УДК821.161.3-1ББК 84(4Беи)-5 К21

ISBN 978-985-02-1333-4 (т. 1)ISBN 978-985-02-1366-2

©ВерабейА.Л.,прадмова,пад-рыхтоўка тэкстаў, камента-рыі,2012

©Філалагічны факультэт Бела-рускага дзяржаўнага ўнівер-сітэта,2012

©Афармленне.УП«Мастацкаялітаратура»,2012

Прадмова,падрыхтоўкатэкстаўікаментарыіА н а т о л я В е р а б ’ я

Выпуск выдання ажыццёўлены па заказу і пры фінансавай падтрымцы

Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь

5

Ад рэдкалегіі

Выданне Збору твораў Уладзіміра Караткевіча ў дваццаці пяцітамах каардынуе філалагічны факультэт Беларускага дзяржаўнагаўніверсітэта.

Гэта першае найбольш поўнае навукова-каментаванае выданнетворчай спадчыны У. Караткевіча. У папярэдняе выданне твораўпісьменніка (Збор твораўу 8 т., 1987—1991) уключанапераважнаябольшасцьмастацкіхтвораў,значнаячасткалітаратурна-крытычныхі публіцыстычных артыкулаў. Вопыт падрыхтоўкі згаданага вы-дання, а таксама зборніка перакладаў У. Караткевіча «Галасы маіхсяброў» (1993), кнігі «Творы» (1996), куды былі ўключаны творы,якія не друкаваліся пры жыцці пісьменніка, кнігі яго малюнкаў«Свет вачымаКараткевіча» (2006), кнігі «УладзімірКараткевіч: вя-домы і невядомы» (2010), яго эпісталярнай спадчыны і дзённікаўбудзетворчапераасэнсаваныівыкарыстаныўновымЗборытвораўз улікам дасягненняў сучаснага літаратуразнаўства, тэарэтычнай іэдыцыйнай практыкі апошніх гадоў. У выніку нанова праведзенайнавуковайпрацы,зборуівывучэнняразнастайнагаматэрыялу,фран-тальнай зверкі ўсіх вядомых на гэты час рукапісных і друкаваныхкрыніц дваццаціпяцітомны Збор твораў будзе значна папоўненытворамі, што засталіся неапублікаванымі ці друкаваліся ў асоб-ных і перыядычных выданнях. Асабліва павялічыцца корпус вы-даннязакошттэле- ірадыёвыступленняў,перакладаў, эпісталярыя,сцэнарыяўдакументальныхімастацкіхфільмаў,лібрэта,малюнкаў,дзённікаў,дарчыхнадпісаў,варыянтаўірозначытанняў,разгорнута-гаізмястоўнагакаментарыя.

Адметнасць гэтага выдання ў тым, што да яго прыкладаюццадва CD-дыскі: на першым змешчаны вершы і песні ў выкананні

У.Караткевіча,надругім—яговыступленнінарадыёітэлебачанні,уСаюзепісьменнікаўБеларусі,здымкіўмастацкімфільме«ЖыціеіўзнясеннеЮрасяБратчыка»(«ХрыстоспрызямліўсяўГародні»).

ЗаасноўнытэкстпрынятыпрыжыццёвыявыданнітвораўУ.Ка-раткевіча.Неапублікаваныяпрыжыцціаўтаратворыдрукуюццапарукапісах.

Прыпадрыхтоўцывыданнябудуцьудакладненыдатынапісанняі крыніцы першай публікацыі твораў, выпраўлены недакладнасці,значнапашыраныгісторыка-тэксталалагічныірэальныкаментарый.

У разгорнутай прадмове да выдання і пасляслоўях да адпавед-ных тамоў будзе дадзена характарыстыка творчасціУ.Караткевіча,раскрыта ідэйна-тэматычная і жанрава-стылёвая разнастайнасцьяго твораў, вызначана месца пісьменніка ў беларускай і сусветнайлітаратурах.

Уасновувыданняпакладзеныжанрава-храналагічныпрынцып:т.1—2—паэзія;т.3—10—проза;т.11—драматургія;т. 12— 13— публіцыстыка, эсэістыка, літаратурная крытыка,

інтэрв’ю,выступленні;т.14—перакладыіаўтапераклады;т. 15 — 17 — сцэнарыі дакументальных і мастацкіх фільмаў,

лібрэта;т.18—19—лісты;т.20—малюнкі;т.21—22—дзённікі,запісныякніжкі;т.23—24—дарчыянадпісы,новыязнаходкі;т. 25 — дапаўненні да папярэдніх тамоў, летапіс жыцця і

творчасці,алфавітныдаведнік,імянныпаказальнік.Датомапрыкла-даеццадыскэлектроннайбібліятэкітвораўУ.Караткевіча.

Укаментарыяхдакожнагатворападаюццазвесткіпраасноўнуюкрыніцу тэксту, месца першай публікацыі, усе вядомыя на часпадрыхтоўкі рукапісныя і машынапісныя крыніцы і датаванне тво-ра.Каментарыізмяшчаюцьінфармацыюпрагісторыютэкстутвора,прататыпы, водгукі пра пісьменніка яго сучаснікаў. Каментуюццарэаліітэксту:цытатызтвораўіншыхаўтараў,гісторыка-культурныяпадзеі,згаданыяўтворах,імёныгістарычныхасобіінш.

У кожным томе змешчаны алфавітныдаведнік твораў.Агульныалфавітны даведнік твораў, агульны імянны паказальнік змешчаныў25томе.

7

РЫЦАР СУМЛЕННЯ І СВАБОДЫ

УладзімірКараткевіч—адназсамыхяркіхпостацейбеларускайлітаратурыXX ст. Ён плённа працаваў як паэт, празаік, драматург,публіцыст,літаратурныкрытык,перакладчыкікінасцэнарыст.

Асаблівая заслуга Уладзіміра Караткевіча перад беларускайлітаратурайураспрацоўцыгістарычнайтэматыкі.Пісьменнікузняўшырокіяпластынацыянальнайгісторыі,перадаўдухмінулыхэпох,стварыў адметныя характары, раскрыў багаты духоўны свет сваіхгерояў і звязаў іх асабісты лёс з лёсам народным. У Беларусі ёнвыканаў тую гістарычную місію, што Вальтэр Скот у Англіі, Ген-рыкСянкевічуПольшчы,АлоісІрасекуЧэхіі.

Уладзімір Караткевіч шмат зрабіў для развіцця адраджэнскіхідэй,дляабуджэннянацыянальнайсвядомасцібеларусаў.Яготвор-часць вызначаецца рамантычнай акрыленасцю, высокай мастац-кай культурай, патрыятычным пафасам, значнай пазнавальнасцю ігуманістычнымгучаннем.

НарадзіўсяУладзімірСямёнавічКараткевіч26лістапада1930г.уОршы.БацькаСямёнЦімафеевічпрацаваўінспектарампабюджэцеўАршанскімфінансавымаддзеле.МаціНадзеяВасільеўнаскончы-лаМарыінскуюгімназіюўМагілёве,некаторычаспрацавалавяско-вай настаўніцай каля Рагачова. Бацька цудоўна спяваў, маці добраведаласусветнуюкультуру.Адказваючынапытанніанкеты,падрых-таванайТаццянайШамякінай,пісьменнікадзначыў,штоіягосваякі«былілюдзіспявучыя,вельмімузычныя,многіяздобрымігаласамі,запавядальнымталентам».ПродкіКараткевіча—шляхецкагароду,паходзяцьзбеларускагаПрыдняпроўя1.

1 Падрабязней— у артыкуле «Радавод Уладзіміра Караткевіча» нас.429.

8

Чытаць навучыўся ў тры з паловаю гады, а пісаць трохі паз-ней.Стварацьвершыпачаўгадоўушэсць.Потымспрабаваўпісацьапавяданні,якіясамжаілюстраваў.Быўадпрыродыадораны,добрамаляваў,меўабсалютнымузычныслых.

Учэрвені1941г.паслязаканчэннятрохкласаўшколыпаехаўуМасквудастарэйшайсястрыНаталлі,якаятамвучыласяўаднойзвышэйшыхнавучальныхустаноў.БыўспачаткуўМаскве,потымнаРазаншчыне, потымнаУрале, унаваколліКунгура.Некалькі разоўуцякаў з інтэрната на фронт. Доўгі час не ведаў, дзе бацькі. ПразматчынусяструЯўгеніюВасільеўну,якаяжылазмужамнаДалёкімУсходзе,даведаўся,штобацькіўАрэнбургу.Ужніўні1943г.сястраНаталля з вялікімі цяжкасцямі прывезла хлопчыка да іх. У Арэн-бургу скончыў шосты клас. Потым разам з маці трапіў у нядаўнавызваленыКіеў, дзе некаторы часжыў у матчынай сястрыЯўгенііВасільеўны, якая з мужам пераехала туды. Амаль праз трыццацьгадоў,восенню1972г.,ёнзакончыўадзінзсамыхаўтабіяграфічныхсваіх твораў — аповесць «Лісце каштанаў», навеяную ўспамінаміпратойчас.

У 1944 г. вярнуўся з бацькамі ў вызваленую Оршу. Хлопчыкзведаў голад, холад і ўсе нястачы першых пасляваенных гадоў. Якзгадаў у аўтабіяграфіі «Дарога, якую прайшоў» (1964), іншы разтады было так холадна, «што часам хацелася памерці, абы толькіцябепахаваліўпечцы».Змясціўнастаронкахшкольнагарукапіснагачасопіса«Званочак»некаторыясваевершы,атаксамапрыгодніцкуюаповесць «Загадка Неферціці», напісаў шэраг апавяданняў і арты-кулаў. Пазней пісьменнік з удзячнасцю згадваў настаўніцу рускаймовыілітаратурыКацярынуІванаўнуГрыневіч,якойпаказаўнека-торыясваевершыіякаяпадтрымалаяго.

ВажнымэтапамужыцціУладзіміраКараткевічасталавучобаў1949—1954 гг. на філалагічным факультэце Кіеўскага дзяржаўнагаўніверсітэта імяТарасаШаўчэнкі.Для яго гэта быў час пошукаў істанаўленняякасобыітворцы.Летам1950г.напісаўуОршыпер-шы варыянт аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха». 29 ліпеня1951 г. у аршанскай раённай газеце «Ленінскі прызыў» былі на-друкаваныяговершы«Здесьбудетканал» і«ЯкубуКоласу» (адпа-веднанарускайібеларускаймовах).УжонапачаткутворчагашляхуКараткевічзвярнуўсядамінуўшчыныіфальклору,штовыявіласяўказках «Лебядзіны скіт», «Вужыная каралева», «Казка пра Пятра-разбойніка», «Надзвычайная котка» (пазнейшая назва «Чортаўскарб»), вершах «Машэка», «Якуб Ваўкалака», апавяданні «Паля-шук»,якіяпадназвай«КазкіілегендымаёйРадзімы»даслаўлетам1952 г. на ацэнку Якубу Коласу. Тады ж напісаў некалькі цікавыхнавуковыхдаследаванняў,збіраўсястацьлітаратуразнаўцам.

9

У 1954—1956 гг. працаваў настаўнікам у вёсцы Лесавічы Та-рашчанскагараёнаКіеўскайвобласці.Вясной1955г.здаўэкзаменыкандыдацкага мінімуму і, як згадаў пазней у аўтабіяграфіі «Даро-га, якую прайшоў», «пачаў быў пісаць дысертацыю пра паўстанне1863 г. ва ўсходнеславянскіх і польскай літаратурах, але прыйшлііншыяінтарэсы:з’явіласязадумкаабраманенатуюсамуютэму».

Пераломны для Уладзіміра Караткевіча стаў 1955 год, калі ўчасопісе«Полымя»(№7)быўнадрукаваныяговерш«Машэка»,аўкнізе«ЯнкаКупала.Зборнікматэрыялаўабжыцціідзейнасціпаэта»змешчанынарыс«Вязынка».

Гэтыя публікацыі акрылілі маладога творцу. Яго заўважылі ўСаюзепісьменнікаўБеларусі.Уверасні1955г.удзельнічаўуШос-тай рэспубліканскай нарадзе маладых пісьменнікаў у Мінску, дзевысокаацаніліяговершы.УладзімірКараткевічвыношваўзначныятворчыязадумы.Марыўнапісацьтворы,якіясклалібстотамоў.Ся-родіхпавінныбылібыцьіцыклневялікіхаповесцейпрагісторыюбеларускай шляхты, і эпапея «Век» з пятнаццаці раманаў, якаяпавінна была ахапіць гісторыюБеларусі з 1860 г. да сучасных ямудзён.Многае,штозадумаўуюнацкіягады,пісьменнікздзейсніў.

Натхнёна і плённа Уладзімір Караткевіч працаваў у другой па-лове 1950-х гг. Знаходзіў час для творчасці ў 1956—1958 гг., калінастаўнічаў у 8-йшколеОршы.У сакавіку 1957 г. закончыў п’есу«МлыннаСініхВірах»,уканцымая—аповесць«Уснягахдрамаевясна»,надрукаваўуперыёдыцышматлікіявершы.У1958г.выдаўзборнік вершаў «Матчына душа», закончыў аповесці «Дзікае паля-ванне караля Стаха» і «Цыганскі кароль», напісаў шмат вершаў іапавяданняў.

У 1958—1960 гг., падчас вучобы на Вышэйшых літаратурныхкурсах у Маскве, напісаў кнігу паэзіі «Вячэрнія ветразі» (1960),некалькіапавяданняўіаповесць«Сіваялегенда».Разамзнапісанайраней аповесцю «Цыганскі кароль» гэтыя празаічныя творы скла-лі трэцюю яго кнігу «Блакіт і золата дня» (1961). У Маскве быўзадуманы раман «Леаніды не вернуцца да Зямлі». На Вышэйшыхлітаратурных курсах захапіўся кіно. Пачаў працаваць над сцэ-нарыямі.У1960—1962гг.вучыўсяўМасквенаВышэйшыхсцэнар-ных курсах. Масква, як і Кіеў, істотна паўплывала на фармаваннеКараткевічаякасобыімастака.У1963г.пераязджаенасталаежы-харстваўМінск.

Уладзімір Караткевіч прыйшоў у літаратуру ў другой палове1950-х — пачатку 1960-х гг., у спрыяльны час, на хвалі грамад-скага абнаўлення, выкліканага так званайхрушчоўскай адлігай.Ёнарганічназасвоіўвопытбеларускайісусветнайкультур.Ізмогска-зацьсваё, адметнае слова, істотнаўзбагаціўбеларускуюлітаратуру

10

ў ідэйна-тэматычных і жанрава-стылёвых адносінах, напоўніў яеінтэлектуальным і філасофскім зместам. Меў энцыклапедычныяведы, быў таленавітым мастаком, цудоўным спеваком, выдатнымапавядальнікам, здольным артыстам, нястомным вандроўнікам.МоцналюбіўБеларусь.

ПершыядрукаваныявершыУладзіміраКараткевіча заўважыла івысокаацанілакрытыка.Былі,праўда, інападкі.Напрыклад,ушэ-рагуматэрыялаў,змешчаныху1957г.уаршанскайгазеце«Ленінскіпрызыў»,яговершыасуджаліся,асаблівазагістарычнуютэму.

Якзначнуюпадзеюўтагачаснымлітаратурнымжыццікрытыкаацаніла выхад зборніка «Матчына душа», адзначыла талент, сама-бытнасцьіарыгінальнасцьпаэта,непаўторнасцьягостылю.Праўда,асобныякрытыкідакаралізакніжнасць,ускладненасць,захапленнегістарычнайтэматыкайінедастатковуюўвагудасучаснасці.

Раннія вершыУладзіміраКараткевіча вызначаліся моцным пат-рыятычным пафасам, сувяззю з народнай творчасцю і гісторыяй,спалучэннем эпічнасці, баладнасці з эмацыянальнасцю і лірызмам(«Машэка»,«БаладапрапаўстанцаВаўкалаку»,«Заяцварыцьпіва»,«Калумбызямлінязнаемай»,«Матчынадуша»,«ПаўлюкБагрым»).Паэт жыў думкай пра непарыўную повязь уласнага лёсу з лёсамБеларусі.Дляяго,ужонапачаткутворчагашляху,характэрнымібылітакія вызначэнні, як «мой чароўны беларускі край, Бацькаўшчынасветлая мая!» (верш «Бацькаўшчына»), такія сцвярджэнні, як «ўсешляхіпрыводзяцьнедаРыма,адародныхвербаўібяроз»(верш«Удняпроўскіххвалях,быўкалысцы...»).Найвышэйшаепрызначэннеі абавязакчалавека імастака ёнбачыўу служэнні роднай зямлі.Увершы«Матчынадуша»паэт сцвярджаў,штопраз казкі, легенды іпаданніёнпавіненперадаць«барацьбуіпакутынарода,неўміручуюдушуяго».Увершы«ПаўлюкБагрым»развагіпратрагічнылёспаэ-танапаўняўэмацыянальнымізваротамідаБеларусі,думкаміпраяегістарычныяшляхі,заклікамдаяеабуджэнняіволі.

Паэзія Уладзіміра Караткевіча 1950-х гг. гучала па-маладомушчыра і эмацыянальна. Яна вызначалася знешнім эпічным спако-ем і ўнутранайнапружанасцю.Журботныя і трагічныяматывыяголірыкіўраўнаважвалісясветлыміічыстыміпачуццямі,выкліканымілюбоўю да Бацькаўшчыны, захапленнем яе прыгажосцю, верай уяе лепшую будучыню. Аптымістычны, жыццесцвярджальны па-фас надаваў асаблівую чароўнасць яго вершам. У творчасці паэ-та спалучаліся баладнасць, жартоўнасць, дакладнасць, яскравасцьмалюнкаў навакольнага свету і казачнасць, умоўна-фантастычнаявобразнасць. Ён перадаваў самыя тонкія адценні душэўнага ста-нулірычнагагероя,поўніўсяпантэістычнымяднаннемзпрыродай,

11

абапіраўсяналітаратурнывопыт,выкарыстоўваўнабыткіфальклоруі міфалогіі, пісаў вершы патрыятычныя, заглыблена-філасафічныя,інтымныя.

УладзімірКараткевіч часта звяртаўся ў паэзіі да сусветна вядо-мыхтвораўжывапісу,музыкі,дойлідства,дабіблейскіхіантычныхсюжэтаў, вобразаў і матываў («Дзіва на Нерлі», «Прарок ГеронімБосх»,«Самсон»).Праецыруючыіхнабеларускікультурна-духоўнывопыт(«ТрызненнемужыцкагаБрэйгеля»),выяўляўуласныяглыбо-капатрыятычныяігуманістычныяпачуцці.

У1969г.выдаўарыгінальнызборнікпаэзіі«МаяІліяда».Прык-метнайз’явайубеларускайлітаратурыстала іапошняякнігапаэта«Быў.Ёсць. Буду.», якая выйшла ў 1986 г. пасля яго смерці (памёр25ліпеня1984г.).УладзімірКараткевіч—яркііталенавітыбеларускіпаэт. Яго паэзіі 1960—1970-х і апошніх гадоўжыцця ўласцівы ра-мантычная ўзнёсласць і грамадзянская страснасць, асацыятыўнаявобразнасць і глыбіня зместу, пранікнёнылірызм іфіласафічнасць,патрыятычнаегучаннеігуманістычнаяскіраванасць.

Патрыятычным пафасам прасякнуты вершы «Скарына пакідаерадзіму», «Нявесце Каліноўскага», «Багдановічу». Канкрэтныя гіс-тарычныя асобы ў Караткевіча— змагары і пакутнікі за народнаешчасце, асобы выключныя і незвычайныя. Яны мужныя, любяцьсвабоду, непрымірымыя да зла, прыгнёту і дэспатызму. У вершы«Багдановічу»паэтсцвярджаў:

Боякёсцьународатакія—Незагінедавекународ.

Уладзімір Караткевіч арыгінальна асэнсаваў біблейскі вобразу «Баладзе аб трыццаць першым сярэбраніку». Высокую культу-ру мыслення, арыгінальны падыход паэта да твора мастацтва, ягоўменнезасяродзіццанаўсеагульныміадначасовазямным,натураль-ным, чалавечным у чалавеку выявіў верш «Безгаловая Венера». Увершы«Таўры»ёняк«паэтзбеларускіхузгоркаўсініх»задумаўсянадуласнымлёсам,будучыняйсвайгонародаіўвогуленадбудучы-няйчалавецтва.

Патэтычнаіўрачыставыявіўгонарзасваюзямлюіяелюдзейувершы«Беларускаяпесня»:

Дземойкрай? Там,дзелюдзініколінебудуцьрабамі,Штозаполіўкуносяцьярмоўбезнадзейнайтурме,Дзеасілкі-хлапцымаладыміўзрастаюцьдубамі,Амужчыны,якскалы,—ударыш,ізломіццамеч.

12

НепаўторнараскрыўсяУладзімірКараткевічуінтымнайлірыцы.Паэт імкнуўся спазнаць таямніцу і загадку кахання, услаўляў яговеліч і неўміручасць. Лірычны герой вершаў Караткевіча — ма-ральнымаксімаліст,асобаінтэлектуальнаідухоўнабагатая.Каліёнкахае,тошчыра,адкрытаіўсёйдушою.Рамантычныхарактармыс-ленняўзмацняўдраматычнаегучаннемногіхвершаў.

Уладзімір Караткевіч звяртаўся да рамантычнай паэтыкі з яепавышанай экспрэсіўнасцю і напружанасцю, яркімі і кантраснымівобразамі, выкарыстоўваў сілаба-танічныя і танічныя памеры, вы-яўляўпрыхільнасцьдадольніка—відутанічнагаверша,своеасаб-лівайпераходнайформыадсілаба-танічнайдатанічнайсістэмывер-шавання.Згадаміяговершнабываўфіласофскіхарактар.

Маральна-філасофскіроздумпаэтапрасэнслюдскогаіснавання,прасваёмесцаўсусвецераскрыўсяўвершы«Дэман».Удаверлівайгутарцыздэманам,яківыступаеякягодвайнікіміфічныдух,аўтарспрабуе знайсці адказы на балючыя пытанні, якія яго хвалююць.Паэтразумее,штошляхдаісціныцярністы.Празпакуты,змаганнеілюбоўможнанаблізіццадаідэалу,зведацьхвіліныдухоўнагаачы-шчэння,адчуцьбольірадасцьжыцця.

Упаэтычнымтворы«Бекеш,абоОдаЕрасі (Балада1555года)»паэтпрамаўляў:

Ерась,вялікаямаціўсіхнародаўвялікіх,Выратуйсынасвайго,штонебудзебыдлецьспакваля.

ТакоевыказваннебылохарактэрнаедляУладзіміраКараткевіча,яківыступаўсупрацьпанылагапрагматызмуідагматыкі,крытыкаваўагульнапрызнаныяісціны,адстойваўжывыінеспакойнылюдскідух,якізнаходзіўсяўняспынныхпошуках,з’яўляўсярухавікомпрагрэсуіабнаўлення.

Паэзія Уладзіміра Караткевіча з’яўляецца элегічна-лірычнай,драматычнайінаваттрагічнай.Алеянаніколінебылаэмпірычнайіхалоднай.Шматуёйсвятлаірадасці.Дасканалымгімнамдружбеіжыццюз’яўляеццамалаяпаэма«Вінодажджоў»,творлёгкі,свабод-ны,іскрыстыіразамзтымцэласныігарманічны.

Сцвярджэннем уласнай велічы, магутнасці і несмяротнасці,далучанасцідалёсулюдскогапрасякнутыверш«Быў.Ёсць.Буду...»:

Быў.Ёсць.Буду.Таму,штозаўжды,якпракляты,Жывубяздоннайтрывогай,Таму,штосэрцамаёраспятаЗаўсемільярдыдвухногіх.<...>

13

Заўсіх,хтокрывёюпішаЎнязгодзеЗрабстваподлайдарогай,ХтозаКрайСвойРодны,заўсеНародыПаўстаненаватнаБога.

Вершвызначаеццатыранаборствам,праметэізмам.Адлюбовідаасобнага чалавека, ад любові да роднай зямлі паэт уздымаўся даўсясветнай любові. I гэта была не дэкларацыя, а глыбока выпаку-таваная думка, заснаваная на ўласнымжыццёвым і творчымвопы-це.ПрацягваючытрадыцыіМ.Багдановіча(верш«Народ,БеларускіНарод!..»), невыпадкова ён словы «Край Свой Родны», «Народы»напісаўзвялікіхлітар.

Плённа распрацоўваў паэт гераічны эпас у «Паэме пра явар ікаліну», дзе выкарыстаў фальклорны сюжэт пра свякроў, якаяатруціланялюбуюнявестку, іпразакаханых,якіхнеразлучылана-ватсмерць.Дагэтагасюжэтаёнпадышоўпа-свойму,асэнсаваўягонетолькіўпсіхалагічна-бытавымімаральным,алеіўнацыянальна-гераічным плане. Гэты твор можна суаднесці з французскімрыцарскімраманам«Трыстан і Ізольда» іяговядомыміварыянтаміназаходнееўрапейскіхмовах.

УладзімірКараткевічславіўсвойнарод,верыўуягонеўміручасць:«Будзедавекунашмужныімудры,вялікінарод»(верш«Надпіснакаменінадкрыніцай»).Ёнжыўтрывогаміірадасцяміроднайзямлі.Увершы«НаБеларусіБогжыве»злюбоўюпісаў:

«НаБеларусіБогжыве»,—Таккажамойпростынарод.ТуюпраўдусцвярджаерасаўтравеІадвечнызоркарагод.ТуюпраўдусцвярджаеУпартасцьхваль, Іпродкаўзапавет,Імовызалатаясталь,Інашыхдумсусвет.<...>АняманідзеВярнейшыхсяброўІпрыгажэйшыхжанчын.Гэтакрайраскрытыхдушідзвярэй,Гэтакрай—Твойдомісабор...Ўнасдваццацьзлішнімтысячрэк,Адзінаццацьтысячазёр.

14

Намёсцьштопіць,Зпадмосткаўліць,Чымпалісваеакрапіць,Аякдавядзе,тоёсцьнамдзеІворагаўтапіць.<...>

ІпратоекожныпяесалавейРоснымкветкамуроднайтраве:«НаБеларусіБогжыве»,—Іняхайдавекужыве.

Упершайпалове1980-хгг.умудроныжыццёвымвопытампаэтувершы«Богпайшоў.Жыццёідзепадкручу...»прамовіў:

Ёсцьзаместпрыватнайнеўміручасці—Бессмяротнасцьнацыітваёй.

Пранікнёнасцю і глыбінёй думкі вызначаецца апошні вершУладзіміраКараткевіча,напісаны19чэрвеня1984г.да60-годдзяВа-сіляБыкава:

Часстагоддзі,яккасой,сцінае,Веры,царствы,догмыйдуцьдаценяў...Ўсёмінае—Гонарнемінае,Бонароджаныаднымсумленнем.Калісонцавыб’еццазтуману,Толькііхіўспомніцьхорнародаў,Воінаўсваіх,святыхізраненых,Рыцараўсумленняісвабоды.

Гэтыя словыдобра выявілі таксама сутнасць самогаУладзіміраКараткевіча, які і ўжыцці, і ў літаратурыбыўрыцарамсумлення ісвабоды,рыцарамроднайБеларусі.

Шырокае прызнанне як на Беларусі, так і далёка за яе межаміпрынеслаУладзіміруКараткевічуягопроза.

Прыходубеларускуюлітаратурутакогапісьменніка,якУладзімірКараткевіч,быўзаканамерныіабумоўленыпрацэсамразвіццясамойлітаратуры,атаксамапатрэбаміграмадскагаідухоўнагажыццятагочасу, каліжыўмастак.ЯшчэнапачаткуХХст.ЯнкаКупала,ЯкубКолас,МаксімБагдановіч,МаксімГарэцкі,ВацлаўЛастоўскі вост-раадчулі,штолітаратуранезможапаўнакроўнаразвівацца,калінеасвоіцьмінуўшчынусвайгонарода.

15

І ў далейшымродная гісторыяпрыцягвала ўвагуМіхася Зарэц-кага,КузьмыЧорнага,ЮркіВіцьбіча,ЯзэпаДылы,БарысаМікулічаі многіх іншых беларускіх пісьменнікаў. Аднак не ўсё задуманаеянымаглі здзейсніць у часы таталітарнага рэжыму.Таму да пачат-ку 60-х гг. ХХ ст. для беларускай прозы былі прымальныя словыМаксімаТанка,якіў1936г.у«Лісткахкалендара»пісаў:«Апакульшто некранутай цаліной у нас ляжыць гістарычная тэма, чакаючысвайго Вальтэра Скота, Сянкевіча». Сёння ж падстаў для такогасцвярджэння няма. Уладзімір Караткевіч з’яўляецца, па сутнасці,заснавальнікамбеларускайгістарычнайраманістыкі.

Пісьменнік дасканала ведаў і па-мастацку адлюстраваў падзеідалёкаймінуўшчыны.Ёнабгрунтаваўу інтэрв’юАдамуМальдзісуідэю пра непарыўную повязь часоў: «У падзеях мінулага нашыкарані. А дрэва без каранёў не можа ні існаваць, ні, тым больш,прыносіцьплады»(Літаратура імастацтва,1967,21ліп.).Гісторыябыла арганічнай часткай духоўнагажыццяУладзіміра Караткевіча.Ён шырока абапіраўся на творчую фантазію, не капіраваў з наву-ковайдакладнасцюгістарычныяпадзеі іфакты,астварыўмастацкілетапіс роднай зямлі. Для пісьменніка важна было ўзнавіць духмінулыхэпох,зразумецьсэнсгісторыі.У1980г.узапіснойкніжцыёнадзначыў:«Безгістарычнагарамана,гістарычнайлітаратурыўвогуленеможаабудзіццанацыя,боняманацыібезпачуццягістарызму,безспакойнага гонару за сябе іпроста самапавагі, безверыў тое,штояна ёсць яна, непераходзячая, сталая, вечная каштоўнасць вечнагачалавецтва, іпаўсіхгэтыхпрычынахпавіннажыць,жыцьдзейна івелічна,ведаючысабецануіўдрэнныміўвялікім».

Уладзіміру Караткевічу ўласціва рамантычнае, фальклорна-ле-гендарнае, міфалагічнае і адначасова канкрэтнае, гістарычнае, па-мастацкудакладнае і дасканалае асэнсаваннемінуўшчыны.Паэты-зуючыгісторыю,ёнуздымаўпытанні,актуальныядлясучаснасці.

Да сярэдзіны 1950-х гг., калі ў беларускіх перыядычных вы-даннях пачалі з’яўляцца вершы Уладзіміра Караткевіча, ён ужонямала стварыў празаічных твораў. Так, у агульным сшытку падназвай «Літаратурны дзённік Караткевіча Уладзіміра» змешчанырукапісы навелы «Рабіна», артыкулаў «Аляксей КанстанцінавічТалстой», «Некалькі слоў пра Францішка Багушэвіча як вялікагапесняраБеларусі іпрадстаўнікакрытычнагарэалізмуўбеларускайлітаратуры 2-й паловы ХІХ стагоддзя», апавядання «Багун-трава»,легенды «ЛюбоўМааў» і верша ў прозе «Каштаны». Гэтыя творынапісанынарускаймове,артыкулпраБагушэвіча—набеларускай.Узнікліяныўпершыяпасляваенныягады.Напрыклад,артыкулпраБагушэвічабыўнапісаны16сакавіка1946г.,авершупрозе«Кашта-ны»—31сакавіка1950г.уКіеве.

16

Несумненнымі мастацкімі вартасцямі вызначаюцца і створа-ныя ў студэнцкія гады такія празаічныя творы на рускай мове, якапавяданні «Сабачая радасць», «Прафорг Каралёў», эцюд «Бетхо-вен»,лірычныяімпрэсіі«Скрыпкапяе»,«Клён»,«Рукі(музыка)».

Хутчэйзаўсёўканцы1940-хціпачатку1950-хгг.узніклаапо-весцьнарускаймове«Перадгісторыя».Янаскладаеццазтрохдосыцьсамастойныхусюжэтныхадносінахчастак.Упершайчастцыпадзеіадбываюцца,якпішапісьменнік,«много-многостолетийназадвне-ведомойдалекойстране»,дзежылімудрыя,сумленныяіпрацавітыялюдзі, якія зрабілі свой край сапраўдным раем. Дзеянне другойчасткі разгортваецца на тойжа зямлі, заваяванай іншыммоцным іжорсткімнародам,нанекалькі стагоддзяўпазней. І ў невялікім за-ключнымраздзеле,своеасаблівымэпілогу«Калясценкі»,апісваеццапакаранне смерцю паўстанцаў 1863 г. і іх камандзіра Грынкевіча.Тутпісьменніквыкарыстаўсямейнаепаданнепрапродказбокусва-ёймаці ТамашаГрыневіча, якога як аднаго з кіраўнікоў паўстання1863г.расстраляліўРагачове.

Аповесць «Перадгісторыя» — адзін з першых буйных твораўУладзіміраКараткевіча,якбыпрамацярыкягомастацкайспадчыны.Тоежсамаеможнасказацьіпрааповесць«ДзікаепаляваннекараляСтаха», першыварыянт якойузнік летам1950 г. уОршы.У гэтыхаповесцяхзакранутымногія ідэі,тэмы,матывы,сюжэтыівобразы,якіяпазнейпісьменнікразвіваўусваіхнаступныхтворах.

Гістарычнывопытнарода, яго чароўнуюдушуўвасобіўУладзі-мірКараткевічіўтворахпадназвай«КазкіілегендымаёйРадзімы»,якіядаслаўлетам1952г.наацэнкуЯкубуКоласу.Народнаятворчасцьзаўсёдыбыланадзейнымітрывалымпадмуркамдляпісьменніка.Улісце,прыкладзенымдагэтыхтвораў,ёнзаўважыў,штоказакуяго«ёсцьяшчэзпаўсотні,дзясятакпесеньііншае»,выказаўшкадаван-не,«чамутолькіненамагаюццафалькларыстызапісацьусёгэта»,бо«яножперадновыміінтарэсаміадступае».

Думаецца,штоКараткевічужотады,напачаткутворчагашляху,разумеўзначнасцьказкідлявыхаванняўдзяцейлюбовідарадзімы,далучэння іх да беларускай мовы. У гэтым плане УладзіміраКараткевічаможнапараўнацьзХансамКрысціянамАндэрсенам,якіпразсваеказкіўзняўпрэстыждацкаймовыікультуры.

Тое,штобудучыпісьменнікпачуўяшчэдавайныадсвайгодзе-да,ёнудалаапрацаваўіўвасобіўуказках«Лебядзіныскіт»і«Вужы-наякаралева».Якіказка«Лебядзіныскіт»,патрыятычнаяпазмесце«КазкапраПятра-разбойніка».

АпавядальныталентідзівоснаяфантазіяУладзіміраКараткевічадасканала раскрыліся ў казцы «Надзвычайная котка», якую пазнейёндапрацаваўіназваў«Чортаўскарб».Уёйзаймальнаіцікаваапа-

17

вядаеццапратое,якмядзведзьвыратаваўЯнкуіягосям’юадчорта,якісваволіўуіхняйхаце.

Натуральнасцю размоўнай інтанацыі, пластычнасцю малюнкаў,багаццем фантазіі характарызуюцца і дасланыя Якубу Коласу, яквызначыўаўтар іхжанр,«звобразаўказак»,якіяўзніклізпавер’яўці асобныхфрагментаў казак («Рыбін цар», «Пан тванны,шляхціцбагняны»,«Вераб’ёвацешча»,«Ноч»,«Стараяказка»).

Цікавыяказкістварыўпісьменніку1970-яіўпачатку1980-хгг.(«Верабей,саваіптушынысуд»,«Кацёлзкаменьчыкамі»,«Нямоглыбацька»,«Вяснаўвосень»іінш.).

Казкам Уладзіміра Караткевіча ўласцівы натуральнасць гучан-ня,займальнасцьсюжэта,пластычнасцьмалюнкаў,багаццефантазіі,пазнавальнасць.Уіхарганічнапраявілісяасаблівасціфальклорнагаіаўтарскагастыляў,паядналісяфантастычнае,таямнічнаеіканкрэт-нае,рэальнае.Пісьменнікпаэтычнаіўзнёсла,часамзадценнемла-годнагагумару,узнавіўказачныясюжэты,вобразы іматывы,добраперадаў народную мараль, этыку, закрануў філасофскія праблемы,з пачуццём мастацкай меры выкарыстаў дыдактычнасць, выказаўпрыхільнасцьпераважнадаапрацоўкічарадзейныхказакіказакпражывёл.Фіналуягоказкахчасцейзаўсёшчаслівы.

УладзімірКараткевічз’яўляеццааўтарамуступнагаартыкула«Абадай вам цікава было» да зборніка беларускіх народных казак «Зрога ўсяго многа» (1968). Казкі «Чортаў скарб», «Верабей, сава іптушынысуд»склаліягозборнік«Казкі»(1975).

Жывы і прываблівы вобраз старога васьмідзесяцігадовага селя-ніна стварыў пісьменнік у апавяданні «Дзядуля». Пра трагедыю,якаяадбыласявосенню1863г.углухімпалескімсяле,дзеспыніўсяна адпачынак пасля сутычак з інсургентамі атрад царскага войска,расказаўуапавяданні«Паляшук».

Інтэнсіўныя мастацкія пошукі вёў Уладзімір Караткевіч у дру-гойпалове1950-х гг.Вясной1956г.уЛесавічахстварыўневялікіяапавяданні пра звяроў і птушак: «Сойка», «Як абуджаеццажанчы-на», «Качка», «Джэк», «Куцька», «Мядзведзь», «Тры вароны», якіяаб’яднаўунізку«Нямыябраты».

СтыхіяйдляУладзіміраКараткевічабылапрыродаігісторыя.Усакавіку1956г.уЛесавічахнапісаўлегенду«МаціВетру»,прысве-чануюпаўстанню1743—1744гг.наКрычаўшчыне.Янапачынала-сяўзнёслаіпранікнёна:

«ПрадаваласяРадзіма.Яна прадавалася з беднаю сваёю зямлёй, са старажытнымі

пушчамі,зблакітнымкрышталемрэкіквітнеючымілугамі,звадоюінебам,замкамііхалупамі,зматчынайласкайіўсмешкайдзіцяці,змудрымідзядамііпяшчотнымідзяўчатамі,зкамянямістаражытных

18

будынкаў,зкрывавайгісторыяйнарода,зягосучаснымібудучым,зяговоляй».

ДалейапісваеццапрыездВашчылыдаВасіляВетру,якіспраўляесвае заручыны, наведванне Васілём Ветрам пракажонага, а потымягоныад’ездразамсасваёйжонкайдапаўстанцаў.

Легенда«МаціВетру»сталатрывалымпадмуркамдлятрагедыі«Маціўрагану»(1982),асаблівадляпершайяедзеі.Самопаўстаннеўлегендзенепаказана.Аўтарназаключныхстаронкахтолькікорат-казгадаўпраяго,паабяцаў,штокалі-небудзьраскажапратыяпадзеі.Іпісьменнікпазнейстрымаўсваёслова.

Уласны вопыт і вопыт свайго пакалення ўвасобіў УладзімірКараткевічуаповесці«Уснягахдрамаевясна»,якуюнапісаўумаі1957г.уОршы.

Аповесцьбыластворананахваліграмадскіхперамен,якіяадбы-лісяпаслявыкрыццякультуасобыСталіна.Асноўныяпадзеіадбы-ваюццаў1952г.Іхоцьненазваныгорад,уякімадбываеццадзеянне,алегэта,безумоўна,Кіеў.

Аповесць «У снягах драмае вясна» — твор аўтабіяграфічны.Шмат узяў ад пісьменніка галоўны герой Уладзіслаў Берасневіч,асобатворчая, інтэлектуальна ідухоўнабагатая.УЯнеПаважным,аднакурсніку і сябру Караткевіча, пазнаецца Фларыян Няўважны,пазнейвядомыпольскіперакладчык ідаследчыкукраінскай ібела-рускайлітаратур.Мелісваіхпрататыпаўтаксамаіншыягероітвора.

Уладзімір Караткевіч напісаў цікавы і змястоўны твор пра сту-дэнцкаежыццёпачатку1950-хгг.Аповесцьзахапляеіўражваетрап-насцюібагаццемдэталяў,дасканаласцюмовы,тонкасцюіглыбінёйураскрыццідушэўныхперажыванняў герояў,у адлюстраванні сту-дэнцкагаасяроддзя,уперадачыдухуікаларытутагочасу.

Тэматычным багаццем вызначаюцца апавяданні УладзіміраКараткевіча, створаныяўканцы1950-х—пачатку1960-х гг.Нека-торыяз іх,як,напрыклад,«Завеі»,«Ляснаягісторыя»,«Госцьпры-ходзіць на золкім світанні», «Аліва і меч», «Пасмяротная гісторыяаднаго цецерука», «Белае полымя», «Лісты не спазняюцца ніколі»,«Маленькаябалерына»,прыжыцціпісьменніканедрукаваліся.Роз-ная мастацкая вартасць гэтых твораў. Аднак усе яны напісаны во-пытнайрукою.

Праўдзіва і арганічна перададзены людскія адносіны і пачуцціў апавяданні «Завеі». У апавяданні «Лясная гісторыя» добра рас-казанапрадружбутроххлопцаў(двухстаршакласнікаў істудэнта),пра іх любоў да прыроды. Мужныя і адданыя сваёй справе людзіпаказаны ў апавяданні «Белае полымя», падзеі якога адбываюццаў 1930-я гг. на Чукотцы.Шчырым, пранікнёным пачуццём і высо-кай паэзіяй прасякнута імпрэсія «Подыхі продкаў», якая ўзнікла

19

пасля наведвання пісьменнікам славутай царквы Пакрава на рацэНерлі, пабудаванай на тэрыторыі Уладзіміра-Суздальскага княства.Падзеіапавядання«Аліваімеч»адбываюццаўграмадзянскуювай-ну. У ім пісьменнік стварыў яркі і самабытны вобраз самаахвяр-нага збіральніка і захавальніка беларускіх мастацкіх каштоўнасцейМаеўскага, па-свойму раскрыў вобраз Леніна. У апавяданні «Ма-ленькаябалерына»добраперадаўграмадскуюатмасферуўМасквеўдругойпалове1930-хгг.,стварыўцікавыявобразымаладойбалеры-ныНіныЛядоўскайіСталіна.

У канцы 1950-х — сярэдзіне 1960-х гг. талент пісьменнікавыявіўсязнезвычайнайсілай.Гэтабыўпікяготворчасці.Утойчасёнстварыўсваезначныяпразаічныятворы.Многіяз іх,як,напры-клад,раманы«Каласыпадсярпомтваім»,«ХрыстоспрызямліўсяўГародні», аповесці «Ладдзя Роспачы», «Чазенія», пісаліся ці былінапісаныўРагачове,удзедавайхаце,дзежыўзсям’ёйдзядзькаІгарВасільевічГрынкевіч.РагачоўбыўдляУладзіміраКараткевічатым,чымбыліМіхайлаўскаедляАляксандраПушкіна,ЯснаяПалянадляЛьваТалстога,АкопыдляЯнкіКупалы.

Як сталы пісьменнік з адметным лірычна-рамантычным тален-тамраскрыўсяУладзімірКараткевічуапавяданнях«Якзвяргаюццаідалы», «У шалашы», «Блакіт і золата дня», «Карней — мышы-ная смерць», «Лятучы Галандзец», «Ідылія ў духу Вато», аповес-цях«Цыганскікароль» і«Сіваялегенда»,якіясклаліпершыягонызборнікпрозы«Блакітізолатадня»(1961).

У творчасці Уладзіміра Караткевіча арганічна спалучаліся лі-рычнаеігераічнае,авантурнаеіфантастычнае,будзённаеівыключ-нае, рэальнае і таямнічае. Героі яго першых друкаваных твораўдзейнічаліўнезвычайныхіадначасоварэальныхабставінах.

Проста і натуральна апісаў празаік у апавяданні «Блакіт і зо-лата дня» веснавую паводку на Палессі, нараджэнне кахання ўНаталькі іЮркі,непаўторнасць іпрыгажосцьжыцця.Сімвалічнымз’яўляеццачасдзеянняўтворы.Гэтавясна,каліажываепрырода,іВялікдзень—УваскрэсеннеХрыстова. Невыпадковым уяўляецца імесцадзеяння—улюбёнаеУладзімірамКараткевічамПалессе.

Упачатковымварыянцеапавяданнемеланазву«Каўчэг».Іхоцькаўчэг-кірмашкрыхузатрымаўсянашляхудасвайгоўваскрэсення,выратавання і свята, але ён даплыве ў прызначаны час да храма,да лепшай і шчаслівай будучыні. Аўтар уславіў у апавяданні род-ную зямлю і яе людзей і паказаў гэтых людзей не этнаграфічна-лубачнымііэкзатычнымі,арэальнымііпаўнакроўнымі.

Пісьменнік бачыў у жыцці выключнае, рэдкае, незвычай-нае. Напрыклад, у апавяданні «Лятучы Галандзец» з цеплынёй ісімпатыяй паказаў сустрэчу двух, здавалася б, зусім розных лю-дзей — даверлівага, непасрэднага і крыху наіўнага паэта Лявона

20

Касачэўскага і разумнай, з цвёрдымхарактарам і выразнайжыццё-вайпазіцыяйартысткіМарыіЯкубовіч.

УгэтымапавяданнівыявілісянекаторыяэстэтычныяпрынцыпыУладзіміра Караткевіча, у прыватнасці, ягоныя адносіны да раман-тычнагаўжыцціімастацтве.Кабнезачарсцвецьдушой,сцвярджаўпісьменнік,трэбаверыцьулегенды,нестрачвацьсветлагаічыстага,загадкавагаітаямнічагаўспрыманнярэчаіснасці.

Усваіхпершыхдрукаваныхапавяданняхёнзтонкіммастацкімгустам раскрыў складаныя інтымныя перажыванні («У шалашы»),дакладна абмаляваў працэс пазнання навакольнага свету Алён-кай, якой яшчэне споўніласядвух гадоў («Як звяргаюцца ідалы»),стварыўпраўдзівывобраздзівакаватагачалавека, якіў гадывайныздолеў здзейсніць подзвіг («Карней — мышыная смерць»). Гэтыятворы сведчылі пра майстэрства пісьменніка, ягонае ўменне рас-крыцьлюдскіяхарактары,духоўнаежыццёсваіхгерояў.

Высокай рамантыкай, жывымі людскімі страсцямі і водарамгісторыі напоўнены апавяданні «Кніганошы», «Сіняя-сіняя», «Дрэ-вывечнасці»,«Залатыбог»ііншыя,створаныяўпазнейшыячасы.

Трагедыябеларускаганародаў80-ягг.ХІХст.паказанаўапавя-даннях«Кніганошы»(1961),«Сіняя-сіняя»(1964).

УладзімірКараткевіч—выдатныапавядальнік.Апісанніягоныянадзвычай паэтычныя, эмацыянальныя і сэнсава насычаныя. Ад-метныатрымаўсяўапавяданні«Кніганошы»зачын:«...Усасновымлесе—маліцца, у бярозавым— любіцца, у дубовым— волю ка-ваць,уяловым—душуд’яблупрадаваць.

Гэтылесбыўяловы».Прыведзеным радкам уласцівы эмацыянальная прыўзнятасць,

рытмічная зладжанасць і сімвалічнасць. Пасля такога фальклорна-рамантызаванага зачыну аўтар адразу ўводзіць у атмасферу таям-нічыхітрагічныхпадзей,апавядаючы,штоімухаморыўгэтымлесебылі крывавыя, і з рыжыкаў, калі іх збіць нагою, «тачылася рудаякроў»,ічырвоныяягадыжуравіннагадвалікроплікрыві.Гэтаепей-зажнае апісанне, насычанае трапнымі мастацкімі дэталямі, ствараенапружануюэмацыянальна-псіхалагічнуюатмасферудлядалейшагааповеду пра прапаршчыка пагранічнай заставы Алега Буткевіча іяго адносіны з простай вясковай дзяўчынай Ганусяй, пра смерцькніганошаў—яебратаібацькіКірылыТураўца.

Уапавяданні«Сіняя-сіняя»длявасьмігадовайарабскайдзяўчын-кі Джамілі, якая знемагае ў Сахары ад смагі і гарачыні, няздзейс-ненаймарай, чароўнайказкай і раемуяўляецца такі край, дзе ёсцьмнога-многа вады і зялёнай травы. Таму яна вельмі здзіўлена,чаму яе знаёмы, сталы чалавек, пакінуў такую зямлю. А гэта быўпаўстанец1863—1864гг.,якіпасляпаражэнняпаўстаннявымушаныбыўпакінуцьгэтутакзваную«сваюзямлю»,такуюсінюю-сінюю.

21

У гэтым апавяданні пісьменнік стварыў чароўны і сімвалічнывобраз роднай зямлі. Галоўны герой апавядання Пятрок Ясюкевічз трывогай і болем успамінае свой край. Глыбокім трагедыйна-філасофскімзместам,роздумампрасваюрадзімуіяелёсукантэк-сце грамадскіх і сацыяльных катаклізмаў, што адбыліся на зямлі,напоўнены і Петраковы думкі, якія аднойчы ўзніклі ў яго каляегіпецкіхпірамід:«Усёаднолюдзігінуць інародыгінуць, іпрацэсгэтыняўхільны,аназямлінезастанеццанічога,акрамямагіл».Празусмешкусфінкса,якішматперажыўішматпабачыў,вартыміжалюімарныміздалісяПетракувысілкііспробылюдзейнештазмяніцьужыцці. Ітымнеменшяквыкліксфінксуўгерояабуджаеццапрагажыцьізахавацьдлябудучынігэтуюкволуюдзяўчынку,штовярнулаямуўдумкахрадзіму,якуюнельгастраціцьідаякойтрэбавярнуц-ца,кабпрадоўжыцьпачатуюсправу.

Галоўны герой твораўУладзіміраКараткевіча—дзейсны гума-ніст. Напрыклад, Івар, герой апавядання «Барвяны шчыт» (1963),актыўнапратэстуесупрацьтаго,штоспусцілівадузазёр,—нічогаадгэтаганепрыдбана,астрачанамногае.Ёндамагаеццаітаго,каббульбяныяпалеткінезнаходзілісянамесцыпахаваннястаражытныхрускіхвоінаў,якіязагінуліўбітвезтатарамі.

Пісьменнікпранікаеўсамыяпатаемныязакуткічалавечайдушы,імкнецца сцвердзіць ідэальнае і прыгожае. Наколькі складаныя іняпростыя людскія адносіны, сведчыць апавяданне «Залаты бог»(1963). У Крым прыехала адпачываць Тэкля Данілаўна, звычайнаябеларуская жанчына, якая пражыла доўгае і цяжкае жыццё. Ра-зам са сваімі калегамі прыязджае на поўдзень і яе сын Валерый,таленавіты малады вучоны-фізік, знешне вельмі прыгожы. Там ёнсустракае сваюколішнююсяброўкуАгату, прыгажуню, якаяне за-хацелавыйсцізаягозамуж.МаціВалерыязанепакоеналёсамсвайгосына. Яна ведала, як цяжка было яму два гады таму, калі яго, за-хопленага навукай, у крытычны момант не зразумела тая, з якойён хацеў быць. Маці жадае Валерыю такую жанчыну, якая маг-ла б у горы і ў бядзе заставацца з ім. Пісьменнік паказаў склада-ныя ўзаемаадносіны паміж Валерыем і Агатай, дасканала перадаўтонкіядушэўныяперажываннігерояў,сцвердзіўнетолькіідэальнаеўіххарактарах,алеіраскрыўіхняе,такоенатуральнае,імкненнедазвычайнагалюдскогашчасця,дасуладнасціігармонііякваўласныхузаемадачыненнях,такіўадносінахдапрыроды.Такогапрачытаннявымагаеіпадзагаловакапавядання—«Зцыкла“Казкімора”».Вы-ключнае,незвычайнае,чароўнаетутнабываеасаблівуюролю,хоцьіразгортваеццадзеяннеўрэальныхабставінах.

УпрозеУладзіміраКараткевічавыразнавыяўляюццапрыкметыпаэтыкірамантызму,асабліватады,каліспакойны,аб’ектывізаваны

22

аповедзмяняеццапранікнёнымстраснымпачуццём,калінаўсюмоцраскрываецца лірычны талент мастака. А лірычнае, суб’ектыўнаенайчасцей увасабляецца ў выключным, значным, рамантычным.Пафасамзахаплення,радасцюжыццяпрасякнутаапавяданне«Дрэ-ва вечнасці» (1966), што асабліва выявілася ў апісанні Палесся іпалешукоў.Пісьменнік захапляецца гармоніяй, чароўнай адметнас-цю,хараствомівеліччупалескіхпесень,выключнымінепаўторныммайстэрствам іх выканаўцаў. Ён зачараваны палескімі краявідамі.Узвышана-рамантызаванамалюеі«дубКрывашапкі»,ВечнаеДрэва,якоесваёйвечнасцюінеўміручасцюпаядналачасы—мінуўшчынуісучаснасць,якоебылосведкаммногіхпадзейбеларускайгісторыі.Пісьменнікзазначае:«Крыйбожастацьямусведкамвайныатамнай,сведкамканцачалавецтваісваёйсмерціразамзім».

АднойсастыхійУладзіміраКараткевічабылапрырода.Любоўдапрыроды,цікавыязвесткіпражыццёзвяроўвыявілісяўапавяданні«Быліўмянемядзведзі»(1971).Уімапавядальнік,мастак-анімаліст,не толькі расказваепра ўласнуюпрафесійнуюцікавасць дажывёл,але і згадвае гісторыю пра двух мядзведзяў, з якімі яго лёс звёў ужыцці. У мінулым апавядальнік бачыць узор ідылічнага і гарма-нічнагасуіснаваннячалавеказпрыродай.Утворыправодзіццадум-ка пра каштоўнасць свабоды і натуральнага імкнення да жыцця ўродным асяроддзі, адзначаецца залежнасць будучыні прыроды аддзеянняўчалавека,гучыцьшкадаванне,штонельгавярнуцьчас,тра-піцьудалёкаемаленства,якоепрайшлоўаднымзчароўныхкуткоўБеларусі,назямлі,якаядляягоз’яўляеццанайпрыгажэйшайусвеце.

ТворчасцьУладзіміраКараткевічанапоўненадраматычнымзмес-там,штоабумоўленатрывожным ібалючымроздумаммастаканадлёсам як асобнага чалавека, роднага народа і ўвогуле чалавецтва,так і душэўным разладам,што часцей за ўсё ўласціва творцам ра-мантычнагаладумыслення,разладампаміждумкай і эмоцыяй,рэ-альнасцю і ідэалам. Але разам з тым яго творчасць на дзіва жыц-цесцвярджальная.Пісьменнікверыцьіпераканаўчасцвярджае,штоДрэваВечнасцінеможазагінуць:«Гэтаганепавіннабыць.Гэтаганебудзе.Залоггэтага—мудрыячалавечыявочы,чорныярукііапошніводсветзахадунавяршыніДрэваВечнасці».Тутвыявіласяшчыраезахапленне светам, што так уласціва Караткевічу, а таксама прагаідэалу,вераўнесмяротнасцьчалавекаіпрыроды,якімібыліахопле-нысэрцы і душымногіхрамантыкаў.Хорашаапісанаў апавяданні«Краіна Цыганія» (1969) ушанаванне на Палессі цыганамі свай-го вярхоўнага суддзі, які ўтапіўся год назад, ратуючы беларускуюдзяўчынку.

Пісьменніку, здаецца, былі падуладныўсе сферыжыцця.Пасляпраходжання ў жніўні— верасні 1965 г. вайсковых збораў у газе-

23

це Ціхаакіянскага флоту «Боевая вахта» з’явіліся ў яго аповесць«Чазенія» (1966) і апавяданне «Вока тайфуна» (1970). У апошнімрасказваецца пра няпросты лёс мічмана Сцяпана Дубаўца, якістраціў у вайну бацькоў і ў дзіцячым узросце трапіў на карабель.Ён у свае трыццаць дзевяць гадоў служыў на тральшчыку і разамз іншымі знішчаў міны, што засталіся ў вадзе пасля вайны. Ду-бавец з болем усведамляе неўладкаванасць асабістага жыцця. Ямунапярэдадні буры сонца здалося такім жа страшным, як і колькігадоў таму, калі яны трапілі ў «вока тайфуна», спакойную і ціхуюроўнядзьвады,ваколякойнамногіядзясяткімільбушаваўтайфун.Івосьгэтычалавек,стрыманыіскупынасловы,укрытычнымоманткідаеццаўледзянуюваду,адводзіцьадкарабляміну іратуесвайгосаслужыўца, які апынуўся ў вадзе. Для Дубаўца такія паводзіныз’яўляюццанатуральнымі.

УладзімірКараткевічбыўлетапісцамнетолькіайчыннайгісторыі.У апавяданні «Вялікі Шан Ян» (1970, пры жыцці пісьменніка недрукавалася)ёнзвярнуўсядапостацідзяржаўнагадзеячаСтаражыт-нагаКітая,якіжыўу390—338гг.данашайэрыіякіправёўрэфор-мы,штосадзейнічаліўмацаваннюцэнтральнайуладыідэспатычнайдзяржавы.Пісьменнікасудзіўугэтымтворывойны,тыраніюідэс-патызм, усё тое антыгуманнае, што практыкаваўШан Ян. МастакпаказаўШанЯна як непазбежную ахвяру сваёй уласнай тэорыі. Уапавяданні «ВялікіШанЯн» знайшлі далейшае выяўленне прабле-мы,даякіхКараткевіч звяртаўсяўапавяданні«Маленькаябалеры-на».

Свабодай формы, разнапланавасцю ў перадачы адносін паміжлюдзьмі,арганічнасцювыкарыстаннякалядныхпесеньвызначаеццаапавяданне «Калядная рапсодыя» (1973). У ім пісьменнік адметнапрарэагаваў на вынікі глабалізацыі, навукова-тэхнічнага прагрэсуі ўрбанізацыі, заўважыў і паказаў драматызм чалавечай асобы, вы-рванайзпрызвычаенагаёйпалескагаасяроддзя,закрануўпраблемулёсународнагамастацтва,раскрыўінтымныяперажываннігероя.

Патрыятызм, рамантычнае гучанне, гуманістычны змест, інтэ-лектуалізм, вольны палёт фантазіі, выяўленне глыбіні, шырыні ібагацця народнага жыцця сталі вызначальнымі рысамі творчасціКараткевіча. Ён пісаў страсна, цікава, займальна і захапляюча, па-своймуглядзеўнападзеі,звяртаўсянетолькідазначных,істотных,алечасам і дакур’ёзныхмомантаўайчыннай гісторыі.Напрыклад,у гумарыстычна-сатырычнай аповесці «Цыганскі кароль» (1958)закрануўфактіснаваннянаГродзеншчынеўканцыXVIIIст.цыган-скага«каралеўства».

Матэрыялыдля аповесці ўзяў з нарысаАдамаКіркора «Народ-насціЛітоўскагаПалессяііхняежыццё»,змешчанагаўтрэцімтоме

24

«ЖивописнойРоссии»за1882г., інапоўніўіхрэаліямітагачаснагажыцця,смешнымі ігарэзлівымі,пацешнымі ітрагічнымі,вясёлыміі сумнымі. Сакавітымі, у духу «фламандскайшколы», фарбамі ма-люе стравы і гулянкі ў «палацы»ЯкубаЗнамяроўскага, каларытна,у гумарыстычна-гратэскавым плане, падае сцэны адной «з самыхславутыхвойнаў,якіявёўЯкубПершы».

Пісьменнік не толькі з’едліва характарызуе цыганскае «кара-леўства»,выкрываенедарэчнуюсістэмудзяржаўнагакіравання,алеіразважаепрагістарычнылёсБеларусі, закранае істотныяпытаннісацыяльна-грамадскагаінацыянальнагабыцця.Выказваннімедыку-са,штовыступаеякalteregoаўтара,прасякнутытрывогайіболемзародныкут:«Некраіна, аплодшалёнайфантазііБога.<...>Не гра-мада,аавечыстатак<...>Іхоцьбыдзеагеньчык».Медыкусасуджаерэнегацтвашляхты, лічыць,што кожнынародмае такі ўрад, якогасамварты.Іразамзтымкажаправелічсвайгонарода,верыцьуяговызваленне.

У рамантычнай аповесці «Сівая легенда» (1960) апісана сялян-скае паўстанне на Магілёўшчыне ў пачатку 30-х гг. XVII ст. падкіраўніцтвам двараніна Рамана Ракутовіча.Падзеі і галоўныя героітворанароджаныфантазіяймастака.ВыключэннескладаеЛеўСапе-га,вобразякогаэпізадычнапрысутнічаеўканцытвора.

Аўтар перадаў атмасферу таго часу. Ён паказаў, што не толькіасабістаякрыўдапрымусілаРаманаРакутовічаўзначаліцьпаўстанне,але і пачуццё пратэсту супраць сацыяльнага, нацыянальна-рэлігій-нагапрыгнётуірэнегацтвабеларускайшляхты.

Аповедутворыідзеадімянаёмнагасалдата,швейцарцаКанрадаЦхакена. Яго вуснамі аўтар выказвае захапленне беларусамі, кажапраіхцяжкуюдолю,асаблівасцінацыянальнагахарактару.

У аповесці дасканалапададзеныбатальныя сцэныштурму, аба-роны і захопу замка, яскрава намаляваны хваляванні натоўпу ўМагілёве.Творнасычаныпатрыятычнайсімволікай.РаманРакутовічвыступае нібы герой народнага эпасу, нібы язычніцкі Ярыла ціхрысціянскіГеоргійПераможца.У яго апісанні як вершніка на бе-лымкані,апранутагаўбарвяныплашч,састарадаўнімдвухручныммячом, увасобіліся таксама герб Пагоня і спалучэнне гістарычныхбеларускіхбелагаічырвонагаколераў.Потым,каліпаўстаннебылоразгромлена,нагэтай,якпішаКараткевіч,«Богампраклятай,лютай,грэшнайзямлі»ганьбаваліся,быліпакараныісамвершнік,змагаріабаронцалюдзей,іягомечішчыт,іягокаханая,якаяўспрымаеццаякканкрэтнаядзяўчынаіяксімвалБеларусі.

Аповесць«Сіваялегенда»прасякнутапратэстамсупрацьдэспа-тызму, жорсткасці, здрады радзіме. Ракутовічу адсеклі кісці рук, аІрыну,ягокаханую,асляпілі.Алеянынездрадзілісваймупачуццю.

25

У іхбудуцьдзеці, якіяпрадоўжацьсправусваіхбацькоў.Глыбокімтрагізмам напоўнены заключныя словы, прамоўленыя Цхакенам:«Божа,злітуйсянадзямлёю,штонараджаетакіхдзяцей».Аслепле-наяіабязручаная,знявечанаяБеларусь—таківобразмогстварыцьтолькісапраўднымастак.

Як выдатны майстар дэтэктыўнага жанру раскрыўся УладзімірКараткевіч у гістарычнай аповесці «Дзікае паляванне караля Ста-ха»(1950,1958;упершынюапублікаванаўчасопісе«Маладосць»у1964г.).Падзеітвораадбываюццаўканцы80-хгг.ХІХст.углухімкутку Беларусі. Вучоны-фалькларыст Андрэй Беларэцкі, шукаючынародныя легенды, трапляе ў закінуты маёнтак Балотныя Яліны,уладальніцайякогаз’яўляеццаНадзеяЯноўская,апошняязкалісьціслаўнагаімагутнагароду.Тамёнстановіццасведкаміўдзельнікаммногіхфантастычныхінезвычайныхздарэнняў.

