ادله موافقانسنجش

تفسیر بر اساس ترتیب نزول و مخالفان ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

سید موسی صدر مدرس و پژوهشگر حوزه

گفتار پیشهـور ظ سیره مسلمانان حضـور و ها در نخستین روش تفسیر قرآن کریم که قرن

ایـن مفسـر در . مصحف موجـود اسـت بر اساسروش تفسیر ترتیبی ،داشته است

:چکیدهتفسیر براساس «نویسنده در این مقاله به بررسی نظریات موافقان و مخالفان روش

پردازد در این راستا نخست به ادله نظریه موافقان اشاره کرده که می» ترتیب نزول، تأثیر در فهم بهتر، تاثیر در 7و امام علی9سیره پیامبر: است از عبارت

. تشخیص روایات تفسیري از غیر تفسیري و کشف روش ایجاد تحول اجتماعیگاه به نقد این ادله پرداخته است سپس به دیدگاه مخالفان اشاره کرده و ادله این آن

ي ناگوار، مخالفت با باوره فقدان مبناي قطعی، پیامدها: نظریه را که عبارت است ازو فقدان نتیجه قابل توجه، مورد بررسی و نقد قرار داده است و بر این باور 9پیامبر

در پایان نویسنده با استفاده از چند . است که برخی از این ادله قابل پاسخ دادن استرسید که روش تفسیر بر اساس ترتیب نزول چندان سودمند مقدمه به این نتیجه می

.ستنی

:ها کلید واژه روایات تفسیري/ فهم صحیح/ اصالح اجتماعی/ ترتیب نزول/ تفسیر

151

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

تـاریخ در .تفسـیر کنـد ها سورهطبق ترتیب انتها یا ابتداکوشد قرآن را از روش میبـا انـد همفسران تالش کرد تفسیر مسلمانان صدها تفسیر با این شیوه نگاشته شده و

به مقصود ز آیات الهی رمزگشایی کرده وادبی و عقلی ا ،استعانت از قواعد اصولی .خداوند دست یابند

آیات را نـه بـه ترتیـب کرد میها روش دیگري مطرح شد که سعی پس از قرنایـن شـیوه .تحلیـل نمایـد مبناي محتواي مشترك آنهـا تفسـیر و بلکه بر ،مصحف

درون «یکـی :دو شکل ظهـور کـرد در نامیده شد که خود» روش تفسیر موضوعی«تحلیل آیات مربوط به آن به با جمع و گرفت و میکه موضوع را از متن قرآن » نمت

کـه موضـوع را از خـارج مـتن » برون متن«ي دیگرو .پرداخت میتبیین نگاه قرآن سپس به سراغ آیات رفتـه ،گرفت میغیره و جامعه، طبیعت ،یعنی از ساحت انسان

ایـن شـکل در . داد مـی وضوع توضیح تحلیل آنها نگاه قرآن را درباره مو با جمع و با زیرا فقیه معموال ،حقیقت الگوبرداري از روش استنباط فقهی در زمینه تفسیر بود

کوشد با تحلیل منابع دینی راجع بـه موضـوع میکار دارد و وموضوعات خارج سر .عینی حکم آن را به دست آورد

شده است که از پژوهی مطرح عرصه قرآن اي است که روش سومی در چند دههدر این شیوه ماننـد روش نخسـت .شود مییاد » بر اساس نزولروش تفسیر «آن به

طرفـداران ایـن .بلکه ترتیب نزول آیـات ،اما نه ترتیب مصحف ،ترتیب اصل استزمانی به دسـت نظر هاي گوناگون ترتیب نزول آیات را از کوشند با شیوه میروش

با تکیه و در همان خط زمانی که نازل شده است سپس گام به گام آیات را آورند و آیات در و تأخربه تعبیر دیگر تقدم .توضیح دهندو آیات پیش نازل شده تفسیر بر

.این روش نقش تعیین کننده در تفسیر آیات داردبیـان « تفسـیر در »حویش مال«جهان عرب توسط این روش که نخستین بار دربـه » التفسیر الحـدیث « در »عزه دروزهمحمد « و» لالمعانى على حسب ترتیب النزو

اولین کسی کـه .ایران نیز طرفدارانی پیدا کرده است مدتی است در ،گرفته شد کارپـا بـه پـاي «کتاب مهندس مهدي بازرگان در ،آیات پرداخت با این شیوه به تفسیر

152

هم

زدشان

ال س

/ اره

شم

63-62/

ییزو پا

ان بست

تا

1389

پـور بهجـت از عبدالکریم » همگام با وحی«نیز تفسیري به نام اخیرا و است» وحی .که با همین روش نگاشته شده است منتشر شده است

امـا ،داننـد ترتیب نزول آیـات را معیـار مـی بیشتر طرفداران این شیوه تفسیري داننـد و مـی را اصـل هـا سـوره طرفداران افراطی نیز هستند که ترتیب نزول یبعض

براین بایـد بنـا ،سوره نازل شده است معتقدند که تمام آیات قرآن به صورت سوره )24/ابن قرناس، . (معیار باشد ها سورهترتیب کوشیم نگاهی نقادانه نسـبت بـه ایـن روش تفسـیري داشـته میاین نوشتار در

