένα απ’ αυτά τα αποσπάσματα, που προη­γείται αμέσως από τον προσδιορισμό από το Μαρξ του «ενδότατου μυστικού» όλης της κοινωνικής συγκρότησης - άμεση σχέση των ιδιοκτητών των όρων παραγωγής με τους άμεσους παραγωγούς - ο Μαρξ προσδιορίζει αυτή τη σχέση για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής με τον ακόλουθο τρόπο:

«Αν αυτοί που αντιπαρατίθενται άμεσα στους πα­ραγωγούς σαν γαιοκτήμονες και ταυτόχρονα σαν κυρίαρχοι δεν είναι ιδιωτικοί γαιοκτήμονες αλλά, είναι όπως στην Ασία, το κράτος, τότε η πρόσοδος και ο φό­ρος συμπίπτουν, ή μάλλον τότε δεν υπάρχει ένας φόρος διαφορετικός απ’ αυτήν τη μορφή της γαιοπροσόδου. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η σχέση εξάρτησης δεν χρειάζεται πολιτικά και οικονομικά να έχει σκληρότε­ρη μορφή από εκείνη που είναι και η ποιο κοινή για ό­λους τους υπήκόους αυτού του κράτους. Το κράτος εί­ναι εδώ ο ανώτατος γαιοκτήμονας. Η ανώτατη εξουσία (Souveranitat) είναι εδώ η σε εθνική κλίμακα συγκε­ντρωμένη γαιοκτησία. Αντί αυτού όμως, δεν υπάρχει στην περίπτωση αυτή επίσης ατομική ιδιοκτησία της γης, παρόλο ότι υπάρχει και ατομική και συλλογική κατοχή και χρησιμοποίηση της γης»1.

Κι ερχόμαστε στο Αντι-Ν τύρινγκ του Ένγκελς, όπου αλληλοσυμπληρωματικά με το έργο Η καταγωγή της οι­κογένειας. της ατομικής ιδιοχτησίας και του κράτους αντι­μετωπίζονται. αν και στο πρώτο έργο όχι συστηματικά, οι δυο μορφές εμφάνισης του κρατικού μηχανισμού.

Ο Ένγκελς στο δεύτερο πρόλογο του Α ντι-Ν τύρινγκ (23 του Σεπτέμβρη του 1885) γράφει:

«Οι άλλες τροποποιήσεις που θα επιθυμούσα α- ναφέρονται κυρίως σε δυο σημεία. Πρώτα στην πρωτό­γονη ιστορία της ανθρωπότητας της οποίας ο Μόργκαν δεν μας έδωσε το κλειδί παρά το 1887. Μα μια που είχα

I . Κ. Μαρξ, στο ίδιο, τόμ. 3ος, σελ. 972.

23

την ευκαιρία από τότε στο έργο μου, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κρά­τους, Ζυρίχη 1884, να χρησιμοποιήσω τα υλικά στα οποία είχα πρόσβαση στο μεσοδιάστημα, αρκεί η ανα­φορά σ’ αυτήν τη μεταγενέστερη εργασία.»1

Η αναφορά αυτή του Ένγκελς θεωρήθηκε, λαθεμένα από ορισμένους, σαν εγκατάλειψη από μέρους του των από­ψεων που είχε εκφράσει στην πρώτη έκδοση του Αντι-Ντύ- ρινγκ, μετά τις ανακαλύψεις του Μόργκαν. Στην πραγμα­τικότητα όμως Η καταγωγή συμπληρώνει το Αντι-Ντύρινγκ, σ’ ότι, αφορά το πέρασμα από την πρωτόγονη κοινότητα στην κρατική κοινωνία, αναλύει, με βάση τα νέα στοιχεία της επιστήμης, τη μια από τ·ς δυο δυνατές μορφές του περά­σματος στην κρατική εξουσία που αναφέρονται στο Αντι- Ντύρινγκ.

Πρέπει, λοιπόν, γράφει ο Ένγκελς, «να εξηγηθούν οι σχέσεις εξουσίας και δουλείας, οι οποίες γεννιούνται από δυο διαφορετικούς δρόμους»1. (Η υπογράμμιση δική μας. Γ.Ρ.). Και ο Ένγκελς προσδιορίζει σαν έναν απ ' αυτούς τους δρόμους αυτόν των Ινδιών, της Ανατολής, που αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή μετατροπής της χρήσιμης εξουσίας για την κοινωνία, σε εξουσία εκμετάλλευσης. Στην Καταγωγή α­ναλύεται μόνον ο δεύτερος δρόμος.

Ό πως πολύ ορθά αναφέρει ο Ιγκόρ Αντρέγεφ:

«Ο Ένγκελς είδε τη στρατιωτική δημοκρατία σα μια μορφή της μετάβασης απο την οργάνωση των γενών και τη δημόσια αυτοδιοίκηση στην κρατική εξουσία, μετάβασης που πραγματοποιήθηκε μέσα στις τυπικές συνθήκες των στρατιωτικών επιχειρήσεων που είχαν α- ναληφθεί σαν ένα ιδιαίτερο μέσο εξασφάλισης των βα­σικών αναγκών ολόκληρων λαών στο στάδιο της βαρ­βαρότητας. Μια εντελώς αντίθετη μορφή της εμφάνι­σης των λειτουργιών και του μηχανισμού της κρατικής εξουσίας θα μπορούσε να είναι η υπερτροφική εντατι­κοποίηση της εκτελεστικής εξουσίας, στη βάση των

1. Fr. Engels, πρόλογος στη δεύτερη έκδοση του Anti-Duhring. Ε- ditions Sociales, Paris, 1973, σελ. 39.

2. Fr. Engels, στο ίδιο, σελ. 207-208.

24

κοινών οικονομικών απαιτήσεων ενός μεγάλου αριθ­μού κοινοτήτων σε συγκεκριμένες οικολογικές συνθή­κες που απαιτούσαν τακτική άρδευση, ή σε άλλες μορφές συγκεντροποιημένης δραστηριότητας μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Δίνοντας, όπως είχε κάνει και ο Μόργκαν, την έμφαση στη στρατιωτική δημοκρατία, ο Ένγκελς την είδε σαν το διαλεκτικό αντίθετο του ανα­τολικού δεσποτισμού, τον οποίο ανάλυσε στο Αντι- Ν τύρινγκ του.»1

Ταυτόχρονα στο Αντι-Ντύρινγκ, αν και όπως είπαμε όχι συστηματικά, ο Ένγκελς τοποθετεί το πρόβλημα της διαμόρφωσης του κράτους στο επίπεδο της μετατροπής είτε κύρια των οικονομικών είτε κύρια των στρατιωτικών λει­τουργιών που έχει ανάγκη η κοινωνία σε κρατικές λει­τουργίες που στέκουν πάνω απ’ αυτήν. Στην Καταγωγή το πρόβλημα του Ένγκελς είναι η διαμόρφωση του κράτους κύρια στην Ευρώπη, συνεπώς από τη μια η σχετική σπου- δαιότητα της διαδικασίας θαθέματος του καταμερισμού της εργασίας, διαμόρφωσης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και της δουλείας μέσω των πολέμων για το αθηναϊκό και το ρω­μαϊκό κράτος2 και από την άλλη η σχετική σπουδαιότητα των διαφόρων διαδικασιών που συνέθαλαν στη διαμόρφωση του κράτους μέσα από την οργάνωση της γερμανικής κοινότητας της Μαρκ. Κι εδώ όμως υπάρχουν αναφορές στο ρόλο που παίζει η απόσπαση των ευπατριδών από την κοι­νωνία; στο ρόλο της αριστοκρατίας στα πλαίσια του καταμε­ρισμού της εργασίας.

Ας δούμε τώρα ακριβώς για ποιους λόγους στην Κατα­γωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους3 (1884) δεν έχουμε ανάλυση του ασιατικού τρόπου παραγωγής. Σημαίνει μήπως αυτό απάρνηση του ασιατικού τρόπου παραγωγής από τον Ένγκελς, μετά τις ανακαλύψεις του Μόργκαν; Ορισμένα πρώτα στοιχεία απάντησης δώσαμε

1. Ιγκόρ Αντρέγεφ, Για το έργο του Ένγκελς «Η καταγωγή της οι­κογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», ό.π., σελ. 131.

2. Βλ. και Maurice Godelier, πρόλογος στο Sur les soci6tis prdca- pitalistes, ό.π., σελ. 102.

3. Φρ. Ένγκελς, Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιο­κτησίας και του κράτους, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1981.

25

μέσα από τη σύγκριση Αντι-Ντύρινγκ, Καταγωγής, που μό­λις προηγήΟηκε. Πέρα όμως απ’ αυτά στοιχεία υπάρχουν κι ορισμένα άλλα που βεβαιώνουν πως ο Ένγκελ'ζ δεν απαρ- νιέται τον ασιατικό τρόπο παραγωγής με την Καταγωγή. Ποια είναι αυτά;

Ο ίδιος ο Ένγκελς ξακαθαρίζει στην Καταγωγή:

«Ο χώρος δε μας επιτρέπει να επεκταθούμε στους δεσμούς του γένους που υπάρχουν ακόμα και τώρα, σε λίγο ή πολύ καθαρή μορφή, στους πιο διαφορετικούς άγριους και βάρβαρους λαούς, ή στα ίχνη που άφησαν οι θεσμοί αυτοί στην παλιότερη ιστορία των πολιτι­σμένων λαών της Ασίας.»1

Συνεπώς ο Ένγκελς, δίχως περιστροφές, μας λέει ότι εδώ δεν ασχολείται με το τι συμβαίνει «στους πολιτισμένους λαούς της Ασίας» και δεν αποδίδει μια αυθαίρετη οικουμε- νικότητα στην ευρωπαϊκή ιστορία που αναλύει στην Κατα­γωγή.

Επίσης, στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης του 1884, ο ' Ενγκελς γράφει ότι Η καταγωγή είναι «ως ένα βαθμό εκτέ­λεση διαθήκης. Ο ίδιος ο Καρλ Μαρξ είχε σκοπό να εκθέσει τα συμπεράσματα των ερευνών του Μόργκαν σε σχέση με τα αποτελέσματα της δικής του - μέσα σε ορισμένα όρια μπορώ να πω της δικής μας - υλιστικής έρευνας της ιστορίας κι έτσι πια να εξηγήσει όλη τους τη σημασία».2 Η Καταγωγή συνεπώς αναφέρεται στο βιβλίο του Μόργκαν Ancient So­ciety κι όχι σ’ όλη την αρχαία ιστορία της ανθρωπότητας. Αυτό που πρόσθεσε ο Ένγκελς, όπως και πάλι αναφέρει στον πρόλογό του, είναι τα μέρη για τους Κέλτες και τους Γερμανούς.3

Ακόμα έχει σημασία να σημειώσουμε ότι μόλις λίγες μέρες πριν γράψει την Καταγωγή, που ας σημειωθεί την ο­λοκλήρωσε σε χρόνο ρεκόρ λίγων εβδομάδων, ο Ένγκελς

1. Φρ. Ένγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιο­κτησίας και του κράτους». Διαλεχτά Έργα, ό.π., τόμ. 2ος, σελ. 325.

2. Φρ. Ένγκελς, πρόλογος στο Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοχτησίας και του κράτους, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 3.

3. Φρ. Ένγκελς, στο ίδιο, σελ. 5.

26

σε δυο του γράμματα στον Μπέμπελ1 και τον Κάουτσκι2 ε­παναλαμβάνει τις γνωστές μας απόψεις σχετικά με τον ασια­τικό δεσποτισμό.3 Στο δεύτερο απ’ αυτά τα γράμματα ο Εν- γκελς μεταξύ άλλων γράφει:

«Παρεμπιπτόντως αυτό αποδείχνει πόσο στις μέρες μας ο πρωτόγονος κομμουνισμός προσφέρει τόσο εδώ4 όσο και στις Ινδίες και στη Ρωσία την πιο πλατιά και την πιο ωραία βάση εκμετάλλευσης και δεσποτισμού και πως κάτω από τις συνθήκες της σύγχρονης κοι­νωνίας μετατρέπε'ται σε κραυγαλέο αναχρονισμό.»

Βέβαια θα μπορούσε κανείς να προσάψει στον Έ νγ­κελς το γεγονός ότι δεν αναφέρεται στον ασιατικό τρόπο παραγωγής που επικράτησε όπως φαίνεται στις Μυκήνες και στην Κρήτη την εποχή του Μΐνωα. Όμως πέρα από το γεγονός ότι τα αποτελέσματα των ανασκαφών του Σλίμαν στην Τροία και τις Μυκήνες δημοσιεύτηκαν μόλις το 1878. και ότι τα παλάτια του Μίνωα ανακαλύφθηκαν το 1888 όταν δηλαδή ο Μόργκαν είχε γράψει το βιβλίο του (εκδόθηκε το 1877), η σημασία αυτών των ανακαλύψεων δεν αναγνωρίζε­ται παρά πολύ αργότερα, όταν ο Σερ Έβανς το 1900-1905 φέρνει στο φως τον κρητο-μινωικό πολιτισμό.5 Συνεπώς ο Ένγκελς δεν είχε τα στοιχεία εκείνα που θα τον οδηγούσαν να κάνει λόγο για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής στην πε­ριοχή, που τον απασχολεί στην Καταγωγή.

Σε ένα γενικότερο επίπεδο δεν μπορούμε παρά να δια­φωνήσουμε ριζικά με τον Έ ρικ Χόμπσμπαουμ που θεωρεί τα γραπτά του Ένγκελς, και φυσικά πιο ειδικά την Κατα­γωγή, σαν «υπεραπλοποιήσεις και υπερλεπτομερειακότη- τες» σε σχέση με την πυκνότητα της σκέψης του Μαρξ και μάλιστα ακόμη παραπέρα σαν ένα σημείο στην απονεύρω­ση του μαρξισμού που έχει σαν κατάληξη τον Διαλεχτικό

1. Engels an Bebel, 18. Januar 1884, Marx-Engcls-Wcrkc. τόμ. 36. σελ. 86.

2. Engels an Kautzky. 16. Februar 1884. ό.π.. σελ. 109.3. Βλ. Maurice Godelier, πρόλογος στο Sur Ics socictcs prccupituli-

stes, ό.π., σελ. 101-102.4. Ο Ένγκελς αναφέρεται στην ολλανδική αποικία της ΙάΗας.5. Βλ. Maurice Godelier. πρόλογος στο Sur Ics socictcs prccupiuili-

stes. ό.π.. σελ. 105.

27

και ιστορικό υλισμό του Στάλιν.1 Όπως θα δούμε πιο κάτω. την ίδια άποψη με πιο τραχύ τρόπο εκφράζει και ο Βιτφό- γκελ.2

Ό πω ς είδαμε η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφο­ρετική και έχε\ απόλυτο δίκιο ο Λένιν όταν στη διάλεξή του «Για το κράτος» στο πανεπιστήμιο Σθερντλόφ έλεγε για την Καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους ότι «είναι ένα από τα βασικά έργα του σύγ­χρονου σοσιαλισμού, μπορεί να έχεις εμπιστοσύνη σε κάθε φράση του, εμπιστοσύνη πως κάθε φράση του δεν ειπώθηκε τυχαία αλλά γράφτηκε με βάση τεράστιο ιστορικό και πο­λιτικό υλικό».

Όμως κι όταν αρκετά χρόνια αργότερα, στα τέλη του 1890, ο Ένγκελς αναφέρεται στη δημιουργία του κράτους στο περίφημο γράμμα του στον Σμίτ,που αποτελεί και γε­νικότερα ένα σημαντικό κείμενο της μαρξιστικής θεωρίας του κράτους και ιδιαίτερα της σχέσης θάσης-εποικο- δομήματος, αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στον κά^τφερισμό της εργασίας και στην απόσπαση από την κοινωνία στην οποία αυτός μπορεί να οδηγήσει.

Στο γράμμα του αυτό ο Ένγκελς γράφει:

«Η κοινωνία δημιουργεί ορισμένες γενικές λει­τουργίες και δεν μπορεί έπειτα να τα βγάλει πέρα χωρίς αυτές. Τα πρόσωπα που διορίζονται για την άσκηση αυτών των λειτουργιών σχηματίζουν ένα νέο κλάδο του καταμερισμού της εργασίας μέσα στην κοινωνία. Απο- χτούν έτσι ιδιαίτερα συμφέροντα κι απέναντι στους εν­τολοδότες τους, αποχτούν αυτοτέλεια απέναντι τους και- εμφανίζεται το κράτος.»4

Τέλος θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι ο Ένγκελς είναι υπεύθυνος της έκδοσης του δεύτερου και τρίτου βιβλίου του Κεφαλαίου (1885 και 1894) που κυκλοφορεί μετά το θάνατο

1. Eric Hobsbawn, εισαγωγή στο Προκαπιταλισπκοί οικονομικοί σχηματισμοί, ό.π., σελ. 27.

2. Βλ. Karl Wittfogel, Le despotisme oriental, ό.π., σελ. 478.3. B.I. Λένιν, «Για το κράτος», διάλεξη στο πανεπιστήμιο

Σβερντλόφ, Απαντα, τόμ. 39, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 67.4. Φρ. Ενγκελς, Γράμμα στον Σμιτ, Λονδίνο, 27 του Οχτώβρη

1890, Διαλεχτά Έργα. ό.π.. τόμ. 2ος, σελ. 578.

του Μαρξ, κι όπου υπάρχουν αναφορές στον ασιατικό τρόπο παραγωγής.

Ο Μαρξ σε ορισμένα μεταγενέστερα κείμενά του ασχο- λείται περισσότερο, από τη σκοπιά που μας αφορά εδώ, με το ζήτημα της δυνατότητας του περάσματος στο σοσιαλι­σμό δίχως τη διαμεσολάθηση των σταδίων που στηρίζονται στην ιδιωτική ιδιοκτησία και πιο ειδικά του καπιταλισμού. Συνεπώς, αυτό που απασχολεί τον Μαρξ δεν είναι τόσο το ζήτημα του σχηματισμού του κράτους και των τάξεων, ξε­κινώντας από την κοινότητα, αλλά περισσότερο η ίδια η φύση και η παρακμή των κοινοτικών σχηματισμών. Αυτό συνεπώς που έχει περισσότερο ενδιαφέρον εδώ είναι η απόρριψη από το Μαρξ μιας μονόπλευρης, ευθύγραμμης ι­στορικής εξέλιξης και η δυνατότητα της ρώσικης αγρο­τικής κοινότητας, θεωρητικά τουλάχιστον, «να βγάλει και­νούργιο δέρμα δίχως ν’ αρχίσει από. την αυτοκτονία της· ν’ αρπάξει τα φρούτα με τα οποία η καπιταλιστική παραγωγή πλούτυνε την ανθρωπότητα δίχως να περάσει από το καπιτα­λιστικό καθεστώς»1. Για να γίνει όμως αυτό στην πράξη χρειάζεται μια ρώσικη επανάσταση που «θ* απαλλάξει τη ρώσικη κοινότητα από τις καταστρεπτικές επιδράσεις που την προσβάλλουν απ’ όλες τις πλευρές»2. Το ίδιο σκεπτικό, της μη αναγκαίας ταυτόσημης εξέλιξης της ρώσικης αγρο­τικής κοινότητας με το δρόμο που ακολούθησε η Δύση ανα­πτύσσει ο Μαρξ και στον πρόλογο στη ρώσικη έκδοση του Μ ανιφέστου( 1882) και στο γράμμα του στον εκδότη των Ο- tetchestvenniye Zapisky (1881 ).3

Από μια άλλη οπτική γωνία ο Μαρξ θεωρεί ότι η ιδιαι­τερότητα της ρώσικης αγροτικής κοινότητας συνίσταται «στο ότι επιζεί μέσα στον 19ο αιώνα κι ότι αποτελεΐ τη βάση ενός δεσποτικού μισο-ασιατικού κράτους»4.

Στο τελευταίο κεφάλαιο θα αναφερθούμε πιο αναλυ­

1. Κ. Μαρξ, Πρώτο πρόχειρο του γράμματος στην Βέρα Ζάσσου- λιτς, στο Surles sod itis pricapitalistes, ό.π., σελ. 326.

2. Κ. Μαρξ, Γράμμα στη Βέρα Ζάσσουλιτς, Μάρτης 1881, στο Marx-Engels, Correspondence, ό.π., σελ. 342.

3. Κ. M an, Lettre k la redaction des Otetchestvenniye Zapisky, στο Stir les sodit6s pricapitalistes, ό.π., σελ. 349-352.

4. Βλ. Maurice Godelier, πρόλογος στο Sur les soci0t6s pricapitali- stes, O.K., σελ. 79.

29

τικά στην αντίληψη του Μαρξ και του Ένγκελς ακριβώς για τις δυνατότητες και τους κινδύνους μιας μετάβασης στο σο­σιαλισμό παρακάμπτοντας τον καπιταλισμό.

30

Κεφάλαιο Δεύτερο

ΑΠΟ ΤΟΝ ΛΕΝΙΝ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΟ 1931 ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ

Πριν δούμε τον τρόπο αντιμετώπισης από τον Αένιν της έννοιας του ασιατικού τρόπου παραγωγής, έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι οι ηγέτες της Δεύτερης Διεθνούς χρησιμοποίησαν την αντίληψη του Μαρξ για την αδράνεια, τη στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής, για να δι­καιολογήσουν την αποικιοκρατία. Τόσο ο Μπερνστάιν όσο και οι Βαντερθέλντ, Ζωρές, Βαν-Κολ κλπ.,υποστήριζαν, στο Συνέδριο του Αμστερνταμ (1904) και στη συνέχεια σ’ αυτό της Στουτγάρδης (1907), ότι η αποικιοκρατία ήταν αναγκαία για την παραπέρα ανάπτυξη αυτών των χωρών οι οποίες μέσω αυτής έπρεπε να περάσουν απαραίτητα από το καπιτα­λιστικό στάδιο·. Έ τσι οι ηγέτες της Δεύτερης Διεθνούς στη στασιμότητα της Ανατολής αντιπρότειναν μια νέου είδους εκμετάλλευση από τους αποικιοκράτες, που θα οδηγούσε στο μακρινό μέλλον στο σοσιαλισμό. Πιο συγκεκριμένα, στα πρακτικά του Συνεδρίου του 1907 μπορούμε να διαβά­σουμε ανάμεσα σ’ άλλες παρεμβάσεις και αυτές των Μπερν­στάιν και Βαν-Κολ.

Ο Βαν-Κολ έλεγε:

«Οι φρικαλεότητες της αποικιοκρατίας είναι πράγ­ματι τρομερές. Όμως δεν είναι αλήθεια ότι είμαστε ανίκανοι να θέσουμε τέλος σ’ αυτό και να βελτιώσουμε την αποικιοκρατική πολιτική.»1

Κι ο Μπερνστάιν πρόσθετε:

«Θα πρέπει να εγκαταλείψουμε την ουτοπική αντί­ληψη της απλής εγκατάλειψης των αποικιών. Η τελική

1. Βλ. J. Riddell, Lenin's Struggle for a Revolutionary Internatio­nal, Documents: 1907-1916 The Preparatory Years, Mond Press, σελ 9.

31

συνέπεια μιας τέτοιας αντίληψης θα ήταν να δώσουμε πίσω στους Ινδιάνους τις Ενωμένες Πολιτείες.» Κι ακόμα: «Οι οικονομίες μας στηρίζονται σε μεγάλο βαθμό στην εξόρυξη από τις αποικίες προϊόντων που οι γηγενείς δεν είχαν ιδέα πως να χρησιμοποιούν.»1

Ό πω ς είναι φανερό λοιπόν, για τους ηγέτες της Δεύτε­ρης Διεθνούς η έννοια του ασιατικού τρόπου παραγωγής χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει την «κηδεμονία» των λευκών στις αποικίες.2

Αντίθετα ο Λένιν, στα σχετικά με το εθνικό ζήτημα και το ζήτημα των αποικιών κείμενά του, απορρίπτει την ιδέα ότι κάθε απελευθερωτική πρωτοβουλία των καταπιεσμένων εθνών αποτελεί ουτοπία κι ότι η απελευθέρωσή τους θα έλ­θει μόνο μέσα από το πέρασμά τους από τον καπιταλισμό.3 Μ’ άλλα λόγια ο Λένιν αρνείται να χρησιμοποιήσει την έν­νοια του ασιατικού τρόπου παραγωγής και της στασιμότη­τας που προσιδιάζει σ’ αυτόν για να περιορίσει τον εθνικοα- πελευθερωτικό αγώνα των λαών των αποικιών, ενώ ταυτό­χρονα επισημαίνει το σημαντικό ρόλο που μπορεί να παίξει προς αυτήν την κατεύθυνση το επαναστατικό κίνημα του προλεταριάτου της Ευρώπης και πιο ειδικά η σοσιαλιστική επανάσταση σε μια ευρωπαϊκή χώρα.

Όμως ας δούμε τη γενικότερη τοποθέτηση του Λένιν απέναντι στην έννοια του ασιατικού τρόπου παραγωγής.

Ο Λένιν δεν ασχολείται συστηματικά στα έργα του μ’ αυτό το πρόβλημα, όμως τρεις αναφορές του δείχνουν ότι γνώριζε και είχε εντοπίσει την ουσία των απόψεων του Μαρξ και του Ένγκελς, σχετικά με τον ασιατικό τρόπο και ότι τις είχε ενστερνιστεί.

Στο έργο του Τι είναι οι φίλοι του λαού και πώς πολε­μούν τους σοσιαλδημοκράτες, που γράφτηκε το 1894, ο Λέ­νιν, απαντώντας στους υποστη ριχτές της υποκειμενικής μεθόδου στην κοινωνιολογία, αναφέρεται στη «θεμελιακή ιδέα του Μαρξ για το φυσικο-ιστορικό προτσές εξέλιξης των κοινωνικο-οικονομικών σχηματισμών»4 και παραθέτει

1. J. Riddell, στο ίδιο, σελ. 10-11.2. Βλ. Gianni Jofri, II modo di prodiizione asiatico, ό.π., σελ. 83.3. Βλ. τελευταίο κεφάλαιο.4. Β.Ι. Λένιν, «Τι είναι οι “φίλοι του λαού” και πώς πολεμούν τους

32

ολόκληρο το απόσπασμα από τον πρόλογο της Κ ριτικής της πολιτικής οικονομίας που καταλήγει στο γνωστό μας κομμάτι:

«Σε γενικές γραμμές ο ασιατικός, ο αρχαίος, ο φεουδαρχικός και ο σύγχρονος αστικός τρόπος παρα­γωγής μπορούν να χαρακτηριστούν σαν προοδευτικές εποχές στην ιστορία του οικονομικού κοινωνικού σχη­ματισμού.»1

Το ίδιο απόσπασμα του Μαρξ παραθέτει και πάλι ο Λέ- νιν στο άρθρο του «Καρλ Μαρξ»2 που έγραψε το 1914.

Ακόμη, στις σημειώσεις που κρατούσε ο Λένιν, με­λετώντας την αλληλογραφία των Μ αρξ-Ένγκελς, επιση­μαίνει τα κύρια χαρακτηριστικά του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής γράφοντας:

«Το κλειδί της ανατολικής τάξης πραγμάτων είναι η έλλειψη της ιδιοκτησίας της γης. [,...]Ό λη η γη είναι ιδιοκτησία του αρχηγού του κράτους. [...] Τα ασιατικά χωριά είναι απομονωμένα. Η αυτάρκεια (η φυσική οι­κονομία) είναι η βάση της ασιατικής τάξης, προσθέτον­τας τα μεγάλα συλλογικά έργα της κεντρικής κυβέρνη­σης.»3

Πέρα όμως από αυτές τις αναφορές του Λένιν στον Μαρξ και τον Ένγκελς, αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία, από τη σκοπιά που εξετάζουμε το ζήτημα του ασιατικού τρόπου παραγωγής εδώ (παραλληλισμός του με το σοσιαλι­σμό), είναι ο διάλογος του Λένιν με τον Πλεχάνοφ, αναφο­ρικά ακριβώς με τη δυνατότητα παλινόρθωσης του ασιατι­κού δεσποτισμού στη Ρωσία μέσω μιας πολιτικής, εθνικο­ποίησης της γης.

Για να παρακολουθήσουμε όμως αυτόν το διάλογο, ας

σοσιαλδημοκράτες», ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 134.1. Β.Ι. Λένιν, στο ίδιο, σελ. 135.2. Β.Ι. Λένιν, «Καρλ Μαρξ», ό.π., τόμ. 26, σελ. 57.3. Β.Ι. Λένιν, Περίληψη της αλληλογραφίας του Κ. Μαρξ και του

Φρ. Ένγκελς, Μόσχα, 1959, (στα ρώστκα) σελ. 260 και 263. Βλ. σχε­τικά υποσημείωση 102 του τόμου 24, σελ. 453 από τα Άπαντα του Β.Ι. Λένιν στα ελληνικά.

33

δούμε πρώτα ποιες ήταν οι γενικότερες απόψεις του ίδιου του Πλεχάνοφ, σχετικά με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής.

Ο Πλεχάνοφ θεωρούσε ότι η αποσύνθεση της πρωτόγο­νης κοινότητας ακολούθησε με βάση τις διαφορετικές γεω­γραφικές συνθήκες δυο παράλληλες γραμμές εξέλιξης: Σε ο­ρισμένες χώρες διαδέχθηκαν την πρωτόγονη κοινότητα, ο αρχαίος, ο φεουδαρχικός, ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος πα­ραγωγής και σε άλλες επικράτησε ο ασιατικός τρόπος παρα­γωγής. Γενικά η περιγραφή των χαρακτηριστικών του ασια­τικού τρόπου παραγωγής από τον Πλεχάνοφ δεν απείχε πολύ απ’ αυτήν του Μαρξ και του Έ νγκελς.1

Όμως ο Πλεχάνοφ ήταν απ’ αυτούς που θεωρούσαν πως ο Μαρξ, μετά τη μελέτη του Μόργκαν, εγκατέλειψε την αντίληψή του για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής που διατύπωσε στον πρόλογο της Κ ριτικής της πολιτικής οικο­νομίας.2

Αυτό όμως που παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον εί­ναι η εφαρμογή της κατηγορίας του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής από τον Πλεχάνοφ στη Ρωσία. Εδώ ο Πλεχάνοφ υ­περτονίζει τα «ασιατικά» χαρακτηριστικά της Ρωσίας, θεω­ρεί πως ο Μέγας Πέτρος προσέδωσε «ευρωπαϊκές ακρότητες σ’ ένα σώμα που είχε παραμείνει ασιατικό ενώ είχε εντείνει την απόλυτη κυριαρχία του κράτους στην κοινωνία»3.

Ίσως ξεκινώντας από τις αντιλήψεις αυτές για τον α­σιατικό τρόπο παραγωγής και τη στασιμότητά του και τη συνέχιση της κυριαρχίας του στη Ρωσία ξεκινάνε και οι αν­τιρρήσεις του Πλεχάνοφ στις θέσεις του Λένιν.

Πώς έχει ακριβώς το πρόβλημα της αντιπαράθεσης Λέ- νιν-Πλεχάνοφ;

Η διαφωνία τους αρχίζει να εκδηλώνεται το 1905 και βρίσκεται στο αποκορύφωμά της στο Ενωτικό Συνέδριο του 1906. Ο Λένιν στα πλαίσια της εργατοαγροτικής συμμαχίας προτείνει την εθνικοποίηση της γης. Ο Πλεχάνοφ διαφωνεί

1. Βλ. G. Plekhanov, Questions fondameutales du marxisme, Edi­tions Sociales, Paris, 1950.

2. Βλ. Maurice Godelier, «La notion de «mode de production asia- tique» et les schdmas marxistes d’ Evolution des socidtis», στο Centre d’ Etudes et de Recherches Marxiste, Sur le «mode de production asiatiq- ue», Editions Sociales, Paris, 1974.

3. Gianni Jofri, II modo di produzione asiatico, ό.π., σελ. 90.

34

με την εθνικοποίηση, προτείνει τη δημοτικοποίηση της γης και διακηρύσσει ότι η εθνικοποίηση θα άνοιγε το δρόμο στην παλινόρθωση του ανατολικού δεσποτισμού.

Ας παρακολουθήσουμε αυτή τη διαφωνία μέσα από την παράθεση αποσπασμάτων του Λένιν που αναφέρονται στην ουσία της, μια και η επιχειρηματολογία του Πλεχάνοφ, σ’ ένα βαθμό, αποτελεί την πηγή του παραπέρα εκχυδαϊσμού της ασιατικής παλινόρθωσης από τον Βιτφόγκελ.

Γράφει λοιπόν ο Λένιν:

«Και ποια ήταν τα επειχειρήματα του Πλεχάνοφ για την υποστήριξη της δημοτικοποίησης; Και στις δυο ομιλίες του πρόβαλε περισσότερο απ’ όλα το ζήτη­μα της εγγύησης ενάντια σ την παλινόρθωση. Το πρωτότυπο αυτό επιχείρημα είχε το παρακάτω πε­ριεχόμενο. Η εθνικοποίηση της γης ήταν η οικονο­μική βάση της μοσχοβίτικης Ρωσίας πριν από το Μεγάλο Πέτρο. Η δική μας τωρινή επανάσταση, όπως και κάθε άλλη επανάσταση, δεν παρέχει εγγυήσεις ενάντια στην παλινόρθωση. Γ ι’ αυτό, για ν’ αποφύγου­με την παλινόρθωση (δηλ. την αποκατάσταση της πα­λιάς της προεπαναστατικής τάξης πραγμάτων) πρέπει ι­διαίτερα να φυλαγόμαστε ακριβώς από την εθνικοποίη­ση^..] Δεν μπορεί να μιλάμε σοβαρά για εθνικοποίηση της γης στη Ρωσία της εποχής πριν από το Μεγάλο Πέτρο[...] Μα ας υποθέσουμε για μια στιγμή πως στη μοσχοβίτικη Ρωσία της εποχής πριν το Μεγάλο Πέτρο, το XVII αιώνα, υπήρχε πραγματικά εθνικοποίηση της γης. Ποιο συμπέρασμα βγαίνει απ’ αυτό; Με τη λογική του Πλεχάνοφ, βγαίνει το συμπέρασμα πως εφαρμογή της εθνικοποίησης σημαίνει διευκόλυνση της παλινόρ­θωσης της μοσχοβίτικης Ρωσίας. Μια τέτοια όμως λο­γική είναι ακριβώς σόφισμα και όχι λογική.[...] Εφό- σον στη μοσχοβίτικη Ρωσία υπήρχε (ή: αν στη μο­σχοβίτικη Ρωσία υπήρχε) εθνικοποίηση της γης, η οικο­νομική βάση της ήταν ο ασιατικός τρόπος παραγωγής. Στο μεταξύ στη Ρωσία, αρχίζοντας από τη δεύτερη πεν­τηκονταετία του XIX αιώνα, δυνάμωσε, και τον XX αιώνα επικράτησε πια αναμφισβήτητα, ο κεφαλαιοκρα­τικός τρόπος παραγωγής.

35

Τι μένει λοιπόν από το επιχείρημα του Πλεχάνοφ; Ανακάτεψε την εθνικοποίηση που στηριζόταν στον α­σιατικό τρόπο παραγωγής, με την εθνικοποίηση που στηρίζεται στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Εξαιτίας της ταυτότητας των λέξεων δεν είδε τη ριζική διαφορά των οικονομικών και ειδικότερα των σχέσεων παραγωγής[...] Από τις προκείμενες προτάσεις της επι­χειρηματολογίας του προκύπτει η παλινόρθωση της μο- σχοθίτικης Ρωσίας, δηλαδή η παλινόρθωση του ασιατι­κού τρόπου παραγωγής, δηλ. ένας καθαρότατος παρα- λογισμός στην εποχή του καπιταλισμού.»1

Τι προκύπτει από το παραπάνω απόσπασμα; Προκύπτειότι:

1.0 Λένιν δεν αποδεχόταν τον όρο εθνικοποίηση για τη μοσχοθίτικη Ρωσία του ασιατικού τρόπου παραγωγής.

2. Θεωρούσε πως διαφορετικά λειτουργεί η εθνικοποίη­ση στον καπιταλισμό, διαφορετικά σε άλλους τρόπους πα­ραγωγής.

3. Κατά τον Λένιν δεν μπορούσε να γίνει λόγος για πα­λινόρθωση του ασιατικού τρόπου παραγωγής ούτε καν την περίοδο της καπιταλιστικής Ρωσίας.

Η εγγύηση που έβλεπε ο Λένιν ενάντια στην παλινόρ­θωση, όχι βέβαια του ασιατικού τρόπου παραγωγής αλλά της αντίδρασης, ήταν «να πραγματοποιηθεί η επανάσταση όσο το δυνατόν πιο αποφασιστικά, να διεξαχθεί άμεσα από την επαναστατική τάξη, με όσο το δυνατόν μικρότερη συμ­μετοχή των μεσαζόντων, των συμβιβαστών και των κάθε λογής συμφιλιωτών»2. Ακόμα εγγυήσεις ενάντια σ’ αυτήν την παλινόρθωση αποτελούν, «η σοσιαλιστική ανατροπή στη Δύση» και η ολοκλήρωση της επανάστασης στην ίδια τη Ρωσία με «την εκλογή των κρατικών λειτουργών από το λαό»3. Μ’ άλλα λόγια ο Λένιν θεωρούσε πως η ολοκλήρωση της αγροτικής επανάστασης δεν μπορούσε να πραγματο­

1. Β.Ι. Λένιν, «Έκθεση για το Ενωτικό Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ (Γράμμα προς τους εργάτες της Πετρούπολης)», ό.π., τόμ. 13, σελ. 13, 14, 15.

2. Β.Ι. Λένιν, «Τελικός λόγος πάνω στο αγροτικό ζήτημα στο Ενω­τικό Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ», .ό.π., τόμ. 12, σελ. 361.

3. Β.Ι. Λένιν, στο ίδιο, σελ. 361.

36

ποιηθεί παρά με την ολοκλήρωση της πολιτικής επανάστα­σης και ότι η ολοκλήρωση της πολιτικής επανάστασης ση­μαίνει εκλογή, έλεγχο των κρατικών λειτουργών από το λαό, παρεμπόδιση της απόσπασης των ανώτερων υπαλλήλων από το λαό, διεύρυνση της δημοκρατίας. Αλλά σχετικά μ’ αυτή την πτυχή του θέματος θα επανέλθουμε πιο αναλυτικά στο τελευταίο κεφάλαιο της μελέτης μας.

Φυσικά ο Λένιν θεωρούσε πως η δημοτικοποίηση δεν μπορεί να αποτελεί εγγύηση κατά της παλινόρθωσης, μια και η ίδια η τοπική αυτοδιοίκηση δεν μπορεί να αποτελεί προπύργιο ενάντια στην αντίδραση ή να κατοχυρώσει τις κατακτήσεις της επανάστασης, όπως εξάλλου και οι συνε­ταιρισμοί. Αυτό που χρειάζεται η εργατική τάξη για να ε­δραιώσει την εξουσία της είναι η κρατική εξουσία. Και η μόνη εγγύηση, πέρα απ’ όσα υπογραμμίσαμε παραπάνω και σ’ εξάρτηση μ’ αυτά, «το μόνο προπύργιο ενάντια στην αντίδραση και για την κατοχύρωση των κατακτήσεων είναι ο βαθμός συνείδησης και οργάνωσης των μαζών του προλε­ταριάτου και της αγροτιάς»1. Μάλιστα ο Λένιν, επεσήμανε και τα εξής:

«Ό ταν δίνεις ένα πρόγραμμα για την «αγροτική ε­πανάσταση των χωρικών» και συνδέεις αυτή την ε­πανάσταση μόνο με τον εκδημοκρατισμό της τοπικής αυτοδιοίκησης και όχι με τον εκδημοκρατισμό της κεν­τρικής εξουσίας, όταν προβάλλεις την πρώτη σαν αλη­θινό «προπύργιο» και «κατοχύρωση», αυτό στην ουσία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά καντέτικη συναλλαγή με την αντίδραση.»2

Οι απόψεις αυτές του Λένιν έχουν σχέση και με τη γε­νικότερη τοποθέτησή του που διαφέρει απ’ αυτήν του Πλεχάνοφ και των μενσεβίκων που αντιμετώπιζαν την α­στική επανάσταση σαν εντελώς ξεχωριστή από τη σοσιαλι­στική επανάσταση, όχι μόνον ως προς το περιεχόμενό της αλλά και χρονολογικά. Ο Λένιν αρχικά έκανε λόγο για τον ιδιαίτερο, τον ηγεμονικό ρολο της εργατικής τάξης και στη

1. Β.Ι. Λένιν, «Το αγροτικό πρόγραμμα της σοσιαλδημοκρατίας στην πρώτη ρώσικη επανάσταση του 1905-1907», ό.π., τόμ. 16, σελ. 330.

2. Β.Ι. Λένιν, στο ίδιο, σελ. 331.

37

συνέχεια, αργότερα, για την ιδιαιτερότητα της σοσιαλι­στικής επανάστασης σαν αναγκαία συνέχεια της αστικοδη- μοκρατικής, στη διαδικασία κατάκτησης τίης εξουσίας από την εργατική τάξη και τους συμμάχους της. Βέβαια ο Λένιν ποτέ δεν αρνήθηκε την καθυστέρηση της Ρωσίας και μάλι­στα θεωρούσε πως αν και στη Ρωσία είχε επικρατήσει ο κα­πιταλισμός παρ’ όλ’ αυτά συνέχιζαν να υπάρχουν προκαπι- ταλιστικά στοιχεία σ’ αυτήν (φεουδαρχικά, ασιατικά), κάτι που είχε σαν συνέπεια να καθιστά ακόμα πιο δύσκολο τον αγώνα για τη σοσιαλιστική μετατροπή της κοινωνίας.

«Πού, λοιπόν, οφείλεται η διαφορά ανάμεσα στην “ Ευρώπη” και στη Ρωσία;» έγραφε ο Λένιν το 1912. «Μήπως στον ιδιόμορφο χαρακτήρα της ανάπτυξης της Ρωσίας, μήπως στο γεγονός ότι στη Ρωσία δεν υπάρχει καπιταλισμός ή ότι ο καπιταλισμός μας είναι καταδικα­σμένος ή χωρίς διέξοδο; Έ τσι σκέπτονται οι ναρόντνι- κοι των διαφόρων αποχρώσεων. Η αντίληψη όμως αυτή είναι ριζικά λαθεμένη και η ζωή την έχει διαψεύ- σει από καιρό. Η διαφορά ανάμεσα στην “Ευρώπη” και τη Ρωσία οφείλεται στην εξαιρετική καθυστέρηση της Ρωσίας.»1

Και την ίδια χρονιά έγραφε ο Λένιν:

«Πόσο άφθονο είναι το παλιό κινέζικο πνεύμα στη ρώ­σικη ζωή! Πόσο άφθονο είναι το πνεύμα του παλιού κινέζικου καθεστώτος στον τσαρισμό μας...»2

Αναγνώριζε λοιπόν ο Λένιν τη σχετική με την Ευρώπη καθυστέρηση της Ρωσίας, σε καμιά όμως περίπτωση αυτό δεν τον οδηγούσε να ταυτίσει το ρώσικο καπιταλισμό με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής και φυσικά δεν αποδεχόταν την αντίληψη ότι η εθνικοποίηση της γης μπορούσε να οδηγή­σει στην παλινόρθωση του ασιατικού δεσποτισμού.

Η πορεία της έννοιας του ασιατικού τρόπου παραγωγής υπήρξε στη συνέχεια αρκετά τρικυμιώδης. Η πορεία αυτή

1. Β.Ι. Λένιν, «Η ουσία του “αγροτικού προβλήματος στη Ρωσία”», ό.π., τόμ. 21, σελ. 317.

2. Β.Ι. Λένιν, «Πλατφόρμα ρεφορμιστών και πλατφόρμα επανα­στατών σοσιαλδημοκρατών», ό.π., τόμ. 22, σελ. 180.

38

συνδυάζεται τη δεκαετία του 1920 με τους προβληματισμούς που αναπτύσσονταν στα πλαίσια της Κομμουνιστικής Διε­θνούς, σχετικά με τις επαναστατικές προοπτικές στην Κίνα, τη Ρωσία και γενικότερα με μια μετατόπιση του κέντρου βάρους του επαναστατικού αγώνα προς τα Ανατολικά.1 Έ ­τσι το 1925 ο Ριαζάνοφ δημοσιεύει ένα άρθρο με τίτλο Θεωρίες του Μαρξ για τις Ινδίες και την Κίνα, ενώ την ίδια χρονιά ο Βαργκά διατυπώνει την άποψη ότι οι κυθερνώντες και όχι οι ιδιωτικοί ιδιοκτήτες της γης αποτελούν την κυρίαρχη τάξη της Κίνας. Επίσης σημαντική υπήρξε η συμ­βολή του Μαγκιάρ με τα έργα του, τα σχετικά με την κινέζι­κη αγροτική οικονομία.2

Κι ενώ το 1928 στο πρόγραμμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, που διαμορφώθηκε κάτω από την καθοδήγηση του Μπουχάριν, διατυπώνεται η άποψη ότι στις αποικίες και τις μισο-αποικίες κυριαρχούν μεσαιωνικές φεουδαρχικού τύπου σχέσεις ή σχέσεις τύπου ασιατικού τρόπου παραγωγής, την ίδια χρονιά, το 6ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας καταδικάζει σαν λαθεμένη την εφαρμογή της έν­νοιας του ασιατικού τρόπου παραγωγής για την Κίνα.3

Η καταδίκη αυτή οφείλεται ίσως στην αποτυχία της κινέζικης επανάστασης του 1925-27 και στο γεγονός ότι μια 'ανάλυση της Κίνας σαν φεουδαρχικής κοινωνίας εξυπηρε­τούσε καλύτερα την πολιτική της συμμαχίας με τα αστικά στρώματα ενάντια στους τσιφλικάδες, πολιτική που προω­θούσε η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας.

Οι συζητήσεις γύρω από τον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής συνεχίζονται και το 1930 γίνεται μια πρώτη σχετική συνδιάσκεψη στην Τιφλίδα και τον Φλεβάρη του 1931 μια δεύτερη στο Λένιγκραντ, όπου και «καταδικάζεται» ο ασια­τικός τρόπος παραγωγής και υπερισχύει η άποψη δτι οι α­σιατικές κοινωνίες ήταν φεουδαρχικές κι αυτό περισσότερο με πολιτικά παρά με επιστημονικά κριτήρια από τους εκ­προσώπους της ηγεσίας του σοβιετικού κόμματος.4

1. Βλ. Jean Suret-Canale, πρόλογος στο Sur le «mode de prod­uction asiatique», ό.π., σελ. 19.

2. Βλ. Dictionnaire critique du marxisme, ό.π., σελ. 751-752.3. Βλ. Gianni Sofri, II modo diproduzione asiatico, ό.π., σελ. 104.4. Βλ. Jean Suret-Canale, πρόλογος στο Sur le «mode de prod­

uction asiatique», ό.π., σελ. 20.

39

Στη συνέχεια οι υποστηριχτές του ασιατικού τρόπου παραγωγής ταυτίστηκαν με τους τροτσκιστές, παρ’ όλο που οι απόψεις τους διέφεραν θεμελιακό, μια και οι τροτσκιστές υποστήριζαν ότι η Κίνα είχε κιόλας μπει στο στάδιο του κα­πιταλισμού, ενώ οι υποστηριχτές του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής θεωρούσαν πως αυτή βρισκόταν ακόμα σ ’ ένα «α­σιατικό» στάδιο κι όχι στη φεουδαρχία, κι ότι από εκεί βά­διζε προς τον καπιταλισμό.1

Για ποιους λόγους καταδικάστηκε ο ασιατικός τρόπος παραγωγής; Ας θυμίσουμε καταρχήν ότι τα Χειρόγραφα του Μαρξ του 1857-1858 δεν1 είχαν ακόμη δημοσιευτεί εκείνη την περίοδο, συνεπώς έλειπε ένα σημαντικό στοιχείο αναφοράς υπέρ του ασιατικού τρόπου παραγωγής, ϊίόυ διευκόλυνε κατά κάποιο τρόπο αυτούς που ήθελαν την κα­ταδίκη του.