Цікаваізаймальна,улепшыхтрадыцыяхсусветнайпрыгодніцкайлітаратуры,пісьменнікраспавядаепрасутыкненнеАндрэяБеларэц-кага з варожай і злой сілай, якой з’яўляецца дзікае паляванне, праразгадку галоўным героем таямніцы Малога Чалавека і БлакітнайЖанчыны. Захапляе і тая глыбіня, з якой творца асэнсоўвае на-цыянальную гісторыю і народнае жыццё, што асабліва прыкметнавыяўляеццаўразважанняхстаноўчыхгерояў.

Аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» — займальны ідынамічны твор. Галоўны герой трапляе ў самыя нечаканыя, за-блытаныя сітуацыі і выходзіць пераможцам з іх. У аповесці ад-чуваюцца сляды ўплыву шырокавядомай аповесці Артура Конан-Дойла «Сабака Баскервіляў». Аднак пра незвычайныя здарэнніў Балотных Ялінах Уладзімір Караткевіч расказаў па-свойму. Уадрозненнеад«чыстага»дэтэктывапісьменнікпаказаўбеларускаеграмадства 80-х гг. XIX ст. не толькі ў яго супярэчнасцях, але іў яго нацыянальнай, культурнай і гістарычнай адметнасці. ДляКараткевічаважнабыловыявіцькаларыт,атмасферумінулайэпохі.У аповесці шмат гістарычных апісанняў, этнаграфічных і побы-тавых падрабязнасцей (танцы ў палацы Яноўскай; стравы, напоіі рэчы ў доме Дубатоўка; дрыкганты як рэдкая парода коней наБеларусіўдалёкіячасы).

ЗваротУладзіміраКараткевічадалегендыпракараляСтахаГор-скага, вытокі якой сягаюць да пачатку XVII ст., быў абумоўленымарайправольныінезалежныкрай,імкненнемабудзіцьубеларусаўнацыянальныгонар.Аднакжыццёнадзвычайскладанаеітаямнічае.Караткевіч зрабіўцікавы сюжэтныход.Ёнпаказаў,штопазней ле-гендуваўласныхмэтахвыкарысталізлыяіхцівыялюдзі.Пісьменнікасудзіўуаповесцісацыяльныпрыгнёт,тыранію,уціск ідэспатызм,увасабленнемякіхз’яўляеццадзікаепаляванне.Адначасовапаставіў

26

пытанні аб прызначэнні чалавека, аб сутнасці жыцця і любові дарадзімы,паказаўвялікае,прыгожаеічыстаекаханне.

Палымяным патрыётам роднай зямлі, асобай дзейнай і высака-роднайвыступаеАндрэйБеларэцкі.Уягословах,разважанняхідум-кахшмат горычы і болю заБеларусь.Мужнымабаронцамлюдзей,змагаром за праўду і справядлівасць паказаны Андрэй Свеціловіч.ПрываблівыічароўныатрымаўсявобразНадзеіЯноўскай.Каларыт-наабмаляваныДубатоўк.ЦэльныізмястоўнывобразРыгора.

Андрэй Беларэцкі не проста выкрывае таямнічыя злыя сілы, азмагаецца і перамагае іх разам з сялянамі, з тым народам, вусна-паэтычнуютворчасцьякогаёняквучоны-фалькларыстдаследуе і зякімцесназ’яднаны.СімвалічнагучацьсловыРыгора,сказаныянаразвітаннеАндрэю Беларэцкаму: «Зброя ў руках. Вось яна. Няхайвозьмуць! Не паеду.Маё царства— лясы. I гэтае царства павіннабыцьшчаслівым».

Сямейнае паданне пра сваяка з матчынага боку і яе радні, ад-наго з кіраўнікоў паўстанцаў наМагілёўшчынеТамашаГрыневіча,якібыўрасстраляныўРагачове,былопакладзенаўасновупралогарамана «Леаніды не вернуцца да Зямлі» (1960—1962). Пазней тоесямейнае паданне былопацверджанаматэрыяламі, якія даследчыкізнайшліўархівах.

Згаданы пралог друкаваўся і як апавяданне «Паром на бурнайрацэ». Атрымаўся пралог да рамана псіхалагічны і дынамічны. Уім паказаны той час, калі паўстанне ўжо затухала. Тым не меншпаром на Дняпры ахоўваўся ротай царскіх салдат. Тут у бурлівуюжнівеньскую ноч 1863 г., якую па-майстэрску апісаў творца, і раз-гортваюццатрагічныяпадзеі.

Пры раскрыцці трагізму таго часу пісьменнік мог выкарыстацьнароднаепавер’е,штобытуенаРагачоўшчыне.Паводлеягоўканцылета чэрці выходзяць з пекла, каб адзначыць нейкае важнае сваёсвята, а Ілля-прарок, даведаўшыся пра гэта, паліць іх перунамі.Шматлікіянародныякалендарытлумачацьтаксама,штоўтакуюночнібытаяднаюццасілыпрыроды,кабдацьадпор«нячыстайсіле».

У гэтым пралогу створаны глыбокі і змястоўны вобраз Пора-Леановіча, беларуса па паходжанні, афіцэра царскай арміі. Пора-Леановіч выступае як фігура трагічная, складаная і супярэчлівая.Усведамленне віны перад народам, якому ён здрадзіў, пякучы бользазняважануюіпрыгнечануюроднуюзямлюнараджаліўягопака-лечанайіспустошанайдушыгнеўіпагардудасябеідаўсягосвету.Восьчамуўягопрызнанняхівыказванняхтакмногаз’едлівагасар-казму,горкайіроніііцынізму:«Ідзіпатрупах,ідобратабебудзе.Злюдзьміўсякіясродкідобрыя<...>Галоўнае—стацьнатойбок,яківыйграе». Падчас двубою з высакародным, крыху летуценным Го-равым, саслужыўцам, рускім па паходжанні, Пора-Леановіч зведаў

27

хвіліныдухоўнагаачышчэнняіадначасоваадчуўнаканаванасцьсва-ёйсмерці.

ВуснаміПора-Леановічапісьменнікзгадаўрэальныягістарычныяпадзеі,штоадбылісяпадчасвайныРасіізРэччуПаспалітайу1654—1667 гг.: у 1654 г.Магілёў перайшоў на бокмаскоўскага войска, аў 1661 г. супраць гэтага войска выбухнула паўстанне магілёўцаў,якімкіраваўбурмістрЯзэпЛевановіч.ГэтаярэтраспектыўнаязгадкаПора-Леановічапрамагілёўскаепаўстанне1661г.маезначнуюмас-тацкуюнапоўненасць.

Усюжэтна-кампазіцыйныхадносінахраман«Леанідыневернуц-цадаЗямлі»маепадабенстваз«Паўночнайаповесцю»КанстанцінаПаўстоўскага. У беларускага пісьменніка, як і ў яго папярэдніка,праз сто гадоў сустракаюцца нашчадкі ўдзельнікаў трагічных па-дзей,іжыццёіхдзівоснымчынампераплятаецца.

Раман «Леаніды не вернуцца да Зямлі» мае выразныя прыкме-ты інтэлектуальнай, псіхалагічнай і філасофскай прозы. Сам аўтарназваўсвойтворупэўнайступеніэксперыментальным.

У гэтым рамане, асноўныя падзеі якога адбываюцца ў канцы1950-хгг.пераважнаўМаскве,прыўсёйшматпланавасці,галоўнаяўвага засяроджана на духоўных пошуках творчай інтэлігенцыі,на каханні Андрэя Грынкевіча і Ірыны Горавай. Пісьменнік тонкаперадаў душэўныя парывы і моцныя сардэчныя страсці галоўнагагероя.Ухвіліныягонайвышэйшагаўзрушэнняаўтарпадаеўтворывершаваныя тэксты. Напрыклад, велічна, трагічна і ўрачыста гу-чыць уфінале легенда пра Рагнарадзі. У звароце да вобраза зоракЛеанідаў,далегендыпраРагнарадзівыявіласямарапісьменнікапрашчаслівае,гарманічнаеісправядліваеграмадства.

ЗначнымтворамбеларускайлітаратурыХХст.стаўраман«Кала-сыпадсярпомтваім»(1962—1964).Уімстворанашырокаяпанара-манароднагажыцця,перададзенаграмадскаяатмасферанапярэдадніпаўстання 1863—1864 гг. у Беларусі, Літве і Польшчы. Гэты творзнаходзіццакалявытокаўбеларускайгістарычнайраманістыкі.

УладзімірКараткевічвыяўляўасаблівуюцікавасцьдапаўстання1863—1864гг.,праштосведчацьтаксамаягоапавяданні«Паляшук»,«Сіняя-сіняя», эпілог аповесці на рускай мове «Перадгісторыя»,пралог рамана «Леаніды не вернуцца да Зямлі», драмы «КастусьКаліноўскі», «Калыска чатырох чараўніц», некаторыя паэтычныя іпубліцыстычныятворы.Такая выключнаяцікавасцьпісьменнікадагэтагапаўстанняабумоўленанаступныміпрычынамі.

Па-першае, паўстанне 1863—1864 гг. з’яўляецца яркай падзеяйугісторыіБеларусі,па-другое,адзінзпродкаўпісьменніка,кіраўнікпаўстанцаўТамашГрыневіч,быўрасстраляныўРагачове,па-трэцяе,яшчэ з пачатку 1950-х гг., падчас вучобы ў Кіеўскім дзяржаўным

28

універсітэце імя Тараса Шаўчэнкі, Уладзімір Караткевіч збіраўматэрыялы і выношваў задуму напісаць твор пра паўстанне падкіраўніцтвамКастусяКаліноўскага,апаслязаканчэнняўніверсітэтапісаў дысертацыюпра адлюстраванне паўстання 1863—1864 гг. ваўсходнеславянскіхіпольскайлітаратурах.

Пісьменнік планаваў напісаць раман, у першай частцы (кнізе)якога хацеўпаказацьпярэдадзеньпаўстання, у другой—ягораз-громівынікі.Датыўканцырукапісураманаіягопершадруку(По-лымя, 1965,№ 2—6) сведчаць,што была напісана толькі першаякніга.Упершымкніжнымвыданні 1968 г. першая кніга былапа-дзеленанадзвекнігі. І такіпадзел захаваўсяўнаступныхвыдан-няхтвора.

Асноўныя падзеі рамана адбываюцца ў 1850—1861 гг. Аднакпісьменнік,ствараючыхронікіродаўЗагорскіхіКагутоў,прыводзя-чыўласныяразважанніівыказваннігерояўпрасвойнарод,далёкуюмінуўшчыну, ахапіў у ім падзеі амаль цэлага стагоддзя і ўвогулеасэнсаваўлёсБеларусіўкантэксцегісторыі.

Хоць дзеянне рамана завяршаецца апісаннем адмены прыгонуі расстрэламдэманстрантаўуВаршаве, тымнеменшаўтар здолеўвызначыць прычыны, якія выклікалі паўстанне, і яго асаблівасці.Пісьменнікпаказаў,штопаўстанне1863—1864 гг. былошляхецкімі сялянскім, што яно мела нацыянальна-вызваленчы і сацыяльныхарактар. Змову асобна рыхтуе дваранін Яраслаў Раўбіч, і асобнагуртуюцца «лясныя браты» вакол стыхійнага бунтара Корчака. Гэ-тыядвакірункі,шляхецкі ісялянскі,частанезлівалісяўадзін,праштосведчыцьнападКорчакасасваімілюдзьмінамаёнтакРаўбіча.Бывалінаватвыпадкі,калісяляне,уведзеныяўзманцарскайпрапа-гандай,выдаваліўладампаўстанцаў.ТаківыпадакапісаўКараткевічу драме «Кастусь Каліноўскі». Неабходнасць аб’яднання шляхец-ка-рэвалюцыйнага і сялянскага руху добра ўсведамляюць АлесьЗагорскііКастусьКаліноўскі.

Раман «Каласы пад сярпом тваім» — твор шматпланавы імаштабны. Падзеі адбываюцца ў ім пераважна на Магілёўшчыне,беларускім Прыдняпроўі, а таксама ў мястэчку Свіслач на Гро-дзеншчыне,уВільні,Пецярбургу,Маскве,Варшаве—усялянскімасяроддзі і ў дваранскіх палацах, на студэнцкіх сходках і ў наву-чальныхустановах,укабінетахвышэйшыхчыноўнікаўінавуліцахшматлюдных гарадоў. У кнізе дзейнічаюць як літаратурныя пер-санажы, народжаныя мастацкай фантазіяй пісьменніка, двара-не Алесь Загорскі, яго бацька Юры і дзед Даніла Загорскі-Вежа,ЯраслаўРаўбіч,НадзеяКлейна,Хаданскія,Басак-Яроцкі,сялянскаясям’я Кагутоў, мужыцкі заступнік Корчак, ліберальна настроенывіцэ-губернатар Ісленьеў, Чорны Война, які не склаў зброю пасля

29

паўстання1830—1831 гг. і працягвае змагаццаў адзіночку,жандарМусатаў, так і рэальныя гістарычныя асобы: Кастусь Каліноўскі,Зыгмунт Серакоўскі, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, Станіслаў Ма-нюшка,ТарасШаўчэнка,УладзіслаўСыракомляііншыя.

Сімвалічнаяназварамана.Празбіблейсківобразкаласоўісярпа,што вар’іруе ў творы, пісьменнік імкнуўся раскрыць усеагульныяпраблемыбыцця,асэнсавацьлёсчалавека,свайгонародаічалавецт-ва, задумацца над сутнасцю жыцця і смерці, часовасцю і вечнас-цю,неабходнасцюабнаўленняграмадстваінаканаванасцюбудучагапаўстання.Сімвалічныяназвыкнігіпершай«Выйсцекрыніц»ікнігідругой«Сякерапрыдрэве».СімвалічныявобразыгрушыісосеннастромкімберазеДняпра,шыпшыны,ракі,мораіінш.

Раманпрысвечанымаці.Згадаем,штопершыпаэтычнызборнікКараткевіча,выдадзеныў1958г.,меўназву«Матчынадуша».Тымсамым пісьменнік выявіў не толькі глыбокую павагу і любоў дасамага блізкага і дарагога чалавека, але і сцвердзіў, што ў сваёйтворчасціхочасказацьпранештавельмізапаветнае.

Уладзімір Караткевіч імкнуўся раскрыць у творы жыццё ваўсёй складанасці, паказаць, што ў асяроддзі шляхты, памешчыкаўічыноўнікаўбылінетолькідэспаты,прыгоннікі,алеіпрадстаўнікідэмакратычныхпоглядаў, хто ў нейкай ступені не прымаўпрыгон-нагаладу,немірыўсязіснуючыміпарадкамі.Пісьменніклічыў,штоёсцьдобрыяідрэнныялюдзі,анедзяліўіхпакласавайцісацыяль-найпрыкметах.Iгэтабылоістотнымусветапоглядзетворцы.

Адметным для беларускай літаратуры стаў вобраз галоўнагагероя Алеся Загорскага. Гэта не традыцыйны селянін, а патомныдваранін.Ёнпаказаныякшчырыпатрыётсвайгокраюіперакананышляхецкірэвалюцыянер-дэмакрат.

Прытрымліваючысядаўнягабеларускагазвычаю,бацькіаддаюцьАлесяўдзяцінственавыхаваннеўсялянскуюсям’юКагутоў.Такоевыхаваннезблізілаягозпростымнародам:«Якнязь,алеяімужык.Магчыма,мянетымдзядзькаваннемняшчаснымзрабілі.Алеятагоняшчасця нікому не аддам. У ім маёшчасце. Яно мяне відушчымзрабіла.Вярнуладамайгонарода.Дагнанага,даабрэханагакожнымсабакам.Iяцяперзім,штобніздарылася».

Словы бацькі і старога Вежы, размовы і перапіска з Кастусём,знаёмствасастаражытнымірукапісаміабуджаліўімнацыянальнуюсвядомасць,фармавалі як асобу і грамадзяніна.КаліАлеся прыма-юцьудваранскіклуб,сваюпрамовуёнгаворыцьпа-беларуску.Янапрасякнутаграмадзянскімпафасаміпатрыятычнымзместам.

Усведамляючынеабходнасцьпаўстання,Алесьпераконваесвай-госябраМсціславаМаеўскага:«Азброюбрацьусёаднодавядзец-ца. <...> У рабстве гіне дух». На яго думку, будучае паўстанне

30

павінна вырашыць сацыяльныя і нацыянальныя праблемы, штобыло непрымальным для некаторых навучэнцаў Віленскай гімназііі членаў нелегальнай арганізацыі «Агул» уПецярбургу.Алесь быўнетолькічалавекамслова,алеісправы.Яшчэдаадменыпрыгонуёндаеволюсваімсялянам.Яксведчацьдакументы,падобныявыпадкіадбылісяўнекаторыхмясцінахБеларусі.

Алесь Загорскі — дзіця свайго часу. Шляхецкі рэвалюцыянер-дэмакрат, ён можа быць рамантыкам, бачыць у сне белых коней,што ўвасабляюць думку пра волю і дасканалае грамадства, але івыступаць цвярозым рэалістам, прадпрымальнікам, будучым бур-жуа, які думае пра тую карысць, што прынясе яму цукроўня, праролю грошай у жыцці людзей. Асоба Алеся Загорскага ў значнайступеніідэалізаваная.Ёнмалады,прыгожы,радавіты,багаты,дзейс-ны, высакародны. Яшчэ падчас пострыгу юнак засвоіў прынцыпырыцарскага кодэкса, паводле якіх яго жыццё належыць радзіме,сэрца — жанчыне, гонар — толькі яму і больш нікому. У далей-шым гэтыя прынцыпы сталі вызначальныя для героя, сапраўднагарыцара Беларусі і духоўнасці, асобы высокай маральнай чысціні.Алесь Загорскі з’яўляецца адной з яркіх і непаўторных постацей,створаных Уладзімірам Караткевічам, такіх, як Андрэй Беларэцкіз аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха», Андрэй Грынкевіч зрамана «Леаніды не вернуцца да Зямлі», Антон Косміч з рамана«ЧорнызамакАльшанскі».

АлесьЗагорсківыступаеякрэальны,жывычалавек.Ёнзнаходзіцьзбавеннеірадасцьупрацы,якаяягоўзвышаеіўпрыгожвае.Ёнзма-гаецца, пакутуе, радуецца, кахае.Непрымірымыда зла і гвалту, ёнб’едзяржальнамкарбачапатварыпрыгоннікаідэспатаКроера,якіздзекаваўсязКорчака.Высакароднапаводзіцьюнакітады,каліра-туепараненагаЧорнагаВойнуабостарогаРаўбіча,гарыпяціцкіхся-лянадМусатава.ЦёплыяіпяшчотныяпачуцціўягодаМайкіРаўбічідапрыгоннайактрысыГеленыКарыцкай.

Думкі і перажыванніАлеся Загорскага актуальныя таксама длясучаснагачалавека.Пісьменніку сваімтворывыявіўне толькі тойчас,праякіпісаў,алеітойчас,каліёнпісаўся.ПразлёсАлесяЗа-горскага ён закрануў універсальнае, сутнаснае ў лёсе беларускаганарода.

Здакументальнайпраўдзівасцюствараепісьменніквобразыкан-крэтных гістарычных асоб. Сярод іх на першы план вылучаеццаКастусь Каліноўскі. Аўтар малюе яго партрэт, падае радавод, вя-дзе гаворку пра нацыянальную прыналежнасць будучага кіраўнікапаўстання. Погляды і перакананні Каліноўскага раскрываюцца ўгаворцы і перапісцы з Алесем Загорскім, у размовах і спрэчкахса старым Вежам, з членамі нелегальнага гуртка «Агул». Кастусь

31

Каліноўскі выступае як самаахвярны змагар супраць царызму, якчалавеквялікіхпатрыятычныхпачуццяў.

Па-майстэрску выпісаны ў рамане прадстаўнікі роду Загорскіх.АсаблівакаларытнаяпостацьстарогаДанілыЗагорскага-Вежы.Ча-лавек кацярынінскіх часоў, вальтэр’янец, ён зняважліва і скептыч-на ставіцца да тагачаснага грамадства. На дваранскім сходзе Вежапершыгаласуезаадменупрыгону.ЁнстанедухоўнымнастаўнікамАлеся.

Сялянскае асяроддзе найбольш ярка прадстаўлена ў раманепрацавітай сям’ёйКагутоў, бунтаромКорчакам, таленавітай актры-сай прыгоннага тэатра Геленай Карыцкай, добрым і спагадлівымХалімонам Кірдуном, слугой Алеся. Ім уласцівы жыццёвая трыва-ласць і народная мудрасць, маральная і душэўная чысціня. Аднакпісьменнік паказаў таксама складанасць і супярэчлівасць адносінсялян да будучага паўстання. Алесь, не прымаючы патрыярхаль-насцьмужыкоў,дакараеіхзатое,штопаслябунтуўПівошчахяныўсювінузвалілінаКорчака.Недапамагліягожонцы,азаместтагонапаловуабрэзаліяезямельнызагон.

У рамане дасканала ўзноўлены дух мінулай эпохі. УладзіміруКараткевічу ўласціва пачуццё моцнай знітаванасці з лёсам народа,гонару за яго гісторыю. Для галоўных герояў кнігі Алеся і Кас-туся дарагімі былі імёны Васіля Вашчылы, Міхася Крычаўскага,Мурашкі і іншых вядомых кіраўнікоў паўстанняў на Беларусі ўмінулыя стагоддзі. Пісьменнік прыводзіць і той факт, што продкіФёдараДастаеўскагародамзБеларусі.Ёнуспамінае«ШляхціцаЗа-вальню...»ЯнаБаршчэўскага,вядомыясловыМікалаяДабралюбавапрабеларускінарод.

У рамане «Каласы пад сярпом тваім» пісьменнік раскрыўся якэпік ілірык,рэаліст ірамантык,філосафіпубліцыст.Пратое,штотвор вытрыманы пераважна ў высокім, рамантычным стылі, свед-чацьшматлікіялірычныяіпейзажныяадступленні.

У інтэрв’юА.Губічпісьменніксказаў,штопачынаўсяраман«зпрыдняпроўскіх легенд і паданняў, з паэтычнай і вельмі прыгожайпрыроды—адРагачовадаОршы».Удалымзапевамдатворасталаапісанне грушы, якая апошні год цвіла на дняпроўскай строме. Уфінале кнігі апавядаецца пра тое, што Алесь убачыў пад стромай«мёртвы ствол занесенай пяском грушы». Груша сімвалізуе народ,шляхту,яелепшыхпрадстаўнікоў,якімбылонаканаванарасцвісцінастромегісторыіісамаахвярназагінуцьувірыпаўстання.

Пейзажы Уладзіміра Караткевіча паэтычныя і маляўнічыя, яныарганічна ўплятаюцца ў мастацкую тканіну твора, прадказваюцьдушэўны стан герояў і далейшае дзеянне. Караткевіч выступае ўрамане як чалавек, улюбёны ў роднае Прыдняпроўе. Ён стварае

32

чароўнуюпеснюпрасваюзямлю.Якурамане«Каласыпадсярпомтваім», так і ў іншых творах пісьменнік называе Дняпро вялікайракой. Яна з’яўляецца для мастака крыніцай натхнення, выступаесімваламроднагакраю,тойартэрыяй,штожывіцьроднуюзямлю.

Першую кнігу рамана Уладзімір Караткевіч назваў «Выйсцекрыніц». Родная зямля давала яму, як антычнамуАнтэю, фізічныяі духоўныя сілы. Мастак апаэтызаваў, узвялічыў свой край і яголюдзей, стаў натхнёным песняром беларускага Прыдняпроўя.Праз Прыдняпроўе ён паказаў Беларусь, яе гераічную і трагічнуюмінуўшчыну, яе мужных, таленавітых і працавітых людзей, выявіўвелічідухоўнуюмоцсвайгонарода.

Звяртаючысядалегендаўіпаданняў,УладзімірКараткевічхацеўузняць глыбінныя пласты народнага жыцця, зразумець таямніцународнай душы, адкрыць чароўны свет мінуўшчыны. Гэты светпаўстае, калі апавядаецца пра забойства Маркам Кагутом свай-го бацькі Рамана, які лічыўся ведзьмаком, калі згадваецца звычайдзядзькавання, што некалі быў у Беларусі, калі падаецца размовадзяцейнаначлезепрарозныястрахоцці,чарыідзівосы,каліствара-юццамалюнкіСёмухііРусальнагатыдня,каліперадаюццакалядныяівелікодныяабрады.Iваўсімгэтымадчуваеццасапраўдынародны,беларускідух.Ухвіліныўзрушэнняаўтарпрамаўляеўзнёслыяіхва-люючыя словы пра родную зямлю. Тым самым пісьменнік плённапрадоўжыўтрадыцыіАдамаМіцкевіча,ЯнаБаршчэўскага,ЯнкіКу-палы,ЯкубаКоласа,МаксімаБагдановіча,МаксімаГарэцкага,Вац-лава Ластоўскага і іншых у асэнсаванні фальклорна-міфалагічнайспадчыныбеларускаганарода.

ПрыхільнасцьУладзіміраКараткевіча якпісьменнікарамантыч-нагаладумысленнядаказкі,легенды,паданняўплываланапаэтыкуяготвораў,уякіхпрысутнічаліэлементыфальклорна-міфалагічнага,займальнага,незвычайнага,выключнага,таямнічага.

Па-майстэрскувыкарыстаўКараткевічураманелегендупража-рабясвятогаМіколы.Абапіраючысяналегендарнысюжэтхаджэннясвятых па зямлі, пісьменнік увасобіў на падставе гэтай легендыдумкупрасутнасцьжыццяітрагічнылёсроднагакраю,раскрыўна-роднуюмарупрадасканалаеісправядліваеграмадства.

Праз легенды, паданні і гісторыю Алесь і яго сябры паВіленскай гімназіі адкрывалі для сябе родны край. I поўнілісядушы падлеткаў крыўдай за яго нешчаслівы лёс. Гэтае пачуццёпадштурхнулаАлеся Загорскага да напісання дысертацыйпра ся-лянскую вайну XVII ст. на тэрыторыі беларускага Прыдняпроўя,а таксама пра прыдняпроўскія песні, паданні і легенды аб вайне,мяцяжы,рэлігійнайіграмадскайсправядлівасці.Янывыклікаліза-хапленнеўвядомагафілолага-славістаІзмаілаСразнеўскага:«Але

33

вызрабілінезвычайнае.Выадкрылі«вялікаеЧыпанга»,якМаркаПола. Адкрылі новы, нязнаны свет. Адкрылі, магчыма, цэлы на-род».Алесьадкрыўтое,штобылоіёсць.Ён,б’ючыўзвон,заклікаўіншых звярнуць увагу на яго народ. Алесь кажа Сразнеўскаму:«Не,народнезабілі.Ёнжывеічакаешчасця.Iбудзежыць,якбыцяжкаямунібыло».

УсваіхнавуковыхдаследаванняхАлесьнасуперакрэакцыйнымвучонымтыпузаядлагаславянафіла,прафесараРуніна,якіябачыліў беларусах «самы баганосны і рахманы са славянскіх народаў»,паказаўбунтарны,вольналюбівыіжыццелюбівыдухбеларусаў.Тымсамым пісьменнік не толькі ўзвялічваў свой народ, але і разбураўасімілятарскія міфы, створаныя пра яго. Вуснамі галоўнага герояёнрасказаўгісторыю-прытчупраталенавіты,прыгожы іпрацавітыбеларускінарод,праягозямлю,якаяз’яўляеццасапраўднымраем,іпра«найгоршаеўваўсімсвеценачальства»,якоедаўямуБог.

Стыль рамана вызначаюць шматлікія песні і вершы. Янынапаўняюцьтворлірызмам,раскрываюцьглыбінюішматграннасцьчалавечайдушы.

Панарамнасць і маштабнасць у абмалёўцы грамадства, даклад-насцьураскрыцціхарактараў іадносінпаміжлюдзьмі,зваротмас-така да значных падзей народнага жыцця дазваляюць казаць праэпічнасцьтвора,наватпраягонабліжанасцьдаэпапеі.

Раманвызначаеццафіласафічнасцю.Уімставяццатакіяпытанні,якпрызначэннечалавекаўжыцці,роляасобыўграмадстве,сцвяр-джаеццадумкапрацеснуюсувязьчасоўілюдзей,прапераемнасцьпакаленняў,прапошукірадзімы.

Прафіласафічнасцьраманасведчаць івобразы-сімвалыкаласоўісярпа,жарабяткісвятогаМіколы ібелыхконей,грушыісосеннастроме Дняпра, шыпшыны, мора. Чалавек, сцвярджае пісьменнік,жыве,ане існуедатагочасу,пакульмысліць,любіць,пакутуе,па-кульзахапляеццажыццём, ідзенаперад іабнаўляецца.СтарыВежакажа Алесю: «Жыццё — даброта. Найвялікшая даброта, якая да-дзенакожнаму,нягледзячынаўвесьболь.<...>Аты,чалавек,стой.Стой,непадай.Заўсіхстой.<...>Загэтазцябе—усеграхідынасвятасцьвялікую».

Рамануўласціваіпубліцыстычнасць,якаяможабыцьтолірычна-экспрэсіўнай і пафаснай, то сатырычна-іранічнай і саркастычна-здзеклівай.СтарыВежа,якіадмовіўсяпрыехацьнапострыгАлеся,прамовіў:«Халуіўсе».Гэтыясловыкінутыў адрасне толькі тага-часнагаграмадства.Іхможнааднесціўвогуледатагограмадства,дзечыняццагвалтіздзекзчалавекаідзегэтычалавек,прызвычаіўшысядарабскіхабставін,нехочаінеможанічогазмяніцьулепшыбок.З публіцыстычнай страснасцю і сатырычнай завостранасцю аўтар

34

асуджае дзяржаву, варожую чалавеку. Артадаксальнымі слугамісамадзяржаўя, хітрымі і крывадушнымі кар’ерыстамі паказвае вы-шэйшыхцарскіхчыноўнікаўВалуеваіМураўёва.

УладзімірКараткевіч раскрыўся ў рамане якмайстар стройнагасюжэта,якцікавыапавядач.Вельміразнастайнаямастацкаяпалітрапісьменніка. Яго мова простая, дакладная, выразная, вобразная,крыху архаізаваная.Лексіка яго герояў надзвычаймаляўнічая,жы-вая і натуральная, часта аздобленая народным гумарам, дасціпнайці лагоднай іроніяй. Голас пісьменніка гучыць то на ўзвышана-рамантычных, лірычных ці эпічна-аповедных нотах, то набываеіранічна-гумарыстычнае адценне.У рамане арганічна спалучаюццавысокаякніжнаяігутарковаястылёвыяплыні.

Раман «Каласы пад сярпом тваім» з’яўляецца дасканалым і пашырыніпаказуграмадства,іпамайстэрствекампазіцыі.Уімаўтарарганічнапаяднаўасабістаежыццёгерояўзгістарычныміпадзеямі.Рамантычнаяідэалізацыяўабмалёўцыперсанажаўірэчаіснасці,вы-карыстаннекніжныхіфальклорна-міфалагічныхтрадыцый,думаец-ца,абумоўленыжаданнемаўтараабудзіцьучытачоўпатрыятычныяпачуцці,выклікацьцікавасцьдагісторыі,паказаць ідэальнае іпры-гожаеўжыцці.

Уладзімір Караткевіч марыў закончыць раман. Заўважым, што1лютага1963г.у«Літаратурыімастацтве»быўапублікаваныраз-дзелзрамана«Студзеньскімцёмнымсвітаннем»,дзеяннеякогаад-бываецца27лютага1864г.уВільнінапярэдаднітагодня,калітудыпрыбылашыфраванаятэлеграмааджандарскагапалкоўнікаЛосевааб месцазнаходжанні Кастуся Каліноўскага. Там апісваецца стратаФрансаРаўбіча.НагэтымпакаранніпрысутнічаеКастусь.

Не працягам рамана, а яго адгалінаваннем лічыў пісьменнікаповесць«Зброя»,якаямаглабыцьнапісанаўмаі—верасні1964г.

У аповесці таксама дзейнічаюць Алесь Загорскі, МсціслаўМаеўскі, браты-блізняты Кандрат і Андрэй Кагуты, «дзядзька»Кірдун.Дзеяннетвораадбываеццазімойівясной1862г.уМаскве,куды Алесь са сваімі сябрамі прыязджае, каб здабыць зброю длябудучагапаўстанняікабвызваліцьзняволіАндрэяКагута.

Аповесць«Зброя»—гнеўнаявыкрывальнаясатыраякнасама-дзяржаўна-прыгонніцкі лад Расіі 60-х гг. ХІХ ст., так і ўвогуле налад, чужы і варожы чалавеку і цывілізацыі. Пісьменнік закрануўу ёй важныя сацыяльныя праблемы, раскрыў норавы тагачаснагаграмадства,асаблівамаскоўскагадна,зягодзікімізаконамі.

ПраМаскву і яе жыхароў напісана нямала. Дастаткова згадацьпапулярную кнігу Уладзіміра Гіляроўскага «Масква і масквічы».Караткевіч жа па-свойму расказаў пра вялікапрастольную і яеноравы, у духу сатыры Гогаля і Салтыкова-Шчадрына. Ёсць уягонымаповедзегорычігнеў,больіабурэнне,іроніяісарказм.

35

Галоўны герой твора, нібы Дантэ, спусціўся ў «такія цёмныяглыбіні,такіялабірынтыіпрорвы,якіхцалкамінаўсюглыбінюневедаўніхто».Алесьубачыў,што«трэціРым»трымаўсянатрохкітах:дэспатычнымсамавольстве,нахабнымпрыгоне іпатрыярхальнасці.Трапіўшыўасяроддзе,дзеўсёкупляласяіпрадавалася,ёнпадумаўпраперамогу,уякой«загінуцьлепшыя,апоскудзьзастанецца»,бо«колькібнімеўрацыісапраўднычалавек—ённездужаеўбітвезчалавечай сквапнасцю».Але ён адагнаў гэтую думку. Чыўін, адзінзгерояўаповесці,паведаміўАлесю,штонядаўназКрамлявыкралігармату,выказаўупэўненасць,штозладзеііцар-звонпрыняліб,кабнехтакупіў,і«кабцаркамусьцібыўпатрэбен,товывезлібіцара».

Сатырычнай, эзопаўскай мовай карыстаецца пісьменнік і тады,каліпіша,шторускаянавука,мастацтва,літаратуратаксамазнаходзі-лісяўстанесамагаглыбокагакрызісу,штоастылалюбоўдароднагаслова і літаратуры нават у асвечанай праслойкі, што дваранстваледзь не канчаткова кінула родную мову і, у большасці сваёй, нечытала нічога, акрамя французскіх раманаў, што «высока трымаўсцяг адзін Малы тэатр <...>Але і тут не было поўнага «ансамб-ля»<...>Волатыіграліпобачзпігмеямі».

Людзіпрызвычаілісядатакойсітуацыі.Прыагульнайабыякавасцінічоганельгабылозмяніць.Алесьжанемогмірыццазусімгэтым.Яму балюча і крыўдна было глядзець на аслепленых мядзведзяў,якіянехацелідужацца іцягнулілапызападачкай,назняможанагабыка,якіішоўдасонцаіволі.Рызыкуючыўласнымжыццём,геройхочаабнавіць,змяніцьграмадства.Кабздабыцьзброюдлябудучагапаўстання, трапляе са сваімі сябрамі ў гэту памыйную яму. Алеі там ён змагаецца. Змагаецца за лёс жанчыны, хлопчыка, СашкіШчалканава,заіхніянадломленыядушыізагубленаежыццё.

У архіве пісьменніка захоўваецца рукапіс двух раздзелаў здругойкнігі«Брань»рамана«Каласыпадсярпомтваім»(упершынюапублікаваны ў часопісе «Полымя», 1989, № 1), дзе апавядаеццапрадалейшылёсАлесяЗагорскага.Цэлымесяцпаслягарыпяціцкіхпадзей ён сядзеў пад хатнім арыштам. Абараняючы сялян, даўпаказанні. І вось вясной выйшаў на высокі правы бераг Дняпра.Сабака, які быў з ім, пагнаў свойскіх гусей, і яны, ратуючыся,паляцелііселідалёканаваду.Потым,ахвяруючыўласнымжыццёміпераадольваючыстрах,Алесьпраследуешалёнагаваўка,забіваеягоіратуеўкушанагазверамсялянскагахлопца.

Пазнака Караткевіча на рукапісе згаданых двух раздзелаўсведчыць,што ён пачаў іх пісаць 18 верасня 1964 г.,што дагэтульнапісаў раздзелы пра Маскву і некаторыя іншыя. Хутчэй за ўсёгэтыядвараздзелыздругойкнігі«Брань»быліапошніянапісаныястаронкірамана«Каласыпадсярпомтваім».Уархівахпісьменніка

36

захоўваюцца накіды да рамана, дзе пададзены план яго другой ітрэцяйкніг.Адзначым,штопісьменнікдумаўзавяршыцьсвойтвор,алегэтаганездарылася.

Думаецца, што на незавяршэнне трылогіі пэўным чынампаўплывалі цяжкасці з выданнем кнігі. Яны перапынілі, збілітворчы імпэт мастака. Іншыя творы таксама адцягнулі ўвагу ад«Каласоў...». Істотнымі былі таксама і прычыны асабістага,творчагаплана,калітрэбабылознайсціновыявыяўленчыясродкідля раскрыцця далейшыхпадзей.Аднак і ў тым выглядзе, у якімёсць, раман «Каласы пад сярпом тваім» успрымаецца як цэласнытвор пра жыццё мінулай эпохі, як выдатная з’ява беларускагапрыгожагапісьменства.

У аўтабіяграфіі «Дарога, якуюпрайшоў», напісанай 17 верасня1964г.,Караткевічзгадаў,штоёнхацеўбынапісаць«трымаленькіяаповесці, не аб’яднаныя нічым, акрамя агульнай задумы і яшчэстылю:з’едлівага,алезнешнерамантычнага».Заўважыў,штоадназгэтыхаповесцей,«Легендааббеднымд’яблеіабадвакатахСатаны»,зроблена. Дзве другія павінны называцца «Хрыстос прызямліўся ўГародні»і«МарчэлаЗаяцца».Гэтабудзе«нештанакшталтмаленькайтрылогііпрацемрашальстваіпратое,якяномяняеццаўзалежнасціадэпохі».Ззадуманыхтрохтвораўбылінапісаныдва.

Падзеі першай з іх, «Легенды аб бедным д’ябле і аб адвакатахСатаны»(1961,прыжыцціпісьменніканедрукавалася),адбываюццаўXVIст.Аднакянынеакрэсленыканкрэтнымчасавымвымярэннем.

Пачынаецца«Легендааббеднымд’ябле іабадвакатахСатаны»своеасаблівым аўтарскім каментарыем, у якім, пераймаючывысакамоўныстыльстаражытныхкніг,гаворыццапразместіаўтаратвора,называюццаягоныягероі.Галоўнымігероямі,якія«трымаюцьнаплячахмістэрыюсіюзяеінтэрмедыямі»,з’яўляюццаРагач—ёнжа Андрэй Рогач, ён жа магнат Андронік Рагінскі, ён жа карольАндронік I— іДубраўка,каралеваАгата—«дланьсвятла імолатцемры, двайнікі ў чалавечых увасабленнях сваіх». Дзейнічаюцьтаксама Сатана, д’ябал у малодшым камандным чыне СкрогатЗубоўны— ён жа магнат П’янда (таксама двайнік), паж каралевыÓльда, гаспадар Іван,Пётр-прадракальнік і іншыя.Утворыгучацьвершыіпесні.

На самым пачатку твора Уладзімір Караткевіч заўважае, штопакажа ў ім «д’ябальскія падкопы і сонечныя ўсмешкі чалавечыхвачэй, бязодні подласці і высакароднасці, нянавісці і любові».Абмалёўвае падобны на кабінет доктара Фаўста кабінет Сатаны.Далей Сатана паказвае марсіянскай дэлегацыі катлы, у якіхапрацоўваюцца грэшнікі, школу, лабараторыю, залу з арганам,універсітэт.Іўсётамадпаведнад’ябальскае.

37

СатанасасваімігасцяміпрысутнічаеінапасяджэнніВярхоўнагасуда.Тамсудзяцьрадавогад’яблаРагача,якіўчасдзяжурствазбавіўціскуаднымзкатлоў,дзезнаходзіўсяюнак,штозабіўпаназанявесту.ВярхоўнысудасуджаеРагачачасовымвыгнаннемназямлю,кабёнтам рабіў зло і такім чынам выкупіў грахі. Рагача інструктуюць,надорваюць чароўнай д’ябальскай сілай, папярэджваюць, што заім будуць сачыць, і ператвараюць з гідкай пачвары ў прыгожагасярэдневяковага беларускагашкаляра. Суддзя папярэджвае,што назямлікаралеваАгатаможабыцьягонайапорай.

На зямлі Рагач трапляе ў вёску, якая вымерла з голаду. Ратуеад смерці напаўжывую дзяўчыну Дубраўку. Яны будуюць хату,карчуюць ляда, заводзяць гаспадарку. Але Рогач (такое прозвішчаён набывае на зямлі) вымушаны пакінуць Дубраўку, з якой зведаўхвілінывышэйшагашчасця.ЁнтрапляеўзамакдакаралевыАгаты.Пісьменнік паказвае прыдворнае жыццё, раскрывае тыранічнаеі дэспатычнае праўленне каралевы Агаты. Сатырычнымі фарбамімалюепасяджэннеРадыпараззбраеннііваеннайРадыкаралеўстваАгаты. Па-майстэрску паказвае «шалёны псіхоз энтузіязму», каліўзбуджаны натоўп ровам і воплескамі вітае пераможцаў у вайне,асабліваславіцькіраўнікаРогача.

Ад тыранічнай і дэспатычнай Агаты ён думкамі імкнецца дасветлай ічыстайДубраўкі.Усамоцепакутлівадумаепрасутнасцьісціны і пра чалавечую душу. У гэта імгненне з’яўляецца каляяго, нібы Мефістофель каля Фаўста, П’янда і паведамляе, штопалац спалены, Агата забіта, а ў горадзе бунт і разбой. Людзі якашалелыя,парушыліўсесвятыязапаведзі.НеўзабавеП’яндазнікае,правальваецца пад зямлю. А Рогач, бедны д’ябал, ідзе ў горадратаваць людзей ад чумы, бо іначай яму не будзе даравання. Ёнгатовыахвяравацьсабоюдзелязнікненнягэтайзаразы.Удухазямлімоліцьлітасці,просіцьзрабіцьяго«чалавекамсяродлюдзей»,хочаіх любіць і шкадаваць, быць, як і яны, смяротны і слабы. Рогачпазбаўляеццад’ябальскаганасланняістановіццачалавекам.Ягонаеачышчэнневызвалілаінаваколлеадчумы.

Нажыццесцвярджальнайісветлайноцезаканчваеццатвор.РогачсустракаеццазДубраўкай,выказваеўпэўненасць,штохоцьівельмідоўгадавядзеццачакаць, алеяныдачакаюццатагочасу, каліпеклапад зямлёю не будзе, а зямное пекла будзе таксама знішчана. ЗрадаснайівясёлайпесняюРогачаяныпайшліпразквітнеючысадушырокіібясконцысвет.

Выбранамупісьменнікамжанрумістэрыізінтэрмедыямідаклад-наадпавядаюцьвыкарыстаныяўтворымастацкіяпрыёмы ісродкі.У «Легендзе аб бедным д’ябле і аб адвакатах Сатаны» дамінуюцьфантастычнае,умоўнае,гратэскавае,камедыйнаеіпарадыйнае.

38

Пераважна як пісьменнік-рамантык Караткевіч і тут выказаўпрыхільнасцьдажанравайразамкнутасці.Стыльтворавызначаюцьтаксама выкарыстаныя ў ім песні. Гэта і народная балада прашыпшыннікіхатнююружу,якуюпраспявалаДубраўкаіякаяпотым,нібы лейтматыў, гучыць у творы, прыходзіць на памяць Рогачу. Іпесняправайну,пратое,чымянабыладлякараляіселянінаЯнкі.КранаюцьшчымліваймелодыяйпесніÓльда,пажакаралевыАгаты.Захапляерадаснаяівясёлаяпесняпракардынала,ЕвуіАдама,якуюўхвіліныдушэўнагаўзрушэнняспяваеРогачіякаягучыцьуфіналетвора.

У «Легендзе аб бедным д’ябле і аб адвакатах Сатаны» су-седнічаюцькамічнае івясёлае,гарэзлівае ідраматычнае,наваттра-гічнае. Ёсць у ёй прыгодніцкі элемент, выкарыстоўваюцца алега-рычнасць і сімволіка. І ёсць у ёй чароўная,мудрая і сумная карат-кевічаўскаяўсмешка.

Раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (1965—1966)— гэтасвоеасаблівае Евангелле Беларусі, раман-прытча, раман-легенда,прыгодніцкі, філасафічны і гістарычны твор, напоўнены горкайіроніяй, драматызмам і адначасова гумарам, весялосцю і аптыміз-мам, дзе арганічна спалучаюцца высокае і нізкае, рэальнае і фан-тастычнае,лірычнае,эпічнаеісатырычнае.Падзеітвораадбываюццана Беларусі ў XVI ст. Аднак у ім можна выявіць праекцыю і насучаснасць.

Спачатку ўзнік першы варыянт сцэнарыя мастацкага фільма«Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (1965), які пад назвай «Жыціе іўзнясеннеЮрася Братчыка» быў пастаўлены ў 1967 г.Потымбыўнапісаныраман«ХрыстоспрызямліўсяўГародні».

Штуршком для напісання рамана стаў запіс з «Хронікіпольскай,літоўскай,жамойцкайіўсяеРусі»МацеяСтрыйкоўскагапра тое, што «і на пачатку панавання тагоЖыкгімонта Першогобыўнейкій...которыйзлёгкостіякойумысліўаборачэйзроспачыімя із зверхность Хрыста Господа собе прыпісаў і прівлашчаў».Запіс толькі ўзбудзіў думку пісьменніка для стварэння гісторыіпрыгод і вандраванняў колішняга шкаляра, воляй лёсу названагаХрыстом, Юрася Братчыка, які спачатку вымушаны быў рабіць«цуды», а потым узначаліў паўстанне супраць царквы і караля.Асэнсоўваючы«другоепрышэсце»Хрыста,Караткевічмогтаксамавыкарыстаць набыткі навуковай, рэлігійнай і мастацкай думкі пагэтайпраблеме.

Пры напісанні рамана Уладзімір Караткевіч выявіў вялікуюмастацкуюфантазію.Дзеяннетвораадбываеццанапрацягуадноснаневялікага прамежку часу. Аднак пісьменнік глянуў на падзеімінуўшчынышырэй.Ёнсвядомапераставіўфакты ідатыгісторыі,

39

што характэрна для многіх гістарычных раманаў. Гэта дазволілааўтаруглыбейперадацьдухбеларускагасярэднявечча.

Па мастацкіх асаблівасцях раман «Хрыстос прызямліўся ўГародні»можнасуаднесцізтакімітворамісусветнайлітаратуры,як«Дэкамерон»ДжаваніБакачыа,«ГарганцюаіПантагруэль»ФрансуаРабле, «Легенда пра Уленшпігеля» Шарля дэ Кастэра, «КалаБруньён»РамэнаРалана,«МайстаріМаргарыта»МіхаілаБулгакава,«Імя ружы» Умберта Эка. Уладзімір Караткевіч паказаў, што набеларускайнацыянальнайглебеёсцьпостацьтыпуТыляУленшпігеляціКалаБруньёна.ЮрасьБратчык з’яўляецца іх духоўнымбратам,ён увасабляе дух Беларусі, нязломны і непераможны народныхарактар.Пісьменнік развіў у рамане традыцыі творчасціВальтэраСкота,АляксандраДзюма,ГенрыкаСянкевіча,шахрайскагарамана,«карнавальнай літаратуры», плённа выкарыстаў гратэск. Гэтыадметныпамастацкіхасаблівасцяхіглыбокіпазмесцетворувабраўусябеітрадыцыіфальклорнайсмехавойкультуры.

Маючына ўвазе раманУладзіміраКараткевіча «Хрыстоспры-зямліўся ў Гародні» і такія творы ХХ ст., як «Пятае евангелле»М.Паміліа,«ЕвангеллеадІуды»Г.Панаса,«ЕвангеллеадМатфея»Т. О. Брынгсвэра, «Евангелле ад Марка» Х. Л. Борхеса і іншыхпісьменнікаў,украінскідаследчыкА.Нямцуўсваёйкнізе«Новыйзавет и мировая литература» (Чарнаўцы, 1993) адзначыў, што«гэтыя творы носяць своеасаблівы экзэгетычны характар і ўсукупнасці складаюць свецкую гісторыю жыцця і дзеянняў ІсусаХрыста,дэманструюцьнетрадыцыйнаеўспрыманневобразаМесііў розныя культурна-гістарычныя эпохі і ў розных нацыянальныхкантэкстах».

Ураманепрысутнічаеарыгінальныпогляднападзеігістарычнайдаўніны. Прыгодніцкі сюжэт пісьменнік напоўніў сацыяльна-філасофскім зместам, багата выкарыстаў матэрыялы хронік ілетапісаў,біблейскіятэкстыівытрымкізмастацкіхтвораў,народныявыслоўі.

Гэтакнігапралёсрозныхграмадскіхпластоў.Уцэнтрырамана—вобраз Юрася Братчыка («Хрыста»), які звязвае ў адно цэлае ўсесюжэтна-кампазіцыйныя лініі твора і вакол якога разгортваеццаасноўнаедзеянне.УладзімірКараткевічпаказаўсутыкненненовага,прагрэсіўнагаічалавечнагазархаічным,кансерватыўныміантыгу-манным. У кнізе супрацьстаяць дзве сілы. Адна — царкоўнікі іпрадстаўнікі ўлады: кардыналЛотр, дамініканецФларыян Басяцкі,біскупКамар,мітрапалітБалвановіч, войтЦыкмунЖаба, бурмістргорада Юстын, другая — беларускія сярэдневяковыя асветнікі інавукоўцы Кашпар Бекеш (канкрэтная гістарычная асоба), АльбінКрыштофіч, разьбяр Кляонік, каваль Кірык Вястун, мечнік Гіаў

40

Турай,залатарЦіхонВус,МаркаТурай,селянінЗянон,прадстаўнікіпростагалюду.

Юрась Братчык увасабляе вобраз сярэдневяковага чалавека,актыўнага, неспакойнага, вясёлага і гарэзлівага, які вызваляўся зпутаўцаркоўнай ісвецкайулад і засвойваўэстэтычныя ідухоўныянабыткі,штонесліновыячасы.Караткевічапрывабіларэнесанснаяпаўнатажыцця.Ёнпаказаўразняволеннечалавечагацелаідуху.Гэтапрыкметнаўтыхмясцінахрамана,дзеапісваюццапрыгодыХрыстаіягоапосталаўурозныхканцах«княстваБеларуска-Літоўскага».

Пісьменнікзлюбоўюіцеплынёйпішапрасвайгогероя.«Хрыстос»кемлівы, знаходлівы, вясёлы, гарэзлівы, махляр і прытворшчык.Але адначасова гэтамысляр і пакутнік, праўдашукальнік, народныабаронца і змагар. Страты, цяжкасці і няўдачы загартоўваюць яго.Нягледзячынаўсенягоды,геройзастаеццааптымістам.Ёнздольныздзіўляцца і захапляццажыццём, радавацца і смяяцца. I смех гэтынадзвычай разнастайны і багаты. Ён не столькі пацяшае, колькіачышчаедушу,выкрываеіасуджаезлыяіварожыяграмадствусілы,бунтуесупрацьгвалтуіздзекузчалавека.Часцейзаўсёёнсведчыцьпраздароўечалавечайнатурыіздароўенарода.

Героі твора выглядаюць жывымі, а падзеі, апісаныя ў ім, —пераканаўчымі іпраўдзівымі.Яныпазбаўленысакральнасці, звыш-натуральнай тайны. Тут, як і ў класічным гістарычным рамане,узноўленыкаларытіатмасферадалёкайэпохі,засяроджанаўваганалёсенародным,выяўленымаштабныканфлікт.Пісьменнікнетолькіпаказаўматываванасцьтыхабоіншыхучынкаўгерояў,раскрыўад-метнасць характараў, але і стварыў дакладныя малюнкі людскоганатоўпу,даўяскравыяіпраўдзівыяапісаннітагачаснайзброі,адзен-ня,вуліціплошчыГародні,знешнягаіўнутранагавыглядузамка.

Непаўторнараскрылісяўраманевобразы«апосталаў», асабліваБагданаРоскаша(Фамы)іІосіібенРаввуні(Іуды).Няпростыяжыц-цёвыявыпрабаваннівынеслаМарынаКрывіц (Магдаліна).Уражва-юцьсловыіпаводзіныФларыянаБасяцкага.Непростаякідыёт,аякідыётдзейны,«упэўненыўсваіхвелічыірозуме»,выступаеўкнізевойтЦыкмунЖаба.

Паводзіны і ўчынкі «Хрыста» пісьменнік узгадняе з біблейскімсюжэтам.ЯкібіблейскіХрыстос,Братчыкз’явіўсянароду,«пяццюхлябамі»і«дзвюмарыбамі»накарміўнарод,выгнаўгандляроўзхра-ма,нёссвойкрыжнагалгофу.АлеБратчык-Хрыстосдзейнічаеіншыразнібынасуперакбіблейскайтрадыцыі.Узятыўпалон,«Хрыстос»кажа сваім суддзям: «I не за самазванства вы мяне судзіце. <...>УваскрэснізаразБог,уваскрэснітой,зкагопачаласявашасправа,выізімзрабілібтое,штосамной».«Хрыстос»вытрымліваекатаванні,не раскайваецца ў зробленым, да канца гатовы несці свой крыж.БурмістрагорадаЮстынаёнпераконвае,штонараджаеццановаяпа-

41

родалюдзей«зведаннемічысцінёйдумак».Іхможнаабылгаць,аленельгавытравіцьіхніяімёныісправызпамяцінароднай,бонельга«зрынуцьславутых,хтогінуўігінезалюдзей,занарод».

Раман«ХрыстоспрызямліўсяўГародні»ўвабраўмногіяжанра-ва-стылёвыя прыкметы творчасці Уладзіміра Караткевіча. У падза-галоўку аўтар назваў яго «Евангелле ад Іуды», падкрэсліў тым са-мымтакхарактэрнуюдляягонезвычайнасцьувыбарыіраскрыцціпраблемы. На самым пачатку твора паведаміў, што, «будучы насхіледзён»,хочараспавесціпрападзеідаўніны.Прадалёкіяпадзеіўласнайбіяграфііўспамінаегалоўныгеройіўаповесці«Дзікаепаля-ваннекараляСтаха».Адпершайасобыідзеаповедіўрамане«Чор-нызамакАльшанскі».Асабістыпачатаквыяўляеццатаксамаўрама-не«Каласыпадсярпомтваім».Ураманеж«ХрыстоспрызямліўсяўГародні»адчуваеццабольшаяаб’ектывізацыяўпадыходзедападзейіхарактараў,якіяадлюстроўваеаўтар.

Майстэрстваміглыбінёйзместувызначаюццазаключныяраздзе-лырамана,дзеапісваюццасонБратчыка,ягошляхнагалгофуіягосустрэчасасваімісябрамі.Уснеёнтрапляенанеба,урай,сустрака-еццазсамімбогамСаваофам.БогаіДзевуМарыюўзрушыўягоапо-ведпразлыбедыіняшчасці,штопануюцьназямлібеларускай,праздзекі, якія тамчыняцца знарода. «Хрыстос», які ўзнёссянанеба,убачыў дастатак і заможнасць. Як народная і аўтарская мара пралепшаежыццё з’явілася перад вачамі Братчыка і тая зямля, з якойёнпрыйшоў:«Абдзёртаяіняшчаснаяпрыім,абрабаванаяваяводаміівойтаміідрапежнымінабегамічужынцаў,яназаразраспасціраласяперадімунятленнымззяннівечнайкрасы».Ігучаланаёй«пяшчот-наяіцвёрдая,прыўкрасная,вечная,неўміручаябеларускаямова».

Уладзімір Караткевіч тым самым плённа развіваў біблейскія іфальклорныятрадыцыіўразуменнішчаслівага ісправядлівагагра-мадства.Тутможнаправесціпаралелітаксамазпаэмамі«Страчанырай» і «Вернуты рай» Джона Мільтана, з вобразам «матачніка» ў«ПанеТадэвушы»АдамаМіцкевічацізмоцнайпрагайнабыцьзям-люіволюколасаўскімМіхаламу«Новайзямлі».

Назаключныхстаронкахрамана,калі«Хрыстос»іягоныя«апос-талы»дапамагліФаўстынезКляонікамііхнямусябруМаркуТураюпрывесцінахутарыдаладу зямлю,а саміпайшліўнечапаныяпу-шчынамяжыПалессяіБелавежы,кабтам«жыцьвольнымжыццёмічакаць,чакацьсвятла»,беларускіпісьменнікпа-своймуразвіўдум-кугалоўнагагерояаповесціВальтэра«Кандыд,абоАптымізм»пратое,штотрэба«вырошчвацьнашсад».

Велічныісімвалічныатрымаўсяфіналтвора,дзесейбітыначалезХрыстом«падымалісянавяршынюкруглагапагорка,якнавяршыню

42

зямногашара».Ішліянынасустрачнізкамусонцу,«і,гатоваедано-вагажыцця,падалазернеўцёплую,мяккуюзямлю».

Ураманесцвярджаюццавысокіягуманістычныяідэалыпраўды,дабраісправядлівасці.Ягозместневычэрпваеццатолькіапісаннемпрыгод Братчыка і яго апосталаў, а значна глыбейшы. Пісьменнікадзначыў у аўтабіяграфіі, што гэта «не камедыя і не трагедыя, атрагікамедыя,смехпразслёзы,народнаядрама,каліхочаце».

Раман «Хрыстос прызямліўся ўГародні» з’яўляецца арганічнайчасткайэстэтычнайсістэмыУладзіміраКараткевіча.Калімарабела-рускаганародапраз’яўленнеХрыстаяк збаўцы івыратавальнікаў«Сівойлегендзе»толькі згадвалася іпрысутнічалаякнамёк,каліўрамане«Каласыпадсярпомтваім»нападставелегендыпражарабясвятогаМіколы гэтамаранабыла спецыфічнаемастацкае развіццё,то ў рамане«Хрыстоспрызямліўся ўГародні» яна стала скразной,галоўнай.

Твор напоўнены водарам гісторыі, у ім закранаюцца спрадвеч-ныяпытанніпралёс,прызначэннеімесцачалавекаўсусвеце.

Іўгэтымягокаштоўнасць.Памастацкіхпрыкметахблізкаядарамана«Хрыстоспрызямліўся

ўГародні»аповесць«ЛаддзяРоспачы»(1964).УлісцедаЯнкіБры-ля за 26 ліпеня 1964 г. Уладзімір Караткевіч заўважыў, што пішанавелу «Ладдзя Роспачы» «аб адным сярэдневяковым беларускім«зламірозе», які любіў жыццё», што атрымліваецца «дзікая, алесвоеасабліваямешаніназ«Дэкамерона»,Рабле,французскіхфаблёібеларускіхневельміпрыстойныхказак».Пісьменніквызначаўжанргэтагатвораіяклегенда.

У інтэрв’ю А. Губіч ён сцвярджаў, што «Ладдзя Роспачы» —гэта «найбольш удалая спроба даць абагульнены характар белару-са, якому і чорт не брат, якога і смерць не палохае, які больш заўсё любіцьРадзіму,жыццё і весялосць і ні прыякіх абставінахнеўступіцьубарацьбезаіх».Уаповесці«ЛаддзяРоспачы»пісьменнікстварыў яркі і непаўторны вобраз жыццялюба і патрыёта ГервасіяВылівахі, выявіў істотныя грані беларускага нацыянальнага харак-тару, глыбока раскрыў лёс роднага краю. Дзякуючы любові геройвытрымлівае шматлікія выпрабаванні, пераадольвае ўсе цяжкасці іперашкоды.Годнараскрыўся ёну адносінах зБонайСфорца,жон-кайЖыгімонтаІСтарога,інаватзсамойСмерцю.

Выкарыстоўваючы ўмоўна-фантастычныя прыёмы, пісьменнікпа-майстэрску паказаў прыгоды героя ў падземным царстве. Ады-ходзячыўсветценяў,Вылівахазахапіўзсабоюкветкушыпшыныяксімвалтойзямлі,якуюямубалючапакідацьіякаядаапошніххвілінжыцця застанецца з ім.Жыццёвы аптымізм, бадзёрасць і гумар непакідаюць героя і ў пекле. Ён спявае цудоўныя песні, напоўненыярадасцюжыцця,любоўюдапакутнагаідзівоснагароднагакраю,да

43

яго люду, які «ўпарта ўстае над светам нават пасля найцямнейшайночы».Кветка-шыпшынадавалаямусілы,іяеяркаесвятлоадганялапачварныхуладароўпадземнагацарства.

Жывы чалавек, горды і непакорлівы, Выліваха гатовы гуляць ушахматыназакладнаватзсамойСмерцю.Азакладамбыложыццёгероя.Першую партыю, калі гуляе паводле логікі панылых і праг-матычныхзаконаў,ёнпрайграе.Другую,калі«дзёрзкарвепанылаенаканаванне», выйграе, бо Смерць на гэты раз «не магла адолецьтолькі аднаго: боскай непаслядоўнасці чалавечай думкі». ГалоўныгеройразамзБярозкай,сасваіміновымісябрамівяртаеццаназям-лю.Нельгаперамагчынарод,«якіжыўнасупорінетакіўзрошчваўшыпы на сваіх карэннях, а не сцяблінах», нельга перамагчыжыц-цё—галоўнаядумкатвора.

У вобразе Гервасія Вылівахі ўвасобіўся жывы народны дух,непакорлівы,насмешлівы,невынішчальныістойкіўлюбыхнягодах,наватупекле.Пісьменнікстварыўадметныіяркінацыянальныха-рактар,якінесаступаелепшымсусветнымузорам.

У творы пісьменнік выкрыў і такую ганебную з’яву, як здрада.Так, уПеравозчыка (Шолаха), які прадаўПолацк наўгародскаму, апотым кіеўскаму князю Уладзіміру, пасля песні Гервасія Вылівахіпакацілісяпякучыяслёзы.Янызнішчылінавачніцахплесню,із-падяез’явілісявочы.Перавозчыкстановіццавідушчынетолькіфізічна,алеідухоўна.Ёнзболемперажываеўласнуюздраду,якаяпрынесланяшчасцеПолацку.АпавядаючыпратрагічнуюгісторыюполацкагакнязяРагвалодаіягонайсям’і,Караткевічдаўацэнкунаўгародскаму,потымкіеўскамукнязюУладзіміру,назваўягострашнымчалавекам,заўважыў,што«інеапосталамёнбыўроўны,асамомуСатаніілу».Тым самым пісьменнік выявіў уласны беларускі погляд на тага-часныя падзеі, сказаў пра тое, кім з’яўляецца для Беларусі князьУладзімір.