.ضعف آن را بررسی نماییم نقاط قوت و باشیم و

دیدگاه موافقان یی این روش به دالیلی آکار شیوه ترتیب نزولی براي اثبات حقانیت وطرفداران

بلکه برتـري آن را ،که از نگاه آنان نه تنها مشروعیت شیوه یاد شده اند هکردتمسک .کنیم می اشاره دیدگاه این دالیل ترین مهم به جااین در .کند می اثبات هاي دیگر بر روش

به کـار 9نخستین بار توسط خود پیامبر اکرم »روش ترتیب نزول«اند هگفت -1مـردم شـد بـر مـی آیـاتی را کـه نـازل زیرا آن حضرت مجموعـه ؛بسته شده است

ز آن حضرت ایـن روش توسـط بعد ا .نمود میآنها را بیان مراد معنا و خواند و میمصحف «مصحف خودش که معروف به آن حضرت در پیگیري شد و7امام علیاین کـار .آوري و تفسیر نموده است نزول جمع بر اساسآیات را ،است» امام علی

؛1/10دروزه، (سـودمندي روش ترتیـب نزولـی اسـت ونشان دهنـده مشـروعیت آیات همین روش است توان گفت روش اصلی تفسیر می حتی و) 1/63پور، بهجت

)1/63پور، بهجت( .شان نیازمند دلیل هستند مشروعیت ها در سایر روشو زیرا در ؛هاي دیگر دهد تا روش میفهم بهتري از آیات » روش ترتیب نزول« -2

مقتضـیات با توجـه بـه شـرایط پیرامـونی و آیات در فضاي نازل شده واین شیوه دهد تا میاین کار فهم بهتري از آیه گیرد و میه قرار موجود هنگام نزول مورد مداق

ایـن زمینـه عـزه دروزه در .جریـان نـزول نگـاه شـود اینکه آیات بریده از فضـا و :گوید می

153

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

. اعتقدنا أنه األفضل لفهم القرآن و خدمتـه ألننا رأینا هذا یتسق مع المنهج الذي«بعد زمن، کمـا یمکـن متابعـۀ أطـوار إذ بذلک یمکن متابعۀ السیرة النبویۀ زمنا

التنزیل و مراحله بشکل أوضح و أدق، و بهذا و ذاك یندمج القارئ فی جو نزول » .یلالقرآن و جو ظروفه و مناسباته و مداه، و مفهوماته و تتجلى له حکمۀ التنز

) 1/9دروزه، (با روشی که ما معتقـدیم بهتـرین ) تفسیر بر اساس نزول(از نگاه ما این روش «

روش براي فهم و خدمت به قرآن است هماهنگ است، زیرا با این شیوه پیگیري تـوان شود، چنان که با ایـن روش مـی هاي متوالی میسر می سیره پیامبر در زمان

تر دنبـال کـرد و بـا ایـن کـار تر و شفاف دقیقمراحل تنزیل آیات را به صورت گیـرد و خواننده در فضاي نزول قرآن و فضاي شرایط و مناسبات آن قـرار مـی

».گردد فلسفه تنزیل برایش آشکار می :نویسد نیز میمهندس بازرگان

اتخاذ چنین ترتیب و تدبر جز آنکه بررسی هـر دسـته از آیـات نـازل شـده و «رهاي مربوطه چون با توجه به زمان و ضرورت نزول آنها دریافت معانی و منظو

)10/،بازرگان(» .تر خواهد بود تر و کامل گیرد، صحیح صورت می :گوید نویسنده دیگري نیز می

سال و به تناسـب شـرایط و مقتضـیات 23توجه به این واقعیت که قرآن طی «مطالعـه کنـیم تـا از انگیزد قرآن را به ترتیب نزول نازل شده است، ما را بر می

ایـن شـرایط و . رهگذر آن به شرایط و مقتضـیات نـزولش بهتـر واقـف شـویم اند و نادیده گرفتن قرائن فهم هر کالمـی مقتضایات قرائن مقامی فهم آیات قرآن

تفسـیر بـر رسی رویکردهاي مختلـف نکونام، نقد و بر(» .هرگز قابل دفاع نیست )مدهامتانپایگاه اینترنتی اساس نزول،

شناخت ترتیب نزول آیات براي تشخیص روایات تفسیري از غیر تفسـیري -3گونـه روایتـی گذارد هر مین کند و میسقم روایات اسباب نزول کمک صحت و و

،به عنوان نمونه سیوطی در رساله لباب النقـول .ی براي تفسیر آیات قرار گیردیمبناعاقبتم فعاقبوا بمثل مـا عـوقبتم بـه وإن (ـ سوره نحل را 127 و 126ن نزول آیات أش

154

هم

زدشان

ال س

/ اره

شم

63-62/

ییزو پا

ان بست

تا

1389

بالله وال تحزن علیهم وال تـک فـی واصبر وما صبرك إال* ولئن صبرتم لهو خیر للصابرینشـده حمـزه تهدید پیامبر به انتقـام هنگـام دیـدن جنـازه مثلـه ـ )ضیق مما یمکرون

جنگ احـد در ي مکی است وها سورهکه سوره نحل از حالی در ،داند میعمویش .سال چهارم هجري اتفاق افتاده است

آمده )17/علق)(فلیدع نادیه(ذیل آیه تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم در یا در :است