Πέρα όμως απ’ αυτό το στοιχείο, ποιοι είναι οι λόγοι που, αν και δεν δικαιολογούν σε καμιά περίπτωση, εξηγούν αυτή την αρνητική στάση απέναντι στον ασιατικό τρόπο πα­ραγωγής;

Πολλοί μαρξιστές θεωρητικοί προσπαθούν να δώσουν απάντηση στο παραπάνω ερώτημα.

Κατά την άποψή μας, η βασική αιτία απάρνησης της μαρξιστικής κατηγορίας του ασιατικού τρόπου παραγωγής ήταν το γεγονός ότι αυτοί που προώθησαν αυτήν την απάρ- νηση πίστευαν ότι συνέβαλαν έτσι στην θεωρητικοποίηση της πολιτικής πρακτικής που ακολουθούσαν κι αυτό από δυο σκοπιές. Πρώτη και κύρια ότι στη βάση μιας λογικής στρουθοκαμηλισμού θεωρούσαν πως η απόκρυψη ενός τρό­που παραγωγής, όπου υπήρχε διαμόρφωση μιας κρατικής γραφειοκρατίας, στη βάση όχι ιδιωτικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, «έλυνε» θεωρητικά το ζήτημα της αντι­μετώπισης της διαμόρφωσης μιας σοβιετικής γραφειο­κρατίας.· Το σκεπτικό ήταν ότι μια και η γραφειοκρατία δεν υπάρχει ιστορικά παρά σε κοινωνίες που στηρίζονται στην ιδιωτική ιδιοκτησία, δεν μπορεί να υπάρχει στη σοσιαλι­στική κοινωνία.

Έ τσι μετά τον Λένιν, που έκανε λόγο για σοβιετική

1. Βλ. Ε. Varga, «Les problimes fondamentaux de la revolution chinoise», στο La correspondance Internationale, τεύχ. 56 και 60-63 του 1928.

40

γραφειοκρατία, για τις αιτίες ανάπτυξής της και για τα μέ­τρα που χρειάζεται να παρθούν για την αντιμετώπισή τη ς1, η γραφειοκρατία άρχιζε να αντιμετωπίζεται με την άρνηση της ύπαρξής της και σ’ αυτήν την πολιτική συνέθαλε και η άρνηση της ύπαρξης του ασιατικού τρόπου παραγωγής.

Η δεύτερη σκοπιά έχει σχέση με το γεγονός ότι η απά­λειψη του ασιατικού τρόπου παραγωγής εξυπηρετούσε μια ι- σοπεδωτική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης, που δεν μπο­ρούσε παρά να ακολουθήσει παντού τα πέντε στάδια (πρωτόγονο, κοινοτικό, δουλεία, φεουδαρχία, κεφαλαιοκρα­τική κοινωνία, σοσιαλισμό-κομμουνισμό). Συνεπώς θεω­ρούνταν πως κάθε αναφορά σε κάποια «ασιατική» ιδιαι­τερότητα από τη μια - και λόγω της ίδιας της φύσης του α­σιατικού τρόπου παραγωγής (στασιμότητα) - έθετε σε μειο­νεκτική θέση τις μη ευρωπαϊκές χώρες ως προς την επανα­στατική τους δυναμική, από την άλλη θεωρούνταν πως η ι­διαιτερότητα αυτή δημιουργούσε πρόβλημα στη νομοτε­λειακή εξέλιξη προς το σοσιαλισμό.

Η κριτική ενάντια στη λογοκρισία του ασιατικού τρό­που παραγωγής επικεντρώθηκε στο πρόσωπο του Στάλιν, κύρια γιατί στο έργο του Διαλεχτικός και ιστορικός υλισμός από τη μια διατύπωσε το γνωστό, «η ιστορία γνωρίζει πέντε βασικούς τύπους παραγωγικών σχέσεων: τον πρωτόγονο- κοινοτικό, το δουλοχτητικό, το φεουδαρχικό, τον κεφα­λαιοκρατικό και το σοσιαλιστικό»,3 από την άλλη, στην πα­ραπομπή του στον πρόλογο στην Κ ριτική της πολιτικής οι­κονομίας, σταματάει ακριβώς πριν το κομμάτι όπου ο Μαρξ αναφέρει τους τρόπους παραγωγής, μεταξύ των οποίων και τον ασιατικό.4

1. Βλ. πιο αναλυτικά, Γ. Ρούση, Ο Λένιν για τη γραφειοκρατία εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1985.

2. Βλ. πιο αναλυτικά, για αιτίες άρνησης του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής, ανάμεσα στ’ άλλα:

Gianni Sofri, II modo di produzione asiatico, ό.π., σελ. 127-129.Roger Garaudy, Le probldme chinois, Editions Seghers, Paris,

1967, σελ. 24-27.G.A. Melekechvili, «Esclavage, f6odalisme et mode de production

dans P orient ancien», στο Sur le «mode de production asiatique», ό.π., σελ. 257-258.

3. I.B. Στάλιν, Διαλεχτικός και ιστορικός υλισμός, εκδ. Γνώσεις, 1945, σελ. 33.

4 .1.Β. Στάλιν, στο ίδιο, σελ. 44.

41

Ό μως θα πρέπει να επισημανθεΐ ότι ο Στάλιν δεν ήταν ούτε ο πρώτος (βλ. για παράδειγμα την Καταγωγή της οι­κογένειας κλπ., του Ένγκελς, που προαναφέραμε, ή τη διά­λεξη του Λένιν για το κράτος στο πανεπιστήμιο Σθερντλόφ), ούτε ο τελευταίος που έκανε λόγο για πέντε στάδια (βλ. στη συνέχεια αναφορές στους σύγχρονους σο­βιετικούς). Αυτό όμως που είναι πιο σημαντικό είναι ότι η κριτική στο Στάλιν γίνεται συχνά από μια εξίσου δογμα­τική σκοπιά όσο δογματική είναι και η παράθεση των πέντε σταδίων και η αντίληψη της γραμμικής, ενιαίας, ιστορικής εξέλιξης της κοινωνίας. Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι στα πέντε στάδια να προστεθεί ένα έκτο, αλλά να αντιμετωπι­στεί η μαρξιστική διαλεκτική της ιστορικής εξέλιξης έτσι όπως ακριβώς την ανάπτυξαν οι κλασικοί του μαρξισμού, έξω από προκατασκευσμένα σχήματα στα οποία πρέπει στη συνέχεια να ενταχθεί η πραγματική ιστορική εξέλιξη.1

Μετά την καταδίκη του ασιατικού τρόπου παραγωγής το 1931 στο Λένινγκραντ, πέρα από ορισμένες σποραδικές δημοσιεύσεις σε διάφορες χώρες (Ινδίες, Ουγγαρία, Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας, Ιαπωνία, κλπ.), είχαμε μια μεγάλη περίοδο θεωρητικής στασιμότητας.

Ό μως η συζήτηση γύρω από τον ασιατικό τρόπο ξανάρχισε πιο έντονα στα τέλη της δεκαετίας του '50, αρχές της δεκαετίας του ’60. Εμφανίζεται το βιβλίο του Βιτφόγκελ το 1957, που έρχεται να καλύψει, με την πιο έντονη αντικομ- μουνιστική μορφή, το κενό που δημιούργησε η δογματική παρέκκλιση της μαρξιστικής σκέψης. Ευτυχώς ακολουθούν το 1958 ένα βιβλίο του Φ. Τοκάι για την Κίνα της εποχής των Τσέου κι ένα βιβλίο του Ζαν-Συρέτ-Κανάλ για την μαύρη Αφρική.*

Σχεδόν την ίδια περίοδο ξαναζωντανεύει ο δημόσιος διάλογος γύρω από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής στη Γαλλία μέσα από το Κέντρο Μαρξιστικών Μελετών και Ε­ρευνών και στη Σοβιετική Ένωση, όπου το 1964 δημοσιεύε­ται ένα παλιότερο κείμενο του Βαργκά.3

1. Βλ. σχετική κριτική στη δογματική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης, στο A. Antonacopoulos, La throne de / ' i t at cher Platon el A- ristote, doctorat d' itat University de Paris I, σελ. 47-48.

2. Jean Suret-Canale, Afrique noire. Editions Sociales. Paris, 19583. Για τις απόψεις στις σοσιαλιστικές χώρες θλ. «Premiferes socii-

42

Σήμερα, τρεις είναι οι κύριοι άξονες γύρω από τους ο­ποίους περιστρέφονται οι θεμελιακές απόψεις γύρω από τον ασιατικό τρόπο παραγωγής. Σύμφωνα με μια πρώτη σειρά αντιλήψεων, ο ασιατικός τρόπος παραγωγής είναι ένας από τους βασικούς κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς. Μια δεύτερη ομάδα θεωρεί πως οι αρχαίες-ανατολικές κοινωνίες ανήκουν στο δουλοχτητικό σχηματισμό ενώ οι μεσαιωνικές στη φεουδαρχία.1 Μια τρίτη ομάδα προσδιορίζει τον ασια­τικό τρόπο παραγωγής σαν μια ιδιαίτερη μορφή ανάπτυξης διαφορετική απ’ αυτή της Ευρώπης και μέσα στην οποία πρέπει να διακρίνουμε τους δικούς της ιδιαίτερους σχηματι­σμούς, που είναι διαφορετικοί απ’ αυτούς της Ευρώπης.2

Συχνά, στα πλαίσια αυτής της αντίληψης, η κλασική αρχαιότητα, η φεουδαρχία επεκτείνονται αυθαίρετα για να χωρέσουν σ’ αυτές στοιχεία του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ιστορία της αρχαιότητας3, όπου γίνεται λόγος για «αντίθεση ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, που εκδηλώνεται πλάι στην αντίθε­ση ανάμεσα σε σκλάβους και ελεύθερους ανθρώπους. Όπου οι περιουσιακές διαφορές στο επίπεδο της φυλής και του γένους διαδέχονται την αρχική κο.ινότητα συμφερόντων, προκαλώντας έτσι την εκμετάλλευση και τον ανταγωνι­σμό»4.

Ενώ όσον αφορά την αρχαία Αίγυπτο, γράφεται ότι «οι σκλάβοι δεν είχαν ξεχωριστή θέση στην παραγωγή, οι ε­λεύθεροι άνθρωποι κι ακόμα η αριστοκρατία - οι άρχοντες και οι ιερείς - συμμετείχαν στις αγροτικές και άλλες ερ­γασίες»5.

tds de classe et mode de production asiatique», in Recherches Internatio­nales, τεΰχ. 57-58, Paris, 1967.

1. Βλ. N. Ακοπιάν, λήμμα για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής στο Φιλοσοφικό Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό των Ηλΐτσεφ-Φεντοσέγιεφ, εκδ. Καπόπουλος, 1985, τόμ. 1ος σελ. 235.

Βλ. ακόμα ανάπτυξη αυτής της άποψης με την οποία εξάλλου δια­φωνεί στον Φ. Τοκάι, Για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π., σελ. 8.

2. Βλ. L£onid S6dov, «La soci6t6 augkorienne et le problime du mode de production asiatique», στο Sur le «mode de production asiatiq­ue», ό.π., σελ. 327.

3. Sous la direction de V. Diakov et S. Kovalev, Histoire de V Anti- quit6. Editions du Progrts, Moscou.

4. Στο ίδιο, σελ. 67.5. Στο ίδιο, σελ. 144.

43

Είναι πάντως χαρακτηριστικό ότι οι περισσότεροι σύγ­χρονοι σοβιετικοί θεωρητικοί δεν αποδέχονται τον ασια­τικό τρόπο παραγωγής σαν βασικό τρόπο παραγωγής, τουλάχιστον αν κρίνει κανείς από τα βιβλία που κυκλοφο­ρούν σε μεταφράσεις.1

1. Βλέπε ενδεικτικά:V. Zotov, Thiorie manaste-teniniste de la sod6t6, Editions du Pro-

grts, Moscou, 1985, σελ. 64,65.Β.Γκ. Αφανάσιεφ, Οι βάσεις των φιλοσοφικών γνώσεων, εκδ.

Προγκρές, 1987, σελ. 216.Kh. Momjan, Landmarks in History, Progress Publishers, Moscow,

1980, σελ. 45.

44

Κεφάλαιο Τρίτο

ΠΡΩΤΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗΣΚΑΙ ΤΟΝ ΑΣΙΑΤΙΚΟ ΤΡΟΠΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Πριν περάσουμε στο δεύτερο μέρος, όπου θα προσ­παθήσουμε ν’ αναλύσουμε την ουσία του ασιατικού τρόπου παραγωγής, ας σταθούμε σε δυο σημεία της μέχρι τώρα πα­ρουσίας του ασιατικού τρόπου παραγωγής στη μαρξιστική σκέψη. Το πρώτο σημείο αφορά την εκτίμηση, στην πραγ­ματική της διάσταση, της μαρξιστικής περιοδολόγησης, ό­που συμπεριλαμθάνεται και ο ασιατικός τρόπος παραγωγής και το δεύτερο αφορά την απάντηση στο ερώτημα τι ισχύει ως έχει και τι από τις απόψεις των κλασικών πρέπει ν’ ανα­πτυχθεί παραπέρα, κάτω από το φως νεότερων επιστημο­νικών ανακαλύψεων.

Ας ξεκινήσουμε από το πρώτο σημείο. Πώς αντιμε­τωπίζουν οι ίδιοι οι Μαρξ και Ένγκελς το πρόβλημα;

Στη Γερμανική ιδεολογία διαβάζουμε:

« Οταν τις δούμε αποσπασμένες από την πραγμα­τική ιστορία, οι αφαιρέσεις αυτές δεν έχουν αυτές κα­θαυτές οποιαδήποτε αξία. Μπορούν μονάχα να χρη­σιμέψουν για να διευκολύνουν την τακτοποίηση του ι­στορικού υλικού, να δείξουν την ακολουθία των ξεχω­ριστών του στρωμάτων. Αλλά αυτές με κανένα τρόπο δεν παρέχουν μια συνταγή ή ένα σχήμα, όπως κάνει η φιλοσοφία, για να τακτοποιήσει τις εποχές της ι­στορίας. Αντίθετα, οι δυσκολίες μας αρχίζουν μονάχα όταν αρχίζουμε να παρατηρούμε και να τακτοποιούμε, για την πραγματική του απεικόνιση, το ιστορικό μας υ­λικό, είτε αυτό αφορά περασμένη εποχή, είτε το παρόν. Η εξάλειψη αυτών των δυσκολιών εξαρτιέται από προϋποθέσεις που είναι τελείως αδύνατο να αναφέρου­με εδώ, αλλά που προκύπτουν μονάχα από τη μελέτη

45

της πραγματικής διαδικασίας της ζωής και της δραστη­ριότητας των ατόμων κάθε εποχής.»1

Επίσης στο γράμμα του στη σύνταξη ενός περιοδικού ο Μαρξ, γράφει πως για να μπορέσει ο Μιχαϊλόβσκι να α­σκήσει κριτική στις απόψεις του, πρώτα τις διαστρεβλώνει. «Του είναι εντελώς απαραίτητο» - γράφει ο Μαρξ - «να με­ταμορφώσει την ιστορική μου σκιαγράφηση της γέννησης του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη, σε μια ιστορικο-φι- λοσοφική θεωρία της γενικής πορείας, που αναπόφευκτα ε­πιβάλλεται σ’ όλους τους λαούς όποιες κι αν είναι οι ιστο­ρικές συνθήκες κάτω τις οποίες βρίσκεται, για να φθάσει στο τέλος σ’ αυτόν τον οικονομικό σχηματισμό που δια­σφαλίζει με την πιο μεγάλη ανάπτυξη των παραγωγικών δυ­νατοτήτων της κοινωνικής εργασίας, την πιο ολοκληρωμέ­νη ανάπτυξη του ανθρώπου. Όμως του ζητάω συγνώμη· (Μ’ αυτόν τον τρόπο με τιμά πολύ και ταυτόχρονα με ντροπιάζει πολύ).»2

Συνεπώς, η παράθεση από τον Μαρξ και τον Ένγκελς, των όποιων σχηματισμών δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση μια προσπάθεια ένταξης της πραγματικής ιστορίας των κοι­νωνιών στο όποιο σχήμα, αλλά παρουσίαση της πραγμα­τικότητας σ’ ένα υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, που εκφράζει τις βασικές, θεμελιακές πτυχές της ιστορικής εξέλιξης. Ό ­πως πολύ ορθά τονίζει η Ρόζα Λούξεμπουργκ, η κάθε ιστο­ρική ταξινόμηση δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται «σαν ένα α- καμπτο σχήμα με απόλυτη αξία, σαν μια αλυσίδα από δόγμα­τα που σκλαβώνουν τη γνώση», αλλά «σαν η άκρη του νήμα­τος που θα μας δείξει την κατεύθυνση που πρέπει να ακο­λουθήσουμε».3 Συνεπώς το ιδιαίτερο - η συγκεκριμένη εξέ­λιξη κάθε κοινωνίας - δεν μπορεί να ταυτίζεται μηχανι­στικά με το γενικό, ή να γίνεται προσπάθεια η συγκεκριμένη εξέλιξη κάθε κοινωνίας να εντάσσεται αυθαίρετα σε κάποιο στάδιο προκατασκευασμένο του γενικού. Η δογματική

1. Κ. Μαρξ-Φρ. Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, εκδ. Gutem- berg, τόμ. 1ος, σελ. 68-69.

2. Κ. Marx, Lettre a la rtdaction des «Otetchestvennye Zapisky», στο Manc-Engels, Correspondence, ό.π., σελ. 313.

3. Ρόζα Λούξεμπουργκ, Η πρωτόγονη κομμουνιστική κοινωνία, εκδ. Κοροντζή, 1976. Αθήνα, σελ. 32.

46

αντίληψη προσδιορίζεται από ένα διπλό και αντιφατικό διάβημα, «μεταφέρει το γενικό στο ιδιαίτερο μα το κάνει αυτό για να αποθάλει στη συνέχεια το ιδιαίτερο έξω από το γενικό: ανίκανη να συλλάθει στο ιδιαίτερο “το ίδιο το γε­νικό που εκφράζει αυτό το ιδιαίτερο” συγχέει όταν πρέπει να διακρίνει και διαχωρίζει όταν πρέπει να συνδέει»1.

Σε τελευταία ανάλυση ο μαρξισμός δεν έχει τίποτα να κάνει ούτε με τη θρησκευτική μοιρολατρία ή με τη μοιρολα­τρία που θεωρεί «ότι δεν μπορεί να ξεφύγει φανείς από τη μοίρα του», ούτε με τον υλισμό του Σπινόζα, που θεωρούσε ότι οι άνθρωποι δελεάζονται νομίζοντας ότι είναι ελεύθεροι, αφού αγνοούν τις αιτίες που καθορίζουν τις δράστη ριότητές τους και δεν μπορούν παρά να τις φαντάζονται, ούτε με τον υλιστικό φαταλισμό του Χόλμπαχ, που θεωρεί όλα τα γε­γονότα σαν προκαθορισμένα από σχέσεις αιτίας-αποτελέ- σματος, που δημιουργούν μια σιδερένια αλυσίδα από την οποία δεν μπορεί ν’ αφαιρεθεί ούτε ένας κρίκος.2

Συνεπώς, τα διάφορα στάδια που αναφέρουν οι Μαρξ και Ένγκελς δεν είναι απαραίτητο να τα ακολουθήσει όλα μια συγκεκριμένη κοινωνία, ούτε έχουν ένα χαρακτήρα χρο­νολογικής διαδοχικότητας αλλά ένα χαρακτήρα γενικής προοδευτικής εξέλιξης της ιστορίας της ανθρωπότητας. Και σ’ αυτά τα πλαίσια κάθε κοινωνία έχει ορισμένες δυνατότη­τες εξέλιξης. Έ τσι για παράδειγμα στην εποχή μας, ο καπι­ταλισμός και ο σοσιαλισμός εμφανίζονται σαν οι μοναδικές λύσεις.

Η διαφορά του Μαρξ από τους ιστορικούς που προηγήθηκαν απ’ αυτόν συνίσταται ακριβώς στο γεγονός ότι ανάδειξε, μέσα από την έννοια του κοινωνικοοικονομι­κού σχηματισμού, τη γενική προοδευτική πορεία της ιστο­ρικής εξέλιξης, που έκρυβαν οι ιδιαιτερότητες των διαφό­ρων επιμέρους κοινωνιών. Ενώ ταυτόχρονα αντιμετώπισε τη σχέση ανάμεσα στον κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό και τον κοινωνικό οργανισμό κύρια σα σχέση ανάμεσα στο οι­κουμενικό και το ιδιαίτερο.

1. Βλ. A. Pelletier — I. J. Goblot, Mat0rialismc historiqiie et histoire des civilisations, αναφέρεται από τον A. Antonacopoulos στο La th6orie de Γ 6tat cher Platon et Aristote, ό.π., σελ. 48.

2. Βλ. A. Spirkine, Le matdrialisme dialectique, Editions du Pro- gris, Moscou, 1986, σελ. 362.

47

Σ’ αυτά τα πλαίσια, όπως ορθά υπογραμμίζει ο I. Σεμιό- νοφ, «είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι δεν υπάρχουν κοι­νωνικοί οργανισμοί για τους οποίους θα μπορούσε να ειπω­θεί ότι έχουν περάσει διαμέσου όλων των σχηματισμών. Ακόμη περισσότερο δεν υπάρχουν κοινωνικοοικονομικοί οργανισμοί διαμέσου των οποίων όλοι οι κοινωνικοί οργα­νισμοί έχουν περάσει. Μ’ αυτήν την έννοια κανένας σχημα­τισμός δεν είναι οικουμενικός»1.

Από κάθε άποψη λοιπόν η αναγωγή από τον Βιτφόγκελ της μαρξιστικής θεωρίας «σ’ ένα μοντέλο γραμμικής ανά­πτυξης» δεν έχει καμιά σχέση με την πραγματικότητα.

Ως προς την αναγκαιότητα ανανέωσης ορισμένων πτυχών της έννοιας του ασιατικού τρόπου παραγωγής, ο Μορίς Γκοντελιέ αναφέρει μια σειρά από σημεία που κατά την άποψή του θα πρέπει να ιδωθούν κάτω από το πρίσμα των πιο σύγχρονων ανακαλύψεων και να ανανεωθούν.2 Τέ­τοια σημεία είναι: η έννοια του «δεσποτισμού» - ιδιαίτερα γιατί προκαλεί αρνητικούς συνειρμούς στον δυτικό παρατη­ρητή - η στασιμότητα της Ανατολής - που πρέπει να ιδωθεί με μια σχετικότητα - γενικότερα οι σχέσεις συγγένειας και ο ρόλος τους στις αταξικές κοινωνίες, κλπ.

Τις πιο βασικές απ’ αυτές τις απόψεις θα τις εξετάσουμε στη συνέχεια πιο αναλυτικά προσεγγίζοντας την ουσία του ασιατικού τρόπου παραγωγής. Αυτό που θα πρέπει να επι- σημάνουμε στο σημείο αυτό είναι ότι στην κάθε περίπτωση και ο ίδιος ο όρος ασιατικός είναι πια αδόκιμος, μια και ο δοσμένος τρόπος παραγωγής επικράτησε όχι μόνο στην Ασία αλλά και στην Αμερική, την Αφρική και ακόμα, όπως ήδη είπαμε, στην Ελλάδα.

1.1. Semyonov, «Socio-Economic Formations in the Historical Pro­cess», Philosophy in the USSR, ό.π., σελ. 45.

2. Βλ. Maurice Godelier, «La notion de “mode de production asia- tique» et les schdmas marxistes d’ 6volution des sociitds* στο Surle «mo­de de production asiatique», ό.π., σελ. 51-54, και Maurice Godelier, πρόλογος στο Sur les sociitis, prdcapitalistes, ό.π., σελ. 134-142.

48

Μ Ε ΡΟ Σ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Κεφάλαιο Τέταρτο

ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής δεν θα πρέπει να αντι­μετωπίζεται σαν μια σειρά από διάφορα χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας και μάλιστα χαρακτηριστικά διαφορετικής σημασίας και ανομοιογενούς επιπέδου ως προς την τοποθέ­τησή τους στη βάση ή στο εποικοδόμημα. Τέτοιος είναι ο τρόπος αντιμετώπισης του ασιατικού τρόπου παραγωγής από τον Βιτφόγκελ,1 όπου παρατίθενται μια σειρά χαρακτη­ριστικά και μάλιστα σε αντίστροφη από τη σημασία τους σειρά, όπως τα αρδευτικά έργα, ο δεσποτισμός, η ιδιοκτησία κλπ. Ένας τρόπος παραγωγής θα πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν ένα σύνθετο όλο, του οποίου το προσδιορι- στικό χαρακτηριστικό είναι οι παραγωγικές δυνάμεις και οι παραγωγικές σχέσεις που τον χαρακτηρίζουν κι ανάμεσά τους καθοριστική σημασία παίζουν οι σχέσεις ιδιοκτησίας.

Ας εξετάσουμε κάπως πιο αναλυτικά την πιο πάνω διατύπωση.

Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής, όπως και κάθε τρόπος παραγωγής, είναι ένα οργανικό όλο, που «χαρακτηρίζεται κύρια από εσωτερική αλληλοσύνδεση, εσωτερική αλλη­λεπίδραση των πλευρών του. Αν αυτό το όλο αποσυντεθεί στα συστατικά από τα οποία απαρτίζεται, εξαφανίζεται η ί­δια η ουσία του».2

Στην αντιμετώπιση αυτού του οργανικού όλου, θα πρέ­πει να αποφεύγεται τόσο η μονομερής προβολή της ανάλυ­σης απέναντι στη σύνθεση, μονομέρεια που χαρακτηρίζει την κλασική αστική πολιτική οικονομία, όσο και το αντί­στροφο. Με άλλα λόγια θα πρέπει, ξεκινώντας από μια αρ­

1. Πιο αναλυτική κριτική της μεθοδολογίας που ακολουθεί, θα α­ναπτύξουμε στο τελευταίο μέρος.

2. Β.Α. Βαζιούλιν, Η διαλεκτική τον ιστορικού προτσές και η με­θοδολογία της έρευνάς του, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1988, σελ. 17.

51

χικά ασαφή αντίληψη του όλου, να προσδιορίζεται η πιο α­πλούστερη πλευρά του (βλ. εμπόρευμα για την ανάλυση του καπιταλισμού στο Κεφάλαιο του Μαρξ) κι εδώ υπερτερεί η ανάλυση, ενώ υπάρχουν και πλευρές της σύνθεσης, και στη συνέχεια υπάρχει ανέλιξη από το αφηρημένο στο συγκε­κριμένο, όπου υπερτερεί η σύνθεση. Στην κάθε περίπτωση, θα πρέπει να παίρνεται υπόψη το γεγονός ότι η ανάλυση εμ­περιέχει πλευρές της σύνθεσης και η σύνθεση πλευρές της ανάλυσης.

Πού μπορεί να οδηγήσει η απολυτοποίηση της διαδι­κασίας της ανάλυσης; Στη σύγχυση των επιμέρους σχέσεων ή, στην καλύτερη περίπτωση, της συνολικής απαρίθμησής τους, στη σύγχυση των επιμέρους πλευρών του όλου, στις οποίες οδηγεί η επιστημονική αφαίρεση, με το ίδιο το οργα­νικό όλο. Ό μως αυτό το οργανικό όλο δεν μπορεί να προκύψει παρά από την ανέλιξη από το αφηρημένο στο συγ­κεκριμένο, διαδικασία στην οποία «υπερτερεί η απεικόνιση της εσωτερικής σχέσης, της εσωτερικής ενότητας των πλευρών, δηλαδή μιας τέτοιας σχέσης, όπου κάθε πλευρά της αποκτά συγκεκριμένη υπόσταση, επειδή ακριβώς έ^ει τέτοια σχέση με τις άλλες πλευρές του οργανικού όλου»1.

Έ τσι για παράδειγμα το να «αφαιρείται» ένα έστω τόσο σημαντικό μέρος όπως η μη ύπαρξη ιδιωτικής ιδιοκτησίας ή η ύπαρξη κάποιος μορφής κοινής ιδιοκτησίας και μ’ αυτό το δεδομένο να γίνονται παραλληλισμοί με το σοσιαλισμό, επειδή και εδώ έχουμε την παρουσία του ίδιου στοιχείου ή της ίδιας σχέσης, δίχως να παίρνεται υπόψη το γενικότερο οργανικό όλο, είναι σαφές ότι δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε μια στρεβλή απεικόνιση της πραγματικότητας, θυμίζουμε εδώ τη θέση του Λένιν του προαναφέραμε, σχετικά με τους κινδύνους που δήθεν εμπεριείχε η εθνικοποίηση για μια επι­στροφή στον ανατολικό δεσποτισμό.

Ό πως πολύ ορθά αναφέρει ο Β. Κουζμίν, αναφερόμενος στη μεθοδολογία του Μαρξ στο Κεφάλαιο, «ο Μαρξ ξε­κινάει συνήθως από το να αναλύει ορισμένα “απλά και αφη- ρημένα στοιχεία-πλευρές” των διαδικασιών και των φαι­νομένων που ερευνά. Μετά μελετά τη γέννησή τους, το ει­δικό συστημικό τους περιεχόμενο και το ρόλο που τους αν-

1. Β.Α. Βαζιούλιν, στο ίδιο, σελ. 23.

52

τιστοιχεΐ σ’ ένα δοσμένο κοινωνικοοικονομικό σύστημα. Μόνο πάνω σ’ αυτήν τη θάση και παίρνοντας υπόψη το σύνο­λο των σχέσεων της πραγματικής κοινωνικής ζωής αναλύει τις συγκεκριμένες ιστορικές μορφές τους»1.

Για να επανέλθουμε στο προηγούμενο παράδειγμά μας της ιδιοκτησίας, ναι μεν, μπορεί να έχουμε ορισμένα κοινά στοιχεία που απορρέουν από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της κοινής ιδιοκτησίας, από την άλλη όμως, τα στοιχεία αυτά δεν αρκούν για να προσδιορίσουν το ρόλο αυτής της μορφής ιδιοκτησίας σ’ ένα δοσμένο σχηματισμό. Για παράδειγμα, ι­διωτική ιδιοκτησία έχουμε σε τρεις τρόπους παραγωγής και όμως αυτοί διαφέρουν σημαντικά ο ένας από τον άλλο. Η ακόμα δουλεία είχαμε και στις καπιταλιστικές Ενωμένες Πολιτείες, δίχως όμως γι’ αυτό να μπορούμε να θεωρούμε την Αμερική αυτής της εποχής σαν δουλοκτητική κοινωνία. Για να μπορέσουμε να προσδιορίσουμε τον ιδιαίτερο ρόλο της συλλογικής ιδιοκτησίας θα πρέπει να πάρουμε υπόψη μας τους γενικότερους νόμους του σχηματισμού στον οποίο εντοπίζεται αυτή.

Μ’ αυτά τα δεδομένα τι είναι αυτό που είναι καθορι­στικό για τον προσδιορισμό του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής;

Είναι το δοσμένο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων που προσδιορίζει μια μορφή παραγωγής, που εκ­φράζει κοινωνικές σχέσεις, που διαμορφώνονται για να μπορέσει αυτή η παραγωγή να λειτουργήσει. Ο «βασικός της νόμος» δεν μπορεί να εμφανιστεί ούτε στο επίπεδο της τεχνικής της παραγωγής, ούτε στο επίπεδο των γεωγρα­φικών συνθηκών, ούτε στο επίπεδο των μορφών της κοινω­νικής και πολιτικής οργάνωσης, αλλά σ’ αυτό της ίδιας της παραγωγής.2

Η δεύτερη λοιπόν πτυχή του τρόπου παραγωγής, οι σχέσεις παραγωγής, (η πρώτη είναι οι παραγωγικές δυνά­μεις) δεν είναι ούτε τεχνικές, ούτε οργανωτικές, ούτε διαχει­

1. V. Kouzmine, Du systime dans la th6orie de Marx, Editions du Progrfes, Moscou, 1987, σελ. 99.

2. Βλ. Jean Chesneaux, «Le mode de production asiatique quelques perspectives de recherche», στο Sur le «mode de production asiatique», ό.π., σελ. 24.

53

ριστικές σχέσεις ανάμεσα σε άτομα διαφόρων ειδικοτήτων, αλλά οικονομικές σχέσεις.

Ο Μαρξ στο τρίτο βιβλίο του Κεφαλαίου τονίζει:

«Πάντως στην άμεση σχέση των ιδιοκτητών των όρων παραγωγής με τους άμεσους παραγωγούς - μια σχέση, η κάθε φορά μορφή της οποίας ανταποκρίνεται πάντα με φυσικότητα, σε μια καθορισμένη βαθμίδα ανάπτυξης του τρόπου δουλειάς επομένως και στην κοι­νωνική παραγωγική της δύναμη - βρίσκουμε το ενδότα­το μυστικό, την κρυμμένη βάση όλης της κοινωνικής συγκρότησης, επομένως και της πολιτικής μορφής της σχέσης κυριαρχίας και εξάρτησης, κοντολογής της κάθε φορά ειδικής κρατικής μορφής.»1

Και στο δεύτερο βιβλίο του ίδιου έργου ο Μαρξ γράφει:

«Οποιεσδήποτε κι αν είναι οι κοινωνικές μορφές της παραγωγής συντελεστές της παραμένουν πάντα οι εργάτες και τα μέσα παραγωγής. Μα εφόσον οι εργάτες είναι χωρισμένοι από τα μέσα παραγωγής και οι πρώτοι και τα δεύτερα είναι μόνο δυνάμει συντελεστές της πα­ραγωγής. Για να γίνει παραγωγή πρέπει να ενωθούν. Ο ειδικός τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται αυτή η ένωση κάνει να διακρίνονται οι διάφορες οικονομικές εποχές της κοινωνικής διάρθρωσης.»2

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την ανάλυση της ουσίας του α­σιατικού τρόπου παραγωγής απ’ αυτό τον «ειδικό τρόπο» συνένωσης παραγωγών και μέσων παραγωγής, από τη σχέση ιδιοκτησίας, ιδιαίτερα τη σχέση προς τη γη. που εκείνη την εποχή είχε αυξημένο ειδικό βάρος, λόγω της φύσης της οι­κονομίας.

1. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, τόμ. 3ος, ό.π., σελ. 972.2. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. 2ος, σελ. 34.

54

Κεφάλαιο Πέμπτο

Η ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Ό πω ς είδαμε, «ο ιδιαίτερος τρόπος» με τον οποίο πραγ­ματοποιείται ο συνδυασμός των παραγωγών και των μέσων παραγωγής, αποτελεί για τον Μαρξ τη βασική σχέση παρα­γωγής που διακρίνει τις διάφορες οικονομικές εποχές. Ό ­μως αυτός ο «ιδιαίτερος τρόπος» εκδηλώνεται επίσης σαν «το πρώτο συστημικό στοιχείο που συγκεντρώνει τόσο τους “ τεχνικούς” όσο και τους κοινωνικούς όρους της κοινω­νικής παραγωγής στον ένα ή τον άλλο βαθμό της κοινωνικο- ιστορικής εξέλιξης»1. Συνεπώς, η εξέταση των μορφών ιδιο­κτησίας, και της κυρίαρχης ανάμεσα απ’ αυτές στον ασια­τικό τρόπο παραγωγής, είναι καθοριστική για τον προσδιο­ρισμό συνολικά αυτού του τρόπου παραγωγής.

Θα πρέπει βέβαια να παίρνουμε υπόψη μας το γεγονός ότι δεν υπάρχει μια μηχανιστική αντιστοιχία ανάμεσα στις μορφές της παραγωγής κι αυτές της ιδιοκτησίας κι αυτό γιατί οι μορφές εργασίας που αντιστοιχούν σε μια ορισμένη μορφή ιδιοκτησίας, π.χ. συλλογικής, μπορούν να είναι πολύ διαφορετικές. Έχουμε δηλαδή εδώ, αυτό που ο Λένιν επισημαίνει για το νόμο της άρνησης της άρνησης, «επανά­ληψη στο ανώτατο στάδιο των γνωστών γνωρισμάτων, των ιδιοτήτων e.t.c. του κατώτατου σταδίου και ... επιστροφή δήθεν στο παλιό (άρνηση της άρνησης)».2 Έχουμε συνεπώς «μια ανάπτυξη που φαίνεται σαν να επαναλαβαίνει τις βαθμίδες που διέτρεξε, μα τις επαναλαβαίνει διαφορετικά, σε ανώτερη βάση («άρνηση της άρνησης»), μια ανάπτυξη, μπορούμε να πούμε, σπειροειδής και όχι σε ευθεία γραμμή».3 Έπειτα σε μια συλλογική ιδιοκτησία μπορεί η

1. V. Kouzmine, Du systime dans la throne de Marx, ό.π.2. Β.Ι. Λένιν, «Περίληψη του θιθλίου του Χέγκελ, “Η επιστήμη

της λογικής”», ό.π., τόμ. 29, σελ. 203.3. Β.Ι. Λένιν, «Καρλ Μαρξ», ό.π., τόμ. 26, σελ. 55.

55

εργασία να είναι «ατομική», με την έννοια οτι την ασκεί μια μικρή οικογένεια για την κάλυψη είτε των δικών της ανα­γκών είτε των συνολικότερων αναγκών της κοινότητας, μπο­ρεί όμως η εργασία να είναι και συλλογική, κάτι που συμ­βαίνει συχνά όταν πρόκειται για συλλογικές ανάγκες της κοινότητας. Ταυτόχρονα, όταν γίνεται λόγος για κοινή ιδιο­κτησία, αυτό δεν υποδηλώνει μια και μοναδική μορφή συλ­λογικής ιδιοκτησίας αλλά πολλαπλές, κάτι που επεσήμανε από το 1858 ο Μαρξ, αναφορικά με τον «πρωτόγονο κομμου­νισμό». Πιο συγκεκριμένα ο Μαρξ επεσήμανε ότι η σχέση ανάμεοα στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας μιας κοινότητας και τα δικαιώματα κατοχής και χρήσης των ατόμων μπορεί να είναι ποικίλες.1

Ποια είναι λοιπόν η κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας στον ασιατικό τρόπο παραγωγής;

Ο Μαρξ σημειώνει σχετικά:

«Στην ασιατική της μορφή (τουλάχιστον στην κυρίαρχη μορφή), δεν υπάρχει ιδιοκτησία αλλά μόνον κατοχή του μεμονωμένου ατόμου- είναι η κοινότητα που είναι ο καθαυτό πραγματικός ιδιοκτήτης - συνεπώς η ιδιοκτησία δεν υπάρχει παρά σαν συλλογική ιδιο­κτησία της γης.»2

Και σε άλλο σημείο του ίδιου κειμένου ο Μαρξ γράφει:

«Στις περισσότερες θεμελιακές ασιατικές μορφές, η συγκεντρωτική ενότητα, που βρίσκεται πάνω απ’ όλες αυτές τις μικρές κοινότητες, εμφανίζεται σαν ο ανώτα­τος ιδιοκτήτης ή ο μοναδικός ιδιοκτήτης και κατά συνέπεια οι πραγματικές κοινότητες δεν εμφανίζονται παρά σαν κληρονομικοί κάτοχοι.»3

Και στο Κεφάλαιο, με ακόμα μεγαλύτερη σαφήνεια, ο Μαρξ κάνει λόγο για ιδιοκτησία του εκπροσώπου της κοινότητας:

1. Βλ. Μ. Godelier, πρόλογος στο Sur les soci6t£s pricapitalistes, ό.π., σελ. 117.

2. Κ. Marx, Grundrisse. ό.π., τόμ. 1. σελ. 420.3. Κ. Marx, στο ίδιο, σελ. 412.

56

«Όποια κι αν είναι η ειδική μορφή της προσόδου όλες οι μορφές της έχουν τούτο το κοινό ότι η ιδιοποίη­ση της προσόδου είναι η οικονομική μορφή με την οποία πραγματοποιείται η γαιοκτησία και από την πλευρά της η γαιοπρόσοδος προϋποθέτει μια γαιο­κτησία, την ιδιοκτησία ορισμένων ατόμων σε ορισμένα κομμάτια της υδρογείου, είτε ο ιδιοκτήτης είναι το πρόσωπο το οποίο εκπροσωπεί την κοινότητα, όπως στην Ασία, την Αίγυπτο κλπ....»1

Και μια κι αυτή η «συγκεντρωτική ενότητα», η ενο- ποιητική δύναμη, προσωποποιούνταν στον ανώτατο άρχο­ντα, ο ίδιος εμφανιζόταν και σαν ο ανώτατος ιδιοκτήτης. Έ ­χουμε έτσι σαν κυρίαρχη μορφή της ιδιοκτησίας της γης την ιδιοκτησία του ανώτατου άρχοντα και την επικαρπία της γης από την αγροτική κοινότητα. Αυτός ο ανώτατος άρ­χοντας είναι ταυτόχρονα και ιδιοκτήτης και η πρόσοδος συμπίπτει εδώ με το φόρο. «Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες εί­ναι το κράτος που είναι εδώ ο ανώτατος γαιοκτήμονας και η ανώτατη εξουσία δεν είναι παρά η συγκέντρωση σε εθνικό επίπεδο της γαιοκτησίας.»2

Υπάρχει συνεπώς μια λεπτή αλλά σαφής διαφοροποίη­ση του ιδιοκτήτη της γης από τη μια, και του κατόχου από την άλλη.

«Στην ειδική ανατολική μορφή ιδιοκτησίας, το μέλος της κοινότητας είναι συνιδιοκτήτης της συλλο­γικής ιδιοκτησίας. Εκεί όπου η ιδιοκτησία δεν υπάρχει παρά σαν κοινοτική ιδιοκτησία, το άτομο σαν μέλος, είναι μόνον ο κάτοχος, κληρονομικός ή όχι, μιας καθο­ρισμένης μερίδας αυτής της ιδιοκτησίας, γιατί κανένα τμήμα της ιδιοκτησίας δεν ανήκει σ’ ένα μέλος γι’ αυτόν τον ίδιο παρά μόνον σαν άμεσο μέλος της κοινό­τητας, δηλαδή στο βαθμό που είναι άμεσα ενωμένος μ’ αυτήν κι όχι χωριστός απ’ αυτήν... Αυτό που υπάρχει είναι μόνον η συλλογική ιδιοκτησία και η ατομική κα­τοχή.»3

1. Κ. Marx, Το Κ εφάλαιο, ό.π., τόμ. 3ος, σελ. 788-789.2. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. 3ος, σελ. 972.3. Κ. Marx, Grundrisse, ό.π., τόμ. 1.

57

Ας προσέξουμε όμως την εξέλιξη της σχέσης του ερ­γαζόμενου με τα μέσα παραγωγής, για να δούμε πώς ακριβώς η διάκριση αυτή ιδιοκτησίας - κατοχής, έτσι όπως εμφανί­ζεται μέσα από τη διαμεσολάθηση της ανώτερης ενοποιη- τικής οντότητας, του ανώτατου άρχοντα, αποτελεί στην ουσία μια διαφορετική σχέση του εργαζόμενου ως προς τα μέσα παραγωγής, απ’ ότι προηγούμενα όπου οι εργαζόμενοι έρχονταν σ’ επαφή μ’ αυτά σαν μέλη της κοινότητας, δίχως τη διαμεσολάθηση του άρχοντα, έστω κι αν οι εργαζόμενοι δεν έχουν συνείδηση αυτής της αλλαγής.

Ο Μαρξ θεωρεί ότι η εξέλιξη της εργασίας μέχρι την μισθωτή εργασία προϋποθέτει την ύπαρξη της ελεύθερης ερ­γασίας και της ανταλλαγής της με χρήμα κι ακόμα το διαχω­ρισμό της ελεύθερης εργασίας από τις αντικειμενικές συνθήκες πραγματοποίησής της. Να, τι γράφει σχετικά:

«Πράγματι, η κυριαρχία της ίδιας της ανταλλα­κτικής αξίας και της παραγωγής που παράγει ανταλλα­κτικές αξίες, προϋποθέτει τη δύναμη της εργασίας του άλλου σαν ανταλλακτική αξία - δη>αδή το διαχωρι­σμό της δύναμης της ζωντανής εργασίας από τις αντι­κειμενικές της συνθήκες.»1

Πώς εξελίσσεται αυτή η διαδικασία;

«Πριν απ’ όλα ο εργαζόμενος αποσπάται από τη γη, το φυσικό του εργαστήρι - κάτι που έχει σαν συνέ­πεια τη διάλυση της μικρής ελεύθερης ιδιοκτησίας στη γη καθώς και της συλλογικής ιδιοκτησίας που στηρίζε­ται στην ανατολική κοινότητα. Στις δυο αυτές μορφές, ο εργαζόμενος έχει μια σχέση ιδιοκτήτη με τις αντικει­μενικές συνθήκες της εργασίας του- πρόκειται για τη φυσική ενότητα της εργασίας και των υλικών προϋ- ποθέσεών της. Γι’ αυτό το λόγο, ανεξάρτητα από την εργασία, ο εργαζόμενος έχει μια αντικειμενική ύπαρξη. Το άτομο συμπεριφέρεται απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό σαν ιδιοκτήτης σαν κύριος που βασιλεύει στις συνθήκες της ύπαρξής του [...] και στους άλλους φέρε- ται σαν σε συνιδιοκτήτες σαν σε ενσαρκωτές της

1. Κ. Marx, Grundrisse, ό.π., σελ . 448.

58

κοινής ιδιοκτησίας ή σαν σε ανεξάρτητους ιδιοκτήτες που βρίσκονται πλάι του, ανεξάρτητους ατομικούς ιδιο­κτήτες - πλάι από τους οποίους η κοινή ιδιοκτησία που πριν λίγο απορροφούσε τα πάντα και απλώνονταν σ’ όλα, τοποθετείται η ίδια σαν ιδιαίτερο ager publikus σε πολλές ατομικές ιδιοκτησίες της γης.

Στις δυο αυτές μορφές, τα άτομα δεν συμπεριφέ- ρονται σαν εργαζόμενοι αλλά σαν ιδιοκτήτες - και σαν μέλη μιας κοινότητας που ταυτόχρονα εργάζονται. Ο στόχος αυτής της εργασίας δεν είναι η δημιουργία αξίας [...] αλλά η διατήρηση του ατομικού ιδιοκτήτη και της οικογένειάς του καθώς και η κοινοτική οντότη­τα στο σύνολό της.»1

Η κοινότητα εμφανίζεται λοιπόν σαν προϋπόθεση της πρόσκαιρης ιδιοποίησης της γης. Συνεπώς, όπως τονίζει ο Μαρξ, «κάθε ξεχωριστό άτομο συμπεριφέρεται μόνον σαν μέλος αυτής της κοινότητας, σαν ιδιοκτήτης ή κάτοχος»2.

Η εμφάνιση της συγκεντρωτικής ενότητας που βρίσκε­ται πάνω από τις πραγματικές κοινότητες εμφανίζεται αρ­χικά στον εργαζόμενο σαν φυσιολογική και είναι σχετικά αποδεκτή, μια που η διαφορά γι’ αυτόν συνίσταται στο ότι η διαμεσολάβηση, που πριν γινόταν μέσα από την κοινότη­τα, γίνεται τώρα μέσα από το ενοποιητικό ανώτερο στοιχείο. Όπως και πριν έτσι και τώρα, το άτομο είναι σαν τέτοιο (έξω από την κοινότητα) δίχως ιδιοκτησία, με τη διαφορά ότι τώρα στη διαμεσολάβηση προστίθεται ο ανώτατος άρ­χοντας. Είναι έτσι λογικό, κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, για τον εργαζόμενο, το υπερπροϊόν να ανήκει σ’ αυτήν την ανώ­τατη ενότητα.