Палачанін таксама згадаў, што ў пазнейшыя часы цар Іван«выразаў ледзь не ўвесьмой горад». Гальяша-медавара таксама непакідала трывожная памяцьпра знішчаны стральцамі ягоны горад.Выйграючышахматнуюпартыю,ГервасійВылівахадумаў,«штоякСмерць вось заразнеможаперамагчыяго, такніколі непераможаягожывыхбратоўвялікаекаралеўства,уякімуладарыўрагатыяго-нымдбаннемЦыкмун»,наваткалігэтамубудуцьспрыяцьнекаторыянягоднікісазнакамітыхшляхецкіхродаў.

Падзеі, што апісваюцца ў «Ладдзі Роспачы», як сцвярджае ісам аўтар на пачатку аповеду, адбываюцца чатырыста гадоў таму.Пра гэта сведчыць і наступны факт. Над ладдзёй з’яўляецца пач-варная істота цара Івана, які на тым свеце не атрымаў забыцця ітаму за свае злачынствы павінен пакутаваць да той пары, пакуль,

44

якадказаўнекамузладдзіПеравозчык,«такія,якты,некінуцьягохваліць».Яквядома,царIванIVВасільевічГрозны(Жахлівы)памёру1584г.АднакБонаСфорцанемаглажыцьу80-я гг.XVIст. (ка-ралева памерла ў 1557 г.).Магчыма, тут, свядома ідучына пэўныязрухі ў часе, Караткевіч хацеў супрацьпаставіць рускі і італьянскідэспатызм.Аднакнесумненнатое,штонапісанытворпражыццяра-даснагачалавека,праягодухоўнаеразняволенне.

Аповесць «Ладдзя Роспачы» вызначаецца раскаванай, лёгкай ігарэзлівай манерай аповеду. Твор прасякнуты глыбокім роздумамнадсутнасцюжыцця ілёсамроднайзямлі.ЛаддзяРоспачы(аўёйплывуць беларусы)— гэта Беларусь, якая, пераадольваючы змрокзабыцця, бяспамяцтва і жахі пекла, уваскрасае і адраджаецца. АдсмерціізнікненняяератуеГервасійВыліваха—жыццялюб,мастак(нерасстаеццагеройзлютняйіўцарствеСмерці),абаронцалюдзей,бунтар ішчырыпатрыётроднайзямлі.УладзімірКараткевічсцвяр-джае,штолюбоў,цярпенне,смехіжартаўлівасцьдазволілібеларус-камународувыжыцьусамыхнеспрыяльныхумовах.

СтаноўчыягероіУладзіміраКараткевічавызначаюццадухоўнымбагаццеміхараством,маральнайчысцінёйібеззаганнасцю,вернас-цюперадавым грамадскім і эстэтычным ідэалам.Янышмат разва-жаюць,думаюць,перажываюць,алеўтойжачасдзейнічаюць,зма-гаюцца.Гэтанатурымэтанакіраваныя,душэўнаадкрытыя,шчырыя,неспакойныя, сумленныя, высакародныя, інтэлектуальныя.Надзвы-чайпрагныядажыцця,янышукаюцьгармоніюўтыповарамантыч-ныхсферах—укаханнііўпрыродзе,штоможнасказацьпраІвараз апавядання «Барвяны шчыт», Валерыя Палецкага з апавядання«Залатыбог»іСевярынаБудрысазаповесці«Чазенія».

Незвычайнае,прыгожаеўжыццітрэбапростаўбачыцьіадчуць.Дзелякрасы,шчасцяідасканаласцітрэбаісціпразпакутыістраты,як здарылася з героямі аповесці «Чазенія» Севярынам Будрысам іГражынайАрсайлай.

Аповесць«Чазенія»УладзімірКараткевічзакончыў11лістапада1966 г. у Рагачове. Асабліва шырокі водгук у чытачоў атрымалапасляпублікацыіўперакладзенарускуюмовуўчасопісе«Молодаягвардия» (1969, № 12). На шматлікія пытанні чытачоў Караткевічадказаў у нататцы «Чытачам “Чазеніі”» (Молодая гвардия, 1970,№ 9), дзе адзначыў, што штуршком да напісання твора сталіўражанні, атрыманыя ім падчас наведвання ў жніўні — верасні1965г.ДалёкагаУсходу,утымлікуізапаведніка«КедраваяПадзь»,штоягоныягероімаюцьрэальныхпрататыпаў,сказаўпрасутнасцьімастацкіяасаблівасцігэтай,якёнвызначыў,паэмыўпрозе.

Малады і таленавіты вучоны-фізік Севярын Будрыс атрымаўвышэй дапушчальнай дозу апраменьвання. Яго мучаць страшэн-

45

ныя прывіды атамнага выбуху. Як і класічны рамантычны герой,ён знаходзіць ратунак ад поступу цывілізацыі сярод прыроды, удалёкаўсходняй тайзе. Севярын Будрыс больш ужо не мог быцьрацыяналістычна заведзеным робатам і няволіць, нібы ў клетцы,парывысэрцаідушы.Ёнтрапляеўпрыморскізапаведнік«ТыграваяПадзь», сустракаеццазГражынайАрсайлай,студэнткай-біялагіняй.Маладыялюдзізакахаліся.

У гэтым творы Уладзімір Караткевіч паказаў веліч і красу ка-хання і прыроды, задумаўся над сутнасцю навуковых і тэхнічныхадкрыццяў,надпраблемаміэкалогіідушы,культурыіпрыроды.

Аповесці«Чазенія»ўласцівыэмацыянальнаяўсхваляванасць,вы-танчанасць стылю, інтэлектуальнасць, духоўнасць, пазнавальнасць.Яе героі прыгожыя і высакародныя. Іхняе расстанне прыносіць утворэлегічныя,драматычныяноты.Тымнеменшаповесцьпрасяк-нутарадасцюжыцця.

Ужо аўтарская характарыстыка твора (паэма, паэма ў прозе) івызначэнні (песня, саната, накцюрн, балада, псалом), якія ўводзіўпісьменнік у назвы раздзелаў, засведчылі яго рамантычны харак-тар. Аповесць гучыць як пранікнёная і чароўная песня. Дарэчы, упрыхільнасціКараткевічадалірычнайманерыпісьма,разняволенасціі,адначасова,дажанравагасінтэзутаксама,думаецца,раскрываеццарамантычнаясутнасцьягонагаталенту.

Сімвалічны сэнс закладзены ўжо ў назве аповесці. Чазенія —гэтадрэва,якоездаўніхчасоўзасяляекамяністуюглебу,разрыхляеяесваімікаранямі,угнойваелісцем,апотымсабою,каліадмірае, іробіць гэтую глебу ўрадлівай, прыдатнай для іншых раслін і дрэў.Такілюдзі.

Памастацкіхасаблівасцяхаповесць«Чазенія»тыпалагічнабліз-кая з творамі Міхаіла Прышвіна, Канстанціна Паўстоўскага, ІванаСакалова-Мікітова, Уладзіміра Арсеннева, Аляксандра Грына, алеянанаскрозьсамабытнаяіарыгінальная.Пісьменнікперадаўутво-рысамыятонкіяадценніўдумкахіпачуццяхсваіхгерояў,стварыўпластычныямалюнкіпрыроды.

Сёння,калічалавецтвахвалююцьглабальныяэкалагічныяпраб-лемы, асаблівую актуальнасць набываюць думкі пісьменніка прачулае, беражлівае і разумнае стаўленне да прыроды. Пісьменнік усваіх творах не толькі паэтызаваў прыроду, але і папярэджваў прамагчымыя трагічныя вынікі, абумоўленыя неразумнымі адносінамічалавекаданавакольнагаасяроддзя,штовыявіласятаксамаўнарысе«Званыўпрадонняхазёр»(1969),артыкуле«Абдуванчыкнакромцывады»(1980)ііншыхтворах.

Уаповесці«Чазенія»пісьменнікдасканалавыпісаўжывёльны ірасліннысветПрымор’я.Ёнбыўчалавекамшырокіх ігрунтоўных,сапраўдыэнцыклапедычныхведаў.

46

Заўважым, што любімымі ўласнымі творамі УладзіміраКараткевічабыліраман«Каласыпадсярпомтваім»,аповесці«Лад-дзяРоспачы»і«Чазенія».

Антываенным пафасам прасякнута аповесць «Лісце каштанаў»(1972). Падзеі аповесці адбываюцца ў толькі што вызваленым аднямецкіх захопнікаў Кіеве. У гэтым горадзе, які ляжыць у руінах,праходзіць і жыццё падлеткаў. Пісьменнік у творы ўсхвалявана іжурботна згадаў пра ўласны лёс і лёс свайго пакалення, чыёдзяцінствабылоапаленаевайной.

Калігаварыцьпрадэтэктыўныраман«ЧорнызамакАльшанскі»(1979),тонеабходнаадзначыць,штоўімвыявіласятакхарактэрнаядляпісьменнікадумкапраарганічнуюсувязьінепарыўнасцьчасоў.

Звяртаючыся да гісторыі, аўтар імкнуўся глыбей зразумецьпраўду жыцця, сэнс людскога існавання. Дзеля ўсталяваннясправядлівасці і змагаецца галоўны герой твораАнтонКосміч, на-вуковец, спецыяліст па сярэдневяковай гісторыі, са злачынцамі, адапамагаюць яму ў гэтай справе супрацоўнікі органаў дзяржаўнайбяспекіХілінскііШчука,вясковыянастаўнікіЗмагіцельіШаблыка,айцецЛеанардЖыховіч,вартаўнікзамкаікасцёлаМультан,кіраўнікархеалагічнайэкспедыцыіСтасяРэчыц.

Каларытна выпісаны ў рамане Людзвік Лапатуха. Ён са сваімуяўнымвар’яцтвам,сасваёйнезагойнайранай-памяццю,душэўнайпрасветленасцю і чысцінёй— адзін з самых глыбокіх і трагічныхвобразаўрамана,вобраз-сімвал.

Злавеснайіадначасоватрагічнай,складанайінеадназначнайпо-стаццю з’яўляецца Лыганоўскі, па віне і з ведама якога ўчыненымногіязабойствы,звязаныязпошукаміскарбаўродуАльшанскіх.

Неабыякавасць дажыцця, увага да кожнага чалавека, любоў дарадзімы, актыўная жыццёвая пазіцыя садзейнічалі поспеху Анто-на Косміча. З яго дапамогай былі знойдзены скарб Альшанскіх іархіў айнзацкаманды. Ён разгадаў таямніцу Валюжыніча і Ганны-ГардзіславыАльшанскай.

У рамане «Чорны замак Альшанскі» Уладзімір Караткевічдасягнуўасаблівайсвабодысамавыяўлення,здолеўпаказацьбагаццеі разнастайнасцьжыцця, стварыцьхарактарыне столькірамантыч-на яркія, колькі рэалістычна праўдзівыя, тыповыя, шматгранныя.Пісьменнік выступіў супраць духоўнага спусташэння чалавека. Ёнімкнуўсярасказацьнепрыватнуюізаймальнуюгісторыю,штоздары-ласязягогероямі,апаспрабаваўвыявіцьсувязьпаміжмінуўшчынайі сучаснасцю, раскрыць жыццё ў яго складанасцях і супярэчнас-цях,сцвердзіцьдумкупранепераможнасць іўсёмагутнасцьдабра ічалавечнасці.

Косміч,Шаблыка, Змагіцель, Хілінскі і іншыя станоўчыя героірамана неабыякавыя да зла і несправядлівасці. Сумленныя людзі,

47

янывераць,што«помстаўсёжёсць.<...>Закожнуюкроплюкрыві,закожнуюслязу.Нецяпер,дыкзаўтра.Несамому,дыкнашчадкам».Іразважаюцьянынаўзроўніперсанажаўкласічныхтвораў.Нагада-ем хоць бы герояўФёдараДастаеўскага з іх пакутлівым роздумамнадмногіміпраблемамілюдскогабыцця.

Уладзімір Караткевіч стварыў у беларускай літаратуры адмет-ныхгерояў:патомныхінтэлігентаў,маральныхмаксімалістаў,выса-кародных ішчырыхпатрыётаў,сапраўдныхрыцараўБеларусі.ГэтаМаеўскізапавядання«Аліваімеч»,ПятрокЯсюкевічзапавядання«Сіняя-сіняя»,РаманРакутовічзаповесці«Сіваялегенда»,АндрэйГрынкевічзрамана«ЛеанідыневернуццадаЗямлі»,АлесьЗагорскіз рамана«Каласыпадсярпомтваім»,ГервасійВыліваха з аповесці«ЛаддзяРоспачы»,ЮрасьБратчыкзрамана«ХрыстоспрызямліўсяўГародні»,АнтонКосмічзрамана«ЧорнызамакАльшанскі».

Уладзімір Караткевіч— пісьменнік-рамантык. Даследчыкі, якіязвярталіся да творчасці пісьменніка, адзначалі яе сувязь з раман-тызмам.Напрыклад, прафесарКарлава ўніверсітэта В.Жыдліцкі ў«СлоўнікупісьменнікаўСавецкагаСаюза»(Прага,1977,т.1)пісаў:«Якгістарычныя,такісучасныясюжэтыён(У.Караткевіч.—А. В.)настройвае рамантычна, аддаючы перавагу ў першым выпадкукласічнамувальтэрскотаўскамурамантызму,удругім—«неараман-тызму»зягозначнайдоляйлірызмуіказкавайпаэтычнасцю».

Характэрна, што сам пісьменнік адмаўляў рамантызм у сва-ёй творчасці. Так, на адно з пытанняў анкеты, падрыхтаванайТ. Шамякінай, ён адказаў: «Я не пісьменнік рамантычнага скла-ду.<...>Я,можа, большчымхто авантурыст (хоць ніколі нешукаўуавантурахвыгады),іжыццёпадсоўваламнеітакіхлюдзей,ітакіявыпадкі,якіяненазавешштодзённымі».

А. Мальдзіс у сваёй кнізе «Жыцце і ўзнясенне Уладзіміра Ка-раткевіча» парадаксальнасць такой сітуацыі вытлумачвае наступ-ным чынам: «У часы, калі пісаліся і публікаваліся асноўныя тво-ры Уладзіміра Караткевіча, рамантызм— і як мастацкі напрамак,і як стыль — меў адмоўную афарбоўку. Загорскага, Грынкевіча,Беларэцкага крытыка ўпарта называла прыдуманымі, нерэальнымі,нежыццёвымі.Карацей—рамантычнымі. Іўпісьменнікавыпраца-ваўсястойкі«імунітэт»супрацьгэтагаслова,ягонепрыняцце.<...>Ён упарта даказваў: не, у мяне ўсё так, як было, як магло быць ужыцці, япішуў адпаведнасці зпраўдай гістарычнай,праўдаймас-тацкай».

Сапраўды,Караткевіч пісаў у адпаведнасці з праўдай гістарыч-най,праўдаймастацкай.Яготворчасцьвартаацэньвацьнападставетых эстэтычных прынцыпаў, паводле якіх яна створана. А ў гэ-тайтворчасцівыявілісямногіяпрыкметырамантызму: імкненнеда

48

выключнага,рэдкага,незвычайнага,услаўленнепостацейгераічных,свабодалюбівых, высакародных і самаахвярных, увага да праблемнацыянальнага адраджэння, фальклору і гісторыі, паэтызацыя гіс-тарычнага мінулага, цікавасць да прыроды і супрацьпастаўленнеяе цывілізацыі, культ пачуцця і чалавечай індывідуальнасці ўпроцівагу рацыяналізму і дагматызму прагматыкаў. Па-майстэрскуўзнаўляючы каларыт і дух пэўных эпох, раскрываючы характары,пісьменнік гістарычныя калізіі часцей за ўсё перамяшчаў у сферурамантычнага канфлікту чалавечнасці, высакародства, паэтычна-га светаўспрымання зжорсткасцю, эгаізмам, духоўнайчэрствасцю,цынізмам.СваёйдухоўнайсутнасцюКараткевічбыўрамантык,штовыявіласяіўягосветапоглядзе,іўмастацкіхасаблівасцяхяготвораў.

Разнастайная мастацкая палітра твораў Уладзіміра Караткевіча.Уапавяданнях,аповесцях«Сіваялегенда»,«Чазенія»ірамане«Ка-ласыпадсярпомтваім»выявіласяліра-эпічная,рамантычнаяманерапісьма,аўаповесці«Цыганскікароль»,«Легендзеаббеднымд’яблеіабадвакатахСатаны»,аповесці«ЛаддзяРоспачы»,рамане«Хрыс-тос прызямліўся ў Гародні»— рысы барока: спалучэнне высокагаі нізкага, рэальнага і фантастычнага, натуральнага і гратэскавага,гераічнагаітрагічнага.

Уладзімір Караткевіч — адзін з тых беларускіх пісьменнікаў,якіявостраадчулінеабходнасць ідэйна-тэматычнага іжанрава-сты-лёвага абнаўлення беларускай літаратуры.Пісьменнік звяртаўся давопыту як нацыянальнай літаратуры, так і літаратур свету. Пэўнаесюжэтна-кампазіцыйнае падабенства назіраецца паміж ягоным ра-манам «Леаніды не вернуцца да Зямлі» і «Паўночнай аповесцю»КанстанцінаПаўстоўскага.СлядыўплывушырокавядомайаповесціАртура Конан-Дойла «Сабака Баскервіляў» адчуваюцца ў аповесці«Дзікае паляванне караля Стаха», аповесці «Залаты жук» ЭдгараПо,аповесці«Лабірынты»ВацлаваЛастоўскага—урамане«Чорнызамак Альшанскі». Багаты сусветны літаратурны кантэкст у рама-на «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», аповесцей «Ладдзя Роспа-чы» і «Чазенія». Творцашмат у чым ішоў ад кніжнага, агульнана-цыянальнага да індывідуальнага, нацыянальнага, каб на падставеасабістага,нацыянальнагаўзняццадаагульначалавечага.Такішляхулітаратурымагчымыіперспектыўны.Тутважнасамовырашэннетэмы.АяноўКараткевічаадметнае.

Пісьменнік валодаў непаўторным і дзівосным талентам, здоль-насцю бачыць ідэальнае, гарманічнае і прыгожае ў жыцці. Аднакгэта было не спакойнае сузіранне навакольнага свету. Яго трыво-жыла праяўленне бездухоўнасці ў людзях, ён абуджаў у чалавекудобраеічалавечнае.Пісьменнікбыўнепрымірымыдазла,змагаўсязачалавека,хацеўбачыцьяголепшыміпрыгажэйшым.

49

ПлённапрацаваўУладзімірКараткевічіякдраматург.Ягоп’есыпераважнагероіка-рамантычныя.

Падзеі драмы «Млын на Сініх Вірах» (1946, 1957; пастаўленаў 1959 г. на Беларускім тэлебачанні) адбываюцца ўмаленькім бе-ларускім гарадку і яго ваколіцах на працягу 1941—1942 гг. Горадвось-восьпавінензахапіцьвораг.СтаршынягарвыканкамаКаляда іпрадстаўнікзвобласціПятроЛаўрановічстановяццапартызанскімікамандзірамі. Дырэктару музея Дзюбку яны прапаноўваюць тры-маць у горадзе канспіратыўнуюкватэру, стаць камерсантам і ганд-лявацьстаражытнасцямі-падробкамі.МлынаруЦыкмунуАсінскаму,ягонайдачцэМарысіісынуЛаўрановічаАндрэюдаручаюцьмалоцьдляпартызанаўзбожжаўмлыне,якізнаходзіццаўглухіхнетрахпу-шчы,умясцінеСініяВіры.ЯксувязныпаміжпартызанаміігорадамзнаходзіццанамлынеікамсамольскіработнікВіктарСміхальскі.Убліжэйшай вёсцыжыве знахарка і народная лекарка ТэкляКаваль.Янаўвыпадкунебяспекіпавіннапапярэдзіцьабгэтымнасельнікаўмлына.У далейшым адбываюцца падзеі, у якіх раскрываюцца вы-сакароднасць, мужнасць і гераізм Тэклі Каваль, Андрэя, Марысі івыяўляюццаэгаізм,баязлівасць,дэмагогіяіздрадаВіктара.

У п’есе ёсць эфектныя, прыгодніцкія элементы, а таксама па-тэтыка. Гэты твор адметны сцвярджальным патрыятычным пафа-сам,моцнайітрывалайнароднайасновай,глыбокімі ізмястоўнымівобразамі.

Уканцы50-хгг.ХХст.адбываюццападзеідрамы«ТрошкідалейадМесяца» (1960). Як і п’еса «Млын наСініхВірах», прыжыцціпісьменніканедрукавалася.

ДаБагуслаўскага,галоўнагаархітэктараневялікага,але інема-лога горада, прыехаў яго стары сябра Вярыга, які па хлуслівымданосеў1930-ягг.быўбеспадстаўнаасуджаны.Увынікураспаласясям’я. Атрымаўшы волю, ён хоча знайсці таго, хто на яго данёс. Іяшчэёнпрагнепрацы,дзейнасці.

ПадзеімінулыхгадоўпаўплываліінаБагуслаўскага.Ёнвырашыўжыцьдлясябе,стаўабыякавыдаўсяго.Увынікубезгустоўнымста-лаархітэктурнаеабліччагорада.Дыісамёнстаўіншы.

У п’есе шмат увагі адведзена маладому пакаленню, у першуючаргусынуБагуслаўскага,васямнаццацігадовамустудэнту-філолагуСяргею,ягоадносінамздзяўчатаміНаташайіАнэляй,збацькамі,састарой нянькайАльжбетай, з Вярыгам. Рамантычны і наіўныСяр-гейуяўляесвайгобацькугероем,крыштальнымчалавекам.Алепо-тым,калідаведаўся,штотойпадуплывамзагадчыкаашчаднайкасыБяскішкіна браў хабар і займаўся іншымі несумленнымі справамі,хацеў нават скончыць жыццё самагубствам. Духоўная драма юна-ка перарастае ў канфлікт з бацькам. Сяргей пакідае родны дом і

50

разам з Наташай хоча самастойна і па-новаму ўладкаваць сваёжыццё. Перабіраецца да сястры і нянька Альжбета. Вярыга, да-ведаўшыся, што данос на яго напісаў Бяскішкін, гнеўна асуджае івыганяе з хаты Багуслаўскіх гэтага чалавека. Ён таксама пакідаехату Багуслаўскага, едзе на поўдзень вобласці будаваць завод, ду-мае, што ягоны сябар заблытаўся ў жыцці, верыць, што ён станеіншы. У канцы п’есы Багуслаўскі разбівае аб падлогу падорануюБяскішкінымвазу,ажонкасуцешваеяго:усёбудзедобра.

Драма«ТрошкідалейадМесяца»непазбаўленапавярхоўнасціўраскрыцціканфліктупаміжперсанажамі.Аднакёсцьуёйпраўдзівыяі пераканаўчыяжыццёвыя сітуацыі, індывідуалізаваныя характары.Гэта іСяргей са сваімюнацкіммаксімалізмам. І ягоны бацька, якіпаводзіў сябе паводле тых абставін, у якіх апынуўся. І празмернадасведчаная ў жыцці і прагматычная Анэля, аднакурсніца Сяргея.І мяшчанская сям’я Бяскішкіных. І ўмудроная жыццём, ласкавая іклапатліваяАльжбета. І нязломны ў сваіх прынцыпах і пераканан-няхВярыга,якішматперажыўужыцціінестраціўлюбовідачала-века,верыўяго.

Улютым1963г.уЧалябінску,дзежылазсям’ёйягостарэйшаясястра Наталля, Уладзімір Караткевіч напісаў «Руну пра Кастуся»,адзін з ранніх варыянтаў п’есы «Кастусь Каліноўскі». Падзеі дра-мыразгортваюццанаГродзеншчыне,уВільні,Пецярбургу,Мінску,згадваеццаМагілёўшчына, у прыватнасці, Доўгая Круча на беразеДняпра,дзеўрадаваевойскаразбілапаўстанцаў.Няпростыбыўшляхгэтагатворадагледача ічытача.П’есамеланекальківарыянтаў.У1978 г. былапастаўленаБеларускімдзяржаўнымакадэмічнымдра-матычнымтэатрамімяЯкубаКоласа(рэжысёрВалерыйМазынскі).

Каліўрамане«Каласыпадсярпомтваім»апісаныпадзеіпярэда-дняпаўстання1863—1864гг.,тоўдрамеапісваеццасамопаўстанне.У ёй прысутнічаюць рэальныя гістарычныя персанажы і народжа-ныяфантазіяйаўтарагероі,атаксамафантастычныядзейныяасобы.

Як і ў рамане, у драме паказаны складанасць і супярэчлівасцьпаўстання.Ужонапачаткутвора,каліКастусьКаліноўсківыратаваўкамандзірапаўстанцаўВастравуха ад гневу сялян, было адзначана,штосяляне,ашуканыяцарскайпрапагандай,нярэдкараспраўлялісязкіраўнікаміпаўстанцкіхатрадаўцівыдавалііхуладам.

Драматург, як і ў прозе, і тут выявіў прыхільнасць да людзей,якія нават у выключных і цяжкіх сітуацыях не страчваюць па-чуцця гумару, бадзёрасці і аптымізму. У крытычны момант, каліпаўстанне пацярпела паражэнне, Каліноўскі падтрымлівае мараль-на сваіх паплечнікаў па барацьбе. «Кастусь Каліноўскі» — творгероіка-рамантычны.Уім,якіўрамане«Каласыпадсярпомтваім»,Каліноўсківыступаеякнепрымірымыворагсамадзяржаўяіпатрыёт

51

роднага краю. Гэта чалавек вялікай сілы волі, цвёрдага характаруі адначасова чысты і ўзвышаны па сваіх ідэалах. Грамадзянскаяпазіцыя Каліноўскага выразна выяўляецца ў яго адносінах да бе-лага жонду, прадстаўнікі якога здрадзілі ідэі паўстання і паставіліўласна польскія нацыянальныя зацікаўленні вышэй за беларускіянацыянальныя, а таксама за сацыяльныя. Ён выступае за нацыя-нальнае раўнапраўе, за тое, што «трэба абапірацца на мужыка».Гэты чалавек не здраджвае сваёй ідэі. Да яго ў каземат заходзіцьМураўёў.Прапануе адмовіцца ад сваіх перакананняў, а за гэта вы-ратуе яму жыццё, забяспечыць у будучым бліскучую кар’еру.Каліноўскірашучаадмаўляеццаадтакойпрапановы:«Рэнегат.Вамтрэба для заспакаення рабіць другіх падобнымі да сябе... Але ягэтага...апошняга...вамнепадару...граф-вешальнік».Тутсцвярджа-ецца маральная і духоўная перавага Каліноўскага надМураўёвым,былым удзельнікам першых дзекабрысцкіх арганізацый, а потымдзяржаўнымсаноўнікам,якіздрадзіўідэаламсваёймаладосці іпадкіраўніцтвамякогабылозадушанапаўстанне1863—1864гг.

ПаказальныядлясветапогляднайіэстэтычнайсістэмыУладзіміраКараткевіча таксама словы Каліноўскага: «Кожны раз чалавецтвабліжэйдашчасця...навышынюнашыхмагіл».

Шматзначнымі з’яўляюцца заключныя сцэны драмы. У камеруда вязня прыходзіць постаць жанчыны ў чорным, якая сімвалізуеБеларусь. У гэтым месцы вобраз Каліноўскага набыў большуюпераканаўчасць і праўдзівасць. Драматург выкарыстаў ягоныя«Лістыз-падшыбеніцы»звядомымвершам«Марыськачарнаброва,галубка мая!..». Падкрэсліваючы дэмакратызм Каліноўскага, аўтарпрыводзіць наступныя яго словы: «У нас няма дваран. У нас усероўныя».Паміраючы,Каліноўсківерыцьулепшуюбудучынюсвай-гокраю:

Тыбудзешпаміраць.Дытольківедай,Бяссмертныты,якфенікс,мойнарод...

Драматург раскрыў характар і рухаючыя сілы паўстання. Ад-нак асобныя мясціны драмы з’яўляюцца трохі прыгодніцка-павярхоўнымііпатэтычнымі.Меладраматычныміатрымалісяінека-торыялюбоўныясцэны.Іншыраздыялогістановяццарасцягнутыя,ітадыстрачваеццавастрынясюжэта,знікаенапружанасцьідынамізмдзеяння.

Лепшымі з’яўляюцца тыя мясціны драмы, дзе сутычка сялян зурадавымвойскампаказваеццанібыкарнавал,нібынароднытанец,калі, быццам у класічных трагедыях, гучаць галасыфантастычныхдзейных асоб, калі на сцэне з’яўляецца юрод. Караткевіч у гэтымтворы выявіў здольнасць вырашаць самыя складаныя мастацкія

52

задачы, прыкметна ўзбагачаючы тым самым беларускую драма-тургію.

СлавадраматургапрыйшладаУладзіміраКараткевічаў1970-ягг.П’еса«ЗваныВіцебска»(напісанаў1973г.),уякойаўтарзвярнуўсядападзейВіцебскагапаўстання1623г.,зпоспехамбылапастаўлена29 жніўня 1974 г. на сцэне Беларускага дзяржаўнага акадэмічнагадраматычнагатэатраімяЯкубаКоласа(рэжысёрВалерыйМазынскі).

Гэтаманументальнаягераічнаятрагедыярамантычнагаплана,уякой гістарычна дакладна ўзноўлены падзеі далёкай мінуўшчыны.Аўтар адзначыў, што Іасафата Кунцэвіча за фанатычны дэспатызмі жорсткасць у народзе празвалі «душахватам». Ён гвалтоўнымісродкамі насаджаў унію. Таму адчуў моцны адпор праваслаўныху Вільні, Магілёве, Оршы, Полацку. Уладзімір Караткевіч паказаўІасафатаКунцэвічанетолькіякрэлігійнагафанатыкаізабойцу,алеіякахвярусвайгочасу,пэўныхабставінітойдогмы,якойёнслужыў.Біскупу вочы на свет адкрыў яго духоўнік, езуітКасінскі, які, як ііншыяадмоўныяперсанажы,асобанешаржыраванаяінеспрошча-ная:«Увесьтвойшлях—гэтанеты,вялікідзеячверы,вялікаяасо-багісторыі.Думаеш,гэтатызадзіраўгэтынарод?Гэтамы—тваімірукамі і тваім языком, тваімі ўчынкамі, тваімі думкамі, добрымі іблагімі.Рабілімы.Алеадказвацьбудзешты».Біскупадчуўтрагізмсвайгостановішча,стаўдухоўнавідушчы,алебылопозна.Гараджа-незабіваюцьІасафатаКунцэвіча.Ёнгінеганебнайсмерцю.

Ніхто не выдае ўладам забойцу Іасафата Кунцэвіча. Караюцьпаўстанцаў,хвошчуцьгнойнымібізунамізваны.Красамоўнагучацьсловы, сказаныя на эшафоце Ропатам: «Ніхто не вырве нас з іхніхкіпцюроў,каліневырвемсясамі.<...>Ніякімрозумам,ніякімгвал-тамнельгадасягнуцьтаго,кабуВіцебскунебылоВіцебска,кабнанашайзямлінебылонашайзямлі».Нельгазабіцьнарод,нельгаада-брацьуягопамяць—такаягалоўнаядумкатвора.Кабсцвярджацьгэта ў першай палове 70-х гг.ХХ ст., трэба быломець грамадзян-скуюмужнасцьісмеласць.

ДастагоддзязднянараджэнняЯнкіКупалыбылапрымеркаванап’еса «Калыска чатырох чараўніц» (напісана ў 1981 г., пастаўленаў 1982 г. Беларускім рэспубліканскім тэатрам юнага гледача, рэ-жысёр Уладзімір Аляксандравіч Караткевіч), сацыяльна-філасофскітвор пра дзіцячыя і юнацкія гады будучага Песняра. У пралогучараўніцы—Белая,Блакітная,ЗалатаяіЗмрочная—вяшчуюцьямупрынараджэннінезвычайныіцяжкілёс.

Выкарыстоўваючы многія факты і дэталі з жыцця паэта(гісторыя родуЛуцэвічаў, іхмесцажыхарства, першыя творыпаэтана польскай мове, яго любоў да кніг), звяртаючыся да некаторых

53

тэм, ідэй і вобразаў яго паэзіі, закранаючы пытанні нацыянальнайпрыналежнасціюнака,лёсубеларускаймовы,драматург засяродзіўувагу на паказе яго адносін з бацькамі і з былым удзельнікампаўстання 1863—1864 гг. Зыгмунтам Чаховічам, хто прыкметнаўплываўнафармаваннесветапоглядумаладогаКупалы.

Да падзей Крычаўскага паўстання 1743—1744 гг. звярнуўсяУладзімірКараткевічутрагедыі«Маціўрагану»(напісанаў1982г.,упершыню пастаўлена ў 1988 г. мінскім аматарскім тэатрам «Зо-лак», рэжысёр Галіна Прыма). П’есе, асабліва яе першай дзеі,папярэднічалалегенда«МаціВетру»(1956).

Трагедыя «Маці ўрагану» стала адным з вяршынных набыткаўдраматургіі Уладзіміра Караткевіча. Крычаўскае паўстанне выбух-нуласупрацьадміністрацыістаростваісупрацьбратоў-арандатараўІцкавічаў,якіяабрабавалікрай.

Трывожнай,пераднавальнічнайатмасферайпярэдадняпаўстаннянапоўнены пачатак твора, што выяўлена і ў прыведзеных журбот-ных песнях, і ў нахабных паводзінах братоў Іцкавічаў, якія з вой-скам наведалі двор Ветру, і ва ўсхваляваным дыялогу будучыхкіраўнікоўпаўстанняВасіляВашчылыіВасіляВетру.П’есавызна-чаеццарамантычнайпрыўзнятасцюіпанарамнасцю.Дзеяннетвораадбываеццаўсялянскімдвары,пячоры,карчме,магнацкімпалацы,на гарадской плошчы і на полі бітвы. Багатая і разнастайная моваперсанажаў.

Драматург закрануў у п’есе праблемы асабістага і грамадскага,пачуццяіабавязку.АгнаВецер,кабвыратавацьчалавечуюгоднасцьсвайгосынаВасіляВетру,накіроўваеягодапракажонагаўпячору.Пракажоны—гэтабеларуснасваёйзямлі,гэталёсбеларускагана-рода,лёсяголепшыхпрадстаўнікоў.Гэтаадзінзяркіхісамабытныхадраджэнскіх вобразаў беларускай літаратуры, вобраз рамантычныі сімвалічны. Пісьменнік назваў пракажонага Чалавекам з вялікайлітары.

Аўтар стварыў у п’есе глыбокія вобразы.Праз адчай, пакуты імужнасцьуздымаеццаВасільВецердамаральнагаідухоўнагаачы-шчэння.Ён,прадстаўніксялянскайэліты,мужнаідзенасваюгалго-фу,годнагінезанароднуюсправу.Велічныітрагічныатрымаўсявоб-раз ягонай маці Агны Вецер.Жорсткім, разбэшчаным, нікчэмным,але і разумным, небаязлівым выступае князь Геранім Радзівіл.Страшнайфігурайз’яўляеццапробашчПёкур,праякогаАгнаВецерсказала, што ён усё-ўсё разумее і, аднак, робіць паскудствы, под-ласць.

СлушнаадзначыўА.Мальдзісусваёйкнізе«ЖыццеіўзнясеннеУладзіміра Караткевіча», што ў гэтай п’есе «асабліва яскрава ўва-собіўся шматгранны талент аўтара — трагедыйны (фінал твора),камедыйны (сцэны ў радзівілаўскім палацы), паэтычны (велічныя

54

канты),аналітычна-даследчыцкі(грунтоўныяўступныятлумачэнні)».Гэта сапраўды велічны і ўрачысты гімн паўстанцам і адначасовашчымлівырэквіемпаіх.

Уладзімір Караткевіч дасканала перадаў у п’есе дух той эпохі,напоўніўяеактуальным,сучаснымгучаннем.МногіяўдзельнікіКры-чаўскага паўстання загінулі ў бітве, былі павешаны нашыбеніцах,пасаджаны на пáлі, разарваны, зашытыя ў мядзведжыя скуры,сабакамі.Алеўнароднайпамяцізасталісяіхніямужнасцьігераізм.

Уфіналеп’есыпрыгнечаная горамАгнаВецерцалуе ворагаў ізаражаеіхпраказай.Велічнаіаптымістычнагучыцьнародныголас:«Чорталысагаяныўзяліівозьмуцьнас!»Тымсамымсцвярджаеццане толькі маральная перамога паўстанцаў, але і праводзіцца думкапраняскоранасцьінеўміручасцьбеларускаганарода.

Непаўторна раскрыўся талент Уладзіміра Караткевіча ў публі-цыстыцы,эсэістыцыілітаратурнайкрытыцы.Нагадаем,штопершы-міпублікацыяміпісьменнікаўбеларускіхрэспубліканскіхвыданнях1955г.быліверш«Машэка»інарыс«Вязынка».

УтворахУладзіміраКараткевічаспалучылісяпрыкметырозныхжанраў. Так, у першадруку «Дуб Крывашапкі» (пазнейшая назваапавядання «Дрэва вечнасці») з’явілася як эсэ, «Казкі Янтарнайкраіны»—якнарыс,прычымуапошнімспалучылісяэлементына-рысавагаіўмоўна-фантастычнага,казачнагажанраў.Блізкіяпажан-равайструктурытаксамаапавяданне«КраінаЦыганія»іэсэ«Званыўпрадонняхазёр».

Унарысах іэсэУладзімірКараткевічпаказваўяркае,незвычай-нае і адначасова рэальнае, жыццёвае. Ёнжыў любоўю, трывогай іболемзачалавека,зароднуюзямлю.

Пісьменнік знаёміў чытачоў з гісторыяй беларускага краю,абуджаў патрыятычныя пачуцці суайчыннікаў. Творцу хвалявалане толькі мінулае Беларусі, але і яе сучаснасць, што выявілася ўнарысах і эсэ, напісаных да 900-годдзя Оршы «Рша Камен...», да1000-годдзяВіцебскаіТурава«Тысячустагоддзяўтабе!»і«Сцюдзё-наявясна,або1000годі7дзён»,атаксамаўэсэпраБеларускаеПа-лессе(«Званыўпрадонняхазёр»)іМсціслаў(«Дыяментавыгорад»).

Упубліцыстычных творах пісьменнік натхнёна і па-майстэрскупісаў пра старажытныя помнікі беларускай архітэктуры («Баладыкаменя»),КастусяКаліноўскага(«Гэтабыло10сакавіка1864года»),неабходнасць стварэння ў Беларусі музея народнай архітэктуры іпобыту(«Нашагульныклопат»),прадбайныя,беражлівыяадносіныдапрыроды(«Абдуванчыкнакромцывады»),празберажэннебела-рускаймовы(«Роднаямова»,«Мова(штоядумаюпрацябе)»),празахаваннеміруназямлі(«ПануСтаршыніІІспецыяльнайсесііГене-ральнайАсамблеіААНпараззбраенні»)іінш.

55

Значным творам беларускай публіцыстыкі з’яўляецца нарыс«Зямляпадбелымікрыламі»,дзеяркаіадметнаапавядаеццапраБе-ларусь,яегісторыю,яеэканамічнае,палітычнаеікультурнаежыццё.

У1972г.гэтытворзрукапісубыўперакладзенынаўкраінскуюмову і выйшаў асобнай кнігай у Кіеве. Кніга прымяркоўвалася да50-годдзяСССР.Іншыяаўтарытаксаманапісаліпрасваерэспублікі.Нарыс Караткевіча стаў адным з лепшых. Пазней пісьменнікдапрацаваўнарыс,іў1977г.з’явіласяягопершаекніжнаевыданненабеларускаймове.

«Зямля пад белымі крыламі»— своеасаблівая мастацкая энцы-клапедыяБеларусі,яевізітоўка.Янанапісанаталенавіта,злюбоўю.Кнігаадрасаванаядзецям,аднакянацікаваяідлядарослагачытача.УёйУладзімірКараткевічпрадоўжыўтуюсправу,якуюрабілісваіміпублікацыяміАдамКіркору«ЖивописнойРоссии»(1882),АркадзьСмолічу«ГеаграфііБеларусі»(1919),іншыябеларускіяпісьменнікіінавукоўцы.

Пісьменнік ахоплівае ў нарысе беларускую гісторыю ад самыхстаражытныхчасоўіда70-хгг.ХХст.Ёнразважаепрапрыродусва-ёйкраіныінацыянальныхарактарбеларусаў,успамінаегістарычныяпадзеі,пішапраславутыхграмадскіхікультурныхдзеячаў,прагара-ды,прапомнікігісторыіікультурыбеларускаганарода.

У гэтым творы няма голай рэгістрацыі лічбаў і фактаў. Тутпісьменнік раскрывае душу народа, які годна пераадолеў многіявыпрабаванні,цяжкасцііякіжывебагатымпаўнакроўнымжыццём.

У нарысе «Зямля пад белымі крыламі» аўтар цікава, для тагочасусмелаіпа-новамуглянуўнароднуюБеларусь,разбурыўмногіяасімілятарскіяміфы,створаныяпраяегісторыю.

У свядомасці беларуса (ды і не толькі беларуса) заўсёды, якколасаўскае «Мой родныкут!..», будзе існаваць ёмістае, паэтычнаеіметафарычнаекараткевічаўскае вызначэннеБеларусі як зямліпадбелымікрыламі.

Багацце і невычэрпнасць таленту Уладзіміра Караткевіча рас-крылася ў натхнёных і па-мастацку глыбокіх эсэ і артыкулах праФранцыска Скарыну, Міхала Агінскага, Аляксея КанстанцінавічаТалстога, ТарасаШаўчэнку, ЛесюУкраінку, ЯнкуКупалу,МаксімаБагдановіча, Рыгора Шырму, Міхаіла Шолахава, Янку Брыля,УладзіміраКалесніка.УладзімірКараткевічнапісаўпраіхзлюбоўю,цеплынёй і захапленнем.Пісьменнікапрывабілі сапраўдныя тален-тыідухоўнаблізкіяямумастакі.

УсведамляючывелічздзейсненагаФранцыскамСкарынам,аўтарімкнуўся асэнсаваць яго ролю імесца ў гісторыі свайгонарода і ўгісторыічалавецтва.

АпавядаючыпраШаўчэнкуіЛесюУкраінку,адзначаўмужнасцьінароднасцьіхніхтвораў.Пісьменнікцудоўнаведаўукраінскуюмову,

56

гісторыюікультуру.ПраУкраіну,праКіеўіпратое,чымбыладляягогэтазямля,хорашараспавёўуэсэ«Абраная»і«Мойсеградок!».

Гаворачы пра вялікіх паэтаў, Уладзімір Караткевіч адзначаў івылучаў у першую чаргу іх непарыўную сувязь з жыццём народа.Пра Купалу пісьменнік сказаў: «I ён вельмі верыў у свой народ.Толькі гэта і дало яму сілу ствараць тое, што ён стварыў, дацьнямому народу, якім усе пагарджалі, песню, слова і мову». ПраШаўчэнку пісаў: «Яго любоў да людзей не ведала межаў. Часамяна прыкрывалася панцырам іроніі, часам аддавала горкім сарказ-мам».УсёгэтабылоблізкаКараткевічу,яноўвасабляласяіўягонайтворчасці.

Неспакой і трывога не пакідалі Уладзіміра Караткевіча і тады,калі ён думаў пра духоўна блізкага ямуМаксіма Багдановіча. Ягоасобупісьменнікасэнсаваўпа-мастакоўскузаглыблена,арыгінальна.Багдановічпрывабіўвысокайкультурайпаэтычнагамыслення,дас-каналасцю творчасці, наватарствам у распрацоўцы беларускагагістарычнага эпасу («Максім і Магдалена»). Караткевіч грунтоўнапрааналізаваў паэтыку і эстэтыку гэтага таленавітага мастака, даўвыразнаеіканкрэтнаеразуменнеягонайтворчасці:

«Па-першае,ёнзмагаўсянаводдальадсваёйарміі. Іншымбылолягчэй.Яныбылісузор’ем.Ён—самотнайзоркай<...>

Па-другое, гэтычалавекніколіне зведаўкампрамісаў, ніколінедапусціўсваёсумленнедазгоды,непісаўтаго,чагонедумаў,цвёр-да ішоўпа адзінамагчымымдлячалавекашляху,шляху годнасці ісцвярджэнняправанасваю,адметную,незалежнуюдумку.<...>

Па-трэцяе,ёнбараніўгоднасцьчалавечую,клікаўдагуманізмуінагэтайдарозеадступленняўневедаў.

Па-чацвёртае, быў наскрозь гістарычным паэтам у тым сэнсе,штоабуджаўународзегістарычнаемысленне,азначыць,ігонар».

Наколькітрапныяідакладныявызначэнні!Iнаколькіяныадпавя-даюцьхарактарутойпрацы,якуюпрацягваўследамзаБагдановічамсамКараткевіч.

Вызначаюцца адметнасцю і змястоўнасцю таксама крытычныяартыкулы пісьменніка пра паэзію Алеся Наўроцкага, Васіля Зуён-ка,РыгораБарадуліна,ЯнкіСіпакова,украінскагапаэтаУладзіміраЛучука. Караткевіч-крытык тактоўны, далікатны, але і прынцыпо-вы, патрабавальны. Ён умеў вылучыць галоўнае, істотнае. I адна-часоварадаваўся творчым знаходкам і адкрыццям іншых.Даскана-лае адчуванне і разуменне мастацкага слова дазваляла яму глыбейпранікнуцьузакранутуюпраблему,быцьмаксімальнааб’ектыўнымумеркаванняхівысновах.

Заслугоўваюцьдобрагасловаіразвагіпрапсіхалогіютворчасці,выказаныя ў артыкуле «Задума: узнікненне і ўвасабленне», дзе

57

пісьменнік адказаў на пытанні, якія даслаў яму па гэтай праблемепольскідаследчыкМіраслаўАхоцкі.Трэбазгадацьіягоныяадказынаанкетыгазеты«Літаратураімастацтва»,ЮрыяГальперына,Тац-цяныШамякінай,АлегаБембеля, і ягоныя гутаркі-інтэрв’ю зАда-мамМальдзісам,БарысамФірштэйнам,СвятланайАлексіевіч,Апа-насамЦыхуном,ГаннайЯкаўлевай,АленайГубіч,РозайСтанкевіч,Валянцінай Аляшкевіч, Уладзімірам Ягоўдзікам, і выступленні наз’ездах, пленумах і іншых мерапрыемствах Саюза пісьменнікаўБеларусі, а таксама на радыё, тэлебачанні (там у другой палове1970-х і на пачатку 1980-х гг. ён быў вядучы праграмы «Спадчы-на»),нашматлікіхсустрэчахзчытачамііпрыхільнікаміяготаленту,многіяіншыяматэрыялы.

Уладзімір Караткевіч з’яўляецца таксама аўтарам змястоўныхтэкстаў для фотаальбомаў «Краявіды Беларусі» (1968), «Белавеж-скаяпушча»(1973,1975)і«Памяцьзямлібеларускай»(1979).

У сярэдзіне 1950-х гг. пісьменнік звярнуўся да перакладаў, якіяз’яўлялісядляягоарганічнайчасткайтворчагасамавыяўлення.Не-каторыя з іх, як, напрыклад, пераклады з паэзіі Валерыя Катула,ДжорджаБайрана,АдамаМіцкевіча, ІванаФранко,ЯнаСудрабкал-на, Расула Гамзатава і іншых аўтараў, пераклад п’есы башкірскагапісьменнікаМустаяКарыма«УночзацьменняМесяца»(пастаўленаў 1972 г. Нацыянальным акадэмічным тэатрам імя Янкі Купалы)пазнейбыліўключаныўкнігуягоперакладаў«Галасымаіхсяброў»(1993).

Пісьменнік пераклаў на беларускуюмову таксама драмы«Пра-метэйперадтрыбуналам»грэчаскагапісьменнікаПетрасаАнтэасаі«ЦарФёдарІаанавіч»АляксеяКанстанцінавічаТалстога,празаічныятворыАнатоляЗнаменскага,ЯнаГушчы,ЭленыГашпаравайіасоб-ныяўласныятворынарускуюмову.

Архівыпісьменніка,успаміныягосяброўізнаёмыхсведчацьпратое,штоягоякперакладчыкацікавіліБіблія,«ШляхціцЗавальня…»Яна Баршчэўскага, паэзія Роберта Бёрнса, Генрыха Гейнэ, Цып-рыяна Норвіда, Канстанты Ільдэфанса Галчынскага, УладзіславаБранеўскага, Гарсія Лоркі, п’еса «Кар’ера Артура Уі» БертальдаБрэхта. Нешта з гэтага ён марыў перакласці. А нешта, магчыма, іперакладзена,алепакульшто,навялікіжаль,намневядома.

ПеракладыУладзіміраКараткевічапаглыбляюцьнашаўяўленнепраадметнасцьішматграннасцьталентумастака,раскрываюцьшы-рыню і разнастайнасць яго творчай зацікаўленасці. Ён перакладаўтворы пісьменнікаў розных часоў і народаў. I ўсё ж аддаваў пе-равагупісьменнікам-рамантыкам, галоўнымчынамдухоўнаблізкімаўтарам,творчасцьякіхпрасякнутаграмадзянскім іпатрыятычнымпафасам.

58

УтворчасціКараткевічавыразнавыявілісякніжныялітаратурныятрадыцыі, ён ведаў многія славянскія, некаторыя старажытныяі заходнееўрапейскія (напрыклад, лацінскую і нямецкую) мовы,цудоўнаадчуваўбеларускаеслова,штостаноўчаўплываланаякасцьягоныхперакладаў.

Пераклады Уладзіміра Караткевіча шмат у чым сугучныя ягоарыгінальнай творчасці. I справа, відаць, не толькі ў тым, што ўягоарыгінальныхтворахіўперакладахможназнайсціпадабенствавобразаў,матываў,ідэй,штоўперакладахраскрылісяасаблівасціяготворчайманеры,алеіўтыхглыбокагуманістычныхадносінахякбе-ларускагапісьменніка,так ітыхаўтараў,творыякіхёнперакладаў,дажыцця,асобнагачалавекаімастацтва.

Уладзімір Караткевіч выступаў і з крытычнымі артыкуламі папытаннях мастацкага перакладу. Гэта «...Будзеш свой сярод чу-жых» — на зборнік паэзіі Байрана на беларускай мове, «І наш“Фаўст”»—праперакладпаэмыГётэнабеларускуюмову,зробленыВасілёмСёмухам,і«Дановых,яшчэшырэйшыхдаляглядаў»—праштогадовік«Далягляды».Уіхёнабгрунтоўваўдумку,штоўзровеньмастацкага перакладу сведчыць пра сталасць літаратуры, якая за-свойваеіншамоўныятворы,тымбольшкалігэтыятворыБайранаціГётэ.Пісьменнікадстойваўтворчаеўзнаўленнеарыгінала.Важнымз’яўлялася і тое, каб перакладчыкі звярталіся да духоўна блізкіхіншамоўных аўтараў. Уладзімір Караткевіч сур’ёзна, удумліваставіўсядаперакладаў,хацеў,кабянынатуральнаімілагучнагучаліпа-беларуску.

Уладзімір Караткевіч— аўтар сцэнарыяў мастацкіх і дакумен-тальныхфільмаў«Жыціе і ўзнясеннеЮрасяБратчыка» («Хрыстоспрызямліўся ў Гародні», 1967), «Дзікае паляванне караля Стаха»(1979),«ЧорнызамакАльшанскі»(1983),«Сведківечнасці»(1964),«Памяць» (1966), «Будзь шчаслівай, рака» (1967) і інш. Напісаўлібрэтабалета«КастусьКаліноўскі»(1973).

Па яго творах на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага тэатраоперы і балета Беларусі пастаўлены оперы «Сівая легенда» (1978,кампазітар Дзмітрый Смольскі, кіраўнік пастаноўкі УладзімірМашэнскі), «Дзікае паляванне караля Стаха» (1989, кампазітарУладзімірСолтан,кіраўнікпастаноўкіЯраслаўВашчак;ДзяржаўнаяпрэміяБеларусі,1990),мастацкіяфільмы,тэле-ірадыёспектаклі.

Вялікую каштоўнасць мае эпісталярная спадчына УладзіміраКараткевіча.Янапашыраеўяўленнепрапісьменнікаякпрачалавекаітворцу.Яголістынадзвычайцікавыя,змястоўныяіпазнавальныя.

Яшчэў1938г.будучыпісьменнікдаслаўлістКарнеюЧукоўскамуіатрымаўадягоадказ.

59

У пачатку ліпеня 1952 г. даслаў Якубу Коласу на ацэнку сваераннія творы пад назвай «Казкі і легенды маёй Радзімы», да якіхпрыклаў суправаджальны ліст, дзе коратка расказаў пра сябе. А ўвіншавальнымлісцеза30кастрычніка1952г.зКіеваёнпісаўПес-няру: «У дзень Вашага сямідзесяцігоддзя дзякую Вам за тое, штоВыіснуеценазямлі,штоўмінутывялікагашчасцядумаешабВас,штоўмінуты,калівельміівельміцяжка—зноў-такізвяртаешсядаВашыхвершаўіпаэм,бясконцанабіраючысяадіхсілы.<...>Купалабыў моцны сваёй тугою па Радзіме, Вы— упэўненай верай у яе,спакойнаюлюбоўюдаяе».

У канцы чэрвеня 1952 г. пасля паездкі на радзіму Янкі Купа-лы даслаў нарыс «Вязынка» і суправаджальны ліст жонцы паэтаУладзіславе Францаўне, якая ўключыла гэты нарыс у кнігу «ЯнкаКупала. Зборнікматэрыялаў абжыцці і дзейнасці паэта» (1955).Уверасні 1955 г. Уладзімір Караткевіч разам з іншымі ўдзельнікаміШостай рэспубліканскай нарады маладых пісьменнікаў наведаў уМінску Літаратурны музей Янкі Купалы, сустрэўся з УладзіславайФранцаўнай, якая падарыла маладому паэту згаданую кнігу. Яговельміўзрадавалатаяпублікацыя.Улісцеза25лістапада1955г. зЛесавічаўнаКіеўшчыне,дзенастаўнічаў, зудзячнасцюпісаў:«Выцяпер нешта накшталт маёй хроснай маці: першы мой выступ увялікайпрэсебыўзробленыдзякуючыВам(гэтасамая«Вязынка»)».

Дзякуючы Максіму Танку, у той час галоўнаму рэдактаручасопіса«Полымя»,быўапублікаванывершУладзіміраКараткевіча«Машэка» (Полымя, 1955,№7).Таяпадзея істотнапаўплываланадалейшы лёс маладога творцы. З Лесавічаў, з Оршы ён у 1955—1956 гг. дасылаў Максіму Танку свае паэтычныя творы, лісты. Угэтых лістах прыводзяцца надзвычай цікавыя звесткі жыццёвай ітворчай біяграфіі пісьменніка, раскрываюцца асновы і вытокі яготаленту,выяўляеццаягожаданнесамаахвярнаслугавацьмастацкамуслову.

А ў лісце да дзядзькі Мікалая Аляксандравіча Садавога (мужацёткі Вольгі, бацькавай сястры) за 8 снежня 1957 г. УладзімірКараткевічпісаў:«Азадумумянестолькі,штокаліббыласвабодаікалібдалімнегадоўшэсцьдзясятжыцця—напісаўбыстотамоў.Далібог.Яіхмагунаватпрадавацьінестанубяднейшы.

Восьбліжэйшыязадумы:кнігаапавяданняў,раманпра1905год(якізаразпішу),сатырычнаякамедыя,2—3задумыпаэм.

Пасля гэтага вазьмуся за «Сямейныя паданні роду Яноўскіх»,цыкл невялікіх аповесцей, памеру «Станцыйнага наглядчыка» (дайбожакаббылохоцьу сотуюдолюгэтай сілы),пра гісторыюбела-рускайшляхты.Аповесцібудуць іпацешныя, ітрагічныя, іхітрыя,

60

і страшэнна-ўсялякія. Я ўжо раблю накіды, і, пакуль што, цікаваатрымліваецца.

Акалізраблюігэта—засядуза«Век»—цэлуюэпапею,уякуюпавінны ўвайсці паўтара дзясятка раманаў і якая ахопіць гісторыюБеларусіз1860годаданашыхдзён.

Дайбогнашамуцяляціваўкаспаймаці».Лістнапісанынарускаймове,апошнісказ—набеларускай.Надзвычай цікавыя і змястоўныя лісты Уладзіміра Караткевіча

даЯнкіБрыля,латышскагапаэтаЕранімаСтулпана,ЛарысыіЯнкіГеніюшаў,АдамаМальдзіса,ВасіляБыкава,украінскагапісьменнікаРамана Іванычука, польскага літаратуразнаўца Здзіслава Нядзелі імногіхіншых.

Вялікую мастацкую каштоўнасць маюць малюнкі УладзіміраКараткевіча. Яны захапляюць уменнем творцы трапнымштрыхом,характэрнай дэталлюперадаць галоўнае, сутнаснае, спалучэннемуіх рамантычнай узнёсласці і дакладнага погляду на свет і чалаве-ка, плённымспалучэннемлагоднага гумару, лёгкай іроніі, прыёмаўгратэску. Многія з іх маюць змястоўны, дакладны афарыстычныаўтарскітэкстціз’яўляюццавыдатныміілюстрацыямідаяготвораў.

Значнай падзеяй у культурным жыцці Беларусі стала выдан-не кнігі «Свет вачыма Караткевіча» (Орша, 2006), куды ўключаныграфічныямалюнкі,аўтапартрэты,карыкатуры,шаржыпісьменніка,выкананыя алоўкам ці ручкай. Калі нашы суседзі маюць кнігі ціальбомы малюнкаў Аляксандра Пушкіна, Міхаіла Лермантава, Та-расаШаўчэнкі,СтаніславаВыспянскага,тоўБеларусі гэтапершаеасобнае выданне малюнкаў пісьменніка. Адзначым, што цудоўнамалявалі такія беларускія пісьменнікі, як Кузьма Чорны, ВасільБыкаў,АндрэйМакаёнак,УладзімірКалеснік.

АдпрыродыУладзімірКараткевіч быў адораны і як спявак.Ёнмеўцудоўныбарытон.У2005 г. быўвыдадзеныСД-дысквершаў іпесеньу яго выкананні.Чакае выданняСД-дыск творцы з ягонымівыступленнямі на радыё і тэлебачанні, у Саюзе пісьменнікаўБеларусі, здымкамі ў мастацкім фільме «Жыціе і ўзнясеннеЮра-ся Братчыка» («Хрыстос прызямліўся ў Гародні»), дзе ён выканаўдзве яркія эпізадычныя ролі ксяндза і татарына, за кадрам спяваўстарадаўнігімн.Ёнвыявіўсябеіякдасканалыфатограф.

Несумненнуюкаштоўнасцьмаюцьдзённікі,запісныякніжкі,дар-чыянадпісыііншыяматэрыялыпісьменніка.Так,у1980г.УладзімірКараткевіч запісаў: «Часам, у злыя гадзіны, я нават не ведаю, цілюблю я беларусаў, да якіх маю гонар належаць. За бязмежнуюцярпімасцьдатаго,дачагонетрэба,замяккасць,штомяжуезрэп-тыльнасцю, за тое, што яны занадта сумленныя і «верныя Янукі».

61

Але нават у тыя хвіліны я разумею, з пагардай да самаго сябе (бояны—гэтая),штоаднасправанелюбіцьчалавекаізусіміншая—нератавацьяго,каліёнтопіцца.Ястануратаваць.<...>

І хаця на таўшчыню воласа, наколькі хопіць маёй сілы, япрыбліжудаіхпаратунак.Уратуюіх».

КрасамоўныяісловыУладзіміраКараткевіча,сказаныя28ліста-пада1980г.навечарыне,прысвечанайягонаму50-годдзю,уактавайзалеДомалітаратара:

«Сябрымаеісяброўкі!Отняўжовыдумаеце,штоябыўбычагосьцівартыбезвас,якія

сышлісясюдызбольшайціменшайтамкожнысімпатыяйдамяне.Мабыць,нічоганебыўбывартыбезвас,дарагія,беззямлібеларус-кайвялікай,безвялікагабеларускаганарода,безвялікайбеларускаймовы.Ітамудзякуйвамзатое,штовыёсць.

Дзякуйзямлібеларускайзатое,штояеўяехлебчорны,піўяесмачнуюваду,дыхаўяепаветрам.Паціскаўсамыяверныянасвецемужчынскія рукі ў дружбе— рукі нашых мужчын. І зрэдку шан-цавала і мне цалаваць рукі самых мілых істот на свеце— нашыхжанчын.

Дзякуйвам,людзі!Яшчэраз—тысячураздзякуйвам!Безвася—нішто!»Уладзімір Караткевіч — геній, класік беларускай літаратуры.

Ёнстварыўдасканалы івысокамастацкілетапісжыццяБеларусіадсівойстаражытнасцідаканцаХХст.Пісьменніквыказаўцікавасцьда ключавых перыядаў беларускай гісторыі. У «Паэме пра явар ікаліну» звярнуўся да падзей і характараў першай трэці XIV ст., урамане «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» і аповесці «Ладдзя Рос-пачы» — да XVI ст., у аповесці «Сівая легенда» і драме «ЗваныВіцебска»— да першай трэці XVII ст., у драме «Маці ўрагану» іаповесці«Цыганскікароль»—даXVIII ст., урамане«Каласыпадсярпом тваім», драме «Кастусь Каліноўскі», аповесці «Дзікае па-ляванне караляСтаха»—даХІХ ст.У нарысе «Зямля пад белымікрыламі» асэнсаваў гістарычны лёс Беларусі ад часоў палеаліту(старажытнакаменнага веку) да 70-х гг. ХХ ст. Гістарычны аспектпрысутнічае ў творах пра сучаснасць: аповесцях «У снягах драмаевясна»,«Лісцекаштанаў»,рамане«ЛеанідыневернуццадаЗямлі».

Творчасць Уладзіміра Караткевіча прасякнута патрыятычным ігуманістычнымзместам.Пісьменнікплённазасвоіўгісторыю,фальк-лор,міфалогію,набыткіайчыннайісусветнайкультур.

Уладзімір Караткевіч меў энцыклапедычныя веды, фенаменаль-нуюпамяць.Ёнбыўуцэнтрыбеларускагакультурнагаінавуковагажыцця,выступаўуабаронубеларускаймовы,культуры,помнікаўар-хітэктурыіпрыроды.Быўрыцарамутворчасцііжыцці.Шматгранная,

яркая інеардынарнаяпостацьпісьменнікапаўстаезуспамінаўста-рэйшай сястрыНаталлі Кучкоўскай, Рыгора Барадуліна, Янкі Бры-ля, Васіля Быкава, Уладзіміра Калесніка, Генадзя Кісялёва, АлегаЛойкі,АдамаМальдзіса,ФларыянаНяўважнага,ВячаславаРагойшыі многіх іншых. Некаторыя з гэтых успамінаў уключаны ў кнігуўспамінаў, інтэрв’ю, эсэ «Уладзімір Караткевіч. Быў. Ёсць. Буду!»(2005, укладанне Г. Шаблінскай). Рыгор Барадулін у вершы «ДапартрэтаУладзіміраКараткевіча»слушнанапісаўпраяго:«Дзіцязвачымапразарліўца».