موا فـاقتلوا محمـدا لهلما مات ابوطالب فنادي ابوجهل والولید علیهما لعائن اهللا «کما دعا الـی : قال. فلیدع نادیه سندع الزبانیه: فقد مات الذي کان ناصره فقال اهللا

».قتل رسول اهللا نحن ایضا ندعو الزبانیهزیرا با زمان نزول سوره علق کـه اولـین ،تواند درست باشد مین نزول نأاین ش

) 59-58/ 1پور، بهجت( .سوره مکی است موافقت ندارداصـالح بـه مـا اصـول و روش تحـول آفرینـی و » نـزول بر اسـاس تفسیر « -4

:گوید می» همگام با وحی«نویسنده تفسیر . آموزد میاجتماعی مند فـرد و جامعـه هاي تحول نظام ترین فایده این سبک تفسیري کشف راه مهم«

با استفاده از آیاتی که هر کدام در مناسبتی و با میـزان 9حضرت محمد. استهایی به سمت پاکیزه سازي جان و تربیت مردم برداشت شد، گام صی نازل میخا

اي رشـید و ارزشـمند پدیـد و جامعـه ... و سلمان و ابوذر و عمار و 7و علیهـا سـیطره و هیمنـه بـر ها، قرن اي از اشکاالت و آسیب آورد که علی رغم پاره

عرضـه آیـات . فـت ها یافت و مورد غبطه آنان قـرار گر ها و تمدن دیگر فرهنگهـا و تهدیـدهایی کـه در اجتمـاع هاي روحی مردم و فرصت متناسب با آمادگی

گردد که ساز را موجب می اي از اصول تحول وجود داشت، به طورطبیعی سلسلهدر راهبـري جامعـه واقـف 9دانستن آنها ما را بر اسرار توفیقات پیـامبراکرم

)62/پور، بهجت(» .سازد می تفسیر بـر اسـاس ترتیـب نـزول دالیلی است که طرفداران شیوه ترین اینها مهم

البتـه .انـد ههـا مطـرح کـرد روش سایر برتري این شیوه بر براي اثبات مشروعیت و .گردد میبر به همین چند محور نهایت اما در اند، هدالیل دیگري نیز آورد

155

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

نقد دیدگاهیی آاثبـات کـار ترتیب نـزول بـراي تفسیر بر اساس واقعیت این است که شیوه

دالیلی که براي اثبات مشروعیت یا برتـري .آغاز راه است خود در حوزه تفسیر درحدي نیست کـه بتوانـد ایـن در ،این روش از سوي طرفدارن آن مطرح شده است

برخی دیگر به و يبرخی از این دالیل به لحاظ صغر .نظریه را به خوبی اثبات کند .پردازیم میجا به ارزیابی آنها این در .د قرار گیردتواند مورد انتقا می لحاظ کبري

امـام و9اکـرم ، سـیره پیـامبر »روش ترتیـب نزولـی «نخستین دلیل طرفداران رسـد ایـن برداشـت مـی به نظر .ترتیب نزول بود بر اساسدر تفسیر آیات 7علی

بـر «نـه کـرد، مـی تفسـیر » همگام با نزول«زیرا پیامبر اکرم آیات را ،نادرست باشدمـردم بـر ،شـد مـی مجموعه آیاتی را که نـازل یعنی آن حضرت هر ؛»نزول اساس

توضیح را به تعویق تفسیر و .داد میاگر نیازي به توضیح داشت توضیح خواند و می .انداخت تا همه قرآن به پایان برسد مین

بـر اسـاس نـزول بـدین زیرا تفسیر ،نزول است بر اساساما این غیر از تفسیر در داد و مـی ن را معیار قـرار ، آیات پیشیه پیامبر در توضیح مفاهیم آیاتاست کمعن

آیـات نـازل شـده را ،با نگاه به ذهنیتی که آیات پیشین ایجاد کرده بود آنها و پرتوتوضیح دهنده نسبت به آیات پیشین سخنی راهگشا و در اگر احیانا و کرد میتفسیر

حالی که در سـیره در ،پرداخت میمستقل آن گاه به تبیین آن ،آیات نازل شده نبودپیامبر اکرم دیده نشده است که به آیات پیشین استناد کرده یا با لحاظ آنها آیـات را

.نموده باشند تفسیرآوري آیات به ترتیب نـزول جمع این مصحف اوال :7اما مصحف امام علی و

هیم یا اسباب نـزول در فرض که توضیحاتی راجع به مفا بر ثانیا. است نه تفسیر آنخـاطر اهمیـت ه این بدان معنا نیست که امام این کار را ب ،حاشیه آیات داشته است

طبیعی نزول آیـات سیراست شاید امام خواسته .تفسیر کرده است ترتیب نزول دراکـرم نبـوده این کار امام بیش از کـار پیـامبر ثالثا. آوري آن رعایت کند جمع را در

بـر «، نـه بـوده اسـت » همگام با نـزول « اکرم تفسیر شد که کار پیامبراشاره است ونزول هنگامی صورت گرفـت بر اساسآوري قرآن جمع رابعا .»ترتیب نزول اساس