Η μορφή λοιπόν της ιδιοκτησίας, σε σχέση με την ιδιο­κτησία της φυλής, δεν αλλάζει με την παρουσία της συγκεν­τρωτικής ενότητας, μια που και στις δυο περιπτώσεις το άτο­μο είναι κάτοχος και χρήστης της γης, σαν μέλος μιας κοινότητας που η ίδια είναι ιδιοκτήτης. Αυτό που αλλάζει είναι η ουσία της σχέσης. Η αμεσότητα του ατόμου με την κοινότητά του αντικαθίσταται εδώ, ως προς την σχέση ιδιο­κτησίας, από μια πιο έμμεση σχέση με την ενοποιητική

1. Κ. Marx, Grundrisse. ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 411.2. Κ. Marx, στο ίδιο. σελ. 412.

59

οντότητα που λειτουργεί πια σαν ενδιάμεσος κρίκος και ταυτόχρονα το υπερπροϊόν πάει κατά συνέπεια σ’ αυτήν την ενότητα. Κι αυτό είναι μια ουσιαστική αλλαγή. Έχουμε έ­τσι, ως προς την ιδιοκτησία, μια διαδικασία ιδιωτικοποίη­σης που ξεκινάει από την πρωτόγονη κοινωνία, όπου δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα στη σχέση ιδιοκτησίας και την εργασία, ανάμεσα στη σχέση μεταξύ των ανθρώπων και τη σχέση τους προς τις προϋποθέσεις της παραγωγής, που και οι δυο εμφανίζονται σαν φυσικές αντικειμενικές συνθήκες.

Στη συνέχεια αρχίζει και εμφανίζεται μια ξεχωριστή ι­διοκτησία στα ζώα και η ανταλλαγή των προϊόντων ιδιαίτε­ρα κοπαδιών ζώων που περισσεύουν.

Τέλος έχουμε το μετασχηματισμό της συλλογικής κοι­νοτικής ιδιοκτησίας της γης [πρώτα του κομματιού πάνω στο οποίο βρισκόταν το σπίτι, έπειτα της καλλιεργήσι­μης γης, τέλος των δασών, περιοχών θοσκής κλπ.).1 Ο τελευ­ταίος αυτός μετασχηματισμός, όπως σημειώνει ο Ένγκελς, μπορεί να συμθεί είτε «από πάνω» όπως για παράδειγμα με την απόσπαση της φυλετικής αριστοκρατίας, είτε «από κάτω». Η κρατική ιδιοκτησία του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής ήλθε να σταθεί πάνω από την κοινότητα ενώ διατη­ρούσε τη μορφή της κοινότητας. Η συγκεντρωτική ενότητα μέσα από τη διαμεσολάθηση που παρενέθαλε, το υπερ- προϊόν που αποσπούσε, δημιουργούσε τις συνθήκες της εμφάνισης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας «από τα πάνω», από αυτούς που συμμετείχαν σ’ αυτήν, που άρχισαν να δια­μορφώνονται σε ξέχωρο από την κοινωνία μηχανισμό.

Μια από τις σημαντικές ιδιαιτερότητες της κυρίαρχης αυτής μορφής της ανατολικής ιδιοκτησίας είναι το γεγονός ότι το υπερπροϊόν πάει ακριβώς σ’ αυτήν τη συγκεντρωτική ενότητα και συνεπώς, σε αντίθεση με τον τρόπο διαμόρφω­σης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας «από τα κάτω» που χαρα­κτηρίζει σαν κυρίαρχη μορφή την αρχαία Ελλάδα, δεν δια­μορφώνονται εδώ οι συνθήκες ανάπτυξης εμπορευματικής παραγωγής. Δεν έχουμε δηλαδή πολλούς ξεχωριστούς παρα­γωγούς ιδιοκτήτες που να αλλάζουν το υπερπροϊόν τους και συνεπώς λείπει ένας από τους θεμελιακούς όρους για την πα­

1. Βλ. Ιγκόρ Αντρέγεφ, Για το έργο του Έ νγκελς, «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδ ιοκτησ ίας και του κρότους», ό.π., σελ. 101-114

60

ραπέρα βέλτιστη ανάπτυξη την παραγωγικών δυνάμεων, μια και δεν προωθείται έτσι η παραπέρα ανάπτυξη της συσσώ­ρευσης.

Μ’ άλλα λόγια η διαμόρφωση της ιδιωτικής ιδιο­κτησίας «από τα πάνω», από την ίδια της τη φύση αποτελεί σ' ένα βαθμό εξήγηση της στασιμότητας του ασιατικού τρόπου παραγωγής που θα αναλύσουμε στη συνέπεια, γιατί ο κυρίαρνος κρατικός μηχανισμός, που στηριζόταν και ε­πωφελούνταν απ’ αυτήν την συλλογική μορφή ιδιοκτησίας, παρεμπόδιζε το πέρασμα στην ιδιωτική ιδιοκτησία “από τα κάτω” το πέρασμα σε πιο προοδευτικούς σχηματισμούς. Ταυτόχρονα, ακριβώς επειδή δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στη γη, αυτή δεν μπορεί και να χαθεί για το μεμονωμένο άτομο και συνεπώς στην ανατολική μορφή ιδιοκτησίας δεν υπάρχει δυνατότητα διαμόρφωσης δουλείας, με τη μορφή της απώ­λειας της ιδιοκτησίας, δεν υπάρχει η δυνατότητα να βγει το άτομο από την κοινότητα να περάσει στη φύση, όπως με την κλασική δουλεία. Συνεπώς αυτή η μορφή ιδιοκτησίας έχει καθοριστικές συνέπειες ως προς την παραπέρα εξέλιξη της ανατολικής κοινωνίας γενικότερα. Χαρακτηριστικό αυτής της απόσπασης του κυβερνήτη, του «Ευγενή» από τους σιάο-μιν (κοσμάκη) ή τους σου-μιν (ολο το λαό), είναι το ακόλουθο άσμα του ξυλοκόπου, από το Κινέζικο Βιβλίο α­σμάτων στην περίοδο του δυτικού Τσου (12ος-8ος αιώνας π.Χ.):

«Εσείς δε σπέρνετε, ούτε θερίζετε, πώς παίρνετε τότε τη σοδειά από τρία κιόλας νοικοκυριά;Στο κυνήγι δεν καταπονιέστε από πού λοιπόν τ’ ασβοτόμαρα που κρεμιούνται στην αυλή σας;Εσείς δεν σπέρνετε, δε θερίζετε, πού τις βρίσκεται λοιπόν όλες αυτές τις θημωνιές;»1

Μια εικόνα για την εξουσία των κυρίαρχων της Ανα­τολής, μας δίνουν οι Φαραώ.

1. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ, Π αγκόσμια ιστορία, τόμ. Aj, σελ.968.

61

«Ο Φαραώ δεν ήτανε μόνο ο ανώτατος στρατηλά­της, νομοθέτης, δικαστής και η ανώτατη εκτελεστική εξουσία, παρά και ο μοναδικός ιδιοκτήτης όλης της γης, καθώς και του πληθυσμού. Το γεγονός αυτό, του έ­δινε το δικαίωμα να δωρίζει γη στους ναούς, να παρα­χωρεί στους αξιωματούχους του εφόρου ζωής την επι­καρπία, ν’ αποφασίζει για τη ζωή και για το θάνατο, την ελευθερία και το σκλάθωμα των υπηκόων του, να στέλ­νει δεκάδες χιλιάδες απ’ αυτούς για ορισμένο χρόνο σε καταναγκαστική εργασία για το δημόσιο όφελος και να επιβάλει διάφορα δοσίματα στους χωρικούς, που το πιο πολύ παράγανε στις αγροτικές κοινότητες πάνω στη βάση της κοινής ιδιοκτησίας. Από τα εισοδήματα αυτά πλήρωνε τους υπαλλήλους του και συντηρούσε τις ένο­πλες δυνάμεις. Σα να μην έφταναν όλα αυτά, θεωρούν­ταν από τη μέρα που ανέβαινε στο θρόνο, σαν ενσάρκω­ση του ανώτατου θεού και λατρεύονταν ανάλογα.»1

Ας σημειώσουμε ότι τη δημόσια αυτή ιδιοκτησία μπο­ρούσε είτε να τη διαχειρίζεται άμεσα η κυβέρνηση, είτε να βρίσκεται κάτω από ρυθμίσεις που ορίζει η κυβέρνηση, ή να παραχωρείται από την κυβέρνηση.

Αυτό που είναι το πιο σημαντικό να συγκροτήσουμε, για τη σύγκριση της γραφειοκρατίας του ασιατικού τρόπου παραγωγής μ’ αυτήν του σοσιαλισμού, είναι ότι στον ασια­τικό τρόπο παραγωγής η διαμεσολάβηση του κράτους - ι­διοκτήτη λειτουργεί προς μια κατεύθυνση διαμόρφωσης ι­διωτικής ιδιοκτησίας από τα μέλη αυτού του κρατικού μηχα­νισμού. Μ’ άλλα λόγια, αν στον ασιατικό τρόπο παραγωγής η τάση είναι η απόσπαση της ιδιοκτησίας από την άμεση διαχείριση της κοινότητας, στην οποία και ανήκε στην πρωτόγονη ασιατική κοινότητα, στο σοσιαλισμό η τάση, όπως θα δούμ©, είναι η ανάπτυξη της διαδικασίας κοινωνικο­ποίησης ή μ’ άλλα λόγια η απονέκρωση της κρατικής διαμε- σολάβησης και η κοινωνική αυτοδιεύθυνση της κοινωνικής ιδιοκτησίας. Συνεπώς, αν στον ασιατικό τρόπο παραγωγής

1. W. Eichhorn-A. Bauer-G. Koch, Η διαλεκτική των παραγω­γικώ ν σχέσεω ν και παραγωγικών δυνάμεων, εκδ. Αναγνωστϊδης, σελ. 94.

2. Βλ. Κ. Wittfogel, Le despotism e oriental, ό.π., σελ. 329-334.

62

έχουμε ένα πέρασμα από μια πρωτόγονη κοινοτική ιδιο­κτησία στην ιδιωτική, με το πέρασμα στο σοσιαλισμό έχου­με αντίστροφα πέρασμα από την ιδιωτική στην κοινωνική ιδιοκτησία και την ανάπτυξη της διαδικασίας της κοινωνι­κοποίησης των μέσων παραγωγής, που δεν ολοκληρώνεται με τη σοσιαλιστική εθνικοποίηση.

Θα πρέπει να προσέξουμε το γεγονός ότι στον ασιατικό τρόπο παραγωγής δεν υπάρχει ιδιωτική ιδιοκτησία του εδά­φους ούτε από την άλλη πλευρά της κυβερνητικής αριστο­κρατίας. Αυτή συμπεριφέρεται σαν ιδιοκτήτης, στο βαθμό και μόνο που εκπροσωπεί τη συγκεντρωτική ενότητα. Μ’ άλλα λόγια η οικονομική της κυριαρχία αρχίζει να δια­μορφώνεται στη βάση της ιδιαίτερης πολιτικής της θέσης, σαν κράτους.

63

Κεφάλαιο Έκτο

Ο ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΣ ΡΟΛΟΣΤΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΤΗΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΤΑΞΙΚΗΣ ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ

Στην πρωτόγονη κοινότητα, οι άνθρωποι ήταν συνδε- δεμένοι μεταξύ τους με σχέσεις αίματος και συγγένειας. Δεν υπήρχε τότε ούτε κράτος ούτε δίκαιο. Τα συμφέροντα του ατόμου συγχέονταν μ’ αυτά της κοινότητας. Βέβαια η πρωτόγονη αυτοδιοίκηση της κοινωνίας, που αντιστοιχεί στην κατάσταση που ο άνθρωπος συνενώνονταν με τους συ­νανθρώπους του για ν’ αντιμετωπίσει τη φύση στον αγώνα της επιβίωσής του, περιείχε ήδη τα σπέρματα ενός κατοπι­νού καταμερισμού της εργασίας, που ορισμένες από τις α­ναγκαίες για την οργάνωση της κοινωνίας λειτουργίες τις α­σκούσαν, πλάι και ταυτόχρονα με τις άλλες λειτουργίες τους, ορισμένα συγκεκριμένα άτομα. Έτσι, οι σχέσεις του ατόμου με την κοινωνία γίνονταν όλο και πιο σύνθετες, η ί­δια η οργάνωση της κοινωνίας πιο σύνθετη.

Στο γράμμα του Ένγκελς στον Σμιτ που προαναφέρα- με,1 ο Ένγκελς κάνει λόγο για τον καταμερισμό της ερ­γασίας που οδηγεί στο κράτος, που από τη στιγμή της διαμόρφωσης και λειτουργίας του σαν τέτοιο παύει να είναι ουδέτερο, με την έννοια ότι παύει να εξυπηρετεί τα συμφέ­ροντα όλης της κοινωνίας. Ταυτόχρονα, κι εφόσον είναι κράτος που λειτουργεί προς όφελος μιας μερίδας της κοι­νωνίας, είναι υποχρεωμένο να χρησιμοποιεί για την επι­βολή αυτής της μερίδας στην υπόλοιπη κοινωνία μέτρα κρα­τικής βίας και ιδεολογικά να προσπαθεί να εμφανίζεται σαν εκπρόσωπος των συμφερόντων όλης της κοινωνίας. Με άλ­λα λόγια, καθόλου δεν αντιβαίνει στη.«μαρξιστική-λενινι- στική αντίληψη περί κράτους η γέννησή του στη βάση της κοινής ιδιοκτησίας, αφού και σ’ αυτήν την περίπτωση λόγος

1. Φρ. Ένγκελς, Γράμμα στον Σμιτ, Λονδίνο, 27 του Οχτώβρη 1890, Διαλεχτά Έ ργα, ό.π., τόμ. 2ος, σελ. 578.

64

περι κράτους, με την έννοια της αυτονομημενης απο την κοινωνία εξουσίας που χρησιμοποιεί τον καταναγκασμό, μπορεί να γίνεται μόνο από τη στιγμή που «η καινούργια αυ­τοτελής δύναμη» αποτελεί ξεχωριστή τάξη με ξεχωριστά συμφέροντα. Συνεπώς, η προϋπόθεση του Λένιν για το κρά­τος ισχύει απόλυτα στην περίπτωση του ασιατικού τρόπου παραγωγής. «Κράτος», γράφει ο Λένιν, «εμφανίζεται εκεί και τότε, όπου και όταν εμφανίζεται ο χωρίσμός της κοι­νωνίας σε τάξεις, όταν εμφανίζονται εκμεταλλευτές και εκ­μεταλλευόμενοι »1.

Πράγματι και στον ασιατικό τρόπο παραγωγής το κρά­τος εμφανίζεται από τη στιγμή που η συγκεντρωτική ενότη­τα λειτουργεί σαν τάξη με ιδιαίτερα συμφέροντα. Αυτό που διαφέρει εδώ, ως προς τον άλλο δρόμο γέννησης του κρά­τους, είναι το γεγονός ότι στον ασιατικό τρόπο παραγωγής η ιδιωτική ιδιοκτησία της κυρίαρχης τάξης εμφανίζεται πρώτα σαν πραγματική ιδιοκτησία και διαχείριση απ’ αυτήν την κυρίαρχη τάξη και κατοχή και επικαρπία από το λαό. Κι ακόμα αυτή η ιδιοκτησία του κράτους ολοκληρώνεται, λει­τουργεί σαν να είναι το ίδιο το κράτος το υποκείμενο της ι­διοκτησίας, στο βαθμό ακριβώς και παράλληλα με την ενί­σχυση του ίδιου του κράτους. Έχουμε λοιπόν παράλληλη διαμόρφωση κυρίαρχης τάξης, κράτους και ολοκληρωμένης ιδιωτικής ιδιοκτησίας, με την έννοια του ιδιοκτήτη και του κατόχου αυτής της ιδιοκτησίας κι αυτού που αποσπά το υ- περπροϊόν.

Ας δούμε όμως πώς λειτούργησε πιο συγκεκριμένα αυτή η διαδικασία, στα πλαίσια του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής, πώς δηλαδή στον ασιατικό τρόπο παραγωγής η ανώ­τερη υπαλληλοκρατία διαμορφώθηκε σε κυρίαρχη τάξη.

Στην κάθε περίπτωση η διαμόρφωση μιας ορισμένης η­γεσίας, που στη συνέχεια διαμορφώνεται σαν ειδικό στρώμα, ξεκινάει με τη συγχώνευση της ηγεσίας διαφόρων κοινοτήτων. Το στρώμα αυτό, που στη συνέχεια διαμορφώ­νεται σε ιδιαίτερη τάξη, στην αρχή ασχολείται με·τα κοινά, ταυτόχρονα με τις υπόλοιπες ασχολίες του. Στην πορεία αυ- τοαπομακρύνεται από τις παραγωγικές διαδικασίες, εξειδι­κεύεται στη διοίκηση, «επαγγελματοποιείται» και λειτουρ-

1. Β.Ι. Λένιν, «Για το κράτος», ό.π., τόμ. 39, σελ. 68.

65

γεϊ πια για να ρυθμίζει τα προβλήματα της κοινωνίας «από τα πάνω», εξυπηρετώντας τα ιδιαίτερα συμφέροντά του. Συ­νεπώς το κράτος, το όποιο κράτος, έχει ένα διπλό ρόλο. Από τη μια το ρόλο οργάνωσης, διεύθυνσης της κοινωνίας, από την άλλη να λειτουργεί σαν όργανο της κυρίαρχης τά­ξης·

Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, αναφερόμενος πιο ειδικά στα δεσποτικά κράτη, γράφει:

«Η εργασία της εποπτείας και της ολόπλευρης ανάμιξης της κυβέρνησης περιλαμβάνει και(τα δυο: και τη διεκπεραίωση των κοινών υποθέσεων, που προκύ­πτουν από τη φύση όλων των κοινοτήτων, και τις ει­δικές λειτουργίες που προκύπτουν από την αντίθεση της κυβέρνησης προς τις λαϊκές μάζες.»1

Η δημόσια λοιπόν εξουσία, που στην αρχή έχει ένα λει­τουργικό χαρακτήρα, αποχτά κι έναν καταπιεστικό χαρα­κτήρα, υποτάσσει τον λειτουργικό χαρακτήρα στα συμφέ­ροντά της. Η κυβερνητική ελίτ σφετερίζεται στην ουσία τη δημόσια εξουσία.

Ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, στο μέρος που ασχολείται με τη συνεργασία, κάνει λόγο για τη δυναμική που περιέχει η συ­νεργασία πολλών παραγωγών, για την ανάγκη «μιας διεύθυν­σης που να εναρμονίζει τις ατομικές δραστηριότητες και να εκτελεί τις γενικές λειτουργίες που πηγάζουν από την κίνη­ση του συνολικού παραγωγικού σώματος, σε διάκριση από την κίνηση των αυτοτελών οργάνων του»,2 για την ανάγκη ενός μαέστρου της ορχήστρας. Στην κεφαλαιοκρατική πα­ραγωγή αυτή τη λειτουργία την ασκεί ο κεφαλαιοκράτης. Και ο Μαρξ κάνει εδώ ένα παραλληλισμό αυτής της κοι­νωνίας που μελετά, με τις ασιατικές μοναρχίες, για να δείξει την αποτελεσματικότητα της συνεργασίας και ταυτόχρονα για να μας πει ότι αυτά που πραγματοποιήθηκαν στην Ανα­τολή οφείλονται «στο γεγονός ότι συγκεντρώθηκαν σε ένα χέρι ή σε λίγα χέρια τα εισοδήματα από τα οποία ζούσαν οι εργάτες». Ακόμα συμπληρώνει ότι στη σύγχρονη κοινωνία «η εξουσία αυτή των ασιατών και αιγυπτίων βασιλιάδων ή

1. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. 3ος, σελ. 485.2. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 346.

66

των ετρούσκων θεοκρατών, μεταβιβάστηκε στον κεφαλαιο­κράτη»1.

Ο κεφαλαιοκράτης λοιπόν ασκεί τη λειτουργία του διευθυντή της διαδικασίας της παραγωγής, και η τάξη των κεφαλαιοκρατών, του διευθυντή της κοινωνίας, γιατί είναι ι­διοκτήτης των μέσων παραγωγής. Σε τελευταία ανάλυση, «ο κεφαλαιοκράτης δεν είναι κεφαλαιοκράτης επειδή διευθύνει μια βιομηχανική επιχείρηση, αλλά γίνεται διοικητής της βιομηχανίας επειδή είναι κεφαλαιοκράτης»2.

Αντίστροφα, στον ασιατικό τρόπο παραγωγής, που α­ποτελεί βήμα για την κυριαρχία της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, η κοινωνική λειτουργία που ασκούν οι κυβερνήτες τους προσδίδει μια «ταξική» υπεροχή, μια πολιτική υπεροχή, που αξιοποιούν για να θεμελιώσουν και την οικονομική τους υ­περοχή.3 Αυτό σημαίνει ότι εδώ έχουμε και μια ταύτιση, τουλάχιστον αρχικά, του διαμορφωνόμενου κράτους με την επίσης διαμορφωνόμενη κυρίαρχη τάξη. Δεν έχουμε δη­λαδή ακόμα το στοιχείο της σχετικής αυτοτέλειας του κρά­τους από την ίδια την κυρίαρχη τάξη κι ακόμη δεν έχουμε εδώ ούτε ένα ξεκάθαρο διαχωρισμό αυτού του υπό διαμόρ­φωση κράτους, του «μισοκράτους» εν τη γενέσει του, κατ’ α­ναλογία του σοσιαλιστικού «μισοκράτους», στη διαδικασία της απονέκρωσής του, από τη βάση της κοινωνίας. Το κρά­τος αυτό δεν ανήκει ακόμα στο εποικοδόμημα αλλά μόλις αρχίζει να σηκώνεται πάνω από την κοινωνία.4

Κι εδώ θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι το εποικοδό­μημα και μαζί το κράτος που αποτελεί στοιχείο του, δεν έρ­χεται να τοποθετηθεί απλά στην οικονομική βάση, αφού αυτή έχει διαμορφωθεί αυτοτελώς, αλλά αποτελεί τη μορφή μέσα από την οποία το περιεχόμενο των οικονομικών σχέ­σεων εκδηλώνεται. Έτσι και η μερική διαμόρφωση του ε­ποικοδομήματος και του κράτους, αντανακλά τελικά και την υπό διαμόρφωση ταξική κοινωνία της βάσης. Η μορφή

1. Κ. Μαρξ, στο ίδιο, σελ. 349.2. Κ. Μαρξ, στο ίδιο, σελ. 348.3. Βλ. V. Kouznitsov, πρόλογος στο Marx-Engels, D e I’dtat, Edi­

tions du Progrds, M oscou, 1986, σελ. 23.4. Βλ. και Jean Suret-Canale, «Les socidt£s traditionnelles en A-

frique tropicale et le concepte de mode de production asiatique», στο Sur «le m ode de production asiatique», ό.π., σελ. 124.

67

λοιπόν εποικοδόμημα-κράτος μεταβάλλεται ταυτόχρονα με την κίνηση της βάσης και την επηρεάζει. Η συγκεντρωτική ενότητα εμφανίζεται συνεπώς στον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής σαν στοιχείο απαραίτητο για την καλύτερη λει­τουργία των κοινωνιών αυτών και πάνω σ’ αυτήν τη βάση μπορεί να πραγματοποιηθεί το πέρασμα αυτής της συγκεν­τρωτικής ενότητας από εργαλείο λειτουργικό της κοινωνίας σε εργαλείο εκμετάλλευσης. Αυτή η μετατόπιση του ρόλου της συγκεντρωτικής ενότητας μπορεί και πραγματοποιείται χάρη στη σχέση που έχει αυτή η συγκεντρωτική ενότητα με την ιδιοκτησία της γης που περιγράψαμε παραπάνω και στο γεγονός ότι αποσπά το υπερπροϊόν, στην αρχή για ν’ αντα- ποκριθεί στις συνολικές ανάγκες της κοινωνίας και στη συνέχεια για να καρπωθεί η ίδια ένα τμήμα του για το δικό της συμφέρον.

Ας μην ξεχνάμε ότι όταν γίνεται λόγος για κράτος από τη σκοπιά των λειτουργιών του, η κύρια, η θεμελιακή λει­τουργία του δεν είναι η ιδεολογική, η κοινωνική ή ακόμα και η οικονομική, που στην εποχή μας εμφανίζονται αυτο- νομημένες, αλλά η πολιτική, η καταναγκαστική και συ­νεπώς και στον ασιατικό δεσποτισμό λόγος για κράτος μπο­ρεί να γίνει όχι από τη στιγμή που ασκούνταν ορισμένες λει­τουργίες, όπως τα δημόσια έργα, θρησκευτικές, στρατιω­τικές ή άλλες, αλλά από τη στιγμή που ασκείται η καθαυτό πολιτική λειτουργία, από τη στιγμή δηλαδή που έχουμε τη μετατροπή της συγκεντρωτικής ενότητας σε εκμεταλλευ­τική εξουσία.

Μ’ άλλα λόγια, η εμφάνιση του κράτους και της κυρίαρχης τάξης προϋποθέτει το «διχασμό» της κοινωνίας σε κοινωνία και κράτος. Όσο για το διχασμό της ίδιας της κυρίαρχης τάξης από τον κρατικό μηχανισμό, αυτός δεν μπορεί ν’ αναπτυχθεί ακριβώς, γιατί δεν έχει ακόμα αναπτυ­χθεί ο άλλος διχασμός, κράτους και κοινωνίας.

Οι δυο αυτές διαδικασίες αναπτύσσονται παράλληλα. Θα δούμε ότι το πρόβλημα είναι εντελώς διαφορετικό στο σοσιαλισμό, όπου ακριβώς η γραφειοκρατική στρέβλωση εμφανίζεται στο επίπεδο αυτής της δεύτερης απόσπασης των διαχειριστών από την κυρίαρχη τάξη, ενώ εδώ, όπως βλέ­πουμε, έχουμε μια διαδικασία διαμόρφωσης της πρωτογε­

68

νούς απόσπασης, του πρωτογενούς διχασμού της κοινωνίας σε κοινωνία και κράτος.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την έννοια αυτού του διχασμού των λειτουργιών σε λειτουργίες που γεννιούνται σαν αναγκαιότητα της κοινωνίας, που όμως στη συνέχεια ε­πιβιώνουν «έξω» η «πάνω» απ’ αυτήν, θα ήταν ίσως σκόπιμο να παρακολουθήσουμε την ανάπτυξη της σκέψης του Μαρξ, σχετικά με έναν άλλο διχασμό, αυτού του εμπορεύματος σε αξία (χρήμα) και αξία χρήσης, όπου ακριβώς η αξία εμ­φανίζεται, σε αντίθεση με την πραγματικότητα, σα γεννη- σιουργός της αξίας χρήσης του εμπορεύματος, όπου φετιχο- ποιείται το χρήμα — εκφραστής αυτής της αξίας, και «ξε­χνιέται» η πρωταρχική λειτουργία, που είναι η εξυπηρέτη­ση των αναγκών των παραγωγών που παράγουν τα προϊόντα.

Γράφει λοιπόν ο Μαρξ:

«... με τον καιρό, πρέπει τουλάχιστον ένα μέρος των προϊόντων εργασίας να παράγονται επίτηδες με σκοπό την ανταλλαγή. Από τη στιγμή αυτή σταθερο­ποιείται από τη μια ο χωρισμός ανάμεσα στην ωφε­λιμότητα των πραγμάτων για την άμεση ανάγκη και στην ωφελιμότητά τους για την ανταλλαγή. Η αξία χρήσης τους χωρίζεται από την ανταλλακτική τους αξία. Από την άλλη η ποσοτική σχέση που ανταλλάσ­σονται αρχίζει να εξαρτιέται από την ίδια την παρα­γωγή τους. Η συνήθεια τα παγιώνει σαν μεγέθη αξίας.»1

Ποια ήταν η βάση διαμόρφωσης αυτού του διχασμού της ανατολικής κοινότητας;

«Τα ιδιαίτερα στενά και ιδιόμορφα σύνορα της αρ­χαίας κομμουνιστικής κοινότητας, της οποίας η οργά­νωση ήταν ακατάλληλη σ' ό,τι αφορά την πραγματο­ποίηση σπουδαίων οικονομικών και πολιτικών λει­τουργιών, την υποχρέωναν να δεχτεί, έξω και πάνω απ' αυτή, τον έλεγχο μιας ξένης εξουσίας που θα διεύθυνε και θα επιτελούσε αυτές τις εξουσίες. Οι λειτουργίες αυτές στα χέρια μιας ξένης εξουσίας άνοιγαν έτσι α­ναπόφευκτα το δρόμο για την πολιτική κυριαρχία και

I. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. Ιος, σελ. 102.

69

την οικονομική εκμετάλλευση των αγροτικών μαζών...»1

Όπως διαπιστώνουν ο Μαρξ και ο Ένγκελς. καθορι­στικό ρόλο, ανάμεσα σ’ αυτές τις υπεράνω των μεμονωμένων κοινοτήτων λειτουργίες, έπαιξαν τα μεγάλα έργα και πιο ει­δικά αυτά που σχετίζονταν με την τεχνική άρδευση. Τα μεγάλα έργα ήταν υπεράνω των δυνάμεων, της πρωτο­βουλίας και του οικονομικού σχεδίου των απομονωμένων α­γροτικών κοινοτήτων. Για να πραγματοποιηθούν και να συντονισθεί η εκτέλεσή τους, είχαν ανάγκη από μια εξουσία τοποθετημένη πάνω από τη μάζα των μελών των αγροτικών κοινοτήτων, χρειαζόταν μια κυριαρχία πάνω στη φύση πολύ μεγαλύτερη απ’ αυτή που είχαν οι χωρικοί κλεισμένοι στα σύνορα των χωριών τους.

Ο Ένγκελς, εξηγώντας γιατί στην Ανατολή δεν υπάρχει ιδιοκτησία στη γη, γράφει:

«Νομίζω ότι αυτό οφείλεται κύρια στο κλίμα, σε συνδυασμό με τις συνθήκες της γης, ιδιαίτερα στις μεγάλες εκτάσεις ερήμου που ξεκινούν από τη Σαχάρα και διαπερνούν την Αραβία, την Περσία, τις Ινδίες και την Ταταρία, μέχρι τα οροπέδια της Ασίας. Η τεχνική άρδευση αποτελεί εδώ την πρώτη προϋπόθεση της γεωργίας. Αυτή όμως η άρδευση είναι υπόθεση είτε της κοινότητας, των επαρχιών, ή της κεντρικής κυβέρνη­σης.»2

Έτσι, μια από τις κύριες ασχολίες της κυβέρνησης, εκτός από τα οικονομικά (λεηλασία της χώρας), και τον πό­λεμο (λεηλασία της χώρας και των ξένων), είναι τα δημόσια έργα για να μπορέσει να πραγματοποιηθεί η αναπαραγωγή.

Ο Μαρξ, στο απαντητικό του γράμμα στον Ένγκελς, α­ποδέχεται αυτές τις λειτουργίες που αναφέρει ο Ένγκελς, προσθέτει, αναφερόμενος σε μια αναφορά της βρετανικής βουλής, ότι η αυτοκρατορία, εκτός από τις δυο με τρεις μεγάλες πόλεις, είναι διασπασμένη σε χωριά που διέθεταν

1. Ρόζα Λούξεμπουργκ, Η πρω τόγονη κομμουνισ τική κοινωνία, ό.π., σελ. 150-151.

2. Ο Φρ. Ένγκελς στον Κ. Μαρξ, 6 του Ιούνη 1853, στο Marx-En- gels, Correspondence, ό.π., σελ. 73.

70

μια διακριτική οργάνωση και αποτελούσαν ένα μικρό-κο- σμο από μόνα τους το καθένα,1 και ταυτόχρονα, στηρίζόμε- νος στην ίδια αναφορά, δεν τοποθετεί στην αρμοδιότητα και των κοινοτήτων τα δημόσια έργα, αλλά μόνον στην αρμο­διότητα της κεντρικής κυβέρνησης.2

Όμως πέρα από τα μεγάλα δημόσια έργα, που στη συνέχεια αποδείχτηκε πως αν ίσχυε για την Κίνα ότι αποτε­λούσαν την προϋπόθεση της γεωργίας των κοινοτήτων αυτό δεν ήταν τόσο ξεκάθαρο για τις Ινδίες, ο ασιατικός δεσποτι- σμός μπόρεσε και αναπτύχθηκε, κατά τον Γκοντελιέ, και στη βάση άλλων κοινωνικών λειτουργιών.3

Ο Γκερνέ διατυπώνει την άποψη ότι είναι οι προϋπάρ- χουσες κρατικές δομές και η παρουσία καλά φυλαγμένης από το στρατό εργατικής δύναμης που επέτρεψε τα μεγάλα αρδευτικά έργα.4

Στην κάθε περίπτωση, εκτός από τα δημόσια έργα, στα χέρια του κράτους συγκεντρώθηκαν κι άλλες λειτουργίες: Οι εμπορικές, οι πόλεμοι, η οικονομία, κι ακόμα λειτουργίες τέτοιες που από τη φύση τους ξέφευγαν από τις δυνατότητες των μεμονωμένων μικρών χωριών, όπως η συντήρηση των δρόμων και των καναλιών, η στρατιωτική προστασία των χωριών, η ανάληψη από το κράτος ορισμένων κλάδων της βιομηχανικής παραγωγής.

Για να μπορέσει το κράτος να ανταποκριθεί σ’ αυτές του τις λειτουργίες, με διάφορες μέθοδες αποσπά το υπερπροϊόν των αγροτών κι αυτό πραγματοποιείται, είτε με την προσ­φορά εργασίας τους στην κοινή γη και στα μεγάλα έργα είτε με τους διάφορους φόρους που επιβάλλει.

Η μορφή αυτού του κράτους είναι δεσποτική. Ο Τοκάι θεωρεί πως αυτός ο δεσποτισμός, η γέννηση των δεσποτικών κρατών, έρχεται με φυσικό τρόπο.

Ο Μαρξ επισημαίνει ότι στις αυτοφυείς και υποανάπτυ-

1 .0 Κ. Μαρξ στον Φρ. Ένγκελς, 14 του Ιούνη 1853, στο Marx-En- gels, Correspondence, ό.π., σελ. 76.

2. Ο Κ. Μαρξ στον Φρ. Ένγκελς, στο ίδιο, σελ. 77.3. Maurice Godelier, «La notion de «mode de production asiatiq­

ue» et les sch£mas marxistes d’ Evolution des soci6t6s», στο S u r le «mode de production asiatique», ό.π., σελ. 87-88.

4. J. Gernet, La Chine ancienne, des origines a /' instauration de / ’ empire, Presses Universitaires de France, Paris, 1964, σελ. 7-8.

71

κτες καταστάσεις, πάνω στις οποίες στηρίζονται αυτές οι παραγωγικές σχέσεις και οι αντίστοιχοι τρόποι παραγωγής, παίζει παντοδύναμο ρόλο η παράδοση. Είναι επίσης σαφές πως εδώ, όπως πάντα, είναι προς το συμφέρον του κυρίαρχου τμήματος της κοινωνίας να καθιερώσει αυτό που υπάρχει σα νόμος και να προσδιορίσει σα νόμιμα τα φράγματά του, που προκύπτουν από την παράδοση και το νόμο.

Αυτό το ίδιο ισχύει, συμπεραίνει ο Τοκάι, σε πολύ με­γαλύτερη έκταση για την Ασία παρά για τον ευρωπαϊκό φεουδαρχισμό.

«Στην Ασία, δεν πρόκειται ότι ένα δόσιμο γίνεται με τον καιρό παραδοσιακό και νομοτελειακό, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα δοσίματα του ευρωπαϊ­κού φεουδαρχισμού. Στην Ασία υπάρχουν εκ των προτέρων και ευθύς εξαρχής τόσα παραδοσιακά δοσί­ματα, όσα είναι απαραίτητα για τη γέννηση των δεσπο- τιών. Σαν επακόλουθο του φυσιολογικού πολλαπλα­σιασμού του αριθμού των κοινοτήτων των χωριών, μεγάλωσε και η συνολική μάζα των δοσιμάτων πραγμα­τικά και χωρίς διεύρυνση των παραδοσιακά κληρονο­μημένων από την πρωτόγονη κοινωνία- το γεγονός δε ότι οι δεσπότες και οι υπάλληλοί τους τα ανεβάζουν με κάθε δυνατό τρόπο, δείχνει καθαρά πως κάθε τρόπος εκ­μετάλλευσης, ανεβαίνει νομοτελειακά στα ύψη. Οι με­ταφερμένες από την πρωτόγονη κοινωνία παραδόσεις και οι θεσμοί, μπορούσαν το δίχως άλλο, να στραφούν κατά των χωρικών, ωστόσο όμως, θάσει όλων των εθί­μων και των θεσμών, ήταν η κοινή γαιοκτησία, πάνω στην οποία στήριξε και το κράτος την κυριαρχία του. Ταυτόχρονα είναι φανερό πως το κράτος υψώνει σε νόμο, μόνο ένα μέρος της παράδοσης και δεν επικυρώ­νει π.χ. τον δημοκρατισμό της πρωτόγονης κοινωνίας, αλλά στην αρχή τον περιορίζει και τέλος τον αφανίζει ολοκληρωτικά. Αυτά όμως δεν αλλάζουν καθόλου την πραγματικότητα, δηλαδή ένα μεγάλο μέρος των κρα­τικών νόμων - σε μερικά μέρη της Ασίας όλοι - προέρ­χεται από την παράδοση της πρωτόγονης κοινωνίας.»1

1. Φ. Τοκάι, Για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π., σελ. 26-27.

72

Ο Ένγκελς ακολουθεί το ίδιο σκεπτικό με τον Μαρξ στο Αντι-Ντύρινγκ, όπου γράφει ότι «ο σχηματισμός μιας πρωτόγονης αριστοκρατίας... στη θάση της κοινής ιδιο­κτησίας της γης, δεν στηρίζεται αρχικά καθόλου στη βία αλλά στην ελεύθερη συναίνεση και στο έθιμο»1. Φυσικά αυτό δεν θα πρέπει να μας οδηγήσει σε μια ιδεαλιστική αντίληψη σχετικά με τις ρίζες της κυριαρχίας, του ανατολι­κού δεσποτισμού. Όπως και ο προκαπιταλιστικός εξωοικο- νομικός καταναγκασμός στην κάθε περίπτωση είχε τις ρίζες του σε συγκεκριμένες οικονομικές αιτίες,2 έτσι και η ιδεο­λογία του ασιατικού τρόπου, για την οποία θα γίνει λόγος στο επόμενο κεφάλαιο, θεμελιώνεται στην ανάπτυξη των πα­ραγωγικών του δυνάμεων και στις σχέσεις παραγωγής.

Έχοντας υπόψη μας τη φύση αυτή του ασιατικού δε- σποτισμού και το ρόλο του κράτους, ας προσπαθήσουμε τώρα να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα της ταξικής διάρ­θρωσής του.

Αρχικά ας θυμίσουμε τον περίφημο ορισμό του Λένιν για τις τάξεις, που θα μας χρησιμεύει στη συνέχεια σαν ση­μείο αναφοράς. Γράφει λοιπόν ο Λένιν στη Μεγάλη πρωτο­βουλία·.

«Τάξεις ονομάζονται μεγάλες ομάδες ανθρώπων που ξεχωρίζουν μεταξύ τους από τη θέση που κατέχουν μέσα σ’ ένα ιστορικά καθορισμένο σύστημα της κοινω­νικής παραγωγής, από τη σχέση τους (στο μεγαλύτερο μέρος κατοχυρωμένη και διατυπωμένη σε νόμους) προς τα μέσα παραγωγής, από το ρόλο τους στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας και συνεπώς από τους τρόπους που ιδιοποιούνται τη μερίδα του κοινωνικού πλούτου που διαθέτουν και από το μέγεθος αυτής της μερίδας. Τάξεις είναι οι ομάδες εκείνες ανθρώπων, που η μια μπορεί να ιδιοποιείται τη δουλειά τηςύλλης χάρη στη διαφορά της θέσης που κατέχει μέσα σ’ ένα καθορισμέ­νο σύστημα της κοινωνικής οικονομίας.»3

Ο Λένιν λοιπόν, από τη μια δεν δίνει ένα μονοδιάστατο

1. Fr. Engels, Anti-D uhring, ό.π., σελ. 195.2. Βλ. και Kh. Momjan, Landm arks in History, ό.π., σελ. 48.3. Β.Ι. Λένιν, «Η μεγάλη πρωτοβουλία», ό.π., τόμ. 39, σελ. 15.

73

ορισμό για τις τάξεις, μια και δεν αναφέρεται σ’ ένα και μο­ναδικό κριτήριο για τον εντοπισμό των τάξεων, από την άλ­λη, ανάμεσα στα διάφορα κριτήρια που αντιμετωπίζει και που πρέπει να παΐρνονται υπόψη, όχι αποσπασματικά αλλά στην αλληλοσΰνδεσή τους, εντοπίζει ένα που σε τελευταία ανάλυση ανάγει σε καθοριστικό και για τα άλλα κριτήρια. Το κριτήριο αυτό είναι η «σχέση προς τα μέσα παραγωγής». Μ' αυτά τα δεδομένα πώς διαμορφώνεται η κατάσταση των τάξεων στον ασιατικό τρόπο παραγωγής; Υπάρχουν ή δεν υπάρχουν τάξεις; Ποιες οι βασικές τάξεις και η βασική τα­ξική αντίθεση;

Είναι σαφές ότι ο ασιατικός τρόπος παραγωγής διαφέ­ρει ως προς την ταξική του σύνθεση τόσο από την πρωτόγο­νη αταξική κοινωνία όσο κι από τις ταξικές κοινωνίες του δουλοχτητικού συστήματος που στηρίζονται στην ατομική ιδιοκτησία στη γη. Εδώ, ως προς την τοξικότητα της κοι­νωνίας, βρισκόμαστε ακριβώς σε μια κατάσταση περάσμα­τος από την αταξική στην ταξική κοινωνία, όπου όμως σε σχέση με τις άλλες ταξικές κοινωνίες δεν έχουμε την ύπαρ­ξη μιας οικονομικά κυρίαρχης τάξης, ξέχωρης από το κρά­τος,1 ακριβώς γιατί δεν έχουμε ατομική ιδιοκτησία της γης. Η διαφορά με τις πρωτοδουλοκτητικές κοινωνίες είναι ότι η κοινωνία του ασιατικού τρόπου παραγωγής αποτελεί ταυτό­χρονα μια διαλεκτική συνέχεια και διακοπή στην εξέλιξη από την κοινή ιδιοκτησία της κοινότητας ή του χωριού που, μέσα από το σύστημα της κάστας ή την αριστοκρατία της φυλής, μετατρέπεται σε ταξική κοινωνία. Στα πλαίσια του α­σιατικού δεσποτισμού έχουμε εκμετάλλευση της μεγάλης μάζας των αγροτών και των βιοτεχνών από τους ευγενείς και την κρατική υπαλληλοκρατία. Όμως η εκμετάλλευση αυτή δεν έχει προσωπικό χαρακτήρα, μια και τόσο. οι φόροι όσο και οι αγγαρείες απαιτούνται στο όνομα της συγκεντρω­τικής ενότητας και για λογαριασμό της. Έτσι από τη μια με­ριά τα άτομα δεν ανήκουν σε κάποιον συγκεκριμένο ατο­μικό ιδιοκτήτη γης, από την άλλη είναι όλα μαζί δούλοι της συγκεντρωτικής ενότητας. Μ’ αυτήν την έννοια ο Μαρξ κά­νει λόγο για «γενική δουλεία» του ανατολικού δεσποτισμού.

I. Leonid S£dov, «La soci6t£ angkorienne et le probteme du mode de production asiatique», στο Sur le «m ode de production asiatique».O.K., σελ. 327.

74

Έτσι, σ’ αυτήν την ασιατική μορφή, το άτομο δεν γίνεται ποτέ ιδιοκτήτης αλλά είναι μόνον κάτοχος και κατά βάθος είναι ιδιοκτησία και σκλάβος αυτού που ενσαρκώνει την ενότητα της ανώτερης κοινότητας.

Έχουμε συνεπώς ένα σαφώς ταξικό σύστημα με εκμε­ταλλευτές και εκμεταλλευόμενους και μάλιστα με ανταγωνι­στικές αντιθέσεις, μια και δεν μπορεί να γίνει λόγος για κοι­νωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και συνεπώς τα ενο- ποιητικά συμφέροντα της ασιατικής κοινωνίας δεν είναι πιο ισχυρά από τις διαφορές που υπάρχουν σ’ αυτήν, όπως συμ­βαίνει στο σοσιαλισμό στη βάση της κοινωνικής ιδιο­κτησίας.

Ποιοι είναι αυτοί οι εκμεταλλευτές; Ο Ένγκελς στο Αν- τι-Ντύρινγκ δίνει την απάντηση:

«Σε κάθε μια απ’ αυτές τις κοινότητες υπάρχουν από την αρχή ορισμένα κοινά συμφέροντα, των οποίων η φύλαξη πρέπει να ανατεθεί σε ορισμένα άτομα, αν και κάτω από τον έλεγχο του συνόλου[...]. Είναι προφανές ότι αυτά τα άτομα είναι οπλισμένα από μια ορισμένη απόλυτη εξουσία και αντιπροσωπεύουν τις απαρχές της κρατικής εξουσίας. Σιγά-σιγά οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονται. Ο πιο πυκνός πληθυσμός δημιουργεί αλλού κοινά συμφέροντα αλλού ανταγωνιστικά ανάμε­σα στις διάφορες κοινότητες, των οποίων η ομαδοποίη­ση σε ένα μεγάλο σύνολο προκαλεί ένα νέο καταμερι­σμό εργασίας, τη δημιουργία οργάνων για να προστα­τεύσουν τα κοινά συμφέροντα και να τα υπερασπίσουν ενάντια στα ανταγωνιστικά συμφέροντα. Αυτά τα όργα­να που σαν εκπρόσωποι των κοινών συμφερόντων όλων των ομάδων, βρίσκονται απέναντι σε κάθε κοινότητα χωριστά ορισμένες φορές και σε αντίθεση μ’ αυτές σε μια ιδιαίτερη θέση, αποχτούν σύντομα μια αυτονομία ακόμα πιο μεγάλη κάτι που οφείλεται, είτε στην κληρο­νομικότητα του λειτουργήματος που καθιερώνεται σχεδόν από μόνη της, σ’ ένα κόσμο όπου όλα γίνονται με βάση τους φυσικούς νόμους, είτε στην αυξανόμενη αδυναμία να μη χρησιμοποιούνται στο βαθμό που αυξάνονται οι συγκρούσεις με άλλες ομάδες. Πώς από αυτό το πέρασμα στην αυτονομία απέναντι στην κοι-

75

νωνϊα, η κοινωνική λειτουργία μπόρεσε ν’ ανυψωθεί με τον καιρό σε κυριαρχία πάνω στην κοινωνία- πώς εκεί όπου υπήρξαν οι ευκαιρίες ο αρχικός υπηρέτης μετα­μορφώθηκε σιγά-σιγά σε αφέντη ■ πώς αυτός ο αφέντης ανάλογα με τις συνθήκες πήρε τη μορφή του ανατολι­κού δεσπότη ή σατράπη ή του δυνάστη στους Έλληνες, του αρχηγού της φυλής στους Κέλτες κλπ. [...]· πώς στο τέλος της γραφής τα κυρίαρχα άτομα ενώθηκαν για να σχηματίσουν μια κυρίαρχη τάξη, είναι προβλήματα που δεν έχουμε ανάγκη να εξηγήσουμε εδώ. Αυτό που ενδιαφέρει εδώ είναι μόνο να παρατηρήσουμε ότι παν­τού μια κοινωνική λειτουργία είναι στη βάση μιας πο­λιτικής κυριαρχίας.»1

Έτσι λοιπόν, σ’ αυτά τα δεσποτικά κράτη έχουμε από τη μια μεριά αυτούς που, στην αρχή κοντά στην πραγμα­τική κοινότητα στη συνέχεια όλο και πιο μακριά απ’ αυτήν, καρπώνονται, στην αρχή συμμετέχοντας στην παραγωγή στη συνέχεια δίχως να συμμετέχουν, το υπερπροϊόν, ει­σπράττουν τους φόρους κι από την άλλη τους αγρότες παρα­γωγούς, τη «γενική δουλεία». Οι πρώτοι, εκπροσωπώντας την συγκεντρωτική ενότητα, φέρονται σαν ιδιοκτήτες της γης, οι δεύτεροι σαν εργαζόμενοι. Έχουμε συνεπώς στη διάρκεια της εξέλιξης, μια αντιστροφή των όρων. Η αριστο­κρατία, από υπηρέτης της κοινωνίας, μετατρέπεται σε εκμε­ταλλευτή της. Και βέβαια είναι ξεκάθαρο ότι μπορεί να γίνει λόγος για τάξεις, για ταξική διάρθρωση του ασιατικού τρό­που παραγωγής, για εκμετάλλευση, στη βάση της κοινής ι­διοκτησίας της φυλής. Αυτό, υπογραμμίζει ο Τοκάι, «είναι το σημαντικότερο σημείο διαφοράς που οριοθετεί το*ν ασια­τικό τρόπο παραγωγής από την πρωτόγονη κοινότητα και τις τυπικές μορφές διάλυσής της και ταυτόχρονα ο βασικός ανταγωνισμός της κοινωνίας της Ανατολής, με τη βοήθεια του οποίου μπορεί να ερμηνευθεί κάθε ανατολικός εξωτι­σμός»2.