Уладзімір Караткевіч быў нястомным вандроўнікам: шматпадарожнічаўпаБеларусі і заяемежамі,дваразыбыўуПольшчы(1971,1977),трыўЧэхаславакіі(1973,1975,1979).Марыўпадрых-таваць«Кнігупадарожжаў»,навеянуюгэтыміпаездкаміісустрэчамізлюдзьмі.

Яго творы перакладзены на англійскую, балгарскую, в’етнам-скую, грузінскую, іспанскую, латышскую, літоўскую, нямецкую,польскую, рускую, украінскую, французскую, чэшскую, эстонскуюііншыямовы.

Творчасць Уладзіміра Караткевіча зрабіла прыкметны ўплыўне толькі на беларускую літаратуру, але і ўвогуле на беларускуюкультуру(кіно,тэлебачанне,тэатр,оперу,выяўленчаемастацтва),надухоўнаеіэстэтычнаежыццёбеларускаганарода.

УладзімірКараткевіч—гонарісумленнебеларускайлітаратуры.Ёнбыўсапраўднымапосталамдухоўнасці,прадвесцемновагабела-рускагаАдраджэння.Пісьменнік глыбока раскрыў душу і светапо-гляднарода,ягонацыянальныхарактар.

За заслугі ў галіне літаратуры пісьменнік быў узнагароджаныў 1980 г. ордэнам Дружбы народаў, у 1982 г. за раман «Нельгазабыць» («Леаніды не вернуцца да Зямлі») яму была прысуджанаЛітаратурнаяпрэміяімяІванаМележа,аў1984г.зараман«ЧорнызамакАльшанскі»—ДзяржаўнаяпрэміяБеларусіімяЯкубаКоласа(пасмяротна).

Творы Уладзіміра Караткевіча вучаць любіць Радзіму, берагчычалавечнаеўчалавеку,паглыбляюцьведыпразямлю,наякойжывём,выклікаюць радасць мастацкага адкрыцця, абуджаюць, хвалююць,трывожаць фантазію і розум. ТворчасцьУладзіміра Караткевіча—гэтамастацкі летапіс трагічнай і велічнай гісторыі беларускагана-рода,напісанысумленна,шчыра,злюбоўюіталенавіта.

Анатоль Верабей

63

НАПАЧАТКУДАРОГ

Жанчынысечкамітаўкуцьбадзёра,ЯкбыццамспоравыбіваюцьтактДлянейкайнебывалахуткайполькі.ЎраспараныяглоткіцёмныхбочакПлывекапустабелаюгарой.ЯезасыплюцьсоллюзчорнымкмінамІзоркамічырвонайсмачнайморквы,Там-сямантонаўкудлядухукінуцьІзноўкупачынаюцьдружнастукаць.

10Пачатаклістапада.НочглухаяЛяжыцьзавокнамісамотнайхаты,ІплачаццанагоркуюнядолюЗамокрымшкломраздзетычорнысад.Бязмежнаяпустэчазаакном.Халодныяаддожджыкаўвяргіні,ХалоднаеадкропляўдажджавыхСумуеяблыканаголымдрэве:Забылі.

20Аўхацедобра,цёпла,Лякомінкапрыжмурыласякотка,Газніцацьмянасвеціцьнашынкоўні:Жанчынытутсышліся«талакою»Дапамагчынашаткавацькапусты,

М А Т Ч Ы Н А Д У Ш А

64

Акабказацьпапраўдзе,паспяваць,Пажартаваць,забыўшыночіцемру,ГарэлківыпіцьпасляпрацылёгкайІпачасацьнязлоснаязыкі.Якаяноч!

30Якнепрытульнатым,ХтоўгэтуночідзеушляхдалёкіПадзімныдождж,налужынырабыя,Адзалатыхагеньчыкаўпрытульных...О,якспяваюць!Вухаудзіцёнка,Якіназэдлікусядзіцьляпечкі,Упершынюжадобналовіцьгукі,Упершынюўжыцці.ЧатырылетыПрабеглінадбяляваюгалоўкай,Якая,быццамспелыадуванчык,

40Качаеццападветрамвольныхпесень.Ёншматчагояшчэнеразумее:Чамужаўнерпаслаўдзяўчынехустку,Чамунепоўнарэчанька,чамуАндрэеўнанажомсябезабіла,Калімаглаяназабіцьсултана?Чамуплакун-травазямлюўкрывае?Аленічога,гукігэтыхпесеньНавекізастануццажыцьусэрцы,Яксловыпершыхкніжакдарагіх.

50Ёнможаўжочытаць;занадтарана.Воськніжкігэтыялятоўстыхножак:«Савось-распуснік»,«ПрасабакуБума»,«Прапана-жываглота»,«Вярнідуб»,СтараячытанкаўпажоўклыхкоркахІказкі,казкі,казкіБеларусі,Трапёткія,якпершыяпралескі,Пякучыя,якгнеўнаямаланка,Загадкавыя,якагоньулесе,Багатыя,якжнівеньзалаты.

60Каліжадлітарадарвуццавочы,ЁнбачыцьбелазубыротПаўліны,Вясёлайцёткі.Якянажартуе!ДарослымбудзеёнчытацьКупалу,Ізаместюнай,з’едлівайПаўлінкіПаўстанегэтысталыдобрытвар:

65

Падобныяянызіхвесялосцю,Зіхголасам,зіхпрыгажосцюяснай,Зіхшчырайбеларускаюдушой...Алехутчэй,хутчэйізноўдакніжак,

70Бодоўганадзяўчатглядзецьнеможна,Яныдзівачкі:ледзьспаймаюцьпозірк—Адразупадбягуць,ўахапаквозьмуцьІпачынаюцьціскацьдагрудзей.(О,кабдзіцяцігоднадваццацьболей!Наўрадціасаблівабёнцураўся!)Атакёнтоўсты,пульхны,апетытны,Ягоцалуюць,ціскаюць,кусаюць,Смяюццанеякдзіўна,чырванеюць.Авой!Якіямоцныяабдоймы,

80Якцёпладыхаюцьтугіягрудзі!Нядобрагэтаўсё!ІасабліваНастырнаячарняваяАнежка.Нутакілезе.Аўвачахтакое,Штосумнаробіццаінеспакойна,Чагоцалуе?!Хлапчукуздаецца,Штохлопецтой,цыбатыіняўдалы,Васіль,штоукуткусядзіцьмаўкліва,Ахвотнабзімнамесцапамяняўся.Аднойчыўпрастацесваёйдушэўнай

90ЁнгэтаВасілюпрапанаваўІбыўздзіўлёны,штоваколрагочуць.ЯкдобраВасілю!Ягоненосяць,ЁнможалядзвярэйсядзецьспакойнаІхрумстацьбелыятугіяхрапкі.Ах,храпкі,храпкі!Ах,салодкісок!Якбудзеёндарослым—неадменнаЗаўсёдыбудзеіхдасхочухрумстаць,Атак,чамусьці,многанедаюць.Глухаяночслязіццазаакенцам.

100Газніца.ЎпечцыжоўтыясалдатыСтраляюцьгулкаізаўзяталезуцьНаштурмдраўлянайкрэпасці.Утульна.Вуркочакотка.Казкінабягаюць.Ізноўцячэ,цячэ,якрэчка,песня,Плывеўдушу,усэрцахлапчука,Іёняеніколінезабудзе.

66

Хтобудзеён?Кімстанеужыцці?Неведаюяшчэ,богэтыхлопчык,—Тобыўясам.

110ІветраземнадзейнымНаўсёжыццёмнезасталасяпесня.Дапамажымне,песня,ўлютыххвалях,Ўзатоцыціхай,дзевадацвіце,Нясімянеумора.Ячакаю.

[1957]

СПАДАРОЖНІКУЗЯМЛІ

Шэпчуцьлісцемпажоўклымтаполі,Зорыробяцьзакругамкруг.Янебачыўцябеніколі,Моймаленькінябесныдруг.

Узыдзі,маязоркасрэбная,Надабшарамінашыхбароў,УлюдзейжанасёмымнебеНебылоніколісяброў.

Неданебаляцелаіхсэрца,10Аданіўсваёйстараны.Ўсеянызямныядасмерці,Алетыхібанезямны?

Тутпрыпалатабенарадзіцца,ТутзвычайныялюдзізямліРазгадалітваютаямніцуІсусветуцябеаддалі.

І,якмногія,сэрцамчыстыя,Штовыходзяцьзцемрайнабой,Тынапрацызгарышкалісьці,

20ЎсёаддаўшыРадзімесваёй.

[1957]

67

ПАРТЫЗАНСКАЯБАЛАДА

Памяці Арцём’евай

Нанашайлюбайічыстай,нанашайсіняйзямліЗябераміасотамзарасліпустыяпалі,Зябераміасотам,горкайпустойтравой,Бярозкаюіваўчкамі,іпавітухайтугой.Вяжуцьжанчындатанкаў,дзяцейзаўтаматаўб’юць.Вёскінавыспылясныяадсвастыкічорнайбягуць.Хатыстаяцьпустыя,лісіцыспяцьухлявах,Восы,стракатыявосыгнёздызвіліўчарапах.Аноччупаўсёйкраінепадветрухалоднагаспеў

10Нагорамзасеяныхнівахрасценебывалыгнеў.Пахнезгарэлымпорахамнаватстарцоўрызман,Ляжацьпададхонамсаставызнадпісам:«DeutscheReichsbahn».ГэтабылоўсоракпершымнапрыдняпроўскайзямліЎзвычайнаймаленькайвёсцызсмешнаюназвай«Казлы».Чалавекпастукаўушыбуіўдзверыўваліўся,яккуль,Ісказаў:«Зачыні,Паўліна,непадалёку—патруль.

20Янарваўсянавартавога.Ёндаўмнеўплячоштыхом,АлеённепабачыцьтаксамаўНямеччынеродныдом.Перавяжымнерану—іначайнедабрыду».«Заставайся».«Нельга,Паўліна,хатутваюпадвяду».Мужчынабыўгодпадсорак—алемоцныяшчэчалавек.Ужанчынысівеліскроні—канчаеццабабінвек.Іянанепрыкметнапагладзіларукаўягокажуха,Іянананагаххіснулася,

30Янанеўпалатраха.Іўзяласарочкужаночуюзкарункавымпадалом,Іяенабінтыпакроілавялікімсталовымнажом,Ікалірукаўразразала—кроўцяклапалязецурком,Ікалізацягвалавузел—дараныпрыпалакрадком.Імужчынасказаўёймякка:«Цябеніхтонекране.Япайду,алеты,Паўліна,паслухайцяпермяне:

68

Можа,мянеспаймаюць...паддубам,штоведаешты,Язакапаўузрыўчатку,прыблізнанадвамасты.Мастынеабходназнішчыць.Паіхданашыхбрыгад

40Немцымяркуюцьпадвесцівялікікарныатрад.Калізагінемойсябра,калізагінуя,Тоспавясціцьпрагэтабудзесправатвая.ДашлітудыдзедаСымона,ёнлёгкіяшчэнахаду.Дашлінеадменна,адразуж...Дзякуй,Паўліна,пайду.Жонцы,дзецям,таварышампрывітаннемаёперадай...Падрыўнікаянызнойдуць—намненесышоўсякрай».

Ёнпайшоў,іягосхапілінавыганелясяла,АўранкудакамендантатаяжжанчынапрыйшлаІсказалазсухімівачыма:«Паслухайце,панкапітан.

50Увассядзіцьмойкаханы.Высказалі,штоёнпартызан.Неёнзабіўвартавога,рананеадштыка.Ранунажомзрабілакаханкіягорука.Выпавіннымянедаслухаць,выкахалікагосьужыцці.Амнебезмайгокаханнядваццацьгоддавялосябрысці.Ялюбіла,аёнажаніўся,пакінуўнашасяло.Спытайцеваўсіхнавёсцы,штотакяноібыло.

60Дамянепяцьдзёняквярнуўсяіназваўкаханаюён.О,кабведалівы,штотакоекаханненасхіледзён,Горкаеігарачае,нетакое,якранняйвясной!..Аўчорасказаўён,штозноўкупойдзедажонкісваёй...Безягоапусцелібнавекісэрцамаёідом,Ягозаздраду,заздрадуўдарылаянажом.Длямяненатслабыміхворымёнбыўбыхарошігож.Бачыце,воськашуля.Бачыце,восьён,нож».

Іяетапталінагамі,яекатаваліпяцьдзён,70Аянаупартаказала:«Каханы,каханыён».

Калішостыдзеньзалясамі,сплыўшыкрывёй,сканаў,Мужчынуштурхнуліўсвіран,дзепластамляжалаяна.Тваряебыўапечаныагнёмпякучымсвячы,

69

Інегаілісяраны,якіхніхтонелячыў.Ёнстаўляяенакалені,пагладзіўрассечанылоб,Іянаямурасказалапрасвойсвядомыпаклёп:«Тымаўчаў?Несказаў,дзепаранены?

Імсамімдавялосяшукаць.Мойразлікбыўтонкііверны.

80Пракаханыхзаўсёдымаўчаць.Тыбачыш,япаміраю.Канец.Крычынекрычы.Любымой,любымой,любы...Маўчы,неадменнамаўчы.Маўчыдзелябедныхдзетак,дзелялюбайжонкісваёй,Дзелявечнага,добрагашчасця,штобудзенаднашайзямлёй.Даруй,штобруднайрукоюўспаміныкрануліяны.Тыведаеш,зернепраўдыжылоўгэтайхлусні.Калібудзешпаднашымдубам,каліпрыйдзештудыадзін,—

90Дакранісяхоцьнаімгненнедаягокаравыхгалін...»

Ціха-ціхаўздымаюццадабінтоў,адкрывірабых,Чыстыя-чыстыярукі—белыягалубы...Ікаліянапразімгненнепакінулагэтутурму—Мужчынаадплачузатросся,якянадваццацьгодтаму.Перадтым,якжанчынывочызаснаваўневядомагадым,Ёнпрыпаўдагубсхаладзелыхупацалункуадным.

100Іёнзразумеў,нарэшце,штоянадачакаласвайго...

Іпрыйшлідвазялёныхсалдаты,іўзяліадяеяго.Ітваряго,чорныігоркі,такінезвычайныбыў,Штоафіцэрнямецківочыўнізапусціў,Паглядзеўнакрыжысалдацкія,штозавокнаміспаліўімгле,Паглядзеўнасталовыножык,штоляжаўнапісьмовымстале,Паглядзеўнарукімужчыны,штосціскалісяўкулакі,Ізагадаўсалдатамаддзвярэйадвесціштыкі.

110Імужчынапайшоўадвёскіпаглыбокайасенняйгразі,Імужчынасівызузлессяназадкулакомпагразіў,

70

Інаступныдзеньнадзямлёюскалечанаюўставаў,Чырвоныаддальнягазарыванапатокахасенніхтраў,Чырвоны,якбыццаммыўсяўкрывіадглыбокіхран............................................Назаўтрадвадальніхвыбухіскаланулібалотнытуман.

[1957]

ЗАЯЦВАРЫЦЬПІВА

ТуманплывезнізінысівыНаднівайголайіпустой.«Глядзіце,заяцварыцьпіва»,—Жартуюцьлюдзіміжсабой.Аявідушчымбачузрокам,Якёнпрысеўкаляагню,Трыгубы,шэры,касавокі,Іпіваварыцьзячмяню.Ялінаіскрамістраляе,

10АёнпрыладзіўкацялокІтрэскайзварывамяшае,Каштуе,сплёўваенабок.Іпівазаяцзварыцьгуста,Аназакуску—бурачок,Трава,заечаякапуста,Галінасінавыхпучок.Ззайчыхайвып’юцьпамаленькайІдзеткамтрошкіпаднясуць,Пужлівымгаласкомтаненькім

20«Цвіцеламорква»завядуць.Пабачыш—неганізабсады,Дайхоцьнагэтыдзеньспакой,ПавіннажбыцьіўзайцарадасцьПерадхалоднаюзімой.

[1955, кастрычнік]

71

ОРША

Янанеблішчыцькрасою,АўсэрцанавекзапалаЗпаркамсваімзмарнелым,ЗсваёйКабыляцкайгарой,ЗлянівайсястройАршыцай,ШтолетамбруіццапамалуЎшырокі,якпеснянаша,Магутны,сівыДняпро.

Хаткі,штодаабрыву,10Якластавакгнёзды,туляцца—Родныяідарагія,Якпоцісксяброўскайрукі;Брук,размытыдажджамі,Пыльныяўскраінывуліцы,Куродымнасценахбудынкаў,Дальніяцягнікі.

Далёкаянаадмяне,Адзінаяідарагая,Ўчорныхістужкахчыгунак,

20Штоўсюяеабвілі,Знародамсваім,штоўбітвахНіколінепамірае:ЗаслонаваславазвоніцьНаўсіхперагонахзямлі.

Калісьці...Былоітакое...Хацеліпазбавіцькрылляў...Быдламнасназывалі,АўсёжтакімыбыліНязломныміўчорнайбядоце,

30Гордымііўбяссіллі,Бороднашбыўпралетарскі,Арукі—учорнымвуглі.

Мыпаціскаліплячыма,Калінамзпагардайказалі,

72

ЖадаючыўчасвясёлыРабочынашродабсмяяць:«Знаёмяццаўваснавапне,Навапневынараджаліся,Вапнаусіхваскарміла,

40Увапневаміляжаць».

Паслухайце:нашён,нашгорад,Няхайісуровычасам,—ПрацоўнаегордаеправаЗдабыўуцяжкойбарацьбе,Гэтанашродныгорад,Ямунепатрэбныпрыкрасы,ЁнсамдлясябепрыкрасаІгордасць—самдлясябе.

Мыцягніківадзілі,50Палотнынафабрыкахткалі,ЛесмагутнываліліІўмеліплавіцьметал,УцёмныхкаменяломняхБелывапнякламалі,Глінуіторфздабывалі,—Гарачыунасзапал!

ЯктолькіцёмнаюноччуВочысваезакрываю,АдразуяОршубачу

60Зяеняяркайкрасой,ЗбярозамінадАршыцай,Звясёлымсонейкаммая,ЗблакітампершыхпралесакУкосахкаханаймаёй.

Тутнарадзілісядумкі,Воля,імкненні,жаданні,Тутстаўясынамкраіны,Абпаленяеагнём...ТамуілюблюяОршу

70Першымвялікімкаханнем,

73

Якоенезнікне,пэўна,Наватзмаімжыццём.

[1955, студзень]

ВАДАРОД

Бысарваўсявар’ятутрапёныізлосны:Прахстарыхгарадоўдасягаенябёс,Здзіркайучэрапегінуцьдваццатыявёсны,Плынуцьгоркіярэкіжаночыхслёз.Інадморам,якнаджараломвулкана,Вырастаегрыбікалечыцьлюдзей,ІкунгасымёртвыхплывуцьакіянамЗпоўнымгрузамразбітыхлюдскіхнадзей.Нашамаці-зямля,дарагаяісветлая,

10Здымамфабрык,здзяцьміізмудрасцюслоўМожастацьназаўсёды,навекіпразгэтаПростачорнайтруноюдляўласныхсыноў.Могбытыдаравацьнамжыццёіквітненне,Могбышчасцемнавекувянчацьнарод.Хтожзрабіўзцябесродакзлаізнішчэння,Огрымучы,бязлітасныкат-вадарод!Скарпіёны,штобачацькальцоагнявоеІкусаюцьлюдзей,апотымсябе:«Здохні!Згінь,чалавек!Хайсонцасвятое

20Нецалуе,нелашчыць,негрэецябе!»Ўсімдаўноастабрыдластаяцьнадабрывам.Штожхаваеце,людзі,думкісвае?!О,каліжяныпрыйдуць,гадыалівы,Штогалінамішарзямныабаўе?Гэтажпроста,якрэпа:магутнайсілай,Штодаечалавечайруцэвадарод,Растапіцьнавекізямныхаладзільнік,БезнадзейнайГрэнландыімёртвылёд.Ірастаўбыён,іцёплыяплыні

30Спарадзілібдажджынадсветамусім,Іпрыйшлобданасмора,сіняе-сіняе,Зцеплынёю,зпрыбоем,зпяскомзалатым.

74

Надусёюзямлёютрапічныязоры,Адбіваюццапальмыўцёплайвадзе.(Я,напрыклад,ніколінебачыўмора,Якмільёныіншыхзвычайныхлюдзей.)Упаэтаўдрэнныхшпурляліббананамі(Эстэтычней,ніжяекпратухлыхпах),ІраслібуОршымаёймангустаны

40ІальясыўтуманныхлясныхЛядáх.ІадпоганічыстаянашапланетаСталабвольнай,прыгожай,шчаслівайнавек,Сталаблепшымбрыльянтамкаронысусвету,Цёплымраем,якогачакаўчалавек.

20 жніўня 56 г., вышкі паветкі

СЫРЦОВЫЯЦАГЛІНЫ

Гарадзішчастароеназліверэк.БольшякдзесяцьстагоддзяўназадПершызрубпаставіўтутчалавекІдубовыўзвёўпалісад.Ўсёдаўнопрамінула,ітольківясной,Каліповеньсхлынедалоў,АддаенеахвотнаабрыўнадракойСледдаўнопрамінуўшыхгадоў.Дагараесонцанавесняйрацэ,

10ЯпрыйшоўназнаёмыплёсІстаюсазвычайнайцаглінайўруцэ,Ўсхваляваныамальштодаслёз.Напаверхнісчарнелайцагліныстарой,Штоадмылараканасвет,Бачуяадбітаклапэткімалой,Следдзіцёнка,забытыслед.Дзевяцьсотразоўмайішоўпазямлі,Разліваючыўрэкахсінь,Зтыхчасоў,якназамчышчывежыўзвялі

20Згэтыхсамыхадменныхцаглін.Быўспякотныдзень.Падценембяроз

75

Цэгласохнуланатраве.Дойлідеў,асын,штоежупрынёс,Збелымпухамнагалаве,Безштаноў,хадзіўнакрывыхнагах,Еўгруднічнікірознуюдрэнь,Нажабінаеплемянаводзіўжах,Даганяўсвойуласныцень.Каліббацьканасынавочыузняў,

30Ёнбымогпабачыць,штосынЗасалодаюбосайнагоюступаўНапаверхнівільготныхцаглін.ІадбітакмалойдзіцячайнагіУасновукрэпасцілёг.ШматразоўпрыходзіліварагіНакраіныляснойпарог,ШматразоўстагналазямляадтугіІўзрастаўнаруінахпалын...Алебыўнепарушныадбітакнагі

40Напаверхнісырцовыхцаглін.

[1957]

***Стаюўначыўзавіруху—Аддаўсянаплывумар.Ночуважнаяслухае,Івецергайдаеліхтар.Штосамною—незнаю.Сэрцатрывогуб’е.Кахаю?Здаецца,кахаю.Напэўна,кахаюяе!

10КлянусязароювяснянайІтым,штомінезіма,—Нямаўмянеіншайкаханай,Іншагадруганяма.Кахаю...ухустцыіўкосах,Ўзавеюілетнігром,

76

Кахаюабутуюйбосую,Зкнігаміізсярпом.Зёй—радасць,адному—гора.Нагэтымцвёрдастаю.

20Ночкрочыць,ІчуюцьзорыКлятвумаю.

[1957]

ПЕСНЯШАФЁРА

Ночспусцілася,згаснуласонца,Свеціцьзорамікаляя,З-падмашыныдарогабясконцаяАдпаўзаеназад,якзмяя.ЎсмалянайвадземежыточнайПралягладрыжачаягаць.Быццаммёдамнамазалівочы,Хіліцьстома,хочаццаспаць.

Дарогі,дарогі,10Косцірастрасуць,

Мёртвагаразбудзяць,Жывогаўдолзвядуць.

Адвясёлыхсузор’яўвясковыхДазалітыхсвятломгарадоўВозімдружнамызбожжаідровыІ«налева»падвозім«рабцоў».Мыляжымугразіпадмашынай,Ўзімкукорпаемсяляагню,Наспабачышпаўсёйкраіне,

20Неўтаймоўнуюшафярню.Дарогі,дарогі,Косцірастрасуць,Мёртвагаразбудзяць,Жывогаўдолзвядуць.

АднапругіпадколамікрэкчаНадвадойспарахнелаягаць.

77

ТройчыстрэнештыаўтаінспекцыюПерадтым,якжонкуабняць.Шляхбясконцыляжыцьнаперадзе

20Празлясы,міжбалотіазёр.Не,нетрэбабяссонніцыверыць,Закуры,заспявай,шафёр.

«Дарогі,дарогі,Косцірастрасуць,Мёртвагаразбудзяць,Жывогаўдолзвядуць».

—Закурытытунцу,шафёр!

[1957]

ЯКРАЗМАЎЛЯЮЦЬЗВЯРЫІПТУШКІ

Закаханыўжыццёіўкожнуюмушку,Яідукаляхатіросныхсадоў.ІсамнойразмаўляюцьзвярыіптушкіНадзясяткахітысячахрозныхмоў.Ўваласымаевішнісвойснегзавеялі,Мненавухашэпчуцьабшарыніў;Маўляў,каголюбіш,тагозаўждызразумееш,Уякойбыскурыённіхадзіў.Галубыўліловыхісініхбарвах,

10Намянепаглядзеўшы,вуркочуцьтак:«Пр-роставар-рвар,варвар,стр-рашэнныварвар.Крылнемае,акр-рочыць,крочыць,дзівак».Певень,палкайпадбіты,скача,якконік,Іздзіўленымкурам,якзрынутыбог,Утрапёнакрычыцьадболюігонару:«Непа-паў!Непа-паў!Міманог!Міманог!»Каліжночпаплывенадзямлёюмілаю,Размаўляюцьдзвежабылясоннайракі:«Ку-ума,кума,аштотывячэрацьварыла?»

20«Боршч,боршч,буракі,бура-кі-кі-кі-кі».Я,напэўна,таксамаздаюсяімзверам,

78

Іяныразважаюцьузасенітраў:«Восьідзедвухногаяптушкабезпер’яўЦімядзведзь,штошубуўламбардзаклаў».

[1957]

УЖНІЎНЫДЗЕНЬ(Жарт)

Ўжніўныдзеньнавуліцыбязлюдна.Наватбэззаснуўкалядзвярэй.Толькіпевень,млявыімарудны,Клічачаставацьсваіхкурэй.Бабкаспіцьляхатыпадкустамі,ІцялёчырвонаеусмакМокрыміружовымігубаміЁйжуестракатыандарак.Істарыя,імалыяўполі,

10Сухазвоняцьконікіўтраве,Ікамбайн,яккарабельвясёлы,Паміжжытніхкаласоўплыве.Ну,авёскацішынёйабнятая.Толькійчуцьугэтайцішыні,ЯкхрапуцьудзвюхсуседніххатахЖонкібрыгадзірайстаршыні.

[1957]

ЗПАДСВЕТАМ

Падвербамі,штонахіляюцьУцемрынадвірамістан,НадціхаювадойпалаеМаленькізалатывулкан.Смаллёўжароўнісыплеіскры,ІціхайрэчкіглыбіняСвятломняпэўным,алым,чыстым

79

Пранікласяамальдадна.Ночпахнерадаснаісмутна

10Вярбовайгоркаюкарой,ІносчаўнаплывенячутнаНадзмрочнымлесампадвадой.Іўгэтымлесе,дзіўным,сінім,Стаяць,забіўшысяуглыб,ШырокіятугіяспіныЗаснуўшыхпадвадоюрыб.Трапечуцьбагавінняструны,Рыбклоніцьбурштыновысон...Замры,падобныдаНептуна,

20Трызубецсціснуўшыўдалонь!Бліжэй!Бліжэй!Якслёзыцёплыя,АджаркіхводбліскаўсвятлаЧырвоныяпадвескікропляўНячутнападаюцьзвясла.Адзінудартрызубайснасці,ІўходзеказачныхпадзейЖывое,трапяткоешчасцеСамоўдалоніупадзе.

18—21 снеж. 56 г.

ПРАМЕНЬЧЫК

Мокрыводарбелагабэзу,Кветкі-гроны,яквінаград,Ветрыквесні,ветрык-гарэзаЎсётрасеітузаесад.Ўгушчарыаканіцысінія,Тыўсёспіш,адзеньнанагах.СонцахітраепразгаліныДацябеадшукалашлях.Іпраменьчыкмалы,пяшчотны,

10Штопразлісцеўшчылінуўпаў,Рукуголуюцёплымротам,Крадучыся,пацалаваў.Спі.

80

Прачнешся,іўгэтымсадзеШчасцебудзеблукацьміжтраў.Такмнерадасна,Радасна,Радасна,Штопадскочыўісонцабсарваў,

20Кабнешкодабыломнедзетак,Ібязмежнагашчасця,існоў,Ідрыжачыхспрасонкукветак,Івільготныхбэзукустоў.Ісадоў,цеплынёюнастоеных,Івясёлкавыххвальнарацэ,Іпраменьчыка,штоспакойнаНатваёйспачываеруцэ.

[1957]

ПАЎЛЮКБАГРЫМ1

НагасцінцахбярозыЗусімпачарнеліадветру.Дзічіглушбезнадзейная,Бураломныяхвояўкражы,НаляснымраздарожжыКапліцапрыткнуласяўнетрах,ІХрыстоссемстагоддзяўВісіцьнапахілымкрыжы.

Празакенцасляпое10Шэрыдожджыкглядзіццаухату,

Уякойдагарае,Быўнебеасеннімзара,НепатрэбнаястарасцьАдстаўногапаўстанца-салдата,Невядомагагенія,Беларускагапесняра.

1 Славуты беларускі пясняр ХІХ стагоддзя, які ўдзельнічаў уКрошынскімпаўстанні1828г.,правёўдваццацьпяцьгадоўусалдатчы-неідажываўсвойвекуадзіноце.

81

Дагараежыццё.Хтонаўлоннестаромупрытуліцца?Нідзяцей,нінашчадкаў,

20Даўнопраляцелавясна,Прагрымелапаўстаннем,Прайшлапраззялёнуювуліцу,Згаслаўцяжкайсалдатчыне...Мусіцьурабствесканаць.

МогбыславайгрымецьСяродгодныхпаэтаўЕўропы,—Гвалтамспуталіногі,Трымаліўвесьчасзаруку.Штопакінеён?

30Вершыкупамяціхлопаў,КандэлябруўкасцёлеДыкроўнагаручымпяску.

Аўкраінетакцяжка(Асіныадганьбыпалаюць),ІнадёйфанабэрыццаП’яны,разбэшчаныгун.ЯкпрыкнязюЎсяславе—Дзеньвялікі,алустамалая.ЯкпрыкнязюЯгайле—

40Накожнуюспінубізун.

Абжыраюцьудоў,П’юцьзгарэлкайсірочыяслёзы,ТлустымзадамрасселісяНападнявольнайзямлі,НашлагбаумымёртвыяПассякаліжывыябярозы,НашпіцрутэныгнуткіяЗапаветныявербызвялі.

Беларусьмая,сонца,50Дарагаяіроднаямаці!НаякіхраздарожжахЗгубілатышчасцесваё?

82

ЦіудасцахоцьдзецямШчаслівагаднядачакаціПаслямужнасцігэткай,Паслястолькіхкрывавыхбаёў?

Ценьпаўстаннянароднага,ДзеньсветлайволіКрашына!Ятаксамапакутваў

60Загэтузямнуююдоль...О,чамуты,кажан,Некрануўмянеўгодыдзяцінства,Кабневырасласэрца,Кабвочынебачыліболь?

Мычакалісвабоды,Ікасілінаскуляміроты,Ўланцугінаскавалі,Кабпадпалкайнамбыўкарачун.Узялімаевершы,

70Ўзялімаіхдзетакгаротных.Вершы,бедныявершыПадчырваннюсургучу!

Крайсагнуўсяўспіне,Крайбаіццаразмовыправолю,КрайзгубіўсваюмовуІматчынайпеснінапеў...НельгаверыцьуБога,Каліёнтакоедазволіў.Цяжкаверыцьулюдсвой,

80Каліёнтакоесцярпеў.

ІняўжонеўваскрэснеЗабытаяроднаямоваНенатое,кабенчыць,Акабкрыкнуцьдаўсіхназямлі:«Ўстаньце,хлопы,дазброі!Ліцекроўдлявялікайлюбові,КабнагэтайкрывіНебывалыякветкіўзраслі!»

83

Неучуемадказу,90Усёбольшнахіляюццахаты,

Ўсемаўчацьадпялёнак:Мужыкі,дзецюкіідзяды...Пройдзенекалькімесяцаў—ПрахсамотныстарогасалдатаХапатлівазнясуцьНаглухія,старыяклады.

О,якхочаццаволі!Жаданаяволя,тычуеш?Асвяцімнеусмешкай

100Апошніядніужыцці.Тымаўчыш?Тынечуеш?Можа,ўдзень,калітызапануеш,ВерасбудзестагоддзіЗразбітагасэрцарасці.

Беларусь,прачынайся!Яцябеабуджаю!Тыпавіннапрачнуцца,

110Непраспісваёшчасцеўначы,Ягукаюцябе,Дарагая,святая!Адкажыж,маяродная,Немаўчы!..Паміраюіверу:Калісьцінадсветлыміводамі,НадсвабоднайзямлёюІнадБелаюРуссюмаёйШчасцесонцамзаззяе

120ІслованашчадкасвабоднагаМаеранызагоіцьГаючайжывоювадой.

2 ліпеня 57 г.

84

ЦЯГА

Вясеннівечарнаўзлессісінім.Бярэзнічак.Іржавымохбалота.ЗадальніміхалоднымілясаміІрдзеесоннымсонцамнебакрай.Зноўлужынызацягваелядок:ЗімасаслаблаяшалёнахочаЯшчэхоцьночпадыхацьіпажыць.ПадботамінамокнуўшаяглебаЦалуепалкастомленыяногі,

10Быкажа:«Любы,любымой,каханы,Неўцякай.Пабудзьсамноютрошкі».Янепайду.СамноюпатранташІстрэльбанаплячы.Аўсэрцыпрага,ШтопрашчурамайговялакалісьціЗсякераюнамаманта.Вядома,Даўнозаціхлімамантавыкрокі,Штовыгіналіпадсабоюглебу...Алеугэтычасінстынкткрывавы

20Зноўабуджаеццаўдушымаёй,Імнездаецца:восьпачуюкрокі,Восьз-забярознарыжуюпалянуПраціснеццатупаягалава,Івыйдзеён,магутны,дзікі,рыжы,Бызлепленызбалотныхгэтыхкупін.Яклеташняяжоўклаятрава,Звісаепоўсць.Ія,адзахапленняНепамятаючысваіхпячор,Івогнішча,іцяжкіхсківіцлюбай,—

30НасустрачкінусязвясёлымкрыкамІўхобаткінутручануюдзіду.О,дзеты,цяжкімамантавыбегПасініх-сініхмесячныхраўнінах,Дзевогнішчаўзакураныхпячорах,МалюнкіохрайнаскляпенняхчорныхІдзідауасілкавыхруках?!Маяздабыча—кулічокіржавы

85

ЗпярсцёнкамзалатымкалявачэйІздоўгайдзюбай,асабой—зкулак.

40Ляцецьдалёка,ледзьвяслуюцькрыллі,Ёнбачыцьлес,начныперапачынак,ІзрадасцінеможаутрымацьСвойкрык:«Цыр-цыр!Хор-хор!»Вядома,подласцьСтраляцьпаслонках,стомленыхвясной,Алежінстынктіпрага,прага,прага.Восьёнляціцьнажоўтымфоненеба,Ірукіцвёрдастрэльбуузнімаюць,Івокапільнаешукаемушку...Стрэл,якпярун!..

50Вальдшнэпшугаеўгору...Ёнпростападымаеццанадлесам...Прамазаўя.Ірадасначамусьці,Ігоркамне.Ляцісабедалей,Маякрылатая,святаярадасць,Жывііхоркай,івыводзьдзяцей,І,можа,яяшчэцябесустрэну,Ібудзедвойчырадасцьумяне.Я,можа,мазануўзусімнаўмысна.(Амобрашу,няўмельствапрыкрываю,—

60Неведаю.)Аленаштоёнмне,Восьгэтымойбізон,мядзведзьімамантЗбяссільныміпадвернутымкрылом.Люблюжыццё,ігэтылесвясенні,Ікоцікіпушыстыявярбы,І«хорр»вальдшнэпа.О,дваякасцьсэрца:Іпрагаўбіць,іпрагадацьжыццё!Не,янепрашчур.Можа,ўтыядніЯбараніўбымамантаўадзгубы,Хайназямлібылібяныізараз

70Іскублі«сінісон»,нібыкаровы,Налюбых,весніх,залатыхлугах.Ляціждалей,маясвятаярадасць,Будзілясыняўмелым,сціплымрыпам.Неўсімданоўжыцціспявацьпрыгожа,Аславяцьўсежыццё!СляпоесонцаСкаціласязапушчу.Цішыня,

86

Іпершы-першышумжывогалесуАзваўсямне.Даўно-даўнонанебе

80Ірдзеестужкажоўтаязары,ІтолькінанайбольшайверхавінеЯшчэляжыцьяеадбітакжоўты,Надзвюхсароках,штобалбочуцьжваваПратое,штомядзведзянебаяцца,Наверсеседзячы.ЗноўшумжывыАзваўсяўлесе.Цёмнызмроківільгаць,Іцьмянасвеціццавадабалотцаў.Іцішыня.Іўсэрцыпесняшчасця

90ЗліваеццазпяшчотнымілюбоўнымСінічымгаласкомнепадалёку:«Цы-віць,цы-віць...»

Вясна — 21 верасня 1956 г.

ЯЛІНКА

Ялінкувыкінулізаадрыну.Яналяжыцьваўладзеціхіхдум.Наголкіжоўтыяпушысты,сініЗлятаеснегінавяваесум.Цяпліліўчорасвечкіёйвітыя,Асённяаддаліяеснягам...Блішчацьдажджувіточкізалатыя,Забытыянаголкахтутітам.Ляжаць,вядома,нудназаадрынай,

10Ісумнысветпразснежнуюімжу.Адноезасталісяуспаміны:Віточкізалацістагадажджу.АлеянасвядомаганарыццаІдоляй,ічарговасцюпадзей:Хайжоўтая,хайападаегліца—Янажывеяшчэўдушыдзяцей.

Сконч. 25 сн. 55 г.

87

ДЗЕЦІ

О,якаязалатаявосень!О,якстогнепадснапамівоз!Павуцінне,«пражаматкібоскай»,Заплятаехаладокнябёс.ДазамілаванняпаўнакроўныяГарбузы,узятыязграды,Састрахі,якстатакпарсюковы,Звесіліружовыязады.Мышызбадзякоўцягаюцьвоўну,

10П’езямлясухіхнябёсблакіт...Нагародахвысахлыбульбоўнік,Водаркропу,мятаіваўчкі.Днінагэтымводарынастоены,Сэрцапоўняцьсуміпрагажыць...Хлапчукі,надобрыладнастроены,Уляглісяціханамяжы.П’юцьдухмянпаспелайжоўклайвосені,Падраслі,шчаслівыя,загод,Анадімісерабрыстыўпросіні—

20Ледзьпрыкметнайкропкайсамалёт.З-падчубкоўбялявых,яксалома,Зашчасліўцамсочацьгарачэй,Ззайздрасцю,зчаканнемневядомагаДзесяцьясныхзорачак-вачэй.Дзеньтакібязмерныішчаслівы,Самалётляціцьуглыбнябёс...Можнаскокнуцьнаўздагонзабрыву—Іўзляцеўбы,іўхапіўзахвост!Намзгадаміўжонесняццазоры,

30Алемы,паспеўшыпасталець,НеасудзімўгэтыдзеньпрасторныМудраежаданнепаляцець.

13 лют. 57 г.

88

ЖАДАНЫГОСЦЬ

Унебесузор’ітакіясінія,Соннадснягаміяшчэплыве.«Добрагаранку,ўдава-гаспадыня,Мірклапатлівайтваёйгалаве».Полымяцёплычалеснікліжа.Лёднаакнеадягосышоў,Простаўакно,адводбліскурыжы,Звонкуглядзіцьізайздросціцьвоўк.«Тыякзнаходкадляўсёйбрыгады:

10Сытыяўсе,абшытыяўсе...Толькіжывешнесабенарадасць...Ведаеш?..Не,пайдупакрысе».

***

«Сонцаякое,ўдава-гаспадыня,Дзеньякідобры...Сустрэлісязноў...Штогэтаселанаскронях?ІнейЦісівізнаадмінулыхгадоў?Ёсцьадчаго.Іягэтамаю.Цяжкабылонамжыцьназямлі:Мужазабілітвайгопаліцаі,

20Жонкумаюпадрасстрэлпадвялі:Больабаімяшчэсэрцапаліць,Тыягонесцідапамагла...Тузінугодмыпаіхсумавалі,Пухамняхайімбудзезямля.Шкодаглядзецьнацябе,гаротная,Такбыйпагладзіўпагалаве.Цівінаватаятыўадзіноцтве?Цівінаватыяваўдаўстве?Ранакбыўцяжкі.Стамілася,мусіць?

30Авыглядаеш,яксліваўрасе.Добраюбжонкайбылатыкамусьці...»«Дзякуйнаслове».—«Я...пайдупакрысе».

89

***

Ночнадыходзіць.ЗавокнамісініяЗноўзаляглібясконцаснягі.«Штожтысядзішбезсвятла,гаспадыня?Пэўна,стамілася?Дзеньдаўгі...Ведаеш...восень—цяжкаяштука,Алежбываеіцёплайяна.Калітрымаешжончынырукі—

40Сэрцамадчуеш:зноўкувясна.Штожтытакоезрабіласамною,Штоадцябемнедарогіняма,Штонадушымнетакнеспакойна,Штоўгалавемаёйнейкітуман.Снегзамятаешляхі-дарогі.Любая.Штожты?Нетрэба,неплач...»Падае,ПадаенападлогуЗрукгаспадынічорнырагач.

25 верасня 57 г.

ЛІСЦЕ

Восеньпрайшлапералескамі,Паняголенымржышчыніў,ЧырвоныміарабескаміЛісцелесураніў.Гляньназямлюзалатую,Пяшчотную,сумную,чыстую,Нехтапаёйвандруе,Ўпаветраўзнімаючылісце.Струменьчыкамтонкімлісце.

10Медзьнаазёрахсплывае,Сумунебеімглістым...

90

Якпесня,згалінзлятаеЛісце,лісце,Залацістаелісце,Столісцяў,Дзесяцьлісцяў,Ліст.

Пачаў восенню гады два таму. Скончыў 18/VIII-56 г.

БАЦЬКАЎШЧЫНА

Дагарэўзабрамайнебакрай,Месяцпаміжвоблачкаўплыве.Выйдузноў,якумінулымай,Басаножпрайдусяпатраве.Дымная,сцюдзёнаяраса,Цёмныяўтравеадногсляды.АтакогарослагааўсаЯнебачыўдоўгіягады.Бач,хмызыспляліся,якпавець,

10Светлякімігцяць,гарацьсвятлей.Перадтымякзвонкаўлозахпець,Прачышчаегорласалавей.Лашчыццатравадабосыхног.ЗдальніхпаплавоўплыверакойЛедзьпрыкметнысумныхаладок—Подыхюніўходзячаймаёй.Паімчацьзаёюнаўздагон?—Хоцьісхопіш—усёаднопадман.Дзекаханнетыхмінулыхдзён—

20Весніхпаркаўбэзавытуман?Наватшкадаванне—дзеяно?Зноўвясна,іжальзнікаезноў.(ТакгубляюцьпахперадвяснойСсохлыясцябліныпалыноў.)Ціхацмокаеуснерака.О,якдобра,якпрыгожажыць!

91

Раска,якрусалчыналуска,Навадзеадмесяцагарыць.Аваколтравіцыроснайрай

30Ібярозакбелаясям’я.Мойчароўныбеларускікрай,Бацькаўшчынасветлаямая!

[1956]

БАЛАДАПРАПАЎСТАНЦАВАЎКАЛАКУ

Апошняяночнадзямлёю.Калямяне,якцень,ПраходзіцьдавадапоюВольнылясныалень.

Заўтранічоганебудзе.Ляжуўярыляракі.КуляюсрэбнаюўгрудзіЗвалілімянепаюкі.Уполіабшаршырокі,

10Атутівільгаць,іцень.Нямапрасторыдлявока...

Лісцеаб’еш,алень!

Біўсязпанамінямала,Наўсіхнаганяючыжах,Часамі—ібезкінжала,Задноюзлосцюўруках.Дабраццабдародныхмежаў,Пабачыцьбыновыдзень...Дайглянуцьнасветбязмежны,

20Лісцеаб’еш,алень!

Мнежнезламацьрукамі,Яжнемагустаяць,

92

Атамнагары,закустамі,Роднаяхатамая...Сястрасядзіцьпадкалінай,Абляпілі«маскалікі»пень...Зрабіпрасветугалінах,

Лісцеаб’еш,алень!

Кабхатупабачыцьбедную30Інеба,дзебуселляціць,Кабмогілкімогяўгледзець,Дземацімаяляжыць.Падмядовыягівалагукі,ПатаемныкрыклелякаСклалакаравыярукі,Чакаючызпушчысынка.АпоўдзеньнадтымікапцаміСытабубніцьавадзень...Зламайкрушынурагамі!

40Лісцеаб’еш,алень!

ЗнімімяккімігубаміПярсцёнакзрукімаёй.Там,падстарымідубамі,Хатападновайстрахой...Адпанаадбіўдзяўчыну,Адпананабелымкані...Схавалімянеяліны,Хмыз,лесавыяпні.Аўсэрцадругіёйубіўся,

50Пакорлівы,добры,святы.Ябачыўіадступіўся,—Штовозьмешзавечакты?Зрабіўя,штопануіхновы(Йтаго«Кабыздохам»завуць),Дапамогканёмікаровай,Няхайсабеўмірыжывуць...Пярсцёнакжанчынеўманістах

93

Аддайіпрасмерцьнекрычы.Хайбудзесумленнечыстым!

60Хайспіцьспакойнаўначы!Цяперіманіцьнетрэба,Якслабасцьдасэрцадайшла:Большсолі,большхлеба,большнебаПатрэбнаянабыла.ІтольківолівялікайЯбзаяенеаддаў...Зацкаваны...Магутны...Дзікі...Якяяекахаў!

70Пабачыцьбылюбыявочы,Пакульнепакрыўмянецень.Неабмінай!Варочай!Лісце...Аб’еш...Алень!

Сконч. 20 снеж. 55 г.

МАШЭКА

Лісцеалаезасыпаероў,Пушчучорнуюапавіўтуман,АтачонзусіхчатырохбакоўЗолкайвосеннюмойлясныбудан.Стогнуцьпаддажджомстарчакіальхі,Іўбуданздрыгвыплывезоль-зіма,—Ўімкарэнні—столь,ложак—лістсухі,Ніагнюняма,нісвятланяма.Адусіхяўцёк,адусіхязбег,

10Буйнымволасамдакаленьзарос.Годыстаялі,быццамбелыснег.ГорыпанскіхцелмойДняпропанёс.Нішчуяпаноў,замкііхпалю,Яламаюіхвекавыбізун,

94

Помшчузамаюбеднуюзямлю,Заяежальбу,заяеслязу,Затваюкрасу,замаюлюбоў,Штоўпакояхіхкветкайадцвіла...Дзіківецергнерацьсівыхдубоў.

20Ночканасзнажом,якбратоў,звяла...Ястаю,яккорч,ўвоўчайскурыўвесь,Зліўсяздрэваміігляджунашлях,Цёмныяувесь,цёмныголылес,Толькідваагнісвецяццаўвачах.Конскітупат...Там...Бегмаўгушчыню...Затрашчацьуночпаднагойлаўжы.Здзікімсвістамяконісупыню,Іспячэццапаннамаімнажы.Ранкамнаабрыўвыцягнуяго

30Іскажурацэ,штобушуетут:«Тыпрымі,Дняпро,ворагамайго,Змыйзмаёйзямлігэтыпанскібруд».Лісцеалаезасыпаероў.Пушчучорнуюапавіўтуман,АтачонзусіхчатырохбакоўЗолкайвосеннюмойлясныбудан.

1952

***Удняпроўскіххвалях,быўкалысцы,Разгайдаласяхмурынакбель,ІспяваепадтугімвятрыскамЛугавывясёлыжаўтазель.

ЎсешляхіпрыводзяцьнедаРыма,Адародныхвербаўібяроз.Любая,ўбарахсівыхрадзіма,Сынтвойнарадзіўсятутіўзрос.

Пачаў у ліпені.Скончыў 21 сент. 1956 г.

95

ДЗЕДЦЫПРУК,ВАРТАЎНІККАЛГАСНАГАСТАЎКА

Рыжаяватоўканаплячах,Ахінёнахусткайцёплайшыя...ПадвадоюўглеістыхвірахПраплываюцькарпылюстраныя.Дзедусемдзесят.ЗхудойрукіФузіястарэнькаязвісае.Вочыкепскабачаць.ХлапчукіЧасамрыбуажз-падногцягаюць.Дзез«манахаў»б’еунізвада,

10ДзедЦыпруксваюпаставіўбазу:Адмысловасплёўзгалінбудан,Штоуспёкудобрапахнелазняй.Дзедглядзіцьзяго,якзноркірак,Надзіцячыязабавы-гулі.Шкода,штосамомунельгатак,Маладосцьугорыпрамінула.Добрапомніцьдзед,яктутранейЛедзьцурчаўструмокпразглеюглыбы,Інехочаццаганяцьдзяцей,

20Штокупаюццаіпудзяцьрыбу.Зяблыя,палягуцьнапясокІпясоксабепадногімосцяць.Спёка!Спёка!Вянепалынок.Ныюць,ныюцькнепагадзікосці.

3 лютага 57 г.

*** А. І . Бялецкаму

Напаўстанках,засыпаныхлісцембярозавым,Дзезпагардайцягнікдвойчыўдзеньпраляціць,Ўпростайхаце,пускаючыгоркіяслёзы,УкалысцыбудучыКоласляжыць.Там,дзехрыпларыкаюцьднёмспякотнымкаровы,

96

Там,дзеўпрысакухлопчыкібульбупякуць,—ДваццацьпершагавекугалапузыБетховенБацькаўкубакшпурляе,кабзвонпачуць.Аўвёсцыглухой,натраўцызялёнай,

10Назадворкахсядзібы,лясамайракі,АдсцябаныШаляпінбасамшалёнымЛямантуез-падматчынайжорсткайрукі.О,яктрэбашукацьнашляхахчалавека,Яклюбіць,берагчы,некрыўдзіцьяго,КабпабачыцьславунаступнагавекаЎсэрцысціплагасынасуседасвайго!

[1956]

РУТАЎХАЛОДНАЙРАСЕ

Гармонікіграезаклубам.Водармурожнайтравы.Чамусьцінямамаёйлюбай,Чаму,цінескажацевы?Уполі,задальняйбрыгадай,Агеньчыкізнікліўсе,Адзелісяценемпрысады,Рутаўхалоднайрасе.Чакаюадзіндасвітання.

10Нештаянанеідзе.НаватлілеідаранняЗаснуліўцёплайвадзе.Усадахантонаўкайпахне,Іраптам,якгромзнябёс,Вартаўнікздубальтоўкітрахнуў,Напэўна,соллюўкагось.Якцяжкамнетутчакаці.Туманзаракоюўстае.Стрэльнітылепей,браце,

20Удубнадакенцамяе,Кабптушкіспрасонаккрычалі,Каблюдзіпачуліўсе,

97

Каблюбаяраптамзгадала,Шторутаўхалоднайрасе.

[1956]

ЭМІГРАНТЫ

ДвухзуброўаднетраўБелавежыНаКаўказзавезлі,аддалі.Тамлугізялёныя,бязмежныя,Тамбагатасонцаізямлі...Хмарынадлясамізалатымі,Соль,вада,травіцысмачнайжмут,Лёгкадыхаць,такякнарадзіме,Алеўкожнагаёсцьродныкут.Дзецігэтаганеразумеюць,

10Нарадзіўшысяўчужымбары,Інатое,якяныдурэюць,Непахвальнадзівяццазубры.Напразрыстых,светла-сініхводахСняццаімайчыныберагі,Папараць,імшаныякалоды,Сініяпадмесяцамлугі,Сініяпралескінасугрэве,МухаморчырвоныляазёрІкалоныманументаў-дрэваў,

20Штовярхамідастаюцьдазор.

[1956]

ГІСТОРЫЯЗПЕРШЫМКАХАННЕМ

ШчасцебылоеўяўляюДзяўчынкаюпавясне.Загарэлая,кемная,злая,Дражнілаянамяне.

98

Памятаю,годушаснаццаць,Дурныадкаханняімук,Церазплотяглядзеўнашчасце,Рамантычныцыбатыхлапчук.Ашчасцегулялаўсадзе,

10Апранутаеўпаркаль,Сабеіптушкамнарадасць,Амненасмутакіжаль.Разявіўшырот,якварона,ГляджуяўдзівоснымснеНашчасце,штосадамзялёнымІдзебліжэйдамяне.Уважназамноюсочыць,Ісоладка,яксалавей,Просіцьзаплюшчыцьвочы,

20Ігладзіцьпагалаве.РаскошыцэлыярэкіЎсэрцамаёплывуць,Моцнасціскаюпавекі,Чакаю...Нельгаўздыхнуць...АдзяўчыназвачымаблакітныміСуседу,дурномуякбот,АдуванчыктыцнуласпрытнаЎшырокі,якступа,рот.

[1956]

УТУЮНОЧ

Кветкаўнетрахлясныхраспускалася,Залатая,агністая,сіняя,НаКупаллі,нароснымКупаллі,Ўбураломнайляснойлагчыне.Углушы,дзетуманыбелыя,Дзежывуцьлесуныітрасца,Якзаўсёды,шукалісмелыяКветку-папараць,кветкушчасця.Якжадалімецьгэтукветку

99

10Цёмныхпушчаўглухіяшаты,Каласынабедныхпалетках,Людзіўцёмных,закураныххатах!Ўсёбылоўтуюночзвычайным:Надагнямілёталіцені,Пяткі«Янку»прывычначаканілі,Пахламёдаммурожнаесена.ЗавячэрускупуюсядаліДзецібедныяпрылучыне;Загубіўшывянок,рыдала

20Панамзбэшчанаядзяўчына.Уклапоўнікулаяўсяп’яны,Закарчмоюкагосьцібілі,Хтосьнапузеляжаўадшмаганы,Ікабетанадімгаласіла.Зкалітысалёнай,парожняйЗалатоўкуузяўшыўрукі,Дзедшпурляўяеў«божаевогнішча»,Кабсухотыпусціліўнука.Ўсякраінанадпрацайгарбела,

30Елабульбу,небачыласала,Ўсемаліліся,ўсецярпелі,Іўсе,якнямыя,маўчалі.Іневедалівёскіўдубровах,Людзіхмурыяіпалеткі,ШтоўсямуўжознайшлосяСлова,Штоянопрагрыміцьнадсветам,ШтоязыкзалатыатрымаліЎгэтуночпушчыцёмнайшаты,Рэчакпоўныхлянівыяхвалі,

40Занядбаныя,чорныяхаты.Хоцьнясцерпнымставалагора—Наваколлепакульштомаўчала.Ночплылаагняміізорамі...НарадзіўсяЯнкаКупала.

[1957]

100

БАБІНАЛЕТА

Надгуста-сінімвозерамчаротЗпрыходамвосенішуміцьтужліва.ЗдаволенагумнонапоўныротГлытаедарбагатай,спелайнівы.Якшэраньнатраве,палотнаўрад,Ляхатвясёлыягамоняцьлюдзі,Кабетыўсадзекормяцьнемаўлят,Садзасаромеўсяістаўажрудым.Чародыназялёныхберагах

10Апошняюгадуюццатравою,Іслівысыталуснуліўбаках,Аб’еўшысяісонцам,ізямлёю.Жанчыналяіржэўнікасядзіць(Мосівізнаўкасе,мопавуцінне)Ідумаеіўдалячыньглядзіць,Дзежоравылятуцьімклівымклінам.Юнацтвашкода,сэрцахочажыць,Адумкінейкайцеплынёйсагрэты.Далёкадазімы!

20Якдобраадпачыць!Якоедоўгаебываелета!

[1955—1957]

НАЧЛЕГ

Мойкрай,адкрушыныгоркі,Наберазецёплыдымок,ТабунвыпіваезоркіЗпаверхнілясныхмежыток.КоньцягненебазялёнаеЎгулкіпустыжывот,ПакульцеплыняадсонейкаТуманамнезнікнезбалот.Дзевы,дзяцінствагукі?

10Дзеты,водарзямлі?

101

Здзіўлёнагляджунарукі,Зякіхсышлімазалі.НемневыхваляццаіззадуСкакацьнаспінуканю,Немне,якдаціхайрадасці,Даначлежнагаехацьагню.Амнеўсёздаецца,штобачуСябеісваіхсяброўУлікутых,штонаклячах

20Імчацьзначлегаўдамоў.Заместсядла—сярмяга,Галовыўпышныхвянках,ЗчырвоныхічорныхягадКаралінанашыхгрудзях.ДзяцінстваімчыцьвясёлаеНамокрыхконскіхгарбах,Засмаглае,напаўголае,Зшыпшынаюўбелыхчубах.

[1955, снежань — 1956]

***УвекавечнайБацькаўшчынеклёныНячутнапачынаюцьаблятацьНарыжуютраву,намохзялёны,Навесніцы,Націхістаў,нагаць.Зямляглядзіцьазёрамі-вачымаНаяснысвет,штостынеукрасе.Якчыста,бысвятлоабшарывымыла,Якціха—быццамзніклілюдзіўсе.

10Адвечнаямая!Ўсцюдзёныхросах,Яклетась,якмільёныгодтаму...Ляцяцьнаветрыкосырыжайвосені,Іклічалісцяўжоўтысумзіму.Навуснахстынегоркісмакрабіны,Цалуюіх,халодныяяклёд.

102

Овы,штобудзецеісціздзяўчынайПадтыміжклёнаміпразсотнюгод,Цізразумееце,штомыкахалі,Штозніклітак,якзнікнецеівы,

20Штовекавечнытолькікрай,ідалеч,Іжоўтылістназеленітравы,ШтоўвекавечнайБацькаўшчынеклёныТысячагоддзібудуцьаблятацьНарыжуютраву,намохзялёны,Навесніцы,націхістаў,нагаць,Штонездармаяназасінакрудых,Каліідзешувосеньпазямлі,Раняезолатападногілюдзям,Кабмыяелюбілійбераглі.

11 красавіка 57 г.

ЗІМНЯЯЭЛЕГІЯ

Чамусьцісённяцішынятакая,Штосесціхочаццаіпатужыць.Самотназорканадзямлёйзгарае,Іўгурбахліпазхоладудрыжыць.Іяусё—усёчамусьцізабываю,Штозніктойдзень,загубленыўцішы,Шточасляціць,штотыужонетаяІштодаўноязнікзтваёйдушы.Часопіснасталезтваімпартрэтам—

10Глядзішзусмешкайветлайнамяне,ІўспамінаюяДняпро,ілета,Іценькаштананастаройсцяне.Якдзіўна,язусімнепамятаюТойдзень,каліцябепабачыўяУпершыню.Мовосеньзалатая,Мовеснідзеньудальніхтыхкраях.Алезатоетакяскравабачу:Пакой,Чайкоўскіхмурынасцяне,Раяльпранештадарагоеплача

103

20Іпрывідыкаштанаўуакне.Тыпамятаеш:восеннютуманнай,Каліуборыдрэўзляцяцьдалоў,ЛістжоўтызастаеццанакаштанахСтажочкаміляцёплыхліхтароў.Ліхтар—іжоўтышарыкнакаштане,Аўсіхбратоўягомятлазмяла.ВосьтакіяцягнуўсядакаханайІтолькійжыў,штоляяесвятла.Быліўяенябачаныявочы,

30Падобныянапросіньунябёс,Ісарамлівасцьмілая,дзявочая,Ісветлаябыла,яксветлылёс.Ёсцьдробязі,штопоўныязначэння:КаханнепершаерастопіцьлёдІнаватпалавікуцёмныхсеняхВекпамятны,якказкіпершыхгод.Мотолькідлятагоянопрыходзіць,Кабмызапамятавалінавякі,Якпахнуцьрыбаюначныяводы,

40Якутравемігаюцьсветлякі;КабвексумленнапамяталасэрцаСпакойныдымнадцьмянайлюстрайрэк,Кабкожныбыўдастарасці,дасмерціСапраўдныісумленнычалавек.Япамятаюўсё:тугаяраскаЗаткаластаў.Мінуўнашпершымай.ЯкойздаваўсянамчароўнайказкайЎпустыхбляшанкахпрыгарадныгай!Хайзразумеекожнынахвіліну,

50Якнезлічонысветаўкарагод,Яклёгкаразмінуццазтой,адзінай,Якойчакаеш,можа,сотнігод!Дніпрабягаюць,ігадысплываюць,Хвілінышчасцячасампрамігцяць,Абольжыве,ісэрцамадчуваю,Штожыцьзаўсёдыбудзе,даканца.Іўсёжнадосвітку,іўчасзмяркання,Іўясныдзень,іўчас,якспяцьпалі,

104

Ядзякуюжыццюзаценькахання,60Затое,штожывештыназямлі.Сяджуўпакоікаляцёплайгрубы.Шыпіцьпласцінка.Ўсэрцымногадум.Кручу:«Наддомамфлюгерёсцьулюбай».ІШубертпадзяляеціхісум.О«Зімнішлях»!Забытыябудынкі,Забытыводарадкаханыхгуб.Іхрыпненамарозеспеўкатрынкі,Імерзнеўгурбахпрыдарожныслуп.Ядзякуютабе.Няхайчужая,

70Няхайтвойтвардляіншагажыве,Тыёсць,тынедзеёсць,ітыжывая,Тыходзішвеснімранкампатраве!Тваеўзагарырукібэзламаюць.Жывіівечнайславайпрамяней!Рукойзакрыўшывочы,усміхаюся...Тыёсцьнасвеце.Досыцьдлямяне.

Зіма — 13 крас. 57 г.

РАЗМОВАЗКІЕВА-ПЯЧЭРСКІМСЛАНОМ

УасеннімпрысмеркунадДняпромЗамігцеўагеньчыксляпы.Аддажджупачарнеўнебарака-домІдубоўмагутныхслупы.Аддажджоўстаўзялёнымстарыпаркан,Парадзелалісцесадоў.Пабяжынапоўдзень,Дняпро-рака,Панясіпрывітаннезвадой.Прынясіягоўгорадюнацтвамайго,

10Дзеплылітапаліныядні,Дзечырвоныяпаркіляберагоў,Дзеякраззапаліліагні.Ўгэтымгорадзе,дзезлатабрамскіскверЗараз,пэўна,адветрупажоўк,Ёсцьлюбімыраён,штозавецца«Пячэрск»,

105

Ёсцькаштаныўімжацыдажджоў.КолькіянедакуркаўтамраскідаўУначнынечапаныснег,Колькіразпадвокнаміноччустаяў,

20Кабпабачыцьценьуакне.Домвар’ята-дойліда.СотніхімерПрымасцілісяляакон,ЗбрамыдзіўнайвартуесонныПячэрскНедарэчныкаменныслон.Япрыйдуі,яклепшамудругусвайму,КалівыйдунаБанкаўскайбрук,Доўгіхобаткаменныпаціснуяму,Накармлюапельсінамізрук.«Любыслон,тыстаяўтутночыідні

30Перадгэтайкаменнайсцяной.Раскажымне,яктутжыліяны,Ўсесябры,штоўразлуцысамной?»Тызаўсёдыбачыўіхвоканагні,Тыглытаўіхніхкомінаўдым.Пойдземвулкай,дзетысячынавальніцПраляцеланадсэрцаммаім.Тыпабудзьгэтуноч,яккалісьці,самной,Пакідайстаруютурму.Асцярожна.Дайпадтрымаюрукой,

40Дайпадхобатцябевазьму.МыдамопаПячэрскувялікікрук,Ямясцінытабепакажу,Дзекалісьцікранаўсякаханыхрук,Дзехаваўсязёйаддажджу,Дзесімфонііслухаўулеткузёй,Дзезакусваўусклепахначных,Дзебяссоннымкрокам,часінайначной,Падазроныхбудзіўвартавых.Цытадэльнызавулак.Старыядамы.