156

هم

زدشان

ال س

/ اره

شم

63-62/

ییزو پا

ان بست

تا

1389

شرایط در اما اکنون و ،که قرآن به شکل موجود یا جمع نشده بود، یا جا نیفتاده بودبـاز ،ود، اگر امام زنده بـود تثبیت قرآن به ترتیب موج تداول و موجود یعنی پس از

زیرا نه ؛توان گفت پاسخ منفی است میبلکه ،جاي تردید دارد کرد؟ میچنین کاري که یگاه نه در تفاسیرشان ترتیب نزول را به معنای نه ائمه بعدي هیچ و7امام علی

.اند هآن روش سفارش کرده نه ب شد معیار قرار دادند و ذکر .در فهم بهتر آیات بود» روش ترتیب نزولی«نقش بردلیل دوم این دیدگاه تکیه

کلمـات زیـرا آنچـه کـه در ،نـدارد را رسد این دلیل نیـز اسـتواري الزم میبه نظر ،شواهد براي فهم بهتر مطـرح شـده اسـت طرفداران این دیدگاه به عنوان قرائن و

:مانند ؛شرایط موجود هنگام نزول آیات است بیشتر اسباب نزول وا و ذاك یندمج القارئ فی جو نزول القرآن و جـو ظروفـه و مناسـباته و و بهذ«

)1/9دروزه، (» .مداه، و مفهوماته و تتجلى له حکمۀ التنزیلسال و به تناسـب شـرایط و مقتضـیات 23توجه به این واقعیت که قرآن طی «

از انگیزد قرآن را به ترتیب نزول مطالعـه کنـیم تـا نازل شده است، ما را بر میایـن شـرایط و . رهگذر آن به شرایط و مقتضـیات نـزولش بهتـر واقـف شـویم

اند و نادیده گرفتن قرائن فهم هر کالمـی مقتضایات قرائن مقامی فهم آیات قرآننکونام، نقد و بررسی رویکردهاي مختلـف تفسـیر بـر (» .هرگز قابل دفاع نیست

)مدهامتانپایگاه اینترنتی اساس ترتیب نزول، شرایط اجتماعی نزول آیات اگر به صورت نیست که شناخت اسباب وتردیدي

ترتیب بر اساستفسیر « ،اما این ،سزایی داردفهم آیات نقش ب قطعی ثابت شود، در بـر اسـاس تفسـیر .اسباب نزول اسـت بلکه تفسیر در پرتو شرایط و ،نیست »نزول

آیـات و تـأخر قدم وت فهم آیات بر در یابد که مفسر میگاه تحقق ترتیب نزول آن فهم آیات بر در ،گویند میکه طرفداران این روش چنان زمانی آنها تکیه کند و سیر

چنین چیزي با تمسک بـه و آیات قبلی تکیه شود بلکه بر ،آیات بعد تمسک نشودزمان تعیـین کننـده » ترتیب نزول« به تعبیر دیگر در .اسباب نزول قابل اثبات نیست

دومـی اند هآنچه طرفداران این شیوه تمسک کرد .رایط اجتماعینه مکان یا ش ،است .شان اولی استه مدعایک حالی در ،است

157

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

عیـار روایـات تشـخیص و نقـش شـناخت زمـان نـزول در دلیل سوم موافقاناي درسـت این دلیل تـا انـدازه .روایات اسباب نزول بود تفسیري از غیرتفسیري و

،شده برکات دیگري نیز دارد وه بر آثار یادزیرا شناخت زمان نزول آیات عال ؛استآشـنایی بـا شناخت چگـونگی دعـوت پیـامبر و ،منسوخ مانند تعیین آیات ناسخ و

:گوید میبازرگان .روش انجام رسالت توسط آن حضرتوقرآنا فرقناه لتقرأه علـی (ما در این مجموعه کتاب وحی را به مصداق آیات«

)کذلک لنثبت به فؤادك ورتلنـاه تـرتیال (و)الناس علی مکث ونزلناه تنزیالتري هم معـانی و منظورهـاي آیـات و تر و راحت زنیم، به گونه روشن ورق می

ترجمه و تفسیر آنها فهمیده خواهد شد و هم آگاهی بیشتر به چگونگی تنزیـل و ترتیل قرآن در هماهنگی با رشد یا تعلیم و تربیت آورنده آن پیدا کرده با شـیوه

شویم و برایمان رمز موفقیت و اعجاز قـرآن در وت و روش رسالت آشنا میدعدر حقیقـت . گـردد هاي خودمان تا حدودي آشکار می ها و روش اختالف با شیوه

درس قرآن شناسی خواهیم خواند و راه جدیدي براي رسیدن به ایمـان و تعلـیم فلسفی و منطقی هاي کالمی و اسالم خواهیم آموخت که زمین تا آسمان با روش

متداول فرق داشته، چیـزي جـز پیـروي از راه و رهنمـود الهـی در پـرورش و )10/بازرگان، (» .آموزش رسول مکرم و دعوت و هدایت مردم نیستارائه » روش ترتیب نزولی«اما با این همه نباید فراموش کرد که هدف طرفداران

ایی با دعوت پیامبر یا کشف نه آشن ،قرآن است تفسیر بهتر شیوه جدید براي فهم و کـالم و یا دستیابی به راه بهتر ایمان به اسالم غیر از راه فلسفه و منسوخ و ناسخ و