Η αντίληψη λοιπόν του Τοκάι είναι ότι έχουμε να κά­νουμε πραγματικά με τάξεις, αν και βέβαια διατυπώνει ταυτόχρονα την άποψη ότι δεν επιτρέπεται να χαρακτηρι-

1. Fr. Engels, Auti-DQhring.o.n., σελ. 207-208.2. Φ. Τοκάι, Γ ια τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π., σελ. 92.

76

στεϊ η ταξική διάρθρωση του ασιατικού τρόπου παραγωγής σαν η πρώτη τυπική ταξική διάρθρωση, μολονότι είναι η πρώτη στην ιστορία. Κι αυτό γιατί στην ουσία, συντηρών­τας την κοινή φυλετική ιδιοκτησία, δεν σηματοδοτεί μια πραγματική κοινωνική ανάπτυξη. Συνεπώς, κατά τον Τοκάι, πρόκειται για ένα «μεταβατικό τύπο ταξικής διάρθρωσης»1.

Βέβαια υπάρχουν κι απόψεις ακόμα πιο αυστηρές ως προς την τοξικότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής. Έ ­τσι ορισμένοι υποστηρίζουν ότι, ακριβώς επειδή από τη μια είχαμε μια. ρύθμιση δικαιωμάτων και υποχρεώσεων με τις συνηθισμένες μορφές της πρωτόγονης κοινότητας και από την άλλη στοιχεία διαχωρισμού σε τάξεις, έχουμε να κάνου­με όχι ακριβώς με τάξεις αλλά με «προτάξεις»2.

Αλλοι πάλι θεωρούν ότι «σε καμιά περίπτωση τα κοι­νωνικά στρώματα της ασιατικής κοινωνικής ιεραρχίας δεν αποτελούν τάξεις»3, με την έννοια του ορισμού του Λένιν, κι αυτό γιατί λείπει η προϋπόθεση της κυριαρχίας της ατο­μικής ιδιοκτησίας της γης και των μέσων παραγωγής και ταυτόχρονα λείπει η καθαυτό ταξική συνείδηση, μια κι έ­χουμε, χάρη στην παράδοση, μια γενική κοινωνική συνείδη­ση που αποδέχεται σαν δοσμένη την ασιατική ιεραρχία. Ο Ιόν Μπανού εκφράζει κάπως διαφορετικά αυτή τη σχέση του ασιατικού τρόπου παραγωγής, διατυπώνοντας την άπο­ψη ότι η ιδιαιτερότητά του είναι «η διαλεκτική σχέση ανά­μεσα στην ενότητα κράτος-κοινότητα, που στηρίζεται στις οικονομικές λειτουργίες του κράτους, και τον κοινω­νικό ανταγωνισμό ανάμεσα στην αριστοκρατία και την α­γροτιά»4.

Στην κάθε περίπτωση, κανείς δεν αρνείται ότι, στη βάση της κοινής ιδιοκτησίας, αναπτύσσεται μια εκμεταλ­

1. Φ. Τοκάι, στο ίδιο, σελ. 93.2. Βλ. για παράδειγμα, Γ.Β. Μπρόμπλεΐ, Σ ύγχρονα προβλήματα

της εθνογραφίας,· Μόσχα, 1981, σελ. 160. (στα ρώσικα), και Β. Μασόν, που αποδέχεται την άποψη του προηγούμενου στο «Η εποχή των πρώ­των πολιτισμών», Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, Κοινω νικές Επι­στήμες, τεύχ. 3-4, 1987, σελ. 156.

3. Βλ. A. Antonacopoulos, La th6orie de Γ 6tat cher Platon e t Ari- stote, O.K., σελ. 56-57.

4. Ion Banu, «La formation sociale «asiatique» dans la perspective de la philosophic orientale antique», στο Sur le «m ode de production a- siatique», ό.π., σελ. 287.

77

λευτική κοινωνία της οποίας το προνομιούχο στρώμα έχει, κατά τη δική μας αντίληψη, ιδιαίτερη θέση στο δοσμένο σύστημα παραγωγής, ιδιαίτερη θέση ως προς τα μέσα παρα­γωγής και πιο ειδικά τη γη (λειτουργεί συνολικά σαν φορέας της ιδιοκτησίας), ιδιαίτερο προνομιακό ρόλο στην κοινωνική οργάνωση και ιδιοποιείται το μεγαλύτερο μέρος του υπερπροϊόντος και συνεπώς αντιστοιχεί σε μια τάξη με τη πλήρη λενινιστική έννοια του όρου. Βέβαια πρόκειται για μια ιδιαίτερη, σε σχέση με τις επερχόμενες προνομιού­χες τάξεις, τάξη, εφόσον δεν έχουμε εδώ μια ξεκάθαρη μορφή ιδιωτικής ιδιοκτησίας των προνομιούχων. Όμως πρόκειται για μια ταξική κοινωνία, κάτι που, εκτός των άλ­λων, αποδείχνουν και οι εσωτερικές της συγκρούσεις, όπου οι αγρότες ξεσηκώνονται κατά της αριστοκρατίας. Εξάλ­λου, η παρουσία της κοινωνικής διαμαρτυρίας ενάντια στην καταπίεση του ανθρώπου από τον άνθρωπο είναι συχνή στα κείμενα της Ανατολής. Η επαναστατική φυσιογνωμία που κυριαρχεί στην Ανατολή, σε αντίθεση από την αρχαία Ελλάδα ή τη Ρώμη, είναι αυτή του αγρότη.1

Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι οι καταπιεζόμενοι αγρό­τες είχαν συνείδηση της αντικειμενικής ταξικής τους θέσης. Γι’ αυτό, οι εξεγέρσεις των αγροτών στόχευαν όχι στην ανα­τροπή του τρόπου παραγωγής συνολικά αλλά στην ανα­τροπή μιας συγκεκριμένης αριστοκρατικής τάξης, μιας συγ­κεκριμένης δυναστείας και την αντικατάστασή της από κά- ποια άλλη.

Σ’ ένα βαθμό, το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τις ε­ξεγέρσεις των δούλων στην αρχαία Ρώμη, όπου ο Σπάρτακος για παράδειγμα, σε αντίθεση με τους στόχους των προγενέ­στερων εξεγέρσεων, δεν ήθελε να ιδρύσει ένα κράτος των δούλων, όπου οι δουλοκτήτες θα μετατρέπονταν σε δούλους και οι δούλοι σε αφέντες, αλλά να οδηγήσει τους δούλους σε περιοχές έξω από τα σύνορα της δουλοκτητικής κοινωνίας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Σε άλλες περιπτώσεις, οι δούλοι είχαν σαν στόχο να με-

1. Ion Banu. «La formation sociale «asiatique», dans la perspective de la philosophie orientale antique», ό.π., σελ. 301.

78

τατραπούν οι ίδιοι σε αφέντες και να μετατρέψουν τους αφέντες σε δούλους.

Η δουλοχτητική κοινωνία λοιπόν ήταν ταξική κοι­νωνία. Φυσικά, εκτός από τις δυο βασικές τάξεις του ασιατι­κού τρόπου παραγωγής, υπήρχαν κι άλλα στρώματα, και μέσα στις δυο βασικές τάξεις υπήρχαν σημαντικές διαφορο­ποιήσεις, ιδιαίτερα ανάμεσα στα μέλη του κρατικού μηχανι­σμού.

Από την πλευρά της κυρίαρχης τάξης υπήρχε ο δεσπό­της και η αυλή του, οι ανώτεροι υπάλληλοι, η αριστοκρα­τική γραφειοκρατία, οι βοηθητικοί υπάλληλοι, οι ιερείς, οι στρατιωτικοί.

Από την πλευρά των καταπιεζόμενων είχαμε τον κύριο όγκο των ελεύθερων αγροτών, τους δούλους, που όμως ανή­καν στην κοινότητα, τους βιοτέχνες και αργότερα τους έμ­πορους, ενώ με τις καταλήψεις άλλων χωρών τελικά είχαμε ένα κατά κάποιο τρόπο διπλασιασμό της προηγούμενης τα­ξικής διάρθρωσης της κοινωνίας, από μια παράλληλη τα­ξική διάρθρωση που έρχεται να εγκατασταθεί σ’ αυτήν που προϋπήρχε. Έτσι συνήθως μια ανώτερη εξωτερική αριστο­κρατία έρχεται να προστεθεί στην εσωτερική γραφειο­κρατία.

I. Ρίγκομπερτ Γκϊντερ, Η εξέγερ ση του Σπάρτακου, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1988.

Κεφάλαιο Έβδομο

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

Το θεμέλιο της πρωτόγονης κοινότητας, από την οποία προέρχεται ο ασιατικός τρόπος παραγωγής, δεν είναι η α­φοσίωση στις αρχές της ισότητας και της συνεργασίας. Εί­ναι οι αντικειμενικές συνθήκες της κοινωνίας του πρωτόγο­νου κομμουνισμού, το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των παρα­γωγικών δυνάμεων και οι αντίστοιχες μ’ αυτό παραγωγικές σχέσεις που προσδιορίζουν τη συνείδηση, την ιδεολογία αυτών των κοινωνιών, που τις υποχρεώνουν, για να επιβιώ­σουν, να συνεργάζονται, να έχουν σχέσεις ισότητας.

Γενικά, τόσο το πολιτικονομικό εποικοδόμημα όσο και οι μορφές της συνείδησης, από τη μια προσδιορίζονται από τη βάση της κοινωνίας, από την άλλη αντεπιδρούν σ’ αυτήν τη βάση.

Το ίδιο συμβαίνει και με τον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής, όσον αφορά τους αντίστοιχους σ’ αυτόν θεσμούς, δη­λαδή τις σταθερά και κοινωνικά «αποδεκτές» παρεμβάσεις και ρυθμίσεις των κοινωνικών αντιθέσεων που εκφράζονται είτε εθιμικά είτε νομότυπα.1 Βέβαια θα πρέπει να πάρουμε υπόψη μας ότι, στην εποχή στην οποία αναφερόμαστε, οι συγγενικοί δεσμοί που διαμορφώνονται, στα πλαίσια του καταμερισμού της εργασίας, αποτελούν στοιχείο της βάσης της κοινωνίας κι ότι συνεπώς, αρχικά τουλάχιστον, δεν μπο­ρεί να γίνει λόγος για εποικοδόμημα, όσον αφορά τη φυλε­τική αριστοκρατία. Οπως είδαμε άλλωστε το έθιμο, η συνήθεια, παίζουν εδώ καθοριστικό ρόλο, μια και η συγ­κρότηση του ασιατικού τρόπου παραγωγής έχει σημαντικά στοιχεία από την προηγούμενη τάξη πραγμάτων, δεν θίγει

1. Βλ. Δ. Γρηγορόπουλου, «Η έννοια του θεσμού και ορισμένες θεωρητικές αντιλήψεις». Ε πιστημονική Σ κέψη, τεύχ. 23, σελ. 99-105.

φαινομενικά το προηγούμενο απ’ αυτόν καθεστώς της ιδιο­κτησίας και συνεπώς στηρίζεται στις δοσμένες συνήθειες.

Σχηματικά, μπορούμε να πούμε πως το δοσμένο επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων της ασιατικής κοινωνίας, οι σχέσεις ιδιοκτησίας που υπάρχουν σ’ αυτήν και η αναγ­καιότητα άσκησης ορισμένων γενικών κοινωνικών λειτουρ­γιών, γεννούν με «φυσιολογικό τρόπο» τον ασιατικό δεσπο- τιμό, ο οποίος ιδεολογικά στηρίζεται στο χαμηλό πολιτι­στικό επίπεδο των μαζών, στο γεγονός ότι γι’ αυτές η «συγ­κεντρωτική ενότητα» εκφράζει μια ανώτερη, μέχρι υπερβα­τική, δύναμη, η οποία μπορεί να αντιμετωπίσει ό,τι η ίδια η κοινότητα δεν μπορεί από μόνη της.

Η συγκεντρωτική ενότητα με τη σειρά της εκμεταλλεύε­ται αυτή την ιδεολογία, εκμεταλλεύεται το γεγονός ότι εκ­προσωπεί αρχικά ορισμένα πραγματικά συμφέροντα των κοινοτήτων. Μ’ αυτή την έννοια, ο Ένγκελς θεωρεί ότι αρ­χικά η βία έχει να παίξει λιγότερο σημαντικό ρόλο στην κα- θυπόταξη των εργαζομένων, μια και αρκούν οι οικονομικές αιτίες και η ιδεολογία που γεννούν. Και βέβαια η ιδεολογία όλων των λαών, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, βρέθηκε ση­μαδεμένη από τη θρησκεία.

Η θρησκεία εξυπηρετούσε συνήθως το κατεστημένο, ό­μως αυτό δεν είναι απόλυτο. Συχνά, ορισμένες θρησκείες της Ανατολής έκφραζαν μεταρρυθμιστικές τάσεις ή και τους καταπιεζόμενους. Έτσι για παράδειγμα είχαμε στην Αίγυ­πτο τον Ατόν, θεό-ήλιο, που κηρύχτηκε, από τον Φαραώ Αμένωφι τον τέταρτο, σε μοναδικό θεό της Αιγύπτου και η θρησκεία αυτή στράφηκε κατά του ιερατείου των άλλων θεών, ενώ γενικότερα λειτούργησε σαν θεολογούσα ιδεο­λογία, στα πλαίσια της πολιτικής του Αμένωφι, που θεωρεί­ται ένας από τους μεγαλύτερους κοινωνικούς μεταρρυθμι­στές της αρχαιότητας.1 Ακόμα ο Βούδας (πρίγκιπας Σι ντάρα Γκοτάμα), ήταν αντίθετος στο καθεστώς της κάστας που υ­περάσπιζε ο βραχμανισμός και κήρυσσε την ισότητα όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από κάστες και κοινωνική προέλευση, γι’ αυτό κι απόκτησε μεγάλη δημοτικότητα στις

1. Βλ. Γιάννη Κορδάτου, Η Παλαιό Δ ιαθήκη σ το φως τη ς κρ ι­τικής, εκδ. Μπουκουμάνη, σελ. 36.

81

λαϊκές μάζες και ταυτόχρονα είχε δημοκρατική απήχηση στις χώρες που τον αποδέχτηκαν.1

Βέβαια από την άλλη στην αρχαία Ανατολή η θρησκεία κήρυττε την πλήρη συγχώνευση του ανθρώπου και της φύ­σης, την διάλυση της προσωπικότητας στο νιρβάνα, που ή­ταν μια κατάσταση απόλυτης γαλήνης, κάτι που φυσικά αν­τιστοιχούσε στη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, που περι- γράψαμε προηγούμενα.

Ο Μαρξ, για τις ινδικές κοινότητες, έγραφε:

«Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι μικρές αυτές κοινό­τητες ήταν κηλιδωμένες με τις διακρίσεις κάστας και με τη δουλεία, ότι υποδούλωναν τον άνθρωπο στο ζυγό των εξωτερικών συνθηκών, αντί ν’ ανυψώσουν τον άνθρωπο και να τον κάνουν κύριο αυτών των συνθηκών, ότι μετέτρεψαν μια πρωτόγονα αναπτυσσόμενη κοινωνική κατάσταση σε μια αμετάβλητη φυσική μοίρα κι έτσι έ- φτασαν σε κείνο το ζωώδες, ωμό προσκύνημα της φύ­σης, που εκφυλίστηκε ως το σημείο ο άνθρωπος, ο άρ­χοντας της φύσης, να πέσει ευλαβικά στα γόνατα μπροστά στον Κάνιουμαν, τον πίθηκο, και τη Σαμπάλα, την αγελάδα.»2

Αν ξεκινήσουμε λοιπόν από το γεγονός ότι στην πρωτόγονη κοινότητα ο άνθρωπος παράγει τις αντικειμε­νικές συνθήκες της αναπαραγωγής σε μικρό βαθμό, ενώ σε μεγαλύτερο βαθμό τις προσλαμβάνει χάρη στο γεγονός ότι ανήκει στην κοινότητα που προϋπήρχε απ’ αυτόν, αναπτύσ­σεται η ιδέα ότι οι αντικειμενικές συνθήκες ύπαρξής του έ­χουν φυσική ή θεία προέλευση.

«Κάτω απ’ αυτό το ιδεολογικό περίγραμμα μπο­ρούσε να αναπτυχθεί η ιδέα ότι οι αντικειμενικές συνθήκες επιβίωσης της κοινότητας, συνεπώς της ενό­τητάς της, εξαρτώνται από τις έκτακτες εξουσίες και το κύρος, είτε ορισμένων από τα μέλη της (ιδιαίτερη οι­κογένεια προσωποποιημένη από τον αρχηγό της), ή

1. Βλ. Λ.Φ. Ιλίτσεφ - Π.Η. Φεντοσέγιεφ, Φ ιλοσοφ ικό Ε γκυκλο­παιδικό Λ εξικό , τόμ. 1ος, σελ. 322-325.

2. Κ. Μαρξ, «Η βρετανική κυριαρχία σ τ ις Ινδίες», Δ ιαλεχ τά Έ ρ ­γα, τόμ. 1ος, ό.π., σελ. 408.

82

από ένα φανταστικό πρόσωπο υπερφυσικής ή θεϊκήςφύσης.»1

Στη συνέχεια, το γεγονός ότι στην διαδικασία της μετα­τροπής της φύσης από τον άνθρωπο είχαμε μια παρέμβαση της συγκεντρωτικής ενότητας, που προσωποποιείται στο βασιλιά (βλ. Νείλο), παρέμβαση συχνά αναγκαία - αρδευ­τικά έργα - η οποία μετέτρεπε το φυσικό περιβάλλον, είχε σαν αποτέλεσμα αυτός ο διαμεσολαβητής να θεωρείται ταυτόχρονα και σαν εκπρόσωπος μιας θεϊκής δύναμης ή η ί­δια αυτή δύναμη.2 Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι ο βασιλιάς ήταν και υπεύθυνος στα μάτια των μαζών για τις καιρικές συνθή­κες.

Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Κίνας, όπου, εκτός του ότι ο βασιλιάς θεωρούνταν σαν ο ανώτατος ιδιο- χτήτης της γης, ήταν ταυτόχρονα και ο ανώτατος ιερέας, «γιός του (θεού) Ουρανού». Χαρακτηριστικό είναι ότι το ι­χνογράφημα - σημείο «βαν» (βασιλιάς) εκφράζει την ιδέα του μεγαλείου της μονοπρόσωπης εξουσίας. Το αντίστοιχο ιερογλυφικό το αποτελούσαν αρχικά δυο έννοιες, «μέγας» και «μοναδικός». Αργότερα στη θέση του «μέγας» μπήκε το σημείο που απεικόνιζε τον ουρανό, κάτι που αντιστοιχούσε στην αντίληψη για τη θεϊκή καταγωγή των βασιλέων.3

Σημαντικό ρόλο έπαιζε κι ένα πολυπληθές ιερατείο, που μέσα από τη σύγχυση κράτους-θρησκείας αναδειχνόταν σε τμήμα της κυρίαρχης κρατικής γραφειοκρατίας.

Ο τεράστιος ρόλος της ιδεολογίας-θρησκείας για τη στήριξη του ανατολικού δεσποτισμού γίνεται εύκολα κατα­νοητός, ιδιαίτερα όταν στις περιόδους μακράς ανομβρίας ή, αντίστροφα, πλημμυρών, είχαμε ξεσηκωμούς ενάντια στους υπεύθυνους γι’ αυτές βασιλιάδες, που έθιγαν το δοσμένο βα­σιλιά ή τη δυναστεία, όχι όμως το ίδιο το σύστημα των σχέ­σεων παραγωγής ούτε και την θεοκρατική αντίληψη του κράτους, μια και ο νέος βασιλιάς ήταν και πάλι εκπρόσωπος του θεού.

1. Maurice Godelier, πρόλογος στο Sur les soci6t0s prdcapitalistes, ό.π., σελ. 68.

2. Βλ. Ion Banu, «La formation sociale “asiatique” dans le perspec­tive de la philosophie orientale antique», ό.π., σελ. 288.

3. Βλ. Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ, Π αγκόσμια ιστορία, τόμ. Αι, σελ. 722, κι ακόμα Η. Maspero. Les religions ohinoises, Paris, 1950.

83

Κεφάλαιο Όγδοο

Η ΣΤΑΣΙΜΟΤΗΤΑΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Όταν γίνεται λόγος για στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής, θα πρέπει να έχουμε αρχικά υπόψη μας τη σχετικότητα της έννοιας της στασιμότητας και να προσ­διορίσουμε το περιεχόμενό της.

Έτσι, αν η πρωτόγονη κοινότητα αναπτυσσόταν με αργούς ρυθμούς και για να φθάσει στο σιδερένιο άροτρο χρειάστηκε 30.000 έως 40.000 χρόνια, το δουλοκτητικό σύ­στημα αναπτύχθηκε πολύ πιο γρήγορα, φθάνοντας σ’ ένα υ­ψηλό τεχνικό και πνευματικό επίπεδο, σ’ ένα διάστημα περίπου 1.500 χρόνων. Η φεουδαρχία μπόρεσε να φθάσει ένα ακόμα υψηλότερο επίπεδο σε χίλια περίπου χρόνια, ενώ ο καπιταλισμός χρειάστηκε περίπου 200 χρόνια για να κα­θιερωθεί σαν κυρίαρχη μορφή. Και ο σοσιαλισμός πραγμα­τοποίησε σε λίγες δεκάδες χρόνια μετασχηματισμούς που δεν γνώρισε η ανθρωπότητα σ’ όλη την προηγούμενη ι­στορία της.1

Για να συλλάθουμε καλύτερα τη σχετικότητα των ρυθμών ανάπτυξης, ας προσέξουμε, όπως φαίνεται και από τον πίνακα που ακολουθεί, την εξέλιξη του διαστήματος ανάμεσα στην ανακάλυψη και την εφαρμογή της στην πιο σύγχρονη περίοδο, παίρνοντας ταυτόχρονα υπόψη μας τη σημασία της συντόμευσης αυτού του διαστήματος για τη συ­νολική κοινωνική ανάπτυξη.

Στην εποχή μας, το διάστημα αυτό συντομεύτηκε ακόμη παραπέρα. Συνεπώς, από την άποψη των ρυθμών της εξέλι­ξης στο εσωτερικό ενός τρόπου παραγωγής και πιο συγκε­κριμένα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, δε μπο- ρεΐ να κρίνουμε τη στασιμότητα του ασιατικού τρόπου πα-

I. Βλ. A. Spirkine, Lem at6rialism e dialectique, ό.π., σελ. 161.

84

ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΚΟΥ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗγια τη φωτογραφία για το τηλέφωνο για το ραδιόφωνο για την τηλεόραση για το ραντάρ

102 χρόνια 56 χρόνια 35 χρόνια 14 χρόνια 14 χρόνια 6 χρόνια 5 χρόνια

1727-18291820-1886

για την ατομική θόμθα για το τρανζίστορ

1867-19021922-19361926-19401939-19451948-1953'

ραγωγής με σύγχρονα κριτήρια ή γενικότερα με μέτρα ρυθμών άλλων τρόπων παραγωγής.

Όμως και η διάρκεια των διάφορων σχηματισμών είναι διαφορετική. Η ιστορική εξέλιξη επιταχύνεται με το πέρα­σμα από ένα σχηματισμό σ’ ένα ανώτερο. Έτσι, ενώ η δου­λεία υπήρχε για 3.000 έως 4.000 χρόνια, η φεουδαρχία βασί­λευε από 1.000 έως 2.000 χρόνια και σ’ ορισμένες χώρες όχι πάνω από 1.000 χρόνια.2 Επομένως, μ’ αυτά τα δεδομένα, θα πρέπει να δούμε ότι και στον ασιατικό τρόπο παραγωγής έ­χουμε μια ορισμένη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, που εκφράζεται τόσο στην κατασκευή των μεγάλων έργων, κύρια των αρδευτικών συστημάτων, όσο και στην ανάπτυξη των μέσων παραγωγής και των πρώτων επιστημονικών γνώ­σεων. Η αρχιτεκτονική, η γραφή, τα μαθηματικά, το δίκαιο, κλπ., προοδέυσαν στη διάρκεια του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής. Σ’ ένα γενικότερο επίπεδο η παρουσία της συγκεν­τρωτικής ενότητας διευκόλυνε αρχικά τη σχετική ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμων, άσχετα αν στη συνέχεια έγινε εμπόδιο γι’ αυτήν την ανάπτυξη.

Από τη σκοπιά αυτή μπορούμε να συγκρίνουμε την αλ­λαγή της μορφής της ιδιοκτησίας δίχως πέρασμα στην ιδιω­τική ιδιοκτησία, με την αλλαγή που πραγματοποιείται στα πλαίσια του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, όπου

1. Lion Lavallie, Pour uneprospective marxiste, Editions Sociales, Paris, 1970, σελ. 124.

2. Βλ. G. Gleserman, Les lois de In vo lu tion sociale, Moscou, σελ.194.

85

από την ατομική ιδιοκτησία του μεμονωμένου καπιταλιστή, περνάμε στη μετοχική εταιρία και ακόμα στην ιδιοκτησία του συλλογικού καπιταλιστή του αστικού κράτους, κάτι που σ’ ένα βαθμό διευκολύνει την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, όχι όμως τόσο, όσο αν περνούσαμε στο σοσιαλι­σμό και την εθνικοποίηση, σαν πρώτη πράξη της διαδι­κασίας κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής. Συνεπώς, όταν γίνεται λόγος για στασιμότητα της ασιατικής μορφής, η στασιμότητα αυτή προσδιορίζεται σαν τέτοια σε σχέση με την πιο γοργή εξέλιξη της Δύσης και στην αδυναμία ενός αυτόνομου περάσματος σε μια ανώτερη μορφή εξέλιξης, δί­χως εξωτερικές παρεμβάσεις. Μ’ άλλα λόγια, το πρόβλημα είναι ότι ο ίδιος ο ασιατικός τρόπος παραγωγής δεν προω­θεί την απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων, το βάθε- μα του καταμερισμού της εργασίας.

Απ’ αυτή τη σκοπιά ο Μαρξ αντιμετωπίζει και το ρόλο της Αγγλίας στην Ινδία. Γράφει ο Μαρξ:

«Βέβαια όταν η Αγγλία προκαλούσε μια κοινω­νική επανάσταση στο Ινδοστάν, κινιόταν μονάχα από τα πιο χυδαία συμφέροντα και ο τρόπος που χρησιμο­ποίησε για να τα επιβάλει ήταν ηλίθιος. Μα το ζήτημα δεν είναι αυτό. Το ζήτημα είναι αν η ανθρωπότητα μπο­ρεί να εκπληρώσει τον προορισμό της χωρίς μια θεμε­λιακή επανάσταση στις κοινωνικές σχέσεις της Ασίας. Αν όχι, τότε η Αγγλία οποιαδήποτε εγκλήματα κι αν διέπραξε ήταν το ασυνείδητο όργανο της ιστορίας βά­ζοντας μπρος την επανάσταση αυτή. Έτσι όσο συγκλο­νιστικό κι αν είναι για τα προσωπικά μας αισθήματα το θέαμα της κατάρρευσης ενός παλιού κόσμου έχουμε το δικαίωμα μπρος στην ιστορία ν’ αναφωνήσουμε μαζί με τον Γ καίτε:“Θα ’πρεπε τούτο το βάσανο να μας τυραννά αφού χαρά μας δίνει μεγάλη.Του Ταμερλάνου μήπως η εξουσία δεν κατάπιε μυριάδες ψυχές;”»1

1. Κ.. Μαρξ,«Η βρετανική κυριαρχία στις Ινδίες» .Δ ιαλεχ τά Έργα, ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 409.

86

Ας δούμε πώς ο Μαρξ στο Κεφάλαιο περιγράφει τη στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής:

«Έτσι λ.χ. οι πανάρχαιες εκείνες μικρές ινδικές κοινότητες, που εξακολουθούν εν μέρει να υπάρχουν, στηρίζονται στην κοινοχτημοσύνη της γης, στην άμε­ση σύνδεση της γεωργίας με τη χειροτεχνία και σ’ ένα σταθερό καταμερισμό της εργασίας, που χρησιμεύει σαν δοσμένο σχέδιο και σχεδιάγραμμα κατά την ίδρυση νέων κοινοτήτων. Σχηματίζουν αυτάρκη σύνολα παρα- γωγής[...]. Η κύρια μάζα των προϊόντων παράγεται για την κάλυψη των άμεσων αναγκών της ίδιας της κοινό­τητας και όχι σαν εμπορεύματα και γι’ αυτό η ίδια η πα­ραγωγή είναι ανεξάρτητη από τον καταμερισμό της ερ­γασίας της ινδικής κοινωνίας σαν σύνολο, που πραγμα­τοποιείται μέσω της ανταλλαγής εμπορευμάτων. Μονάχα το περίσσεμα των προϊόντων μετατρέπεται σε εμπόρευμα και εν μέρει πάλι μόνο στα χέρια του κρά­τους, στο οποίο από αμνημονεύτων χρόνων συρρέει μια ορισμένη ποσότητα προϊόντων με τη μορφή γαιο- προσόδου σε είδος.»1

Στη συνέχεια, ο Μαρξ αναφέρεται στους διάφορους υ­παλλήλους της κοινότητας που υπάρχουν δίπλα στη μάζα του πληθυσμού, στον δικαστή, τον αστυνόμο, το φοροει- σπράχτορα, ενωμένους σε ένα πρόσωπο, το λογιστή, έναν υπάλληλο που καταδιώκει τους εγκληματίες και προστα­τεύει τους ξένους ταξιδιώτες, το φύλακα των συνόρων, το νε­ροκράτη που διανέμει το νερό, το βραχμάνο, το δάσκαλο, τον αστρολόγο, το σιδερά, το μαραγκό, τον αγγειοπλάστη, τον κουρέα, τον πλύστη, τον αργυροχόο, τον ποιητή...

«Αυτά τα λίγα πρόσωπα συντηρούνται με έξοδα ό­λης της κοινότητας. Όταν αυξηθεί ο πληθυσμός, δη- μιουργείται και εγκατασταΐνεται πάνω σε ακαλλιέργη­το έδαφος μια νέα κοινότητα σύμφωνα με το πρότυπο της παλιάς [...] Ο απλός παραγωγικός μηχανισμός σ’ αυτές τις αυτάρκεις κοινότητες, που αναπαράγονται διαρκώς με την ίδια μορφή και που, αν κατά τύχη, κατα-

1. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, τόμ. 1ος, ό.π., σελ. 373.

87

στραφούν, τις ξανασυγκροτούν στο ίδιο μέρος με το ί­διο όνομα, μας δίνει το κλειδί για να λύσουμε το μυ­στικό της αμεταθλητάτητας των ασιατικών κοινωνιών, που έρχεται σε τόσο χτυπητή αντίθεση με τη διαρκή διάλυση των ασιατικών κρατών και το σχηματισμό νέων και με την ασταμάτητη διαδοχή των δυναστών. Οι θύελλες στα σύννεφα της πολιτικής περιοχής αφήνουν άθιχτη :η διάρθρωση των βασικών στοιχείων της κοι­νωνίας.»1

Στα Χειρόγραφα του 1857-1858 ο Μαρξ αναφέρεται, σε διάφορα σημεία, στις αιτίες της στασιμότητας του ασιατι­κού τρόπου παραγωγής:

«Ο λόγος (αυτής της στασιμότητας) είναι η ίδια η προϋπόθεση (της ασιατικής μορφής), δηλαδή το γε­γονός ότι το μεμονωμένο άτομο δεν αυτονομείται απέ­ναντι στην κοινότητα, ότι ο κύκλος της παραγωγής εί­ναι η αυτοσυντήρηση, ότι υπάρχει ενότητα της γεωργίας και της μανουφακτούρας.»2

Και στο ίδιο κείμενό του ο Μαρξ γράφει σχετικά:

«Όσο πιο παλιός και παραδοσιακός είναι ο τρόπος παραγωγής - κι αυτός ο τρόπος διατηρείται για πολύ στη γεωργία κι ακόμα πιο πολύ στον ανατολικό συν­δυασμό της γεωργίας με την μανουφακτούρα - δηλαδή όσο η πραγματική διαδικασία ιδιοποίησης παραμένει αμετάβλητη, τόσο οι παλιές μορφές ιδιοκτησίας και μαζί τους γενικά η κοινωνία παραμένουν σταθερές. Εκεί όπου υπάρχει ήδη ο διαχωρισμός ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας από τη μια σαν ατομικοί ιδιοκτή­τες, και από την άλλη τα ίδια μέλη της κοινότητας σαν κοινότητα την πόλεων και σαν κάτοχοι της γης της πό­λης - εμφανίζονται συνθήκες που μπορεί να έχουν σαν συνέπεια το άτομο να χάσει την ιδιοκτησία του, δη­λαδή τη διπλή σχέση που τον καθιστά έναν πολίτη ίσο με τους άλλους, μέλος της κοινότητας και ιδιοκτήτη. Στην ανατολική μορφή αυτό το χάσιμο είναι εντελώς

1. Κ. Μαρξ, τόμ. 1ος, στο ίδιο. σελ. 374.2. Κ. Marx, Grundrisse, τόμ. 1ος, ό.π., σελ. 423.

88

αδύνατο να πραγματοποιηθεί, εκτός αν υπάρξουν εν­τελώς εξωτερικές επιδράσεις, κι αυτό γιατί το ατομικό μέλος της κοινότητας δεν βρίσκεται ποτέ μ’ αυτήν σ’ ε­λεύθερη σχέση που θα μπορούσε να το κάνει να χάσει τον (αντικειμενικό, οικονομικό) σύνδεσμο μαζί της. Είναι ριζωμένο. Αυτό οφείλεται επίσης στην ένωση της μανουφακτούρας και της γεωργίας, της πόλης (του χω­ριού) και της εξοχής.»1

Όπως είναι φανερό, κατά το Μαρξ, η στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής οφείλεται στο ίδιο το πε­ριεχόμενο αυτού του τρόπου παραγωγής, στις σχέσεις παρα­γωγής που εμπεριέχει, στο γεγονός ότι το άτομο δεν γίνεται αυτόνομο απέναντι στην κοινότητα, στο ότι υπάρχει αυτάρ- κεια, στην ενότητα γεωργίας και χειροτεχνίας. Στην Ανα­τολή συνεπώς δεν υπάρχουν οι ιδιαίτεροι εκείνοι παράγον­τες που θα αποσπάσουν το άτομο από τον «ομφάλιο λώρο της κοινότητας».

Ιδιαίτερο αλλά όχι και μοναδικό ρόλο σ’ αυτήν την κατάσταση έπαιξαν, κατά τον Μαρξ, οι ιδιαίτερα ευνοϊκοί γεωγραφικοί όροι που υπήρχαν στην αγροτική οικονομία,2 καθώς επίσης και η απομόνωση αυτών των μυριάδων μικρών κοινοτήτων που ήταν αυτάρκεις. Ταυτόχρονα, είχαμε από την άλλη πλευρά το κράτος που απομυζούσε το μεγαλύτερο μέρος του υπερπροϊόντος, παρεμποδίζοντας έτσι τη συσσώ­ρευση και κατά συνέπεια τη διαμόρφωση της ιδιωτικής ιδιο­κτησίας «από τα κάτω». Έτσι, ενώ η εμφάνιση του κράτους και η διαμεσολάθησή του στη σχέση ατόμου-γης, διαμόρ­φωνε ήδη μια διαφορετική μορφή σχέσης απ’ ό,τι η πρωτό­γονη κοινοτική αλληλεγγύη, δεν επέτρεπε την διάλυση των πρωτόγονων σχέσεων, την απελευθέρωση της κοινωνίας από τις πρωτόγονες σχέσεις, που την κρατούσαν δέσμια στην πορεία για την παραπέρα ανάπτυξή της. Συνεπώς οι αιτίες της στασιμότητας σχετίζονται με την μη ανάπτυξη της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, το μη βάθεμα του καταμερισμού της εργασίας, απόρροια της αυτάρκειας των κοινοτήτων, κατά προέκταση της μη ανάπτυξης της απλής εμπορευμα- τικής παραγωγής.

1. Κ. Marx, στο ίδιο, σελ. 432.2. Βλ. Φ. Τοκάι, Για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π.. σελ. 16.

89

Ακόμα κΓαν δεχτούμε ότι το σύστημα των καστών σ’ ένα θαΟμό συνέθαλε στο ξεπέρασμα αυτής της απομόνωσης των χωριών που περιγράφει ο Μαρξ, και της αντίστοιχης μ’ αυτήν αυτάρκειας, είχαμε μια ορισμένη ανάπτυξη της παρα­γωγής και των ανταλλαγών, που όμως δεν είχαν εμπορευμα- τική μορφή.'

I. Βλ. Maurice Godelier, πρόλογος στο Sur les soci0tis prdcapitali- stes, ό.π., σελ. 43.

90

Κεφάλαιο Ενατο

Ο ΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ,ΒΑΣΗ ΕΝΟΣ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ;

Ας προσπαθήσουμε, με βάση όσα αναπτύξαμε πιο πάνω, να συνοψίσουμε την ουσία του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής, για να μπορέσουμε στη συνέχεια να προσδιορίσουμε τη θέση του σαν κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού και ταυτόχρονα το μεταβατικό του χαρακτήρα.

Τα θεμελιακά χαρακτηριστικά του ασιατικού τρόπου παραγωγής είναι λοιπόν: Η έλλειψη ιδιωτικής ιδιοκτησίας της γης, Ο ιδιαίτερος ρόλος του κράτους σαν συγκεντρω­τικής ενότητας που καρπώνεται το υπερπροϊόν, η ύπαρξη μεμονωμένων χωριών που ζουν ιδιοσυντηρούμενα δίχως να υπάρχουν εμπορευματικές σχέσεις μεταξύ τους και στα οποία υπάρχει ενότητα βιοτεχνίας και αγροτικής οικο­νομίας.

Ο Μαρξ χρησιμοποιούσε την έννοια του τρόπου παρα­γωγής, από τη μια σαν συγκεκριμένη έννοια που αναφερό- ταν σ’ ορισμένες συγκεκριμένες κοινωνίες, οπότε γινόταν λόγος για κάποιο «εθνικό τρόπο παραγωγής», κι από την άλ­λη με μια γενικότερη σημασία, σαν γενική κατηγορία που λειτουργούσε σ’ ένα επίπεδο αφαίρεσης, που στεκόταν «πάνω» από τις συγκεκριμένες κοινωνίες, με την έννοια ότι συγκεντροποιεί τα κοινά σημεία των διαφόρων συγκεκριμέ­νων κοινωνιών και παραμερίζει τα επιμέρους διαφορετικά.1

Έτσι, και για τη γενικότερη έννοια του κοινωνικού σχηματισμού, η συμβολή του Μαρξ συνίσταται ακριβώς στο γεγονός ότι «μόνο μια τέτοια γενίκευση έδωσε τη δυ­νατότητα να περάσουμε από την περιγραφή των κοινωνικών φαινομένων (και την εκτίμησή τους από την άποψη του ιδα­νικού) στην αυστηρά επιστημονική ανάλυσή τους, που πα­ραμερίζει λ.χ. εκείνο που ξεχωρίζει τη μια κεφαλαιοκρα­

1. Βλ. I. Semyonov,«Socio-Economic Formations in the Historical Process», in Philosophy in the U SSR, ό.π., σελ. 34.

9!

τική χώρα από την άλλη και ερευνά εκείνο που είναι κοινό σε όλες»1.

Από μια άλλη σκοπιά, η έννοια τόυ τρόπου παραγωγής χρησιμοποιείται από τους κλασικούς του μαρξισμού, είτε με το περιεχόμενο του τρόπου παραγωγής της υλικής ζωής, δη­λαδή σαν το σύνολο της οικονομικής βάσης της κοινωνίας, της διαλεκτικής συνένωσης των σχέσεων παραγωγής και των παραγωγικών δυνάμεων, είτε με μια ακόμη ευρύτερη έν­νοια, οπότε ταυτίζεται με τον κοινωνικοοικονομικό σχημα­τισμό, του οποίου στην κάθε περίπτωση αποτελεί προσδιο- ριστικό, καθοριστικό στοιχείο. Ο Μαρξ θεωρεί ότι ο τρόπος παραγωγής, δηλαδή το σύνολο που αποτελείται από τις πα­ραγωγικές δυνάμεις και τις σχέσεις παραγωγής, καθορίζει τη διαδικασία της κοινωνικής πολιτικής και πνευματικής ζωής, ότι αυτό είναι που αποτελεί την υλική βάση της κοι­νωνίας. Συνεπώς, από τη δεύτερη αυτή σκοπιά, ο τρόπος πα­ραγωγής - κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός εμπεριέχει, πέρα από τα στοιχεία της βάσης, και την ιδεολογία, το πολι­τικό σύστημα κλπ. Στην κάθε περίπτωση, η ανάλυση ενός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού δεν μπορεί να περιο­ριστεί στην ανάλυση του οικονομικού τρόπου παραγωγής κι ακόμα λιγότερο στην ανάλυση της οικονομικοτεχνικής πραγματικότητας που περιέχεται σ’ αυτόν, μαζί με την οικο- νομικοκοινωνική, αλλά να διευρύνεται και στην «μη οικο­νομική» πτυχή του, δηλαδή στην ιδεολογική «εποικοδομη­τική» πλευρά του σχηματισμού. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει σε καμιά περίπτωση να υποβαθμίζεται ο καθοριστικός ρό­λος του οικονομικού τρόπου. Είναι συνεπώς ορθό να λέμε ότι στο έργο του Λένιν η έννοια του κοινωνικοοικονομι­κού σχηματισμού δεν μπορεί να αναλυθεί, παρά μόνο μέσα από την έννοια του τρόπου παραγωγής. Όμως ταυτόχρονα θα πρέπει να αναγνωρίζουμε ότι η κατηγορία του τρόπου πα­ραγωγής δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο επιστημο­νικής ανάλυσης, παρά μέσα από την έννοια του κοινωνικού σχηματισμού.*

1. Β.Ι. Λένιν, «Τι είναι οι “φίλοι του λαού” και πώς πολεμούν τους σοσιαλδημοκράτες», ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 137.

2. Βλ. V. Gerratana, «Sur la catdgorie de formation dconomique et sociale formation sociale et soci£t6 de transition», στο Cahiers du CE R M , τεύχ. 116, 1974, σελ. 18.

92

Τι είναι τώρα αυτό που παίζει καθοριστικό ρόλο στον προσδιορισμό ενός τρόπου παραγωγής και κατά προέκταση ενός κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού;

Όπως προαναφέραμε, ο Μαρξ με απόλυτη σαφήνεια ε­ξηγεί πως ο τρόπος παραγωγής προσδιορίζεται από τον τρόπο απόσπασης της υπερεργασίας, από τον ειδικό τρόπο με τον οποίο πραγματοποιείται η ένωση εργατών και μέσων παραγωγής.1

Ας επανέλθουμε όμως στον ασιατικό τρόπο παραγωγής.Είναι ξεκάθαρο ότι ο ασιατικός τρόπος παραγωγής αν­

τιστοιχεί σ’ ένα ιδιαίτερο κοινωνικοοικονομικό σχηματι­σμό με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τόσο στη βάση όσο και στο εποικοδόμημα. Ταυτόχρονα είναι σαφές ότι ο σχηματισμός αυτός έχει ένα μεταβατικό χαρακτήρα.

Όσον αφορά το διάλογο ανάμεσα στους μαρξιστές εν­τοπίζεται κυρίως σε δυο πλευρές του ζητήματος. Η πρώτη σχετίζεται με το αν ή όχι ο ασιατικός τρόπος παραγωγής στηρίζει ή αποτελεί έναν από τους βασικούς σχηματισμούς, όπως τους προσδιόρισε ο Μαρξ, και η δεύτερη με τον χαρα­κτήρα του μεταβατικού του περιεχόμενου.

Ως προς την πρώτη πλευρά του ζητήματος, ο Τοκάι υπο­στηρίζει ότι ο ασιατικός τρόπος παραγωγής είναι μεν ένας μεταβατικός σχηματισμός, όμως δεν είναι ένας τέταρτος προκαπιταλιστικός βασικός σχηματισμός κι αυτό γιατί εί­ναι βασικά αδιανόητη μια τέταρτη, βασική προκαπιταλι- στική μορφή ιδιοκτησίας. «Αν όμως είναι αδιανόητη μια τέταρτη» - γράφει ο Τοκάι - «προκαπιταλιστική μορφή ι­διοκτησίας, τότε δεν έχουμε κανένα λόγο να θεωρούμε τον ασιατικό τρόπο παραγωγής τέταρτο βασικό σχηματισμό»2.

Από την άλλη υπάρχει η αντίληψη ότι η έννοια «κοινω­νικός σχηματισμός μετάβασης» δεν μπορεί να σταθεί. Η αντίληψη αυτή ξεκινάει από τη διαφορετικότητα, τόσο των διαδικασιών μετάβασης των διάφορων μορφών κοινωνικο­οικονομικών σχηματισμών, όσο κι από την ποικιλία με την οποία η ίδια διαδικασία μετάβασης εμφανίζεται σε διάφορες χώρες και σε διαφορετικές ιστορικές συνθήκες. Για να γίνει, κατά την άποψη αυτή, λόγος για σχηματισμό, θα πρέπει να

1. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.κ., τόμ. 2ος, σελ. 34.2. Φ. Τοκάι, Για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π., σελ. 102.

93

υπάρχει μια κυρίαρχη, ιδιαίτερη μορφή τρόπου παραγωγής, που να έχει κατά κάποιο τρόπο παγιωθεί και συνεπώς ή δεν μπορεί να γίνει λόγος για μετάβαση, μια και τότε δεν θα έ­χουμε παγιωμένη κυρίαρχη μορφή ή μπορεί να γίνει λόγος για μετάβαση, οπότε αυτό αποκλείει το σχηματισμό.

Όπως είδαμε, ο Μαρξ με την κατηγορία κοινωνικοοι­κονομικός σχηματισμός δεν αναφερόταν ούτε σε συγκε­κριμένες ιδιαίτερες κοινωνίες, που η υλική τους βάση απο- τελεί κάποια σύνθεση διαφορετικών τρόπων παραγωγής, ούτε η έννοια αυτή αποτελούσε γΓ αυτόν μια λογική ή θεω­ρητική κατασκευή έξω από την πραγματικότητα.1 Βέβαια ο Λένιν χρησιμοποιεί αυτόν τον όρο για να χαρακτηρίσει τη ρώσικη αυτοκρατορία σαν συνδυασμό διάφορων τρόπων πα­ραγωγής.2 Με την πρώτη του όμως έννοια, ένας κοινωνικο­οικονομικός σχηματισμός αναφέρεται σ’ ένα καθορισμένο τρόπο παραγωγής και στις μη οικονομικές σχέσεις που αντι­στοιχούν σ’ αυτόν.