50Ўнебезоры,яккропліслёз.Туткалісьціувераснібачылімы,Яккаціласязнічказнябёс.Ятакоганебачыўяшчэнавяку,Янебачыўтакогаўжыцці:

106

Затулілапавекі,працягнуларукуІсказала:«Ляціж!Ляці!»Ічамусьціяктолькісказала:«Ляці!»—Лісткляновыўсцюдзёнайрасе,Ўвесьчырвоны,лімонныізалаты

60Ёйнапальцы,якмятлушак,сеў.Іянападхапілаягоналяту,—Чуеш,сябра,чуеш,мойслон?—Іянасказала,штогэтаАрктурЁйзваліўсялісткомудалонь.Алевочыбыліякспыненыспеў,Яктрывожнайракіглыбіня...Ябыўвельмідурныінезразумеў,Штозазоркучакалаяна.Іпрыйшлачарганевясёлымдням,

70Паміжнамісталасцяна,Іневерыўніхто,іневерыўясам,Шточакалазоркуяна.Тут,насходах,штоадтэатраФранкоНалюбімыПячэрсквядуць,ЯапошніразмахнуўёйрукойІўначнуюзніккаламуць.Кабпаслязразумець,штонагэтайзямліПамяцьдзёнтакіхберагуць,Штокудыбдарогімяненівялі—

80Язабыцьяенемагу.Колькіцяжкіхгадоўпайшлопададхон,Падмарознагаветрусвіст,Разумееш,мойсябра,мойлюбыслон,Мнеянанапісалаліст.УсэрцызноўкупарасткідаўніхнадзейПадвясеннімветрампяюць.Можа,зорыляцяцьсапраўдыдалюдзей?Можа,яспаймаюсваю?Мыраёнабышлізтабоюкругом.

90Зноўкувулкатваяімая.Ты,напэўна,ведаешгэтыдом?Іпад’езд,іакно,якмаяк?Перадімгадызамыкаюцькруг

107

Іспыняеццабегхвілін.Тыпрабач,прабачмне,мойлюбыдруг,Ядалейпакрочуадзін.

28 верасня 57 г.

МАТЧЫНАДУША

Ночпрыйшладазямлінаспатканне,Захадскончыўагнёмпалаць,ІдубыўмалочнымтуманеВеліканаміціхастаяць.Бач,агеньчыківёскідалёкай,Бач,наростаніўзняўсякурган.ЯварсумныіадзінокіПахіліўзадумёныстан.Кветкатутуначырасцвітае,

10Водармяккіпялёсткільюць...Іяепароднамукраю«Кветкайматчынай»людзізавуць.Якрануўяеціхарукою—Іпялёсткіспеўзавялі,ІпаўсталіваколчарадоюЎсепаданніроднайзямлі.Воськаронаўрацэзаблішчэла,Хтосьплыве,яктуман,навадзе,Падарозе,адмесяцабелай,

20Царзмяіныкудысьціпаўзе.Ценіўлесебягуць.Цямнее.ІўчароўнайляснойгушчыніПраімчаўсякудысь,якзавея,ЯнПрыгожынабелымкані.НехтазблытаўнаросныхпалянкахСцежкіўсеўнедасяжныкрай.Якдалёка,далёкакаханка!Стогадоўшукайдышукай.Недзельеяначыстыяслёзы,

30Спавіваеўвесьзамаксон,

108

ІБураннасухойбярозеСцеражэяеляакон.Надзямлёюзарніцымільгаюць,Іздаецца,штогэтанегром,АнячыстуюрацьпабіваеПакацілацудоўныммячом.Іневецерраве-нарастаеІламаегаллёнадубах,Аасілкідубызмятаюць,

40Кабдасонцарасчысціцьшлях.Іпялёсткігучацьтрывожна,Бомінуўсяспеўзабыцця.Казкіновыя,казкігрозныя,Небывалыяказкіжыцця.Ўспамінаюкосы,івілы,Інадзамкаміжаркіагонь,БезыменныяўлесемагілыІняволіцяжкіпалон,Волінашайкрывавыяроды,

50Катаваннііздзекварагоў,Барацьбуіпакутынарода,Неўміручуюдушуяго,Іпаўстанні,паўстаннібясконцыя,Ізамучаныхкроўнараллі,І,нарэшце,шчасцеісонца,Штосышлонанашыпалі.Вы,штомацідушузабылі,Безяепажадаліпражыць,Штовывартыбезгэтаймагілы,

60Безкалінынароднаймяжы?Бездубоў,штоўтуманемлеюць,Безрасынароднайтраве?Павяртайцеся!Вецермацнее!Мацікліча,кветказаве!Дляяеяпавінен,ямушуНеўміручыягукісхапіць,Ўзяцьурукі«матчынудушу»Інавершыяепераліць.Запісацьстарыяпаданні,

70Ўсё,штодумаўіштожадаў,Ілегенды,штонакурганеСумныявармнепраспяваў.Цяжкікрыж,алевельміпачэсны,ПераліцьнасваеаркушыКазкумудрую,простуюпесню,Кветкуматчынайчыстайдушы.

18 июля 54 г. НочьКанец верасня — пач. лістапада — снежань 1955 г.

110

ДЗЕНЬПЕРШЫ

Крычалі,білікулакаміўгрудзі,Паліліпачкігербавыхпапер,Кагосьцісцягвалізтрыбунылюдзі:«Прадажнік!Контра!Рэакцыянер!»НадМінскам,па-надплошчаюСаборнай,Ляцеўтрывожнываранячыграй.Натоўпвакол.Раз’юшанаемора:«Рэспубліка!Жыві!Перамагай!»Івецертыякрыкірваўнядбайна

10Інёс,якіскры,ўцёмныяпалі,Туды,дзеўгурбахпашляхахбяскрайніхСпяцьхутарыазёрнаезямлі.

Іцішыня.Янапатрэбнамногім,Кабадгарачыхспрэчакачуняць,Узважыцьдзень,іцвёрдастацьнаногі,Іпеснюновамусвітаннюдаць.Ўпакойчыкуглухім,дзепальцыстынуць,Дзеадбуржуйкісіняватыдым,Смяртэльнастомлены,худымужчына

20Перакладаепралетарскігімн:«Паўстань,пракляццемкатаваны,Паўстань,хтозголадувекпух,Бурліцьнашрозумзбунтаваны,

В Я Ч Э Р Н І Я В Е Т Р А З І

111

Няволіклічарвацьланцуг».Ёнкідаепяро.Ўчырвоныххмарах,Штопраплываюцьнадзямлёйкудысь,Якздані,нараджаюццаўпажарахІчэзнуцьзноўвякіігарады.Угэтыхпрывідахіўроўнымдыме,

30Штоцягнеццаслупаміданябёс,ЁнбачыцьбудучаеўсёйРадзімы,Яеняпростыівялікілёс.Скуголяцьінтэрвентаўпараходы,УполымівайныДзвінаіСож,Ігвардыякраіны—ўзводзаўзводам—Настофрантоўвыходзіцьбасанож.Восьзаакномняпэўныбразгатзброі,Падмацаваныдальняютрубой,Іпесняўцемрадзі:«Набой,героі..»

40Яныідуць!Рэспубліка,набой!Спяваюцьцягнікінадвухвакзалах,Неастываеярасцінапал.ПеракладаемаладыКупалаДляновыхдзён«Інтэрнацыянал».

[1958]

БАЛАДАПРАСМЯРОТНІКАЎ

Насбылотамнекалькітысяч.Аплялінаскалючымдротам.

Баракі.Вежы.Пражэктары.Сотніпільныхвачэй.Справа—руіныгорада.Злева—мохібалота.Ўбудучым—голад,праца,дымсмяротныхпячэй.Іхоцьнельгабылонаспабачыцьнаватвялікамумагу,Навярстуваколнашагалагера,падшэрайкоўдраюхмар,Таблічкістаяліўбалоце.Чорнынадпіс:

10«Увага!Тутнебяспеказарáзы!—Achtung!Seuchengefahr!»

112

Напэўна,таму,штоаднолькавачалавекпаміраенасвеце,Тутразамчакалісмерцібеларусыілатышы,Татарыіукраінцы,салдаты,жанчыны,дзеці.Ўсезгаладнелыя,зранамінацелеінадушы.Блокпершы—жанчыныздзецьмі,

блоктрэцііпяты—салдаты,Блоксёмы—таксамасалдаты,

20блоквосьмы—уседляпячэй.Пабудка,«апель»іпраца.Пабоі.Бурдапраклятая.«Працуйце!Працуйце!Працуйце!

Хутчэй!Хутчэй!Хутчэй!»Немы,аянызаразныя,алеўблокахнасзамыкаюць.Длянасзавосьмымбаракамзаўсёдышугаепажар.Намесцы,дземызмагаемся,

намесцы,дзесонцачакаем,Намесцы,дземыпаміраем,—

таблічка:«Seuchengefahr!»30Нашыдушыінашырукіімібыліскалечаны...Неякз«бюроінфармацыі»весткупадаўдружок:Пачуліразмовутурэмшчыкаў,

штозаўтрадакладнападвечарЯнынаапошнюю«акцыю»першыпацягнуцьблок.Дзеці,надзеянаша!Маткі,святынянаша!..Ёсцьзагад...Ірукудаскроніпустаянясегалава.Дляіхчалавек—машына,штопустуюзасвойвае

кашу40Іпрацудаезагэтаабо...неможадаваць.Алемынемаглібпаслягэтага

ўвочызірнуцьсвабодзе,Хоцьзрабілісябыдламгалодным,

хоцьгонарамальштозгас.Таму—

найлепшагахлопчыкапакрывавайматчынайзгодзе

Мывыкралізпершагаблокаіцішкомсхаваліунас.Схавалілянашайкухні,штонасамымпляцыстаяла,

50Асцярожназаклалідзіркуўпустымдравянымкастры...

Хлопчыкбыўразумны-разумны.Размаўляўірухаўсямала.

113

Цэлыдзеньразглядаўуважнакавалкісасновайкары.«Апель»нястачувыявіў.НапляцыучыннымпарадкуРылыпяцікулямётаўглядзеліўспінылюдзей.Яктысцярпела,сэрца,ўбачыўшыпостацьматкі,Штопаўзкасцёр,паўзсынаціханазгубуідзе?

60Янаказаласпакойна,імаўчалівязняўкалоны:«Небылоўмянесынаніколі.Гэтапамылка,паны».Помніце,людзі,прагэта,помніцеаждаскону,Помніце,якпраасколак,штоўлёгкіхсядзіцьзвайны.Разумееце,гэтапроста,ізабітымнетрэбажалю,Гэтадлятых,штоцёплыя,анедлямёртвыхкасцей.Нельгатак,кабнеплакаць,якхочацца,

нельгабольш,кабдзецімаўчалі,Нельгабольш,

70кабматчынывочыпадштыкамізраклісядзяцей.Мыхаваліяготрымесяцы.Хаваліўкухонныхдровах,Уяме,закубамукухні.Іцягнуліўсё,штомаглі:Скуркуадапельсіназ-падафіцэрскайсталовай,Пайкупушногахлеба,макухукалі-нікалі.Нельгабылоіначай,хоцькусаліадголадугубы.Гэтабыўнезвычайныдзіцёнак,штобегаеікрычыць.Ёнсядзеўціхутка,якмышка,

расстаўляўсабенейкіякубікі,80Ставіўіхякбыццамнавату.

Авочы,якпрорваўначы.Немцынамнепаверылі.Янышукалі,шукалі.Шукалітаму,штопалонныясапсаваліувесьпарад.Голадам,жахам,пабоямідушуунасзабівалі,Алемылюдзьмізасталіся.Мыневыканалізагад.Укар’ерырабілівобыск.Стэкгуляўпагаловах.ІўроценейкагахлопцаўдалосяімадшукацьЖменькузвычайныхкаменьчыкаў,

жоўтыхібледна-ружовых,90Якімімалыядзецізвычайналюбяцьгуляць.Хлопцаітрохсуседзяўатачыліасобайувагай.Допытцягнуўсядараніцы,алевынікаўнедаваў:«Япростасмактаўкаменьчыкі,

кабменшадчуваласясмага.

114

Янечуў,штохаваюцьдзіцёнка.Зарукай—маягалава».

Іяныпрынялізаруку.Ігаловычацвёркіўпалі.Ікомінзавосьмымблокамгадзінуняўчаснадыміў,Кабведалі,чымканчаеццаспробазвычайнагажалю,

100Кабведалі,штопалоннымзабароненабыцьлюдзьмі.Нянавісцьмыўсэрцахзахоўвалі,

здзекіпакутызносілі.«Ламінашыкраты,нянавісць.

Вырастай!Вырастай!Вырастай!»Мыхацелі,кабвыжыўдзіцёнак,

кабнебапабачыўпросінь,Кабзаўсіхбезнадзейнаасуджаных

святкаваўназямліПершамай.Штонамбылодатаго,штодушыботамітопчуць,

110Штокожныдзеньдляраба—суцэльны,няспынныжах.

Длянасёнбыўрэвалюцыяй,гэтымаленькіхлопчык,Будучыняй,штоўзрасталанатленныхнашыхкасцях.АяксталігарматыРадзімынаўсходзебіцьнедалёкаІмызразумелі,штоблізка,блізкаапошняякроў,Мыўсточнайтрубепадлагерам,

усточнайтрубеглыбокайСхавалінашагасынападаховаюдвухсяброў.

120Імызразумелітады,заштонасдушылігазам,Чамухацеліпланетуачысціцьаднашыхмар.Ім,вядома,трэбабылоберагчысянашайзаразы,Трэба—ставіцьваколпапярэджанні:

«Чалавечнасць!Seuchengefahr!»Мыбручкугнілуюелі,—

бохлебаўнаснебыло.Мынадроткалючыглядзелі,—

бонебаўнаснебыло.Гаруцягваліўлёгкія,—

130паветраўнаснебыло,Алесмерцімынехацелі,—

бояшчэіснавалазло.Ўчас,якзнікнуцьзвадыпраклятыя,—

помніце,помніценас.

115

Учасвялікагасвята,—помніце,помніценас.

Кабзаўсёдыбылачалавечнасць,кабшчасцесяліласяўхатах,

КабдавекужылаРадзіма,—140незабывайценас.

[1959]

НАДШАХТАМІ

Падтэрыконаміблукаюцькозы,Травоюшэраюшуміцьзямля,Ірэдкія,трывалыябярозыЎвугліадверхавіныдакамля.Аўтобуспашашыпаўзепавольна:Неведае,штоўчорнайглыбініПадколаміягоблукаюцьштольніІсвецяццаняпэўныяагні.Імневядома,сонцаабохмары,

10Лютуезавірухаціпрайшла,ІсвежылівеньнеабмыетвараўЗдабытчыкамкаменнагасвятла.Світаннемзолкімабоцёмнайноччу,Калізатопіцьсветгудкоўпрыбой,НялічанаяарміярабочыхСпускаеццаназменуўсвойзабой.Іназямлібезіхцвітуцьплатаны,Безіхгуляевецерпатраве...Затоескамянелыясвітанні

20Палаюцьтам,дзехочачалавек.

[1959]

116

БАЦЬКАВАСЭРЦА(Паэма)

Ёнпахмуры,ёнціхі,ёнвечнамаўклівы,Ёнзанадтапяшчотнызжонкайсваёй,ХоцьдаўнозарасліваронкінагрывахБеларускайадвечнайплакун-травой.Зарасліваронкіплакун-травою,Алесніцьёнупартадаўніясны........................................«Фоке-вульфы»равуцьнадбалотнайзямлёю.Надыходзіцьдругоелетавайны.Партызанскіразгром.Адступаюцьатрады.

10Асвятляюцьвёскіпажарамішлях.Ёнвядзеўдрыгву.МядзяныягáдыАдпаўзаюцьз-падногугустыхсітнягах.Маладыкамандзірасцярожна,стараннаПадрыгвенавыспуатрадвядзе.УягопадрукойдзвесцешэсцьпартызанаўІдзветысячытрыстамірныхлюдзей.Мох.Багун.Непрыкметныякветкідурніцы.Дрыгвянаяруданацякаеўсляды.Заспіноюзямныяб’юцьбліскавіцы

20Іўздымаюцьфантаныбруднайвады.«Елянецкаявыспа,тыдайімнадзею,Дайспакой.Напаікрынічнайвадой.Хайгалінынахвояхадкульпарадзеюць.Тыжзацягнешраныжывіцайсваёй.Чалавечыяраныцяжэйзажываюць.Зберажылюдзей.Адболюмаўчы.Дзелягэтыхдзяцейяныадступаюць.Дайімсховішча.Раныдайзалячыць».

Еляніцкаявыспазуздыхамсказала:30«Яцябепамятаю,КарповічЯн,

Ясхаваювас,якпродкаўхавала,Адпалону,адганьбы,адсмерці,адран.Спачывайцеспакойна.Непройдзевораг.Развядурукамівашубяду.Абалотвакол—неабсяжнаемора,Ішляхідамянепадтваннювядуць».

117

Людзівыйшлі,урэшце,нацвёрдуюглебу.Заспінойзамаўкаеголасгармат.Хтосьжаваўскарынкучэрствагахлеба,

40Хтоськашуляюабціраўаўтамат.Заварыўшыгалінмаладоймаліны,Камандзіржанчынепрынёскацялок:

«Чайдухмяны,смачны.Напіся,Сабіна.Абышлосяўсё.Жывыя,сынок.Восьнягоднікбяззубы.Смяецца,тыбачыш?Знаеш,жонка,ніякнемагуўявіць,Штопайдузімкалісьціўлазнюгарачую,Навучу,яктрэбавудыжывіць,Іштобудземдурэцьзімкалісьцінасене,

50Іштобудзесашколыпрыносіць«калы»...Апасля...пасляён,вядома,ажэніцца.Ёнажэніцца...смешны,бяззубы,малы.Інебойся.Ваколразышлісяцені.Ненаднамібудуцькрычацьгруганы.Мысхаваліся,зніклі,якголкаўсене,Ініколіслядоўнезнойдуцьяны».

ПамыліўсяЯн.Атрадпільнавалі.Роўнатыдзеньмінуў,каліхлопцаўтрохНабалотнымберазеабстралялі

60Ізвалілімёртвыміўрыжымох.Ічужыя,нахабныя,слізкіятварыІхукрылідзяругай,паклалінавозІпавезліпавёсках,пачорныхпажарышчахКалячорныхабвугленыхмёртвыхбяроз.Ісцягнулізаногізвозабезжалю,Нетрымаўшыбуянуюгалаву,Ічубы,якбялявыкавыль,падмяталіПерадганкамштабасухуютраву.Уштабахмашынкі,яккулямёты,

70Стракаталіцэлуюночнавылёт:«Ачапленнепасіліцьваколбалота...НакіруйцедаГейнцасапёрныўзвод...Дальнабойныяпадцягнуцьдалагчыны...Злётнайчасткайсувязьтрэбаўзмацніць...»МахавікжахлівайваеннаймашыныЗакруціўсяпавольна,кабмяцьікрышыць.

118

Гэтычасбыўнядобры,вельмінядобры,Налюдзейпалявалівучоныяпсы,НазямлібеларускайадОршыдаКобрына

80Дзеньіноч,дзеньіночпалалілясы.Уадказаўтаматыз-захвойстралялі,Іаджытадымнаяхмараплыла.ДзеціўпушчахначныхспакойнагуляліІпужлівасціхалінавулкахсяла.

Анавыспезалечваліцяжкіяраны,Гадавалідзяцей,рыхтаваліпаходІчакалі,чакалітрохпартызанаў,Штоніколінепрыйдуцьздалёкіхбалот.Іаднойчынадмрэючымібарамі,

90НадабшарамівострыхбалотныхтраўУбясхмарнымнебез’явілася«рама»,ІЯнукзразумеў,штоканецнастаў.Зараўлаартылерыя—знедалётам.Сітнягаміпапоўзудушлівыдым.ЗгромампадаластальнакілімбалотаІрабілановыявокныўім.Уновыхвокнахзчорнайвадыгарачай,Штобурлілагазамзапошніхсіл,Уцёмнайбронзелускі,штосонцанебачыла,

100Выплываліаглушаныякарасі.Угадзюкхалоднаепадаласэрца,Якімчаўнадімісвідруючыжах.ВадзяныякурачкібегліадсмерціНасваіхзялёных,доўгіхнагах.Хто,чамуіхкарае—неразумеліІхавалігаловысваепадкрыло.

Цішыняраптоўнаўпалазнямелая.Неўзялігарматыбясконцыхбалот.Перадвечарампростанадгалавою,

110Ўціхімнебе,дзецьмянаесонцавісіць,Надтрывожнай,закуранайдымамдрыгвою«Фоке-вульфы»натужлівасталібасіць.Вымпелкінуліўцемрызапошнімналётам,Ізямляскалануласяўчорнайжурбе.

119

«Заўтрамывасзмяшаемзбрудамбалота.Вайсрутэнія,здайся.Канецтабе».Янсказаў:«Намтрэбахутчэйзбірацца.

120Выспабудзепустоюўранішнічас.Настрытысячы.Хочаммыжыцьізмагацца.Мыпрарвёмся.Ёсцьіншаясцежкаўнас».Людзіхутказбіраліся.НадгалавоюДуб,расколатыбомбай,тужліварыпеў.Восемвёрстімтрэбапрайсцідрыгвою.Летамночкарацей,чымгіваласпеў.Шляхадзін:папоясутванізялёнай.Асакарэжатвар,яклязоммяча,Пабакахуздыхаедрыгвабяздонная.

130Наватдзецімаўчаць.Наватдзецімаўчаць.Ідрыгвападпіраепадсамыягрудзі,Калітрапіццанейкідурныраўчук.Сасцяжынкісарваўшыся,тонуцьлюдзіІмаўчаць,кабворагіхнепачуў.«Неўзыходзь,Венера,надціхімірэкамі,Надспакойнайцемрайбалотначных.Будзькаханнязоркаю,якспрадвеку,Анезоркайсмерцідлядзетактваіх.Бач,ідуцьяныўзолкімначнымтумане

140ІнясуцьнарукахпразцемруідымЎсіхдзяцей,штонароджаныцёплымкаханнемПададвечным,пяшчотнымсвятломтваім.Неўзышла.Олюбая,дзякуйадсэрца.Восьісуша,цвёрдая,якасфальт.Мыдайшлі,мыпазбегліганьбыісмерці».—Хальт!Прагнаслухаюць.Ціша.Глухая.Дзікая...Вартавыадганяўбаязлівасцьісон.Дзякуйшчырае,штопапярэдзіўкрыкам,

150Аіначайнарвалісябназаслон.Іупалілюдзінаглебуўзрытую,Паглыбокімяры,пахмызахгустыхЗлесавым,адвечным,звярынымспрытамПапаўзлі,якяшчаркі,празпасты.

120

Нададхонамівогнішчызыркапалаюць...Чутнамова...Смехцішынюскалануў...Аяныадзінпааднымпрапаўзаюць,Пасадзіўшымаўклівыхдзяцейнаспіну.Цішынязаснулаўгалінахсасонак,

160Цішыняразліласяпаберагах.ІраптоўназаплакаўЯнаўдзіцёнак:—Куга!Куга!Ёнкрычаў,ёнскардзіўсягорканаголад,Бопустыягрудзіўмацібылі.Вуснымацізводзіўпранізлівыхолад,Іяныкалыханкувяліівялі.Адзіцёнаккрычыцьпрарэзліва,тонка.Ізайшлосясэрцаумногіхлюдзей.ІКарповічсказаў:«Даймнесына,жонка».

170Іпрыціснуўпадкурткаюдагрудзей.Ёнзаціснуўротнеразумнамусыну,Ёндалоннюгладзіўдрыжачызадок:«Памаўчы,памаўчы,памаўчыхвіліну,Апаслякрычыколькіхочаш,сынок».ВартавыпрытаптаўнедакуракабцасамІспытаўтрывожна:«Тычуешплач?Штотакое,Курт,неведаешчасам?»Адругіадказаў:«DerUhu—пугач».Пяцьхвілінстаяліянынададхонам.

180Панаваліўлесемаўчаннеісон.Дзякуйбогу,маўчыць,ёнмаўчыць,дзіцёнак.Дзякуйбогу,спакойны,спакойныён.Акаліадышлісяпрэчвартавыя,—Сталачутна,яксэрцаўгрудзяхзвініць.Папаўзлі...Іўздыхнулінетрылясныя.Іутыленямецкіязгасліагні.Іадкрыўсябор,вясёлы,шырокі,Укарчах,ручаінах,мяккіхімхах.Янішоўнаперадзецвёрдымкрокам.

190Сынціхуткаляжаўуягонаруках.БацькасеўзмалымпадсухоюбярозайІягозсуровайпяшчотайабняў...Здрэўспадалараса,якдзявочыяслёзы,Высыхаючызпершайусмешкаюдня.

121

Калінехтапрынёсямулустухлеба,Янадсунуўхлебісказаў:«Забяры.Адыдзі,ямунічоганетрэба...Надта...доўгайбыла...хвілінаўяры...»

200Іканец.Дабацьківярнулісясілы.Двагадыёнзатрадампапушчахкружыў...Назямлісталаболейадноймагілай.Назямлізасталісятрытысячыжыць.

Каліштосьціадмовіцьуладусмерці,Каліштосьцірадасцьзямліажывіць,То,напэўна,сэрца,бацькавасэрца,Штоабвугленаўгорневялікайлюбві.

[1959]

БАЯВЫЯВАЗЫ

Драчкрычыць.Туманы,якмора,Заракойналугахляглі.Прагнаслухаю.ЗцемрычорнайДалятаеголасзямлі.Непакорлівы.Рэзкі.Забыты.Крыкабпомсце.Пагроза.Прызыў...Драчкрычыцьбыццамнедзеўжыце,Ледзьвечутнарыпяцьвазы.

10Тыадкуль,драчынаяпесня?Можа,зтыхдалёкіхчасоў,КалісотняйвазоўнапрадвесніЙшоўВашчылаграміцьпаноў.Змужнайпесняй,адчаеміверайВойскапродкаўнаворагайшло.Хлебнік—здзідай,смаляр—зсякераю,Кабнапрацупадобнабыло.Падзарнічнымсвятломмігатлівым

122

Празшатрынадрэчнайлазы20Бачувілы,конскіягрывыІакутыямеддзювазы.Едуць,едуць,драныя,босыя.Ўрызебіскупскайкожныконь.Анавочызвісаевалоссе,Аўвачах—пажараўагонь.Штожнямавамдагэтульспакою?Ціха.Слухайце.Хатыспяць.

30Адпачніце.НяхайнадракоюБаявыявазынерыпяць.Іхняма,вашыхзлосныхкатаў.ПоўнаймерайзаплочанаімЗагалодныя,курныяхатыІзавёсакспаленыхдым.Мудры,моцныіпрацавіты,Цвёрдаведаероднынарод—Сонцасветлымустаненаджытам,Якпрывыклізасоракгод.

[1959]

ВЯЧЭРНІЯВЕТРАЗІ

Яныабвісаюць,якспеўнедапеты.Падкілемвадазаціхае,звініць.Овецер,дыхнінадвячэрняйпланетай,Рыбацкіямачтырукоюкрані.Пагладзьспрацаваныянашыдалоні,Ўчынінапаверхнівясёлыбаль,Кабзноўпаляцелігрывастыяконі,Блакітныяконіазёрныххваль.Кабветразьружовы,тугі,нібыгрудзі,

10Прынёснасдахатынадберажком,КабпозняйпароюўседобрыялюдзіСядзелінадсмажанымшчупаком.

123

Кабклікаланасадрынастарая,Імірнаагеньчыкіззяліўдубах,Іўсталаз-падмачтымаядарагаяІстомурукоюабцерлазілба.

[1959]

***ТрагедыінезнікнуцьпрыКамуне,Хоцьзнікнуцьголад,іпрыгнёт,іжах:ЗахочаЁндабраццадаНептуна,Яна—садывырошчвацьуільдах.ІрынеўкосмаскарабельімклівыДановыхзор,дановайстараны,ІпройдземесяцдляЯгожахлівы,АдляЯе—дзясяткігодзямных.Ілямантрадыёзканцасусвету

10Недаляціцьпразпапялістызмрок:«Каханне,адгукніся,дзеты,дзеты?Ўякіхкраяхгучыцьтвойлёгкікрок?»Ёнрультрымае,пальцыпабялелі.Ўвачахадрэзкіхслёзстаіцьтуман.Планетыледзяныя,пасівелыя.Жыццянікроплі.Аміяк.Метан.Далей.Далей.Сусветбязмежнызведаць.Шукацьразумнае,шукацьлюдзей,ЎтуманнасцідалёкайАндрамеды

20ЗпачварамізмагаццацэлыдзеньІпрыляцецьздалёкіхзорныхсветаўДапраліўныхдажджоў,дапоўныхрэк,Дасамайлепшай,дасваёйпланеты,Дзетакчакаероднычалавек.СустрэцьЯеўпачаткуцёплыммаяІўбачыць,штопрайшлаЯепара,Штолюбаяамальзусімсівая,Паўзросту,якстарэйшаясястра.Пачуцьадлюбайутузеіжалю,

30Ўзгрызотах,ікаханні,іжурбе:—Ягэтуяблынютадысаджала,

124

Ідачакаласяянацябе.ПятнаццацьгодузаравеСтажараўЯнапладамібілапазямлі...Глядзі,алеяйпадыходзіцьпара.Іхлопец—наш.ІмывосьтакмагліГлытацьсалёнывецеракіяна,Ўшумлівыхпушчахраскладацькасцёр,Ўсадахмалочныхсустракацьсвітанак

40Ўседваццацьгод,штотыляцеўдазор.Іўсёжмнедобра,штотугуістарасцьПакінуласабе,яклепшыдар.Яганарыласятабоюўмарах,Адважнымой,каханымойІкар...

І,можа,шчасцеменавітаўгэтым,Каблюбамуаддацьусегады,Кабадкрывацьнязнаныяпланеты,Сівець,чакаць,кахаць,расціцьсады,Небыцьніколівербнымхерувімам,

50ІдляадвечнаймарыдарагойЎкасмічнымпыле,уагніідымеСпаліцьжыццёнадцёплаюзямлёй.

[1959]

МОКРЫЯТРАВЫ

Ясумуюпарадзіме,Паяелугахінівах,Патрыпутніку,штогладзіўНогізбітыямае,Паукропенагародзе,РэчкахціхіхілянівыхІпасопкайбелайбульбе,Штонастолянадае.

Ясумуюпарадзіме...10Бачуціхіяпаляны.

125

ЦёплымёдяемаліныАдчуваюнагубах.Ты—маяляснаяказкаУкраседоўгачаканай,Ты—маясвятаяпесня,Светадзіныувачах.

Простысвет,дзедрэмлюцьхаты,Дзерасанатравахспее,Дзеуросныхшатахчуцен

20Гівалапяшчотнысвіст,ДзенаўсцяжканавымокрайПышныкураслепжаўцееІкупаетлустылопухУвадземясістыліст.

Мокрыкрай.Дажджыісонца.Вільгацьсонечнагалета.Жарабябяжыцьпалузе,Радасназадраўшыхвост.Цэлывеквісіцьвясёлка

30Надкраінаймокрайгэтай,ІглядзяцьспакойнаконіНанябесныдзіўнымост.

Ясумуюпарадзіме,Яккаханыпадзяўчыне,ЯжадаюўвесьпрыпасціПростадаяерукі,Дагрудзей—тугіхузгоркаў,Давачэй—азёраўсініх,Ізамерціўпацалунку

40Нагадзіныівякі.

[1959]

126

***Омойцудоўныкрай,Мойзаснежанырай...Ціхізваночкаўсмех.Снегулесеначным,Смехусадзепустым,Конейспакойныбег.ШтосьцічасцейічасцейСнюя,штошэраньцвіце,Падаезчорныхсукоў

10ІштозтабоюўдваіхЕдуміждрэваўначныхГосцемдасваякоў.Плечытваеабняў.Роўнаярыськаня.Лесрадзейшымстае.Шэраньзаткалабары,Скронімаесерабрыць,Беліцьвейкітвае.Бачусялібуўсадах,

20Бачузагурбленыдах,Нізкінатопленыдом.ХуткаміжяблыньгустыхБудзешсмяяццаіты.Бачыш?Страчаюцьзагнём.Вязкіцыбулівісяць.Скварыццакаўбаса,Водарсмалы,сасны.Дроваўадталыдух.Печка.

30Калматыкажух.Сны.

[1960]

127

***Гусі-лебедзіўлугахзялёных,Гладзяцькрылыбелыяблакіт.Сокал,прагнучыкрывісалёнай,Рвеццаусакольніказрукі.Ногіконейгрэбуюцьзямлёю.Яраснаясілаўскакуне...АдбылосягэтаўсёсамноюАбогэтасоніяблыньснег.Алеўсненевып’ешстолькігора.

10Ведаю,штоязваніўушчыт,ЯграміўтатарпадКрутагор’ем,Якрышыўкрыжацкіямячы.Кроўдалімнепаплавыіпожні,Голас—бордрымучыічарот.Язтабоюдакрывіапошняй,Мужнымой,адвечнымойнарод.Тымнедаўасенніясвітанні,Тымнедаўружовытварвясны,Падарыўмнецяжкаекаханне

20Дажанчыныздальняйстараны.Роднымізрабічужыявочы,Шэрыя,якнебанадтабой,Апасляпакліч,калізахочаш,Зацябенасамыстрашныбой.Ікаліўтваеглыбінілягу,—ДаймнеціхіспеўтваіхбярозЗалюбоў,заверу,заадвагуСціплыхпесняў,штотабепрынёс.

[1959]

ЛЯСНАЯКАЗКА

Стажарсерабрыстыпажар.Надрэвахбародыімхоў.ПáразначныхімшарПужаецыбатыхласёў.

128

Бягуцьпабалоцеяны.НадіміпразшэрытуманЗзяе,яквокавайны,ЧырвоныАльдэбаран.Слепнестомленызрок,

10Сцежкаспускаеццаўлог,Вожык,якшэрыклубок,Скруціўсялясамыхног.—Клубочак,вядзі,вядзі.—Гаспадар,дарогіняма.

ТрэбанасцежкахблудзіцьІнезважацьнатуман.

Ялінанадсцежкаймаёй—Неяліна,абаба-яга.Саваўглушынілясной

20Прарочыць:«Куга!Куга!»—Алёначка!Ого-го!

Спаткай,зарукубяры.ВыведзіЯнасвайгоДацёплайхатыўбары.

Хочаёнбачыцьагні,Карагодыміжсветлыхлугоў,Хочасвятла,цеплыні,Хочакаханнятвайго.Лаўжыікарчоўкрыжы.

30Туман,якпрывід,якдым.Хтосьціпасцежцыбяжыць,Савалунаенадім.Вочыгарацьнадамной,Несава,адзіва-змяя.—Бацюхны!Хтогэта?Вой!—Алёначка,гэтая.—Пойдземхутчэй.Туман.

Хатуяшчэпрамінеш.Яктыдаведаўся,Ян,

40ШтозавуцьАлёнаймяне,Штоаб’ездчыкуядачка,Штожывуміжгэтыхпалян,Штодобрамнетутчакаць,КаліпрыйдзеПрыгожыЯн?

129

—Любая,яжчараўнік,Знаўцазямліівады.Мнеікуніца,ідзікАдкрылісваесляды.Ўдрымотнайглушылясной

50Неведаўяаднаго:Сцежкідахатытваёй,Сцежкідасэрцатвайго.Даймнетваюдалонь.Нетрэбастаяць,пайшлі.ВядзінамірныагоньУзмрочныхлапахялін.

[1959]

РАЗВІТАЛЬНАЯПЕСНЯ

Ці-і-іпак,Ці-і-іпак.Сумна.Нехочаццаўшляхдалёкі.Шпакнагалінебярозывысокай,Чорнышпак,Трапёткішпак.Чыстыабшархалодныхнябёс,Белыятравызасумавалі,

10Белыятравынасонцыадталі,Плачуцьружовымінізкаміслёз.Ці-і-іпак,Ці-і-іпак.Шпакнетрапеча,ённеўзвіваецца,Шчасцемжыццёвымнезахлынаецца,Сённязрадзімаюёнразвітаецца.Сумна,Працяжнаспяваешпак.Песняшпакахаладкомцячэ,

20Доўгі,празрыстысвістнасвітанні...Часадлятацьадрадзімытуманнай,

130

Светлайдлякожныхптушыныхвачэй.ЎсэрцыптушынымянажывеЗдымнаюсушняй,зсадамірасянымі...Вецернадчорным,чужымакіянамПерыйкі,Перыйкі,Перыйкірве.

[1959]

БАЛАДАПРАГАЛУБІНЫЯПЕР’І

Наўскраінеціхайдзяўчынкажыла,Ібылоёйшаснаццацьгод.Якзаўсёды,тачыласязвішняўсмала,Якзаўжды,палымнеўусход.Іўдзяўчыныхлопецхарошыбыў.Стаялавяснанадварэ.НадкаханымілёталігалубыІскінулідвапяры.Іхлопецдзяўчынеаддаўадно,

10Іягоабнялаяна,Івечарбыў,іспусціласяноч,Аўранцыпрыйшлавайна.Бомбаразбілаіхцёплыдом.Абоенафронтпайшлі.ХлопцытанкісустрэліружэйнымагнёмІзабітыміўполіляглі.Смерцьуясныхвачахзакруціласвет,Прабілакішэньсвінцом,Прабілашэрыпацёртыбілет

20Іперыйказшызымпушком.Засталасядзяўчатамкроўнабінтах,Разбітыбомбайшпіталь,Сцяжокуруках,сняжокнавачах,Пазабітыхдарэмныжаль.Ідзяўчынутаксаманемінуўсвінец.Гарэліпясокітрава.

131

Надгрудзьмібелайзоркайзастаўсярубец,Дзеасколакпацалаваў.Жорстківецервайныпадхапіўпяро

30Іпанёснадабшарамснягоў:Пэўна,недзеўкапцёрцы,змываючыкроў,Пусцілінавецеряго.Разамзперыйкамгэтым,штобезнадзейЛяцелаўбясконцышлях,—Якбязважкіпух,існаваннілюдзейКруцілісяўдымныхсмярчах...Намесцыакопаўсталісады,Намесцымагіл—рунь,Алеразамзпяромадляцелікудысь

40Каханнеісветлаяюнь.Засталісяфарбыфрэсакстарых,Храмынадлюстрайвод,Іжанчынакнігіпісалапраіх,Каблюбіўіхроднынарод.ІаднойчыўруінахстаяліяныРазамзсябраммайскайпарой,ІдаіхніхногзвысокайсцяныГалубінаеўпалапяро.Падмядовымветрамзвінелатрава,

50ІжанчынаўдзіўнайжурбеЗразумела,штопростае:«Гэтавам»Азначае:«Памрузацябе.Асушупацалункамівочытвае,Дзіўнайпесняйлюдзейздзіўлю...»............................Малады,ёнпаходзіўнадругаяе,Штобезпомнікалёгузямлю.Глянулаўвочыяго,іёйПатрызніўсярыкгармат.Ітой,хтозабранынавеківайной,

60Ніколінепрыйдзеназад.«Маладосцьтваячыстая,яксляза,Гарачэй,чымраныўбаю.Любымой,нучыммнетабеадказацьНапяшчотнуюсілутваю,Нанастойлівасцьмяккуюсціплыхрук,Штотуманіцьмнегалаву?..

132

Сціснуцьперыйкаўпальцах,пазбыццамукАбоўпусціцьнатраву?Мнецяжкакінуцьжорсткіадказ.

70Забіць—іпакутвацьпасля,Яхачуапошні,апошніразАдчуць,якквітнеезямля.Ібалючажыццётваёзавязаць,Боміжнамігодыікроў.Штосказацьтабе?Штосказаць?Штосказаць?»...............Рукатрымаепяро.

[1959]

***Застарым,закінутыммлынам,Дзезарослызаліўракі,Скачуцьжоравыналугавіне—Танканогіяшляхцюкі.Уцыбатыхусёўпарадку:Ежаёсць,прайшліхалады,ІмасінапляскаеўладкіНакаселябалотнайвады.Толькіяперапоўненысумам.

10ЗроссяязгэтайвесняйзямлёйНептушынымсэрцамбяздумным,Атрывожнайлюдскойдушой.Мнелягчэйбыстала,напэўна,Кабзабыламінулаеты,КабстраламаяўпалагнеўнаяІўваткнуласяперадцарэўнайУгарлачыкалістзалаты.Тыпрыходзь,далёкая,любая,Тыразвейусмешкайтугу.

20Пакладзімнедалоньнагубы.Немагубезцябе.Немагу.

[1959]

133

***Месяцзаснуўнакомінехаты,Кінуўадбіткіналюстравады.Дрэвыгустыяўбліскучыхлатах,Яквартавыя,вартуюцьсады.Ўцьмянаеполегляджуз-паддалоні,Полымябухае,нібыўтрубу.Коніначлегу,ружовыяконіМесяцаіскрызтравоюскубуць.Добраусім.Амаябеласнежка

10Полемнепройдзекалялазняка,Непрабяжыцьгэтайцёплаюсцежкай,Бульбінунепакачаеўруках.Позіркамясныммяненеадорыць,ПоручзагнёмнеляжаўмурогІнепапросіць,кабсеўяпоручІадбядыневядомайбярог.ІнепрыкрыюцьвачэйяесонныхЦёплыяпальцымаёйрукі...Вельмідалёкіяперагоны.

20Вельмімарудныяцягнікі.

[1959]

***Пералескі.Бярозывісяцьнадстарыцамі.Надярамі,надпарнайракоюімгла.Чырваньвечаранасамотныхзваніцах,Накаменняхбялеючыхмяккалягла.Спачываезямляпадгусцеючымценем,Мірнанюхаегоркіпахтравяны,Якаратай,штозвесіўрукізкаленяўІбяздумнасядзіцьўканцыбаразны.

[1959]

134

***Цягнікізаспявалі,заплакалі,Дымзмяшалізпарайлагчын,Памастахнадвадоюадтакалі,Іскрыкінуліўзорнуюсінь.Днінядаўнія,ясныя,любыя,Гарадоўстаражытныхспакой,КураслепналугахБагалюбава,БелыхрамнадНерлю-ракой.Ціздалосямне,ціпрыснілася,

10ШтоўвясенніягэтыядніУвачахтваіх,шэрых,мілых,Большбылодамянецеплыні.Адшумеладзікімізлакамі,Абляцелапялёсткамі«сна»,АдцвілабярвянымімакаміНапаўночныхлугахвясна.Дзетызараз,добрая,цёплая,Якпраменьсвятланатраве?

...Наддухмяныміўполіканоплямі20Ценьадхмарысамотнайплыве.Ледзьпаспеўшысустрэццаізведацца,Лапайвочыпрыкрыўшыўжурбе,ПадалмазнайВялікайМядзведзіцайСпіцьтугамаяпатабе.

[1959]

ЗАСУШ

Пілавіннецягаўнагару,кабнемерзнуцьзімою.Слова«мерзнуць»прыдумаў,здаеццамне,нейківар’ят.Трыццацьградусаўспёкі.ПадсіняйшкляноюсмугоюЗадыхаеццаўсонцыбляшанымілісцямісад.Соракдзёнабыходзяцьдажджыпаплавыіпалеткі,Соракдзён,незмаўкаючы,воратлястуднірыпіць,

135

Травыпудраццапылам,інікнуцьбязвольныякветкі,Лісцедзюбураскрыла,якгалка,жадаючыпіць.Выльешцэбарвадыуначыпадкаравуюгрушу—

10Зпрагнымшоргатамп’е,знемагаючыўсмазе,зямля.Толькіжоўтыбаркун,улюбёнецспякотыісушы,Сотняйдзідзалатыхпагражаемаўклівымпалям.Япаіўсвойгарод,япаіўсваекветкіідрэвы,Алеякнапаіцьмнемільярдыаўсоўіпшаніц,ШтодрыжацьперадвокамчырвонымкалматагагневуІаблітасціпросяць,галовысхіляючыніц?Ізаходзіццасэрцасялянскімразважлівымжалем.Шкодапарасткаўгэтых,штоглебупрабілідлямук,Шкодабаб,штовясноюнапечцыхалоднайстагналі

20Аднясцерпнагаболюутрэшчынахвысахлыхрук.Ібалбочастары,штожывепасуседствесамною,Яккалісьцімалебныслужылі,ішлінамяжу,Авачамуяўляеццажытасухоюсцяною,Іадчайувачах,інадрыўныякрыкі:«Дажджу!!!»Ідзядоўнікнарызепапоўскай,ніжэйпаясніцы...Кабвыздохлі,старыягадыістарыячасы!Пустаўнебе,дзяды,ідарэмнаішлівымаліцца,Кабвярнуласявільгацьуломкіякаласы.

30Шторабіць,калізробленаўсё,штоўрукахчалавечых,

Ананівыдагэтульадхмарынепадаецень,Інясетолькіпарузракінадыходзячывечар,Ілягчэйшымнадыдзеурукілюдзейпрацадзень.

Яідунаракупасляпрацыупартай,стараннай.Экскаватар,капаўшыканаву,замоўкнуўбезсіл.Паміжпальцаміногб’едзясятакмаленькіхфантанаў.Б’еізноўасядаегарачыімякенькіпыл.Наваткамнізракіпавысоўвалічорныяспіны

40Істаяцьутузе,быняшчасныхкароўчарада.Інаіхніхбаках,якнаскурыгарачайдэльфіна,Высыхаеўімгненнеадногмаіхмокрыхвада.ЯплывупразДняпро,іслабенькаясіняяслаўкаНадамноюпілікае,яўназайздросцячымне,Івыходжунабераг,апранутыўалыяплаўкі

136

Іўбліскучуюскурунабронзаваймокрайспіне.Берагстромавысокі.Унізерыбак,якмурашка,Іальшэўнік,

штоледзьведзярэццанастрашныадхон,50Аваколразнатраўерамонак,дзятліныізвяшкі,Анадгэтым—спякота,ікоршактрапёткі,ісон.Шторабіцьмнезпалямі,штоцягнуцькалючыярукіУадзінымімкненнідасхочунапіццаіжыць?Шторабіцьзмаімсэрцам,штоплачаспагадайімукай,Уякім,якнаполі,чырвонаязасушстаіць?Успамін.Успамін.Дніпяшчотнайвясныўспамінаю,Набязмежныхлугахкураслепаўхалодныпажар,Жыватворнаемяккаесонцараскошнагамая,

60Ідажджызалатыя,штошчодрабруілісязхмарНазямлютваючыстую,назямлюзалатую,Напалянылясныя,наіхнебагатыубор,Назабытыябелыяхрамы,

штовосемстагоддзяўсумуюцьУлугахзалацістыхіўлесенадплёсамазёр.Вочы,вочыкаханыя,шэрыя,мяккіязоры,Вымагліпагражаць,высмяяццаілашчыцьмаглі.Памятаеш,стаяліўдваіхмынабелыхузнесеных

хорах70Самайлепшайцарквы,штосамотнастаіцьнаНерлі.Б’есвятлоневядомаадкульнахалодныясцены,Наільвоў,штотаемнаданаспрамаўляюцьусне,БыццамтысячытысячзабытыхлюдскіхпакаленняўЎсежылідлятаго,кабцябенарадзіцьімяне.Аўадверстыядзверыляпечуцьлугіпадвятрыскам,Інямаімканца,інаіхзелянеюцьдубы,Ілярукмаіхцвёрдыхтакблізка,такблізка,

такблізкаЛегкакрылыябровыівочы,якіхнезабыць.

80Шторабіць,калісэрцадурноецябеўспамінаеІляціцьдацябепразлясногапажарышчадым?Яжневедаюнават,кахаешабонекахаеш,Помнішчасаммянеціадразузабылазусім.Алежыцьнемагубезцябе,якзасмяглыятравы,Паякіхсухавеіначаміідняміідуць,Якпалібездажджу,яккарэннібеззлівыласкавай,

137

Якнябёсыбезяснайвясёлкі,штоцягневаду.Ітрывогайбязмежнаюпоўняццасэрцаігрудзі.Язрываюрамонак,штовырасзускраюраллі,

90Ігадаюзтрывогаю:будзекахацьцінебудзе?Прыйдзедожджцінепрыйдзенасэрцаіўнашыпалі?Будзе!Будзе!Грудзямнестаенахвілінупаветра.І,узняўшыпавекіўабшары,штовочысляпяць,Адчуваюўсімцелампарыўнечаканагаветру,Заўважаю,штоўдаляхтрывожныяхмарыкіпяць.Б’едалёкіпярун,быўклубахнаплываючых,чорныхЗгарлавоюпяшчотайбурчыцьдобразычлівызвер.Хутка,хуткапалісцяхзаскачуцьхалодныязоры.

100Непраходзьстараною.Яверу!Яверуцяпер!Окаханая,ты,штовясенніядорышсвітанні,Ты—пачатакжыцця,штоніколінебудзеканцом,Незабімянеградам,дайвільгаць,жыццёікаханне,Даймнеславіцьцябепадсярэбранымцёплым

дажджом.Дайсустрэцьцяберотамраскрытым,грудзьміі

рукамі,Даймневечнаешчасце:надвымытайзлівайтравойЗліццаўкрыкулюбовізпакутнымітыміпалямі,

110Шточакаюцьцябе,штозагінуцьбезласкітваёй.

Чэрвень 59 г.

БУСЛЫВУЧАЦЬДЗЯЦЕЙ

Буслывучацьдзяцей.Цішынянадракою.Наабрывахупрысмеркудрэмлепадбел.ЗаракойугустымлугавымспакоіПастуховайпугіляскаестрэл.Буслывучацьдзяцей.НадстромайстрашэннайШапкузчорнагаголлянадзеласасна.Ападіміпрасёлачакпахнесенам.Ападімі—Дняпроілугоўжаўцізна.Скоравечар.Хваляпясокцалуе,

10Ціхаценіўпрыдонныхлозахпляце.

138

Дзядзькаспіцьучаўне.ЯнячутнавяслуюПаўзжанчын,штокупаюцьнаплёседзяцей,Колькііх.Напэўна,цэлыдзясятак,Смехнаберазе.Мяккаерэхаўлазе:«Хтосьляжыцьучаўне...Паглядзіце,дзяўчаты.Бач,тужлівыякі...Тапельцавязе».Іадназкабет,зубастая,смелая,

20Пэўна,мацідзяўчатак,крычыцьуспіну:«ВоськабраптамустаўбыгэтытапелецІўхапіўсабе...нухоцьбыадну».Ямахаюрукойіторкаюўчовен,Кабпрыгожаясамаяселаўкарме.О,якіяляцяцьнаўздагонмнесловы,О,якітамвіск,ікпіны,ісмех!А«тапелец»раптам,задзёршыногі,Паімкнуўсяўстацьбезпадпорырукой...Сонца,сонцавячэрняе.Пырскі.Рогат...

30Абуслывяслуюцьнадціхайракой.Дображыцьнасасненадшэрыміхатамі,ДзезапаляццаскораўвокнахагніНаабрывахвысокіхпадціхімішатаміЎвёсцызназваюзвонкаюКісцяні.Буслянятынагамінадхвоямімесяць,Іхвячэрніпалётхаваеімгла.Навялізным,нанізкімаранжавыммесяцыЦеньвялізныбелагазчорнымкрыла.Упаветрызвонкімстарыялунаюць.

40Бездакорнастарыхпераймаедзятва...Крыллемлопаюць,наверхавінысядаюць,Іпаветрасасвістамб’еццаўмойтвар.Буслывучацьдзяцей.Імтрэбаспяшацца.Зкожнымднёмсінявагусцееўвадзе.ПершыжоўтылістнагалінахакацыіПапярэджваеліпень,штовосеньідзе.Істагізаракоюсумуюцьпахатах,Паадрынах,дзеплачасмалоюсцяна.Наватвечарамлётаюцьбусляняты

50Імянезапрашаюцьвысокалунаць:

139

«Мылунаем,атыпаўзеш,якмурашка.Ўзахапленніўзлятаем,атыстаіш.Бачыш,мынавучыліся.Гэтаняцяжка.Тытаківялікі.Тылепшпаляціш.Паляціммызтабоюпаднебазорнае,Адаб’ёмсяўбазальтавайхмурайвадзе,ПаляціммыўАфрыку,ўАфрыкучорную,Ўлестрапічны,дземнгвараздзіраелюдзей.Мнгва—вялізнаякошка,магутная,смелая,

60Большільва,сашкураюшэрай,якдым.Мнгвуніколіўжыццінебачылібелыя,Апабачыўшы...нерасказалідругім.Там,уАфрыцычорнай,паднебамсінім,НадпрытокамКонгаўгустыхсітнягах,ПравадырнегрыцянскікажадзяўчынеЗчорнайскурайбліскучайнацвёрдыхгрудзях:«Чуеш,бойбарабанаўспужаўантылопу.Зпаляўнічайсцежкіпаўзезмяя.Калімнгвамянеўнетрахдагоніцьісхопіць,—

70Паляваннягероемзагінуя.Каліжсхопіцьчужынецмянеізамучыць,—Япамрунегероем—рабомпамру.Чарадузабяруцьзкрааляў1калючых,Іцябезсабоюянызабяруць.Япрайдупразлясы,дрыгвуізавалы,Язабудутвойцёплысмяшлівырот,Янамнгвепаспрабуюдзідытрываласць:Ціпраб’еянаворагупрагныжывот».

Буслы,буслы,ляціцедарогайпрамою80Назарослыяпальмаміберагі,Раскажыце,штонадвялікайракоюЁсцьнарод,штоніколінекрыўдзіўдругіх,Штобязмернымгонарамяганаруся,Імацнеештодзённамаялюбоў,БоскупаязямлямаёйБеларусіНераджаларабоўінемеларабоў.Буслывучацьдзяцей.Уляснымветрабоі,Ўцёмныхпушчахбусламзайздросцяцьзвяры...

1Крааль—закутдляжывёлызкалючыхраслін.

140

Крылымоцныягучнавяслуюцьнадхвоямі,90Хвостпушысты,яквеерам,ногінакрыў.І,адклаўшывясло,яслухаюсказы,Іпаплыніспакойнай,паглыбініАдплываюкудысьціззахадамразам,Ізгасаюнасумнымтваімагні.Ціхігоманрадзімызабрываўчую,Ціхіголаскаханай,якпесня,цячэ...Нукуды,кудыадцябепалячуя,Адпяшчоты,адшэрыхглыбокіхвачэй?Буслы,буслы.Зімавасзробіцьізгоямі.

100Нелікуйце,штопрыйдзегэтапара.Одурненькіядзеці,зякоютугоюВыпрыпомніцезахадіплёсыДняпра!Бузінуіяблыньцяжарныхпадпоры,Істакроткіўмокрайцяністайтраве.Неадстомыбуслыгінуцьнадморам:Настальгіяімсэрцаняшчаснаерве.О,тугапарадзіме.Хутчэе.Хутчэе.Сэрцапоўніцьузлётнечуваныхмар.Гэтаты,маёшчасце,заморамсінееш?

110Сэрца!Шчасце!Любоўмая!..Цемра...Удар...Перамогшыўпалёцепрасторакіяна,Паміраюцьяныуабдымкахвод,ЯкпамёрРафаэльуабдымкахкаханай,Штокахаўбезнадзейнадванаццацьгод.Япрыкметытваепавекнезабуду:Душагубка,штогрэенасонцыбакі,Дзедсівенькіўлазе,трапёткіявудыІбарвянецімклівынаплыніракі.

120Буслы,буслы,бярыцеяезсабою.Усёзапомніце:шоргатрачнойасакі,Сонпяскупадпяшчотайрачногапрыбою,Сольліловуюсохнучайрыбнайлускі.Частарадуешсэрцаты,частатымучыш,Япавекнезабудутваепалі.Ікабсталатыполымембуйнаравучым,Ясаломаюстаўбы.Вазьмі.Спалі.5 жніўня 59 г.Кісцяні — Рагачоў

141

ДЗІВАНАНЕРЛІ

Н. М. Молевай

Белаяпесняўлугахзалацістых,Клічадзвінеўшыхстагоддзяўзямлі,Кволая-кволая,чыстая-чыстая,Быццамдзяўчына,царкванаНерлі1.Кроўізабойствыўагніідыме,Подласцьіжорсткасцьулютымбаю,—Наватяныпраходзіліміма,Пашкадаваўшынявіннасцьтваю.Ўсім,хтонавекадыходзіўкценям,

10СніласятынарайскіхлугахЗяснайжурбоюпаубіенным,Зценемусмешкіўмокрыхвачах.Любытвойбратзагінуўналовах.ВочытваедлянасзберагліЛітасць,іслёзы,іцёплыясловы,Штонезаб’ешнагрэшнайзямлі.ЗдальніхстагоддзяўпразцёплыягубыЧуюпрызыўнытвойгаласок:«Браткамоймілы,браткамойлюбы,

20Выйдзьдамяненакрутыберажок».

26.V.59 г.

БАЛАДААБАРГАНАЎТАХ

Ўдымнымтрывожнымагніпачаўсядалёкіпалёт.Рынуўадрэчакініўсрэбнымесяцалёт.Сігаразметалубліскучага.Востраўжыццяўначы.Іскразямнойцеплыні:дзвежанчыныіпяцьмужчын.Першынясмелыкрокжорсткітэрмінзвязаў:ДзеньнапаверхніМесяца.Ідарогатудыіназад.Ляпультасядзіцькамандзір,

чалавекбезасобыхадзнак,

1ЦаркваПакраванарацэНерлі—геніяльныпомнікстаражытнарус-кагадойлідстванатэрыторыіУладзіміра-Суздальскагакняства.

142

Інамеснікяго,дзяўчына,яна—журналістімастак.10Там,дзедва,—тамзаўсёдымосціцца

міжжаночыміміжмужскімКрылатыхлапчукнябачнызсастарэлымкалчанам

сваім.Упершынюпакінуўзямныяёнберагі,Пальцамірукперацягнутыххапаеццазарычагі.Ённебаіцца,штокучарысхаваюцьпадшлемафон,Длясваіхуладанняўбязмежныхновыкрай

адкрываеён.

Адбівалісяўлюбыхвачахсветыдалёкіхпланет,20Плыўпавузлеваласоўжоўтыводблісккамет,Ісветўвачахпраступаўуяраснымсяйвенябёс...Арганаўтыўбезданьляцелі.Арганаўтыабралілёс.ЎпаліўабдоймыМесяца,прыглушыўшыагнюснапы,Давяршыньузмятнуўшыпадзеннемадвечны

касмічныпыл.Паглядзеўшынахмарыпылу,наўзнятывыбухамжвір.«Дрэннатутпадмяталі,—

саскрухайсказаўкамандзір.І,агледзеўшыдобрыхсяброў,

30штоўпакойдляскафандраўішлі,Прыбавіў:—СтанцыяСвінкі.

Хлопцы,хапайхатулі...Калікамупашанцуе—хайадзіннепрыходзіцьназад.Злавіцепарулунацікаў.Пераважнапрыгожых

дзяўчат».Ісказаў,затрымаўшыдзяўчыну:

«Сцеражыся,праменьчыкмой,Беражылюдзей.Івяртайся.Хайудачабудзезтабой.

40Хтозгубіцца—хайнезабудзе,штоўшлемеёсцьмікрафон,

Іягоадшукаюцьпапеленгу.АМесяц—нестрашныён.

Ятутпахаджу,ляракеты,якхадзіліляконейдзяды,І,магчыма,схаджунавылазку,

інапрамакмойбудзе—туды,Сцеражыся...»

Выходзілілюдзі,якпродкінавыспахчужых,

143

Убліскучыхбронзавыхшлемахзгрэбнемантэны50наіх.

Ракета,якстомленылебедзь.Камандзірзастаўсяадзін.

Месяцвабіцьжывое,аддаеццаяму:«Ідзі».Цікаўнасць,тыклічашмяне,

ўбезданівабіцьтвойспеў,Кабнеты—

мыўтваняхкішэлібініколінезлезліздрэў.Срэбныязчэрнюгустоюцыркі

60дрэмлюцьуложкахсваіх,Якпохвыкінжалакаўказскага,якскуркапалескайзмяі.Іёнпайшоў.Невядомаеўгрудзяхзабіваладых,Іпадкідваліногіягонавяршыніўцёсаўрудых.Сядлопаміжскал.Планетазусімнепаходзіцьнарай.Ёнстаў,іценьпаімчаўкудысьцізанебакрай.Іёнпрыпомніўзусмешкай,

штоўроднымпалескімсяле70Бабуліпаказвалідзецямнамесяц,штоплыўуімгле:«Бачыш,плямынамесяцы?Хтосьціногізадзёр

дугой?Гэтабратзабіваебрата.Узняўнавілыяго».

Ёнстаяўіглядзеўнацыркі,начорныхбезданяўсець.

Іраптамнештазмянілася.Іённепаспеўзразумець.Ёнадчуў,штоскафандрцэлы,

алесамёнзаціснутыўжвір,Яксемяільнупаддавільняй,

80якпадпрэсамсохнучысыр.Ўчаргаваннісцюжыіспёкі,разбітаяіміўбаю,Скалавіселастагоддзі,кабзахлопнуцьпасткусваю.Такую—затыдзеньнескінеш.Цяжкая,яксвінец.Ігэтазначыць—прыцемак.

Ігэтазначыць—канец.Атэрмінутолькісуткіўразлічанаймерызямной,Ісемдушзагінеўбясконцымзаместдушыадной.

144

Нетрэба,кабадшукалісяроднедасяжныхгор.Хайзмоўкнуцьмаесігналы.Хайдумаюць:япамёр.

90Легенда,тынахлусіла.Івоськанцоўкамая:Братнеўзнімебратанавілы.

Братвыключыцьсвоймаяк.

Надмёртвайпланетайзвесткачорнаяпаплыла:«Слухайце,слухайце,слухайце.

Мянераздушыласкала.Памятайцеапошнізагад:

большгадзінымяненешукаць.КарабельдавядзедаЗямлінемая,адругаярука.Забудзьпрамяне,каханая,забудзь,

100штокалісьябыў,ПрымірысязЗямлёйбезмяне,

прымірысязхоладамніў.Усежанчынынасвеце—ты,

ўсемужчынынасвеце—я.Дляцябе,дляцябеаднойподыхмойіпагібельмая».Дацягнуўшысялобамдакнопкі,кінуўспакойнаён.«Ягіну,ягіну,ягі...»—івыключыўмікрафон.Іляжаўуцемрыглыбокай,уцемрыначнойзімыЗабвостранымчуйнымслыхам,

110пасваімжаданнінямы.Ёнчуў,якдалёкіголаскліча,моліць,заве,Івочытужлівайусмешкаютлеліпразвільгацьвей.

Дзвегадзіныляцеўцеразцемрудалёкіголас-ганец:«Камандзір,камандзір,камандзір!» Ірыданне.