فهم آیات تواند اثبات کننده روش بهتر در مین یبنابراین وجود چنین پیامدهای .غیره .باشدن آ بـیش از دیگـران بـر » همگام با وحـی «اما دلیل چهارم که نویسنده تفسیر و

:حقیقت از چند مقدمه تشکیل شده است در ،کید داردأتاثر تربیت، جامعه جاهلی را بـه یـک توانست در قرآن کتاب تربیت است و -1

.ساز تبدیل کند تمدن جامعه موحد و .روش يدیگر یکی محتوا و :عنصر نقش داشته است تربیت قرآن دو در -2

158

هم

زدشان

ال س

/ اره

شم

63-62/

ییزو پا

ان بست

تا

1389

نیازهاي عینی ها و ت ضرورترعای روش مورد استفاده قرآن روش تدریج و -3آیات را نیاز مسلمانان بدین معنا که خداوند به تناسب موقعیت و .جامعه بوده است

راهنمـایی هاي موجود هدایت و برابر چالش فرستاده است تا لحظه به لحظه در می .مسلمانان شرایط موجود جامعه و توجه به مقتضیات و بی و ، نه در خألکند

بـر اسـاس بتـوانیم خواهیم نقش تربیتی قرآن دوباره عینیت یابد وب براین اگربنابـه باید سراغ چینش ترتیب نزول آیات بـرویم و ،قرآن تحول اجتماعی ایجاد کنیم

اش را کشـف نظـام تربیتـی کنـیم و تربیت کرد، تفسیر همان ترتیبی که نازل شد و )43-33/، وحی نقل به معنا از همگام با( .نماییمامـا ،این رابطه باید گفت به رغم اینکه مقدمات سه گانه فوق درست اسـت درزیرا رابطـه منطقـی میـان نتیجـه و ؛اي که نویسنده گرفته است صحیح نیست نتیجه

در ـ قطع نظر از محتـوا ـ فرایند تربیت قرآن کریم توضیح آنکه در .مقدمات نیستبرابر نزول در ریجییکی نزول تد :ساحت روش سه خصوصیت وجود داشته است

بـدون و خـأل برابـر نـزول در شرایط موجود در ها و دیگر رعایت ضرورت .دفعییک مجموعه نسبت به مجموعه تأخر یعنی تقدم و ،سوم ترتیب .ها توجه به واقعیت

.دیگرتربیـت بـوده از این سه خصوصیت دو ویژگی نخست عنصر تعیـین کننـده در

ـ .است عینـی بـه تناسـب نیازهـاي موجـود و ه تـدریج و بدین معنا که اگر قرآن باگر اکنون نیـز شد و مینقش تربیتی قرآن به خوبی عملی ن ،شد میمسلمانان نازل ن

بـدین .دو را رعایـت کنـیم بایـد آن ،بخواهیم روش تربیتی قرآن را بازآفرینی کنیممتناسـب بـا ثانیـا جامعه القا کنیم و ههاي آیات را به تدریج ب آموزه صورت که اوال

غیر این صورت تربیت قرآنـی بـه در .هاي موجود القا نماییم ضرورت ها و واقعیت 1.صورت درست انجام نخواهد گرفت

یک مجموعـه تأخر زیرا تقدم و ،آید میاما ویژگی سوم عنصر تربیتی به شمار نآمـدهاي جامعـه پیش حوادث و تأخر آیات نسبت به مجموعه دیگر معلول تقدم و

اگر حادثـه .کند میزول است که چه بسا از یک جامعه به جامعه دیگر تغییر عصر نبه جـاي آن حادثـه و افتاد میزمان خاص اتفاق ن جامعه مکه یا مدینه در در »الف«

159

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

»ب«نیـز بعـد از حادثـه »الف«مجموعه مربوط به حادثه قطعا ،افتاد میاتفاق »ب« .شد مینازل هـاي توانست انسـان یریم قرآن کتاب تربیتی است وپذ میبراین به رغم اینکه بنا

رعایـت فرایند تربیت، روش تـدریج و پذیریم که در مینیز بزرگی را تربیت کند وتی قرآن بـراي اما در بازسازي نظام تربی ،مقتضیات عینی نقش داشته است شرایط و

در صـورتی تنهـا .بینیم مینیاز به رعایت ترتیب نزول آیات ن ایجاد تحول اجتماعییابد که حوادث جامعه متربی مورد نظر ما از نظر ترتیب میرعایت ترتیب ضرورت

.نزول آیات باشد که چنین چیزي محال است زمانی مطابق با جامعه عصر

دیدگاه مخالفان کسانی دیگر بـه مخالفـت پرداختـه و ،»روش ترتیب نزولی«طرفداران برابر در

هـاي دیگـر بـه دالیلـی وتري آن نسبت بـه شـیوه براي اثبات عدم مشروعیت یا فر :پردازیم میترین آن دالیل به ارزیابی مهم اینجا که در اند هتمسک کرد

ـ مبنایی استوار است که به صورت قطعی و این روش بر اند هگفت -1 ل یقینی قابمـا نخسـت بایـد بتـوانیم .»ترتیب نزول آیـات «اثبات نیست و آن عبارت است از

در .آن سـخن بگـوییم بر اسـاس گاه از تفسیر آن ،آیات را اثبات کنیم ترتیب نزولهاي گوناگونی که براي کشـف حالی که هیچ یک از طرفداران این شیوه به رغم راه