Ακόμη, από μια σκοπιά, ο κάθε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός είναι μεταβατικός, με την έννοια ότι οδηγεί από τον προηγούμενο μ’ αυτόν σχηματισμό στον επόμενο. Μ’ αυτήν την έννοια, ο ασιατικός τρόπος παραγωγής μπο­ρεί να χαρακτηριστεί σαν σχηματισμός και ταυτόχρονα σαν μεταβατικός. Ακόμα με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής έ­χουμε μια άλλη σημαντική ιδιαιτερότητα, μια κι εδώ δεν πρόκειται για το πέρασμα από μια ταξική ανταγωνιστική κοινωνία σε μια άλλη αλλά για το πέρασμα από μια αταξική διάρθρωση, τον πρωτόγονο κομμουνισμό, σε μια άλλη κοι­νωνική διάρθρωση, όπου έχουμε την εμφάνιση τάξεων.

Σε σχέση με το σοσιαλισμό, η διαφορά συνίσταται στο γεγονός ότι ο σοσιαλισμός αποτελεί φάση του ενιαίου κομ­μουνιστικού σχηματισμού, είναι τμήμα αυτού του σχηματι­σμού. Ο μεταβατικός του χαρακτήρας δεν πρέπει, όπως συχνά συμβαίνει, να συγχέεται με τη φάση μετάβασης από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, με τη στιγμή του ριζικού μετασχηματισμού και της οριστικής εξαφάνισης του κεφα­

1. Βλ. Dictionnaire critique de marxisme, ό.π., σελ. 473-475, και I. Semyonov ό.π., σελ. 39.

2. Βλ. π.χ. Β.Ι. Λένιν, «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία», τόμ. 3ος, και «Τι είναι “οι φίλοι του λαού” και πώς πολεμούν τους σο­σιαλδημοκράτες», τόμ. 1ος, ό.π.

94

λαιοκρατικού τρόπου παραγωγής.1 Η μεταθατικότητα του σοσιαλισμού συνϊσταται στο ότι στο σοσιαλισμό αναπτύσ­σεται η διαδικασία εξαφάνισης των τάξεων και του κράτους.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, η μεταθατικότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής μπορεί να προσδιοριστεί σαν τέτοια ως προς τη δουλοκτητική, φεουδαρχική, ή και καπιταλιστική κοινωνία, η οποία μπορεί να τον ακολουθήσει, ως προς την ταξική κοινωνία.

Πιο αναλυτικά, από τη σκοπιά της ιδιοκτησίας, ο ασια­τικός τρόπος παραγωγής χαρακτηρίζεται, όπως είδαμε, από το συνδυασμό της κοινής ιδιοκτησίας που προσιδιάζει στην πρωτόγονη κοινότητα και την εμφάνιση του κράτους - δια­μεσολαβητή που αποσπά το υπερπροϊόν. Έχουμε συνεπώς διατήρηση της φυλετικής ιδιοκτησίας και ταυτόχρονα λει­τουργία της σχέσης αυτής, κάτω από διαφορετικές συνθή­κες, κάτω από συνθήκες τέτοιες που η ανάπτυξη των παρα­γωγικών δυνάμεων έδωσε την δυνατότητα παραγωγής υπερ- προϊόντος, κάτι που αποτελεί και την υλική βάση για την εμφάνιση των τάξεων.

Από τη σκοπιά της τοξικότητας, πέρα απ’ όσα μόλις προαναφέραμε, έχουμε μια μεταβατική μορφή εκμετάλλευ­σης, που στηρίζεται ακριβώς σ’ αυτήν τη συλλογική ιδιο­κτησία, που αλλού παραχωρεί πιο σύντομα τη θέση της στην εκμετάλλευση, που στηρίζεται στην ιδιωτική ιδιο­κτησία, που εδώ όμως διατηρείται περισσότερο, διατηρών­τας ταυτόχρονα και την ιδιαίτερη μορφή εκμετάλλευσης που της αντιστοιχεί.

Στην κάθε περίπτωση, ο ασιατικός τρόπος παραγωγής αποτελεί μια ποιοτικά διαφορετική κατάσταση, τόσο σε σχέση με την πρωτόγονη κοινότητα, όσο και σε σχέση με τη δουλεία και τη φεουδαρχία.

Σε σχέση με την πρωτόγονη κοινότητα ο ασιατικός τρόπος παραγωγής έχει ομοιότητες, όπως την κοινή ιδιο­κτησία της γης, τους σταθερούς εσωτερικούς δεσμούς ανά­μεσα στα μέλη της κοινότητας. Ενώ στα ταξικά κράτη της δουλείας και της φεουδαρχίας έχουμε μια διάρθρωση που στηρίζεται σ’ έναν εδαφικό καταμερισμό, σε ενώσεις ατό­

1. Βλ. και Maurice Godelier, Η θεωρία της μ ετάβασης στο ν Μ αρξ, εκδ. Gutemberg, 1987, σελ. 26.

95

μων σ’ ένα χώρο, στον ανατολικό δεσποτισμό έχουμε ακόμα δεσμούς που αντιστοιχούν στην πρωτόγονη κοινότητα. Ό ­μως η εμφάνιση του κράτους, αρχίζει να διαφοροποιεί τον ασιατικό τρόπο παραγωγής από την πρωτόγονη κοινότητα και το κράτος τείνει να διαμορφωθεί σε γενικό ιδιοκτήτη.

Σε σχέση με τη δουλεία, έχουμε τη διαφορά ότι, ενώ στον ασιατικό τρόπο παραγωγής η θάση του είναι το χωριό και η ενότητα θιοτεχνίας-γεωργίας, στη δουλεία προωθείται η βιομηχανική ανάπτυξη των πόλεων και ο διαχωρισμός πόλης, χωριού και βιοτεχνίας, γεωργίας. Οι ίδιοι οι θιοτέ- χνες του ασιατικού τρόπου παραγωγής παρήγαγαν αξίες χρήσης για την ικανοποίηση των αναγκών της κοινότητας ή του κρατικού μηχανισμού, ενώ αντίθετα οι θιοτέχνες της δουλείας παρήγαγαν ανταλλακτικές αξίες που προορίζονταν για το εμπόριο. Στη δουλεία των κλασικών δουλοκτητικών κρατών ο δούλος αποτελεί την κύρια παραγωγική τάξη, ενώ αντίθετα στον ασιατικό τρόπο παραγωγής αυτή η τάξη είναι όλος ο αγροτικός πληθυσμός, που είναι ουσιαστικά δούλος του κράτους, κάτι που ο Μαρξ εντόπισε με τον όρο «γενι- κευμένη δουλεία». Οι δούλοι με την κλασική έννοια του ό­ρου, είναι ιδιοκτησία της κάθε κοινότητας και η δουλο­κτησία έχει εδώ πατριαρχική μορφή.

Σε σχέση τέλος με τη φεουδαρχία έχουμε ορισμένα κοινά σημεία, όπως την εκτέλεση αναγκαστικών εργασιών από τους αγρότες για λογαριασμό της κεντρικής εξουσίας, και το γεγονός ότι το κράτος παραχωρεί το δικαίωμα χρή­σης και κατοχής της γης, που όμως ανήκει στους ευγενείς α­τομικά κι όχι στο κράτος σαν προσωποποίηση της ενότητας των κοινοτήτων. Συνεπώς, εδώ υπάρχει σε αντίθεση με τον ασιατικό τρόπο, μια διασπορά της εξουσίας.' Γενικότερα, ενώ στην Ευρώπη το κράτος είναι η πολιτική οργάνωση, η πολιτική ένωση των γαιοκτημόνων, δηλαδή της κυρίαρχης οικονομικά τάξης, αντίστροφα, στον ασιατικό δεσποτισμό αυτοί που κατέχουν κάποια θέση στον κρατικό μηχανισμό γίνονται κύριοι του πλούτου.2

Η πιο σοβαρή σύγχυση που συναντά κανείς, σε όσους

1. Βλ. και Ελένη Μπιμπϊκου-Αντωνιάδη, «Το Βυζάντιο και ο ασια­τικός τρόπος παραγωγής, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1989.

2. Βλ. Leonid Sidov, «La sociiti angkorienne et le probfeme du mode de production asiatique», ό.π., σελ. 331.

96

ταυτίζουν τη φεουδαρχία με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, είναι η σύγχυση του τρόπου παραγωγής με τη μορφή της εκ­μετάλλευσης. Έτσι λοιπόν οι αγγαρείες και οι φόροι ή ακόμη και οι σχέσεις υποτέλειας των χωρικών προς τους φεουδάρχες δεν αρκούν για να χαρακτηρίσουν τη φεου­δαρχία κι ακόμα περισσότερο για να την ταυτίσουν με τον ανατολικό δεσποτισμό. Αν και υπάρχει το κοινό σημείο ανάμεσα στη φεουδαρχία και τον ανατολικό δεσποτισμό, που συνίσταται στο γεγονός ότι και στις δυο περιπτώσεις ο χωρικός εργάζεται στη δική του γη (από άποψη κατοχής και χρήσης), με τα δικά του εργαλεία και ότι παραχωρεί το προϊόν της υπερεργασίας του σ’ ένα άλλο πρόσωπο, αυτό σε καμιά περίπτωση δεν αρκεί για να ταυτίσει τους δυο τρόπους παραγωγής. Εξάλλου, όταν εξαφανίζεται τδ σύστημα των δουλοπάροικων, αυτό δεν συνεπάγεται και την εξαφάνιση της φεουδαρχίας που λειτουργεί και μάλιστα αναπτύσσεται με ακόμη μεγαλύτερη αποτελ^σματικότητα.1

Ο Ένγκελς γράφει σχετικά:

«Βέβαια η δουλοπαροικία και η υποταγή στην αγ­γαρεία δεν αποτελούν μια μορφή ειδικά μεσαιωνική ή φεουδαρχική. Τις συναντάμε παντού ή σχεδόν παντού, όπου ο κατακτητής βάζει τους παλιούς κατοίκους να καλλιεργούν τη γη για λογαριασμό του.»2

Συνεπώς, ο ασιατικός τρόπος παραγωγής διαφέρει τόσο από την πρωτόγονη κοινότητα όσο και από την κλασική δουλεία και τη φεουδαρχία.

Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά την ιδιοκτησία, ο Τοκάι αναφέρει:

«Η κοινή φυλετική ιδιοκτησία και η φεουδαρχική ατομική γαιοκτησία είναι διαμετρικά αντίθετες μορφές- παρόλη τη φαινομενική συγγένεια μεταξύ των πα­τριαρχικών ακόμη και των ασιατικών κοινωνιών και του φεουδαρχισμού - αλλά για να εμφανιστεί αυτό το

1. Βλ. και Charles Parain, «Protohistoire miditerrandenne et mode de production asiatique», στο Sur le «m ode de production asiatique», σελ. 171-172.

2. Fr. Engels, Lettre k Marx, 22 d£cembre 1882, Mega, III. Abt., IV, σελ. 589.

97

ολοκληρωτικό αναποδογύρισμα των σχέσεων, έπρεπε να γεννηθεί πρώτα μια διάσπαση της κοινής ιδιο­κτησίας, η διαλεκτική της άρνησης, δηλαδή η αρχαία μορφή ιδιοκτησίας.»1

Σχηματικά ο Τοκάι παρουσιάζει αυτή τη μετεξέλιξη με τον ακόλουθο τρόπο2:

ασιατική μορφή αρχαία μορφή γερμανική μορφή I —» G I -» G I G

/ \ # WΕ Ε Ε

όπου I είναι το άτομο, G η κοινότητα και Ε η γη.Και εξηγεί:

«Το σχήμα της πρώτης μορφής της ιδιοκτησίας δε χρειάζεται ιδιαίτερη εξήγηση: το άτομο συμπεριφέρε- ται έναντι της γης, μόνο σα μέλος της φυλετικής κοινότητας, απουσιάζει ακόμη η άμεση σχέση ατόμου και γης, δηλαδή η σχέση της ατομικής ιδιοκτησίας. Το σχήμα της αρχαίας μορφής μπορεί να σχολιαστεί π.χ.- στην ουσία επαναλαμβάνοντας μόνο απλώς τα λόγια του Μαρξ - ως εξής: το άτομο είναι από τη μια μεριά σα μέλος της αρχικά φυλετικής, τώρα κρατικής κοινό­τητας, ακόμη κάτοχος της κοινής γης που του αναλο­γεί, από την άλλη όμως είναι κιόλας ατομικός ιδιοκτή­της ενός άλλου κομματιού γης και σαν τέτοιος, μέλος της κρατικής κοινότητας, κάτοχος της κοινής γης που του αναλογεί. Τέλος η «γερμανική» μορφή: το άτομο είναι τώρα πια ατομικός ιδιοκτήτης της γης και μόνο σαν τέτοιος είναι κάτοχος του ακρωτηριασμένου σε απλό εξάρτημα υπολείμματος της κοινής γης.»3

Έτσι, ενώ στη δουλεία, με επίκεντρο την αρχαία πόλη, η κοινή ιδιοκτησία υπάρχει με τη μορφή της κρατικής ιδιο­κτησίας «ager publicus» και πλάι της έχουμε την ατομική ι­

1. Φ. Τοκάι, Για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π., σελ. 75.2. Φ. Τοκάι, στο ίδιο, σελ. 74.3. Φ. Τοκάι, στο ίδιο, σελ. 75.

98

διοκτησία, στη γερμανική κοινότητα, η κοινότητα δεν είναι ο πραγματικός ιδιοκτήτης της γης, όπως στην ασιατική μορφή, ούτε υπάρχει κρατική ιδιοκτησία, όπως στην αρχαία μορφή, αλλά απλά έχουμε κοινή χρήση της μη καλλιεργή­σιμης γης. Συνεπώς και από την άποψη της ιδιοκτησίας, που όπως είδαμε αποτελεί κλειδί για τον προσδιορισμό του τρό­που παραγωγής, έχουμε διαφορετικές καταστάσεις στην α­σιατική, την αρχαία και τη γερμανική μορφή.1

Η κρατική ιδιοκτησία λοιπόν του ανατολικού δεσποτι- σμού αποτελεί μια από τις κατευθύνσεις που επισήμανε ο Ένγκελς για το μετασχηματισμό της κοινοτικής ιδιο­κτησίας της γης σε ατομική ιδιοκτησία. Πρόκειται για τη μετατροπή «από πάνω», σε αντίθεση με την «από κάτω» με­τατροπή.

1. Βλ. Κ. Marx, Grundrisse, τόμ. 1ος, ό.π., σελ. 411-423.

99

Κεφάλαιο Δέκατο

ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΕ Ο ΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Μέχρι τώρα χρησιμοποιήσαμε τον όρο ασιατικός τρό­πος παραγωγής, παρόλο που στο τέλος του πρώτου μέρους επισημάναμε ότι το «ασιατικός» δεν αντιστοιχεί στην πραγ­ματικότητα, έτσι όπως αυτή προέκυψε από μεταγενέστερες από τα γραπτά των Μαρξ-Ένγκελς ανακαλύψεις.

Πράγματι, εκτός από την Ασία, ο ασιατικός τρόπος πα­ραγωγής και ο ανατολικός δεσποτισμός κυριάρχησαν στο Περού και το Μεξικό των αυτοκρατοριών των Ίνκας και των Αζτέκων της προκολομβιανής Αμερικής, στην Αίγυπτο, την προαποικιακή Αφρική κι ακόμα στις Μυκήνες και την Κνωσό του Μίνωα. Ακόμα ο ίδιος ο Μαρξ αναφέρει τους «ε- τρούσκους θεοκράτες» σαν παράδειγμα ανατολικών δε­σποτών που καρπώνονται το υπερπροϊόν. Πιο ειδικά, όσον αφορά την Ελλάδα, είναι πια γενικά αποδεκτό ότι η κρητό- μυκηναϊκή οικονομία των παλατιών ήταν όμοια μ’ αυτήν των ασιατικών οικονομιών κι ότι η φύση του κράτους ήταν κι εδώ γενεαρχική.1 Όμως και στην περίπτωση της «τυ­πικής» εξέλιξης προς τη δουλεία, όπως ορθά τονίζει ο Τοκάι, ο Ένγκελς «υπολογίζει σε μια μεταβατική περίοδο, όπου η κύρια ταξική αντίθεση υπάρχει ανάμεσα στον ευ- γενή (την αριστοκρατία που κατέχει τα δημόσια αξιώματα) και τον απλό λαό (τους άμεσους παραγωγούς)»2.

Γ ενικά είναι πια αποδεκτό ότι ανάμεσα στις πρώτες α­παρχές της καθαυτό ιστορίας, δηλαδή της εμφάνισης του κράτους και τη γέννηση του δουλοκτητικού τρόπου παρα­γωγής, πέρασε ένα πολύ μεγάλο διάστημα.3 Κατά τον Σαρλ

1. Βλ. και Γ. Βλάχου, Π ολιτικές κοινω νίες σ τον Ό μηρο , Μορφω­τικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1981, σελ. 76-80.

2. Φ. Τοκάι, Γ ια τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π., σελ. 42.3. BX.Charles Parain, «Protohistoire mdditerranienne et mode de

production asiatique», ό.π., σελ. 169.

100

Παρέν, η μεγάλη τύχη της Ελλάδας ήταν ίσως ότι οι ει­σβολές των Δωριέων αποτελείωσαν στην Ελλάδα, δίνοντας το τελειωτικό χτύπημα, τον ασιατικό τρόπο παραγωγής κι έτσι άνοιξε ο δρόμος για να γεννηθεί ένας καινούργιος τρό­πος παραγωγής.1 Συνεπώς, ο όρος «ασιατικός» ή «ανατο­λικός» έχει ίσως νόημα, μόνον από την άποψη ότι ο τρόπος αυτός της παραγωγής είχε την πιο χαρακτηριστική εφαρ­μογή του στην Ανατολή.

Από την άποψη τώρα του χρονολογικού προσδιορι­σμού του και της διάρκειάς του, ο ασιατικός τρόπος παρα­γωγής μπορεί να τοποθετηθεί, όπως είδαμε, στο διάστημα ανάμεσα στην αποσύνθεση της πρωτόγονης κοινότητας και την εμφάνιση της δουλοκτησίας ή της φεουδαρχίας. Και το διάστημα αυτό μπορεί να έχει πολύ μεγάλη διάρκεια. Έτσι για παράδειγμα η αρχαία αιγυπτιακή αυτοκρατορία αρχίζει το 2800 και το δουλοκτητικό σύστημα στην Ελλάδα τον 8ο προ Χριστού αιώνα. Έχουμε συνεπώς εδώ ένα διάστημα 2000 χρόνων. Όπως υπογραμμίζει ο Ιγκόρ Αντρέγεφ, έχου­με να κάνουμε εδώ «ουσιαστικά με το σημείο καμπής στη διαδικασία με την οποία ο πρωτόγονος - κοινοτικός σχημα­τισμός, αντικαταστάθηκε από την ανταγωνιστική - ταξική κοινωνία. Σε αρχαιολογικούς όρους αυτή η περίοδος αντι­στοιχεί περίπου στην εποχή του χαλκού [...] Για να χρησι­μοποιήσουμε τα λόγια του Μαρξ, μπορεί κανείς να πει ότι αυτή η περίοδος εξέφρασε, σε συμπυκνωμένη μορφή τις «ωδίνες του τοκετού» των στοιχείων και των κοινωνικών σχέσεων του νέου σχηματισμού, πάνω στα ερείπια του προ- κατόχου του»2. Στην Ανατολή, το ιστορικό αυτό βήμα πραγ­ματοποιείται, μέσω του ασιατικού τρόπου παραγωγής, ση- μειωτόν.

1. Charles Parain, στο ίδιο, σελ. 190.2. Ιγκόρ Αντρέγεφ, Γ ια το έργο του Έ νγκ ελ ς «Η καταγω γή τη ς ο ι­

κογένειας, της ατομικής ιδ ιοκτησ ίας και του κράτους», ό.π., σελ. 43-44.

101

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ

ΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΕΣ, ΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ ΒΙΤΦΟΓΚΕΛ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥΣ

Κεφάλαιο Ενδέκατο

Ο ΒΙΤΦΟΓΚΕΛ,ΟΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΗΣ ΤΟΥ ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΔΕΣΠΟΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

Ο Βιτφόγκελ, κατηγορεί τον Μαρξ και τον Ένγκελς για «έγκλημα ενάντια στην επιστήμη»1 στο όνομα πολιτικών σκοπιμοτήτων, για τη θέση τους απέναντι στον ασιατικό τρόπο παραγωγής, κατηγορεί τον Λένιν για «προσαρμογή της αλήθειας στη στρατηγική της εξουσίας»2 και τους σύγ- χρονούς του μαρξιστές για «καθυπόταξη της επιστήμης στα πολιτικά συμφέροντα»3.

Αν έχει δίκιο ως προς ορισμένους από τους τελευταίους, μια και δυστυχώς για μια ορισμένη περίοδο οι κοινωνικές ε­πιστήμες είχαν σαν σκοπό τη θεωρητικοποίηση της συγκυ­ριακής πολιτικής πρακτικής, έχει εντελώς άδικο όσον α­φορά τους Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν. Ο ίδιος ο Βιτφόγκελ μπορεί να κατηγορηθεί ακριβώς γι’ αυτό που κατηγορεί τους μαρξιστές, μια και η δήθεν καθαρά επιστημονική μελέτη του, όπως διαφαίνεται από τις διάσπαρτες αλλά σαφέστατες σ’ αυτήν πολιτικές τοποθετήσεις και εκτιμήσεις, έχει πολύ σαφείς αντικομμουνιστικούς στόχους, που καμιά σχέση δεν έχουν με την επιστημονική αντιμετώπιση της γραφειο­κρατίας στο σοσιαλισμό κι ούτε καν με την επιστημονική διερεύνηση του ανατολικού δεσποτισμού, μια κι ο τελευ­ταίος χρησιμοποιείται ακριβώς για να επιτεθεί ενάντια στο σοσιαλισμό.

Ας δούμε όμως, πριν απ’ όλα, ποιος είναι ο Καρλ Βιτφόγκελ.

Παλιός υπεύθυνος της Κομμουνιστικής Διεθνούς για τα ζητήματα της Ασίας, έχει τις πρώτες του επαφές με το κομ­μουνιστικό κίνημα από το 1922, σαν συγγραφέας προοδευ­

1. Κ. Wittfogel, L e despotism e oriental, ό.π., σελ. 467.2. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 471.3. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 15.

105

τικών θεατρικών έργων. Το 1933 φυλακίζεται από τους ναζί. Το 1935-1937 επισκέφθηκε την Κίνα και στη συνέχεια εγ­καθίσταται στις ΗΠΑ, όπου από το 1947 γίνεται καθηγητής της κινέζικης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον.

Στο βασικό έργο του Ο ανατολικός δεσποτισμός. που γράφτηκε το 1957, ο Βιτφόγκελ είναι σαφέστατος όσον α­φορά: 1. Τις γενικές πολιτικές του τοποθετήσεις 2. Τις σκο­πιμότητες που θέλει να εξυπηρετήσει 3. Το στόχο των α- ναλϋσεών του.

Ας τον παρακολουθήσουμε ως προς τις τρεις αυτές πτυχές.

Από τον πρόλογο κιόλας της δεύτερης έκδοσης του βι­βλίου του το 1977, ο Βιτφόγκελ ξεκαθαρίζει ότι θεωρεί τον <εφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής σαν τον «δημοκρατικό κόσμο»1 κι ότι «ο προορισμός των αμερικάνων είναι να γί­νουν οι ηγέτες του ελεύθερου κόσμου»2. Θεωρεί ότι οι δυ­τικές δημοκρατίες είναι οι αυθεντικές δημοκρατίες, γιατί στηρίζονται «σ’ ένα τύπο κοινωνίας με πολλαπλά κέντρα»3, τα οποία είναι «η μεγάλη κυβέρνηση», το «μεγάλο κεφά­λαιο», η «μεγάλη γεωργία», η «μεγάλη εργατική τάξη». Κανένα δεν πρέπει να καταστραφεί απ’ αυτά τα κέντρα, και φυσικά πριν απ’ όλα το μεγάλο κεφάλαιο, γιατί διαφορε­τικά κινδυνεύει ο πλουραλισμός και η περίφημη κοινωνία των πολλαπλών κέντρων, που αν καταστραφεί θα οδηγη- θούμε στον ολοκληρωτισμό και τη γραφειοκρατία.4 Έτσι, ο Βιτφόγκελ διαχωρίζει «τα κράτη του υδραυλικού δεσποτι- σμού από τα κράτη με πλουραλιστική διεύθυνση»5.

Παραπέρα, ο Βιτφόγκελ συγκεκριμενοποιεί ακόμα πε­ρισσότερο την αντίληψή του περί δημοκρατίας, θεωρώντας ότι ο μισθωτός εργάτης βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση γιατί «επωφελείται από τα πλεονεκτήματα του ανταγωνι­σμού στην αγορά εργασίας κι αυτό ακόμα κι αν το κράτος τον θρέφει ή τον πληρώνει»6. Λες και έρχεται από άλλο πλανήτη και, ξεχνώντας τις διώξεις που ο ίδιος είχε υποστεί

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. V.2. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. XXIV.3. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 509.4. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 537-538.5. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 164.6. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 66.

106

από τους ναζί, ο Βιτφόγκελ δηλώνει ότι «ευτυχώς η μορφή των δυτικών θεσμών εμποδίζει την εμφάνιση δικτατορικών τάσεων για μεγάλη διάρκεια»1. Ταυτόχρονα, εκφράζει ανοι­χτά την αντίθεσή του στην επανάσταση του 1917, θεωρών­τας πως, «από την άποψη της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, το 1917 είναι ίσως η πιο ολέθρια χρονιά της μοντέρνας ιστορίας»2.

Ξεκινώντας απ’ αυτές τις πολιτικές αφετηρίες ο Βιτφόγ- κελ δηλώνει ξεκάθαρα το στόχο του, τόσο στο ιδεολογικό, όσό και στο πολιτικό επίπεδο. Οι δυτικοευρωπαίοι και οι α- μερικανοί, θεωρεί ο Βιτφόγκελ, θα πρέπει να αξιοποιήσουν τις ιδέες του Μαρξ ακόμα και του Λένιν για να μπορέσουν να υπερισχύσουν στον ιδεολογικό αγώνα. Πιο συγκεκριμέ­να, υποστηρίζει ότι:

«Οι ενδείξεις που έδωσαν ο Μαρξ και ο Λένιν είναι πολύ ανεπαρκείς. Όμως, μόνον ακολουθώντας τες για δικό μας λογαριασμό, με αυτόνομο τρόπο, μπορούμε να ανατρέψουμε το συσχετισμό δυνάμεων στον αγώνα των ιδεών που διεξάγεται στην Ευρώπη και στις Ενωμένες Πολιτείες.»3

Αυτό λοιπόν που επιδιώκει ο Βιτφόγκελ είναι η προσ­τασία του καπιταλισμού από την ανατροπή του. Ακόμα, με καθαρά ψυχροπολεμικό τρόπο, ισχυρίζεται πως η «πιθανό­τητα μιας θερμοπυρηνικής απότομης επίθεσης - έκπληξης», «δεν πρέπει να αποκλείεται από τη μεριά των Σοβιετικών»4. Επίσης προσπαθεί να αποφύγει την επέκταση «της ηγε­μονίας του ολοκληρωτικού διευθυντικού συστήματος στο σύνολο του πλανήτη»5. Κι αυτοί οι στόχοι θα πρέπει να επι­τευχθούν ενισχύοντας την ιδεολογική και τη στρατιωτική καμπάνια του ελεύθερου κόσμου με πρόσθετα μέσα.6

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το μέσο που χρησιμο­ποιεί ο Βιτφόγκελ συνοψίζεται στην παρακάτω άποψη, που προσπαθεί να αποδείξει στο βιβλίο του:

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 180.2. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 21.3. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. XXIX.4. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. XXVI.5. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. VIII.6. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 539.

107

Στη βάση μιας συλλογικής ιδιοκτησίας, μπόρεσε να διαμορφωθεί μια ταξική κοινωνία κι ένα δεσποτικό καθε­στώς.

Ο σοσιαλισμός στηρίζεται στη συλλογική ιδιοκτησία και στα μεγάλα δημόσια έργα, συνεπώς ο σοσιαλισμός είναι μια από τις μορφές του ανατολικού δεσποτισμού και της εκ­μετάλλευσης που αυτός συνεπάγεται. Οι κρατικοί υπάλλη­λοι και τα στελέχη του κόμματος αποτελούν τη νέα εκμεταλ- λεύτρια τάξη.

Ο ίδιος γράφει, στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης, ότι στόχος του έργου του είναι «η προσπάθεια για να προσδιο­ριστεί η ιδιαιτερότητα ενός συστήματος ημι-διευθυντικού. μη δυτικού, δεσποτικής εξουσίας και να εξηγηθεί ο κομμου­νιστικός ολοκληρωτισμός σαν μια παραλλαγή, εντελώς διευθυντική και πολύ πιο δεσποτική, απ’ αυτό το σύστημα»1.

Και παρακάτω αναλύει την ουσία της άποψής του:

«Ο Μαρξ κάνει λόγο για «γενικευμένη δουλεία» της Ανατολής. Κατά την άποψή του αυτός ο τύπος δοο- λείας, που χαρακτηρίζεται από δεσμούς που προσδέ­νουν τον άνθρωπο στην κοινότητα και στο υδραυλικό κράτος, διαφέρει ουσιαστικά από τη δουλεία και τη δουλοπαροικία της Δύσης. Η αξία της διατύπωσης του Μαρξ, συνίσταται περισσότερο στο πρόβλημα που θέ­τει, παρά στην απάντηση που δίνει. Αυτός που είναι υ­ποχρεωμένος να δουλεύει για ένα «ασιατικό» κράτος είναι σκλάβος του κράτους. Έχει πλήρη συνείδηση της έλλειψης ελευθερίας που συνδέεται μ’ αυτή του την κατάσταση, αλλά έχει και συνείδηση της ευχαρίστη­σης που αποκομίζει όταν δουλεύει για τον εαυτό του. Σε σύγκριση με την ολοκληρωτική κρατική δουλεία, της ολοκληρωτικά διευθυντικής βιομηχανικής κοινωνίας, η μερική δουλεία της υδραυλικής κοινωνίας, που είναι μερικά διευθυντική, αφήνει πράγματι μια σημαντική θέση στην ανθρώπινη ελευθερία.»2

Αυτός ο «σοσιαλιστικός δεσποτισμός» χαρακτηρίζεται από τη μια, από μια οικονομία συντήρησης, και από την άλ­

1. Κ. Wiltfogel. στο ίδιο. σελ. 7.2. Κ. Wittfogcl. στο ίδιο. σελ. 143.

108

λη, από μια οικονομία της εξουσίας, που είναι πολύ ισχυρή και που στηρίζεται σε μια ιδεολογία που πετυχαίνει περιέρ­γους να παρασύρει τις μάζες.1

Για να αποδείξει τους παραπάνω ισχυρισμούς του ο Βιτφόγκελ, όπως θα δούμε αναλυτικά στη συνέχεια, κατα­φεύγει σε δυο ειδών τεχνάσματα: α) διαστρεβλώνει συνει­δητά τις απόψεις των Μαρξ-Ένγκελς-Λένιν, για να μπορέ­σει να τις αντιμετωπίσει και θ) διαστρεβλώνει την ουσία του σοσιαλισμού, για να προσαρμόσει τον ασιατικό δεσποτι- σμό σ’ αυτήν την προκατασκευασμένη εικόνα για το σοσια­λισμό που έχει διαμορφώσει.

Ο Βιτφόγκελ και όλοι οι σύγχρονοι μιμητές του δεν εί­ναι, κάθε άλλο μάλιστα, ουδέτεροι, ούτε είναι καθαροί επι­στήμονες απέναντι στους μαρξιστές που «λερώνουν» την ε­πιστήμη με πολιτική, αλλά έχουν ξεκάθαρους πολιτικούς στόχους, τους οποίους προσπαθούν να εξυπηρετήσουν μέσα από μια επιστημονικοφανή μεθοδολογία, στηριζόμενοι σ’ ένα βαθμό στον ανεπίτρεπτο για τη μαρξιστική σκέψη δογματισμό ορισμένων κομμουνιστών θεωρητικών κι ακόμα στις εγκληματικές παραβιάσεις των αρχών του σοσιαλισμού σε διάφορες χώρες.

I. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. V.

109

Κεφάλαιο Δωδέκατο

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ ΒΙΤΦΟΓΚΕΛ

α. Ορισμένες διαστρεβλώσειςτων απόψεων των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, από τον Βιτφόγκελ

Σε ολόκληρο το βιβλίο του ο Βιτφόγκελ προσπαθεί να αποδείξει ότι η μαρξιστική αντίληψη για την κοινωνική εξέλιξη δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά μια αντίληψη μιας γραμ­μικής εξέλιξης. Η τέτοια παρουσίαση του μαρξισμού, όπως είδαμε στο τρίτο κεφάλαιο, δεν έχει καμιά σχέση με το πραγματικό περιεχόμενό του. Δεν θα επανέλθουμε συνεπώς εδώ σ’ αυτήν τη διαστρέβλωση, ωστόσο θα εξετάσουμε πιο συγκεκριμένα, τι υποστηρίζει ο Βιτφόγκελ ότι υποστηρί­ζουν οι Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, διαστρεβλώνοντας τις από­ψεις τους.

Ο Βιτφόγκελ λοιπόν αντιπαραθέτει τον ώριμο Μαρξ του 1877, του γράμματος στη σύνταξη του Ζάπισκι, στο νεότερο Μαρξ της περιόδου των Βρυξελλών και του προλό­γου της Πολιτικής οικονομίας, το 1859. Θεωρεί ότι η άρνη­ση «μιας ιστορικο-φιλοσοφικής θεωρίας της γενικής πο­ρείας, που μοιραία επιβάλλεται σ’ όλους τους λαούς, όποιες και να είναι οι ιστορικές συνθήκες κάτω από τις οποίες βρί­σκονται...»1, και που αναφέρεται στο γράμμα του 1877, απο­τελεί άρνηση του προλόγου του 1859.2 Γενικότερα, δεν πρέ­πει να παραβλέπουμε την εξέλιξη της ίδιας της σκέψης του Μαρξ, όμως, στην προκειμένη περίπτωση, για να στηριχθεί η ανύπαρκτη στην πραγματικότητα αντίθεση που επιχειρεί να εντοπίσει ο Βιτφόγκελ, χρειάστηκε να ερμηνεύσει το

1. Κ. Marx, Lettre a la ridaction des «Otetchestvennye Zapisky », στο Marx-Engels, Correspondence, ό.π., σελ. 313.

2. K. Wittfogel, L e despotisme oriental, ό.π., σελ. XIII - XIV.

110

κομμάτι εκείνο από τον πρόλογο, που αναφέρεται στους διάφορους προοδευτικούς σχηματισμούς, σαν μια γραμ­μική επιβεβλημένη σε όλους τους λαούς εξέλιξη, κάτι που ο ίδιος ο Μαρξ, όπως έχουμε αποδείξει, ουδέποτε υποστήριξε. Ο Βιτφόγκελ υποστηρίζει ακόμη ότι ουδέποτε ο Μαρξ είχε κάνει λόγο για ηγέτιδα τάξη στον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής, ότι δεν είχε εντοπίσει τη γραφειοκρατία σαν τη διευ­θυντική τάξη του ανατολικού δεσποτισμού.1

Στην πραγματικότητα ο Μαρξ έκανε ακριβώς λόγο για γενική δουλεία και για υποταγή στη συγκεντρωτική ενότητα και μάλιστα εξηγούσε με ποιο τρόπο αυτή η συγκεντρωτική ενότητα αποχτούσε αυτή την εξουσία, σαν εκφραστής της κοινής ιδιοκτησίας.2 Μάλιστα στο Κεφάλαιο ο Μαρξ πα­ραλληλίζει το ρόλο των ασιατικών κυβερνήσεων του ανατο­λικού δεσποτισμού, με το ρόλο των καπιταλιστών στον κε­φαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, ως προς την άσκηση της διεύθυνσης της κοινωνίας και των λειτουργιών που προκύ­πτουν από την αντίθεση της κυβέρνησης προς τις λαϊκές μάζες.3

Ο Ένγκελς, στο Αντι-Ντύρινγκ, όχι μόνο αναφέρεται σ’ αυτήν τη γραφειοκρατία σαν εκμεταλλεύτρια τάξη, αλλά ταυτόχρονα εξηγεί πως η επιβολή της στον υπόλοιπο πλη­θυσμό, αρχικά τουλάχιστον, πραγματοποιείται όχι βίαια αλλά μέσα από την «ελεύθερη συναίνεση και το έθιμο»4. Συ­νεπώς κι ως προς αυτό το σημείο ο Βιτφόγκελ διαστρεβλώ­νει τον Μαρξ, θεωρώντας πως ο Μαρξ δεν αποδέχεται την τοξικότητα του ασιατικού δεσποτισμού, επειδή στο Κεφά­λαιο κάνει λόγο για άσκηση από τις ανατολικές κυβερνή­σεις και «των κοινών καθηκόντων που απορρέουν από τη φύση κάθε πολιτικής κοινωνίας...»5, λες κι αυτό δεν συμ­βαίνει με κάθε ταξική κρατική εξουσία.

Μ’ άλλα λόγια, ο Βιτφόγκελ δεν κατανοεί ή κάνει πως δεν κατανοεί, ότι η τοξικότητα του κράτους κάθε άλλο παρά αναιρείται από την άσκηση των κοινών λειτουργιών. Κατά τη μαρξιστική αντίληψη, το κράτος είναι ταυτόχρονα

1. Κ. Wittfogil, στο ίδιο, σελ. 16 και 460.2. Κ. Marx, Grundrisse, ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 412.3. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. 3ος, σελ. 485.4. Fr. Engels, Anti-D uhring, ό.π., σελ. 195.5. Κ. Wittfogel, Le despotisme oriental, ό.π., σελ. 461.

I l l

και όργανο της κυρίαρχης τάξης και οργάνωση της κοι­νωνίας κάτω από την κυριαρχία της. Ταυτόχρονα, ο Βιτφόγ- κελ παραποιεί το ρόλο που αποδίδει ο Μαρξ στην ιδιο­κτησία των μέσων παραγωγής, σαν προσδιοριστικό παρά­γοντα για τον εντοπισμό της κυρίαρχης τάξης. Πιο συγκε­κριμένα, υποστηρίζει ότι:

«Θεωρώντας την αστρονομία τη βάση της οικονο­μικής διεύθυνσης ο Μαρξ, αρνείται το συνηθισμένο του κριτήριο: τον έλεγχο των μέσων παραγωγής. Και κάνει το πρόβλημα ακόμα πιο νεφελώδες, τονίζοντας τον κληρονομικό χαρακτήρα (“κάστα”) των διευθυνόντων παρά την τάξη στην οποία ανήκουν.»1

Πράγματι ο Μαρξ, όσον αφορά την αρχαία Αίγυπτο, θεωρεί ότι «η ανάγκη να υπολογίζονται οι περίοδες της πλημμύρας του Νείλου δημιούργησε την αιγυπτιακή αστρο­νομία και μαζί της την κυριαρχία της κάστας των ιερέων σαν ρυθμίστριας της γεωργίας»»2. Αυτό όμως καθόλου δεν ση­μαίνει, όπως υποστηρίζει ο Βιτφόγκελ, άρνηση από μέρους του Μαρξ του καθοριστικού ρόλου του ελέγχου στα μέσα παραγωγής, αλλά - σε μια περίοδο όπου οι φυσικές συνθή­κες και πιο συγκεκριμένα η γη και το νερό έπαιζαν πολύ πιο σημαντικό ρόλο - ανάδειξη εκείνων που, όπως οι αστρονό­μοι, χάρη στις γνώσεις τους, μπορούσαν ακριβώς να ελέγ­χουν αυτά τα μέσα παραγωγής.

Ό σ ον αφορά τον Ένγκελς, ο Βιτφόγκελ του προσάπτει ότι απαρνήθηκε τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, επειδή στον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης του Αντι-Ντύρινγκ πα­ραπέμπει σαν συμπλήρωμα στην Καταγωγή της οικογένειας της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους και επειδή στο τελευταίο αυτό έργο του δεν αναφέρεται στον ασιατικό τρόπο παραγωγής.3 Ό πω ς όμως εξηγήσαμε, ο Ένγκελς με την Καταγωγή δεν απαρνείται τον ασιατικό τρόπο αλλά ε­πιλέγει σ’ αυτό του το έργο να ασχοληθεί με τον ένα από τους δυο πιθανούς τρόπους εμφάνισης της ταξικής κοι-

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 461.2. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. 1, σελ. 530.3. Κ. Wittfogel, le despotisme orientate, ό.π., σελ. 464.

112

νωνΐας και της εκμετάλλευσης, ενώ την ίδια περίοδο σε γράμματά του αναφέρεται στον ασιατικό τρόπο παραγωγής.

Με τον ίδιο τρόπο ο Λένιν εμφανίζεται από τον Βιτφόγ- κελ1 ότι, στην αντίθεσή του με τον Πλεχάνοφ, θεωρούσε δυ­νατή την επαναφορά του ασιατικού δεσποτισμού στη Ρωσία, κάτι που δεν ευσταθεί, μια κι ο Λένιν θεωρούσε κάτι τέτοιο «σαν σοφισμό κι όχι λογικό», ενώ έθετε τους όρους για να μπορέσει η εθνικοποίηση να συμθάλει στο οριστικό ξεπέρα­σμα του καπιταλισμού. Ιδιαίτερα επεσήμανε ότι ο πιο θεμε­λιακός όρος ήταν ο δημοκρατικός έλεγχος των εθνικο­ποιημένων μέσων παραγωγής και η αντιγραφειοκρατική πάλη. Βέθαια ο Βιτφόγκελ στη διαμάχη Λένιν - Πλεχάνοφ, σχετικά με την εθνικοποίηση της γης, υποστηρίζει τον δεύ­τερο, ακριβώς γιατί ο ίδιος ο Βιτφόγκελ επεκτείνει τον πα- ραλογισμό του Πλεχάνοφ ακόμα παραπέρα και ταυτίζει το σοσιαλισμό με τον ανατολικό δεσποτισμό, δίχως, όπως ε- πισήμανε ο Λένιν για τον Πλεχάνοφ «μια ανάλυση της οικο­νομικής βάσης των φαινομένων ή του οικονομικού πε- ριεχόμενου των εννοιών που χρησιμοποιεί»»2.

Ο Βιτφόγκελ παραποιεί ακόμα την αντίληψη του Λένιν για τη δικτατορία του προλεταριάτου και την ορίζει «σαν μια εξουσία που δεν περιορίζεται από τους νόμους»3. Δια­στρεβλώνει έτσι τη λενινιστική ουσία της δικτατορίας του προλεταριάτου, της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, που ση­μαίνει συμμετοχή στην κρατική διοίκηση των εργαζομένων, και την ταυτίζει με την αυθαιρεσία των διοικούντων με το «δικαίωμα του δεσπότη να ερμηνεύει, να αλλάζει, να παρα­βιάζει τους νόμους που ισχύουν»4. Ό μω ς ο Βιτφόγκελ κρύ­βει το γεγονός ότι ο Λένιν αναφέρεται, στο συγκεκριμένο έργο του5, στην ουσία κάθε ταξικής κρατικής εξουσίας, συ­νεπώς και στη δικτατορία της αστικής τάξης και στη δικτα­τορία του προλεταριάτου, που άν και πολύ πιο δημοκρατική

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 472.2. Β.Ι. Λένιν, «Έκθεση για το Ενωτικό Συνέδριο του ΣΔΕΚΡ

(Γράμμα προς τους εργάτες της Πετρούπολης)», ό.π., τόμ. 13, σελ. 13- 15.

3. Κ. Wittfogel, le despotisme oriental.o.n., σελ. 175.4. K. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 175.5. Β.Ι. Λένιν, «Η προλεταριακή επανάσταση και ο αποστάτης

Κάουτσκι», ό.π., τόμ. 37, σελ. 241-242.

113

από την πρώτη, μια και είναι εξουσία του προλεταριάτου που εκφράζει και τα συμφέροντα όλων των εργαζομένων και τελικά του συνόλου της κοινωνίας, διατηρεί σαν κρατική ε­ξουσία το χαρακτήρα της δικτατορίας (βία του προλετα­ριάτου ενάντια στην αστική τάξη), ενώ τείνει στην απονέ- κρωση του κράτους, συνεπώς της θίας.

Ό ταν συνεπώς ο Λένιν γράφει πράγματι πως η κάθε «δι­κτατορία είναι εξουσία που στηρίζεται άμεσα στη θία και δεν δεσμεύεται από κανένα νόμο» και συνεπώς το ίδιο συμ­βαίνει και με την ουσία της δικτατορίας του προλεταριάτου, είναι πνευματική απάτη να προσπαθεί κανείς να αποδώσει μόνο στη δικτατορία του προλεταριάτου αυτό το γενικό γνώρισμα και να απαλλάξει απ’ αυτό την αστική δικτατορία (κάθε αστικό κράτος άσχετα από τη μορφή διακυβέρνησης), που, σε αντίθεση με τη δικτατορία του προλεταριάτου που τείνει στην εξάλειψη της βίας, στην εξέλιξή της ενισχύει αυτή τη βία, αφού αντικειμενικά αντιδραστικοποιείται όλο και περισσότερο.

Τέλος ο Βιτφόγκελ κατηγορεί τον Λένιν ότι στο Κρά­τος και επανάσταση και στη διάλεξή του «Για το κράτος», το 1919, δεν αναφέρεται στον ασιατικό τρόπο παραγωγής ούτε στις αναλύσεις του Μαρξ και του Ένγκελς για το κρά­τος. Όμως ο στόχος του Λένιν στο Κράτος και επανάσταση δεν είναι να διαγράψει τη διαδικασία γέννησης του κράτους αλλά κύρια να δείξει την αναγκαιότητα της πολιτικής-κρα- τικής εξουσίας του προλεταριάτου για τη δημιουργία της α- κρατικής-αταξικής κοινωνίας, την αναγκαιότητα γκρεμί­σματος, τσακίσματος της κεφαλαιοκρατικής κρατικής μη­χανής, σαν προϋπόθεση αυτής της διαδικασίας.

Ό σ ο για τη διάλεξη, στο Πανεπιστήμιο Σβερντλόφ, «Για το κράτος», ο Λένιν απευθυνόταν σε ανθρώπους που για πρώτη φορά καταπιάνονταν συστηματικά με το τόσο σύνθετο ζήτημα του κράτους και το έκανε με τη μρρφή μιας εισαγωγικής διάλεξης, ενώ ταυτόχρονα τους καλούσε, παρά όσα του καταμαρτυρεί ο Βιτφόγκελ, «να αφιερώσουν συμ­πληρωματικά ορισμένο καιρό για να διαβάσουν έστω και με­ρικά από τα κυριότερα έργα του Μαρξ και του Ένγκελς»1 σχετικά με το κράτος.

1. Β.Ι. Λένιν, «Για το κράτος», ό.π., τόμ. 39, σελ. 69.

114

Στην κάθε περίπτωση, αυτό που είπε ο Λένιν στη διά­λεξή του για την εμφάνιση του κράτους, ότι δηλαδή «όταν εμφανίζεται μια τέτοια ειδική ομάδα ανθρώπων, που ασχο- λείται μόνο με το ζήτημα της διοίκησης και για τη διοίκηση χρειάζεται ένα ειδικό μηχανισμό εξαναγκασμού, υποταγής της ξένης θέλησης στη βία [...], τότε εμφανίζεται το κρά­τος», εντάσσεται πλήρως στη συνολική μαρξιστική αντίλη­ψη για το κράτος, ενώ ανταποκρίνεται και στη γέννηση του κράτους «από τα πάνω», μέσω του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής, γιατί και τότε δεν μπορεί να γίνει λόγος για κράτος, παρά μόνο στο βαθμό που αυτοί που ασκούσαν λειτουργίες, προς όφελος της κοινωνίας μετατράπηκαν σε εκμεταλλευτές της.