Іслова:«Канец».

Выбухаўённепачуў,алераптамўзмрокуначнымЯкбыццамчырвонысцягразгарнуланебанадім,Івышэйбарвянагасяйва,туды,дзесузор’яўагні,

120Зоркарынулаўвысьізнікла,прайшоўшызеніт.Сяйвасышлосяўконусірастаялалякамля.Іўапошнісвой,усмяротны,убезнадзейнычас

«Зямля!МаціЗямля!Будзьлітасцівайдагэтай,штоўбачыцьшатыбяроз,

145

Штозаразляпультаседзячы,жаночыхнеточыцьслёз.

Будзеёйчаспаплакаць,якпабачыцьтваелясы.Зрабі,кабзабыла,

кабіншамунарадзіўсяадлюбайсын.130Будзьдляягозялёнай,чыстаю,яктрава,Невыбухайпажарамі,ўбітвахнезабівай.Іўапошнісвой,усмяротны,убезнадзейнычасПажадаюя,кабсонцапраменьнадтабоюнезгас,Кабвечнабылатытакою,якоюмылюбімцябе,Зямлёютугіірадасці,дзешчасцежывеўжурбе,Дзетакіясініяпушчы,дзеалмазныгарыцьВалапас.ДзевёскамаянаПрыпяці,

дзеНерльірублёўскі«Спас»,Дзераджаеццамяккаесонцанавяршынях

140ліловыхгор,Дзеплачуцьжанчынысветлыя,

калімыгінемлязор».

16 верасня 59 г. Гадзіна ночы

АРХАНГЕЛЬСКАЕ

Лістападаўсківецернадпаркампахмурым.Халадзеерака,яклязомяча,УмармуравыхнімфаўгусінаяскураІпрыгонныадчайуглыбокіхвачах.Нагазонахбарвянаелісцеразмокла.Золкілёгкітуманахутваелуг,ІАхілуабдоймахсціскаеПатрокла:Неадран,аадпалакканаедруг.Вар’яцею,здаецца:чуюібачу,

10Падгалінкамічорных,яктуш,дубоўДзесяцьгожыхпастушакманернаскачуць.Пастаральнаяпесня.Вясна.Любоў.ЗбалюстрадызаіхнімлёгкімпалётамНазіраепразсеткуяловыхлапПадагрычныстарызправаленымротам,

146

Вальтэр’янец,юрлівец,татарскісатрап.Прыгажосцьямулаўрамічэрапвянчае,ЁнЛукул,Петроній,ЦэзаріКрэз.Ёнстварыўгэтуказкуначорнымадчаі,

20НаПарнасутурэцкімхалацепралез.Ёнпамрэітадынеўбачыцьпрыгожага.Страшнадухупакінуцьцела-турму.Іпрыгонныхактрыскладуцьямуўложак,Кабхалодныяногігрэліяму.Хтоімвернемарыдзявочыя,светлыя?Хтоімвернекаханнясветлагачас?Лепейгвалт,лепейжорсткасць—

толькінегэта,Небяссільны,старэчыхоладпляча.

30Сёстрылюбыя,ганьбавашаіраны,Быццамвострыяцерніўдушымаёй,Ясябеадчуваю,яквы,зганьбаванымІрыдаюгаручаювашайслязой.Мара,спеў,летуценне,каменняміскутае,Цёмныпарк,штовартыусіхпаэм,—Калірайкупляюцьлюдскойпакутай,Хайёндымамзгіне,такіЭдэм.Ненавіджуцябе,баюся,кахаю,Яккахануюзлую,ўсімсэрцамсваім.

40Ідарукмармуровыхчаломпрыпадаю,Любыхрук,штопадветрамдрыжацьначным.

6.Х.1958 г.

БАЛАДАПРАНЕВЯДОМАГА,ПЕРШАГА

Н. М. Молевай

Ёнляпнуўвохрайнакамень;ІзліўсязпячорнайсцянойЗубрчырвонызрагамі,Штокінуўсяўстрашныбой.Трывожнае,новае,дзіўнаеАдымалаголадісон.

147

УдыменаджоўтымбіўнемКашляўіплакаўён.Ізжахамглядзелілюдзі,

10ЯкявелідзеньзаднёмДзявочыярукіігрудзіПадкрамянёвымнажом.Натуршчыца,першаяўсвеце,Зразумеўшысваюпрыгажосць,НаберазеПершагастрэцілаІдаламазгавуюкосць.ІплемяважаккалматыЎзняўвелічэзнысук,Імускулы,якканаты,

20Загуляліпадскурайрук.Ёнсказаўуладнаісонна:«Свавольствугэтаму—край.Аддай,язнішчуразьблёнае,Ідзяўчынугэту—аддай».ІПершы,гнеўны,трывожны,ЗабіўударамнажаТаго,хтодзяўчатпрыгожыхБраў,якардыважак.Іпраўленнеягошчаслівае

30Паклалазабойствамканец.Істалаўардзесправядлівасць:Кавалактабеімне.Надтундраюгодызнікалі,Апотымскананнепрыйшло,Лютыммамантамстала,Набіўніягоўзняло.АлеПершыпаспеўямуўскронюЗавостраныўбіцьражон.Наватуласнымсконам

40Племюдаўежуён.Ўсюзімуневедалігора,Сытыглыталідым,ІдоўгаўцёмныхпячорахГучалілегендыабім.

[1959]

148

ПРАРОКГЕРОНІМБОСХ1

Н. М. Молевай

«Увага!Увага!Увага!Рыхтуеццаатамнывыбух.Хавайцедзяцей!Хавайцевучоныхікнігі!ХавайцеўзямлюпартытурыБетховенаіГуно!ХавайцекарціныБосха:Ёнведаўпрагэтадаўно».Дзіўны,дзіўнымастак!

10УцемрысярэднявеччаСядзеўёнперадмальбертам,Якіасвятлялісвечы.Ценьукутахпакоя,Ценіпафарбахбягуць,Ценьнадроднайкраінай,Змрочныяценіўмазгу.Іспанцыкрайзахапілі,Палілілюдзейбезжалю,Жыцьнедавалінікому,

20Існаваць—рабамдазвалялі.Плакалідзецімалыя,Ўміраючынанажы,ІнельгабылосмяяццаМастаку,штозпраўдайдружыў.ТамуўгрудзяхтакогаНесэрца,агалавешка,ТамуўГеронімаБосхаПамерланавуснахусмешка.Ёнбачыў,штодушыпрыгнечаных

30Несталь,абязвольнывоск,Іпрарочыўдрэннаелюдзям

1 Геронім Босх — славуты нідэрландскі мастак канца ХV— пач.ХVІ ст.У такой яго карціне, як «Страшны суд», народная сатыра спа-лучаецца са змрочнай, кашмарнай фантазіяй. Дзіўнае супадзенне: наяго карцінах намаляваны машыны, якія падобны на танкі і сучасныягарматы.

149

ГенійГеронімБосх.СваёйнеўтаймоўнайфантазіяйВыклікаўёнпачварныяздані...ПразтрэшчынынапалотнахЧуюццагукірыданняў.Лётаюцьмёртвыяптушкі,Палаюцьжывыякусты,Пачварызгаловамігрыфаў

40Рэжуцьсабежываты.Уадныхгаловыбезног,Удругіхпадзадамкалені.КідаюццаўпажарахМаўклівыяголыяцені.Праздымнаеічырвонае,ПразпопельнаесвятлоТанкіідуцьмагутныя,Якіхтадынебыло,Цімогёнтадыпрадбачыць,

50ШтопройдзестопакаленняўІажывуцьнаявеПачварыягоўяўленняў?ШтобудуцьзакопаўлюдзіДзерцісянанакатІкідаццаімпадногіЗцяжкайвязкайгранат.Вы,васковыядушы,Зланцугоўкашмарыспусцілі,Вынадроснайзямлёю

60Смерцігрыбыўзрасцілі...ДаўнопрарочыўтакоеБосхатрывожнымозг.Іўсёжаднаготыневедаў,ВялікіГеронімБосх.Зведаўшычалавека,Зведаўшымораісушу,Немогтыведаць,штоўсвецеСтальныявырастуцьдушы,Штонахлуслівыхіхцівых

70УзнімеццаіхрукаІвытрасеіхсаскуры,Якбульбугнілуюзмяшка.

150

«Увага!Увага!Увага!Выбухаўбольшнебудзе!Выносьцескульптурыікнігі,Спявайцеісмейцеся,людзі!ВыносьцедзяцейзаспаныхПадсонечныхгукаўпрыбой!ВыносьцекарціныБосха!

80Адбой!Вечныадбой!»

[1959]

ТРЫЗНЕННЕМУЖЫЦКАГАБРЭЙГЕЛЯ1

Н. М. Молевай

ЎкірмашнымрадзегорадапрыморыПрыжыўсяціхііспакойныпоўдзень.Навулкахневідацьанісабакі:Краінаўся,нагандляваўшыгрошай,Дахрыпунакрычаўшысянабіржы,Набегаўшысяпаусіхпрычалах,Абедператраўляе,якпітон.Аблітысонечнымсалёнымсяйвам,Ідзекірмашнымрадамчалавек

10Ікіемгрукаепабелыхплітах.УчалавекавочымудрацаІз’едліваясумнаяусмешка,І,кабсхавацьяеадкрамароў,Ённізкакапялюхнатварнасунуў.Ёнходзіцьцэлыдзень.Ідзеўтрушчобы,Ўбагатыякварталы,ўкрамы,ўгавань.Адценніфарбаў,тварыіусмешкі—Ўсёзастаеццаўпамяціяго.Ітолькічасамлябагатайкрамы,

20Ўшынкунабочцы,нагулянцышумнай

1 Пітэр Брэйгель Старэйшы, празваны «Мужыцкім» (памёр у1569г.),—славутынідэрландскімастакХVІст.,аўтаркарцін«ПадзеннеІкара»,«Сляпыя»,«Сялянскітанец»,«Краінагультаёў»іінш.

151

Ёндазваляевеямапусціцца,Ёндазваляеадпачыцьвачам.Нетрэба.Нечапайце.Пачакайце.Ёнтрызніць.Ікаліадкрыевочы,—Мільгнетакоецяжкаеузрэнках,Штоворагусваймунепажадаўбы.МужыцкіБрэйгельтрызніцьроднымкраемНавуліцыпаміжабжорныхкрам.Окрамы,крамы!Выдушарадзімы.

30Вісяцьнапрэнгахзаржавелыхтушы.БарвянецмясасмачнаадцяняюцьЯнтарнытлушчіцукарнаякосць.Індычкіўпапяровыхпанталонах,Цяляты,ўзрошчаныябезвады,Нацёплыммалацэ.Ігрушышынкаў,ШтопахнуцьгоркаелянцовымдымамІчаснаком.АўваннахледзяныхБлажэннапарсюкіадпачываюць.Длястудзіны.

40ІўсятваярадзімаНагадваетакогапарсюка.Нарыбныхлавахволкапахнеморам.Насонцытаевэнджанывугор.ЧырвоныявялізныяамарыГурманаўзнецярплівасцючакаюць.ІльюццартутнымсрэбрамуварэйкіТрапёткіяжывыяселядцы.Атамжаўцеесвежыммасламрэпа,Ляжацьгуркі,брусельскаякапуста,

50РадысружовызбеласнежнайдупкайІзкропляміналісцяхсітаватых.АпамідорызвільгаццюгарачайЗ-паддзяснаўсонцампырскаюцьуглоткі.Ігэтаўсё,наваленаекупай,Апырсканаесонцамівадою,Спявае,радуеццаізвініць,Крайцяжкасыты,якпастухнаЮр’я:ЗусіхкраінпрыносяцькарабліКарыцузпахамвыспаўакіянскіх,

60Гваздзіку,чорныідухмяныперац,

152

Штосутаргавастраўнікскарачае.Іначаймяса,рыбыідзічыныКраінанемаглабператравіць.МужыцкіБрэйгельляшынканаплошчыСядаеіўруцэальбомсціскае.Ёнбачыцьтоўстыхбюргераўзапівам,Сляпога,штопяшчотнагладзіцьскрыпку,Сталы,штоцяжкакрэкчуцьаджратвы,Настаўленайнаіх.

70НанізкімганкуСтаіцьшынкаркаіглядзіцьнаплошчу,Нацяжкіясталыінагуляк.Аддайсяёй.Дытолькіпамаліся,КабхоцьдушужывойнасветпусцілаЗабдымкаўстрашныхбеласнежныхрук.Стаіцьяна,узяўшырукіўбокі.Здаецца,ненаганку—надзяржавеЎцвярдзіланогі,тоўстыя,якшынкі.Азрэштаю,такіхжанчынтутлюбяць.

80Івосьмлынарзнатоўпувыплывае.ПерадшынкаркаюнагоюдрыгнуўІзапрасіўяезсабойнатанец.Івосьляцяцьяны.Трасуццагрудзі.Долгнеццападслановаюхадою.ВарочаюцьмагутнымімясáміІзадамдрыгаюць.ІсытыпотСцякаезтвараўупіўныякуфлі.ПавекіБрэйгеляпрыкрылізрэнкі.Ёндумае,штомлынарузшынкаркай

90Цудоўнабудзеспацьнасенавале,Атамусёнасвецехоцьбышто.Засытасцюянынезаўважаюць,Штошашальесцьіхдом,штоіхабкрадуць,Іназвусамую«крайНідэрландаў»Забудуцьспячыя.Праклятыкрай!Ніхтонехочаведацьпрасвабоду,Прапошукі,гарэннеімастацтва.Не,—ёнсхлусіў,—мастацтвадазваляюць.Янопавінналашчыцьвочысытых,

100Высакароднымірабіцьіхтвары,

153

Імышцамірабіцьнашыяхтлушч,Іапявацьіхцёплыяпакоі,Іхкоўдры,начнікіііхніхжонак,Спакойных,якгаландскіякаровы,Іпераконвацьіх,штобыццамлюдзі,ЛаўцыамараўіткачышаўкоўНекашляюцькрывёйіўштормнетонуць.Штовыведзеіхзсытайасалоды?!Самкожнызасябе.Ніштонеўзрушыць.

110Ікарзагіне—ініхтонекінеНатпозіркунаўспененыяхвалі,Дзежаласна,пакутліваігордаМільгнуланадламанаекрыло.Штоімдаўзлётаўідалетуценняў,Дагожаймужнасціўімясвабоды?Янываллёнаб’юць—іпадпярыну.Краінагультаёў!Падтлустымдрэвам,Якоезаместяблык,поўныхсокам,

120Ўзрасціланагалінахкаўбасу,Штокапаезканцоўпразрыстымтлушчам,Ўзрасцілазтрыбухоюпіражкі,—Спяцьлюдзімёртвымсноміўвуснедуюць.Спіцьвоін,галавунамечпаклаўшы,Чыноўнікспіць,адкрыўшыротслінявы,Спіцьселянін,забыўшыпрацапільна.Аднекульз-падхмызоўдагультаёўІдзеяешнянатанюткіхножках.Адчорнайіраспаленайпатэльні

130Добранамерныкурыццапарок,Ізастаеццатолькіротамчамкаць.Аштожяшчэрабіць?ЯешнюесціЗаконнікомунезабараняе,Якгрошыёсць.МужыцкіБрэйгельтрызніць.Хтовытакія?Якназвацьвас,людзі?Кудыкраіназвамізабрыдзе?Сляпыя!Мёртвыя!Яныідуць,

140Паклаўшырукінаплячопярэдніх,

154

Ііхвядзесляпы.ІпростаўямуЁнпадае.Азадніянебачаць,І,якраней,застыўнаіхніхтварахСамаздаволеныпа-свінскугонар.Штожтыпракінуўся,мужыцкіБрэйгель?Шпурляйутварімгоркіяпалотны,Дражні,якбугаячырвонайхусткай,Паказвайім,сляпым,канецІкара,—

150Яныжусёаднонезразумеюць.Хібанашчадкі,можа?

[1959]

СЛОВАПРАЧАЛАВЕЧНАСЦЬ(Паэма)

І

Умузейнымзавулкудомстаяўасаблівы.Звонкухатаякхата.Дубы.Гарод.Дзесяцьяблыньбелых.Старыяслівы.Хмельіплюшчспавіваюцьвысокіплот.Аледзівыгасцейкалябрамычакалі:Лядарожкі,натварахтоячызлосць,ДзвекаменныябабынаварцестаяліІякбыццампыталі:«Апашпартёсць?»Ганакбыўнаслупахзаблезлымпабелам.

10Упярэдняй,дзестыўтаямнічызмрок,СустракаўгасцейзусмешкайнясмелайШасцірукікаменныіндыйскібажок.Нарукахзаўждыкапялюхаўпара,Ініхтонехочазагэтаплаціць.«Штотызробіш:быўбогам,астаўшвейцарам.Ізлюдзьмітакоебываеўжыцці».Упакояхкнігіўдубовыхшафах(Кнігувыцягнеш—будзешхвілінучхаць).

155

Уаднымкуцелучнік,якжырафа,20Удругім,якчэрапаленя,саха.Кросныўзалестаяць:зажыццёстаміліся.Поручзбронзысякеры,дзіды,нажы,БеларускікаранстарадаўнісаСмілавічПадіконайцьмянаюмірналяжыць.Інямажывых,хібаштокашлаты,Шалеммяккімзахутаныдагалавы,Паміжстатуйсвятых,якжываястатуя,Ухалацебарвянымдзядулясівы.Акрамястудэнтаў,штодзедалюбілі,

30Нешматлікіхсяброўгероямайго,—Абывацелігорадамоцназабылі,Штоімястарога—ЧаховічРыгор.

ІІ

Бомбыдраліўшматкіжытлочалавека,Намурахспаганялічорнуюзлосць.Жалюзінавулкахстуліліпавекі,Іпадботамсалдатхрабусцелашкло.Перадтварамбязлітаснайгрознайнавалы,ПерадтварамсмерцінаплоскіхштыкахДзеціўчэравемаціаджахукрычалі,

40Боз’явілісяўкрайнашвайнаіжах.Нехацеласядзецямўсветнараджацца,Ужахлівысветлюдзейнежывых,Дзеабвугленыя,сухіяакацыіПлачуцьчорнымлісцемнавулкахкрывых.Ненароджаныя,янысумаваліПапяшчоцебацькоў,штоляжаліўзямлі,Параструшчаныхцацках,калыскахспаленых,Пабратах,штоўрабствачужынцывялі.

Ўгэтычаснарабоў,якіхціхімранкам50Пазавулкувялінакатаржныздзек,Адхінуўшыжоўтайрукоюфіранку,Збезнадзейнымсумамглядзеўчалавек.Чалавекбыўзвычайны:сівыябровы,

156

Увушахсівыхвалоскасмыкі,Аскетычнытварівочысуровыя,Кніжныпылнапальцахсухойрукі.ПаўтараегісторыяжартзАрхімедам:Горадродныпалае,зямлядрыжыць,Алеёсцьпапірус,ёсцьвечныяведы

60Інакрэсленыянапяскучарцяжы.ЧалавекчытаўстаражытныякнігіПразямлю,дзебуяліагоньімеч,ПракрывавуюбітвунадсоннайНямігайІсмяротнызапалкрутагорскіхсеч.Інатрапіўнамесца,дзескупапісалі,ШтоўтатарскінабегажпятнаццацьдзёнЛюдаловыбялявыхлюдзейвязаліІцягнуліўКрымнааркане«палон».Іляханскаймяжы,ляравоўперакопскіх,

70Столькідзёнпалонныхвяліівялі,ШтозрывалісязоркіадтупатуконскагаІдаМесяцапылдалятаўззямлі.Іяўрэй-мянялашчыраздзіўляўсяНабясконцую,пыльнуютуюзмяю:«Ціадзінчалавек,прынамсі,застаўсяНаразводудалёкімгэтымкраю?»............................Чалавекстары.Калоцяццарукі.Штоёнможаслабайдзясніцайзрабіць?Крокняспыннагучыцьзаакномпабруку:

80«Беларусы—рабы!Беларусы—рабы!»Ёнсябесуцяшае,штолюдзісцерпяць,Адбудуюцькалісьцісвойсветлыдом...Алештожтакнясцерпна,балючасэрцу?Штозаткнулаглоткутугімкамяком?

ІІІ

Чалавекуначынезаплюшчыўвочы.Ёнпісаўпадтанкаўфашысцкірык.Напаперуразамзбісернымпочыркам

157

Вырываўсядушызмардаванайкрык.90Ёнпісаў:«Сплываедзіцячаявера.Вераўтое,штоўсвецезнікнуцьрабы...ЎдзвесцесемдзесятшостымпанашайэрыЦэзарПробусварвараўдзікіхразбіў.ІВапіскусФлавійпісаўпаслягэтага,Навялікуюрадасцьсваёйстараны,Штоцяпер,пасляперамогісветлай,Большніколінасвеценебудзевайны.Іцяпер,калізноўкузмрокнадыходзіць,

100Калітопчазямлюновыхварвараўраць,Калігінуцькраіны,знікаюцьнароды,Калівогнішчызкнігнаплошчахгараць,Япытаюсяўтых,штосхілілішыю,Камуварварнаспінупаставіўнагу:«Штобрабілімы,бедныяісляпыя,Кабнекнігі,штогонарлюдзейберагуць?Штопразцемру,пажарыіліхалеццеЦвёрдакажуцьнашчадкамалмазаміслоў,Штокалісьцітаксамабылінасвеце

110Чалавечнасцьімужнасць,святлоілюбоў.Магіканыкультуры!НавалыкрыгіЎсёжадаюцьраструшчыць,спаганіць,зламаць.Мыпавіннысхавацца,вывучыцькнігіІдалёкімнашчадкампераказаць.ЯкапошніярымлянеўсклепахсонныхПадзямлёю,дзецемрапануеўвесьгод,ДлянашчадкаўхавалікнігіНазонаІКатулавыхвершаўатручанымёд.ТанкізкрыжамстапталізямлюЕўропы.

120ТанкізлоснаравуцьнадДняпром-ракой.Якрычу,яккалісьціяўрэйзПеракопа:«Аціёсцьхтозжывыхукраінемаёй?!».................................Такпісаўён.ІвочыРадзімыгаротнайНадрадкаміягопачалісумаваць............................Чалавекбыўвельмі-вельмісамотны.Нампатрэбназаўсёямудараваць.

158

Іранічныдзівакзневядомайкраіны,Штоўдушыгуманізмбязмэтнынасіў,Выкладаўумедінстытуцелаціну

130ІўпедвузегісторыюБелайРусі,Нелюбіўлюдзей,штолісточкамфігавымПрыкрываюцьадсутнасцьдумакімар,Курганыраскопваў,капаўсяўкнігахІлічыў,штонайбольшыгеній—Плутарх.Неаднолькаважорнынасвецемелюць,Інетрэба,каблюдзібылізаўжды,Быццамтанныялялькімясцовайарцелі,Штопадобныяўсе,быццамкроплівады:Ротпрыемнымсэрцайкам,носпакарочаны,

140Надвачымачубы,якснапыільну,Аўгаловахмашынка,кабсініявочыЗакрываць,каліхтосьпакладзенаспіну.Назямлінудотыхопіцьбезгэтага.Незвычайныялюдзі,нязнанысвет,Дзівакі,вандроўнікііпаэты—Гэтаводаржыццяіягояснацвет.

ІV

Ўгэткімціхім,глухім,старажытнымгорадзе,Уякімжыццёняспешнаішло,ПрацяклапаловажыццяРыгора,

150Аўжыцціішчасцеігорабыло.Можа,гораягозтагопачалося,ШтонаціхіхлугахзамяжойгарадкаКурганыспачываліпаддымныміросаміІпадножжыіхразмываларака.Вымывалакосткіадвохрычырвоныя,Вымывалакруглыягарлачы,Іслязніцысашкларужова-зялёнага,Іпабітыяржоюкрываваймячы.АЧаховіччамусьцінемогбезгэтага:

160Безвільготнайзямлі,безрудыхчарапкоў,ПразякіясіваянашапланетаРазмаўлялазімгаласамівякоў.

159

Ёнлюбіўнароднайэстэтыкінормы,Прыгажосцьваўсімімеруваўсім,Геніяльна-простую,грубуюформу,Штонароднадаеўсімрэчамсваім.Чарапкігарлачоўіпалоскісталі,Штоўсабехаваўгарадскігліназём,Длявыкладчыкаюнагарадасцюсталі,

170Сталісродкампазнання,сталіжыццём.Устудэнцкіягодыёнбыўсаслабелы,Ацяпер,раскапаўшыпяць-шэсцькурганоў,Ёнвяртаўсязработы,якнегр,загарэлы,Адчуваў,штоздароўевяртаеццазноў.Ёнхапаўсваюжонкурукамігрубымі,Называўкаханайідарагой,Цалаваўяеўнадзьмутыягубы,Бояназлаваласянаяго.Дзецімір,вядома,замацаваліб,

180Алепершысыннемаўлёнкампамёр,Ікалыскаўхацешматгодпуставала,ХоцьзаўсёдыабдзецяхмарыўРыгор.

ГаннеЛьвоўнехацеласяшумусталіцы,Рысакоў,бульвараў,дасціпныхлюдзей,Анегэтайдзюркі,дземожнаўтапіццаАдтугі,аднуды,адразбітыхнадзей.Мужлінгвістігісторыкталенавіты.Захацеўбы—могбыпрафесарамбыць...Толькітрыццацьгод—ашчасцеразбіта,

190Днібягуць,ізагрошыіхнекупіць.Аянапрыгожая,вочыпалкія.Прыгожосцьневымоўнаяўрысахсухіх.ВосьтакімпрыносяцьулютымфіялкіІўтэатрахбіноклінаводзяцьнаіх.Нельгажыцьугэтайабрыдлаймагіле,Зарабляцьнанейкіагідныхлеб...Рэвалюцыямарытыяразбіла...Ненадоўгатолькі:пачаўсянэп.Зноўпабрукушынызашапацелі.

200Зноўз’явілісяфутрыібелыатлас(Усё,штозграякупцоўрукаміспацелымі

160

Дапарыдачасуцягнулааднас).ІякразтадызахапіўсяЧаховіч(Быццаммалабылопаверхнізямлі)Катакомбамігорадавапняковымі,Штопадвулкамічастаюсеткайішлі.Горадбыў,яквядома,зусімсастарэлы,ІбагаццемягозневядомайпарыБыўняцвёрды,рассыпчатыкаменьбелы,

210Штоламалілюдзіўкапальняхсырых.Азавосемстагоддзяўкапальнісуровыя,Жыхараміспустошаныядадна,Вельмічастабылііскладамісховішчам,Каліўбелымсвецешалелавайна.ТуткалісьжыхарыадЛітвыхаваліся,Праваслаўныябрацтвычынілісуд,Туткахалі,раджалііпаміралі,Іўмагілы,вядома,сыходзілітут.Мацаваліскляпеннітрывалымдубам,

220Студнібілі,кабнесядзецьбезвады.Дакапальняўзпалацаўпракопвалітрубы,Укапальнюзцарквыпрабіваліхады.Тутзямля,яксоты,былападнагамі,Напустэчахстаялісотніхацін.І,кабхтопажадаў,ёнмогбыхадаміДалюбогабудынкастарогапрыйсці.Аледзвесцегод,яккапальнізабылі,Завалілісмеццематворыпячор.Катакомбыстарыя,вільготныя,пыльныя

230ВедаўтолькіадзінЧаховічРыгор.БыўугорадзеБука—рэгентсаборны,Штопражыўзкамертонамсвойдоўгівек,Страхалюдны,насаты,цыбаты,чорны,Аўдушыцудоўнейшычалавек.Уягопааўторкахлюдзізбіраліся,Іпасля,паспяваўшыгадзінуцідзве,Ўліберальнайкампаніівыпівалі,Іхадзілі,яккажуць,нагалаве.Іаднойчыўстанезанадтавясёлым

240(Упятнаццатымгодзегэтабыло)Гаспадарсказаў:—Аўмянеўпадполлі

161

Ходглыбокітакі,штознікаесвятло.ІЧаховічзліхтарыкамівяроўкай,Хоцькрычалігосці:—Неідзі,Рыгор!—АдкапаўуБукавымсклеперыдлёўкайНешырокі,—сабакупралезці,—атвор.Хутказгасліўатворысвятлапраменні.Толькіцьмяныліхтаркідаўводблісксляпы.Сутарэнні,хадыізноўсутарэнні,

250Іасклізлыяпадскляпеннемслупы.Іпануетакаяадвечнаяціша,Толькічуценкропляўняспынныплач...ЁндайшоўтадыдаглыбокайнішыІпабачыўчэрапажоўтымяч.«Хтожтыбыў,мойпродак,якаясілаПадзямлюкалісьцізагналацябе,Углыбокізмрок,углухуюмагілуПамірацьуярасцііжурбе?Тысядзеўтутнадлёгкаюгакаўніцай

260Іглядзеў,якпаўзепераходамідым,Яксаломамокраярудадыміцца,Яквыкурваеворагцябе,яклісіцу,Зтойнары,штозваўтыдомамсваім.Адабраліўцябегарадыінетры,Берагі,наякіхспяваелаза,Адбіраюцьзаразнаватпаветра,Толькіпрагудаволінемогуцьузяць.Япрыйшоўдацябезнезгасальнайцягай.Твойнашчадакнямоцныпрыйшоўсюды,

270КабпазычыцьтрошкітваёйадвагіІаднесціўновыягарады».Ёнвярнуўсяняхутка,зусімзняможаны,ЛедзьвевыпаўзуцесныінізкіпраёмІсказаўсябрам,шточакалітрывожна:—Япрайдупячоры.Гэта—маё.

Восемгодзліхтароміанглійскімшнурам,ЗненадзейнайрыдлёўкайумоцныхрукахЁнадшукваўрэшткімінулайбуры

280Укапальняхісховішчахгарадка.

162

Тамдаведаўсяён,штоўпадземнымгорадзе,Дзеадзінтолькіёнбываезжывых,Ходзлучаекляштарідвасаборы,БрацкіхраміскляпенніГумёнскайцарквы.Перадімляжаласветлаясталасць,Улюбёнаяпраца,радасцьжыцця.Наватжонкаітаяраптамсказала,Штоўіх,напэўна,будзедзіця.ІкаліперамогачакалаРыгора,

290Перамога,якуюшчасцемзавуць,Некаменніззямлёю,ацяжкаегораАбваліласянаягогалаву.Ібылогэтадробязна,недарэчна,Якхаўтурныплачпанявесцежывой,Пачалосязхадоў,штовяліпадрэчкай:—Язусімнежадаюзастаццаўдавой.Трыццацьвосем—адзінаюпэўнаюмерайСлужацьгодыадмераныяжыцця,Трыццацьвосем—жонцыдасконувераць,

300Асабліваякжонкачакаедзіця.Трыццацьвосем—даверіспакойнаяпраца,Ўсёжыццёпадобнанасветлысон,Інядоўгадацёплагаслова«маці»,Якімклічуцьжонкунасхіледзён.

Лістазваўсяўсэрцысмяротнымударам,Іпаслябыўзмрокнамногагадзін:«Тыжыццёмнезламаў,тыразбіўмаемары,Тымянеашукаў.Пражывіадзін».Выпадковаз’яўлялісячуткіўнародзе,

310Штоўяедачка,штопразмесяцякіГаннаЛьвоўназноўкузамужвыходзіцьІштоўмужадзвекрамыірысакі.ІРыгор,хоцьніколінебыўганарлівым,Частадумаўпратое,штожонкаягоАддаласваёшчасцезавеямізлівам,Прамяняласумленненахцівыхбагоў—Налабазнікаўтлустых,нагодыбяздзейныя,Нагандлярскіх,шэрыхдзёнкаламуцьІяшчэнаканецжыццябезнадзеі,

163

320Бозажыццаўкраінекупцамнедадуць.ПраадночамусьцінедумаўЧаховіч(Мотаму,штосумленныбыўчалавек),Штоканецбліжэй,штонягоднікасловаДазнікненняпатрэбыўсэрцыжыве.Папаўзліпразмесяцупартыячуткі,ШтолабазнікраптоўнакінуўяеІзбагатайсуседкаювельміхуткаПадвянецусаборыІльінскімстае.Ініхтоадгэтагабольшагаболю

330Неадчуўнадушы,якЧаховічРыгор.Ісабенаягопаглядзецьдазволіў,Інагэтавянчаннез’явіўсяўсабор.Стаўляцяжкіхдзвярэйідумаўсурова,Штожаніхітварамісэрцамсвіння:«Чымёнлепшы,гэтыпарсюкружовы,Штомяненаягозахацелізмяняць?Анявеста?ХібаяналепейГанны?Восьстаіцьяналясвятогаайца,Якавечкарахманая,штоназакланне

340ПрывялінаалтарЗалатогаЦяльца.Заместносанейкаябляклаядуля,Ікароткіяпальцынатлустыхруках».

Бользажонку,абраза—РыгораштурхнуліНаучынак,якогаісамнечакаў..............................ЁнпазначыўпоўхайтлустуюмордуІ,пальчаткугідлівасцягнуўшызрукі,НечаканапабегнаўскраінугорадаДаняшчаснайжонкіілюбайдачкі,Богубляежонкаапошніясілы,

350Боагеньчыкжыццяўсамоцезгас.Боянаямусэрца,дурная,разбіла,Боянапакутуеўгэтычас.Ённеведаўсэрцамдзіцячымісветлым,Даяезвяртаючыдумкісвае,Штопрыходамгэтым,адданасцюгэтайНазаўсёдысправусваюсапсуе.Бознянавісцю,шкадаваннеміболем,

164

Шкадаваннемтакім,штосэрцазвяло,Недаруежанчынатамуніколі,

360Хтоадплоціцьёйшчырадабромназло.«Хайпрыходзіцьсамота,больінястача—Недаруюямуправінысваёй,Наватгоркакахаючы,наватплачучыУсамотнайспальнічасінайначной».

Іканец.Ённеверыў,зусімневерыў.Запалаліагніўпачарнелыхдамах.Заспіноюнавекзачынілісядзверы,Паднагамібясконцысамотнышлях.Ёнпадногішаўковыятравысцеле...

370Цінетыпрыйшладамянепразгады?..Вочыцёплыя.Вэлюмтонкіібелы...Ротзнаёмы...Хлуслівае:«Назаўжды».Мненетрэба,нетрэба,зусімнетрэбаНікаханнятвайго,нірадасныхслёз.ЁсцьнасвецемаёнебагатаенебаІзямля,даякойясэрцампрырос.Іняхайдлясэрцанебудзеадлігі,Іняхайянопамрэбезнадзей,—Ёсцьнасвецедобрыя,цёплыякнігі.

380Ялюблюлюдзей.Мненетрэбалюдзей.................................ГаннаЛьвоўнапоштаюгрошывяртала,Каліённадумаўсяіхпасылаць...Ёнчакаў.Агадынадімпраляталі.Ёнчакаў.Апасляпакінуўчакаць.Адшумяцьбярозылісцемвясеннім,Зноўнавулкахкастрычніцківецерпяе,І,відаць,лябрамыдзвебабыкаменныяНесустрэнуцьніколіусмешкайяе.

390Ёсцьдачка,якуюнебачыўніколіІякуюкожныдзеньуяўляў...Пэўна,вырасла...Пэўна,бегаеўшколу,Пэўна,кветкіёйхлопецнавокныпаклаў.Непрыкметнапрыйшлівячэрніяцені...Ужанчыны,штотакзрабілатады,

165

Засталося,напэўна,даволісумлення,Кабзабыцьтрызненнесваёназаўжды,Пераехацьувёску,ўглухуюшколу,КабзРыгорампазбегнуцьраптоўныхсустрэч

400Івыхоўвацьдачкуздаровай,вясёлай,Ўсеняшчасціяеадводзячыпрэч.АўРыгораўсёнегаілісяраны,Штоямубяздумнананеслікалісь,Іхарактарстаўцяжкі,такіскладаны,Штоработніцыдоўгаўягонежылі.Інстытутыўгорадзехуткаадкрылі.Устарогачасмаруднапаўзе.Ёнапошніянервы,апошніясілыНастудэнтаўтраціўінамузей.

410Інікомузлюдзейнеглядзеўузубы.Штотызробіш,неўмеўхлусіцьікруціць!Гуманіст,штосуседзяўневельмілюбіць,Нетакаяўжорэдкаяз’яваўжыцці.Многімстаўёнзагэтапоперакгорла.Годсамотнызагодампавольнаканаў.Утрыццацьвосьмымжонкараптоўнапамерла,Быццамведала,штонадыходзіцьвайна.Адачкусваякікудысьцізабралі.Людзіўвёсцыневедалінаваткуды.

420Ёншукаўдарэмна.ЎтузепраляталіДніітыдні,месяцыігады.

...Чорныя,глухіяночылета.Туманоўсмугаўлугахлягла.ВосьшчакумаюпагладзіўвецерНепрыкметнымподыхамкрыла.Хтогэта?Наштомянегалубіць?Чыйуздыхціхуткапралунаў?Можа,гэтатывыходзіш,любая,Дамянез-падгэтыхросныхтраў?

430Сталамяккімподыхамнячутным,ВетрыкампаўночнымнаралліІпрыйшлапазбавіцьадпакутыДруга,штосумуеназямлі.Прытулісяжхоцьнаміг,каханая.Адчуваюбезтугііслёз

166

Мяккае,якветрык,датыканне,Мяккае,якшоўкзабытыхкос.Дзеты,дзеты,дзетваёдыханне?Можа,засталасяназаўжды

440Тынябачнайпасмаютуману,Штоплывенаднівамікудысь?Штогэта?Адкультакіягукі?Подыхі,забытыянавек?..Працягнуўшысупрацьветрурукі,Чуйназаміраечалавек.

Трыгадыпраляцеліўспакойнайсамоце.Тольківучні,гісторыяілатынь.Толькіімаддаваўёнсваюпяшчоту,Тольківучнілічыліягосвятым.

450Ну,абольшасцьмяшчан,іхцівых,ісытых,НаРыгорашыпелі,якгадулазе:«Нунаштонампатрэбнатваястаражытнасць?»Ікрэдытырэзалінамузей.Мужбезжонкі,бацькабездзетакласкавых,Ёнстаяўдапары,якуполісасна.Алегрымнуўпярун.Запалалідубровы.Пачаласявайна.Пачаласявайна.ОПяруне,осветлынябесныконнік,

460Бацьканашсветазарны,забытыдаўно!ХтотваюБеларусьадмячэйабароніць?!Хтонародтвоймаленькізаслоніцьспіной?!Восьвядуцьягопаганебныхдарогах.Восьтвойлюд,памяркоўныізалаты.Пакажынамброддасвятойперамогі!Пакажы!Нечуеш,нечуешты.

V

Інтэрмедыя

Міжруінначных,чужынцаміспаленых,Штостаяліначорнай,якдзёгаць,рацэ,

470Дзвепаважныхсавыміжсабойразмаўлялі,

167

Дамаўлялісячыннаабшлюбедзяцей.Куга!Куга!Куга!НаспаленыхкомінахВочычырвоныя.Куга!Куга!

—Мыдаўнозтабою,сваток,пазналіся,Уцябеёсцьсын,умянедзведачкі,Іўпасагзастарэйшайстовёсакспаленых,Двазаводыўруінахітрыгарадкі.

480Куга!Куга!Куга!Скляпенні,каменні,Адкрылаўцені.Куга!Куга!

—Уцябедачкадрапежная,прагнаяІпільнуедобранакожнымсуку.Толькімала,маладаешпасагу.Сыннебудзесватацьтваюдачку.

Куга!Куга!Куга!Совамдобрабудзе,

490Якзнікнуцьлюдзі.Куга!Куга!

—Пачакай,сваток,неляці,якабсмалены.Ідачкамаладаяісынмалады.Пачакаем.ЗастынуцьумёртвыхразвалінахУсенасвецевёскіігарады.

Куга!Куга!Куга!УдамахпагарэлыхПараскашнела.Куга!Куга!

500Дамтадызадачкоюусё,штопросіш:Бадзякіміждрэвамідзікіхсадоў,Трыстатрыццацьраскошныхзнішчаныхвёсак,Сторуінразбураных,стогарадоў.

Куга!Куга!Куга!Няхайкахаюць,Сусветзасяляюць.Куга!Куга!

Ідавеку,давекуіхцарствабудзеПаміжчорныхруін,раскошныхруін,

510Калітолькідурныя,сардэчныялюдзі

168

Непаўстануцьсазброяюўсеякадзін.Куга!Куга!Куга!Свінцовывецер.Любо-оўнапланеце.Га-га-га-га!

VІ

Ўночнаступную,ледзьнадварэсцямнелаІпрыціснуланочдашыбаўсвойтвар,Нехтаўніжніядзверыпастукаўнясмела,Іўпакоісвятлопагасіўгаспадар.

520Гаспадарадкінуўчорнуюштору,Нахіліўся,гледзячыз-падрукі:Перадімляжаўбезагеньчыкагорад,Ібурчэлінямецкіягрузавікі.Зінтэрваламкароткімпавулкахспаленых,Асвятляючысініміфарамішлях,ПраляталітоныплямістайсталіНаусход,дзенебапалалаўагнях.Аўначнойцішыні,аслеплыадгора,Безнадзеіназаўтрадыхацьіжыць

530Помстуклікаўбязгучнаняшчасныгорад,Ўнебацягнучыдрэўабгарэлыхкрыжы.ІРыгорпасходцахспусціўся,свецячы:—Хтотамляпае?—Я,адчыні,Рыгор.—Дыкяшчэіснуюцьжывыянасвеце?Хтотакі?Пачакай,адкінузапор.

Дзверыляснулісухацяжкімзапорам.Зачыніўшыхуткаіхзасабой,УвайшоўзусімневядомыРыгору

540Маладычалавекзкульгавайнагой.Уягобылінезвычайныявочы:Сіньтакая,якбыццамнаціхіплёсУлясноевозерамесячнайноччуДзвеблакітныязоркіўпалізнябёс.Шкодатолькі,шточубупылеігліне,Наплячахшырокіхзямляісоль,

169

Штоўглыбокіхвачах,прытульныхісініх,Прытаілісязмрочнаўпартасцьіболь.

Невядомы

Пачакайце,м-м...Чыкоўскі,недайцесядзіву.550Апалчэнеця,ўчораразбілінас.Мыпайшліўдрыгву,навыспыігрывы.Тамяшчэдагарае,курыцьвайна...

Чаховіч(перабіў іранічна)

Дазмагалісязмужнасцювашайнятленнай?Мужнасцьваша—сядзецьнавыспеўначы.Штожтакхуткавы,паспалітарушэнне,Аддалісвойгораддрэнінашчыт?Можа,знебададуцьваммігдалынябесныя,Канюшынурайскуюбезтрывог?Мозавочыпрыгожыядызапесні

560Пашкадуевас,бедных,міфічныбог.

Невядомы(з гордасцю)

Мыстралялі!Мыбіліся!ЛёгкаўпакоіРазважаць,яктрэбабайцуканаць...Упікацьяго,штопадстрашнайвагоюУягозламаласяраптамспіна.

Чаховіч(спакойна і з’едліва)

Умянетадыспінанеламалася,ЯкпаноўбелапольскіхтаўклаБеларусь,Якнаарміюкайзераяраснаўстала.

Невядомы(раптам)

Вучаньвашпамёр...СініцкіКастусь.

170

Чаховіч

Кастусёк?!Калі?Чамунепазвалі?!570Лепшывучань!Чаму?

Невядомы

УсмяротнычасЗаместблізкіхасколкінасцалавалі.Зтрыццацідваццацьвосемзагінуланас.

Чаховіч

Дарагі,прабачцестарэчуюз’едлівасць...Сэрцунадтабалюча...Вазьміце...Там...Іналіценавату...Хлопчыкмойсветлы,Дрэннаўцёмнайзямлітваімяснымвачам.

580Смерцьдурнаянеўтыяпастукаладзверы.Заместдзедаюнакпабратаўсязтруной.Усямуканец.Падсяклімаюверу.Светшалее.Светзгінеразамсамной.

Невядомы

Супакойцеся.

Чаховіч

Штомянесупакоіць.Ясамотны,якдубзбуцвелыўпалях.ШтосказаўвамКастусь?Даручэннеякое?

Невядомы

Справаўвашыхстарыхпадземныххадах.

Чаховіч(зноўку злосна)

Штотамтрэбахаваць?Дынаміт?Пракламацыі590(Выпрабачце,яавантурнелюблю)

171

Або,можа,самімвамтрэбасхавацца,Кабдажыцьдаз’яўленняХрыстаназямлю?МойКастусьпамёрупакуценязмернай,Аджыццяадыходзяцьлепшыяпрэч.Яневерувам,чуеце,яневеру,Каліўпершайбойцывыкінулімеч.

Невядомы

Тольківашанясцерпнае,лютаегораПрымушаемянепрамаўчацьуадказ.Янебудуспрачацца.БацькамРыгорам,

600ЯкказаўКастусь,называлівас.Ёнмнедаўвашадрас,Чыкоўскі,учора.Ёнпрасіў,кабвымнедапамагліЎпамяцьдружбы,навукі,радасці,гора,Ўпамяцьтых,хтонавекізнікліззямлі.Нампатрэбныпамяцьвашаіведы.Справаўтым,штоўчораранняйпаройПрападпольнуюгрупуаднекульзведалі,Трохсяброўзамкнуліўцэліглухой.Іназаўтра,якзнікнуцьначныяцені,

610Павядуцьпадрасстрэл,болюдзімаўчаць,Трыжыццідагараюцьусутарэннях.Трыжыццімаладых.Інямаключа.

Чаховіч

Дзеяны?

Невядомы

ЎсутарэнняхцарквыГумёнаў.Акапальніпрайшліаднытольківы...Можа,дзюркаякая,адплеснізялёная,Можа,ходякі,смярдзючыісонны.

Чаховіч(задумліва)

Ёсцьхады.АдцвінтараБрацкайцарквы.Алесправатакаянеатрымаецца.

172

620Гэтыходненадзейны.Нара.Канал.Тамадвільгацівечнайзямляабсыпаецца.Штонікрок,тоновыіновызавал.Датагож,выбачыце,яздыхаю,Атудытолькімоцныможаісці.Сэрца,бачыш,—ануча.Ітутзадыхаецца.Авярступадзямлёюнепрапаўзці.

Невядомы

ПанРыгор,паслухайце,нампатрэбна.Гэтавельміпатрэбна,благаювас,Пазурамівыскрабугэтуюглебу,

630Мыўратуеміхуапошнічас,Тамцудоўныялюдзі,светлыя,гожыя.Якпакінуцьіхкатамначорныздзек.Намсказалі,штотольківыдапаможаце.Памажыцемне,дарагічалавек.

Чаховіч

Нелічымяне,хлопча,старымбаягузам.Добразмераўямерусіламсваім.Бачыш,рукікалоцяцца.ЦяжкімгрузамГодыболюляжацьнасэрцыдурным.Япамрупадзямлёю.Ітысамною,

640Бовыйсцябезмянетынезнойдзешадтуль.Гэтыход,якпастка.Ёнстанетруною:Зверхуглейка,спадыспадутлустымуль.

Невядомы

Іняхай,няхаймяневозьмуцьчэрці.Богтымой!Няўжоўваснесэрца,алёд?!Вамнетрэбабаяццазаўчаснайсмерці,Майцежальусваімспрацаванымсэрцы,Ітадывымаймубезагляднапаверыце:Тамдзяўчына,якойвасямнаццацьгод.Зёюалгебрумызубрылі.

650Угорадразампрыехаліперадвайной,Разамзёюувашінстытутпаступілі,

173

Штожвыробіцезёю,знамі,самной?!Янебудухлусіць.Яяекахаю.Інавасабсыпáліяблыніснег.Пашкадуйце!УпамяцьсветлагамаяПамажыцеёй,ратуйцемяне.Будусмерцішукацьсваімсэрцамспаленым,Ёйканец...Гільяціныкрываваяслізь,Івідаць,штопраўдулюдзіказалі:

660Ённічоганеварты,вашгуманізм.Хлопецзмоўк.Іцішанавіслазнямелая.

Заакномнапаўзалічародыхмар.Постацьмоцнуюхлопца,чубягобелыАсвятляўмігатлівыдалёкіпажар.ІРыгор,нахлопцакінуўшывокам,Нечаканапабачыў,яктойзасоп,Якзвачэйягосініх,гнеўных,глыбокіх,Слёзыпырснуліраптам,якбуйныбоб.ІРыгорсказаў,падужаўшысмутак:

670—Хоцькаханненізкі,ганебныспадман,Хоцьжанчыны—подласць,ісмерць,іатрута,Ядастанудлявасгэтыкалійцыян...Інетрэбадзякаваць.Ведаюцьбогі,Яквыбудзецедзякавацьгодпразпяць,Ялюблюузычыцьбліжнімдвухногім,Колзасіныадсэрцападараваць.Звасцудоўная,пэўна,ўладзіццапара...(Глянуў на нагу хлопца.)Бінтвазьмідлянагі,бобудзешкрывы.

Невядомы

Акалівызможаце?

Чаховіч(адвярнуўшыся)

680Сёння.Зараз.Пакажуявамсноба...паршыўцывы.

174

VІІ

Непрайшло,напэўна,паловыгадзіныНадкаробкамічорнагагарадка,КаліхлопецзРыгорампрыйшоўуруіны,Дзепадручнызрыдлёўкамііхчакаў.Іяныўтрохнацярпелісяжахаў,ПокульвулкамігучнымідабрыліДасабораБрацкага,шэрагагмаху,Штостаіцьтрыстагоднагэтайзямлі.

690Ўцемрыночыхавалісястромыявежы.Наддзвярымаўнішуглыбокуюўрос,БыццамвыйшаўпадыхацьпаветрамсвежымЗапусцелагахрамакаменныХрыстос,Уздыхнуцьглыбока,напоўныягрудзі,Паглядзець,якудзесяцьзаконаўстарыхКарэктывыўносяцьдобрыялюдзі:«Украдзь.Забі.Катуй.Пралюбстваствары».Празразбітыядзверыяныпралезлі,ІуладнахлопцамсказаўРыгор

700Цэглубітую,смеццеібрухтжалезныАдкідацьзкутка,кабачысціцьатвор.Акаліпадважыліцяжкіяпліты,Ёнспытаў,вяроўкуспускаючыўлаз:—Якхоцьзвацьвас,лыцары,ветрампадбітыя?Ікульгавысказаў:—ЛавініцкіЮрась.—Ацябе,хлапчына?—Максімамхрысцілі.—Нудыкдобра,Максім.Спускайся,браток,

710Ачты,д’ябал,—ногівяроўкузгубілі.Падтрымай...Мнецяжкаспускаццаўсцёк.Ацяпертрымайцепаперку,нябогі.Гэтасхемахадоў...Мыпойдземвосьтак...Авяртаццабудземіншайдарогай,Кабдалейадысціадгэтыхсабак.Босаборуцэнтры.Ітутнассхопяць,Калівылеземмызягонасвятло.Пойдземдоўгайдарогай.Работыхопіць.Тыбярырыдлёўку,атыкайло.

175

720Іпайшліяны.Свечкіцьмянасвецяць.Царствамёртвыхпрынялотрохжывых.КрэйдайбелайЧаховічстараннамеціцьКожныкутікожныходбакавы.НаскляпенняхбрыдкаябелаяплесняІхалоднынавобмацак,бляклыгрыбок,Недзечуцьаднастайнуюціхуюпесню,Песнюкропель,штопадаюцьпростаўзмрок.Ходглыбейіглыбейадпаверхніўводзіць,Павышэласкляпенне.Свечкіагонь

730Пацягнуўсяўгару.—Увага,калодзеж,—ПадымаеРыгорсухуюдалонь.Паднагамідзіра.Асцярожнамінаюць,Прытуліўшысяцеснадамокрайсцяны.Іагеньчыкіледзьве-ледзьвеміргаюцьПаднагаміўволкайглухойглыбіні.Зноўкапальня.Ізноўзавалзазавалам.Зноўпатокіхалоднаймокрайзямлі.Семразоўяныяеадграбалі

740Інабілікрывавыямазалі.ІЮрась,ледзьжывы,адстомымарудны,Якпачвара,залітыхалоднымсвятлом,Згалавыданогаблепленыбрудам,Б’еўзямлюшырокімбліскучымлязом.Увачахмільгаюцьчырвоныяцені,Аспінадрыжыць,якнапятылук,ІРыгорпабачыў:патрэбназмена,Ірыдлёўкуўзяўзаслабелыхрук.Ёнкапаў.Ёнспакойна,размернарухаўся,

750Успамінаючыдаўніясветлыядні,КалісэрцаздароваевеселаслухаўРазамзпесняйкропляўуцішыні.Якянопачалозадыхаццарана,Камячокмаленькі,калысканягод,ЦяжкайпрацайігорамушчэнтспрацаванаеЗаапошніявасямнаццацьгод,Рвеццазклеткігрудзейуглотку,наволю,Халадзеюцьпальцы,дубеетвар.О,якімнясцерпнымілютымболем

176

760Адгукаеццакожнырыдлёўкіўдар!Можа,кінуць?Не...Аплываеглеба...Маладых,дурныхпатрэбнавучыць.Восьцяперігісторыяімпатрэбна,Каліхтосьціўстарымсаборысядзіць.Нашысвечыўкапальняхпродкаўпалаюць.Мыдляўнукаўпавінныдарогупрабіць.Хтозабыўсваіхпродкаў—сябегубляе,Хтозабыўсваюмову—усёзгубіў.Ходвузейшы.Шчыліназмуламідрузам,

770Непрытульная,якнарапацука.—Штож,сябры,адгэтульпалеземнапузах,Якналежыцьсапраўднымзямнымчарвякам.ДаручыцеБогугрэшныядушыІадразускідайцесваепінжакі,Босаб’юццанашыюіўмомантзадушаць.Зперапудунекідайцесяўбакі,Каліцеснабудзе.АднатолькісмеласцьПеравагудае.Атаму—спакой...Трэбаліццасправаналеваўсімцелам

780Іпадпіхвацьчэравалевайрукой...Папаўзлі,пярэдніхштурхаючыўпяты,ЗаРыгорамЮрась,апасляМаксім.Наватгрудзізмялазямляпраклятая,Трысажэнісваеапусціўшынаўсіх.Налапаткіцяжарстрашэннынавіснуў,І,здаецца,кідаўсяб,якпавук,Якдзіцянеразумнае,штозаціснулаЎспінцыкрэслабялявуюгалаву.ІраптоўназастыліРыгоравыногі.

790ІЮрасьнаткнуўсянаіхрукой.Маладыядарэмнагукалістарога,—Ёндзяліўззямлёюмёртвыспакой.Ёнзаторкнуўнару,якбутэлькукорак.Сэрцаздала.ДарэмнаторгаўЮрась.Дагараласвечка.ЗмрокдушныічорныАсядаўнахлопцаў.Імчаўсячас.Нерухомыя,задубелыяногі,Пэўна,сэрцапрыпадакнавекізвязаў.Немагчымастаромупадацьдапамогу.

177

800Немагчыманаперад—інельганазад.Імздавалася,штопраляцелігодыІстагоддзіўжопадзямлёюбягуць,Каліголасазваўсяслабы,алегодны:—Мнелягчэй.Адпусціты,нячысцік,нагу...

Ізнялюдскай,павольнай,жахлівайцяжкасцю

Варухнулісяногііўрухпрыйшлі.АЮрасьзаплакаў:ганебнайвадкасціНезаўважыцьніхтоўглыбіняхзямлі.

810Шматянырыдлёўкаюгліныадбілі,Такпаўзлі,якнесніласянаваткрату.Ходшырокістаў,ісухі,іпыльны.Сценыўплітах.Знікліапошніясілы.Аянынемагчымаеўсёжзрабілі.СтаўРыгоріціхавымавіў:«Тут».Наручнымгадзіннікутрыгадзіны.Неспазніліся,пэўна.ІціхаРыгорВастрыёкайлаўсадзіўміжцаглінамі.

820Іўсцянезрабіўневялікіатвор.Апасляпацягнуўсядаплітрукамі,Штурхануў,наколькіхапіласіл.Іасклізлыадцвілі,халодныкаменьВарухнуўсянанейкайнябачнайвасі.Вязніспяць.СвітанняадбітаксініЗцемрывыхапіўлобібялявуюскронь.ІРыгорпадпоўздаспячайдзяўчыны,Разбудзіўінавусныпаклаўдалонь.

VІІІ

Зачыніліатвор.Заклаліцаглінамі.830Іпайшлікапальняюўшасцярых,Неафітысонечнай,новайкраіныНачалезнастаўнікамбелым,старым.Надзямлёю,напэўна,снаваўсяранак,Аяныішліітапталіглей,Шэсцьадрынутыхсветам,шэсцьзацкаваных,Шэсцьняскораныхдушуадвечнайімгле.

178

І,напэўна,паўсёйкраінесуровай,Ўкатакомбах,навыспахсяродбалот,Якугэтыхтаемных,падземныхсховах,

840Ічакаў,іверыўусонцанарод.

УМаксімакроўнашырокайдалоні,УЧаховічагрудзіякжарампячэ,УЮрасянакалошыпадцёкчырвоныРаспаўзаеццаўсёхутчэйіхутчэй.ІЧаховічсказаў:—ДвадурныякалекіРатавацьпайшліздаровыхлюдзей.Алештотызробіш,шкадачалавека?Ён,напэўна,хутказусімупадзе.Пасадзітыяго,Максіме,наспіну

850(Намаю,вядома,ненасваю).Тыглядзізахлопцамізадзяўчынай,Япайдухутчэй—іначайкаюк.І,вядома,крэйдаюсценкіадмечу,Кабнезбіццавамздарогіпрамой.Ну,пайшлі.Трымайся,хлопча,заплечы.Празвярстудасвятладабяромсязтабой.

ЁнішоўзЮрасём,цяжкіміабмяклым,Адчуваў,яксэрцакалоціцьубок.Добрахоць,штозямлясухая,заклятая

860Паднагамібыла,яквыбітыток.Алевосьіканец.Атворукар’еры.Бузінанадімзялёнымшатром.Іадшчасцятакога,штонельгапаверыць,Заскакаўбы,здаецца,вясёлымбычком.Міртабе,залатое,якмёд,паветра,Мірзваночкам,штоўцёплайтравезвіняць,Лёгкімхмаркам,падбелу,нячутнамуветру,Ірамонкам,штоціхапрашчасцесняць,

870Ікалматамусонцу,ірыбамслаўным,Інасельніцтвукожнайкалодыстарой—Ўсёйрадзіме,штокáтамбезжалюскрываўленаІўсёжзастаеццамаёйзямлёй,Залатой,адвечнай,лепшай,адзінайУсяйвесціплайкрасы,штонельгазгасіць.

179

Ёнглядзеўнасонцааждзвехвіліны,Расцягнуўшысяляатворабезсіл.АпасляпаклаўЮрасяляатвораІ,раздзёршыкашулюсваюнабінты,

880Зноўпайшоўувільготнуюцемручорную,Уякойблукалінедзебраты.ЁнсустрэўМаксімахвілінпраздзесяць.Вязніледзьвеішлі.Ёнабодвухцягнуў.Іадзіннаруцэўсімцелампавесіўся,АдругіасядлаўМаксімуспіну.ІЧаховіч,мокры,брудныістрашны,Прасіпеўпраззбалелыявуснысвае:—Што,хлапчына,малапад’еўтыкашы?Адзяўчынадзе?Тыкінуўяе?

Максім(ледзьве дыхаючы)

890Адзяўчынаідзезамноюадразу...Уяе...ліхтар...Імацнейяна...Цідалёкаяшчэдагэтагалаза?

Чаховіч

Тыдзяўчынупакінуў?Янаадна?

Максім

Катаваліхлопцаў...Янапапрасіла...Іянасказала,штосілыёсць...

Чаховіч

УдзяўчынызаўсёдыдзявочыясілыІдзявочая,тонкая,слабаякосць,Ікаліянадапамогінепросіць,—Гэтагонарузнак,зразумейхоцьнесам.

900Яквастолькізямляняшчаснаяносіць?!Недзіўлюся,штоворагіўсыпалівам!Даймнецэлуюсвечку.Ідзінавыхад.Япайдузаёю...Бяжы,бяжы...

180

Ікалізёйдрэнна,няхайхоцькрыху,Тыўмянезарачэшсянавекіжыць.

ЗноўЧаховічадзін.Зноўкукроплікапаюць.Ёнсядае.Млявасцьпаўзепанагах.Нехтасэрцасціскаемяккаюлапай,Нарастаесамота,больітуга.

910Аленельга,нельга,трэбаузняцца,Трэбакрочыць,высокатрымацьгалаву:«Пачакаймяне,Ганна,пачакаймяне,маці.Япакульштояшчэназямліпажыву».Ёнішоў,напэўна,зпаловугадзіны.Цішыня.Толькінедзекапежпяе,Інарэшцепабачыўпостацьдзяўчыны,Іагаракзгаслыляногяе.

Дзяўчына(вінавата)

Выпрабачце.Мнедрэнначамусьцістала.Мнесціскаліногі.Мнецяжкаісці.

920Япайшлабыла,апотымупала...Ібываежглупстватакоеўжыцці!

Чаховіч

Япрыйшоўбысюдыізднаакіяна,Япрыпоўзбысюдыізсотняюран,БосягоннямневашЮраськаханыДаказаўстаноўча,штоя—балван.Алеявамхвастанакручу,маямілая:Тых,хтопадаенадарозебезногДыяшчэпамочнікагоніцьсілай,ТыхгрунтоўнапазбавіўрозумуБог.

930Пакажыцемненогі.(Прамацвае пальцамі.)Намесцысуставы...Жылытутрасцягнуўнейкіподлыгнюс.Сінякоўзатое—божамойправы!—Падбярэшнакожныасвечаныгуст.Бацькамбыўбы,даўбывамдобрагачосу...

181

Дзяўчына

Анаштотакзлоснабурчыцевы?Выжцудоўны,добры,зусімнезлосны.Вытакі...якдзядуля,добры,сівы.

Чаховіч(сумеўшыся)

Незапісвайзаўчаснамянеўстарыя,940ЯяшчэўЮрасяцябеадаб’ю.Ну,давайнарукі.Трымайсязашыю.Незважай,дачушка,настарасцьмаю.

Крокзакрокамцягнуццапераходы.Цемра.Змрок.Нелепейскляпенняўтурмы.Алетутёсцьсвабода,сонцасвабоды,Штоніхтонасвеценелюбіць,якмы,Боніхтонеплаціўзаяетакмнога,Боніхтотакмалаяенемеў,Бодзяўчатамнашымпрыгожыяногі

950Недляпытакдаліўфашысцкайтурме.Восьсядзіцьнаруках.Цудоўныявочы.Амаленькі,слабытакікамячок.Якянасказалаямунадоечы?«Выцудоўны,добры».Бачты,дзяўчо!Ёняепасадзіўназямлюзасцярогай,Якдзіцёнкахворага,спакваля,Кабугэтыяслабыя,збітыяногіНеазваласяболемтугаязямля.ІдалоньяеЮрасюначупрыну

960Непрыкметнаітрапятлівалягла,ІнасталасветлаяшчасцяхвілінаЎтыдняхздрады,подласці,чорнагазла.Ўсімбылочамусьціідобраісорамна.Адвярнулісяўсе,глядзеліўатвор.ТолькізцемрыглядзеўнаіхзнейкайгорыччуЗноўсамотны,яксуткітаму,Рыгор.Ўсёпрыпомніў:былыязвадыілады,Агалоўнае—рукіжанчынысваёй,ШтокалісьцічупрынуРыгоравугладзілі,

182

970Каліёнпрыпадаўдаіхгалавой.Алегэтаеплемямоцнае,светлае,Нетакоезусім,якяныбылі.Закаханымтакіяідуцьнакрайсвету,Іўнябёсы,іўпрорвы,іўнетрызямлі.