شـان ات ترتیب به صورت قطعـی را ندارنـد و ادعای ، ادعاي اثباند هترتیب نزول رفت .اطمینان شخصی است حد گمان و تنها در

بـه عنـوان .تواند بپذیرد مییامدهاي ناگواري دارد که هیچ کس ناین روش پ -2ایـن بر اساسزیرا ؛گردد مییک سو باعث تکه تکه شدن قرآن نمونه این روش از

هـاي نزولـی تجزیـه شـده و مجموعـه بر اساسباید ها سوره روش قرآن موجود ود است کـه در ساختار جدیدي بیابد و این کار به معناي تکه تکه کردن قرآن موجو

سـوي از .)91/حجـر )(الذین جعلوا القرآن عضین( ؛قرآن به شدت نکوهش شده استاسـتواري آن زیـر موقعیـت و ،قداست و نگاه مردم شده دیگر باعث وهن قرآن در

شـود کـه قـرآن نیـز ماننـد سـایر مـی هـا ایجـاد ذهن ه درهاین شب رود و میال ؤس

160

هم

زدشان

ال س

/ اره

شم

63-62/

ییزو پا

ان بست

تا

1389

ازجهـت سـوم باعـث و. تغییر شـده اسـت تکاري وهاي آسمانی گرفتار دس کتابپیامبر اکـرم کوشـید بـا کتابـت آن شود که قرآن که یک متن فراتاریخی است و می

ها و وابسته به موقعیت و به یک متن تاریخی ،فراتاریخی بودن آن را مستحکم سازدامري که هـم بـا رسـالت ؛تبدیل شود نزول عصردر مدینه شرایط اجتماعی مکه و

جهت چهـارم ایـن روش از و .اکرم هاي پیامبر هم با تالش رآن ناسازگار است وقانـدي سـال طـول هـزار و زیرا در ،شود میتکاملی تفسیر باعث نادیده گرفتن سیر

حقـایق وحـی را مفـاهیم و انـد هابزارهاي گوناگون کوشـید ها و مفسران با گرایشایـن روش .انـد هوبی نیز دست یافتاین راستا به نتایج خ در تفسیر کنند و توضیح و

.تخطئه شود مستلزم آن است که این نتایج نادیده گرفته شده و زیرا آن حضـرت خـود در ،خود پیامبر اکرم است خالف باور این روش بر -3

سـوره گاهی برخی آیات را در ترتیب نزول را رعایت نکرده و تعیین جایگاه آیات ،اگر ترتیب نزول آیات اهمیت داشت .ر داده استشده بود قرا نازل دیگري که قبال

بـر اسـاس نیـز ها سوره و کرد مینزولشان مرتب بر اساسباید پیامبر اکرم آیات را .پذیرفت مینزول آیات آغاز یا انجام

از نظر تفسیري نتیجه ،هاي زیادي که پیش رو دارد به رغم چالش این روش -4تفاسیري کـه بـا ایـن شـیوه .نداشته است گرهاي دی متفاوتی از روش قابل توجه و

تصـور چندان تلقی و ،غیره مانند تفسیر مالحویش یا عزه دروزه و اند، هنگاشته شدبلکه تنها در دسته بندي آیات با ،جدیدي نسبت به مفاهیم آیات ایجاد نکرده است

.اند دیگر تفاسیر متفاوتنقد آن مطرح لی است که درترین دالیل مخالفان روش ترتیب نزو مهم این امور

.شده است

نقد دالیل عین حال برخـی از اما در ،الجمله درست است گرچه دالیل دیدگاه مخالفان فی

.پردازیم میبه ارزیابی این دالیل اینجا در .تواند مورد نقد قرار گیرد میآنها بناي فقدان م عدم ترتیب قطعی براي آیات و دلیل نخست منتقدان عبارت بود از

زیرا چه روش آماري بازرگان و ،درست است این دلیل کامال .این نظریه استوار در

161

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

اي توانند به صورت قطعی ترتیب زمانی یگانه میکدام ن چه روش نقلی دیگران هیچ تاریخی هاي گزارش میان در چندگانگی و اختالف رو همین از .براي آیات ارائه دهند

. ندا متفاوت بازرگان ریاضی و آماري گزارش با هاآن مجموع و دارد وجود نقلی ورسـد مـی به نظـر .دلیل دوم عبارت بود از پیامدهاي ناگوار روش ترتیب نزولی

صدد تفسـیر و زیرا روش ترتیب نزولی در ،این دلیل چندان استواري الزم را نداردقـرآن موجـود تـا نـه ایجـاد سـاختار جدیـد در ،نـزول اسـت بر اساسفهم آیات

تفسیر موضوعی که امروزه به عنوان یـک روش مگر .یامدهاي گفته شده پیش آیدپ قرآن شده است تا باعث تغییر در پذیرفته شده مطرح است، باعث ساختار جدید در

نگاه مردم شـود یـا باعـث قداست قرآن در بین رفتن موقعیت و از جایگاه آیات و ؟تکاملی تفسیر گردد نادیده گرفتن سیر

حالی کـه در ،گردد میکه روش ترتیب نزولی باعث تاریخمند شدن قرآن اما اینپیـام آن خلـط کـرده میان مفهوم جملـه و ظاهرا این سخن ،قرآن فراتاریخی است