β. Κριτική των θέσεων του Βιτφόγκελ για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής

Το πρώτο πράγμα που θα παρατηρήσει αμέσως κανείς, διαβάζοντας το βιβλίο του Βιτφόγκελ, είναι η χρησιμοποίη­ση δίχως καμιά διαφοροποίηση των όρων «υδραυλική κοι­νωνία», «ανατολική», «ασιατική» «αγρο-διευθυντική» «α- γρο-γραφειοκρατική»1.

Η άκριτη χρησιμοποίηση της παραπάνω ορολογίας υ­ποδηλώνει και μια μεθοδολογική ασυνέπεια από την πλευρά του Βιτφόγκελ, μια και δίχως καμιά διαφοροποίηση λειτουργεί στο έργο του σε διάφορα επίπεδα, με τα οποία κάθε φορά ταυτίζει τον ασιατικό τρόπο παραγωγής κι αυτά μπορεί να είναι, είτε η βάση της κοινωνίας, είτε το εποι­κοδόμημα, είτε οι θεσμοί, είτε η ιδεολογία, είτε ακόμα οι γεωγραφικές συνθήκες, μη μπορώντας έτσι να εντοπίσει αυτό το οποίο είναι καθοριστικό και προσδιοριστικό για το δοσμένο τρόπο παραγωγής, που επιχειρεί να περιγράψει.

Στο επίπεδο τώρα της μεθοδολογίας, πρωτ’ απ’ όλα, ο Βιτφόγκελ αρνείται την προοδευτικότητα της γενικής τάσης της ιστορικής εξέλιξης, μ’ άλλα λόγια τον ίδιο τον ιστο­ρικό υλισμό κι όχι μόνο την ευθύγραμμη ιστορική εξέλιξη,

I. Βλ. G. Sofri, II modo di produzione asiatico, ό.π., σελ. 136.

115

που όπως είδαμε αποδίδει στον Μαρξ.1 Βέβαια ο μαρξισμός δεν αποκλείει ότι σε ορισμένα στάδια οι διάφοροι κλάδοι του ιστορικού προτσές μπορούν να μην έχουν τίποτα το κοινό οι μεν με τους δε και η πρόοδος της μιας ή της άλλης κοινωνίας να ανακόπτεται από την υποχώρηση ή το μαρα­σμό. Ό μως κάτι τέτοιο δεν αναιρεί τη γενική αντίληψη της ιστορίας της ανθρωπότητας σαν προοδευτικής διαδικασίας η οποία οδηγεί νομοτελειακά στην ολοκληρωτική κατάργη­ση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.2 Αυτό ση­μαίνει ότι οι ιστορικές αλλαγές, σε αντίθεση για παράδειγμα με τις αντιλήψεις του Τουνμπίι, έχουν ένα καθορισμένο προ­σανατολισμό που έχει σαν συνέπεια το ένα στάδιο της εξέλι­ξης να αντικαθίσταται από ένα προοδευτικότερο, που είναι ταυτόχρονα και ανώτερο, και όχι να έχουμε μια σειρά από κυκλικές επαναλήψεις, ή μια καθαρά ιρρασιοναλιστική εξέλιξη, σαν κι αυτήν που παρουσίασε ο Νίτσε.

Η μη αποδοχή της ιστορικής προόδου της ανθρωπότη­τας ή της μαρξιστικής αντίληψης για μια ενιαία προοδευ­τική κίνηση της κοινωνίας που πραγματοποιείται στη βάση ιστορικών νόμων από το κατώτερο στο ανώτερο και από το απλό στο σύνθετο, από μέρους του Βιτφόγκελ, δεν είναι μια συμπτωματική μεθοδολογική παράλειψη. Αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται τόσο ο ίδιος όσο και οι ιδεολογικοί του απόγονοι, για να θεωρήσουν το σοσιαλι­σμό σαν μια επανάληψη του ανατολικού δεσποτισμού.

Αυτή η πρώτη μεθοδολογική ασυνέπεια του Βιτφόγκελ τον οδηγεί να κρίνει το σοσιαλισμό με όρους του ασιατικού τρόπου παραγωγής και το αντίστροφο, κάτι που δεν έχει τί­ποτα να κάνει με τον τρόπο αντιμετώπισης των διαφόρων κοινωνιών από τον Μαρξ. Ο Μαρξ, αρνούνταν να ταυτίσει την ουσία μιας κοινωνίας με κάποιο από τα επιμέρους χαρα­κτηριστικά της. Αντίθετα ο Βιτφόγκελ, δεν αποδέχεται ότι ο κομμουνιστικός και ο ασιατικός τρόπος παραγωγής είναι δυο διαφορετικά στο σύνολό τους συστήματα αλλά τα ταυτίζει με βάση ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά τους. Ταυτόχρονα, ο Βιτφόγκελ μεταθέτει αυθαίρετα, χαρακτηρι­

1. Βλ. Κ. Wittfogel, Le despotisme oriental, ό.π., σελ. 19.2. Βλ. G. Gleserman, Les lois de I' Evolution sociale, ό.π., σελ. 188.

116

στικά του σοσιαλισμού για να κρίνει προγενέστερους τρό­πους παραγωγής κι αυτό όχι με θάση τη λογική του Μαρξ (σύμφωνα με την οποία το πιο σύνθετο αποτελεί εξέλιξη του πιο απλού κι άρα είναι ό,τι καλύτερο για να κατανοήσουμε το απλό) αλλά μηχανιστικά, κάτι που ο Μαρξ επίμονα αρ- νούνταν να κάνει με σχέσεις, έννοιες και κατηγορίες καπιτα­λιστικές, για να κρίνει προγενέστερους, από τον κεφαλαιο­κρατικό τρόπο, τρόπους παραγωγής.

Η λογική του Βιτφόγκελ είναι έτσι ανιστόρητη και ορι­σμένες φορές οι παραλληλισμοί του αγγίζουν τη γελοιότη­τα, όταν για παράδειγμα ταυτίζει τους σοβιετικούς εμπορι­κούς ακόλουθους με τους υπάλληλους των Φαραώ.1

Σ’ ένα άλλο επίπεδο ο Βιτφόγκελ, όπως φαίνεται από τη συνολική διάρθρωση του έργου του και από τις ίδιες του τις διακηρύξεις, αναλύει πρώτα τους θεσμούς του εποικοδομή­ματος της ασιατικής κοινωνίας και στη συνέχεια τις σχέσεις της οικονομικής βάσης και μάλιστα κι αυτές όχι σαν κοινω­νικές σχέσεις αλλά σαν θεσμούς. Ο ίδιος δηλώνει στο έβδο­μο κεφάλαιο, αφού έχει προηγηθεί η ανάλυσή του για το κράτος του ανατολικού δεσποτισμού, ότι μια ανάλυση των θεσμών της υδραυλικής κοινωνίας θα πρέπει να αναφέρεται όχι μόνο στην πυκνότητα του αγρο-διευθυντικού του μηχα­νισμού, αλλά επίσης στη συνθετότητα της ανάπτυξης της ι­διοκτησίας. Πιο συγκεκριμένα γράφει:

«Αφού εξερευνήσαμε τους μεγάλους τύπους της υ­δραυλικής και γραφειοκρατικής πυκνότητας θα εξετά­σουμε τώρα τους βασικούς τύπους πυκνότητας στον τομέα της ιδιοκτησίας και των ιδιωτικών επιχειρήσεων, τύπους που εμφανίζονται στην σκια του αγρο-διευθυντι- κού δεσποτισμού.»2

Έ τσι ο Βιτφόγκελ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι στον «υδραυλικό κόσμο, η εξουσία είναι αυτή που καθορίζει τόσο την ιδιωτική ιδιοκτησία όσο και τη φύση της διευθύνουσας τάξης», ανατρέποντας τον καθοριστικό ρόλο της βάσης στη διαλεκτική σχέση βάσης-εποικοδομήματος, δίχως φυσικά να μπορεί να εξηγήσει από πού πηγάζει αυτή η εξουσία.

1. Κ. Wittfogel, le despotisme oriental, ό.π.. σελ. 310-311.2. Κ. Wittfogel. στο ίδιο. σελ. 276.

117

Όμως ο Βιτφόγκελ δεν σταματάει εδώ. Γράφει πα­ρακάτω:

«Γιατί η υδραυλική κοινωνία διαιωνϊζεται; Οφεί- λεται μήπως αυτό στο κρατικό σύστημα της υδραυλικής γεωργίας; Ένας οπαδός της οικονομικής εξήγησης της ιστορίας το υποστήριξε· πράγματι ο Μαρξ έκανε δική του αυτή τη θεωρία.

Όμως θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο Μαρξ και ο Ένγκελς θεωρούσαν την τσαρική κυβέρνηση της μετα-μογγολικής Ρωσίας σαν μια δεσποτική κυβέρνη­ση ανατολικού τύπου, παρόλο που και οι δυο σίγουρα γνώριζαν ότι η ρώσικη γεωργία δεν ήταν υδραυλική.

Η δυσκολία του οικονομικού ντετερμινισμού είναι εδώ έκδηλη.»1

Εντάσσει λοιπόν ο Βιτφόγκελ αυθαίρετα το κρατικό σύστημα της υδραυλικής κοινωνίας στις οικονομικές σχέ­σεις, αποδίδει αυτήν του την αντίληψη στους Μαρξ και Ένγκελς, και, ενώ ο ίδιος εξηγεί όλο τον ασιατικό τρόπο παραγωγής ξεκινώντας από την ανάλυση αυτού του συστή­ματος και των γεωγραφικών συνθηκών, κατηγορεί τον Μαρξ ότι, στα πλαίσια του οικονομικού ντετερμινισμού του, εξη­γεί τη στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής με το κρατικό σύστημα της οικονομίας.2 Στην πραγματικότητα, όπως είδαμε, ο Μ αρξίξηγεί τη στασιμότητα με την «ίδια τη διάρθρωση των βασικών στοιχείων της κοινωνίας», με «τον κύκλο της παραγωγής που είναι η αυτοσυντήρηση, με την ενότητα γεωργίας και μανουφακτούρας», τελικά με το ίδιο το περιεχόμενο του τρόπου παραγωγής και πιο ειδικά με τις σχέσεις παραγωγής που εμπεριέχει.

Ό σον αφορά το κράτος ο Βιτφόγκελ γράφει:

«Πολλοί μαρξιστές, αποδεχόμενοι την ερμηνεία που δίνουν ο Μαρξ και ο Ένγκελς για το δυτικό κράτος και ξεχνώντας ότι αυτοί οι ίδιοι επέμειναν στις ιδιαι­τερότητες του ανατολικού δεσποτισμού, περιέγραψαν «το κράτος» σαν ένα θεσμό που υπηρετεί πάντοτε τα ι-

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 199.2. Κ. Wittfogel, στο ίδιο σελ. 198-199.

118

διαΐτερα συμφέροντα της κυρίαρχης ιάξης των κα- τεχόντων. Αυτή η ερμηνεία, που σήμερα στη σοβιε­τική της παραλλαγή αποτελεί ένα πολιτικό μύθο ιδιαί­τερα διευρυμένο... δεν είναι ορθή, ακόμα και στην περίπτωση των σύγχρονων κοινοβουλευτικών κυ­βερνήσεων, των οποίων γενικεύει το πλουτοκρατικό δυ­ναμικό και παραγνωρίζει τις δυνατότητες εξέλιξης και δημοκρατικοποίησης. Αυτή η ερμηνεία δεν μπορεί να εφαρμοστεί, ούτε στα απολυταρχικά δυτικά κράτη, ούτε στα φεουδαρχικά, ούτε στα δημοκρατικά κράτη της αρ­χαίας Ελλάδας. Γίνεται εντελώς παράλογη, αν θελή- σουμε να την εφαρμόσουμε στα κράτη με αγροτικό ή βιομηχανικό μηχανισμό, των οποίων το χαρακτηρι­στικό είναι όχι μια ισχυρή επιρροή των μη κυβερνη­τικών οικονομικών δυνάμεων στο κράτος, αλλά η από­λυτη έλλειψη μιας τέτοιας επίδρασης.»1

Από το απόσπασμα αυτό βγαίνει το συμπέρασμα ότι ο Βιτφόγκελ θεωρεί τα μεν άλλα κράτη, εκτός απ’ αυτά του α­νατολικού δεσποτισμού και τα σοσιαλιστικά, σαν έκφραση των συμφερόντων της κοινωνίας, δηλαδή τα αστικά κράτη σαν έκφραση των συμφερόντων τόσο των καπιταλιστών όσο και των εργατών, τα δε κράτη τα σοσιαλιστικά και του ανα­τολικού δεσποτισμού, σαν κράτη που δεν εκφράζουν οικο­νομικά συμφέροντα, αλλά πολιτικά. Όμως παραβλέπει το πιο σημαντικό γεγονός για την εμφάνιση του κράτους του α­σιατικού τρόπου παραγωγής, που είναι ακριβώς το γεγονός ότι αυτό εμφανίζεται σαν τέτοιο μόνο από τη στιγμή που οι κυθερνώντες αρχίζουν κι εξυπηρετούν τα δικά τους οικονο­μικά συμφέροντα, διαφορετικά δεν έχουμε να κάνουμε με κράτος. Ό σ ο για το σοσιαλισμό, για τον οποίο θα μιλήσου­με εκτενέστερα στη συνέχεια, και εκεί το κράτος εκφράζει ταξικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης και, σαν στρέβλω­ση, συμφέροντα των κυβερνώντων, που όμως κι αυτά είναι οικονομικά.

Για να εξηγήσει τον ανατολικό δεσποτισμό ο Βιτφόγ- κελ, απολυτοποιεί το ρόλο των φυσικών συνθηκών, προσ­παθώντας μάλιστα να αποδώσει την ίδια απολυτοποίηση

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ: 291.

119

στον Μαρξ και τον Ένγκελς της περιόδου 1845-46 και του 1853. Ό πως είδαμε όμως, ο Μαρξ δεν αποδέχεται μια τέτοια ερμηνεία. Ο Βιτφόγκελ θεωρεί ότι, «με τις ίσες θεσμικές συνθήκες, είναι η διαφορά του φυσικού περιβάλλοντος που υπαγορεύει και επιτρέπει - ή αποκλείει - την ανάπτυξη νέων μορφών της τεχνολογίας, της διαβίωσης, της κοινωνικής ε­ξουσίας»1, κάτι που αν σ’.ένα βαθμό, αν και όχι τόσο απόλυ­το, μπορούσε να ισχύει για τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, σε καμιά περίπτωση δεν ισχύει στην εποχή μας, όπου έχει οριστικά αποσυντεθεί αυτή η φυσικοκοινωνική δομή, χάρη ακριβώς στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων.

Ό μως και η απολυτοποίηση των μεγάλων αρδευτικών έργων από τη μεριά του Βιτφόγκελ δεν ευσταθεί σαν προσ- διοριστικός παράγοντας του ασιατικού τρόπου παραγωγής. Απόδειξη γ ι’ αυτό αποτελεί, μεταξύ των άλλων, ο «ελλη­νικός» ασιατικός τρόπος παραγωγής, που δεν στηρίχτηκε σε μεγάλα αρδευτικά έργα και μ’ αυτήν την έννοια δεν ήταν υ­δραυλικός.

Ό σον αφορά την ταξική πάλη, στα πλαίσια του ανατο­λικού δεσποτισμού, ο Βιτφόγκελ θεωρεί ότι αυτή δεν υπήρ­χε και βγάζει το συμπέρασμα ότι αυτή αποτελεί «μια πο­λυτέλεια των ανοιχτών κοινωνιών με πολλαπλά κέντρα». Ό ­μως δεν είναι ιστορικά σωστό ότι δεν υπήρχε ταξική πάλη, άσχετο αν αυτή κατέληγε απλά σε αλλαγή δυναστείας ή βα­σιλιά κι όχι του ίδιου του συστήματος. Και βέβαια δεν είναι σωστό ότι η ταξική πάλη αποτελεί προνόμιο των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, όπως υπονοεί ο Βιτφόγκελ, αφού αυτές θεωρεί σαν κοινωνίες με πολλαπλά κέντρα εξουσίας, γιατί αυτή υπήρχε τόσο στη δουλεία όσο και στη φεουδαρχία, α- ποτελούσε τον κινητήριο μοχλό της ιστορίας και υπάρχει και στην μεταβατική περίοδο του περάσματος από τον καπι­ταλισμό στο σοσιαλισμό.

Σ’ ένα άλλο επίπεδο, ο Βιτφόγκελ, ταυτίζει το είναι με τη συνείδηση των αγροτών του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής, θεωρεί ότι υπολόγιζαν συνειδητά τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κάθε τους απόφασης κι ακόμη πα­ραπέρα ότι συνειδητά επέλεγαν το συνδυασμό της υδραυ­λικής οικονομίας, που παρουσίαζε γ ι’ αυτούς υλικά συμφέ­

I. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 24.

120

ροντα, με μια κατάσταση πολιτικής και κοινωνικής υπο­ταγής.1

Γ ράψει σχετικά ο Βιτφόγκελ:

«Ο άνθρωπος αναζητεί ένα αναγνωρισμένο πλεφνέκτημα. Ό λες τις φορές που εσωτερικές ή εξωτε­ρικές αιτίες υπαγορεύουν μια μετατροπή στην τεχνο­λογία, στην υλική παραγωγή ή στις κοινωνικές σχέ­σεις, συγκρίνει την αξία της υπάρχουσας κατάστασης με τα πλεονεκτήματα - και τα μειονεκτήματα - που μπο­ρούν να προέλθουν από τη μετατροπή αυτή. Μια ιδιαί­τερη προσπάθεια είναι απαραίτητη για να πετύχουμε το νέο στόχο. Κι αυτή η προσπάθεια μπορεί να περι­λαμβάνει, όχι μόνο μια μεγαλύτερη ποσότητα εργασίας και το πέρασμα από μια ευχάριστη απασχόληση σε μια λιγότερο ευχάριστη, αλλά επίσης και κοινωνικές και πολιτιστικές αναπροσαρμογές που έχουν σαν συνέπεια ένα, λίγο ως πολύ, μεγάλο περιορισμό της ατομικής και πολιτικής ανεξαρτησίας.»2

Ό σ ον αφορά, πιο συγκεκριμένα, το πέρασμα σ’ αυτό που ο Βιτφόγκελ ονομάζει μια οικονομία αρδευτική, θεωρεί ότι «η αποδοχή της γίνεται ακόμη πιο προβληματική (απ’ ότι το πέρασμα από το κυνήγι στη γεωργία), γιατί, ενώ παρουσιά­ζει σημαντικά υλικά πλεονεκτήματα, συνοδεύεται από μια κατάσταση πολιτικής και κοινωνικής υποταγής. Γι ’ αυτό το λόγο, πολλές κοινότητες... δεν πραγματοποίησαν αυτή τη μετατροπή, παρόλο που συνόρευαν με τον υδροαγροτικό κόσμο... Και η τύχη αυτών που αρνήθηκαν αυτήν την επι­λογή ήταν... για τους περισσότερους απ’ αυτούς, ότι ο άν­θρωπος δεν έγινε ποτέ το παθητικό εργαλείο μιας ακατανί­κητης εξελικτικής δύναμης, ευθύγραμμης, αλλά ένα λογικό ον, που συμμετέχει ενεργά στη δημιουργία του μέλλοντος του»1. Μ ’ άλλα λόγια, ο Βιτφόγκελ θεωρεί ότι ο ασιατικός τρόπος παραγωγής, στο σύνολό του, προσδιορίζεται από τη θέληση των υποκειμένων, που υπάρχουν και λειτουργούν σ’ αυτόν, κάτι που, πέρα απ’ τη σύγχυση του είναι και της συ­

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 29-33.2. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 30.3. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 31-32.

121

νείδησης, έρχεται σε αντίθεση, τόσο με την πραγματικότητα όσο και με τις ίδιες τις προηγούμενες αναφορές του Βιτφόγ- κελ στους γεωγραφικούς παράγοντες, σαν προσδιοριστι- κούς του ανατολικού δεσποτισμού.

Ταυτόχρονα ο Βιτφόγκελ θεωρεί ότι μια και τα μεγάλα έργα προϋποθέτουν συνεργασία, προϋποθέτουν ταυτόχρονα και «υποταγή σε μια διευθύνουσα εξουσία»1.

Και αυτή η αντίληψη του Βιτφόγκελ είναι και λαθεμένη και αντιφατική.

Λαθεμένη γιατί πράγματι, όπως τονίζει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, «κάθε άμεση κοινωνική εργασία, σε σχετικά μεγάλη κλίμακα, χρειάζεται λίγο-πολύ μια διεύθυνση που να εναρμονίζει τις ατομικές δραστηριότητες και να εκτελεί τις γενικές λειτουργίες που πηγάζουν από την κίνηση του συνο­λικού παραγωγικού σώματος, σε διάκριση από την κίνηση των αυτοτελών οργάνων του. Ένας μοναχός θιολίστας διευθύνει τον ίδιο τον εαυτό του, ενώ μια ορχήστρα χρειάζε­ται το μαέστρο της»2. Όμως διεύθυνση δεν σημαίνει πάντο­τε και υποταγή σε κάποια εξουσία, ταξικά αντίθετη στους εργαζόμενους. Ο ίδιος ο Μαρξ το ξεκαθαρίζει αυτό, σχε­τικά με την κεφαλαιοκρατική παραγωγή, υποστηρίζοντας ότι «η λειτουργία αυτή της διεύθυνσης, της επίβλεψης και της μεσολάβησης, γίνεται λειτουργία του κεφαλαίου από τη στιγμή που γίνεται συνεργατική ή υποταγμένη σ’ αυτό ερ­γασία. Σαν ειδική λειτουργία του κεφαλαίου, η λειτουργία της διεύθυνσης αποχτά ειδικά χαρακτηριστικά»3. Μετατρέ- πεται δηλαδή σε λειτουργία εκμετάλλευσης.

Ο Βιτφόγκελ ταυτίζει λοιπόν τη συνεργασία με την υπο­ταγή, ενώ ταυτόχρονα αντιφάσκει όταν την υποταγή στον κεφαλαιοκράτη, στο καπιταλιστικό εργοστάσιο τη θεωρεί σαν ένα από τα κέντρα των πολυκεντρικών δυτικών δημοκρατιών που υπερασπίζεται.

Βέβαια, πέρα από τις αντιφάσεις που παρουσιάσαμε, στο έργο του Βιτφόγκελ υπάρχουν και μια σειρά άλλες εσω­τερικές αντιφάσεις κι αυτό είναι αναπόφευκτο, αν πάρει κα­νείς υπόψη του τις σαθρές επιστημονικές βάσεις στις οποίες στηρίζεται και αυτά τα οποία προσπαθεί να αποδείξει.

1. Κ. Wittfogel, στο ίδιο, σελ. 32.2. Κ. Μαρξ, Το κεφάλαιο, ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 346.3. Κ. Μαρξ, στο ϊδ»ο, σελ. 346.

122

Μ ΕΡΟ Σ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΟΙΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ. Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ

Κεφάλαιο Δέκατο Τρ(το

ΚΟΙΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ

Το πρώτο σημείο που δεν στέκει στην ταύτιση του ανα­τολικού δεσποτισμού με το σοσιαλισμό, συνίσταται στο γε­γονός ότι πρόκειται συνολικά για δυο διαφορετικά κοινωνι­κοοικονομικά συστήματα (ασιατικός τρόπος παραγωγής - κομμουνιστικός σχηματισμός) κι ότι συνεπώς στον καθένα απ’ αυτά ισχύουν ιδιαίτεροι νόμοι. Έ τσι το καθένα πρέπει να κρίνεται με τους δικούς του όρους κι όχι το ένα με αυτούς του άλλου. Έπειτα, στο βαθμό που υπάρχουν ορισμένα κοινά σημεία, αυτά δεν θα πρέπει να συγκρίνονται αποσπα­σμένα από το σύνολο στο οποίο λειτουργούν, γιατί κάθε πραγματικό κοινωνικό σύστημα στηρίζεται «σε μια ιδιαίτε­ρη βασική αρχή (τύπο παραγωγής) ή βασικό παράγοντα (κυρίαρχο όρο) της ανάπτυξης, που καθορίζει τη θέση και το ειδικό βάρος όλων των άλλων φαινομένων και σχέσεων του συστήματος και τα μεταβάλλει από τη σκοπιά της γενικής συστηματικής ολότητας»1.

Υπάρχει συνεπώς μια συνολική διαφορά ανάμεσα σ’ ένα τρόπο παραγωγής που μόλις βγαίνει από την πρωτόγονη κοινότητα και σ’ ένα αναπτυγμένο κοινωνικό σύστημα. Ας θυμηθούμε ότι, κατά τον Μαρξ ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο πραγματοποιείται ο συνδυασμός των μέσων παρα­γωγής και των άμεσων παραγωγών, είναι αυτός που μας απο­καλύπτει το βαθύτερο μυστικό της κοινωνικής συγκρότη­σης. Βέβαια, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι, στη συνο­λική προοδευτική εξέλιξη, υπάρχει μια ορισμένη κυκλικό- τητα, μια επαναληπτικότητα, που όμως δεν σημαίνει επι­στροφή στο παλιό αλλά ένα ποιοτικά καινούργιο, που μπο­ρεί να έχει μια επιφανειακή, εξωτερική ομοιότητα με το πα-

I. V. Kouzmine. Du systime dans In thiorie dc Mara. ό.π.. σελ.185.

125

λιό, διαφέρει όμως ως προς την ουσία του και το εσωτερικό του περιεχόμενο. Έχουμε δηλαδή και πάλι μια εφαρμογή του νόμου της άρνησης της άρνησης που προαναφέραμε. Έ ­τσι φαινομενικά, επιφανειακά, η κοινωνική ιδιοκτησία του σοσιαλισμού μοιάζει με την πρωτόγονη κοινοτική ιδιο­κτησία. «Ωστόσο την αναπαράγει πάνω σε ολότελα και­νούργια υλική και πνευματική βάση, που δεν επιδέχεται κα­μιά σύγκριση με το πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα.»1

Η κοινωνική ιδιοκτησία λοιπόν δεν είναι ιδιοκτησία μιας ομάδας ανθρώπων, όπως η κοινοτική, αλλά ιδιοκτησία ολόκληρης της κοινωνίας. Ταυτόχρονα, «στην κοινωνική ι­διοκτησία διατηρείται σε μετασχηματισμένη μορφή, κα­θετί το θετικό που επιτεύχθηκε στη διαδικασία ανάπτυξης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας»2.

Ό πως γνωρίζουμε, στον ασιατικό τρόπο παραγωγής η «συγκεντρωτική ενότητα» εμφανίζεται σαν ο μοναδικός ι­διοκτήτης, ενώ οι πραγματικές κοινότητες σαν απλοί κλη­ρονομικοί κάτοχοι της γης. Για το κάθε άτομο τα δικαιώμα­τα που είχε στη γη, και που απόρρεαν από το γεγονός ότι ανήκε στην κοινότητά του, του παραχωρούνται τώρα με τη μεσολάβηση της «συγκεντρωτικής ενότητας». Ό πω ς τονί­ζει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, «είναι το κρότος που είναι εδώ ο κυρίαρχος ιδιοκτήτης της γης και η κυριαρχία δεν είναι παρά η συγκέντρωση, στο εθνικό επίπεδο, της ιδιοκτησίαςτης γης»1·

Στο σοσιαλισμό όμως υπάρχει μια ορισμένη αναλογία που απορρέει από το γεγονός ότι αν και δεν είναι βέβαια πια η φυσική κοινότητα, είναι η κοινωνική κοινότητα, η κοι­νωνία των πολιτών, στην οποία ανήκει το άτομο στο κοινω­νικό επίπεδο, και η εξουσία της εργατικής τάξης σαν δικτα­τορία του προλεταριάτου και στη συνέχεια το παλλαϊκό κράτος, στο πολιτικό επίπεδο, που αποτελούν την προϋπόθε­ση του προσδιορισμού των ατόμων σαν συνιδιοκτητών και

1. Β.Γκ. Αφανάσιεφ, Οι βάσεις των φιλοσοφικών γνώσεων, ό.π., σελ. 128.

2. Β.Α. Βαζιούλιν, Η διαλεκτική του ιστορικού προτσές και η με­θοδολογία της έρευνάς του, ό.π., σελ. 82.

3. Κ. Marx, Le capital, Livre 36me, τόμ. 3ος, Editions Sociales, Pa­ris, σελ. 170-172.

126

χρηστών, των κοινών συλλογικών συνθηκών της παρα­γωγής.

Όμως η ιδιοκτησία, δηλαδή «η βασική παραγωγική σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και τις τάξεις της κοι­νωνίας, που εκφράζεται μέσα από τη σχέση τους προς τα πράγματα [...] αλλάζει ανάλογα με τους μεταβαλλόμενους κοινωνικοοικονομικούς όρους της ζωής της ανθρώπινης κοινωνίας»1. Έ τσι η αναλογία σταματάει στα εξωτερικά γνωρίσματα.

Ποια η ουσία της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας;Από τη μια πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι «αποτελεί μέ-

γιστη διαστρέβλωση των βασικών αρχών της σοβιετικής ε­ξουσίας και ολοκληρωτική απάρνηση του σοσιαλισμού ο- ποιαδήποτε, άμεση είτε έμμεση, νομιμοποίηση της ιδιο­κτησίας των εργατών μιας ξεχωριστής φάμπρικας ή ενός ξε­χωριστού επαγγέλματος πάνω στην ιδιαίτερη παραγωγή τους, είτε του δικαιώματος τους να αδυνατίζουν ή να φρενά­ρουν τις διαταγές της γενικής κρατικής εξουσίας»2. Κι ακόμα, «καθήκον του σοσιαλισμού είναι να περάσουν όλα τα μέσα παραγωγής στην ιδιοκτησία του λαού, και καθόλου δεν είναι να περάσουν τα πλοία στους εργάτες των πλοίων και οι τράπεζες στους τραπεζικούς υπάλληλους»3.

Από την άλλη, είναι εξίσου λαθεμένη η αντίληψη ότι στο σοσιαλισμό υποκείμενο της ιδιοκτησίας είναι το κράτος σαν τέτοιο. Κι εδώ βρίσκεται η θεμελιακή διαφορά με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής. Το κράτος στο σοσιαλισμό εί­ναι υποκείμενο της διαχείρισης της ιδιοκτησίας, με την έν­νοια ότι τηρεί τους κανόνες του «αστικού δικαίου» ως προς τη διανομή των προϊόντων της εργασίας και στο βαθμό που αυτή συνεχίζει να γίνεται με βάση την αρχή στον καθένα ανάλογα με την εργασία του. Κι όταν γίνεται λόγος για κανόνες του «αστικού δικαίου»4 εννοούμε αυτό που ο Μαρξ

1. Λεξικό πολιτικής οικονομίας, εκδ. Gutemberg, 1983, τόμ. 1ος, σελ. 219.

2. Β.Ι. Λένιν, «Για το δημοκρατισμό και το σοσιαλιστικό χαρα­κτήρα της σοβιετικής εξουσίας», ό.π., τόμ. 36, σελ. 481.

3. Β.Ι. Λένιν, «Λόγος στη συνεδρίαση του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων», 4 του Μάρτη 1918, ό.π., τόμ. 35, σελ. 411-412.

4. Βλ. γι’ αυτό το ζήτημα το άρθρο του Νίκου Παπαγεωργίου, «Οι

127

έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της Γκότα για το σοσιαλισμό:

«Εδώ ολοφάνερα κυριαρχεί η ίδια αρχή που ρυθμίζει την ανταλλαγή εμπορευμάτων, εφόσον είναι ανταλλαγή ίσων αξιών. Το περιεχόμενο και η μορφή άλλαξαν, γιατί μέσα στις αλλαγμένες συνθήκες κανένας δεν μπορεί να δώσει τίποτα άλλο εκτός από την εργασία του, και γιατί, από την άλλη μεριά, τίποτα δεν μπορεί να περάσει στην ιδιοκτησία των ξεχωριστών προσώ­πων, εκτός από ατομικά μέσα κατανάλωσης. Όμως όσο για τη διανομή των μέσων κατανάλωσης στους ξεχωρι­στούς παραγωγούς, κυριαρχεί η ίδια αρχή όπως και στην ανταλλαγή ισοδύναμων εμπορευμάτων (Warenaq- uivalenten), ανταλλάσσεται ίση εργασία σε μια μορφή, με ίση εργασία σε άλλη μορφή.

Ώ στε εδώ το ίσο δίκαιο εξακολουθεί να είναι κα- ταρχήν το αστικό δίκαιο, αν δε μαλλιοτραθιούνται πια η αρχή και η πράξη, ενώ η ανταλλαγή ισοδύναμων στην ανταλλαγή εμπορευμάτων υπάρχει σαν μέσος ό­ρος, και όχι για την καθεμιά ξεχωριστή περίπτωση.

Παρόλη αυτή την πρόοδο, αυτό το ίσο δίκαιο μπαίνει πάντα σ' έναν αστικό περιορισμό. Το δίκαιο των παραγωγών είναι ανάλογο με την απόδοση της δου­λειάς τους. Η ισότητα βρίσκεται στο ότι μετρούν με το ίδιο μέτρο, με την εργασία [...] Αυτό το ίσο δίκαιο είναι άνισο δίκαιο για άνιση εργασία. Δεν αναγνωρίζει τα­ξικές διαφορές, γιατί ο καθένας είναι μόνον εργάτης ό­πως κι ο άλλος, μα αναγνωρίζει σιωπηρά σαν φυσικά προνόμια τις άνισες ατομικές ικανότητες και επομένα>ς την άνιση παραγωγική ικανότητα. Στο περιεχόμενό του είναι λοιπόν δίκαιο της ανισότητας, όπως κάθε δί­καιο.»1

Σε σχέση λοιπόν με την ιδιοκτησία, ορθά τονίζει ο Μ.Γκορμπατσόφ ότι «τα υπουργεία και οι υπηρεσίες, τα περι­

κλασικοϊ του μαρξισμού για το σοσιαλισμό και οι αλλαγές στη Σοβιε­τική Ένωση», Κομμουνιστική Επιθεώρηση τεύχ. 3, Μάρτης 1987.

1. Κ. Μαρξ, Κριτική του προγράμματος της Γκότα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1979, σελ. 15.

128

φερειακά όργανα, δεν είναι ιδιοκτήτες των μέσων παρα­γωγής, αλλά μόνο όργανα κρατικής διεύθυνσης, υπεύθυνα μπροστά στην κοινωνία για την αποτελεσματική χρήση του λαϊκού πλούτου»1.

Ακόμα, οι άλλες μορφές ιδιοκτησίας στο σοσιαλισμό, η συνεταιριστική και η ατομική (όχι των μέσων παρα­γωγής), μπορεί να έχουν σοσιαλιστικό χαρακτήρα, όχι όμως από μόνες τους αλλά επειδή ακριβώς υπάρχουν και λειτουρ­γούν στα πλαίσια μιας κοινωνίας όπου η κοινωνική ιδιο­κτησία, αρχικά με τη μορφή της εθνικοποιημένης ιδιο­κτησίας, είναι κυρίαρχη. Το αντίστροφο, για παράδειγμα, συμβαίνει με την κρατική ιδιοκτησία στον κρατικομονοπω- λιακό καπιταλισμό - που ακριβώς επειδή εδώ κυριαρχεί η ι- διωτικομονοπωλιακή ιδιοκτησία και έχουμε κράτος του μο­νοπωλιακού κεφαλαίου, η κρατική υποτάσσεται σ’ αυτήν και συνολικά λειτουργεί προς όφελος της κυρίαρχης μονο­πωλιακής αστικής τάξης - ή με τη συνεταιριστική ιδιο­κτησία, που δεν είναι δυνατόν «από τα μέσα» να ανατρέψει τον καπιταλισμό,2 αλλά που τελικά δεν μπορεί παρά να υπο­ταχθεί στους κανόνες λειτουργίας του.

Το πιο σημαντικό όμως, που διαφοροποιεί ριζικά τον α­σιατικό τρόπο παραγωγής από την πρώτη φάση του κομμου­νιστικού σχηματισμού, ως προς την ιδιοκτησία, είναι η «τάση ιδιωτικοποίησης» που κυριαρχεί στον πρώτο και η ανάπτυξη της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης που κυ­ριαρχεί στο σοσιαλισμό. Ενώ ο ασιατικός τρόπος παρα­γωγής αποτελεί σκαλοπάτι για την εμφάνιση «από τα πάνω», της ιδιωτικής ιδιοκτησίας της γης, ο σοσιαλισμός α­ποτελεί σκαλοπάτι της διαδικασίας κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής.

Βέβαια στο βαθμό που, σε μια χώρα που έχει πραγματο­ποιηθεί η σοσιαλιστική επανάσταση, λειτουργεί η ιδιωτική (με τη μορφή συλλογικής είτε ατομικής) ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής ή ακόμα στο βαθμό που δεν λειτουργεί η σοσιαλιστική δημοκρατία, στον βαθμό δηλαδή που έχουμε αναίρεση των αρχών του σοσιαλισμού, μπορεί να εμφανι­

1. Μ. Γκορμπατσόφ, Πολιτική εισήγηση της ΚΕ του ΚΚΣΕ στο 27ο Συνέδριο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 49.

2. Βλ. Κ. Marx, La guerre civile en France, Editions Sociales, Paris, 1962, σελ. 46.

129

στούν γραφειοκρατικές στρεβλώσεις, με την έννοια της απόσπασης των συμφερόντων των διοικούντων, από τα συμφέροντα της κοινωνίας, και τότε μπορεί να έχουμε αντα­γωνιστικές αντιθέσεις και μάλιστα καπιταλιστικού χαρα­κτήρα και κίνδυνο καπιταλιστικής παλινόρθωσης.

Στη συνέχεια, θα δούμε αναλυτικότερα, πώς μπορεί να αναπτυχθεί η γραφειοκρατία στο σοσιαλισμό και πώς μπο­ρεί να αντιμετωπιστεί. Όμως εδώ που γίνεται λόγος για την ιδιοκτησία, θα πρέπει να επισημανθεί ότι στο σοσιαλισμό η σχέση ανάμεσα στους εργαζόμενους σαν συνδιοκτήτες των μέσων παραγωγής και τους ίδιους εργαζόμενους σαν άμε­σους παραγωγούς δεν είναι άμεση αλλά διομεσολαθείται. Μ’ άλλα λόγια, ενώ από τη μια μεριά η κοινωνική ιδιο­κτησία δεν ανήκει σε κανένα ξεχωριστό άτομο, σε καμιά ομάδα αλλά στο σύνολο των άμεσων παραγωγών, στο σύνο­λο της κοινωνίας, από την άλλη η διαχείριση αυτής της ι­διοκτησίας γίνεται, είτε από επιμέρους τμήματα αυτού του συνόλου, είτε κεντρικά, για λογαριασμό αυτού του συνόλου. Αυτό που μπορεί να προκύψει αν δεν λειτουργεί η σοσιαλι­στική δημοκρατία, είναι να χρησιμοποιηθεί αυτή η ιδιο­κτησία για να εξυπηρετηθούν τελικά όχι τα συμφέροντα των εργαζομένων - ιδιοκτητών, αλλά αυτά των διαχειριστών και στο βαθμό που συμβεί κάτι τέτοιο, αυτό μπορεί να οδηγήσει τους πραγματικούς ιδιοκτήτες - εργαζόμενους να νιώθουν ξένοι προς την ιδιοκτησία.

Για την αντιμετώπιση του παραπάνω κινδύνου, αυτό που απαιτείται είναι: α) η υλοποίηση πριν απ’ όλα της σύν­δεσης εργαζομένων με τα μέσα παραγωγής, με τη σχεδιο- ποιημένη εξασφάλιση δουλειάς σ’ όλο τον ενεργό πληθυ­σμό και την κατανόηση του γεγονότος ότι ανεργία και σο­σιαλισμός είναι δυο πράγματα ασυμβίβαστα και θ) από τη μια διεύρυνση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, από την άλ­λη η αυστηρή εφαρμογή της αρχής, στον καθένα ανάλογα με την εργασία του, έτσι που όλα τα μέλη της κοινωνίας να μετέχουν όλο και πιο ενεργά σ’ όλα τα επίπεδα της διεύθυν­σης και όλα τα μέλη της κοινωνίας να απολαμβάνουν από τη λειτουργία της σοσιαλιστικής κοινής ιδιοκτησίας, ανά­λογα με τις ανάγκες τους, μια σειρά από προϊόντα και υπη­ρεσίες και ανάλογα με την εργασία τους, τα υπόλοιπα.

Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι τόσο ο Μαρξ και ο

130

Ένγκελς όσο και ο Λένιν, δεν ταύτιζαν σε καμιά περίπτωση την εθνικοποίηση με την κοινωνικοποίηση. Μ’ άλλα λόγια δεν θεωρούσαν ότι η εθνικοποίηση αρκεί για να γίνουν οι ί­διοι οι εργαζόμενοι πραγματικοί ιδιοκτήτες των μέσων πα­ραγωγής.

Ο Μαρξ έγραφε σχετικά:

«Ο κομμουνισμός, είναι η θετική έκφραση της κα- ταργημένης ιδιωτικής ιδιοκτησίας και πριν απ’ όλα της ιδιωτικής ατομικής ιδιοκτησίας... Μέσα σ’ αυτήν, η κα­τηγορία του εργάτη δεν καταργείται, αλλά επεκτείνεται σε όλους τους ανθρώπους... και όπου η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας δε σημαίνει σε καμιά περίπτωση μια πραγματική ιδιοποίηση...»1

Ακόμη στο Μανιφέστο επεσήμανε το γεγονός ότι η δε- σποτική παρέμβαση (βιασμός) του δικαιώματος της ιδιο­κτησίας από το κράτος, δεν αποτελεί την οριστική λύση του προβλήματος της ιδιοκτησίας κι ότι τα μέτρα που παίρνον- ται στην αρχή, και που είναι ανεπαρκή, στη διάρκεια της διαδικασίας οικοδόμησης του σοσιαλισμού και ανάπτυξης της κοινωνικοποίησης, ξεπερνάνε αυτή τους την ανεπάρ­κεια.2

Ας θυμηθούμε εδώ ότι ο Λένιν έκανε λόγο για σημαν­τική διαφορά ανάμεσα στην κρατικοποίηση - απαλλοτρίω­ση και την κοινωνικοποίηση, θεωρώντας τη δεύτερη σα μια διαδικασία πολύ πιο επίπονη από την πρώτη, για την οποία δεν αρκεί μόνον η «θέληση»3.

Είδαμε πως οι εργαζόμενοι, ως προς την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, είναι ίσοι, από την άποψη πως τα μέσα αυτά ανήκουν στο σύνολο των εργαζομένων. Όμως ως προς τη χρήση αυτών των μέσων, χρήση που προϋποθέτει η λει­τουργία τους, οι εργαζόμενοι διαφοροποιούνται ανάλογα με τη φύση των ίδιων των μέσων παραγωγής, τη φύση της ερ­γασίας που εκτελούν και τις ίδιες τις ικανότητές τους.

1. Κ. Marx, Manuscrits de 1844, Editions Sociales, Paris, 1962, σελ. 85-86.

2. Κ. Μαρξ - Φρ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμ­ματος, εκδ. Προοδευτική Σκέψη, σελ. 76.

3. Βλ. Β.Ι. Λένιν, «Η καταστροφή που μας απειλεί και πως πρέπει να την καταπολεμήσουμε», ό.π., τόμ. 34.

131

Η ενότητα αυτών των δύο σχέσεων αποτελεί και το διπλό χαρακτήρα της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας και α­κριβώς από την άμβλυνση της διαφοροποίησης της θέσης των εργαζομένων ως προ τη χρήση των μέσων παραγωγής - μ’ άλλα λόγια από την άμβλυνση μέχρι και την εξαφάνιση των διαφορών πνευματικής, χειρωνακτικής εργασίας, ερ­γασίας στην πόλη και στο χωριό, γενικότερα του ίδιου του στενού καταμερισμού της εργασίας - και τέλος από την αλ­λαγή της φύσης της ίδιας της εργασίας από μέσο ζωής σε ανάγκη εξαρτάται και η πορεία της διαδικασίας της κοινω­νικοποίησης.

Έτσι, σε αντίθεση με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, που για να αναπτυχθεί χρειάζεται να προχωρήσει στην ιδιω­τικοποίηση, ο σοσιαλισμός από τη μια αποτελεί αναγκαιό­τητα που προκύπτει από την κοινωνικοποίηση της παρα­γωγής και του χαρακτήρα των μέσων παραγωγής που συντε- λείται στα πλαίσια του καπιταλισμού και που αποτελεί τη βασική υλική προϋπόθεση κατάργησής του κι από την άλλη αποτελεί εκείνη την ιστορική περίοδο όπου το ενωμένο προ­λεταριάτο παίρνει στα χέρια του τα μέσα παραγωγής, «για να εγκαθιδρύσει ένα καθεστώς που θα επιτρέπει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας να συμμετέχουν, όχι μόνο στην παρα­γωγή αλλά επίσης στη διανομή και τη διαχείριση' του κοι­νωνικού πλούτου...»2

Ό πως έδειξε ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, η αντίθεση κεφα- λαίου-εργασίας στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής και η κυριαρχία του κεφαλαίου, τόσο στην παραγωγή όσο και στην οικονομία, έχει σαν συνέπεια η διοίκηση της επι­χείρησης να ασκείται είτε άμεσα από τους κατόχους των μέ­σων παραγωγής είτε έμμεσα από τεχνοκράτες. Έτσι, από τη μεριά του κεφαλαίου έχουμε τη διοικητική λειτουργία, από τη μεριά της εργατικής τάξης την εκτελεστική, ενώ ταυτό­χρονα «η ίδια η κεφαλαιοκρατική παραγωγή οδηγεί τα πράγματα στο σημείο να γυρνάει να ζητάει δουλειά στους δρόμους η εργασία εποπτείας, εντελώς χωρισμένη από την ιδιοκτησία του κεφαλαίου»3

1. Η υπογράμμιση δική μου, Γ.Ρ.2. Fr. Engels, Κ. Marx, στο Marx-Engels, Oeuvres Choisies, Edi­

tions du Progrfes Moscou, 1974, τόμ. 3, σελ. 87.3. K. Marx, Le capital, Livre 3£me, τόμ. 1ος, ό.π., σελ. 488.

132

Έχουμε λοιπόν στον ασιατικό τρόπο παραγωγής μια ταύτιση διαχειριστή και ιδιοκτήτη στο πρόσωπο της συγ­κεντρωτικής ενότητας που παραχωρεί τη χρήση της ιδιο­κτησίας στο λαό. Στον καπιταλισμό έχουμε διαχωρισμό ι- διοκτήτη-εργαζόμενου και αργότερα διαχωρισμό ιδιοκτήτη- διαχειριστή και τέλος στο σοσιαλισμό συνένωση της ερ­γασίας και της ιδιοκτησίας, μέσα από την ένωση του άμεσου παραγωγού με τα μέσα παραγωγής, και εξέλιξη της διαδι­κασίας συνένωσης της ιδιοκτησίας με τη διεύθυνσή της, που αναπτύσσεται παράλληλα με τη διαδικασία κοινωνικοποίη­σης.

Τελικά στον κομμουνισμό συγχωνεύεται όχι μόνον ο ι­διοκτήτης και ο άμεσος παραγωγός αλλά επίσης ο διευ­θυντής της παραγωγής. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι ακόμα και στον κομμουνισμό δεν θα υπάρχει κάποια εμ- μεσότητα στη διαχείριση, που όμως θα ελέγχεται με τέτοιο τρόπο ώστε να λειτουργεί ουσιαστικά σαν αυτοδιεύθυνση, ενώ εν τω μεταξύ οι «δημόσιοι υπάλληλοι», που δεν θα έ­χουν το χαρακτήρα πολιτικών υπαλλήλων, θα είναι «απλοί εκτελεστές των εντολών»2 της κοινωνίας.