Калівечарупаўнахмызыіразлогі,Ілугізаліўмалочнытуман,Іусепачалізбіраццаўдарогу,Кабхутчэйпатрапіцьдапартызан,РаптамсеўЮрасьісказаўдзяўчыне,

980Штобыладаатвораамальпадышла:—ТыЧыкоўскамупанупадзякуй,Марына,Кабнеён,тыбмёртвайзаразбыла.

ІпаслянаРыгораглянуўзпяшчотай,Іўпозіркугэтымпабачыўстары,Штопадзякападзякай,асамотасамотай,Маладосцьнагару,астарасцьзгары.Зберагчыжыццё—невялікаяштука,Ізагэтаніхтонеплаціцьсабой.Шчасцеўіх,аўяго—старэчыямукі.

990Хайідуць.Добрыдзень.Тывярнуўся,боль.ІкалідзяўчынараптампрыпалаДаягокалючайжоўтайшчакі,Ёнмаўчаў,ірукаяготрапяталаНадзявочыхкосах,доўгіх,цяжкіх.

Чаховіч

Колькігодтабе?

Марына

Васямнаццаць.

Чаховіч

Мала.Пажывістогод.Весяліся.Кахай.Сустракайгрудзьмілюбуюнавалу

183

1000Ілюбі,любігэтыродныкрай.Ўспомнігэтасловаўгадзінусуровую.Ібывай.Заззяліагеньчыкізор.Якхоцьпрозвішчабудзетваё?

Марына

Чаховіч.

Чаховіч

А...пабацькуяк?

Марына

БацькузваліРыгор.

ІМарыназноўдастарогапрыпала.Ёнмаўчаў.Сталамокрайуцемрышчака.Нетрымаўяе—толькісэрцазвяла.

1010Несказаўёй—толькідрыжаларука.Маці,пэўна,сказала.Ягобаяцца.ЦісумленнабудзеудзеньтакіПлёнамподзвігуўласнагаскарыстаццаІдабіццаняшчырайлюбовідачкі?—Ну,ідзі.ПадштурхнуўМарынкуўспінуІглядзеў,глядзеўнаяездалёк,Покульценьмаленькай,танклявайдзяўчыныРазамзіншымінепаглынуўсяўзмрок.

1020Лякар’ера,ўглыбокайгліністайяме,Ёнсядзеўяшчэздзясятакхвілін,БофашысцкісалдатпраходзіўяраміІглядзеўнаадвалы,сабачысын.Не...салдатнезаўважыўнічога,здаецца,Можназноўкуісціўнепрытульныдом...Ночідзе.ХалодныязоркісвецяццаНадняродным,халодным,чужымгарадком.Ёндадомуцягнуўсяпаволі-паволі,Быццамкожнымігдушоючакаў,

1030Штодагоніць,крыкне,абдымедаболю,

184

Пацалуеўвочыягодачка.Ёнішоўназадворках,апотымсадамІкаменнымбабамціхасказаў:—Што,распусніцы,горучужомурады?Восьякжыгнулазінайваштоўстызад.

Іўзнялісядваценізальтанкізялёнай.Ёнпадаўсяназад,алеляснуўзатвор.Іадзінзіхсказаў:

—Уімязакону!1040Выпадарыштам,панЧаховічРыгор.

Ёнадрэзаў:—Хутчэйуімябеззаконня.Штож,нічоганезробіш,трубіадбой.

ІўсвятлеліхтарадваценізялёныяПадышлі,абкаменьпадкоўкайзвонячы,ІРыгоразаціснуліміжсабой.

ІХ

Упакоівялізнымсвятлозмярцвелае.Насталепаперыіплеценыстэк.Засталомавантажны,матава-белы,

1050Зрудаватымчубамсядзіцьчалавек.Ёнглядзіцьзпагардайпустымівачыма,Праўнукпана,ўнукпанаіпанасын.ВосьтакіякалісьцісядаліўРымеПапатрэбесваёйнавачахурабынь.Ітакаяпрагаз’явіласяўсэрцыДасвятла,жыцця,барацьбыілюдзей,ШтоРыгорвырашаелепейпамерці,Алевыйсцешукаць,негубляцьнадзей.«Якёнмогпамылкузрабіцьтакую?!!

1060АдысціаддачкіізмяняцьяеНаагоньіпрэнг,нацэлюглухую,Начужынца,штоўвочытваеплюе.Непабачыцьяеізнікнуцьнавекі,ДаАбрамапайсцінажорнымалоць,Непабачыцьадзінагачалавека,УякімРыгоравакроўіплоць».ІЧаховічзручнейпрымасціўсянакрэсле,

185

Ісказаў,сабраўшыволюўкулак:—Хайнедумаепан,штомневельмівесела

1070Ўгэтымдомесядзецьімаўчацьвосьтак.Афіцэр,ашаломленыгэтымнападам,

ПаглядзеўнаРыгора.Атойяму:—ЗахапіліўпалондзелянейкайрадасціТорбукостакстарыхісцягнуліўтурму.Ўсёжыццёяпляваўнавашупалітыку,Бовучэннірозныя—гэтахлусня.Ябасобувашу,пагардайнабітую,Наадзінкаменнымолатзмяняў.

АфіцэрнаРыгоразцікавасцюглянуў.1080Сапраўдыцікава:сядзіцьчалавек

ІнамовенямецкайлаестараннаТых,хтозаразягопрывяліназдзек.Цідурныён,ціпростаневінаваты,Цітакіўжохітры,штонельгапазнаць?АфіцэрзацікавіўсягэтымнадтаІдазволіўРыгорупакульштокрычаць.Той,забыўшыся,лаяўсяпа-беларуску:—Кабвас,дурняў,выкаціладанагі,Кабвамдзецітрунузмайстравалівузкую,

1090Каліўвашагабратаўкішкахмазгі.Зноўнямецкаймовай,адменнайічыстай:

—Яненавіджувузкуювашумараль,Ўсіхнацыстаў,фашыстаў,сацыялістаў,Тупалобую,абмежавануюшваль.Артадоксыпаршывыя,штоскаваліБруднайнормайбязмежнуюдушумаю,Мойсвятымікракосм,даднаідэальны,УякімценьБогаяпазнаю!Дайцемнепа-шляхецкамуspokójświęty,

1100Янехам,немужык,штогарбееўзямлі.Яналежударасыінтэлігентаў,Урукахякойнадзеязямлі.

ІРыгормудрагелісталяпаўтакое,Штонагадваўвар’ятасамомусабе:—Часткікосмасуўвечнымляжацьнеспакоі,Уадвечнай,фатальнай,нямойбарацьбе.Алеядушоюверуглыбока,

186

ШтоХадукалісьціузнікнезімглы,ШтоадвечнаезлоўсімвалеЛокі

1110БудзеБогампрывязанадаскалы.Ён,нарэшце,ўтакілабірынтзабіўся,

Што,накрэслеседзячы,якнанажы,Рэспектабельнынемецісамздзівіўся,Каліраптамвылаяўся,якмужык.ІспытаўРыгора:—Пануяўляе,Длячагоягосюдыпрывялі?

ІРыгорадказаў:—Добрыратайўзнімае

1120Папярэднедзірванабложнайзямлі.Ямяркую,вамтрэбанародвыхоўваць,—Дадушылюдзейнедаходзіцьрука,—Вампатрэбнылюдзіжыццядухоўнага.Ядлявас,вядома,такаякаштоўнасць,Квінтэсенцыялепшыхсілгарадка.

Афіцэр

Акалімыскажам,штовызлачынецІтамувасноччусюдыпрывялі.

Чаховіч

Яскажу,штонейкаеглупствачыніцца,Штозусімадэкватныявыіаслы.

1130Яўадзінаеверу:ўмудрасцьстарую,Іпалітыкаммненемагчымастаць.Ятакогасцверджаннявамнедарую.Выфілосаф.Вамтрэбаўдушахчытаць.

Уафіцэраажвочысталівялікімі,Перадім,безумоўна,стаяўідыёт,Звар’яцелынакнігах,дрэнныпалітык,Ужыццідзіцязуяўленнямідзікімі.Іусмешканемцускрывіларот.ІРыгор,якіскомкаўапошніясловы,

1140Босядзецьаднянавісцілютайнемог,Зразумеў,штоўпершайсутычцысуровай

187

Ёнпасунуўворагаіперамог.Немеццвёрдаадрэзаў:—Хопіцьнагэтым.Вам,паддопытны,трэбабудзечакаць,БозтурмысённяўранцыўцяклакабетаІкабетагэтая—вашадачка.Мыкараемзлачынцаўжорстка,сурова.Нашзаконнепакорныхбезлітасціб’е.

Чаховіч

Уцякла,ідайёйбожаздароўя,1150Што,нарэшце,ведаюяпраяе!

Я,папраўдзе,дачкінебачыўніколі.Нарадзіласяпасляразводудачка.Аянакамуністка?

Афіцэр

Былаўкамсамоле.

Чаховіч

Ўкамсамолемянедарэмнашукаць.Яадказненясузаўласнаеплемя,Наяеніколінатнезірнуў.Хайпацягнуцьсамісваёбярэмя

Афіцэр

Дзевысённябылі?

Чаховіч1160Мнеапрыкраўсвінух,

ГэтыгорадразбітыіразварочаныДаапошнягамура,апошняйсцяны.ЯхадзіўнадзеньуСвятоеЎрочышчаПаглядзецьнадаўніякурганы.

Афіцэр

Улічыце,навасляжыцьпадазрэнне.Вытутлепшызнаўцабудоўляўстарых.

188

Вязнізніклібясследназтыхсутарэнняў,Іпакульадшукацьнеўдалосяіх.

Чаховіч

З-падзамкаможназнікнуцьнетолькіпразсцены.1170Цяжкамурразбіць,лёгкагонарпрадаць.

Людзісталінаварцелясутарэння.Ціняматамздраднікаўсяродсалдат.

Афіцэрнаціснуўзванокрукою(Пульхна-белай,прыгожайбыларука)Ісказаўчалавекузперадпакою:—ПрывядзіцесюдыЯкубаЛучка.ІпаслярастлумачыўпаважнаРыгору:—Чалавек,якогапабачыцевы,Наміўзятыпаслятрывогіўчора,

1180Каліштосьціцягнуўзразбітайцарквы.Уягомыўзяліпраадрасдаведку,Калівашадачказтурмыўцякла...Ёнгалоўныівельмісур’ёзнысведка.Прызнавайцеся:сувязьзпадполлембыла?Прызнавайцеся:будзесонцанадгаем,Кнігі,музыка,гомандрэўірака.

Рыгор

Штовыкажаце,пане,япростанезнаю.

Афіцэр

Вымаўчыце?Нуштож,(салдатам)давайцеЛучка.

1190Іўсвятлеэлектрычным,белыміпыльным,УдзвярахпакоюўпэўненастаўЧалавекпажылыўгарнітурыцывільнымЗтварампшутастарога,звусаміката.

Лучко

Якажусупрацьгэтагачалавека.БокапальніведаюцьёндыБог.

189

ТолькіённапачаткугэтагавекаПрапаўзціпадзямлёйкудыхочашмог.

АЧаховіч,штопрыглядаўсядаболю,Штосьзнаёмаебачыўурысахтых.

1200Выплывалаянопавольна-павольна.Ёнпазнаў.Ёнведаў:«Лабазнік?Ты?Дыктабеяшчэгэтага,шкура,мала,Штолюдзейпразцябеперастаўялюбіць,Штожыццёмаёпразцябезламалася,Штожыццёмаёйжонкітызагубіў»...............................Іхсалдатыўбакіштуршкаміцягнулі,АлеўпяўсяўЛучкаРыгор,якбульдог,Біўягопатвары,увочыснулыя,

1210Акаліадцягнулі,—каленамміжног.Разамзімвартавыянакрэслаўпалі,Ёнстагнаўпраззубы:«Псяюха!Падлец!»Сэрцазноўкуглыбокакудысьапускалася.«Заразканец...Заразканец...»Алезноўгаласы.Яноажывае.Гэтадрэнна.Значыцца,зноўхітраваць.Штож,нічога.Пакульштодушажывая,Апасляхоцьзусімнерасцітрава.

Лучко

Панмаёр,япрашувасзаўважыцьгэта.1220Гэтыпёсшалёнымневуснырассек.

Рыгор

Маладаўтабея,бандзюкадпеты.

Афіцэр

Вы,Чаховіч,падступны,дурнычалавек.

Рыгор

Язусімнепалітык,скажувамшчыра,Алеяпрызнаюся:язнаюхады.

190

Удніюнацтва,уднікаханняіміруВельмі-вельмічастахадзіўятуды.Ёнпазлосцісваёйнамяненагаворвае,Гэтайзлосцюёндваццацьгадоўжыве:Закахануюжонку,заўласнаегора

1230Якалісьцідаўямупоўхуўцаркве.(Да Лучка.)Штожмаўчыцевы,вашаесловаблуддзе?Мозусімнебылотыхбрыдкіхсустрэч?МоневытадыпаслябабскагаспудуАдмяненакарачкахпабегліпрэч?Янемогстрымацьдадачкіагіды,Нелюбіўлюдзей,штожылісамной,БокалісьцігэтаятлустаягнідаПажадаланатыдзеньжонкічужой.

Лучко

Брэшаён.Тонезлосць.Яадданыуладам.

Рыгор1240Уягоадданасцьхвілінужыве,

Ікалінавасзваліццагораізвады,—Ёнваспершыпрыстукнепагалаве.Яскажувамцяперпраўдушчыруюсамую.Іхлусіць,ікруціцьянебуду,до.Ясумленны,ячыстызусімперадвамі.ЯўцарквуГумёнаўнезнаюхадоў.Алеёсцьіўмянеаднатаямніца...Напярэдаднідня,якпрыйшоўімканец...Позняйноччу...ўчас,калімненеспіцца,

1250Сакратаргаркомапрыйшоўдамяне.Яніколінемеўзімніякайсправы,Алеўсэрцымаімварушыласязлосць,Бокапальнітадыямусталіцікавымі,Якпадэшвыпразботыагнёмпрапякло.Алегосцясвайгонетурнешзадзверы,Іразмовакароткайунасбыла.Ёнпрасіўнакрэсліцьпланнапаперы.

191

Мненешкодабыло.Янакрэсліўплан.Янезнаю,якаябылапатрэба,

1260Алеёнпытаў,якпрайсцітуды,Ціраскошнатам,цівільготнаяглеба,Ціхапаеўпадземныхстудняхвады.Ясказаў,штовадыіпаветрадаволі,Штонадзівамоцнаястольугары,Іпрасіўёнмяне,кабнікомуболейЯпранашуразмовунегаварыў.Іскажувамшчыра,дасамагасконуЯнекінуўнікомубынаватсказ,Кабнерэўнасць,неярасцьмаяшалёная

1270Датаго,хтотрэцімсядзіцьпаміжнас.

Афіцэр(суха)

Вас,Чаховіч,загэтаніхтонепахваліць...

Рыгор(з’едліва)

Вымяркуеце,яневедаюсам,Штозаўждыпаўстанцыўкапальняххаваліся,Штояны,вядома,ізаразтам?(Жорстка.)Ягандляр.Мойтаварпадзямлёйхаваецца.Выіхвозьмецетам,якупастцытхара.Гэтапростадрыжачыя,слабыязайцы,Уякіхтолькійёсць,штожахінара.Ізаўсёгэтабудзеадзінаяплата,

1280Неўзямлі,неўмаркахінеўрублях:Япрашу,кабЯкуба,поскудзьпраклятую,Расстралялівынамаіхвачах.Большзаўсёжадаюгэтапабачыць:Потхалодны,жахворагазлогамайго.Хайсціскаеццасэрца,няхайпаплача,Яккалісьціжонкамаяадяго.Зараз!Тут!Перадгэтымначнымпаходам!Аіначай,гонарусловадаю,

192

Зайцыўцёмныхнорахздабудуцьсвабоду,1290Вы—здабудзецетолькідушумаю.

Афіцэр

Мыпрызнаннеінезтакіхвыціскалі.Кожныплача,калідамагілыкрок.

Рыгор

Вы,здаецца,болеммянепужалі?Чалавека,ўякогасэрцапарок?Янікога,нікогазваснебаюся.Нешкада,нешкадамнепакінуцьсвет.ТолькітрошкішкадамаёйБеларусі,Дыйянаяк-небудзьбезнаспражыве.

Афіцэр

Хтомнескажа,штоўгэтымнямападману?

Рыгор1300Яадразу,яктолькіздохнеЛучко,

Павядутуды,супрацьтых«партызанаў»,Трыццаць,сорак,сотнювашыхштыкоў.Хайвядуцьмянехоцьтроепадруляй,Хайнаперадзенехтатаксамаідзе.ЗажыццёЛучка,заадзінуюкулюЗаплачувамсумленнахоцьсотняйлюдзей.Іпакульнезагіневорагмойкляты,Яўкапальнізвамінепабягу.

Афіцэр(рашуча)

Добра,пойдземнадвор.Бярыце,салдаты.(Салдаты цягнуць Лучка з пакоя, той упіраецца нагамі.)

Лучко1310Нехачу!Немагу!Нехачу!Нема-гу-у...

193

Х

Зноўкузмрок.Ёнчорны,яксажакашлатая.Ёнчакаелюдзейпакутах,якзвер.ПадзямлёюідзедвадзясяткісалдатаўІпаперадусіхзліхтаромафіцэр.Азаім,знерваваным,злоснымізмораным,Натапыраныя,якдвагруганы,ДвасалдатыпадруляйвядуцьРыгора,Штонясеяшчэліхтарзапасны.Практыкуюццанемцыўбязглуздыхжартах,

1320Прадракаюць,штоздраднікуўпеклегарэць.Алеённезважае,ёнкрочыцьупарта,Ёніххочапамучыцьраней,чымпамрэ.Ёнзрабіўусё,штобылопатрэбна,Чалавек,штозганьбіўГанну,памёрІляжыць,накрытыторбаюзрэбнаю,Наасфальцедвара,тлустымтварамдазор.Ёсцьтутходбакавыікалодзежадразу,Непрыкметныўцемры,трыметрыўшыр,Апаслялабірынтпераходаўілазаў.

1330Тамсхавацца...тамцемра,спакойімір.Тамспакойнаідобрапамерцінават,Іляжацьсвабодным,якпродактой.ПаміждобрымжыццёміканцомкрывавымТолькіямаўтрыметрыякіхшырынёй.Ходзглыбокаюстудняйяныпрамінулі,Стаўнямецкісалдатляягоякраз.Падстаўляцьгалавунепатрэбнападкулю.Зробімкруг,удругіпаспрабуемраз.Ёнвыходзіцьзноўнастаруюдарогу.

1340Зноўнаспінупадаюцькроплівады.Сяроднемцаўпатрохурасцетрывога:Надарозенехтапабачыўсляды.Зноўкусправа,якслуп,афіцэрзбялелы.УРыгоранервовакаленкідрыжаць.Дочакаць.Ітутпераможасмеласць.ІЧаховічкінуўсяўбок,яккажан.АфіцэразбіўпростаўцёмныкалодзежІадзіным,запошняйсілы,скачком

194

Скокнуўнекудыўцемру,насустрачсвабодзе1350Нечаканамоцным,пруткімрыўком.

Пераскочыўкалодзеж,упаўнакалені.Рукіўразпадламіліся,ўпаўнатвар.

Стрэлы.Стрэлы.Мільгаюцьслабыяцені(Дагараенаднеафіцэрскіліхтар).

Ёнляжаўнамокрайглебехалоднай.Давялосяворагамбезвачстраляць.Аз-падногягопасцянекалодзежаЗшапаценнемціхімспадалазямля.Ёнзусімнебаяўсянемагчымайпагоні.

1360Часліхтарзапаліць.Запалкігрымяць.Штозарэзкіпахідзеаддалоні?Ёнпанюхаў...Газа...Памылкіняма.Восьадкулідзіркаўрэзервуары,Невялічкая,быццамцвікомпракол.КнотсмярдзіцьабрыдлівымпахамгарыІзгасаехутка.Цемравакол.Трыццацьпростыхсярнічак.Восьдыкпрыгода!

1370Гэтазначыць,найбольшякдваццацьхвілін,Апаслявечнызмрок,глыбокі,халодны.Выбірайся,блытай,памрыадзін.Дзеязараз?Шугнуўагеньчыкгарачы.Ён—якчасткажыцця.Недрыжы,рука.Япавіненшатылясныяпабачыць,Япавіненвыйсцеадсюльадшукаць.Ёнішоўісценкімацаўрукамі,Ёнвісеўнадстуднямі,якнакрыжы.Спадзяваўсятолькінадобруюпамяць,

1380Плазаваў,якмакрыца,жадаючыжыць.Ёнзапалкутраціўнаскрыжаванні,Выбіраўдарогупрыжоўтымсвятле,Ўспамінаўпразямлю,цеплыню,світанне,Мацаўволкіясценыіпоўздалей.Ходадзінбыўпростанаўзводпяхоты.

195

Ёнпадумаў,штопростакаленатут,Іпасля,цыганскімабліўшысяпотам,Поўзназад,дзвезапалкіўтаптаўшыўбруд.Іапошняйзапалкіполымясіняе

1390Загасілацемраўзмахамкрыла.Ёнлякожнагаходусядзеўпаўгадзіны,Умазгуаднаўляючыдаўніплан.Хоцьбытонкі,маленькіагараксвечкі.Ёнгадзінупоўзусімд’ябламназло.Ізрабіўёнцуд:уцемрыадвечнайЁнпрайшоўвярстуіпабачыўсвятло.Гэтыходвыводзіўзагорад,наполе.Ўвесьаблепленыбрудамадпятакдашчок,ЛедзьвевыпаўзЧаховічзцёмнайрасколіны

1400Ізваліўсянацёплырачныпясок.

Ранак.Светлыядалі.Сонцанадводамі.Вербыўдымнайрасе.Жаўрукіпяюць.Ісвабода!Свабода!Такаясвабода,Шторыданніўгорледыхнуцьнедаюць.Беларусь!Зялёная,залатая!Краймойсветлы,штовыпіўморапакут!ДаапошняйбярозыблагаслаўляюСветлыдзень,каліянарадзіўсятут.ІРыгорадбрудурабы,якжаба,

1410Лёгзнясіленынадракоюўхмызах.Спёка.Сны.Наплываедзіўнаяслабасць.Часамдрыжыкіўснепрабягуцьпанагах.Сонцагрэлаяготравяністыложак.Назямлі,штоённеаддаўназдзек,Пасляцяжкайпакутыспаўпераможац,Спаўстарызмагар,мудрэц,чалавек.Дубстарызацяняўямутварсуровы,

1420І,паспешнавыбегшынаадхон,ДрэвыцёплайРадзімыстаяліўгаловах,Неспакойныімоцнывартуючысон.

196

ХІ

Хвояўшум.Лясыспяваюць,спяваюць.Надзямлёйзялёныгудзеакіян.Надзямлянкайялінарыпіцькрывая,Іляціцьсупрацьветрухрыпатыгруган.Партызанскіяконіўярыгігочуць,Лякастрапрыглушаныягаласы.Болейгукаўнечутна.Іліпеняночы

1430Ціхасяйвамесяцальюцьналясы.Забыццёцягучаераптаммінае,Непакінуўшынаватследусвайго.ІРыгорняўпэўненапрыпамінае,Якнаберазехтосьціторгаўяго,ЯкМаксімавочыягоразглядалі,Якадчуўёнхоладвільготнайзямлі,ЯкягонафурманкулюдзіклаліІкудысьціпасцежкахлясныхвязлі,Якпатоўстыхкарэнняхскакаліколы

1440Ібылагалавацяжкой,яксвінец,Івавёрка,агністаяівясёлая,Умывалася,седзячынасасне.Насалоданасэрцыбылатакая,Быццамзноўты,маленькі,ляцішнасанях,Ікажухбязмежныцябеўкрывае,Ідалёкаляжыцьбесклапотнышлях.Інетрэбадумацьпраямычорныя,Інетрэбадумаць,яквылезцізіх.Толькіштосамной?Я,напэўна,хворы.

1450Гэтапомсцяцьночыўкапальняхсырых,Сонназябкайтраве,шторасоюіскрыцца.Перагрузкасэрца.Халодныбруд...Ну,адзедачка?Дзедоктарсашпрыцам?Ёнжазараз,здаецца,стаяўвосьтут.

Астарэнькідоктар,сівыікашчавы,ЮрасюіМарынесказаўадным,ШтозРыгорамамальбезнадзейныясправы,Штоняспыннатрэбасачыцьзаім.«Запаленнелёгкіх...Станвельмітрывожыць.

1460Надтаслабаесэрца.Зусімнелячыў.

197

Дарагая,яноіадмовіцьможа,Можа,наватзараз,сённяўначы».

ЗноўРыгорпразнейкідурманадчувае,Штокудысьзнікаехваляпакут,Штонадложкамягохтосьціціхарыдае,Штосьціцёплаепадаенашчаку.«Сустракацьнасбудуцькаменныябабы,Намсмяяццабудуцьбярозыўгаю.Ўстань!Жыві!Адкіньсваюціхуюслабасць.

1470Явазьмунасябеўсюхваробутваю».Ёнпавекізцяжкасцюадкрывае

Іусмешкайслабоюморшчыцьнос:—Штотыплачаш?Нетрэба,маядарагая.Яшчаслівы.Нетрэба,нетрэбаслёз.—Ціха,татка,маўчы.—Немагу,кабціха.Япавінен,павінентабесказаць,Штоняманасвецегоршагаліха,Яксамотнымжыцьісамотнымсканаць.

1480Яспакойны,імненяцяжкапамерці,Боўжыццітакоевытрымаўя,Штожахлівейнаватганебнайсмерці.Дайрукумне.Восьтак.Дарагаямая.

Зноўкусны.Курганы.Ныесвежаярана.Ах,якіяшчасныя,светлыясны!Падгаройруіныварожагастана,Лютымбоемсталочаныбур’яны.Ворагблізка.Вецерсмярдзючыадгары.Ворагблізкаіхочаягозабіць.

1490Накіпаюцьунебечорныяхмары.Зварухнуццанельга!Якхочаццажыць!Іаднекульлюдзі,светлыя,чыстыя...Сэрцарадасцюпоўніцца.Ённеадзін.БыццамстаўнародваколгуманістаІягозасланіўмільёнаміспін.Чалавечнасцьупушчыпайшластаражытная,Бонехочарабстванановайзямлі.Чалавечнасцьпадпальваеспелаежыта,Кабягозабойцыўзяцьнезмаглі.

1500Чалавечнасцьзаворагампільнасочыць

198

З-зарачныхсітнягоў,з-залясногакражаІглядзіцьзахопнікампростаўвочыКожнымднёмтуманным,кожнаюноччуЦёмнайдзіркайнацэленагаружжа:—Янетой,штораней.Зразумейце,людзі.—Яксхапілібстрэльбурукімае!—Алехтогэтасеўмнепростанагрудзі?—Гэтасмерць.Нуштож,сустрэнемяе.Надзямлёйдудыравуцьбаявыя.

1510Дударырукойраздзімаюцьмяхі.Незламацьнародумагутнуюшыю,Непаляжанародубыллісухім,Накурганахвогнішчыволіпалаюць,Падаюцьсігналыдалёкімбарам.Скачуцьконнікі.Люднапаўстаннесклікаюць.Край,паўстань!Сталь,прачніся!Пара!Пара!

1520Б’есалютнадім.Рэхабудзіцьнетры.Іадслёзцяжкадыхаць.Плывеімгла...............................Інясенахвілінуморапаветра,Уваходзячыўцела,стальнаяігла....................................ЗноўМарына,Юрась.Зноўветрупарывы.Засцяноюгонкіяхвоіпяюць.—Дайрукумне,дачушка.Жывішчаслівай.Абяцай,штонекінешсправумаю.Дайіты,Юрась.Пацалуйяеўгубы...Дайрукумне.Мнесветла,мнедобрацяпер.

1530Тыкахай,тылюбіяе,сынкумойлюбы,Божанчынывартыкахання,павер.

Апасляпасміхнуўся:—Бачыш,канаю.Із-падцяжкіхпавекзаблішчэласляза:—Ты,дачушка,невельмімянепраклінаеш?—Бацька,штоты!Якможнатакоеказаць!Выабоебылітакіясамотныя,Вызагладзіліўсёгадамітугі.

199

Удаўняйспрэчцызмаці,любай,гаротнай,1540Ястаюнатваімбаку,дарагі.

Безцябеядаўнобылабнежывая,Яіначайдумацьзусімнемагу.—Дзякуй,любая.Зноўкуснынаплываюць,Зноўкустрашныязданізцемрыбягуць.Устаюцьчужынцаўтупыяабліччы.«Людзі,ўстаньце!Кнігі!..Агоньгарыць!Гуманізм,ёнпавіненбыцьваяўнічым.Мыпавінныкнігіадкульбараніць!..

1550Цяжкагрэбліразбіць,засыпацьканалыІзрабіцьбясплодныміўсепалі,Адлякнігіхопіцьпарызапалак.Паўставайцесазброяю,дзецізямлі!Надусімчалавецтвамхмарытрывожныя.ХібаможавоінамгрознымнебыцьЧалавек,уякогатаклёгкаможнаЎсёжыццё,усюпрацузараззагубіць?Кнігі!Кнігі!Пыльныя,родныя,мілыя.Белыглянецпаперы,штолашчыцьдалонь.

1560Цінатоераджалівасірасцілі,Кабнаплошчахпажэрваспрагныагонь?!Восьёнліжатамы...Гараць,яксалома!Чорныпопел...Згасае...Гэтаканец».Зноўз’явіласяраптамнамігпрытомнасць:—Яхачунасвятло.Нясіцемяне.

Восьлясы.Восьсонцаўстаезалясамі.Восьлюстэркічыстыхлясныхазёр.Ітуманадпаўзаеўдрыгвуклубамі,Іжывіцаюпахнеспрадвечныбор.

1570Заліваюццаптушкі.Яшчэнясмела,Быневерацьутое,штосонцазноў.Алесонцаўстае,ружовыястрэлыГоняцьцемрузвільготныхгрыбныхяроў.ЯнПрыгожыусвітцыўстаезалацістай,Ночкладзенакаленіпадгоманісвіст...Напаляне,залітайсвітаннемпразрыстым,Паміраеапошністарыгуманіст.

Сэрцасталавялікім,горлазаткнула,Быццамхочаўвабрацьусё,чымжыло,

1580Быццампалка,даверлівапацягнуласяДасвятла,штозаўсёдызнішчаезло.Ўвучняўмоцныярукі,сумленныявочы.—Падыміце...Вышэй...Тамсонцагарыць.Гэтаты,зямля,зусмешкайдзявочай?Ялюблюцябе...Пацалуй...Бяры.

Восьідзеянаўсветлай,празрыстайбелі,Восьзапальцысухіяпяшчотнаўзяла...Інасонцаглыбокіявочыглядзелі,Ізусімнеміргалі,якуарла.

1590Знеймавернай,ружовай,ззяючайдаліДалятаўразамзсонцамдалёкізвон.Птушкістраснымхаралампразслёзыспявалі,Ірасойаблілісяшыпшынаіклён.

Орша—Мінск, 1958 г.

201

10

20

КАШТАНЫ(Стихотворение в прозе)

Я шел по длинной каштановой аллее старинного парка.Яркосиялосолнце,безмятежноголубелонебо,первыекрикивесныносилисьввоздухе,ирадостный,сочныйкрикпетуха,неизвестно какимобразом очутившегося в этом большом го-роде,приветствовал свет, солнцеи весну.Аллея, уже старая-старая,начинала,видимо,редеть,грудысухихветококружалистволыдеревьев,никемнеубранные,иотнихпахлонеулови-мой,тожевесенней,сыростью.И,втожевремя,этотелеощу-тимый запах прели, запах такой незаметно тонкий, поневоленавевалвоспоминанияодняхпозднейосени,когдаввоздухе,ослепительноясномичистом,такжетосковалитакиежена-гие,грустные,мокрыедеревья.Каштаныбылисырыичерны,наихмогучихруках-сучьяхнебыловидноникакихпризнаковжизни,черные,каккаменныйуголь,ветвискакими-тобугра-ми, в которых только при ближайшем рассмотрении можнобылоувидеть,точнее,угадать,почки,настолькоониещебылисухиимертвы,—словом,всебылоточь-в-точькакосенью:та-каяжесыраяземля,такоежелазурно-прозрачноенебо,такиежемертвыедеревья.Ивсе-такичто-тобылонето—чтоже?Янемогпонять.Этобылоневнебеиневаллее,иневзапахахизвуках,иневстарыхкаштанах,новчемже?Яосмотрелся.Средиредеющейкаштановойаллеичья-торукагодназадна-садиланебольшихкаштанов,тонкихистройных,какюноши.

П А Э Т Ы Ч Н Ы Я Т В О Р Ы 1 9 5 0 - х г а д о ў і 1 9 6 0 г о д а,

Я К І Я Н Е Ў В А Й Ш Л І Ў З Б О Р Н І К І П А Э З І І

202

30

40

50

60

На них-то и задержался мой взгляд, это-то и было «не то».Я подошел ближе: эти крошечные каштанчики торопилисьжить,невпримерстарымчернымдеревьям.Густаяблестящаяпленка клея покрывала их почки, и кое-где уже виднелиськрохотные,свернутыевтрубочку,сморщенныелисточки,дажене листочки, а намек на них. Эти листочки были так трога-тельноневинны,такнежны,чтозанихстановилосьстрашно.

Я стал около одного деревцаи сказал емушепотом: «Ду-рачок,чтожеэтотыделаешь,ведьвеснаещеневошлавсвоиправа,могутбыть ещехолодныеветры, заморозкипоутрам,итогдаэтилисточки,которыетытакторопишьсявыпустить,покроются сединой изморози и даже, может быть, погибнут.Нельзя так торопиться». Ветерок налетел на деревцо, и оноотрицательнопокачалосвоимиветвями:«Нет,пустьбудутвет-ры,пустьтерзаютменязаморозки,нояещетакмолодо,имнеочень-очень хочется скорее начать жить, открыть листочкинавстречутеплому,любовномудыханиювесны,скореезазеле-неть,чтобыпоутрампокрыватьсяросой,шелестетьответерка...жить...житьисмеятьсявесеннемунебу,атамбудьчтобудет».

Иябылвполнесогласенсним.Пустьдеревцопокамолодорасцветаетотпервоготеплоговетерка,пусть,совсемкакчело-веквмолодости,отвечаетнакаждоелюбовноеприкосновениегустымибурнымцветомсвоихветвей,пустьлюбитиживет,иневажно,еслииногдаморозобожжетслишкомбыстрорас-цветшиеветви.Оставимстаростиправовлюблятьсямедленно,лениво,расцветатьтолькотогда,когдаужеейнегрозитничто,когда ясно видишь, что наступила пора весны, влюблятьсямедленно и верно. В молодости все цветет быстро, бурно, вяростномивнезапномияркомпорыве—пустьжецветет,по-томучтоеслиибольшебудетдурного,тозатовмолодом,све-жемпорывесвоем,вдовериикмируижизниможнополучитьвысшеесчастьелюбви.Любовьмалодумает—онаживет,жи-вет,покатысамнестанешьсначаластарымдеревом,апотомивовсепнем.Онаживет—ивсехорошовмире!

Иябыхотелдоконцаднейсвоихвдумахичувствахбытьэтиммолоденькимкаштанчиком,такторопящимсяжитьилю-бить, так доверчиво протягивавшим свои клейкие, сморщен-ныелисточкинавстречуяркомувесеннемусолнцу.

Киев — 31 марта — 1950 г.

203

ЗДЕСЬБУДЕТКАНАЛ

Сухаястепь,травыпокроввысокий,Ижаждавечнаясухихполей,ИизживойземлиживыесокиСвоимдыханьемтянетсуховей.

Седелумногихпоколенийволос,Втрудетяжеломшелзавекомвек.Закаждоезерно,закаждыйколосЗдесьвелборьбугодамичеловек.

Песчаные,10СухиеураганыМешалиитрудитьсятамижить...ИвоттеперьпоСталинскомуплануПришелнарод,чтобстепиоживить.

Каналздесьбудет.ИотструйводыВоскреснетжизньнапересохшихнивах,Поднимутсядомаизашумятсады,Ижитьздесьбудетнашнародсчастливый.

Посевысохранитсвоейлиствой20Лесныхзаслоновмолодаягуща,Инивылягутширьюзолотой,Идетизапоютвсадахцветущих.

Мыжизньпостроимсветлой,молодой,Какойонанесниласьнашимдедам,Своимтрудом,мозолистойрукойИсердцем,знавшиммногиепобеды.

Изнаюя—сухихветровугрозыЦветеньяэтойжизнинесотрут.Изацветуткакникогдаколхозы

30Натойземле,чтосоздалвольныйтруд.

1951

204

ЯКУБУКОЛАСУ

Пяснярнаш,пісьменніквялікі,УзмрочныязлыягадыТыбыўнашымшчырыммузыкай,Тынаспазбаўляўаднуды.Спяваўнамабнашайсвабодзе,Кабцвёрда,упэўненайшлі.Абжудаснымлёсенарода,Абновайжаданайзямлі.Бацькоўнашыхзваўдазмагання,

10Дамоцных,узрушаныхсіл,Дасілывялікайпаўстання,Дакосаў,дастрэльбідавіл.Народнай,цудоўнаюмовайЦудоўныяпеснітыпеў,ЗановаевольнаесловаУкаменныхтурмахсядзеў.Звалілісяцяжкіяпуты,Пазбыўсякайданаўнарод,Іразамзнародамраскутым

20Тырушыўуновыпаход.Будуешкалгасы,заводы.ІзноваюпесняйтваёйІдуцьккамунізмународыВялікаюдружнайсям’ёй.

1951

***Здаецца,ўсёякранейбыла,ЎсётыяжкветкінапаляхІгай,дзекрочыцьмылюбілі,Ітаючыўтуманешлях,Ітыяжціхіяпаляны,ІтойжаранакнадДняпром,Ітымжапараслікурганы

205

Сівымігоркімпалыном...Алеглядзі,з-падкромкібору,

10Дзесонцапачынаеўсход,—Удымным,маладымуборыЎзнёскоміныўгарузавод.Слупы,штойдуцьаднебасхіла,Гулправадоўсяродпалей—МнеўсёзнаёматутімілаІзкожнымгодамўсёмілей.І,мусіць,зубрзлясоўзаклятых,Кчыгунцывыйшаўшыадзін,Зздзіўленнемсустракаебрата

20Нарадыятарахмашын.Ёнубарызастаццамусіць,Ямунатдзіўнаіглянуць,ШтобудучынюБелайРусіПлатформыўдалячыньнясуць.Радзімастараескідае.Іпразвякоўпрайшоўшыхдар,Празусё,штобачу,праглядаеНавымаёйРадзімытвар.

1952

***КалізэфіраголасдалятаеАбтым,штодзесь,сяродрудыхраўнін,Адрукнячыстыхлюдзіпаміраюць—Адзінстаеперадамнойспамін.............................ЯныляжацьнаглінянымузгоркуЎліпнёвайпыльнайісухойзямлі.Лявуснаўзморшчкіпрацягнулісьгорка,Івочыіх,якнеба,адцвілі.Янызабыліўсёнабелымсвеце,

10Іхвочыжахамспоўненытакім,Якпаміраліцяжкатыядзеці,Быўсведка—ўдушагубцычорныдым.

206

Рукамітонкіміяныхапаюцьвецер,Якбыццамжыццеймкнуццазатрымаць...ЯкімхацеласьжыцьяшчэнасвецеІякімцяжкабылапаміраць!Іўчасапошняйсударагігэтай,Прадтымякмірнаадысцідасну,Ўпрытульныхміністэрскіхкабінетах

20Паныкаваліновуювайну.Жадаліліцьракоюкроўіслёзы,ЯкіябзноўнавалаюпрыйшліНанашыбеларускіябярозыІнаКарэімірныяпалі.Янызабойцамнождалізлачынна,Кабгэтыхдзетакпакасіласмерць,ЯныбылітаксамаўгэтымвінныІўвочыіхбацькоўмагліглядзець.Няхайянымагілакімнерылі,

30Непільнавалііхапошніўздых,Алеянычужойрукойзабілі,Вычуеце!..Янызабілітых........................Калізэфіраголасдалятае,ШтоуКарэі,пасяродраўнін,Адрукнячыстыхлюдзіпаміраюць—Адзінстаеперадамнойспамін.

1952

КАЗКАПРАСНОП

Восеннючырваннюлістпамячае.Ўдзеньўгародзепахнеакроп...Пашляхахпачарнелыхдыбае,Звозаўцёкшы,вясёлысноп.Самтакітаўшчэзны,пузаты,Паяскомперавітыўвесь,Ўзалацістымпрыгожымхалаце,Збуйнымчубамнагалаве.

207

Ёнуцёкадсваёйнявесты,10ШтосасватаўГуменнікяму.Светчырвонывакол,пярэсты—Простананагістаў—іпрамуй.

Анявестаягошукае...Восьужоізіманадышла,Бач—сугорбак,рукойразрываеІпадімжаніхазнайшла.Пацямнеўён,стаўшэрымяктрэба,Нежывымлёгпадбелыплат,Чубасыпаўсяўмёрзлуюглебу,

20Пацямнеўзалатыхалат.Плача-плачанадімдзяўчына...Алевосьпачарнелігарбы,Снегзароўуглыбокіхлагчынах,Небасхілпасміхнуўсьпраздубы.ІжаніхпацягнуўсясонныІажыўпадветрамтугім,Падаслаўпадсябезялёны,Малады,пушыстыкілім.

Каліжвосеньдругаянастала30Зсумнымшорахампушчігаёў—УгумнонявестаўязджалаЗцэлымвозамвясёлыхснапоў.

1952

НОЧ

Наплываеначнаяпрахлада.Утраверасчыняецца«сон»,Дзесьуполі,ўкалгаснымстаткуБаўтанеізамрэбалабон.

Калявогнішчаскачуцьконі,Іўглыбокіх,якнеба,вачах

208

Адбіваецца,якупалонні,ЗачарованыМлечныШлях.

Цёмныстаўадбіваерабіны,10Ледзьданосіццапеснязсяла,Вечарласкавы,вечарсініАдляцеў,кабночнадышла.

БаўтанебалабонзагаемІрастанеізноўўцішыні.Мяккавецергаліныгайдае,Ціха...Ціха...Пасні...Пасні...

1952

НАРАЦЭ

Далечыня.БлакітныяабрывыІДнепрзялёныўвеснавойпылі,ІсіняйпушчымлеючыягрывыПавольнакалыхаюццаўдалі.Разбітычовен.ЛяягодзяўчынкаСпакойнаспіць,прылёгшынапрычал,ІсонцазалатоебезупынкуНаногіёйнакладваезакал.Апоручзагарэлыя,бымаўры,

10Наконях,зспінякіхнясеццапар,Шалеюцьтроехлопчыкаў-кентаўраў,Вадоюплешчучыадзіндругомуўтвар.

1952

ВЯСНОВАЯНЕПАГОДА

Харалугзаместнеба.Ваколлазнякі,Плыньгайдаеўпратокахчарот,Дожджстучыццапашэрайпаверхніракі,Толькіскінуўшыпершысвойлёд.

209

Беспрыютна,панура,алепаглядзі:Лёдзышоў,гайпрачнуўсяадсна,Наазёрахпрызыўнатрубяцьлебядзі,Блізкасонца,каханне,вясна.

Хуткаўнебесонцараспусціццаквет,10Ўсёсагрэемілымцяплом.ІадразупакрыеўвесьбелысветЧыстылебедзьблакітнымкрылом.

1952

***П’юцьгалубыблакітізкаляіны,Івосьадзін,падняўшысяўгаруПадмірнымнебам,ласкавымісінім,Яккамячоксвятлатрапочанавятру.Адалей,надкалгасныміпалямі,Дземлеюцьнівыўсонечнымцяпле,—ЗусімнябачныжаўранаккрыламіЎцымбалысонечныхпраменняўб’е.Прыпомнібеларускаепаданне,

10Якнаабшарзамёрзлаезямлі,Кабпершымлюдзямдацьмагчымасцьіснавання,Дзвептушкігэтыяцяплоімірзняслі.

1952

ВОЛК

Самкесжалалапусталькапкана.ТабороласьиизнемоглаИподлунным,мертвеннымсияньемНаснежокбезвольноприлегла.

Многоднейонискиталисьоба,Атеперьзакрытывсепути—

210

ОнбродилвокругвбессильнойзлобеИнемогинехотелуйти.

Смерть.Непоправимаяошибка.10ИкровавойпастьюонкусалМёртвую,холодную,какгибельИкакснег,неласковуюсталь.

Утромонувидел...Приближались...Онлизалее,дрожащийвесь,ОнвпоследнийразсживойпрощалсяИпотомвосинникеисчез.

Те,ееувидев,неубили,Априманкойбросилиживой,Онбродил,откудавзялисьсилы,

20Ибросалвпростортоскливыйвой.

Иподвечеризкустовувидел,Кактопорупалейнаглаза,Исобачьей,умноюобидойВзорзалиламутнаяслеза.

Оннемогеепокинутьрано,Вхолоде,вснегулегкольлежатьТельцусеренькомуукапкана,Чтодалобемувеснойволчат.

Ночьюподошел—мертва,уснула.30Снеюрядомвмертвыйлегсугроб,Икогдапришли,топринялпулю,Неприкрывглаза,вширокийлоб.

Развеможетбытьлюбовьуродством?Ястоялнадтрупамивкрови,ДумаяовысшемблагородствеДажехищникавсвоейлюбви.

1952

211

ЯКУБВАЎКАЛАКА

Онвпалисадникедолгобродил,Послеупалнапути:«Мать,отец,япроваснезабыл,Япростонемогприйти,ЯнемогомрачитьизменоюденьДрузьямсвоимдорогим,Ночкасвязаланас,нож,кистень,Замковогоньидым.Снимиясотнюлаптейстоптал,

10Снимипервуюкровьпролил,Снимипороюкоруглодал,Пороюденьгиделил.Ябыушелквам,презревихлюбовь,Вашволоскакснегбылсед,Нояатаман,инародакровьЦеликомкомневопиет.Сказали,чтоесликполуднюяНепридувдеревнюмою,Тоотецмоймилыйиматьмоя

20Жизньнаплахеокончатсвою.Иянепришел...ИнавашемпутиКандалыипетляимрак...Опростименя,мать,прости,прости»,—Изаплакалгорькоюнак.«Пустмойдомтеперь.Взамкешлюхойсестра,Дворвысокимбурьяномзарос,Матьсотцомказнены,и,забившисьвсарай,Воетвсемизабытыйпес.Злоба-злостькакогоньжжетдушумою,

30Незалитьеесотнейозер...Мыраздавимее,мызадушимзмею,Мыжелезомихвыжгемизнор».Слезывысохли...Страшенонсталинем,Злобыможетхватитьнавек.Когданенавистьсердцесъедаетсовсем,О,какстрашентогдачеловек!

212

Толькоместь,толькокровь,чтобывсёвогне,Чтобназамкидвинулсялес.

40Онзамолк,онгубамиприпалкстенеИвомракекактеньисчез.

1952

***I

Каханнемаёчарнавокае,Радасцьмаяпрынадная,Зоркамаяненаглядная,Далёкая.Шматнамчагосудзілася,Майзягопершымітравамі,Ліпеньзглухімідубравамі—Ўсёнезбылася.Тугаўжыццінеабсяжная,

10Зоркамаяневядомая,Радная,чужая,знаёмая,Недасяжная.

II

Ўспомніўязалатыясланечнікі,ДаДняпрапаразмытыўзвоз,ЎспомніўроднуюхатунадрэчкаюІскамьюпаміждзвюхбяроз.Якахаўтамрадную,забытую,Ўпершыразіўапошніраз,Івясёлка,дажджомабмытая,

20Светлышляхадчыняладлянас.ТаммянезкаралеваймайскаюАбсыпаліпралескідажджом,Алескончылісьднімаерайскія,Болеймненебыцькаралём.

213

Хоцьстогодпражыві—непазнаешІневернешкаханняіслёз.Каралевазніклазалесам,Боневернешмаяўмароз,Існяжынкілятуцьзавесаю,

30Быццамсотнізамёрзлыхслёз.

19 — 20 снежня 53 г.

***(З народнага)

Ядацябе,мойкаханы,Прыйдузалатымлучом,Усадтвойружовымсвітанкам,Наполедробнымдажджом,

Навусныўсмешкаюкраснай,Зялёнайгалінайўмаю,Ухатусонейкамясным,Каханайуложутваю.

[1954]

***(З народнага)

Зарэчанькайзабыстраюўцымбалыб’юць,Атаммаюкахануюзаручківядуць,Адзінвядзезаручаньку,другізарукаў,Трэцістаіць,сэрцабаліць:кахаўдынеўзяў.Наштожмыкахаліся,наштосадыцвілі,Наштожнашыпуціначкітравойзараслі?Іншызтабойвянчаеццаўцарквезалатой,Амнеадновянчанніца—зсыроюзямлёй.

[1954]

214

ИНЕЙ

Никогдауже!Снежкомхрустятполозья,Зимнийлеспроноситсяназад...Смотритонвтвои,такиезвездные,Мноютаклюбимыеглаза.

Синьочейтвоихпринадлежитдругому,Голоснежныйдлядругихпоет...Каквбездонный,беспросветныйомутЯгляжувгрядущеесвое.

Поглядиитыиз-подладони,10Ноневомут,лучшепростовдаль,Немоелисердцетопчуткони,Немоюлипеснюипечаль?

Санимчатся,саниулетают,Вбрызгахснегаихневидитглаз...Явдогонкупеснюпосылаю,Может,хотьонадогонитвас,

Может,догоняя,поцелуетГубтепло,ресницы,холодвек,Всютебя,извечнодорогую,

20Нопотерянноюмнойнавек.

Ипотом,запутавшись,немаяВсоснах,гдецаритмертвящийсвет,Веткиголубыепокачает,Засыпаяинеемвашслед.

[1954]

215

ЯПОМНЮ

Темныекаксажаночилета,Прядьтуманавполепролегла...ДощекимоейкоснулсяветерЛегкимдуновениемкрыла.

Ктоэто?Зачемменяласкает?Вздохичьитихонькопронеслись?Может,этовышладорогаяНавеститьменяиз-подземли?

Превратиласьвнежноедыханье,10ВтихийполуночныйветерокИпришлаизбавитьотстраданьяДруга,чтоосталсяодинок.

Милая,прижмисьхотьнамгновенье.Вижу.Пью.БезгоряибезслезНежноетвоеприкосновенье,Мягкое,какшелктвоихволос.

Гдеты?Гдеты?Гдетвоедыханье?Может,тыосталасьнавсегдаОдинокойпрядкоютумана,

20Чтоушланеведомокуда?

Чтоэто?Откудаэтизвуки?Вздохи,улетевшиенавек?.........................Потянувнавстречуветруруки,Вслушиваясь,замерчеловек.

[1954]

216

ПАТРИОТЫ

«Родина,встань!—корольпризывает.—Времяпришлоисполнитьприказ.Ветерзнаменапобедраздувает,Сгордостьюнебосмотритнанас».

Стягивзвиваютсяхищно,крылато,Трубызовутвчужуюстрану.Взамкекорольодеваетлаты,Янкацелуетвхатежену.

Впутькороляпровожаетслава,10Музыка,крики,церковныйзвон—Янувдогонкувздыхаюттравы,Травыирожь,чтонескоситон.

Бьютсявойскаподтрескбарабанов,Душатдругдругаподбрюхомконей,Топчутцветынамедовыхполянах,Стелятнавересктрупылюдей.

Мечкоролевский,кнебуподъятый,Сзадидрожитнахолмекрутом:«Родина!Небо!Вали,ребята!

20Закороля!Дубиной!Копьем!»

Передовыезаслонысломили,Бьютсявраги,кшатруподойдя,—Янканавстречувздымаетвилы,Теломсвоимзакрываетвождя.

Копьявонзаютсявтелокриво,Передглазамимелькаютножи..........................Надчеловекомсклоняетсяива,Слышитсяшумнедокошеннойржи.

Видятсясквозьпоследниеслезы30Нищейхатенкискупыеогни,

217

ВсвежейкопневсенокосныегрозыСладкидоболигубыжены.

Всердцевесенний,упругийхолод,Больотливаетизжаркихран.............................Таксрединочивпокинутомполе,Кровьюистекши,умерЯн.

Внебоштандаркоролевскийвзвился,Лилосьвино,ихохотстоял,—РазвезаэтуонРодинубился,

40Развезаэтооннебопал.

Янка,неевшийдосытахлеба,Ян,уронившийголовкусвою,ЧтоемуРодина?Чтоемунебо?Небылонинебудетвраю!

Вам,заменившимназванье«отчизна»Словомвысоким«квождюлюбовь»,Развезаэто,лишившисьжизни,Янкапролилвсражениикровь.

Развевсемукиегоираны50Стоятдвухслов«землякороля»,РазвезаэтотысячиЯновКровьюпредсмертнойпоилиполя?

РазвестоилопастьсраженнымЗасытых,разъевшихся,пьяныхсвиней,Развезаэторыдаютихжены,Постнойкартошкойкормядетей?

Можетбыть,родинаэтихилотовВашевеличье,чтодавитнарод,Будьтежепроклятывы,«патриоты»,

60Льющиеслезывдовисирот!!!

[1954]

218

ВАЙНА

Аўжожбярозазавіваецца,Карольнавайнусабіраецца:«Ўкагосыныёсць,дыквысылайце,Аўкагоняма,дыкхоцьнаймайце».Адазваласяўдовачка:«Беднаямаятыгаловачка!!!».......................Ой,б’юцьпалкібарабанамі,Топчуцьвераспалянамі..........................Карользперамогайвяртаецца,АпаЯначкужонкаўбіваецца.

Беларуская народная песня

«Край,уставай!Карольпрызывае!Часнадышоўвыконвацьнаказ!Вецерсцягіперамогразвявае!Згордасцюнебаглядзіцьнанас!Рэкіцякуцьтаммлекамімёдам,—Выйдземнагэтычужынскіпарог!Ўстанемнашыюдругомународу!Наспакрыўдзілі!ЗнаміБог!»Сцягітрапечуць,драпежна,крылата,

10Дудыравуць,грыміцьбарабан,Ўзамкукарольапранаелаты,ЎхацежонкуцалуеЯн.

Ўбойкаралявыпраўляеслава,Музыка,крыкі,царквоўперазвон,Януўдарозеўздыхаюцьтравы,Жыта,якоенескосіцьён.Б’юццавойскіпадтрэскбарабанаў,Простападконьмідушацьіб’юць,Кветкітаўкуцьнамядовыхпалянах,

20Ўверасружовытрупыкладуць.Мечкаралеўскі,данебаўзняты,Ззадудрыжыцьнадкрутымкурганом:«Неба!Радзіма!Валі,рабяты!Закараля!Сякерай!Друком!»

219

Перадавыязаслонызламілі,Лякаралеўскіхшатроў«Хура!!!».Янкаўздымаенасустрачвілы,Целамзакрыўшыправадыра.Дзідыдаўгія,нажыкрывыя

30Грудзірвуць,якклыкіхартоў........................Надгалавоюсхіляеццаніва,Чуеццаплачпераспелыхжытоў.БачаццапразапошніяслёзыХаткіжабрачайскупыяагні,Ліпень,стагіпадстарымібярозамі,Жончынывусны,ласкавыясны.Ўсэрцывясновы,прыемныхолад,Больадліваезгаручыхран...............................Такнасвітанні,ўпакінутымполі,

40Сплыўшыкрывёю,кончыўсяЯн.Ўнебештандаркаралеўсківіўся,Вінылілісяірогатстаяў.Ян,цізагэтуРадзімутыбіўся?Ян,цізагэтатынебапаў?<...>Заланцугі,зарадзімубезхлебаСклаўукустыёнгалоўкусваю.Штожямукрайсвой?Штоямунеба?Ёнжанебыўінебудзеўраю!Можа,пакутыягоіраны

50Вартыяслоў:«Карольназямлі?»Можа,загэтатысячыЯнаўЦёплайкрывёюпаліліпалі.Звашагахлебавыкоўваюцьзброю,П’юцьіжаруць.АўсмяротнычасПанвыязджаенашэрыхгероях,Напатрыётах,надурнях,навас.Ўбронзенаплошчахфельдмаршалыстынуць,Нуднабубніцьіххлуслівырот:«Значыцца,моцнайбылакраіна,

60Значыцца,жыўшчасліванарод».<...>

Можа,наказамвашагаБогаБудуцьвякамібудынкіпалаць,

220

Будуцьаднысвяткавацьперамогу,Будуцьдругіязаіхпаміраць?Можа,радзімасляпыхілотаўВашаявеліч,штоцісненарод.Ганьбаісмерцьнавас,«патрыёты»,Смерцьіпраклённачорнывашрод.

[1954]

***Мненытьвотьменадоело:Тьма—этотолькотьма.ПойтеорадостяхтелаИсветломсчастьиума.Прочьстихотворнуютризну,Естьлучшая,светлаячесть,Славьтеживоевжизни,Такой,каковаонаесть.Пороюгрязнойнемного,

10Пороюдушнойизлой,Новсежеидущейкпорогу,Закоторымповеетвесной.<...>Иверьте<...>Пробьетсялучиразгонит,Рассееткошмарыимрак.

19/3—54 г.

***Вогнекостравстаютсказанья,Мнойпозабытыедавно,ИсумрачнойлунысияньеНаДнепрспускаетчарыснов.Танцуютзолотыезмеи,Анадрекойтуманвстает,Какбудтоголубыефеи

221

Чудесныйводятхоровод.Мнечудится:изсинейночи,

10Иззлогомареваогня—Какчьи-толасковыеочиСвопросомсмотрятнаменя.Землямоя,японимаю,ТызналанагрудисвоейПтицхищныхяростнуюстаю,Магнатов,воинов,царей.Всехвременипотокуносит,Тывпервыйразудивлена:Явилсяпервый,ктонепросит,

20Комунужналишьтыодна.Стуманомголубым,далеким,Ссказаньемдревнимнадрекой,Скостромпокачтоодиноким,Чтозасветилвотьменочной.КостерлучаминавеваетСказаньядревниетвои,Ивэтотмигтыпонимаешь,Чтонетсильнейеголюбви.Смотри,возлекостраподдубом,

30Прижавшисьголовойкногам,Сидиттвойсын,земнойигрубый,КакмирановогоАдам.НадречкойпламенисияньеИголубыегрезыснов...Вогнекостравстаютсказанья,Мнойпозабытыедавно.Танцуютогненныезмеи,Анадрекойтуманвстает,Какбудтоголубыефеи

40Чудесныйводятхоровод.

13 — 14/ VII — 54. Ночь

222

***ВагеньчыкуяблыннымсадзеЯквецердыхнепаначах,ЯблыкічастымградамСастукамляцяцьнадах.Туттакпрытульнаіціха,Тутдобрытакінарод,ЯкбыццамзасталасяліхаЗашуламігэтыхварот.Тутцягнежыцьікахаці,

10Тутдобратак,якнідзе,Устарасвецкайхаце,Удзедаўскімроднымгняздзе.Бозгэтайняяркайзямліцы,Забрываўрудых,злугоў,ЗсадоўуначнойрасяніцыНашкораньусветпайшоў.Блукаемпасветусамі,Часамзвяртаючысьўсад,Кабслухаць,якначамі

20Яблыкіўдахстучаць.

15/VII — 54, Рагачоў. Ноч

ЗАСМЕРЦЮ...(Сюжэт запазычаны з Юльяна Тувіма)

Прыплялісьаднойчы,Заказаўшыстол,ТроечарапашакУкактэйль-хол.

Бацька(годза30)ЎмоднымпільчакуЖонкуўмоднайсукніЦягнепадруку.

223

Зімінакактэйлі10Сынз’явіўсяіх:«Хайсабезвыкае,Ўжожамальжаніх».

ПадсадзіўшысынаНавысокістул,СтарычарапахаКоракадаткнуў.

«Ну-тка,дзетка,келіх,Хлопнем,брат,прастой,Хтонеп’е,некурыць,

20Немужчынатой».

П’юцьгадзіну...двое...Кожнымоцнап’е,БацькаўжосастулаКепскаштосьўстае.

Лінуўдождж,якзбочкі.Яктутнікруці,МімаустановыТрэбаімісці.

Стрэнепадначальны30Інабрэшаўсім,Што«самога»бачыўЎвыглядзетакім.

Зпарасонамлепей,Незаўважыцьён...ДляаўтарытэтуТрэбапарасон.

«Збегайхутка,сыне,Тызаімдамоў»................Хоцьінеахвотна,

40Алесынпайшоў.

224

Восьгадзіна...трэця,Вечарзапалаў,БацьказперасердзяЛаяццапачаў.

«Дзеяготамносіць,Налізаўся...рад...Отлайдак,оттрасца,Отпадлючыгад,

Дзебацькампавага50Адтакіхсвіней?!»................Лаяўдзвегадзіны,Ўсёмацней,мацней.

ІзпарогаголасАдазваўсяім:«Выяшчэпалайцесь—Непайдузусім».

[1954]

ВОДЯНИК

Зовнесетсянадсеткойзеленоюив,Надзеленойвесеннейводой,Этотнежныйзов,этотвечныйпризыв,Этотголослюбвилюдской.Слышишь,взаросляхкличетподругуолень,Илетитсоловейназов,Иотбабочекпарныхалеетпень,Иобъемлетземлюлюбовь.Предзакатныйчас,туманголубой,

10Надводоютаинственнымы...ДажедряхлыйискользкийцарьводянойВзволновалсясприходомвесны.Обративизомутавзглядкземле,

225

Онглядитнаберегреки,ГдебелеютсмутныепарывомглеИиз«сна»плетутсявенки.ДажемельницастараяподлунойОбомшелыегреетбока,Итоскаполюбвигорячей,живой

20Возмущаетпоройстарика.Онстолетияпрожил.Онвиделих,Сотниихпришлииушли,Онпроводитиэтих,сейчасживых,Подзеленуюкоркуземли.Онведьмудр,онзнает,чтоводокрасУмираетскаждойзимой,Отчегожесейчас,вэтотвешнийчас,Онзавидуетдолеземной?Отчегоподэтотвесеннийзов,

30ПоджурчаньерадостныхструйЛедяноебессмертьеотдатьготовЗаодинземнойпоцелуй.ОнразочарованныйибольнойВэтойвечнойтягекземле,Исеребр.[яный]хохотзвучитнадводой,Замираявтуманноймгле.Замердрозд,прикрываяженукрылом,Вдуплахтихаяворкотня,Обнятлеснепробудным,усталымсном,

40Тишинакругом,тишина.

[1954]

N.N.,НАЗВАВШЕМУБЕЛОРУСОВ«ВАРВАРАМИ»

Тысказал:«Нипути,нипрогресса»,Тысказал:«Нисвободы,нисил,Ничего,кромебагныдалеса,Этоткрайникогданеродил.Ниистории,никультуры,Нилюдей,чтоменялимир,

226

Нивосстанийбезудержнойбури...Вашнарод—ненарод-богатырь».Этоверно.Сквозькровьигоре,

10Никогоолюбовьнемоля,ВечнымяблокомзлогораздораПрокатиласьнашаземля.Наскопытамивыбиликони,Насполиликровьюмечи,Новсегдавосставала«Погоня»Грознымпризракомвчернойночи.Наземлеболотитуманов,Наземле,гдетрясиныспят,Миллионынашихкурганов

20Неоднихбелорусовхранят.