رویـدادهاي نـزول و هاي موجود عصر مفهوم خیلی از آیات ناظر به واقعیت .استرویدادها وادث وطبیعی است که فهم این آیات با شناخت آن ح پیش آمده است و

تفسـیر انکـار نکـرده کسی نقش اسـباب نـزول را در این رو از ،شود می میسر بهتر نه در نقش و ،عدم ثبوت اسباب نزول است ثبوت و در ،ستهاختالفی اگر .است

.کارکرد آنهمـه هـا در بلکه همـه انسـان ،اما پیام این آیات اختصاص به مورد نزول ندارد

نه بـه لحـاظ ،قرآن به لحاظ دوم فراتاریخی است .گیرد میا فرا ها ر زمین ها و زمان .نخست

بـاور پیـامبر دلیل سوم عبارت بود از ناسازگاري روش ترتیب نزولی با سیره واگر با دستور پیامبر اکرم ها سوره زیرا چینش آیات در ،این دلیل درست است .اکرم

،هـم قـرار نـداده مانی کنارخود آن حضرت آیات نازل شده را به ترتیب ز باشد و هـا سـوره چیـنش آیـات در دیگري را کـه بـراي مـا معلـوم نیسـت در بلکه معیار

فهـم آیـات یـا این بدان معنا خواهد بود که ترتیب زمانی نزول در ،نظرگرفته باشد

162

هم

زدشان

ال س

/ اره

شم

63-62/

ییزو پا

ان بست

تا

1389

نـه پیـامبر نبایـد ایـن مهـم را وگر ،درس تربیت گرفتن از آن اهمیت نداشته است .گرفت مینادیده هاي دیگر دلیل چهارم یعنی فقدان نتایج متفاوت این روش با روشدر مورد اما

متفاوت در این روش بدان معنا نیست که باید گفت فقدان نتایج جدید و ،تفسیري ها و بستر زمان با رفع کاستی شاید در .ندارد را این روش قابلیت ایجاد نتایج جدید

فسیري جدیدي گرفت که توجیه کننده وها بتوان از آن نتایج تفسیري یا غیرت نقص .مشروعیت بخش این روش باشد

سخن آخر

:با توجه به نکات زیرق «؛ کنـد مـی قرآن کتابی است که برخی از آن برخی دیگر را تفسـیر -1 نطـی و

خالال ی و ی اللهف فختلال ی ض وعلى بع ضهعب دشهی ض وعبب ضهعن اللهبع بهاحبص ف این نشان دهنده وجود فرهنگ معنایی مشترك در .)133خطبه/ نهج البالغه،(» القرآن

آخرین ست که میان نخسیتن آیات نازل شده وبدان معنا میان مجموعه آیات بوده و

.مضمونی وجود ندارد تعارض مفهوم و گونه تنافی و آیات نازل شده قرآن هیچ هـا و سـنخ آمـوزه نظـر از ،که به صورت کامل نازل شده اسـت ییها سوره -2

ی که آیاتش به صورت مجموعه مجموعـه و های سورهبا اند، هحقایقی که مطرح کردسـت کـه این بـدان معنا . یک امتداد زمانی نازل شده است تفاوت چندانی ندارد در

نـازل پـی حـوادث دراي آیـه اگـر و تربیت قرآنی مقید به حوادث خـاص نیسـت بـاز ترکیـب ،شـد مـی فارغ از آن نـازل اما اگر 2،شد میمتناسب با آن نازل ،شد می

.مضمونی آیات مطابق با نیازهاي وجودي انسان بود ی ویمحتواهاي نازل شده توان گفت که نقش تربیتی قرآن موجود کمتر از مجموعه مین -3

نسـبت بـه :ییـد ائمـه تا این مـدعا اوال گواه بر .سال رسالت است 23در دوران هی أقوم و یبشـر إن هذا القرآن یهدي للتی(آیه کریمه ثانیا و همین قرآن موجود است

هدایت را بـه کـل قـرآن )9/اسراء()المؤمنین الذین یعملون الصالحات أن لهم أجرا کبیراو ننزل مـن القـرآن مـا هـو (شود که آیه کریمه می همین خود قرینه دهد و مینسبت

163

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

همچنان مصـداق دارد )82/اسراء()شفاء و رحمۀ للمؤمنین و ال یزید الظالمین إال خسارا .ها ندارد اختصاص به زمان نزول مجموعه و

بـر دو ،گوید میقرآن کریم هنگامی که از فلسفه نزول تدریجی آیات سخن -4دیگر قرائـت همـراه بـا سازي قلب پیامبر و استوار یکی تثبیت و :کند میچیز تکیه

)مکـث و نزلنـاه تنـزیال و قرآنا فرقناه لتقرأه علـى النـاس علـى (؛مردم درنگ آیات بره القرآن جملۀ واحدة کذلک لنثبت به فؤادك و قال الذین کفروا لوال نزل علی(،)106/اسراء(

عنصـر نـزول تـدریجی دو سـت کـه در این بـدان معنا .)32/فرقان()و رتلناه ترتیال آیات و و طولیتاما از ترتیب . مردم يدیگر یکی خود پیامبر و :اهمیت داشته است