Σε σχέση τώρα με το κράτος, ποια είναι η διαφορά του ασιατικού κράτους - με την έννοια του κράτους υπό διαμόρ­φωση - με το σοσιαλιστικό «μισοκράτος», το οποίο περνάει στη διαδικασία του μαρασμού; Ποια η διαφορά του κράτους που αποσπάται, αποξενώνεται όλο και περισσότερο από την κοινωνία, από το κράτος που απορροφάται απ’ αυτήν την κοινωνία;

Είναι περιττό να επαναλάθουμε εδώ ό,τι αναφέραμε στα προηγούμενα κεφάλαια και πιο ειδικά στο έκτο κεφάλαιο, σχετικά με το κράτος του ασιατικού τρόπου παραγωγής. Έ ­χοντας στο νου όσα σχετικά προαναφέρθηκαν, ας σταθούμε για λίγο στο σοσιαλιστικό κράτος για να μπορέσουμε να το συγκρίνουμε με το «ασιατικό».

Αρχικά, θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι, όταν γίνεται λόγος για σοσιαλιστικό κράτος, υπάρχει ο κίνδυνος τόσο της ταύτισης των σοσιαλιστικών χωρών — με τα θετικά τους αλλά και τις αδυναμίες και στρεβλώσεις τους, που

1. A. Boutenko, La perestroika contre les blocages du socialisme. Editions du Progrts, Moscou, 1988, σελ. 125.

2. B.I. Λένιν, «Κράτος και επανάσταση», ό.π., τόμ. 33, σελ. 49.

133

συχνά φθάνουν μέχρι την άρνηση του ίδιου του σο­σιαλιστικού χαρακτήρα τους — με τη μαρξιστική λενινιστική θεωρία για το σοσιαλιστικό κράτος, όσο και ο κίνδυνος της εξομοίωσης, κάτω από τον όρο σοσιαλιστικό κράτος, όλων των χωρών, που μόλις πέρασαν σ’ ένα μη καπιταλιστικό τρόπο ανάπτυξης ή που βρίσκονται σε εντελώς διαφορετικές φάσεις μετάβασης ή οικοδόμησης του σοσιαλισμού.

Ας σταθούμε λοιπόν στη θεωρητική αντιμετώπιση του σοσιαλιστικού κράτους, έτσι όπως αυτό αναλύθηκε από τους Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, παίρνοντας ταυτόχρονα υπόψη μας τα προβλήματα που προέκυψαν στη διάρκεια της οικοδόμη­σης του σοσιαλισμού, κύρια στη Σοβιετική Ένωση. Στόχος μας είναι να δείξουμε: 1. Ό τι η γενική τάση εξέλιξης αυτού του κράτους είναι η απολιτικοποίησή του, η διαδικασία αυ­τοαναίρεσής του, σε αντίθεση με την απόσπαση των κυ- βερνώντων στον ασιατικό τρόπο παραγωγής που εξελίσσε­ται σε καθαυτό πολιτικό κράτος 2. Ό τ ι στη μια περίπτωση η μετάβαση οδηγεί στο μη κράτος, στην άλλη στο κράτος.

Και πριν απ’ όλα, ας δούμε στο βαθμό που μας επιτρέπει τούτη η μελέτη, ποια η θέση της δικτατορίας του προλετα­ριάτου, σε σχέση με το σοσιαλιστικό κράτος και ποιο το πε­ριεχόμενό της.

Υπάρχει μια πρώτη κατηγορία αντιλήψεων, σχετικά με τη δικτατορία του προλεταριάτου, που την αντιμετωπίζει σαν κάτι εντελώς έξω από τον ίδιο τον «καθαρό, σοσιαλι­σμό», έξω από την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και την το­ποθετεί σαν μια περίοδο μετάβασης ανάμεσα στον καπιταλι­σμό και το σοσιαλισμό και προσδιορίζει τον ίδιο το σοσια­λισμό σαν μια κοινωνία δίχως τάξεις και συνεπώς δίχως τα­ξικές διαφορές. Μ’ άλλα λόγια ταυτίζει το σοσιαλισμό με την ανώτερη φάση του κομμουνισμού.

Έ τσι, αναφερόμενος στο γνωστό απόσπασμα του Μαρξ ότι, «ανάμεσα στην κεφαλαιοκρατική και στην κομμουνι­στική κοινωνία βρίσκεται η περίοδος της επαναστατικής με­τατροπής της μιας στην άλλη και σ’ αυτήν την περίοδο αντι­στοιχεί μια πολιτική μεταβατική περίοδος, που το κράτος της δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο παρά η επαναστατική διχτατορία του προλεταριάτου» , ο Β. Γκερατάνα γράφει:

I. Κ. Μαρξ, Κριτική του προγράμματος της Γκότα, ό.π., σελ. 24.

134

«Τελικά, καταλήξαμε να διαβάζουμε αυτό το κείμε­νο σαν ο Μαρξ να είχε γράψει “ανάμεσα στην καπιτα­λιστική κοινωνία και την ανώτερη φάση της κομμουνι­στικής κοινωνίας υπάρχει η σοσιαλιστική κοινωνία (πρώτη φάση του κομμουνισμού), όπου υπάρχουν ακόμα τάξεις και ταξικές διαφορές που καθιστούν απα­ραίτητη τη δικτατορία του προλεταριάτου” .»1

Και ο Γκερατάνα μας εξηγεί στη συνέχεια γιατί μια τέτοια ανάγνωση του Μαρξ - που επικράτησε στη διάρκεια της σταλινικής περιόδου και δυστυχώς ακόμα μέχρι σήμερα - είναι λαθεμένη.

Στην άλλη άκρη βρίσκεται η αντίληψη του Στάλιν, ο οποίος το κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου δεν το αντιμετωπίζει πια σαν ένα κράτος σε διαδικασία απονέκρω- σης, σαν ένα μισο-κράτος, αλλά σαν ένα κράτος που πρέπει να ενισχύεται, μια και η ίδια η ταξική πάλη οξύνεται.2

Στο ενδιάμεσο αυτών των αντιλήψεων, συναντάμε από­ψεις για τη δικτατορία του προλεταριάτου, που ανακαλύ­πτουν στεγανά και απόλυτους διαχωρισμούς ανάμεσα στις α­ναφορές των Μ αρξ-Ένγκελς για τη δικτατορία του προλε­ταριάτου: α) σαν σύνολο από πολιτικά μεταβατικά μέσα που το προλεταριάτο πρέπει να εφαρμόσει για να κερδίσει και να λύσει την επαναστατική κρίση θ) σαν πολιτική μορφή οργάνωσης του προλεταριάτου σαν κυρίαρχης τάξης και γ) σαν μια ιστορική μεταβατική περίοδο ανάμεσα στον καπιτα­λισμό και τον κομμουνισμό κι όχι μόνο μια πολιτική μορφή ή μορφή κυβέρνησης.3

Τέλος ο Γκράμσι, εντάσσοντας τις αντιλήψεις του για τη δικτατορία του προλεταριάτου στη θεωρία του για την η­γεμονία, ενώ την αντιμετωπίζει τόσο σα μετάβαση προς τη σοσιαλιστική επανάσταση όσο και σαν κυριαρχία του προ­λεταριάτου στο σοσιαλισμό, στη δεύτερη αυτή περίπτωση προβάλλει αποκλειστικά την πτυχή της δικτατορίας του

1. V. Gcrratana, Sur la cattgorie de formation 6conomique et so- cialc formation sociale et soci6t0 de transition, ό.π.. σελ. 28-29.

2. I.B. Στάλιν, Οι βάσεις του λενινισμού. Ιστορικές εκδόσεις, Αθήνα, 1976, σελ. 46-62.

3. Βλ. π.χ. Ε. Balibar, Sur la dictature du proletariat, Paris, Maspe- ro, 1976.

135

προλεταριάτου σαν «κράτος δύναμη», δηλαδή προβάλλει το κοινό σημείο όλων των κρατών, που φυσικά έχει και η δι­κτατορία του προλεταριάτου, όμως δεν περιορίζεται μόνο σ’ αυτό.1

Ας δούμε όμως πως ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο Λένιν, αν­τιμετωπίζουν τη δικτατορία του προλεταριάτου.

Σχετικά με την τοποθέτηση που διαφοροποιεί το σοσια­λισμό από τη δικτατορία του προλεταριάτου, ο Μαρξ με πολύ ξεκάθαρο τρόπο γράφει:

«Ο σοσιαλισμός αυτός είναι η διαρκής κήρυξη της επανάστασης, η ταξική διχτατορία του προλεταριάτου, σαν αναγκαίο μεταβατικό σημείο για την κατάργηση των ταξικών διακρίσεων γενικά, για την κατάργηση ό­λων των σχέσεων παραγωγής, που πάνω τους στηρίζον­ται οι ταξικές διακρίσεις, για την κατάργηση όλων των κοινωνικών σχέσεων, που ανταποκρίνονται σ’ αυτές τις σχέσεις παραγωγής, για την ανατροπή όλων των ιδεών που προκύπτουν απ’ αυτές τις κοινωνικές σχέσεις.»2

Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι συνεπώς μια φάση μετάβασης- προς το σοσιαλισμό, και χρειάζεται η δι­κτατορία του προλεταριάτου, δηλαδή το κράτος, η βία του προλεταριάτου, για μια σειρά λόγους.

Ποιοι είναι αυτοί; Πριν απ’ όλα, η ανάγκη της συν­τριβής της κυρίαρχης αστικής τάξης, η συντριβή της παλιάς κρατικής μηχανής της. Κατά δεύτερο λόγο, η συνέχιση της πάλης ενάντια στην ίδια αυτή την αστική τάξη, που, αν και παύει να ’ναι κυρίαρχη, διατηρεί για μεγάλο διάστημα μια σειρά από σημαντικά προνόμια; συνεχίζει να αντιδρά. Τρί­τος λόγος, πάλι σε σχέση με την αστική τάξη, η ανάγκη όχι μόνον να ηττηθεί η αστική τάξη, να μην μπορεί να αντιδρά- σει ενεργά αλλά ακόμα να υποχρεωθεί να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες, να μην έχει τη δυνατότητα ούτε καν πα­θητικής αντίστασης. Τέταρτο, για να υπερασπίσει η εργα­τική τάξη την εξουσία της από ενδεχόμενους εξωτερικούς κινδύνους. Πέμπτο, για να περάσει, μέσω της καταγραφής

1. Βλ. A. Gramsi, Textes, Editions Sociales, Paris, 1983.2. Κ. Μαρξ, «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία», Διαλεχτά Έργα,

ό.κ., τόμ. 1, σελ. 252.

136

και του ελέγχου αρχικά της γενικής ρύθμισης και οργάνω­σης της κοινωνίας κατόπι, στον εποικοδομητικό της ρόλο της οικοδόμησης της νέας κοινωνίας, στη διαπαιδαγώγηση των μελών της. Τέλος, για να επιλύονται μια σειρά νέες αν­τιθέσεις, έστω και μη ανταγωνιστικές, που προκύπτουν στη νέα σοσιαλιστική κοινωνία και που απαιτούν την ύπαρξη ενός κύρους, μιας εξουσίας.

Βέβαια, συχνά ο ρόλος της δικτατορίας του προλετα­ριάτου παραποιήθηκε και χρησιμοποιήθηκε σαν βία ενάντια στο προλεταριάτο, κάτι που φυσικά καμιά σχέση δεν έχει με το σοσιαλισμό.

Στη συνέχεια, και πάλι στο σοσιαλισμό, εφόσον διατη­ρούνται οι κανόνες του «αστικού δικαίου», έχουμε το παλ­λαϊκό κράτος, του οποίου ο ρόλος είναι λιγότερο «κρα­τικός» και περισσότερο οργανωτικός, αν κι εδώ δεν έχει εν­τελώς εγκαταλειφθεϊ το στοιχείο της καταστολής, μια και χρειάζεται να τηρείται η διανομή με βάση την εργασία του καθενός. Όμως όσο λαθεμένη είναι αυτή η αντίληψη, που δια­χωρίζει το σοσιαλισμό από τη δικτατορία του προλεταριάτου άλλο τόσο είναι και η δεύτερη, που «ξεχνά» το μεταβατικό χα­ρακτήρα του σοσιαλιστικού κράτους και της πρώτης φάσης του που είναι η δικτατορία του προλεταριάτου.

Ο όρος δικτατορία αποδίδεται στο προλεταριακό κρά­τος, επειδή, κατά τη μαρξιστική αντίληψη, κάθε κράτος, ά­σχετα από τη μορφή διακυβέρνησης, είναι δικτατορία της κυρίαρχης τάξης. Όμως η ιδιαιτερότητα της προλετα­ριακής δικτατορίας είναι ότι ακριβώς από την ίδια της τη φύση, σαν εξουσία που εκφράζει αντικειμενικά τα συμφέ­ροντα της τεράστιας πλειοψηφίας του πληθυσμού, δεν είναι πια ακριβώς κράτος αλλά «μιάοκράτος» ή «κομμούνα» όπως θεωρούσε ο Ένγκελς ότι ήταν πιο σωστό να το αποκαλούμε.

Κι αυτό το μισοκράτος, σε καμιά περίπτωση δεν είναι αυτοσκοπός. Ο Μαρξ, στο γράμμα του στον Βαϊντεμάγιερ, είναι και πάλι πολύ ξεκάθαρος και ως προς αυτήν την πτυχή της δικτατορίας του προλεταριάτου. Σ’ αυτό, γράφει σχε­τικά:

«Ό ,τι καινούργιο έκανα εγώ ήταν ν’ αποδείξω: 1) ότι η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται απλώς με ορισμένες ιστορικές φάσεις ανάπτυξης της παραγωγής 2) ότι η τα­ξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη διχτατορία του

137

προλεταριάτου 3) ότι η ίδια αυτή η διχτατορία αποτε­λεί μονάχα το πέρασμα στην κατάργηση όλων των τά­ξεων και σε μια αταξική κοινωνία...»1

Απ’ αυτό το απόσπασμα μπορεί ακόμα να διαπιστωθεί ότι ούτε η. αντίληψη του Μπαλιμπάρ για διαχωρισμό της δι­κτατορίας του προλεταριάτου - σε επαναστατική στρατη­γική, πολιτική μορφή, περίοδος μετάβασης2 — είναι σωστή, γιατί εμπεριέχει μια στατική αντίληψη τόσο της μετάβασης προς το σοσιαλισμό όσο και της μετάβασης προς την ατα­ξική κομμουνιστική κοινωνία. Όμως ούτε η αντίληψη, που αντιμετώπιζε μονόπλευρα αυτή τη δικτατορία σαν όργανο του προλεταριάτου κι όχι ταυτόχρονα σαν οργάνωση της κοινωνίας, κάτω από την κυριαρχία του προλεταριάτου, εί­ναι ορθή.

Στην περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου, που είναι μια «περίοδος πάλης ανάμεσα στον καπιταλισμό που πεθαίνει και στον κομμουνισμό που γεννιέται»3, «οι τάξεις έμειναν και θα μείνουν [...] αλλά η καθεμιά τους μεταθλήθη- κε [...] άλλαξαν και οι σχέσεις μεταξύ τους. Η ταξική πάλη δεν εξαφανίζεται στη δικτατορία του προλεταριάτου, μονάχα παίρνει διαφορετικές μορφές»4. Συνεπώς είναι ξεκάθαρο πως μια από τις θεμελιακές λειτουργίες της δικτα­τορίας του προλεταριάτου, σημαντικό περιεχόμενό της, εί­ναι η κρατική βία.

Ο Λένιν, αναφερόμενος, σ’ αυτήν την πτυχή της δικτα­τορίας του προλεταριάτου, έκανε λόγο για «σιδερένιο χέρι»5. Και ο Μαρξ έγραφε σχετικά:

«Ό σο υπάρχουν ακόμα άλλες τάξεις, και ιδιαίτερα η τάξη των καπιταλιστών, όσο το προλεταριάτο μάχε­ται εναντίον της (γιατί με την άνοδό του στην εξουσία,

1. «Ο Μαρξ στον Βαϊντεμάγιερ», Διαλεχτά Έργα, ό.π., τόμ. 2ος, σελ. 530.

2. Βλ. Ε. Balibar, Cinq 6tudes du matSrialisme historique, Paris, Maspero, 1974.

3. Β.Ι. Λένιν, «Η οικονομία και η πολιτική στην εποχή της δικτα­τορίας του προλεταριάτου», ό.π., τόμ. 39, σελ. 271.

4. Β.Ι. Λένιν, στο ίδιο, σελ. 279.5. Β.Ι. Λένιν, «Τα άμεσα καθήκοντα της σοβιετικής εξουσίας»,

ό.π., τόμ. 36, σελ. 248.

138

οι εχθροί του και η παλιά οργάνωση της κοινωνίας δεν θα έχει ακόμα εξαφανιστεί), θα πρέπει να χρησιμοποιη­θούν μέτρα βίας και συνεπώς μέτρα κυβερνητικά.»'

Όμως η λειτουργία της δικτατορίας του προλεταριάτου δεν σταματά εδώ.

«Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι αναπόφευ­κτη και οπωσδήποτε υποχρεωτική για την απαλλαγή από τον καπιταλισμό. Δικτατορία του προλεταριάτου δεν σημαίνει μόνο βία, αν και δεν μπορεί να γίνει χωρίς βία, δικτατορία σημαίνει και ανώτερη οργάνωση της εργασίας.»2

Πέρα από τη δικτατορία του προλεταριάτου, στα πλαί­σια του παλλαϊκού κράτους, που αποτελεί μια ανώτερη, σε σχέση με τη δικτατορία του προλεταριάτου, βαθμίδα, στη διαδικασία απονέκρωσης του κράτους, το σοσιαλιστικό κράτος έχει μια σημαντική λειτουργία, που στην περίοδο του παλλαϊκού κράτους αποτελεί και το βασικό λόγο ύ­παρξής του.

Αναφερόμενος στην Κριτική του προγράμματος της Γκότσ3 ο Λένιν γράφει:

«Έ τσι, στην πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοι­νωνίας (που συνήθως τη λένε σοσιαλισμό), το «αστικό δίκαιο» δεν καταργείται ολοκληρωτικά, παρά μόνον εν μέρει, μόνο στο βαθμό που έχει επιτευχθεί πια η οικο­νομική ανατροπή, δηλαδή μόνο απέναντι στα μέσα πα­ραγωγής. Το «αστικό δίκαιο» αναγνωρίζει τα μέσα πα­ραγωγής σαν ατομική ιδιοκτησία ορισμένων προσώ­πων. Ο σοσιαλισμός τα κάνει κοινή ιδιοκτησία. Στο βαθμό αυτό - και μόνο αυτό - το «αστικό δίκαιο» παύει να ισχύει [...] Αυτό είναι «ελάττωμα», λέει ο Μαρξ,

1. Κ. Mane, «Analyse du livre de Bacounin *‘L’ £tat et Γ anarchie”» στο Marx-Engels-L6nine, Sur V anarchisme et l·' anarcho-syndicalisme, Moscou, 1973.

2. Β.Ι. Λένιν «Το ηρώτο πανρωσικό Συνέδριο για την εξωσχολική μόρφωση», ό.π., τόμ. 38, σελ. 368.

3. Βλ. Κ. Μαρξ, Κριτική του προγράμματος της Γκότα, ό.π., σελ. 13-15.

139

αλλά είναι αναπόφευκτο στην πρώτη φάση του κομμου­νισμού, γιατί χωρίς να πέφτουμε στην ουτοπία, δεν πρέπει να νομίζουμε πως, όταν οι άνθρωποι θα έχουν α­νατρέψει τον καπιταλισμό, θα μάθουν μονομιάς να εργάζονται για την κοινωνία,.δίχως κανένα κανόνα δι­καίου. Άλλωστε η κατάργηση του καπιταλισμού δεν προσφέρει μεμιάς τις οικονομικές προϋποθέσεις για μια τέτοια μεταβολή.

Ά λλοι όμως κανόνες, εκτός από το «αστικό δί­καιο», δεν υπάρχουν. Στο βαθμό λοιπόν αυτό εξακολου­θεί να είναι αναγκαίο και το κράτος, που περιφρουρών- τας την κοινή ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, θα πρέ­πει να περιφρουρεί και την ισότητα της εργασίας και την ισότητα της κατανομής των προϊόντων. Το κράτος απονεκρώνεται, εφόσον δε θα υπάρχουν πια τάξεις, και γ ι’ αυτό δε θα μπορεί πια να καταπιέζει καμιά τάξη.

Το κράτος όμως δεν έχει ακόμη απονεκρωθεί εν­τελώς γιατί παραμένει η περιφρούρηση του «αστικού δικαίου» που καθαγιάζει την πραγματική ανισότητα. Για την ολοκληρωτική απονέκρωση του κράτους χρειάζεται ο ολοκληρωμένος κομμουνισμός.»1

Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την περάτωση της διαδι­κασίας διανομής ανάλογα με τις ανάγκες, που θα αντικατα­στήσει τη διανομή ανάλογα με την εργασία, η οποία εμπε­ριέχει στοιχεία «αστικού δικαίου». Μ’ άλλα λόγια, μπορεί να επιτευχθεί όταν εξαφανιστεί ο χαρακτήρας του εμπορεύ­ματος από τα προϊόντα, χαρακτήρας που στο σοσιαλισμό συνεχίζει να υπάρχει σ’ ένα βαθμό, ακριβώς γιατί ισχύει η διανομή με βάση την ανταλλαγή εργασίας-προϊόντοςΛ

Ο Λένιν αναλύει με ποιο τρόπο η ανάπτυξη των παρα­γωγικών δυνάμεων και η συνεπακόλουθη ανάπτυξη της σο­σιαλιστικής δημοκρατίας οδηγούν στη σοσιαλιστική αυτο­διεύθυνση και συνεπώς στην αναίρεση των κρατικών λει­τουργιών σαν ιδιαίτερων λειτουργιών, και πώς αυτές οι λει­τουργίες μετατρέπονται πια σε λειτουργίες που επιστρέφουν στην κοινωνία.

1. Β.Ι. Λένιν, «Κράτος και επανάσταση», ό.π., τόμ. 33, σελ. 94-95.2. Βλ. πιο αναλυτικά, Γ. Ρούση. Σοσιαλισμός και περεστρόικα.

εκδ. Σύγχρονη Εποχή, σελ. 41-75.

140

Παρατηρούμε λοιπόν ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία αντίστροφη απ’ αυτήν του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής, όπου ακριβώς είχαμε την εμφάνιση ειδικών κρα­τικών λειτουργιών, πάνω από την κοινωνία. Η τάση λοιπόν στο σοσιαλισμό είναι η «ανάκτηση της κυριαρχίας του κράτους από την κοινωνία». Ο σοσιαλισμός δημιουργεί ό­ρους «που θα επιτρέπουν σε όλους δίχως εξαίρεση να εκ­πληρώσουν τις “κρατικές λειτουργίες” κι αυτό θα οδηγήσει στην ολοκληρωτική απονέκρωση κάθε κράτους γενικά»'. Εξάλλου αυτή είναι και η θεμελιακή διαφορά του σοσιαλι­στικού κράτους απ’ όλα τα προηγούμενα ιστορικά, απ’ αυτόν κράτη.

Ο Μαρξ στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία χαρακτηρί­ζοντας την Κομμούνα του Παρισιού πρώτη έστω και σύντο­μη μορφή σοσιαλιστικού κράτους, που από πολλές απόψεις θεωρούσε υπόδειγμα για τον προσδιορισμό του περιεχόμε- νου του σοσιαλιστικού κράτους, έγραφε:

«Δεν επρόκειτο λοιπόν για μια επανάσταση ενάν­τια στη μια ή την άλλη μορφή κρατικής εξουσίας [...] Ή ταν μια επανάσταση ενάντια στο ίδιο το κράτος, αυτήν την παρασιτική απόφυση της κοινωνίας. Ή ταν η ανάκτηση από το λαό και για το λαό της κοινωνικής του ζωής [...] Είναι η ανάκτησή του από τις ίδιες τις λαϊκές μάζες που αντικαθιστούν τη δύναμη που έχει ορ­γανωθεί για να τις καταπιέζει, με τη δική τους δύνα­μη...»2

Ο σοσιαλισμός είναι λοιπόν μια κοινωνία όπου υπάρ­χουν πολιτικά στοιχεία και πολιτική εξουσία, ταυτόχρονα με στοιχεία αυτοδιεύθυνσης. Κι ενώ η τάση στον ασιατικό τρόπο παραγωγής είναι η βαθμιαία πολιτικοποίηση της πρωτόγονης κοινοτικής αυτοδιεύθυνσης, στο σοσιαλισμό είναι το πέρασμα από την «κυβέρνηση των ανθρώπων» στη «διαχείριση των πραγμάτων», σε μια ποιοτικά ανώτερη μορφή αυτοδιεύθυνσης, όπου «θα έχει εξαφανιστεί η υπο- δουλωτική υποταγή των ατόμων στον καταμερισμό της ερ-

1. Β.Ι. Λένιν, «Κράτος και επανάσταση», ό.π., τόμ. 33, σελ. 117.2. Κ. Μαρξ, «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», Διαλεχτά Έργα,

ό.π., τόμ. 1ος, σ ά . 617-635.

141

γασϊας και μαζί της και η αντίθεση ανάμεσα στην πνευμα­τική και τη σωματική δουλειά, όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο για να ζεις, αλλά η πρώτη ανάγκη της ζωής, όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν ανα­πτυχθεί και οι παραγωγικές δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές του κοινωνικού πλούτου, τότε μόνο θα μπορεί να ξεπεραστεΐ ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστι­κού δικαίου και θα γράφει η κοινωνία στη σημαία της: Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του!»1

Σχετικά τώρα με το πρόβλημα της ταξικής συγκρότη­σης της κοινωνίας του ασιατικού τρόπου παραγωγής, σε σχέση μ’ αυτήν του σοσιαλισμού, σχέση που συνδέεται με την αντίστοιχη εξέλιξη των αντίστοιχων κρατών, μπορούμε ακόμα να επισημάνουμε ότι ενώ στον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής η κοινωνική ανισότητα παίζει ρόλο θετικό, από την άποψη ότι η προνομιούχα συγκεντρωτική ενότητα, που τεί­νει να διαμορφωθεί σε ξέχωρη κοινωνική τάξη, προστατεύει στην πρωταρχική της μορφή, στο επίπεδο της κοινότητας, τα συλλογικά συμφέροντα των πρωτόγονων κοινοτήτων και αποτελεί στοιχείο προόδου γι’ αυτές τις τελευταίες, ενώ στη συνέχεια η ίδια η διαμόρφωση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και η εμφάνιση των ατομικών ιδιοκτητών λειτουργεί απε­λευθερωτικά για την παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, στο σοσιαλισμό είναι ακριβώς η άμβλυνση των ταξικών ή άλλων διαφορών (αντίθεση χειρωνακτικής, πνευ­ματικής εργασίας, αντίθεση πόλης, χωριού κλπ.), η τάση ο- μοιογενοποίησης της κοινωνίας που κυριαρχεί. Και φυ­σικά η ομοιογενοποΐηση αυτή δεν θα ’χει σαν κατάληξη ένα πρωτόγονο κομμουνισμό αλλά μια ανώτερη μορφή αταξικής κοινωνίας, όπου, σε αντίθεση και με την κοινωνία που βασί­ζεται στην ατομική ιδιοκτησία, η κοινωνική συνοχή και αλ- ληλοσύνδεση των μελών της δεν θα στηρίζεται σ’ ένα εξωτε­ρικό δεσμό αλλά σ’ αυτό που ο Μαρξ ονόμασε την «πραγμα­τική κοινωνική κοινότητα»2. Πρόκειται κι εδώ για άρνηση της άρνησης. Ενώ δηλαδή στην αρχή είχαμε μια συνοχή ε­πιβίωσης - που λίγο πολύ συνεχίζει και στον ασιατικό

1. Κ. Μαρξ, Κριτική προγράμματος της Γκότα, ό.π., σελ. 14-15.2. Κ. Marx, Grundrisse, ό.π., τόμ. 1ος, σελ. 217-218.

142

τρόπο παραγωγής να ισχύει - και στη συνέχεια μια συνοχή οικονομική και παραγωγική, στον κομμουνισμό δεν Οα έ­χουμε μόνον μια τέτοια συνοχή, μα μια καθαρά κοινωνική συνοχή ανώτερης βαθμίδας.

Έ να άλλο «κοινό σημείο» που προέκυψε τελευταία ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής, είναι το πρόβλημα της στασιμότητας της ανάπτυξης. Ενώ δεν μπορούσε να γίνει λόγος για στασιμότητα εδώ και λίγα χρόνια, μια και οι ρυθμοί ανάπτυξης του σοσιαλισμού ξεπερνούσαν κατά πολύ τους ρυθμούς που μέχρι τότε είχε γνωρίσει η ανθρώπινη κοινωνία,1 σήμερα που στα πλαίσια της ανασυγκρότησης αποκαλύπτεται μια περίοδος στα­σιμότητας στη Σοβιετική Ένωση, η αρχή της οποίας εν­τοπίζεται στις αρχές της δεκαετίας του ’70,2 μπορεί να θεω­ρηθεί ότι υπάρχει άλλο ένα «κοινό σημείο» του σοσιαλι­σμού και του ασιατικού τρόπου παραγωγής.

Η πρώτη παρατήρηση που μπορεί να γίνει, σχετικά με τον παραλληλισμό της «ασιατικής» με τη «σοσιαλιστική» στασιμότητα, είναι ότι η πρώτη είναι γενικευμένη και μόνι­μη, αφορά συνολικά τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ενώ η δεύτερη είναι περιορισμένη χρονικά, δεν διαπερνά το σο­σιαλισμό συνολικά. Κατά δεύτερο λόγο, κάτι που εξηγεί και την προηγούμενη διαφορά, η στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής οφείλεται σε λόγους εγγενείς σ ’ αυτόν τον τρόπο παραγωγής, ενώ η στασιμότητα του σοσιαλισμού σε στρέβλωση των αρχών του σοσιαλισμού.

Ό πως είδαμε στο όγδοο κεφάλαιο η στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγωγής οφείλεται στην απομόνωση των κοινοτήτων που είχαν αυτάρκεια, σ’ αυτό που πολύ πα­ραστατικά ο Τοκάι ονομάζει «υποανάπτυξη του καταμερι­

1. Για στοιχεία βλέπε ανάμεσα στ’ άλλα:Γ. Κόστα - Γ. Μέγιερ - Σ. Βέμπερ, Η εμηορευματική παραγωγή

στο σοσιαλισμό, Εκδ. Αναγνωστίδη, σελ. 186.G. Streiff, Η δυναμική Γκορμπατσόφ, εκδ. Γιαλλελής, Αθήνα.

1986, σελ. 25.G. Efimov, La planification scientifique en URSS, Editions du Pro-

grts, Moscou, 1973, σελ. 7.2. Βλ. σχετικά με τις τάσεις της στασιμότητας στη Σοβιετική Έ ­

νωση και την ανατροπή της, A. Aganteguian, «Grand toumant et acai- liration» in L' URSS: Γ acc0l6ration du d6veloppement iconomique et social, εκδ. Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ, Moscou, 1987, σελ. 42.

143

σμού της εργασίας»1. Αυτή η αυτάρκεια των απομονωμένων κοινοτήτων, που όπως είδαμε αποτελεί για τον Μαρξ τη βα­σική αιτία του ανατολικού δεσποτισμού, οφείλεται, από τη μια στο γεγονός ότι οι παραγωγικές δυνάμεις, το πιο επανα­στατικό στοιχείο της ανάπτυξης της κοινωνικής παρα­γωγής, βρίσκονταν σε πολύ χαμηλό επίπεδο, σε μια οικο­νομία που στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στις φυσικές συνθή­κες, και από την άλλη στο γεγονός ότι το κράτος του ανατο­λικού δεσποτισμού διατηρεί τις πρωτόγονες μορφές ιδιο­κτησίας κι εργασίας, δίχως να προωθεί την ατομικοποίηση, τον καταμερισμό της ανθρώπινης δραστηριότητας, που απο­τελεί προϋπόθεση της ανάπτυξης.

Σε αντίθεση με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, στο σο­σιαλισμό, στη θέση του απομονωτισμού των αγροτικών κοι­νοτήτων, έχουμε ένα προωθημένο σύγχρονο καταμερισμό της εργασίας, που, μέσα από την παραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και κύρια την αυτοματοποίηση, τείνει, στον κομμουνισμό, να περιορίσει, να ελαχιστοποιή­σει το χρόνο που θα απαιτείται για την παραγωγή. Επίσης στη θέση του καθοριστικού ρόλου των φυσικών συνθηκών έχουμε ένα αυξανόμενο ρόλο της επιστήμης και της τε­χνικής, η σοσιαλιστική οικονομία λειτουργεί στα πλαίσια μιας συνεχούς ενίσχυσης της διεθνοποίησης της παρα­γωγής, που δεν έχει τίποτα να κάνει με τον εξωτερικό απομο­νωτισμό των ασιατικών κρατών. Έπειτα, η στασιμότητα στο σοσιαλισμό οφείλεται στην εκτατική ανάπτυξη που συνέχι­σε να ακολουθείται και πέρα από την περίοδο για την οποία ως ένα βαθμό ήταν αναγκαία, και κύρια στο γεγονός ότι οι παραβιάσεις της σοσιαλιστικής δημοκρατίας και της εφαρ­μογής της αρχής στον καθένα ανάλογα με την εργασία του, οδήγησαν σε μια αδιαφορία για τη σοσιαλιστική ιδιο­κτησία, που ακριβώς λόγω αυτών των παραβιάσεων, σε μεγάλο βαθμό, έπαψε να αντιμετωπίζεται σαν κοινή, τόσο από τους γραφειοκράτες καταχραστές της όσο κι από τους εργαζόμενους, όταν έβλεπαν ότι δεν αμείβονται ανάλογα με την εργασία τους. Συνεπώς το πρόβλημα της στασιμότητας στο σοσιαλισμό οφείλεται κατά κύριο λόγο στη γραφειο­

1. Φ. Τοκάι, Γιο τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ό.π., σελ. 97.

144

κρατική στρέβλωση του σοσιαλισμού, που θα εξετάσουμε α­ναλυτικά στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο.

Απ’ αυτήν την άποψη δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι φορείς αυτής της στασιμότητας είναι στο πολιτικό επίπεδο, είτε οι γραφειοκράτες που υποστηρίζουν τον υπερσυγκεν- τρωτισμό που κυριαρχούσε μέχρι σήμερα, είτε οι νεογρα- φειοκράτες που ανάγουν σε πανάκεια την αγορά, την α­ποκέντρωση, τον φιλελευθερισμό, που οδηγούν κι αυτά με τη σειρά τους σε μια εξίσου επικίνδυνη στρέβλωση του σο­σιαλισμού και μακροπρόθεσμα σε μια, ίσως νέου τύπου, στασιμότητα που θα συνδέεται με αντιθέσεις που θα έχουν και στοιχεία καπιταλιστικών αντιθέσεων, όπως συνέβη στη Γιουγκοσλαβία και πιο πρόσφατα στην Ουγγαρία.

Ά λλος σημαντικός λόγος της «ασιατικής» στασιμότη­τας ήταν ο περιορισμένος ρόλος που έπαιζε η δραστηριότη­τα των μαζών και πιο ειδικά οι κινητοποιήσεις των εργα­ζομένων, που τόσο στον ασιατικό τρόπο παραγωγής, όσο και στο δουλοχτητικό και το φεουδαρχικό σχηματισμό κα­ταπνίγονται από τις κυρίαρχες τάξεις. Γ Γ αυτό, όπως τόνιζε ο Λένιν, η ιστορία δεν μπορούσε παρά να κινείται με μεγάλη βραδύτητα.

Σε αντίθεση μ’ αυτό, ο σοσιαλισμός χαρακτηρίζεται α­κριβώς από το γεγονός ότι «για πρώτη φορά στην ιστορία των πολιτισμένων κοινωνιών η μάζα του πληθυσμού θα υψω­θεί ως την αυτοτελή συμμετοχή όχι μόνο στις ψηφοφορίες και στις εκλογές, μα και στην καθημερινή διοίκηση»'.

Εξάλλου, όπως είδαμε, το πολύ χαμηλό ιδεολογικό επί­πεδο των μαζών του ανατολικού δεσποτισμού που θεοποιού­σαν τους κυβερνήτες, και σε περίπτωση αλλαγής τους άφηνε άθικτο το σύστημα, δεν έχει τίποτα να κάνει με το επίπεδο της μόρφωσης και της ιδεολογίας μιας χώρας όπου έχει επι­κρατήσει ο σοσιαλισμός.

Βέβαια, όπως θα δούμε στο τελευταίο κεφάλαιο, μετά την προλεταριακή επανάσταση μπορεί να αναπτυχθεί, στη βάση του χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου, η προσωπολα­τρία, όπως έγινε με το Στάλιν και τον Μάο ή ακόμα να εμ­φανιστούν στοιχεία δεσποτικής εξουσίας όπως στην Κίνα του Μάο ή την Καμπότζη του Πολ-Ποτ.

1. Β.Ι. Λένιν, «Κράτος και επανάσταση», ό.π., τόμ. 33, σελ. 116.

145

Κεφάλαιο Δέκατο Τέταρτο

Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑΤΟΥ Π ΡΟΒΛΗΜ Α ΤΟΣ Τ Η Σ ΓΡΑ ΦΕΙΟΚ ΡΑΤΙΑΣ ΣΤΟ ΣΟ ΣΙΑ Λ ΙΣΜ Ο

Ο παραλληλισμός του ασιατικού τρόπου παραγωγής και του σοσιαλισμού συμπυκνώνεται συνήθως στο πρόβλη­μα της ταύτισης της αντίστοιχης γραφειοκρατίας, με την έν­νοια της κρατικής γραφειοκρατίας, που λειτουργεί σαν τάξη και που στοχεύει στην εξυπηρέτηση των δικών της συμ­φερόντων, σε βάρος των συμφερόντων της κοινωνίας.

Ας προσπαθήσουμε πρώτα να προσδιορίσουμε την έν­νοια της γραφειοκρατίας γενικά, στη συνέχεια την ιδιαι­τερότητα της «ασιατικής» γραφειοκρατίας και τέλος την ι­διαιτερότητα της γραφειοκρατίας στο σοσιαλισμό. Έ τσι θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε τόσο τα κοινά σημεία, αν υπάρ­χουν, όσο και τις διαφορές των αντίστοιχων γραφειοκρα­τιών.

Η γραφειοκρατία λοιπόν προσδιορίζεται από τον Λένιν σε τρία διαφορετικά, αν και αλληλοεξαρτώμενα, επίπεδα1:

α. Σαν απόσπαση μιας «δημόσιας εξουσίας, χωρισμένης από τη μάζα του λαού»2 που ασκείται από «προνομιούχα πρόσωπα, ξεκομμένα από τις μάζες, που στέκουν πάνω από τις μάζες»3.

β. Σαν απόσπαση από την κυρίαρχη τάξη, αυτών που α­σκούν τη διακυβέρνηση, σαν «υποταγή των συμφερόντων της υπόθεσης στα συμφέροντα της καριέρας, σαν να δίδεται μεγάλη προσοχή στις θεσούλες και ν’ αγνοείται η δουλειά, να γίνεται καβγάς για πρόσληψη αντί πάλη για ιδέες»4.

1. Βλ. πιο αναλυτικά, Γ. Ρούση, Ο Λένιν για τη γραφειοκρατία,ό.π.

2. Β.Ι. Λένιν, «Το οικονομικό περιεχόμενο του ναροντνικισμού», ό.π., τόμ. 1, σελ. 438.

3. Β.Ι. Λένιν, «Κράτος και επανάσταση», ό.π., τόμ. 33, σελ. 115.4. Β.Ι. Λένιν, « Ενα βήμα μπρος δυο βήματα πίσω», ό.π., τόμ. 8,

σελ. 360.

146

γ. Σαν κακή οργάνωση, «χαρτοβασίλειο, αναβλητικό­τητα, πνίξιμο στα χαρτιά, τυπική αλληλογραφία»1 ή «μετα­τροπή του τύπου σε περιεχόμενο και του περιεχόμενου σε τύπο», όπως έγραφε ο Μαρξ στην Κριτική τηςεγελιανής φι­λοσοφίας του δικαίου.

Η πρώτη και θεμελιακή όψη της γραφειοκρατίας προϋ­ποθέτει την κυριαρχία μιας τάξης προνομιούχων, μιας τάξης που έχει την ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και που μέσω της δημόσιας εξουσίας της, διατηρεί και αναπαράγει την προνομιούχα θέση της. Πρόκειται μ’ άλλα λόγια για κάθε δημόσια, ταξική εξουσία μιας μειοψηφίας προνομιούχων.

Η δεύτερη όψη της γραφειοκρατίας δεν προϋποθέτει α­παραίτητα την πρώτη, στο βαθμό όμως που υπάρχει η πρώτη δεν μπορεί παρά να συνυπάρχει μαζί της κι η δεύτερη. Η σχετική απόσπαση, αυτονόμηση των διαχειριστών από την κυρίαρχη τάξη, μπορεί να πραγματοποιηθεί δίχως η κυρίαρ­χη τάξη να είναι μια προνομιούχα μειοψηφία που στέκει πάνω από τις μάζες και κάτι τέτοιο, όπως θα δούμε, εκδηλώ­νεται και σαν στρέβλωση του σοσιαλισμού. Όμως στο βαθμό που έχουμε μια ανταγωνιστική ταξική κοινωνία δεν μπορεί παρά να χρειάζεται ένα ιδιαίτερο μηχανισμό που εξυ­πηρετεί τα συνολικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης ενάντια στα ανταγωνιστικά, μεμονωμένα, τα μακροπρόθε­σμα ενάντια ίσως στα κοντοπρόθεσμα, που να εμφανίζεται, για να επιβληθεί ιδεολογικά, σαν ουδέτερη, σαν εκφραστής των συμφερόντων όλης της κοινωνίας (που στην πραγμα­τικότητα δεν είναι). Συνεπώς, η κυριαρχία μιας προνομιού­χας μειοψηφίας στην κοινωνία δεν μπορεί να ασκηθεί παρά μόνον με τη συνύπαρξη της πρώτης με τη δεύτερη όψη της γραφειοκρατίας. Και συνεπώς η δεύτερη όψη δεν μπορεί να εκλείψει παρά υπό την προϋπόθεση ότι θα εκλείψει η πρώτη.

Μ’ αυτό εξάλλου το σκεπτικό ο Λένιν, όταν έκανε λόγο για γραφειοκρατική κοινωνία, αναφερόταν κατά κύριο λόγο στην αστική κρατική μηχανή και ταυτόχρονα τόσο ο Λένιν όσο και ο Μαρξ και ο Ένγκελς θεωρούσαν ότι για να ξεπεραστεί η γραφειοκρατία απαραίτητος όρος είναι η συν­τριβή, το τσάκισμα αυτής ακριβώς της μηχανής, κι όχι η με­

1. Β.Ι. Λένιν, «Από το άρρωστο κεφάλι στο γερό», ό.π., τόμ. 10, σελ. 37.

147

ταβίβασή της στα χέρια του προλεταριάτου1 και η ταυτό­χρονη αντικατάστασή της από ένα κράτος νέου τύπου, μιας ανώτερης ποιοτικά δημοκρατικότητας.

Έχουμε τέλος την τρίτη πτυχή της γραφειοκρατίας - κακή οργάνωση, χαρτοβασίλειο κλπ. - που θέθαια συνδέε­ται με τις προηγούμενες, όμως δεν ταυτίζεται μ’ αυτές και μάλιστα, όπως υπογράμμιζε ο Λένιν συγκρίνοντας τη Σοβιε­τική Ρωσία με τη Γερμανία, μπορεί μια χώρα στην οποία υπάρχει η πρώτη όψη της γραφειοκρατίας να έχει καλή οργάνωση.2

Ας δούμε τώρα, με βάση όσα προαναφέρθηκαν, το πε­ριεχόμενο της γραφειοκρατίας στον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής. Θυμίζουμε ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με μια κοι­νωνία που «δημιουργεί ορισμένες γενικές λειτουργίες και δεν μπορεί εύκολα να τα βγάλει πέρα χωρίς αυτές. Τα πρό­σωπα που διορίζονται για την άσκηση αυτών των λειτουρ­γιών σχηματίζουν ένα νέο κλάδο του καταμερισμού της ερ­γασίας μέσα στην κοινωνία. Αποχτούν έτσι ιδιαίτερα συμφέροντα και απέναντι στους εντολοδότες τους, αποχτούν αυτοτέλεια απέναντι τους»3. Πρόκειται συνεπώς για μια μορφή γραφειοκρατίας στην οποία βρίσκουμε συγχωνευμέ- νες την πρώτη και τη δεύτερη πτυχή, όπου όμως η πρώτη πτυχή αρχίζει να διαμορφώνεται από τη στιγμή που οι ανώ­τεροι κρατικοί λειτουργοί διαμορφώνονται σε ξεχωριστή τάξη, η οποία καρπώνεται το υπερπροϊόν και λειτουργεί σαν ουσιαστικός ιδιοκτήτης στα μέσα παραγωγής, κι όπου η δεύτερη πτυχή δεν έχει ακόμα αυτονομηθεί από την πρώτη, μια κι οι κυβερνώντες με τους εκμεταλλευτές ταυτίζονται. Έχουμε συνεπώς μια μορφή γραφειοκρατίας που αντιστοι­χεί στη μεταβατική φύση του ασιατικού τρόπου παραγωγής.

Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η γραφειοκρατία αυτή προέρχεται από την απόσπαση των διοικούντων απέ­ναντι σε μια πολυδιάσπαρτη κοινωνία κι ότι συνεπώς, τουλάχιστον στη βάση της κοινωνικής διάρθρωσης, δεν έ­

1. Βλ. Β.Ι. Λένιν, «Ο μαρξισμός για το κράτος», ό.π., τόμ. 33, σελ.135.

2. Β.Ι. Λένιν, «Εισήγηση για τα άμεσα καθήκοντα της σοβιετικής εξουσίας», ό.π., τόμ. 36, σελ. 255. -

3. Φρ. Ένγκελς, «Γράμμα στον Σμιτ», Διαλεχτά Έργα, ό.π., τόμ.2, σελ. 578.

148

χει σαν ρίζα της την υπερσυγκεντρωτική δομή αλλά αντί­στροφα, «το κομμάτιασμα ή τη διασπορά του μικροπαραγω- γού, τη φτώχεια του, το χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο»1 που ο Λένιν ανάμεσα στ’ άλλα προσδιορίζει σαν την οικονο­μική ρίζα της γραφειοκρατίας, για τα πρώτα χρόνια της Σο­βιετικής Ρωσίας. Όμως στον ασιατικό τρόπο παραγωγής αυτή η γραφειοκρατία μπορούσε να αναπαράγεται στη βάση της αυτάρκειας των απομονωμένων χωριών και της ενότητας βιοτεχνίας - γεωργίας. Αντίθετα για τη Σοβιετική Ρωσία ο Λένιν θεωρούσε ότι η ρίζα της γραφειοκρατίας είναι α­κριβώς η έλλειψη σύνδεσης και αμοιβαίας επίδρασης ανά­μεσα στη γεωργία και τη βιομηχανία, η έλλειψη ανταλ­λαγών ανάμεσά τους.2

Την ίδια ρίζα εντοπίζει για την κινέζικη γραφειοκρατία σχετική απόφαση του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας, στην οποία αναφέρεται ότι αιτία της γραφειοκρατίας είναι «η καθυστέρηση και η διάσπαση της κινέζικης κοινωνίας», «η πατριαρχική και συντεχνιακή απομόνωση» που οδηγούν σε «απώλεια της επαφής με τις μάζες», καθώς επίσης και το γεγονός ότι το κόμμα διεξάγει τον παρτιζάνικο πόλεμο, μέσα στα πλαίσια του απομονωμένου χωριού, με συνέπεια να ευνοηθούν οι γραφειοκρατικές τάσεις και «οι εκπρόσωποί τους αντί να ενταχθούν στην υπηρεσία του κόμματος και του λαού, χρησιμοποίησαν τις δυνάμεις του κόμματος και του λαού, έχοντας υπόψη τους μόνο τα προσωπικά ή τα στενά ομαδικά τους συμφέροντα»3.

Στο βαθμό λοιπόν που υπάρχουν κοινά σημεία, αυτά δεν εντοπίζονται στον ασιατικό τρόπο παραγωγής και στο σο­σιαλισμό αλλά στον ασιατικό τρόπο παραγωγής και στα «κατάλοιπα του παρελθόντος» της μεταβατικής περιόδου προς το σοσιαλισμό. Όμως η γραφειοκρατία μπορεί να εμ­φανιστεί και σαν στρέβλωση του ίδιου του σοσιαλισμού.

Αν και ο σοσιαλισμός αποτελεί μια διαδικασία συνε­χούς ανάπτυξης της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, μιας δημο­κρατίας που αποτελεί ρήξη σε σχέση με την αστική δήμο­

ι . Β.Ι. Λένιν, «Για το φόρο σε είδος», ό.π., τόμ. 43, σελ. 230.2. Β.Ι. Λένιν, στο ίδιο, σελ. 230.3. Μάο-Τσε-Τουγκ, «Για την “πρώτη, δεύτερη και τρίτη αριστερή

παρέκκλιση”». Απαντα, τόμ. IV, Μόσχα, 1953, σελ. 392-393.

149

κρατία κι ανώτερη ποιοτικά μορφή, όμως, όπως η κάθε δη­μοκρατία, αποτελεί μια κρατική μορφή που αν και οδηγεΐται στην αυτοαναίρεσή της, (η ολοκληρωμένη δημοκρατία = καμία δημοκρατία», έγραφε ο Λένιν)1 μπορεί στα πλαίσιά της να εμφανιστεί μια απόσπαση των διοικούντων από την κοινωνία.

Η πορεία ανάπτυξης του σοσιαλισμού είναι πορεία πε­ριορισμού της κρατικής μορφής και συνεπώς, τουλάχιστον θεωρητικά, πορεία περιορισμού των πιθανοτήτων εμφάνι­σης γραφειοκρατικών στρεβλώσεων.

Αν τώρα εξετάσουμε την εξέλιξη της διαφοροποίησης κυβέρνησης - κοινωνίας στο σοσιαλισμό, βλέπουμε ότι αρ­χικά, στη φάση της δικτατορίας του προλεταριάτου, αυτή η διαφοροποίηση οφείλεται τόσο στην ύπαρξη διαφορετικών, αν και μη ανταγωνιστικών, τάξεων όσο και στο χαμηλό πο­λιτιστικό επίπεδο των λαϊκών μαζών, και στη συνέχεια, στη φάση του παλλαϊκού κράτους κύρια, στην ανάγκη τήρησης της αρχής στον καθένα ανάλογα με την εργασία του, η οποία είναι βέβαια αρχή του «αστικού δίκαιου».

Για να εξαλειφθούν οριστικά οι συνθήκες που γεννούν τη γραφειοκρατία πρέπει να καταργηθεί η κρατική οργάνω­ση της κοινωνίας. Στη Γερμανική ιδεολογία, οι Μαρξ και Ένγκελς εντοπίζουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνά­μεων σαν τον κύριο παράγοντα για το ξεπέρασμα της αλλο­τρίωσης, το οποίο αποτελεί και προϋπόθεση για την κατάρ­γηση της κρατικής οργάνωσης.

«Αυτή η “αλλοτρίωση” (για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο που θα είναι κατανοητός από τους φιλόσο­φους), μπορεί βέβαια να καταργηθεί μονάχα αν είναι δε­δομένες δυο πρακτικές προϋποθέσεις. Για να γίνει αυτή μια “αφόρητη” δύναμη, δηλαδή μια δύναμη που να επαναστατήσουν εναντίον της οι άνθρωποι, πρέπει αναγκαστικά να έχει τη μεγάλη μάζα της ανθρωπότητας “χωρίς ιδιοκτησία” , και να βρίσκεται η μεγάλη αυτή μάζα σε αντίφαση με ένα κόσμο πλούτου και πολιτι­σμού που υπάρχει πραγματικά. Και οι δυο αυτοί όροι

1. Β.Ι. Λένιν, «Ο μαρξισμός για το κράτος», ό.π., τόμ. 33. σελ.181.

150

προϋποθέτουν μια μεγάλη αύξηση της ,ίαραγωγικής δύναμης, ένα υψηλό βαθμό ανάπτυξής της.»1

Ο Λένιν διαφοροποιούσε την κατάργηση του ανταγωνι­σμού των τάξεων με την κατάργηση των διακρίσεων ανάμε­σα στις τάξεις και θεωρούσε ότι η μια δεν συμπίπτει με την άλλη.2 Ταυτόχρονα θεωρούσε ότι ο ολοκληρωμένος σοσια­λισμός σημαίνει κατάργηση των τάξεων.1 Στη βάση αυτών των θέσεων διέκρινε μια διεύθυνση προς το συμφέρον του λαού, από την αυτοδιεύθυνση του λαού. Ενώ ο σοσιαλισμός έχει στοιχεία και από τα δυο μαζί, με τάση ενίσχυσης των στοιχείων αυτοδιεύθυνσης. Έ τσι, ο Λένιν επεσήμανε ότι φτάσαμε στο σημείο τα Σοβιέτ «που σύμφωνα με το πρό­γραμμά τους, είναι όργανα διοίκησης μέσω των εργαζομέ­νων, στην πραγματικότητα να γίνονται όργανα διοίκησης για τους εργαζόμενους, μέσω του πρωτοπόρου στρώματος του προλεταριάτου και όχι μέσω των εργαζομένων μαζών»4.

Αυτές λοιπόν οι αναγκαίες διαφοροποιήσεις κυθερνώ- μενων - κυθερνώντων και ο ρόλος του κράτους σαν υποκεί­μενου της διαχείρισης της κοινωνικής ιδιοκτησίας, στο βαθμό που δεν λειτουργεί η σοσιαλιστική δημοκρατία και πιο συγκεκριμένα στο βαθμό που ο δημοκρατικός συγκεν­τρωτισμός, θεμελιακή αρχή διαχείρισης της σοσιαλιστικής σχεδιοποιημένης κοινωνίας, εφαρμόζεται είτε υπερσυγκεν­τρωτικά είτε υπεραποκεντρωτικά, μπορεί να οδηγήσουν σε γραφειοκρατικές στρεβλώσεις. Και βέβαια μοναδικός τρό­πος αντιμετώπισης των γραφειοκρατικών στρεβλώσεων στο σοσιαλισμό, στρεβλώσεων που μπορούν να εκδηλωθούν και με τη μορφή ανταγωνιστικών αντιθέσεων ανάμεσα στους γραφειοκράτες και την κοινωνία, είναι η διεύρυνση, το θά- θεμα και το πλάτεμα της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

Κι εδώ θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η διεύρυνση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας δεν έχει τίποτα να κάνει με την

Ί. Κ. Μαρξ-Φρ. Ένγκελς, Η γερμανική ιδεολογία, ό.π., σελ. 81.2. Βλ. Β.Ι. Λένιν, «Η οικονομία και η πολιτική της δικτατορίας

του προλεταριάτου», ό.π., τόμ. 39, σελ. 279.3. Βλ. Β.Ι. Λένιν, «Λόγος στο πανρωσικό Συνέδριο των εργατών

μεταφορών», 27 του Μάρτη του 1921, ό.π., τόμ. 43, σελ. 130.4. Β.Ι. Λένιν, «Εισήγηση για το πρόγραμμα του κόμματος στο 8ο

Συνέδριο του Κ.ΚΡ (Μπ.)», ό.π., τόμ. 38, σελ. 170.

151

εφαρμογή αρχών της αστικής δημοκρατίας, ούτε με την ταύτιση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας με μια οποιαδήπο- τε αποκέντρωση, που μπορεί να οδηγήσει σε μια νέου τύπου γραφειοκρατία, όπου θα κυριαρχούν ιδιαίτερα αποσπασμα­τικά συμφέροντα. Γιατί διεύρυνση της σοσιαλιστικής δημο­κρατίας σημαίνει, από τη μια, άμεση άσκηση της διοίκησης από τις ίδιες τις λαϊκές μάζες, στα πλαίσια της σοσιαλι­στικής αυτοδιεύθυνσης, κι από την άλλη, και στο βαθμό που για τους όποιους λόγους χρειάζεται η διαμεσολάθηση μιας κρατικής εξουσίας, ο έλεγχός της από τις λαϊκές μάζες.

Έ τσι λοιπόν, μέσα από την «ανάπτυξη της συνείδησης και της πρωτοβουλίας της ίδιας της μάζας των εργατών»1, πρέπει να πραγματοποιηθεί το «πέρασμα μέσω του σοβιετι­κού κράτους στη βαθμιαία εξαφάνιση του κράτους, με τη συ­στηματική προσέλκυση όλο και μεγαλύτερου αριθμού πο­λιτών, και ύστερα όλων χωρίς εξαίρεση των πολιτών, στην άμεση και καθημερινή ανάληψη του βάρους που τους ανα­λογεί για τη διοίκηση του κράτους»2.

Ο σοσιαλισμός λοιπόν δεν έχει καμιά σχέση με τη λο­γική της αστικής δημοκρατίας, που αποτελεί το αποκορύ­φωμα της ταξικής εξέλιξης της κοινωνίας και έχει σαν φιλο­σοφία της την ανάθεση των κυβερνητικών καθηκόντων για λογαριασμό του λαού σε διοικούντες οι οποίοι είναι μη ανα­κλητοί και «ελέγχονται» μια φορά και κάμποσα χρόνια μέσω των εκλογών.

Ο Μαρξ θεωρούσε πως στο σοσιαλισμό θα πρέπει να καταργηθεί ο αστικός κοινοβουλευτισμός και «να υπάρχει ένα εργαζόμενο σώμα νομοθετικό και εκτελεστικό ταυτό­χρονα [...] Το γενικό εκλογικό δικαίωμα έπρεπε να χρησι­μεύει στον οργανωμένο σε κομμούνες λαό, όπως το ατομικό εκλογικό δικαίωμα χρησιμεύει σε κάθε εργοδότη, για να α- ναζητά εργάτες, επιστάτες και λογιστές για την επιχείρησή του»5.

1. Β.Ι. Λένιν, «Λόγος στην πανηγυρική συνεδρίαση της Ολομέ­λειας του Σοθιέτ Σοχόλνικι», ό.π., τόμ. 42, σελ. 11.

2. Β.Ι. Λένιν, «Δέκα θέσεις για τη σοβιετική εξουσία», ό.π., τόμ. 3, σελ. 74.

3. Κ. Μαρξ, «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», Διαλεχτά Έργα, ό.π., τόμ. 1ος.

Βλ. και Β.Ι. Λένιν, «Κράτος και επανάσταση», ό.π., τόμ. 33, σελ.45.

152

Έ τσι η δημόσιοι υπάλληλοι, για να μην αποσπούνται από την κοινωνία, θα πρέπει να είναι αιρετοί, ανακλητοί, να έχουν ένα μέσο εργατικό μισθό, να εναλλάσσονται συνεχώς. Θα πρέπει να ελέγχονται από την κοινωνία και γι* αυτό οι δραστηριότητές τους θα πρέπει να καλύπτονται από δημο­σιότητα και διαφάνεια και οι εργαζόμενοι να έχουν όλα τα στοιχεία της πληροφόρησης που επιτρέπουν την υλοποίηση αυτού του ελέγχου. Στο θαθμό που δεν τηρούνται αυτοί οι κανόνες, στο θαθμό που υπάρχουν παραβιάσεις της σοσιαλι­στικής δημοκρατίας, που πολύ σύντομα σκιαγραφήσαμε, εμ­φανίζεται η γραφειοκρατία.

Ενώ όμως η τάση εξέλιξης του σοσιαλισμού είναι α­κριβώς η διεύρυνση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας μέχρι την οριστική απονέκρωση του κράνους, η τάση του ασιατι­κού τρόπου παραγωγής είναι η διαμόρφωση και ενίσχυση της γραφειοκρατίας, η απομάκρυνση του κράτους από την κοινωνία.

153

Κεφάλαιο Δέκατο Πέμπτο

ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ ΠΑΡΑΚΑΜΠΤΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ «ΑΣΙΑΤΙΚΩΝ» ΣΤΡΕΒΛΩΣΕΩΝ

Μέχρι εδώ προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι οι στρεβλώ­σεις του σοσιαλισμού δεν μπορούν να ταυτίζονται με τον α­νατολικό δεσποτισμό, όμως υπάρχουν και περιπτώσεις χωρών, όπως η Κίνα ή η Καμπότζη, στις οποίες πραγματο- ποιήθηκε η επανάσταση όταν βρίσκονταν σ’ ένα προκαπιτα- λιστικό στάδιο ανάπτυξης κι όπου υπήρξαν, στον ένα ή στον άλλο βαθμό, αναβιώσεις δεσποτισμού, ανατολικού τύπου.

Ας δούμε λοιπόν πρώτα τις απόψεις των Μαρξ, Έ ν­γκελς, Λένιν για τις δυνατότητες μετάβασης στο σοσιαλισμό παρακάμπτοντας τον καπιταλισμό1 και στη συνέχεια τους κινδύνους που υπάρχουν σε τέτοιες περιπτώσεις, αν ακολου­θηθεί μια ορισμένη πολιτική, για εμφάνιση στοιχείων του α­νατολικού δεσποτισμού.

Ο Μαρξ σε καμιά περίπτωση δεν υποστήριζε την άποψη ότι όλες οι χώρες είναι υποχρεωμένες να περάσουν από τον καπιταλισμό, σαν απαραίτητο στάδιο για να φθάσουν στο σοσιαλισμό. Σε γράμμα του στη σύνταξη της Οτετσεστθένι- γιε Ζαπΐσκι, ασκεί κριτική στον ναρόντνικο Ν. Μιχαηλόφ- σκι, που τον κατηγορούσε ότι δήθεν στο Κεφάλαιο υπο­στηρίζει ότι πρέπει απαραίτητα κάθε χώρα να περάσει από τον καπιταλισμό.

Πιο ειδικά για τη Ρωσία γράφει ο Μαρξ:«Κατέληξα στο ακόλουθο συμπέρασμα: αν η

Ρωσία συνεχίσει να βαδίζει στο δρόμο που ακολούθησε από το 1861, τότε θα χάσει την πιο ωραία ευκαιρία που η ιστορία έχει προσφέρει σ’ ένα λαό και θα υποστεί ό­

1. Βλ. V. Troubnikov, Marx, Engels, L6nine, Passer au socialisme en dvitant le stade capitaliste, Moscou, 1980.

Βλ. ακόμα, Στ. Παπαπέτρου, «Οι κλασικοί του μαρξισμού για τη δυνατότητα μετάβασης αναπτυσσόμενων χωρών στο σοσιαλισμό». Επι­στημονική Σκέψη, τεύχ. 20, σελ. 30-36.

154

λες τις αναπόφευκτες περιπέτειες του καπιταλιστικού καθεστώτος.»1

Και στο ίδιο γράμμα, που ήδη αναφέραμε στο δεύτερο κεφάλαιο, τοποθετώντας το ζήτημα σ’ ένα γενικότερο επίπε­δο, ο Μαρξ αρνείται το αναπόφευκτο της κυριαρχίας του κα­πιταλισμού πριν το σοσιαλισμό. Και ο Ένγκελς στην πολε­μική του ενάντια στον Μ. Τκατσέθ, που θεωρούσε πως οι ρώσοι είναι «κομμουνιστές από ένστικτο, από παράδοση» κι ότι «συνεπώς είναι καθαρό ότι ο λαός μας παρά την άγνοιά του είναι πιο κοντά στο σοσιαλισμό απ’ ότι οι λαοί της Δυ­τικής Ευρώπης, παρόλο που αυτοί είναι πιο μορφωμένοι»2, απόρριπτε αυτές τις αντιλήψεις του Τκατσέθ αλλά συγχρό­νως δεν απέκλειε το πέρασμα στο σοσιαλισμό για τη Ρωσία, δίχως αυτή να περάσει τις ωδίνες του καπιταλισμού. Ανα- φερόμενος ακριβώς στην κοινοτική ιδιοκτησία, που ο Τκατσέβ θεωρούσε τη βάση ανάπτυξης του ρώσικου σοσια­λισμού, έγραφε:

«Βλέπουμε ότι η ιδιοκτησία της κοινότητας στη Ρωσία έχει εδώ και καιρό ξεπεράσει την περίοδο της άνθισής της και οδεύει, με βάση όλες τις ενδείξεις, προς την εξαφάνισή της. Παρόλ’ αυτά, είναι σίγουρο ότι θα μπορούσαμε να μετατρέψουμε αυτήν την κοινωνική μορφή σε μια ανώτερη μορφή, μόνον αν μπορέσει να διατηρηθεί μέχρις ότου οι ευνοϊκές συνθήκες αυτού του μετασχηματισμού ωριμάσουν, κι αν αποδειχτεί ότι μπο­ρεί να ανταποκριθεί στην ανάπτυξη, με την έννοια ότι οι αγρότες θα δουλεύουν τη γη από κοινού κι όχι χωρι­στά· κι αυτή η μετάβαση σε μια ανώτερη μορφή θα μπορέσει να πραγματοποιηθεί δίχως οι ρώσοι αγρότες να περάσουν από ένα ενδιάμεσο στάδιο κατατεμαχι­σμένης αστικής ιδιοκτησίας.»3

Οι προϋποθέσεις που έθεταν τόσο ο Μαρξ όσο και ο

1. Κ. Μαρξ, Γράμμα στη σύνταξη της «Otetchesivennye Zapiskv». στο Κ. Mant-Fr. Engels, Correspondence, ό.π., σελ. 321.

2. Βλ. Fr. Engels, «La question sociale en Russie». από το βιβλίο του V. Troubnikov, Marx, Engels, Lenine, Passer au socialisme cn cvi- tant le stade capitaliste, ό.π.. σελ. 27.

3. Φρ. Ενγκελς, στο ίδιο, σελ. 29

155

Ένγκελς για μια τέτοια δυνατότητα, ήταν η πραγματοποίη­ση μιας νικηφόρας προλεταριακής επανάστασης στη Δυ­τική Ευρώπη.

«Αν εμείς στη Δύση είχαμε πετύχει στην περίοδο που έπρεπε [...] να ανατρέψουμε τον καπιταλισμό [...] η Ρωσία θα είχε ίσως τον καιρό να εμπόδιζε την εξέλιξή της προς τον καπιταλισμό»1, γράφει ο Ένγκελς και προσθέτει σε άλλο κείμενό του:

«Τότε μόνον, όταν η καπιταλιστική οικονομία θα ηττηθεί στη χώρα προέλευσής τής κι εκεί όπου έχει φθάσει στο απόγειό της, μόνον όταν οι καθυστερημένες χώρες θα δουν μέσα απ’ αυτό το παράδειγμα “πως αυτό πραγματοποιείται” , πως οι παραγωγικές δυνάμεις της σύγχρονης βιομηχανίας μπορούν να τεθούν σαν κοινω­νική ιδιοκτησία στην υπηρεσία του συνόλου της κοι­νωνίας, τότε μόνον αυτές οι καθυστερημένες χώρες θα μπορέσουν να ιιπουν σ’ αυτό το δρόμο της συντομευμέ- νης εξέλιξης.»

Ταυτόχρονα όμως ο Ένγκελς θεωρούσε ότι το «νι­κηφόρο προλεταριάτο δεν μπορεί να κάνει με τη βία ευτυχι­σμένο κανένα ξένο λαό δίχως το ίδιο να ναρκοθετήσει τη δική του νίκη»3.

Βέβαια, με την είσοδο του καπιταλισμού στο ιμπεριαλι­στικό του στάδιο, στα τέλη του 19ου, αρχές του 20ου αιώνα, επήλθαν σημαντικές διαφοροποιήσεις στην παγκόσμια επα­ναστατική διαδικασία. Ενώ όταν ζούσαν ο Μαρξ κι ο Έ ν ­γκελς, στην περίοδο του προμονοπωλιακού καπιταλισμού, η σοσιαλιστική επανάσταση μπορούσε να νικήσει ταυτόχρο­να στις περισσότερες ή και σε όλες τις καπιταλιστικές χώ­ρες, την περίοδο του ιμπεριαλισμού, με την ένταση της ανι- σομέρειας της πολιτικής και οικονομικής ανάπτυξης των καπιταλιστικών κρατών και την όξυνση των ιμπεριαλι­

1. Fr. Engels, Engels an Nikolai Danielson, στο Marx-Engels-Wer- ke, τόμ. 39, σελ. 36-38.

2. Fr. Engels, «Postface pour Γ article “De la question sociale eu Russie"» από το θιθλίο του V. Troubnikou, Marx, Engels, Linine, Pas- sez au socialisme ivitant le stade capitaliste, ό.π., σελ. 45.

3. Fr. Engels, Lettre & JCautsky, στο K. Manc-Fr. Engels, Corre­spondence, ό.π., σελ. 361.

156

στικών αντιθέσεων, το προλεταριάτο μπορούσε να νικήσει πρώτα σε ορισμένες ή κι ακόμα σε μια καπιταλιστική χώρα.1

Κάτι τέτοιο πραγματοποιήθηκε στην πράξη με την Ο- χτωθριανή Επανάσταση στη Ρωσία, που είχε σαν συνέπεια μια σειρά λαοί των χωρών της κεντρικής Ασίας να αποφύ­γουν τον καπιταλισμό, παρόλο που αυτές οι χώρες δεν διέφε­ραν ουσιαστικά σε τίποτα από την πλειοψηφία των αποικιο- κρατούμενων περιοχών της Ασίας και της Αφρικής.

Ο Λένιν και στη συνέχεια ο ίδιος ο προλεταριακός διε­θνισμός της Σοβιετικής Ένωσης πλούτισαν θεωρητικά και στην πράξη την αλληλοσύνδεση της εθνικοαπελευθερω- τικής πάλης και του σοσιαλισμού.

Δεν μας επιτρέπει η έκταση της μελέτης μας να αναπτύ­ξουμε παραπέρα αυτό το ζήτημα. Αξίζει όμως να θυμίσουμε ότι στα πλαίσια των συζητήσεων στο Δεύτερο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς το 1920, ο Λένιν είχε συντάξει ο ίδιος τις θέσεις για το εθνικό ζήτημα και τις αποικίες. Και στην εισήγηση που παρουσίασε τόνιζε:

«0α κάναμε λάθος να θεωρούσαμε ότι το στάδιο της καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι απαραίτητο για τους καθυστερημένους λαούς... Η κομμουνιστική διε­θνής θα πρέπει να επεξεργαστεί και να θεμελιώσει θεω­ρητικά τη θέση πως οι καθυστερημένες χώρες με τη βοήθεια του προλεταριάτου των προηγμένων χωρών να περάσουν στο σοβιετικό καθεστώς και ύστερα από ορι­σμένες βαθμίδες ανάπτυξης, να περάσουν στον κομμου­νισμό, παρακάμπτοντας το καπιταλιστικό στάδιο ανά­πτυξης.»2

Όμως η οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μια καθυστε­ρημένη χώρα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Μάλιστα ο Λένιν επεσήμανε ότι μπορεί η επανάσταση να ’ναι πιο εύκολο να πραγματοποιηθεί σε μια λιγότερο αναπτυγμένη χώρα απ’ ότι σε μια αναπτυγμένη καπιταλιστική χώρα, αλλά η οικοδόμη­ση του σοσιαλισμού θα ’ναι πολύ πιο δύσκολη σ’ αυτήν την περίπτωση, όταν μάλιστα στις περιπτώσεις των καθυστε­

1. Βλ. V. Troubnikov, Marx, Engels, L6nine, Passez au sodalisme en ivitant le stade capitaliste, ό.π., σελ. 12.

2. Β.Ι. Λένιν, «Εισήγηση για το εθνικό και το αποικιακό ζήτημα στο II Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς», ό.π., τόμ. 41, σελ. 246.

157

ρημένων χωρών θα έχουμε να κάνουμε ακόμα και με μεσαιω­νικά υπολείμματα.1

Στην πράξη, σε ορισμένες περιπτώσεις, υπήρξε ένας συνδυασμός των ισοπεδωτικών, εξισωτικών τάσεων στην κατανομή των προϊόντων, της προσωπολατρίας και του δε- σποτισμού. Και βέβαια αυτός ο συνδυασμός εξηγείται. Οι άνθρωποι μπορούν να είναι ίσοι αλλά ποτέ δεν μπορεί να ι­σοπεδωθούν, να ταυτιστούν ο ένας με τον άλλο, να εξαφανι­στεί η ιδιαιτερότητα τους. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε να τους αφαιρεθεί κάθε προσωπικό στοιχείο, να μετατραπούν σε γρανάζια. Και αυτό δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά με τη βία.2

Δυστυχώς στην Κίνα του Μάο κι ακόμη πιο έντονα, στην πληρέστερη εφαρμογή του μαοϊκού μοντέλου, στην Καμπότζη του Πολ-Ποτ, εμφανίστηκαν τέτοια φαινόμενα, που δίχως άλλο περιείχαν έντονα τα στοιχεία του ανατολι­κού δεσποτισμού. Πώς αλλιώς μπορεί να χαρακτηρίσει κα­νείς τις «λαϊκές κοινότητες», το «σκαλοπάτι προς τον παρά­δεισο», όπως έλεγε ο Μάο,* όπου η βάση της οργάνωσής τους ήταν η κοινή ιδιοκτησία της γης, η συγχώνευση, στο επίπεδο των κοινοτήτων, της αγροτικής με τη «βιομηχα­νική» δραστηριότητα, η κατανομή των προϊόντων όχι με βάση την εργασία αλλά με βάση τον αριθμό των στομάτων που έπρεπε να τραφούν; Και σ’ ένα γενικότερο επίπεδο, πώς να χαρακτηρίσει την υποτίμηση του ρόλου της πόλης και της βιομηχανίας σε όφελος της αγροτικής κοινότητας και της αγροτικής οικονομίας;

Στην Καμπότζη το κινέζικο πείραμα ολοκληρώθηκε μέχρι τα ακρότατα όριά του, με στήριγμά του τους μικροα­στούς Χμερ.4 Οι πόλεις θεωρήθηκαν γέννημα του καπιταλι­σμού κι εργαλείο εκμετάλλευσης της αγροτιάς από τους το­κογλύφους, η βιομηχανοποίηση υποτιμήθηκε στο έπακρο, η

I. Βλ. Β.Ι. Λένιν, «Έκθεση στο II Συνέδριο των κομμουνιστικών οργανώσεων των λαών της Ανατολής, 22 του Νοέμβρη 1919», ό.π., τόμ. 39, σελ. 329.

. 2. A. Arzamastsev, Le communisme de Caserne, Editions du Pro- gr£s, Moscou, 1976, σελ. 7.

3. Βλ. F. Dmitriev, Ού va la Chine, εκδ. Novosti, Moscou, σελ. 30.

4. Γ.Π. Ντεμέντιεφ, Καμπότζη, η χρεωκοπΐα τον μαοϊκού πειράμα­τος, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1981.

158

ισότητα στην κατανάλωση μετατράπηκε εδώ σε ισοπέδωση της προσωπικότητας. Από τις πόλεις μεταφέρθηκαν στην ύ­παιθρο εκατομμύρια άνθρωποι (μόνο 3 εκατομμύρια από την Πνομ-ΓΙενχ), ενώ η οργάνωση σε κομμούνες πήρε τον χαρα­κτήρα οργάνωσης του λαού σε εργασιακό στρατό. Η πλειο- ψηφία των κατοίκων θεωρούνταν «αιχμάλωτοι πολέμου». Ό λα αυτά κατέληξαν στη μαζική εξόντωση εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και στην κυριαρχία μιας βάναυσης δε- σποτικής εξουσίας, που φυσικά καμιά σχέση δεν είχε με το σοσιαλισμό.

Το χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυ­νάμεων το χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο, βρίσκεται στη βάση τέτοιων στρεβλώσεων. Δεν είναι τυχαίο ότι πρόσφατες ιστο- ρικοκοινωνιολογικές μελέτες που έγιναν στη Σοβιετική Έ ­νωσή δείχνουν ακριβώς ότι η ανάπτυξη της προσωπολα­τρίας επί Στάλιν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι η μεγάλη πλειοψηφία των μελών του κόμματος ήταν είτε αγρότες είτε νέα εργατικά στρώματα, δίχως αναπτυγμένη προλεταριακή συνείδηση, μια και τα κομματικά στελέχη και μέλη που προέρχονταν από τη συνειδητή προλεταριακή πρωτοπορία είχαν χαθεί στις κακουχίες της επανάστασης και των πολέμων που ακολούθησαν. Κι ακριβώς πάνω σε μια τέτοια κοινωνική βάση μπόρεσε να αναπτύξει ο Στάλιν την προσωπολατρία.

Αξίζει ίσως να επισημάνουμε εδώ ότι θεωρίες όπως αυτή του «κοινοτισμού», που προβάλλεται σαν εναλλα­κτική λύση ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, και που ανήκουν στη μικροαστική ιδεολογία, έχοντας πολλές ομοιότητες με τις απόψεις των ναρόντνικων, πέρα από τις άλλες αδυναμίες τους, μπορεί να οδηγήσουν, αντί στη «δημοκρατικοποίηση» του σοσιαλισμού, σε ένα δεσπο- τισμό που θα κυριαρχεί και θα συνενώνει τις επιμέρους αυτόνομες «προοδευτικές» κοινότητες.1

1. Βλ. σχετικά Γ. Μανιάτη-Κ.Δ. Καραβίδα, «Το πρόβλημα της αυ­τονομίας, σοσιαλισμός και κοινοτισμός», Επιστημονική Σκέψη, τεύχ. 21, σελ. 81-87.

159

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η ταύτιση του ανατολικού δεσποτισμού με το σοσιαλι­σμό, ιδεολογικά, στηρϊχθηκε στην ανεπίτρεπτη άρνηση της ύπαρξης του ασιατικού τρόπου παραγωγής για μια μεγάλη περίοδο από τους επικρατέστερους θεωρητικούς των χωρών που πραγματοποιούσαν, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, τη σο­σιαλιστική οικοδόμηση, στις αντισοσιαλιστικές στρεβλώ­σεις και κατάφορες παραβιάσεις της σοσιαλιστικής δημο­κρατίας που εμφάνιζαν ένα πρόσωπο του σοσιαλισμού τό οποίο καμιά σχέση δεν είχε με τη σοσιαλιστική πραγμα­τικότητα, έτσι όπως την οραματίζονταν ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο Λένιν, και τέλος στην ύπαρξη ορισμένων μεμονωμέ­νων, αν και αρκετών, κοινών σημείων ανάμεσα στο σοσιαλι­σμό και τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, τα οποία όμως μό­νον αν κριθούν αποσπασματικά κι έξω από το ιστορικό τους πλαίσιο μπορεί να οδηγήσουν στη συνέχεια στην ταύτιση σοσιαλισμού και ανατολικού δεσποτισμού.

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς, με δοσμένο το επίπεδο των αρ­χαιολογικών και εθνολογικών ανακαλύψεων της εποχής τους, ήταν απόλυτα συνεπείς στην έννοια του ασιατικού τρόπου παραγωγής και η παράλειψη ή υποβάθμισή του σε ο­ρισμένα έργα τους δεν είχε παρά το νόημα ότι αποφάσισαν ν’ ασχοληθούν σ’ αυτά με την ευρωπαϊκή ιστορία και συ­νεπώς με την κλασική αρχαιότητα και τη φεουδαρχία κι όχι με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής.

Ο Λένιν, που δεν ασχολήθηκε συστηματικά με τον α­σιατικό τρόπο παραγωγής, αν και ενστερνιζόταν την κατη­γορία αυτή, συνέβαλε αποφασιστικά περισσότερό στο να α­ποδείξει το παράλογο της αναβίωσης του ανατολικού δε- σποτισμού στη Ρωσία, μέσω της εθνικοποίησης τής γης, και το πιο σημαντικό να θέσει, σα θεμελιακό όρο της μη επι­στροφής στον καπιταλισμό, το δημοκρατικό έλεγχο των

160

διαχειριστών και την πάλη κατά της γραφειοκρατίας. Η πο­λιτική καταδίκη του ασιατικού τρόπου παραγωγής το 1931, μακριά από τη μαρξιστική διαλεκτική σκέψη, εντασσόταν στο γενικότερο πνεύμα υποταγής της θεωρίας στην τρέχου- σα πολιτική, που τόσο έβλαψε και την ίδια την ανάπτυξη της μαρξιστικής θεωρίας και το επαναστατικό κίνημα.

Το κενό που δημιούργησε η αυθαίρετη καταδίκη, ήλθε να «καλύψει» το βιβλίο του Βιτφόγκελ και ευτυχώς, την ίδια περίοδο, οι μελέτες μαρξιστών ερευνητών, που έσκυψαν και πάλι πάνω από την κατηγορία του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής.

Είναι ξεκάθαρο πως για τον Μαρξ η αναφορά στον α­σιατικό τρόπο παραγωγής σαν προοδευτικό σχηματισμό στην ιστορική εξέλιξη, όπως εξάλλου κι οι αναφορές του στους άλλους τρόπους παραγωγής, δεν έχουν το νόημα ότι ή κάθε κοινωνία πρέπει να περάσει απ’ όλους αυτούς τους τρόπους παραγωγής, αλλά αποτελούν δείγμα της αντίληψής του για το χαρακτήρα της γενικής προοδευτικής εξέλιξης της ιστορίας, αντίληψη που είναι κλειδί του ιστορικού υλι­σμού.

Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής από μαρξιστική σκο­πιά δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί παρά σαν ένα οργανικό όλο, όπως ο κάθε τρόπος παραγωγής, κι όχι σαν απλό άθροι­σμα επιμέρους χαρακτηριστικών. Ακόμη στην αντιμετώπι­ση του ασιατικού τρόπου παραγωγής χρειάζεται να μην υπο­βαθμίζεται ούτε η ανάλυση ούτε η σύνθεση, γιατί και στις δυο αυτές περιπτώσεις η εικόνα που σχηματίζεται είναι λα­θεμένη. Το προσδιοριστικό στοιχείο του ασιατικού τρόπου παραγωγής, όπως και κάθε τρόπου παραγωγής, είναι η σχέση των ιδιοκτητών των όρων παραγωγής με τους άμε­σους παραγωγούς και συνεπώς θα πρέπει να προσδιοριστεί αυτή του η σχέση για να εντοπιστεί η ουσία του.

Στην ειδική λοιπόν ανατολική μορφή ιδιοκτησίας έ­χουμε σαφή διαφοροποίηση ιδιοκτήτη και κατόχου της γης. Αρχικά το άτομο, σαν μέλος της κοινότητας στην οποία ά­μεσα ανήκει, είναι συνιδιοκτήτης της γης και στη συνέχεια έρχεται, με τη δικαιολογία ορισμένων κοινωνικών λειτουρ­γιών που ασκεί, η συγκεντρωτική ενότητα να διαμεσολαβή­σει στη σχέση αυτή της ιδιοκτησίας και να εμφανίζεται έτσι αυτή σαν ο συνολικός ιδιοκτήτης, ενώ τα άτομα είναι πια

161

συνιδιοκτήτες, αλλά μέσω αυτής της συγκεντρωτικής ενότη­τας.

Η συγκεντρωτική αυτή ενότητα, που στην αρχή απο­σπά το υπερπροϊόν για να εξυπηρετήσει συλλογικές υπερά- νω των μεμονωμένων κοινοτήτων ανάγκες, όπως κάνει η φυ­λετική αριστοκρατία, στη συνέχεια το οικειοποιείται για λογαριασμό της και μετατρέπεται έτσι σε εκμεταλλεύτρια τάξη, που εκμεταλλεύεται τον υπόλοιπο πληθυσμό (γενι- κευμένη δουλεία). Στο βαθμό όμως που η συγκεντρωτική ενότητα είναι στα μάτια του υπόλοιπου πληθυσμού και ο εκ­πρόσωπος υπερφυσικών, θεϊκών δυνάμεων, αρχικά τουλάχι­στον, η επιβολή της στον υπόλοιπο πληθυσμό δεν πραγμα­τοποιείται βίαια.

Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής χαρακτηρίζεται από μια σχετική στασιμότητα στην εξέλιξή του, κλειδί της οποίας είναι η αυτάρκεια των μεμονωμένων κοινοτήτων, στις οποίες παραμένει αδιάσπαστη η ενότητα βιοτεχνίας - γεωργίας. Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής αποτελεί ένα ι­διαίτερο κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, τόσο στή βάση όσο και στο εποικοδό­μημα. Ο σχηματισμός αυτός έχει ένα μεταβατικό χαρακτή­ρα, με την ιδιαιτερότητα ότι πρόκειται για το πέρασμα από μια αταξική διάρθρωση, τον πρωτόγονο κομμουνισμό, σε μια διάρθρωση όπου έχουμε εμφάνιση τάξεων.

Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής διακρίνεται τόσο από τη δουλεία όσο και από τη φεουδαρχία, αν και η επικράτη­ση κοινής μορφής εκμετάλλευσης με τη φεουδαρχία δη­μιουργεί συχνά την εντύπωση ότι πρόκειται για ενιαίο τρόπο παραγωγής. Ακόμη η σχέση ιδιοκτησίας της γης του ασιατικού τρόπου παραγωγής διαφέρει τόσο από την αρχαία μορφή όσο κι από τη γερμανική-φεουδαρχική. Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής δεν επικράτησε μόνο στην Ασία, αν κι ί- σα>ς εκεί είχε την πιο χαρακτηριστική του μορφή, αλλά και στην Αμερική, την Αφρική και την Ευρώπη. Η κρητο-μυκη- ναϊκή Οικονομία των παλατιών εντάσσεται κι αυτή στον α­σιατικό τρόπο παραγωγής.

Από άποψη χρονολογικού προσδιορισμού του και διάρ­κειας ο ασιατικός τρόπος παραγωγής, σαν σύστημα, μπορεί να τοποθετηθεί στο διάστημα ανάμεσα στην αποσύνθεση της πρωτόγονης κοινότητας και την εμφάνιση της δουλείας

162

ή της φεουδαρχίας. Και το διάστημα αυτό μπορεί να είναι και 2000 χρόνια.

Ο Βιτφόγκελ χρησιμοποιεί τον ασιατικό τρόπο παρα­γωγής στα πλαίσια της ιδεολογικής αντιπαράθεσης ενάντια στο σοσιαλισμό και πιο συγκεκριμένα προσπαθεί να τον α- ξιοποιήσει ενάντια στη Σοθιετική Ένωση, στα πλαίσια του ψυχροπολεμικού κλίματος. Στην προσπάθειά του αυτή, από τη μια διαστρεβλώνει τις απόψεις των Μαρξ, Ένγκελς, Λέ­νιν, από την άλλη, μέσα από μια γενικότερη αντιδιαλεκτική, μη υλιστική αντίληψη για την ιστορική εξέλιξη, «προ­σαρμόζει» στον ασιατικό τρόπο παραγωγής το σοσιαλι­σμό που θέλει να επικρίνει. Η όλη του ανάλυση' για τον α­σιατικό τρόπο εμπεριέχει αυθαιρεσίες όπως π.χ. είναι η ταύτιση ασιατικού τρόπου παραγωγής και υδραυλικής κοι­νωνίας- ακόμα υπερτονίζει το ρόλο των γεωγραφικών συν­θηκών, ταυτίζει το είναι με τη συνείδηση των αγροτών, κλπ. Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής διαφέρει από το σοσιαλι­σμό, κατώτερη φάση του κομμουνισμού, τόσο σαν συνο­λικό σύστημα όσο, κι αυτό προσδιορίζεται και από τη συνο­λική διαφορά, και στα επιμέρους χαρακτηριστικά του, όπως η κυρίαρχη μορφή ιδιοκτησίας, διαφέρει θεμελιακά στις δυο περιπτώσεις, όπως επίσης διαφέρουν και οι κυρίαρχες τάσεις εξέλιξης στις σχέσεις ιδιοκτησίας. Ακόμη η ταύτιση ουσιαστικού ιδιοκτήτη και διαχειριστή συντελείται στο επίπεδο της συγκεντρωτικής ενότητας στον ασιατικό τρόπο παραγωγής, ενώ στο σοσιαλισμό μέσα από την ανάπτυξη της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης, που σημαίνει την αυτοδιεύθυνση των εργαζομένων.

Το ίδιο το κράτος του ασιατικού τρόπου παραγωγής διαφέρει απ’ αυτό του σοσιαλισμού και ως προς την ουσία του και ως προς την τάση εξέλιξής του. Το ασιατικό κρά­τος είναι κράτος υπό διαμόρφωση, ενώ τό σοσιαλιστικό «μι- σοκράτος», κράτος υπό μαρασμό. Το ένα ξεφεύγει όλο και περισσότερο από την κοινωνία, το άλλο τείνει να απορρο- φηθεί απ’ αυτήν. Αντίστροφα παράλληλη είναι και η εξέλι­ξη της ταξικής συγκρότησης του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής και του σοσιαλισμού. Από τη μια έχουμε διαμόρφω­ση τάξεων με αντικρουόμενα συμφέροντα, από την άλλη, στην αρχή κατάργηση των ταξικών ανταγωνισμών και στη συνέχεια κατάργηση των ίδιων των τάξεων.

163

Ό σον αφορά τη στασιμότητα του ασιατικού τρόπου πα­ραγωγής κι αυτή του σοσιαλισμού, στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για στασιμότητα συνολικά του τρόπου παρα­γωγής, ενώ στη δεύτερη για πρόσκαιρη,* συγκυριακή στα­σιμότητα, ενταγμένη σ’ ένα γενικότερο πλαίσιο πρωτόφαν­των ρυθμών ανάπτυξης. Εξάλλου και οι αιτίες των διαφορε­τικών αυτών στασιμοτήτων είναι διαφορετικές· από τη μια ο απομονωτισμός και η αυτάρκεια, από την άλλη η συνέχιση της εκτατικής ανάπτυξης και οι στρεβλώσεις της σοσιαλι­στικής δημοκρατίας.

Η γραφειοκρατία στο σοσιαλισμό, η οποία συνήθως α­ποτελεί στοιχείο που συμπυκνώνει τον παραλληλισμό του α­σιατικού τρόπου παραγωγής με το σοσιαλισμό, αποτελεί μια στρέβλωση των αρχών του σοσιαλισμού, εμπόδιο στην πα­ραπέρα ανάπτυξη της κοινωνίας, ενώ αντίθετα η γραφειο­κρατία του ασιατικού τρόπου παραγωγής είναι ενδογενές στοιχείο του, που μάλιστα στο ξεκίνημά της δίνει και μια ώθηση στις παραγωγικές δυνάμεις, ενώ αντικαθίσταται από μια άλλη γραφειοκρατία, στην εξέλιξή της.

Η διεύρυνση της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, με την άμεση άσκηση της διοίκησης από τους εργαζόμενους και τον έλεγχο των διοικούντων, αποτελεί τη μοναδική εγγύηση ενάντια στις γραφειοκρατικές στρεβλώσεις στο σοσιαλι­σμό, ενώ αντίθετα η εξέλιξη του ασιατικού τρόπου παρα­γωγής οδηγεί στον περιορισμό, στην ενίσχυση του κράτους, στην απομάκρυνση από την πρωτόγονη αυτοδιοίκηση.

Τελικά, τόσο η άρνηση της ύπαρξης του ασιατικού τρόπου παραγωγής όσο και η ταύτισή του με το σοσιαλισμό είναι λαθεμένες.

Ασιατικός τρόπος παραγωγής και σοσιαλισμός έχουν ορισμένα επιμέρους κοινά σημεία, αν αυτά εξεταστούν απο­σπασματικά, σε καμιά όμως περίπτωση οι παραλληλισμοί του Βιτφόγκελ και των ιδεολογικών του απογόνων δεν αντέ­χουν σε επιστημονική κριτική. Παρά τις όποιες αδυναμίες, στρεβλώσεις, παραβιάσεις ο σοσιαλισμός, ανώτερη μορφή του ανθρώπινου πολιτισμού, διαφέρει ριζικά από τους πρώ­τους πολιτισμούς της ανθρωπότητας. Ο σοσιαλισμός, που επίκεντρό του έχει τον άνθρωπο σαν ολόπλευρα αναπτυγμέ­νη, ολοκληρωμένη προσωπικότητα, δεν έχει τίποτα να κάνει

164

με την κοινωνία που δεν σπάει τον ομφάλιο λώρο του αν­θρώπου από τη φύση.

Στο βαθμό που εμφανίστηκαν αναβιώσεις φαινομένων δεσποτισμού σε ορισμένες χώρες, αυτό οφείλεται στο χα­μηλό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών τους δυνάμεων, στο χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο των εργαζομένων, στη βίαιη στροφή από την πόλη και τη βιομηχανία στην αγροτική κοινότητα, στην επικράτηση κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες μιας ανεξέλεγκτης από τους εργαζόμενους κρατικής γρα­φειοκρατίας, που καμιά σχέση δεν μπορεί να έχει με το σο­σιαλισμό.

165

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

Μέρος ΠρώτοΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ:Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Κεφάλαιο 1. Αναφορές και «παραλείψεις» του Μαρξ και του Ένγκελς σχετικά με τον ασιατικό τρόπο παραγωγής

Κεφάλαιο 2. Από τον Λένιν μέχρι την καταδίκη του ασιατι­κού τρόπου παραγωγής το 1931 και οι σύγχρονες απόψεις

Κεφάλαιο 3. Πρώτες γενικές εκτιμήσεις για τη θέση της μαρ­ξιστικής περιοδολόγησης και τον ασιατικό τρόπο παραγωγής

Μέρος Δεύτερο ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤΟΥ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

Κεφάλαιο 4. Ορισμένα μεθοδολογικά ζητήματα της προσέγ­γισης του ασιατικού τρόπου παραγωγής

Κεφάλαιο 5. Η ιδιοκτησία στα πλαίσια του ασιατικού τρόπου παραγωγής

Κεφάλαιο 6. Ο ιδιαίτερος ρόλος της συγκεντρωτικής ενότη­τας και η διαμόρφωσή της βασικής ταξικής αντίθεσης

Κεφάλαιο 7. Ο ρόλος της ιδεολογίας και της θρησκείας

Κεφάλαιο 8. Η στασιμότητα του ασιατικού τρόπου παραγω­γή ς

7

13

15

31

45

49

51

55

64

80

84

Κεφάλαιο 9. Ο ασιατικός τρόπος παραγωγής, βάση ενός με­ταβατικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού 91

Κεφάλαιο 10. Πότε και που επικράτησε ο ασιατικός τρόπος παραγωγής 100

Μέρος ΤρίτοΣΚΟΠΙΜΟΤΗΤΕΣ, ΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝΤΟΥ ΒΙΤΦΟΓΚΕΛ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥΣ 103

Κεφάλαιο 1 1 .0 Βιτφόγκελ,οι γενικές πολιτικές του εκτιμήσεις και η ουσία της θέσης του αναφορικά με τη σχέση ανατο­λικού δεσποτισμού και σοσιαλισμού I OS

Κεφάλαιο 12. Κριτική των απόψεων του Βιτφόγκελ 110

Μέρος ΤέταρτοΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΟΙΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ. Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ 123

Κεφάλαιο 13. Κοινά σημεία και διαφορές ασιατικού τρόπου παραγωγής και σοσιαλισμού 125

Κεφάλαιο 14. Η ιδιαιτερότητα του προβλήματος της γραφει­οκρατίας στο σοσιαλισμό 146

Κεφάλαιο 15. Δυνατότητες μετάβασης στο σοσιαλισμό παρα­κάμπτοντας τον καπιταλισμό, και κίνδυνοι «ασιατικών» στρεβλώσεων 154

Συμπεράσματα 160

Γιώργος Ρούσης ΑΣΙΑΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ

ΚΑΙ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ •Κοινά σημεία» και διαφορές

Μάης 1989 ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»