عنوان یک ویژگی قرآن هیچ سخنی در هاي نازل شده نسبت به یکدیگر به مجموعهاز این ،هاي آیات اهمیت داشت مجموعه و طولیتاگر چنانچه ترتیب .میان نیست

گونـه کـه از فلسـفه نـزول همان شد و میعنصر باید به عنوان یک عنصر سوم یاد شد میمورد قرآن نیز تذکر داده در ،مردم سخن رفته بود تدریجی راجع به پیامبر و

نظـم هاي نزول تدریجی آیات این است کـه میـان آنهـا ترتیـب و از علت که یکیچه اینکـه اهمیـت ،عمل مورد توجه قرار گیرد فهم و طولی وجود دارد که باید در

.عنصر دیگر نیست این ویژگی قرآن کمتر از اهمیت آن دورسیم که ترتیب نزول گذشـته از آنکـه بـه میاز مجموع این نکات بدین نتیجه

همین خود کافی است که روش ترتیب نزولی را ت قطعی قابل اثبات نیست وصوراهمیـت ،فرض قابـل اثبـات باشـد این، اگر هم بر عالوه بر ،با چالش مواجه سازد

این زمینـه تالش در ثیرگذاري تربیتی قرآن ندارد وأنیز ت تفسیر و فهم و چندانی در .تفسیر سودي ندارد زمینه در ،هاي دیگر سودمند باشد زمینه اگر درپایان یادکرد این نکته خالی از لطـف نیسـت کـه یکـی از طرفـداران روش در

خـود در نقـد ،کنـد مـی ترتیب نزول که سخت از این روش دفـاع تفسیر بر اساس از این روش دست برداشـته ،آغاز وحی دارد روایاتی که حکایت از شک پیامبر در

بصـیرت آن داللـت بـر د نازل شـده اسـت و ها بع کند که سال میبه آیاتی تمسک :گوید میوي .راهش دارد حضرت نسبت به رسالت و

آیـات قـرآن از بصـیرت و . این افسانه با مفاد صریح آیات قرآن منافـات دارد «

164

هم

زدشان

ال س

/ اره

شم

63-62/

ییزو پا

ان بست

تا

1389

کنـد، آنجـا بر رسالتش یاد می9بینی و حجت و برهان الهی پیامبر اکرم روشنقل هذه سـبیلی أدعـوا ()57/انعام()من ربیقل إنی علی بینۀ (:فرماید که می

در حالی که افسانه سـرایان ). 108/یوسف()الی اهللا علی بصیرة أنا ومن اتبعنیبرهان و بصیرت پیامبر را به گفتار همسرش خدیجه و ورقۀ بـن نوفـل محـدود

د که این دو بـه ان اند و رفع تردید آن حضرت را در اطمینان خاطري شمرده کرده )90/پور، بهجت(» .دادند9حضرت محمد

جا دارد از نویسنده محترم پرسیده شود اگر ترتیـب زمـانی نـزول آیـات معیـار اما اینکه در آغاز ،کند میزمان نزولشان این آیات داللت بر بصیرت پیامبر در ،است

ـ مـی چگونـه با این حال .وحی نیز بصیرت داشته است داللت ندارد نقـد د درتوانی !؟این آیات تکیه کنید روایات یاد شده بر

:ها نوشت پی

،شـاکر ( ،انـد برخی نقش نزول تدریجی آیات در تربیت قرآنی را انکار کرده -1پایگـاه اینترنتـی ،اساس ترتیـب نـزول بررسی رویکردهاي مختلف تفسیر بر نقد و

اما این تصور نادرسـت .بدین دلیل که قرآن موجود نیز نقش تربیتی دارد) مدهامتانمرحلـه بـه نسبت به قرآن موجود نیز اگـر آیـات بـه تـدریج و زیرا امروز و ،است

.تربیت صورت نخواهد گرفت ،متربی القا نشود مردم و مرحله بر» اسلوب حکیم«گاهی قرآن از ؛مطابق بودن است البته متناسب بودن غیر از -2

با القاي یک مطلب مهـم و ،نبوده است الی را که خیلی مهمؤاستفاده کرده پاسخ س .دهد مفید می

165

ن وفقا

موادله

ش اسنج

یر

فسن ت

الفامخ

ساسا

بر

ول نز

برتی

ت

:منابع و مأخذ .ق1382مطبعۀ الترقى، ،دمشق، بیان المعانی مالحویش؛ ، سید عبدالقادرآل غازي .1

. م2010بیروت، الجمل، احسن القصص، ؛ابن قرناس .2

.ش1374دفتر نشر فرهنگ اسالمی ، قم،، پا به پاي وحی ؛بازرگان، مهدي .3

.ش1387 ،سبط النبی تهران، ،همگام با وحیعبدالکریم؛ بهجت پور، .4

.ق1383دار احیاء الکتب العربیه،قاهره، ، تفسیرالحدیثال ؛دروزه، محمد عزه .5

، 2اسـاس ترتیـب نـزول نقد وبررسی رویکردهاي مختلف تفسـیر بـر ؛شاکر، محمد کاظم .6 .مدهامتانپایگاه اینترنتی

پایگـاه ، لـف تفسـیر براسـاس ترتیـب نـزول نقد وبررسی رویکردهاي مخت جعفر؛نکونام، .7 .مدهامتاناینترنتی