Пламеньместиипламеньобиды,Никогданесгорая,горел.

[1954]

***Домиквголубомсияньемая,Вечнобудешьпамятентымне,ЯвчужбинемрачнойвспоминаюОродной,далекойстороне.

Вспоминаюлипынадрекою,НадрекойлетучеймышиследИзажженныйматерирукоюЗароднымокномродимыйсвет.

Обликмойчудесный,мойпригожий,10Кактебясловаминазывать,Ту,которойвмиренетдороже,Ласковуюстаренькуюмать.

227

Кактебялюблюя,тынезнаешь,Кактоскуювдалеке,вомгле,Мама,какярад,чтотыживая,Какярад,чтоестьтыназемле.

Неушелбыникогдаоттуда,Отродныхмоих,любимыхстен,Еслибнеслучилосьвжизничудо,

20Еслибжизньменяневзялавплен.

Яхотелбывсеотдатьусилья,Чтобстобойпожизнипрошагать,Нодаютсялюдямвжизникрылья,Иониобязанылетать.

Яхотелбывечножитьстобою,Тольконамнарадостьипечаль,ЖизньнамвжизнинедаетпокояИзовет,зоветкуда-товдаль.

Негрусти,чтотактуманныдали,30Чтодалекосынлюбимыйтвой,Врадостимоей,вмоейпечалиКаждуюминутуястобой.

Тылюбовьюразгониненастье,Чтоблюбовьжилавсердцахунас,Радуйсясомнойвлюбвиисчастье,Поддержименявмойтрудныйчас.

Будьжевделеивмечтесомною,Так,чтобчащевспоминатьямогДомикнадширокоюрекою

40Испокойныйвокнахогонек.

[1954]

228

***Ізашумяцьасінынадракою,Ібудуцьсветлыміулеткудні,ІзацвітуцьнаскалахнадвадоюСпакойныякупальскіяагні.

Якзнактаго,штоўсёмінаеўсвеце,Сарвеіхшэраньпрагнаюрукой,ІтолькітыаднаваўсімсусвецеНавекізастанешсямаладой.

[1954]

***Вжизнимногоемýкойувенчано,Внейстраданьянакаждуюпядь,Нодананамоднатолькоженщина,Закоторуюстоитстрадать.

ТыкаксимволвеликийОтечества,Закаленнаявтяжкойборьбе,Ты,котораявсечеловечествоБереглаиносилавсебе.

Ссамыхдревнихвековмироздания10ВслоечернойпомпейскойземлиМынаходимтвоиизваяния,Мынаходимфигурытвои.

[1954]

229

***Ямолчу.Давным-давнозабыля,Какстобоюговоритьвдвоем,Золотойростокзанесенпылью,Чтопокрылавесьнашмиркругом.Летомпыль,колючая,сухая,Далилишенымгновенныхгрез,Вотон,поезд,вдымкеисчезает...Отдушитвоейменяувез.Знаюя,чтонедолгаразлука,

10Мыстобоювстретимсяопять,НоизглазтвоихбольшуюмукуВрядлиможетчто-либоизгнать.Врядлиможетлето—теплотою,Осень—золотомсвоихлесовИзлечитьтебяствоейтоскою,Чтобуслышатьтымогламойзов.Тынепоняла,чтоясгораю,—Яояркойстрастинекричу,Ямолчу,новсеяпонимаю,

20Знаювсеивсе-такимолчу.Расставаньебудетневеселым,Встречаврядлибудетвеселей...ВпередижпокародныеселаИпечальвеликаяполей.<...>Вотстоюяналеснойопушке,Вдалекезакатбагровидик,РядзамшелыйсеренькихизбушекИбезкраятопиитростник.Средьтравыгустойрядыпроплешин,

30Гдержавеетчернаявода,Кое-гдестолбысухихолешин...Провались—невыйдешьникогда.ВэтихтопяхвластинетИисуса,СкрылсятутПерунадревнийрод,Много-многовнашейБелойРусиСказокчудныхилегендживет.<...>Глубинавнизу,какбезднадикая,Заплыветопятьводаковром,

230

Иникто-никтонеслышиткрика,40Ибосмертипустотакругом.Такияпогибнунесдаваясь,Каждойтопибудуоченьрад.Ивтраве,вцветукупавскрываясь,Утону,несделавшагназад.Внебекосяковосеннихкрики,Какчудесноюнымумирать,Губысжавотгордостивеликой,Всеравнонестануякричать.Тынепоняла,чтоясгораю,

50Яояркойстрастинекричу,Ямолчу,новсеяпонимаю,Знаювсе,новсе-такимолчу.

[1954]

***АдХалопенічдаМенскаХеўрасытыхзвяроў,АдХалопенічдаМенскаТысячывісяцьзарабро.Тапельцысплываюцьумора,Трупамізакіданысотнірвоў,Надкраінайкружляегора,Якнадтрупамістаікрукоў.Феадаламізваныяўгосці,

10Толькііхпадтрымкаймацны,Паляцьтатарыпагосты,Паляцьнівыіпушчыпаны.Надпадплыўшайкроўюпалянай—Месцамбойкі—клекчаарол,Задушана,кроўюзалітапаўстанне,Паўстаннерыпячыхкол.

[1954]

231

ВОЩИЛАНАГОРЕМАЯК(Легенда)

Облакаприподнявплечами,ИобрывистаиостраНадтрясинамиилесамиВознесласяМаяк-гора.

Поднимись,иувидятвзорыДальлесовиверескродной,Ипесок,илесныеозера,Идеревнисихвечнойбедой.

Белорусскоеуниженье,10Плетьпанов,чужеземныймрак,Мукилютые,казни,сраженья,ВсёвидалагораМаяк.

ВвременабылыеОтчизны,Каксказаньеоднопоет,КнейходилипрощатьсясжизньюВсе,чтодралисьзасвойнарод.........................Осеньранняяшластуманом,Умиралатраваналугах,Инеслисьвдалекиестраны

20Журавливседыхоблаках.

Вэтотчас,когдасохнетмята,Ёршпоближеидеткодну,Когдачерные,голыехатыПриготовилиськзимнемусну,

КогдаутренникщиплетногиИлугавночномсеребре—ВелюнакстарикапрямогоПодорогекМаяк-горе.

Всеушло:июность,исила.30Прежнейпоступибодройнет.

232

ЭтобылпреславныйВощила,Чтовразбойничьихпесняхвоспет.

Отзвенелавесначудесная,НостехпорсвеликимогнемСердцекаждойразбойничьейпесниБезконцазвенелоонем.

Онкогда-тосконнойоравой,Налетаяназамкипанов,Билихяростнонедляславы,

40Адлясчастьяродныхлесов.

Жегпалацыизамкирушил,ХлопышлинаВощилинзов.Ивиселимагнаты,какгруши,Навершинахстолетнихдубов.

(«Есличванствоммагнатыдышат,Свысокажелаяглядеть,ИмитутположеновышеЧемпростомухлопувисеть»).

Предсобоюсеятревогу,50Неслезаяднямисконя,ОтмечалзасобоюдорогуАлымморемсплошногоогня.

Нажестокостьответжестокость,Еслибедномужизнинет.............................Стойпоры,невозвратнодалекой,Сороклетпрошло,сороклет.

Скаждымчасомвсеближетризна,Онстарик,глубокийстарик,Вседорогимятежнойжизни

60Упоследнейсошлисьгоры.

Вотона:обрывы,вершины,Докоторыхнедолететь,

233

Ипо-прежнемунадкраинойБольислезы,гореиплеть.

Угорызадумчивостоя,Опираясьнастволстальной,ВспомнилонотчаяньебояИволынокревбоевой.

Вспомнилон,какпушкистонали,70Сеясмертьнадпросторомнив,КакдрузейеговКричевервали,Ихвмедвежьишкурызашив,

Какпришлось,уходя,огрызаться,Какврагипопятамбрели,КакпришлосьемубегствомспасатьсяСосвоейжероднойземли.

ОнневынесстепейУкраины,ОнвПолесьевернулсявновь,Развевыдержитсердцесына,

80КогдаслышитМатеризов?

ДвадцатьлетжилитропылесныеИпочинкисредиболот,НападеньяназамкиглухиеИпомещичийугнанныйскот.

Годымчатся.Слабеетзренье.Прядибелыевволосах.ИбезвыходноесиденьеНапочинкевдремучихлесах.

«Чтоосталось?Проклятья?Молитвы?90Угасание?Мечпалача?ПочемунеупалявбитвеПодударомчужогомеча?!!

Смертьотдряхлости...Глупая...Злая...Жизньтогдаведьтолькоценна,

234

Когдавовремяумираешь,Чашубитвыиспивдодна.

Чтовстране?Может,смертизавесаЗаслонилаОтчизнумою?Янемогдажевыйтиизлеса!

100Янезнаю,чтовнашемкраю!

Естьлиюные,смелыесилы?Жаждаволи?Правдивыйрот?Или,может,сосмертьюВощилыЗдесьпоследнийповстанецумрет?

Или,может,подградомпалок,Подлойложьюослеплена,Языкалишившисьсначала,Умираетмоястрана?.........................Надстраноюмолчаньепокоя,

110Дымплыветсплощадейгородов,Этотдымнеотвыстреловбоя,Этотдымотпоповскихкостров.

Честнымлюдямшлютобвиненья,Толькоподлостямиживы,НашепанствосчернойизменойИмагнатысоседнейЛитвы.

НашаРодинакровьюплачет.Старостьчерная!Какмнемстить?Помогимне...Слушай,юначе,

120Мненеделюосталосьжить.

ДовершиныгорыугрюмойСлабымкрыльямнедолететь,Тыутешьмоюскорбнуюдуму,Будетлегчемнеумереть.

Поднимисьнасклоныкрутые.Навершинетриждыстреляй.

235

Неответятлиружьядругие?Невоссталлиродимыйкрай?»

Тотпошелпогранитузвонкому.130Ипоканавершинушел,ГордымвзоромследилзаорленкомИзнизиныседойорел.

Вотстоитоннасамойвершине,Ветерволосытреплетего...Надземлеюсумеркисиние,Мертвойосениторжество.

«Ветер,ветер,крыльяорлиные!Ктотамумериктотамжив?Докраины,уснувшейкраины

140Донесипоследнийпризыв».

Исмогучей,разбуженнойсилой,Сжавшияростный,твердыйрот,ТриждывыстрелилвнукВощилыПрямовсумрачныйнебосвод.

Иответоммолчанье...Поздно...Имолчитроднаяземля,ИнатретьемвыстрелегрозномРазорвалосьсердцеружья.

Ибылаянадеждакрая,150Страшнымгоремсбитаясног,Безнадеждывтоскеумирая,Головоюупалавпесок.

Низкотучанависла,какгоре,Ветерплакал,ветеркрепчал,ВихрьпромчалсянадкромкойбораИберезуоднусломал.

Оннеслышал(ведьсмертьсосмехомПогасилаислухивзор),

236

Какответилогрозноеэхо,160Чтоютилосьврасщелинахгор.

Сотнейзалповхолмыотвечали,Всюокругуотснабудя,БудтоРодинавдругвоссталаНапоследнийпризыввождя.

Да,землянестерпиттакая,Сотнимолнийхранитутес,Здесьикамнивврагастреляют,Еслимореиссяклослез.

Изозер,изпущизеленой,170Изземли,изседыхкамнейНаврагавстаютмиллионыИукаждого—смертьвружье.

[1954]

УРОДНЫМГНЯЗДЭЧКУ(З «Вераб’інай сюіты»)

Вечар.Панядзелак.Ціхасталаўхаце.Вераб’ёўнаселаЎзровеньпадвышаці.

НасталепісьмовымРозныхкніжакгоры:«Якузнікламова?»,«Штотакоезоры?»,

«Якдапечзязюлю,10Штогнёздыруйнуе?»..................Вучыцьвераб’ёўна,Нічоганечуе.

237

Алераптам...сціха,ПотымўсёгучнееНепазбыўнымліхамМузыкашалее.

Гукі,якдурныя...Нехтаб’енагамі,Хтосьвішчыцьіные,

20Якпашклуцвікамі.

Іканецзаняткам,БоўжальбевясёлайНапаловематкіВыерадыёла:

«Наземлемолдавской»,«Вокнахбрильянтовыхвьюга»,«Ахты,жисьмоя,жисьцыганская!»,«Буги-вуги»,«ВЧикаго,вогромномотеле»,

30«Бедноесердцемамы»,«Твоемупаденьюптицыпели»,«Недама,ареклама».Ай-я-яй!!!НапаловематкіДзесяцьухажораў,Нежнаечырыканне,Позіркі,«якмора».

Ўшэрыхгарнітурах,Зжоўтымікрыламі

40Лётаюцьамурамі,Б’юцьпаркетнагамі.

Пахнуцьканьякамі,Вінамі,парфумай,ХтозіххоцьчасаміАбжыцціпадумаў,

238

ХтозапэцкаўногіУзямлісапраўднай?Гэтажпростапогань,Праўдзіваяпраўда.

50ТойзгняздачужогаЗнёсшматочаквоўны,ТойшпакадурногаВыселіўзшпакоўні.

Вераб’ёўпадпіўшыхВыклікілунаюць...................Гаспадарз’явіўшысь,Вечарпрыпыняе:«М-міла...Д-добывечар...Др-расце,грамадзяне...

60Кісанька,дарэчы,Язусімнеп’яны...Піўя...ну...одчасці...Выскажусьвам...прама...Выбзтакога«шчасця»Выпілітаксама».

УадказнасловыРогатвынікае...Вераб’ёўназновуВушызаціскае.

70МузыкашалееВязкая,якціна...Трэўцякацьхутчэе,Боінакшзагінеш.

[1955]

239

СПЕКА.ПОЎДЗЕНЬ(З «Вераб’інай сюіты»)

Верабейнаплоце,Сонцамягопаліць,ТутжаягодзеткіРтыпарасчынялі.Поручвераб’іха,Злоснаякабета,Ілае,іперыцьВераб’язагэта:«Выбраўтыкватэру,

10Цэлыдзеньтутсонца,Даракідалёка,Далесубясконца...ЗнёсбысотнювусняўШпаку-ягамосці,ЗазваўбызязюлюВыпіцьчаркуўгосці—МелібмыідачуНегорш,якуцёці,Калібты,калода,

20Несядзеўнаплоце,Штотабеіжонка,Штохочанадачу,Штотабеідзеткі,П’янюга,няўдача».Верабейсумуе:«Спека.Лаюцьзлосна.Дзеаджонкідзецца?»...................Цяжкаяму,млосна.

[1955]

240

УЧИТЕЛЬ

Ночьпролеглазаокошком,Тихококнуподбирается,Где-тонасельскойокраинеДрожитодиногонек...Жметсякколенямкошка(Холодно—дубраскрывается),ИсплечсползаетнаспинуНакинутыйкожушок.

Пероврукахзамирает,10Замерличеткиестроки,Всетихо...ДалекийкочётУтрозоветземли,Где-тоживетдорогая,Далеко,далеко,далеко,—КилометрытемнойночиМежнимисейчасзалегли.

Днемнеподашьивида,Всевремясучениками,Ночьюмечтаодалекой

20Гонитпокойисон.ЕеонхочетувидетьИсмотритвтемныерамы,АвидитсвойлобвысокийИлампыжелтыйогонь.

Пустьэтосейчасневозможно,Бытьсдорогоюимилой,НокаконсердцемстремитсяЖитьвозлесчастьясвоего...Онабы,наверное,тоже

30Егодетейполюбила...Ихунегостотридцать,Икаждыйдорожевсего.<...>

Ведьэтоегомечтанья,Мыслиегоисилы,Вкаждогоонбезостатка

241

Душувложилсвою,ЧтобдетиегожедерзаньемМирсебепокорили,Чтобвсюдупервымибыли,

40Внауке,вработе,вбою.

Ион,оторвавшисьотокон,Закнигусадитсявновь,Исновабегутстраницы,Икнигисердцеоткрыли......................Какиесокровищамысли!Какоезолотослов!

8 — 9 апреля 1955 г.Ночь

***Тихаяласкавесенняя,Закатвзолотойпыли...Феникс,огненныйфениксСгораетукраяземли.

Слуговнавеваетмятой,Иволгагде-топоет,АлыебликизакатаЛеглиналицотвое.

Ангелтымойпрекрасный,10Недостойнымневашикрасы́,ПодлинноясталнесчастныйИлья,Сохатыхсын.

Совсемниочемнезная,Тыможешьспокойносмотреть,Исердцемоесгорает,Невсилахдопепласгореть.

[1955]

242

***Примусатихийшум,Нежнаяласкаогня,КогдальетсяонаВверхотпальцев,Поднесенныхксинемувенчику.

ЯсмотрювэтотРозовато-синийцветок.Вхатехолодно,Игрустьослепляетменя,

10Нежнаягрусть.

Ещеребенком,Задумчивымтихимребенком,Когдамысльпробудиласьвомне,Яуслышализкухнишум,Небывалыйшум.

Мнесказали:«Эточухаетпримус».ИяпошелНакосолапыхножках,

20ПоложилвротпалецИбылочарованогнем.

Стехпоруменяестьстранность:Кактолькозажгетсяпримус,Светпотушитьи,скорчившись,Чувствуястраннуюрадость,Смотретьнасинийцветок.

Анадушетаксладко,Ирадостьтакаябольшая,Ивместесморозомпокоже

30Мечтаньябегутвдуше.

Ямечтаюомногом:Мечтаюодивныхпеснях,Мечтаюотепломморе,

243

Оголубыхкораблях.Олюдях,омилыхлюдях,Онежныхиумныхкрасавицах,Одревнихлесахзеленых,Омузыкетихойлиствы.

Когда-тосомнойвпервые40ГоворилуогняобэтомПервыйизвсехушедших,Старый,хорошийдруг.Ионвогнеоживает,Ильеттеплотумневсердце,Мойхорошийдруг,МойседойдядяКостя,Миртебе,дорогойчеловек.

Апотомоднажды,Когдаветербылласковитёпел,

50КогдазвездыприснилисьГлубинезаснувшихозер,—Явпервыеподумал(Иэтобылопрекрасно!),Чтоможноиснеюсмотретьвогонь.

Будетмногое,Будетперваяласкасвиданья.Мыуйдем,Нопридутдругиенанашиполя,Молодые,прекрасные

60Настоящиелюди.Славабогу,чтомыуйдем,Исчерпавположенныйсрок.

Примустихошумит,Голубойтюльпанразвевая,Ямолчу,Мнесладковспокойноймгле.Ямолчу,Ясвоеюдушоютихосливаюсь

244

Стеми,ктобыл,70Стеми,ктобудет,Стеми,ктоестьнаэтойземле.

Мирушедшим,Миривечнаяпамять,СловоправдысуровойОтошедшимотнас.Всепрекрасно.

Живутонивнашихдушах,Так,какмыбудемжитьВтепломбудущемсердце,

80Запомнившихнас.Овеликоесчастье!Минутажизнисвятая,Ямолчу,язнаю,Жизньзаполненавсемсполна.

Где-тоестьиона,Радостьмоябольшая,Зорькамоязлатоглавая,Светлаярадостьмоя.

Звездамоязолотая,90Чтоизредкападаетснеба,Чтобнамзачьи-томолитвыДаритьневиданныйсвет.

Огонек!Огонек!Ядушоюсливаюсьсними,Явзволнованножду,Высшимкаким-тознаньемЯпостигаюрок.

Чухай,мойдруг,мойпримус,Лейвмоесердцежеланье,

100Лейтеплоимечтанья,Синийживойцветок.

30 мая 1955 г.

245

***Выпомните,яговорилВвесеннийзимнийчас,Чтоприложувесьлишексил,Чтоббытьсейчасувас.

Ноизменилосьвсевполне,Ухудшивжизньмою,Уроковнеменяютмне,Работумнедают.

Какразъяреннаясвинья,10Золнаменянаш«бог»,Прошупрощения,друзья,Приехатьянемог.

Чтобынезлилисьвывсердцах(Ведьвынезлитесь?Нет?),ИздальнегоселавснегахЯшлювамсвойпривет.

Всейжаждойсердцамоего,ВсейдружбоюмоейЖелаювам,друзья,всего,

20Чтонужнодлялюдей.<...>

Желаюдружбыилюбви,Искрытойтеплоты,Когдадерзаниявкрови,Исолнце,ицветы.<...>

Идологдень,иночьсветла,Ивечныймайстоит,КогдалюдскаяпохвалаВенчаетднитвои.

Пустьбудетжизникаждыйчас30Всеярчеиполней,ЧтоббылостодрузейувасИмножестводетей.

246

Чтобдомвашполнойчашейбыл,ЧтобчерездвадцатьлетПрекрасныхвашихдочерейВоспелдругойпоэт.

И...впрочем,нет,нельзясказатьВсето,чтоясулил,Нехватитсамыхтеплыхслов,

40Нехватитичернил.

Пустьсветитвамлюбвизвезда,Пустьсвищутсоловьи,Ибудьтежсчастливывсегда,Друзья,друзьямои.

[1955]

ГИМНПОВСТАНЦЕВМЮНЦЕРА

Славенашейпройтисквозьвека,Кострывосстаньягорят,Мывышлипод«знаменембашмака»,Чтобвечновстолетьяхсиять.Чтобигоснародаснять,Пустьсгинетбароновзловещийрод,Пустьзамкиохватитогнем,НаднамиБогиснаминародВвеликомгневесвоем.

10Железнаяконницасгикомшла,Новсталимытвердойстеной,Илуг,накоторомтраваросла,Железнойпокрылсякорой.Мызнаем:Райназемлюпридет,Счастьебудетлитьсядождем.НаднамиБогиснаминародВвеликомгневесвоем.

[1955]

247

ОДАРАДЗІМЕ

Краймой,блакітныкрай,Дзядоўмаіхлепшыдар.Якмора,разліўлясоў,Лугоўзалатыабшар.Дубынарачныхпаплавах,Зякіхмнезробяцьтруну,Зямля,ўякоймоцнаяЎпрызначанычасзасну.<...>Трапяткуюдушусваю

10Кіну—толькібяры!—Кожнамуўпушчызубру,Кожнайсаснеўбары.Ўбагнулягумастом,Адчалюўспрадвечнызмрок,АбыпацелумаймуЗрабіўтынаперадкрок.Яверу,нацёплайзямлі,Наватпразтысячугод,Будзеслаўныммойсветлыкрай,

20Мойвялікі,мойчыстынарод.Ёнвытрымаўзвадыісмерць,ЁнпрывабнымкавалкамляжаўНадарозеўкожнайвайны,Нашляхуудрапежныхдзяржаў.Забіваліжанчынідзяўчат,Славутыхсваёйкрасой,І«разбітаесэрца»ўсадкахПлакалачыстайрасой.Ціставалірабамімы,

30Цідушыўнасдасмерціжах,—ХайраскажуцьПіленмурыІкрыжацкіятрупыўснягах.<...>Боказаласветлаяраць,Справядлівычынячысуд:«Паднамінашазямля,Знамінашгнеўнылюд».Краймой,прарочутабеВялікіяпесніўвяках,

248

Мужнасцьубарацьбе,40Велічубудучыхднях.Тызаспяваештак,Штопеснядойдзедазор,ШтобудзеслухацьцябеНовыхнародаўхор.Ўславе,ўмагутнайкрасе,Наватпразтысячыгод,Будзезнамінашвольныкрай,Будзезнамінашшчаснынарод.

[1955]

АЛЕНЬ

Лісцеўпушчыякцудоўныложак.Вечар.Іаддрэўгусцеецень.НедзезаялінаміпрыгожыміЎсхваляваназатрубіўалень.

Гукі,штоздзяцінствамнезнаёмыя.Ікаліўдушыяныгучаць,Гэтазначыць—янарэшцеўдома.Добрыдзень,чырвонылістапад!

Добрыдзень,прызыўныклічаленевы!10Памаўчы,бояўцішыгаёўСамтрубіцьпачнуўтузеасенняй,Кабкаханнеадшукацьсваё.

Канец верасня — пач.лістапада 1955 г.

249

БАЦЬКА

Бярозкістволусхвалявана-тонкі,Пясчанікавыхскалкрутыяйлбы,НадберагамзялёнымяварзвонкіІмоцныя,спрадвечныядубы.

ВосьбуславагняздонадстарайхатайВячэрнім,залатымагнёмгарыць,Ітам,ляпуні,дзевішняккалматы,Сплятаесеткубацькамойстары.

Даткнуццабрукяго,такіхзнаёмых,10Карычневыхадсонцаізямлі,Адсонца,штоцяплейзаўсёудома,Адтойзямлі,дзеёніяраслі.

Канец верасня — пач.лістапада 1955 г.

НАДСІНІМДУНАЕМ

Незалівайты,сініДунай,Нашылугізеляныя,Патыхлугахходзіцьалень,Рогіўягозалатыя. Песня

МесяцнадсінімДунаем,Празрыстызялёнырог,ІсуценьадхмарнабягаеНавербысівыядарог.

Майнадзямлёйуваскрэснуў,Надсветамзкраюукрай,Цячэ,заміраючы,песня:«Дунаймой,сініДунай».

250

Месяцспачыўзакурганам,10Сціхлішорахіўсе:«Каханая,дарагая,Ножкітваеўрасе».

Глянь,залатаядарогаНасоннайляглавадзе—Алень—залатыярогі—Ціхуткапахваляхбрыдзе.<...>

Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

ЗЯМЛЯДЗЯДОЎ(Паэма)

І

Блакітнае,жамчужнаезмярканне,Снуеццаўсэрцыціхіхдумакрой.ЧырвонымесяцвыйшаўнаспатканнеЗнячутнаюіцёплаювадой.

Неможнааднябёсадрозніцьповень:Ітамітамаднаітаяжбель.Плывепадветраземкрылатычовен,Якказачныўпаветрыкарабель.

Зямлядзядоў!Такоюжзалатою10Янабылаіўтойдалёківек,КалізубрыішлідавадапоюІнадубаххаваўсячалавек.

Гадымінулі,пазгнівалітроны,АхуталіяккоўдрайпалыныРуінызамка«каралевыБоны»ІнадДняпромшырокімкурганы.

251

Даўномяненебачылаадрына,Дзеякалісьцідзічкіўкутхаваў,Іпылнавулках,мяккіх,якпярына,

20Ногзмораныхдаўнонецалаваў.

ІвосьізноўтравазнаёмыхвулакІзаДняпромсівымабрыссяла:Збароў,дзенекалімаяматуляВясковаюнастаўніцайбыла.

Удальнісветшырокіядарогі,Асінтрапюткіхнечаканыўздых,Дзядаміузараныяразлогі,Калыскаіпрыстанаквечныіх.

ІІ

АбрыўадногуплыньДняпранырае.30Заціхні,сэрца,—зновузасваё?Гарэза-ветрыкволаспапраўляеНанепакрытайгалавемаёй.

Там—плыньДняпра,шырокая,якмора,Тут—скочкіізаглухлыбэзкапцоў.Стаюідумаю.Іхвояўшорах,Яксловадараванняаддзядоў.

Вайнананесланаватмёртвымраны,Некажучыпрацёплыхіжывых.Стаптаныядзядоўмаіхкурганы!

40Увеснубэзунецвісцінаіх.

Непадалёкадледзьжывойкапліцы,Надбабчынаймагілаюстарой,Якслёзызалацістыя,жывіцаЦячэзпараненыхмагутныххвой.

Згурбыжывой,згурбыбезабароннайЯнысюдывадзіліпаадным,

252

ПускаліпаспадзістамуадхонуІупатыліцустраляліім.

Інехтаадказаўтакзваным«людзям»50Зпагардай,хоцьвяліягонасмерць:«Калістраляеш,дыкстраляйугрудзіІмейадвагуўвочымнеглядзець».

Усёпраходзіць.Паддняпроўскайхваляй,Там,ляПрароваберагоўгустых,Вышэйадгорада,згніваюцьпаліНапалеонаўскіхспарудстарых.

Апоручзімі,ўводарасцірыжай,Унетрах«жабніку»,«багновак»,«скул»Чужынскітанкзпавучымчорнымкрыжам

60Зарыўсягрознымхобатамумул.

Культурывашайвартыжалюўламак,БандыцкітанксазвернутымстваломПрыстасаваўпаднепрыступнызамакВусаты,тлустываявода-сом.

Жывымінеўцяклі,якікалісьці,Сазброяюсваёйпайшлікадну...Інепаспелііхслядызаплысці,Якзноўкрычацьпрановуювайну,

Звуць«боскуюбязлітаснуюбуру»,70ЗамбонаўабвяшчаюцьзноўізноўПаходзаеўрапейскуюкультуруСупроць«славянскіхцёмныхдзікуноў».

ІІІ

Вы,гордыясваёйгрудзінайбелай,Надушаныязногдагалавы,Маеждзядытадыпісацьумелі,Каліфарсіліўвоўчыхшкурахвы!

253

Каліузамкахвыжыліпа-свінску,Палілінаагніжанчынстарых—УнастварыліБудныіЦяпінскі,

80Паэты,дойлідыіразьбяры.

Уваскалматая,быўмалпы,скура,Незвыклівыдавопраткісваёй,Авыпрыйшлі«прышчэплівацькультуру»,Прыйшлітаемнай,воўчаюхадой.

Вам,спевакамгрызнііновыхвойнаў,Штоза«культуру»ліцьспраможнакроў!Культура—справамірныхілюбоўных,Некатаў,незабойц,недзікуноў.

Наснішчыць?Додурніц.Замаласілы.90Зямля,дзеўсежывуцьаднойсям’ёй,ДзеваяваўВячко,дзежыўВашчыла,Неможабыцьпахілаюрабой.

Невырвешзнасжывуюнашудушу,Быздзяснаўслабыхнабалелызуб,Бомынародвялікі,непарушны,Народ,штодазямліпрырос,якдуб.

Хоцьмоцныя,азсукаватайкульбайМынесядзеліначужымгарбу,Бозведалімысмакнішчымнайбульбы,

100Ібомбы,іпажар,ібарацьбу.

Сціскаюцьмоцнанашырукізброю.Нерушценас.Нецяжказразумець:Капцыжадаюцьвечнагаспакою,Жывыя—працаваць,кахацьіпець.

Інекрычыцепрасваюкультуру,Невыдаткуйцегожыхслоўзапал—МызразумелінауласнайскурыБязлітаснаеслова«капітал».

254

Мысамірадасцьзносіліігора.110НіколінеказалінамайцыПрасіцьсвойхлебнамірныпадвячорак,Сваюзямлюнамірныякапцы.

ІаддавацьсваючужынцампрацуІвоўну—начужыядываны,Сваюсасну—навашыяпалацы,Сваюспіну—падвашыбізуны.

Сваюзямлю,любімую,святую,Якуюгрубымсловамненазваць,Такуюсветлую,такуюзалатую,

120Распуснікуўналожніцыаддаць?

Даволіязыкомдарэмназвягаць!Аднашыхніўзялёных—рукіпрэч!Намнепатрэбныновыяварагі,Каліжпрыйдуць,дыкатрымаюцьмеч.

ГісторыкгрэчаскіэпічнайпростаПранасдаўным-даўнопаспеўсказаць:«ЖывеўГіпербарэілюддзівосны,Якомунебалючапаміраць,

Каліўягозабрацьжадаюцьдолю,130Інівыўжоўтайповеніжытоў,Іродныкут,іродныятаполі,Іродныгай,ізалатуюволю,Іўдзірвянелыякапцыдзядоў».

Каліўтойчасмынезгіналіспіны,Якдавядзешбаранячыммазгам,ЯкімімоцнымімыстацьпавінныАдновайпраўды,зразумелайнам.

Яведаю,цяжкімібудуцьгоды,Анамстаяць,негнуцца,яктрысцё,

140Болёсславянілёсмайгонарода—Нялёгкаеігордаежыццё.

255

Нампершымдаглядацьусходыволі,Іпершымііхпотымпаліваць...............................Даволіуспамінаў,досыцьболю,Патрэбнанеякжыцьіпрацаваць.

Надзенушапку.Выйдунаадвалы.Смяеццасонцаўхмызнякахгустых,Смяюццазайчыкінасвежыххвалях:«Надобраездароўечкатвойчых».

150Дожджкрочыцьнедзепалугахдалёкіх:Адхмарыўполідымнаямятла.Інадвадою,надДняпромшырокімВясёлкасветлайаркаюлягла.

ІV

Зямлядзядоў!Гудуцьналіпахпчолы,Заштосьціптушкісвараццаўсадах.Восьдомстары.Дваклёныітаполя,Якстарыкі,аперлісянадах.

Сабакаспіцьпаміжчырвоныхмакаў,Ігарлачысышлісянасукі

160Паміжсабойабнечымпабалакаць,Пагрэцьнасонцыстарыябакі.

ТуляўсяўсвецеякпапеклуМарка,Атутсустрэнуцьжартама«дубцом»,«Зканя»ляшулаўпачастуюцьчаркайІпавядуць,гамонячы,удом.

Бабуляустарымсваімуборы(Крывёйнеродная,аяксвая)ПачненеміласэрналаяцьгорадІзаплячымазлыжкаюстаяць.

170Што,пэўна,кормяцьтамаднэймачалайЦііншай,можа,поскуддзюякой,

256

Бостаўхуды,яктойкурыныпалец.Засмажсабаку—радыдасцьіёй.

Адзядзька,штоўвадзесядзеўадрана,Зухмылкайскардзіццанаходпадзей,Шторыбасталазгонарам,якпані,Нінаякуютрасцунеідзе:

«Якцюцька,змок,запэцкаўсяуглейку,Сяджу,якуразорытойнарог.

180Лавіў,лавіў—нухоцьбылапацьнейкі—Пачулі,штопрыйшоўрыбацкібог.

Каліякзаравегудокпабудку,Якпачаліблешнюхапацьяны.Модумалі,штояпайду—аждудкі,Я,дзетухны,сягоннявыхадны.

Замокрыяштаны—нясіцекару...Сілкуйся,брат,непраглыніязык.Пачаставацьяктрэбанельгазараз,Міронывельмімала—маладзік».

190Гарэлкальецца.Ціхігуквясёлы.Чамуневыпіць,якпрычынаёсць.Скаварадавелічынёюзкола,Кускі—зкаровячыпрыблізнанос..............................

Даволі.Надыходзіць«чассабачы».Навулкахцішаіспакойнысон.Выходзімідаволіяснабачым,Якхітрыбэзрвануўсяадакон.

Стаяцьямуцвярозаму,безчары,Іночусюдаранішніхгудкоў

200ЁнбудзезветрыкампранаспляткарыцьУстозялёных,вострыхязыкоў.Пакрыўдзіўся...

257

Зноўпахнесенацёплымілугамі,Па-надстрахойзнаёмыхзорагні............................Адрыназзаімшонымібакамі,Дзецёплаегняздозвіваюцьсны.

V

Зямлядзядоў!Дняпроадхмаракбелы,Чубатыяадхмызукурганы.Ускраінныяхатыуцалелі,

210Якбыццамнебылозусімвайны.

Атам,далей,застарымісадаміПрайшлаагнюбязлітаснаяплынь.Невулкі—сківіцыздвумазубаміІнакамняхпалын,палын,палын.

Забудзьнамігзаводаўголасгрубы,Гляньнаслупыасмаленыхракіт,Ітыпачуешгултатарскіхбубнаў,

220Віскбаявыідробныстуккапыт.

Яктрыстагодтаму,ляцяцьарканы,Ізноўнавала,барацьбаіжахІвалакуцьрусявыхпаланянакЧужынцыназапененыхканях.

«Чорнахмарападступае,Цартурэцкінаступае,ХочасватацьАндрэеўну...»

Спявайапошніразперадразлукай,Забітытвойкаханыубаю,

230Ўскіньдагарызаломленыярукі,Цалуйапошніраззямлюсваю.

Зноў,якраней,гатуюцьсмерцьсабакамІпомстанарастаедзеньудзень.

258

Накожнайхвоі—чалавекзпулгакам,Закожнайсціртайшыбеньікісцень.

Надроднаю,надзалатойзямлёюПранёссяураганпакутімук.Здаецца,штоардапрайшлавайною,Пусціўшыветрампрацучорныхрук.

240Эх,людзі,людзі.Па-дурному,слепаСвойпоступвыдалепшагавялі,Невыдумалі,яклюбіццалепей,Азнішчыць—дыкдаатамадайшлі.

Зямлядзядоў!Раз’юшанаемора.Народнайпомстыстрашныземлятрус.Ягордызацябе.ІўгэтымгорыТынеляглададолу,Беларусь.

Хайгарадкімаленькіямарудзяць,Будуюццапатрыбудынкіўгод,

250Аўсёжгалоўнае—жывыялюдзі.Народнезнішчылі.Жывенарод.

Заместлюдзей,штоадхадзіліўполе,Насвойзавод,наслужбуунарад,УдомепадразгатаютаполяйРасценазменусамыменшыбрат.

ЁнслухаеДняпрапрызыўнапеўныІвучыццанадрэвахмайткідраць,ЯмупрыкамунізмежыцьнапэўнаІзорнышляхракетайпакрываць.

260Ёнразбярэццаустарыхпаданнях,Перачытаепыльныятамы,Прыпомніцьлёсбацькоў,вайну,паўстанніІкінепозірксвойдалей,чыммы.

259

VІ

Зямлядзядоў!Любімымойнародзе,Штомоцсваюпазычыўудубоў,ДыхтоўназробленыянастагоддзеНашчадкібортнікаўірыбакоў.

Незвернешляхмойнашляхічужыя,Заўсёдыдарагімібудуцьмне

270Зарэчча,горад,хвоізалатыя,Ашыткінапрароўскіммулкімдне,

Адмесяцачырвонаякітайка,Штоцягнеццанадсоннаювадой,БлакітнаекрылодняпроўскайчайкіІўціхіххваляхшчупачыныбой.

Народземой,дашчасцячалавекаІдземзтабойдарогаюадной,Тваесябры—маесябрынавекі,Твойвораг—самылютыворагмой...............................

280Блакітнае,жамчужнаезмярканне.Снуеццаўсэрцыціхіхдумакрой.ЧырвонымесяцвыйшаўнаспатканнеЗнячутнаюіцёплаювадой.

Неможнааднябёсадрозніцьповень:Ітамітамаднаітаяжбель.Плывепадветраземкрылатычовен,Якказачныўпаветрыкарабель.

Рагачоў 1950 — Лесавічы 1955

260

ВЕРШЫНЕДАПАМАГЛІ

Вецеркнігунаакнечытае;Скучыўістаронкістаўлічыць.Вершзасыпаўбэзамадквітаючым,Штостаіцьусінімгарлачы.Бысказаў:«Кудыты,братка,лезешСасваімкаханнемітугой?Іхнепараўнацьзцвіценнембэзу,Зкветкамівільготныміяго».Ікаханаянападваконні,

10Сціснуўшысукенкупаміжпят,З-падпрасвечанайглядзіцьдалоніНанясмелылётгалубянят.

[1955—1959]

ЭНТУЗІЯСТУ

ЎсёжыццёёнзбіраўдыяментынародныяПашляхахБеларусііўспекуіўсцюжу,ЎсёжыццёягосэрцавысакароднаеПрацаваланяўтомнаібіласьнапружана.

Ўгукахзлоўленайпесніжылонадзвычайнае:Шчасценовыхгадоўнадрадзімаюмілай,Спеўжалейкінадрэчкаю,гукіадчаю,—Ўсё,чымлюдскоесэрцавякаміжывілася.

Песнісытыхдажынакужнівеньскімсадзе,10Клічкупальскіхагнёўздалёкуізблізку,Песніжніўныхпалёў,песнігораірадасці,Песнімацінадпершайдзіцячайкалыскаю.

Інештучнаюкветкай,акветкайсапраўднаю,Неўпаперы,аўгуках,дарагіхілюбімых,

261

Ўсталапеснянародупростай,якпраўда,Ітакоювялікай,якгэтамагчыма.

Ціхаўзале.Ітварягодумкайасвечаны.Кажаёнпрафальклоруадценнііфарбы,Кажанампражыццё,штоадномупрысвечана—

20Збераганнюнародных,нязлічаныхскарбаў.

«Піцезчыстайкрыніцы,знапеваўматчыных,Сцеражыцеся,хлопцы,частушкітаннай,Паважайце,любіцебацькоўскуюспадчыну—Ўсёсплыве,алегендаіпеснязастануцца».

Хайнеўсёужыццітакякследатрымалася,Памятайце,настаўнік,штословаплённаеЯкзярнятканадобруюглебуупала,Іусэрцахюнацкіхзарунела,зялёнае.

Шматяшчэспадкаёмцаўвамтрэбавыкаваць.30Будзешляхпераможным,слаўным,бяскрайнім.Навялікіясправы—ісэрцавялікае,Навялікаесэрца—ілёснадзвычайны.

Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

КАСТАЛЬСКАЯКРЫНІЦА

Чуткаёсць,штоўляснойлагчыне,Дзетуманнагалінахсядае,РучаёкпразрыстыісініЗ-падкалодыўсветвыцякае.

Тамспяваеўсё-ўсёжывое,Наватжоўтая,палаягліца,Іспяваюцьстройныяхвоі,Шторастуцьнадгэтайкрыніцай.

262

Кроплякожнаяголасмае,10Якбяжыцьянапаадхону.Наватшчурсалаўёмспявае,Якнап’еццавадысцюдзёнай.

Чуеш?Песнязвініць,несарвеццаГукамчыстым,высакародным.Акрыніца—песняюзвецца,Ацячэяна—згушчынароднай.

АдшукацьбыяенапрадвесніУлясістыхгорахідолах,Кабспявацьнечужуюпесню,

20Асваю—дынапоўныголас.

ЯкшукацьмнетуюкрыніцуСяроддрэўвялікіх,няўламных?ЯквадыдасхочунапіццаІзайграць,кабслухалікамні?

КабзубрыпрыходзілізлесуІнадоўгажвацьзабывалі,Кабсабакі—ітыязапеснюЗапылёныяногілізалі.

Кабмагутнайбыла,якнавала,30Кабдляўсіхбыладобрайзнаёмай,Кабмярзотнікаўрозныхкарала,Якударняўмольнагагрому.

КабсамноюплакалілюдзіІсмяялісяразамсамною,КабусамыхбяздушныхгрудзяхСэрцастукнулаякмаладое.

Тутадномударогінебудзе,Правядзіцемянедахвояў,Працавітыя,простыялюдзі,

40Сумленнемаёжывое.

Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

263

ШЫПШЫНАІРУЖА(З народнага)

ШыпшынаіхатняяружаКалісьціразамжыліІразамкахалісяшчыраНамяккайсадовайзямлі.

Абняўшыся,нагародзеСтаялідаранняйзары,ІдзеткамііхлічыліВішняідубстары.

Такяноўсёіцягнулася,10Добракветкамбыло,ПакульнепаслаўзападаткамКарольгайдукоўнасяло.

Карову—завокныўхаце,Стозлотых—адбараны.ІнаватпадружжунашамуЗпагардайсказаліяны:

«Пакульяшчэмаладыя—Давайцекветкійлісцё,Апотым,якдзецібудуць,

20Дзяцейсваіхаддасцё.

Нежыцьімуподлайвёсцы,Нечуцьіммужыцкіхслоў,Расціімлягордыхпалацаў,Уцехаюбыцьдляпаноў».

ГордаўадказшыпшынаСваёйскалануўгалавой:«МілейнамроднаяхатаЗяесаламянайстрахой.

Закаменьгарачыхапайцеся,30Анезанашыхдзяцей.

264

Якбудуць—недамназнявагуКату,штомучыцьлюдзей».

Цягнуцьрукідаружы—Шыпшынадаўаднаму,Ўзялісяянызашыпшыну,Рукікруцяцьяму.

Сцябаўгайдукоўувочы,Патварыбязлітаснабіў,Падрапаўгайдуцкіярукі,

40Аружусабойзатуліў.

Пабеглізадапамогай,Бягуцьзрыдлёўкай,зкасой,ІкажашыпшынагордыДзяўчынекаханайсваёй:

«Бегма,ратуемся,ружа,Каханка,радасцьмая».«Шкадамнематулі-вішні.Бяжы,застанусяя».

Заімдапушчыгналіся,50ГналісязсабакаміўследІтолькілярэчкіглыбокайЗгубілішыпшынаўслед.

Інельгаз’явіццазпушчыДаружыкаханайяму,БомогуцьсхапіцьгайдукіІкінуцьнавекіўтурму.

ТакіжывеёнулесеУшапцычырвонай,яккроў,Кінжаламіінажамі

60Узброеныдазубоў.

Стаіцьёнякгордымсцівец,Навёскузузлессяглядзіць.

265

Хайцяжка—затоевольны,Авольнамудображыць.

Атам,калястарайхаты,ЗсівінкаюналістахСумуехатняяружаУчыстыхросах-слязах.

Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

БАЛАДАПРАЧАЛАВЕКА,ЯКІЗМАГАЎСЯСАСМЕРЦЮ

Кашальзваліў,ахутаў,Грудзіпачаўсціскаць:«Хутчэйпрынясіцепуты,Ённехочасмерцьпаважаць».Лёднасценах.Калоціць.Цяжка.Із-завуснаўізноў,ізноў,Яквіноззаімшэлайпляшкі,Выцякаепаволікроў.Смерцьпрыйшлаіналожакмосціцца.

10Гэталепей...Неможнажыць.Такусёжаданаіпроста:Падкарыцца,павекістуліць.Будзецёпла...Спакойнавекі...Угрудзяхнесмыліцьагнём...ІнебудзегвалтуіздзекуІруінзаразбітымшклом.«Горад...горад...роднымой...любы...Па-надвулкамітлустычад...Ўсіхзнішчаюць...бетонныякубы—

20Камісарагестапазагад.Гададзін,атысячыгінуць...Ўсездаровыя—цяжкаканаць...Хуткадва...ёнвыйдзезмашыны.Трэбаўстаць,трэбаўстаць.

266

Ёсцьзагад...Меліўсеахвоту.Ёнсябрамзаявіўтады:«ПравамненадалісухотыІюнацкіявашыгады»...............................Цяжкаўстаць,быдзіцёнкузкалыскі,

30Трэбадумаць,хадзіць,глядзець...............................Анадім,схіліўшысянізка,Умаўляепяшчотнасмерць:«Штотытрызніш.ЛепейпамерціІспакойнамарыцьіспаць.Спацьтакдобра».«Абольусэрцы?Трэбаўстаць!Трэбаўстаць!..»«Спі,каханы.Галоўкацяжкая...Сонапошніцябеатуліў...»

40«Прэчадсюль...Немагу...Нежадаю...Янеўсёдавяршыў».Якнахваляхложакхістаўся,Заставаласясоракхвілін.Ёнпаволі,пачасткахпадняўся,Быцяслярскіаршын.Іхоцьсмерцьабяцалацішу,Мяккісон,салодкідурман—

50Ёнякп’янызпакоявыйшаў,Намацаўшыўкішэнінаган.Валакласязаімнеадступна,Болічылаганьбоюадстаць,СторазоўнакожнайпрыступцыЗапрашалалегчыйнеўстаць,Алеён,слабыігалодны,Адказаў,сціскаючырот:«Штомнескажамойгорадродны?Штомнескажароднынарод?

60Штомневыглядтвойдзікіігрозны?Восьтойдом.Япамруўбарацьбе.Тыспачаткумярзотнікавозьмеш.

267

Япрымушуцябе.Тормазрыпнуў...Ідзепаалеі...Адыдзіінезамінай,Адыдзі,адыдзіхутчэе,Станьуньтамімаўчы,чакай».Першыстрэлупэўненагакнуў,Другітрапіўяшчэкамусь:

70«Атрымай,атрымай,сабака,ХайжывеБеларусь!»Восьштыхоўхалодныяджалы,Восьапошнідасмерціпарог...Смерцьзубамізаскрыгатала:«Ёнпамрэ,алеёнперамог».Чалавекнанагаххіснуўся,Простарукізлажыўнакрыж,Паглядзеўнаяе,усміхнуўся:«Шточакаеш?..Хадзіж...Хадзіж».

[1955]

***Ічагогэта,таварыш,Такзаўждыбывае,ШтоудомачастамарышАбнязнанымкраі?

Аяклёстудызакіне—СэрцасніцьзаўсёдыПразвычайнуюасінуНароднымгародзе.

[1955]

268

10

20

30

СЛОВАМІЦКЕВІЧУ(Верш у прозе)

Кажуць,штоўночнадваццацьшостагалістападатыз’яўля-ешся на зямлю, якая цябе нарадзіла, і ходзіш па ёй, загляда-ючыўкожнуюхату,укожнуюадрыну,наднокожнагаглыбо-кагавозера.

Нячутныя крокі твае, а вочы з пяшчотнасцю нябачанайглядзяцьнагэтуюпростуюімілуюзямлю.

Рукі твае дакранаюцца да кары дрэваў-манументаў, га-лубяць кожны ліст на прырэчнай каліне, а вушы чуйнапрыслухоўваюцца да новых спеваў, што гучаць на берагахчыстых,яксэрцатваё,беларускіхрэк.

Ночвялікая-вялікая,ітамупаспяваештыпабывацьскрозь:на рудых берагах Дняпра і на беразе Світазі, дзе ў хваляхводарасцізаблыталіся,якрусалчыныкосы,усініхлясахГро-дзеншчыныінагарыМаяк.

Неабсяжнаязямлянаша,алепаўсюль,дзепачуешты«ку-гаканне» савынад акномхаты, ты, непрыкметны, заходзішухату і глядзіш у вочы новаму чалавеку, які нарадзіўся ў тойдзень,калітыпамёр.

Ідзіцёнакмаўчыцьіўсміхаецца,боёнбачыцьтое,чагонебачаць дарослыя: не прывід, а проста добры чалавек, толькібольшмаўклівы,большпаглыбленыўсябе,нахіліўсянадім.

Атыглядзішнаягоі,калібачыш,штосумленныявочыўягобацькоў,даешямудобрыісумленнылёс.

Аднаму тыдаешбудучынюслаўнага казачніка, другой—будучыню добрай маці, трэцяму — славу вялікага героя, ачацвёртаму—проста славуЧалавека, працаўніка, рукі якогаробяцьусёназямліікормяцьтаксамаўсіх.

Мяне ты чамусьці зрабіў паэтам, даў мне вочы, якія ба-чаць сум явара над вадою; вушы, якія чуюць песню чалаве-чую; рукі, якія здольны перабіраць як струны галіны пры-рэчныхверб;ногі,кабвыхадзіцьзямлю;іглотку,кабспявацьязычніцкіяпесні,песнісонцапаклонніка.

Янекажу,штотвойвялікіголасгучыцьунашым.Простамаленькімялінамдобраўцяніадвечнагадрэва.

Пераблыталіся нашы шляхі, шлях тваёй Радзімы і шляхмаёй, і шляхі ўсіх краін славянскіх зліліся ў адну раку, і неадрозніш,дзетая,адзеіншаяплынь.

269

40

50

60

ПацябняіКаліноўскііТраўгутбараніліпраўдутваю,рускі,беларус і паляк, і славаю іхняй быў бяссільны плач кабеты,праякітыпісаў,імоцныўдарнашчадкаў,якіяпаваліліспрад-вечнаепудзіла.

Вялікаесонцаславянскае, тыжбачыш іх,каліпрыходзішданасулістападаўскуюноч, тыжсамведаешгэталепейаднас.

Як сонца ў маленькай кроплі, адбіўся гэты вялікішлях унепрыкметнайдолімаёй.

Продак,штозагінуўушэсцьдзясяттрэцім;песні,штоспя-валамнемаці;сваякмой,якікалісьціўпадпіткуназнактаго,што жыве ў нашчадках дух і мужнасць Гражыны, з’ехаў з«капцаМіцкевіча»нагарачымкані,пусціўшыягонаўскач.

Яверу:табегэтаспадабаласяб.Тызаўждылюбіўмаладзецтва.Алебачыш,іншыя,новыянадышлічасы.Восьрукісябра-

палякаўмаіхруках.Яадчуваюіхцеплынюіцвёрдасцьісуро-вую,сяброўскуюласку.

Вось кніга тваіх вершаў перада мною. Яе падараваў мнетвой нашчадак (нацыя ж заўсёды нашчадак лепшага свайгопаэта).

Інавокладцынапісаў ён словытвае: «Вашычужаземныятварымаюцьправапражыванняўсэрцымаім».

Бачыш,восьзямля,восьноваежыццёнаёй.Настала «сіла праваў», і праз стагоддзе абняліся ўнукі

славянскія.Кветкі і чырвоныя галіны восені, працу рук нашых і

песніпрыносіммынамагілутваю,вялікаесэрцаславянскае,настаўнікісябранаш.

Звоняць і звоняць вярбовыя струны, і цвёрдыя крокі тваезаўсёдыгучацьразамзнашымі, інаперадзе, ілёгканам ісці,адчуваючыцябепоруч.

Туды,туды,дзесонцаўсходзіць.

[1955, восень]

270

CТАРЫПАПІРУС

Памяці М. Багдановіча

<...>Адкрыйцевушы,людзі,імаўчыце,Бославайсмерцьперамагаеммы:...............................Ўпяскахстаяцьдзведаўніяграбніцы,Двухфараонаўсмертныядамы.Ўсювелічпершайнеапецьславамі.«Яперамогізабыццёіплоць,Багоўічас,боязмагаўсязвамі,Я,царцароў,жыццё,здароўе,моц.Грабніцайгэтай,пірамідайгэтай,

10Штоузнясласянадусёйзямлёй,Язаслужыўсабездзіўленнесвету,Любоўіжахпрадмудрасцюмаёй».Так,слава,так,здзіўленнеперадсілай.АлелюбоўякатрымацьтабеЎсіхтых,штомеліпальцыкракадзілаАдчорнай,страшнайпрацынацябе.Тыўкамніўклаўюнацтва,сілу,волю,Тыбудаваўдапірамідшляхі,Тыасудзіўлюдзейнавечныголад,

20Народсвойадарваўшыадсахі.Жыццёмільёнаўлюдуаждаскону,Іхсытасць,працу,творчасцьіспакой—Тыўсёуклаўугэтычорныконус,Умёртвыпомніквелічытваёй.Восьспавяшчаюцьцяжкіяскрыжалі,Яклюдхвасталіпахудыхплячах,Яктутзнатугі<...>паміралі,Якгінуліададпугіімяча.Падважнікамзвычайным,хлебнайпарай

30Усталапірамідаякскала,КалібнадКемтампраляталіхмары,Янабуіхвяршыняюўсплыла.

[1955, снежань]

271

МАЯАНАНІМКАНАЧЛЕНАЎСАЮЗАПІСЬМЕННІКАЎБССР

Зпяшчотаюзвалі:«Сынку»,Няўтомнасамнойработалі,ТамуяпішуананімкуЎпадзякузаіхтурботы.Янепаклёпнікзроду,Ясэрцамлагодныічысты,Яўрэшцеўсёдлянарода,Дляіхняйжадобрайкарысці.Назвуцьімянедабрадзеем,

10КалізразумеюцьдастойнаУплыўмойдобранадзейны,Маральныідобрапрыстойны.Прыхільнасцьмаю,язнаю,Сёй-тойненайдзежыватворнай,Аяждобразычлівасцьмаю,Спрыяльнуюідабратворную.Іястаюзапарадак,Імненаплявацьнасловы.Хайклічуцьхоцьслізкімгадам,

20Затоеяпрынцыповы.Я,можа,сённяцалую,Азаўтрааддамназгубу...ТамупершзаўсёданашуяНасамыхблізкіхілюбых.Адзінвідавочныстыляга,Боносіцьчупрынурудую!..Прашувасзвярнуцьувагу,Бото—небяспечныялюдзі.Амойнастаўнік—язнаю—

30Пішасотуюкніжку,Эстэцкаепёрыйкамае,СядзеўзапанаміўЛукішкахІўсёнадрываўсваегрудзі,Ісветунебачыўбелага,ЎтойчасякдобрыялюдзіЎсепапіўныхсядзелі.

272

Атой,штомянерэдагуе,ТойкурыцьцыгаркіўласныяІіміўсіхнечастуе,

40Стаіцьзапрыватнуюўласнасць.<...>І,датагож,ён...татка!!!Грэхмовіць!—маедачушку.Івосьбываюцьжажгусі!Самбачыў,небыцьмнежыву,Паэтыдваз«Беларусі»АднойчынапераправеЗаместгуркоўмаласольных,АйчынныхблінцоўсаздорамСядзелііеліфранзолькі

50Ііххвалілібезсораму.Яведаю,вампатрэбна,Тамубудзьцеўдзячнымі,чэрці,АтрыццацьдынарыяўсрэбныхПашліцемнепростаўканверце. P.S.Івосьяшчэ,ягамосці,ПрашуВасдобраправерыць—Яккажуць,мойдругз«Маладосці»,Звадыяшутурэцкуюверу.

[1955, снежань]

***БеглахуткамышкаУсваюнару.Ўнорусваю.

З народнага

УцякаламышкаДанары,ДасваёйзалатойКаморы.ЎмышкіпадпадлогайХаткасвая,

273

ЗзолатабліскучагаЗлітая.Ўмышкіпадпадлогай

10Дзеткіспяць,ХвосцікітолькіЗкалысаквісяць.УмышкінапалічцыЕжаёсць,Свечкіагарак,Кілбасныхвост.МышкаданоркіТакбяжыць,Штокаточкутлустаму

20Незлавіць.ДображыцімышцыУнары,УсваёйзалатойКаморы.

[1955, снежань]

КАЗКА

Спіцьзямляпадснежнайпярынай,Недзелёдпадкапытамзвініць.БыўпадушкахзпяралебядзінагаДрэмлюцьвёсакскупыяагні.

Лесвакол,саснабураломнаяІваўчыныдалёкіхор.АдпакрытагаснегамкомінаДымплыведаспакойныхзор.

Ружыбелыянавербалозах,10Ціхакрочыцьпаснегусон,ЎночысветлыядзікіякозачкіПадыходзяцьдасамыхакон.

274

Цібягуцьваўчынагагневу?Цістаяцьпростатакужурбе?Або,можа,ляснойкаралеваюЗапрашаюцьупушчуцябе?

Дайпагладзіцьтваевалоссе,Якнадзенешзорнывянок—Памятайпрамяне,русакосая,

20Памятай,мойдобрыдружок.

[10 снежня 1955]

***ЎстануранкамнасустрачсонцуІпацёплайзямліпабрыдуТам,дзеяблынімарацьбясконцаУблакітнымвясновымсаду.Пацягнуся,існуаковыАпадуцьзпасвяжэўшыхрук.Моцнапоўніцьвялыясловы,Сэрцаўзбудзіццаярыстук.Іпайдупарасістыхпалетках

10Так,кабзновымспаткаццаднём,Імахнатая,алаякветка,Кветкасонцазаззяеагнём.Ўновымдніўсёпрыгожымбудзе,Ёнпаўстаненадновайзямлёй.Паднімайцеся,добрыялюдзі.Крочцексонцупоручсамной.

[1955]

275

***

Восеньнясепавуцінне,Дрэвамчасзапалаць.ПаўсіхбаравыхрабінахЧырвоныяплахтывісяць.НяўтульнанамокрайсялібеІўпозніпрысмеркучасВяргінітаўкуццаўшыбы:«Пусціце,пусціценас».

[1955]

АГЕНЬЧЫК

Коніпрысталыяймчаццапанура.Лютаўскіхолад.Трывогавачэй.ВыеіплачаапошняябураКалязанесеныхснегамплятней.

Шляхмойдалёкі,дарогакаравая,Ўнебаляціцьнеспакойныдымок.НедзедалёкамігаеласкаваЎцемруйбуранзалатыаганёк.

Снытабесняццазімовыя,раннія,10Сніш,штокаханыўакенцастучыць.Любая,любая,вечнакаханая,Цёплыагеньчык,іскраўначы.

Ціхаўвайдуадзавеічырвоны,Нарукімяккавазьмуяго,Цёплыкамяк,разаспаныісонны,Неабазнаны,штодачаго.

[1955]

276

РЭЗЕРВАЦЫІ

У Аршанскім раёне пад лесамналічваецца сямнаццаць працэнтаўагульнайплошчы.Каліўлічым,штоагульная колькасць плошчы пад ле-самуБССР—трыццацьпрацэнтаў,дык мы палучым нядрэнную, ска-жампрама,суцяшальнуюлічбу.

Урывак з вельмі мудрай прамовы

Олясыазёрнагакраю!Мнечамусьціваснепазнаць.Ухмызах,упняхзадыхаеццаВашыхдрэваўрэдкаяраць.Тутпраклаўясцяжынкупершым.Тутглытаўявогнішчадым...КожныстукнахабнайсякерыАддаеццаўсэрцымаім.«Лес—багацце!»«Лес—бацькакрыніцы!»

10Дыкчамуж,скажыцевымне,ЗстапрацэнтаўмотолькітрыццацьСталалесуўмаёйстаране?Мотаму,штозчасоўВашчылыЎсеўкраіне,камунелень,ВекавыядрэвываліліІзнішчалізялёныцень?Ўсеакрайцыадпушчаўкраялі:Мураўёвы,купцы,паны.Мынелепшыя,мыспяшаемся,

20Штонамдрэвы?Нямыяяны!Браканьерыначныя,нясмелыя,Іяшчэ(масівамнажах!)Браканьерызраспухлымпартфелем,Здутайзводкаюўпухлыхруках.Штоімхлеб,штокрыніцападценем,Штодзяржава,штоярнагарбе?Ісякуцьянытыя«працэнты»«Кумбратсвату»,начальству,сабе.

277

Аўапошніхмясцінахдзікіх30ЎсёхутчэйадгодуугодВыміраекалісьцівялікіЛесуноўдабрадушнынарод.Братстарэйшыславянскіхнацый,Штокарміўіхаваўадпаноў,Якіндзеецурэзервацыях,Выміраез-загэтыхаслоў.Ённамдаўнашысветлыяхаты,Бараніў,даўлюстэрківод...Ялюблюгэтыдобры,калматы,

40Жартаўлівы,вясёлынарод.Ялюблюіхмастацтвачароўнае(Памірае,знікаеяно!),Іхвігвамыззялёнаевоўны,Шоўкпалян,вышываны«сном»,КілімымахавыязялёныяЎалыхкраляхлясныхжуравін,Іубраннііндзейскіхклёнаў,Ізавушніцылюбыхрабін.Кожнымпнёмнепатрэбнымзнішчаюць

50Шчэадзінлесуновырод...Выміраеён,вымірае,Гэтыдобрыляснынарод!Гэтажчыстайвадырасізм,Такпакрыўдзіць,таксціснуцьяго!Кабнеправіцьапошняйтрызны,Заступісязабратасвайго.Я,йдучыаднойчыпалугу,Бачыўсампразкалінавыфлёр,Яклясунцягнуўсядадруга

60Ўдальні«востраў»засораквёрст.Пніваколаждазамкасуседа,Дубсамотныстаіцьнагары...НевясёлаяйшлабяседаКалістрэлісядвасябры.«Кепска,браце.Адлесуўламкі.Апрыпомні,якнасажаніць,Дыкнадрэвахстаялізамкі,Полкпаддрэваммогадпачыць».

278

«Ісячэісячэкожнызлодзей,70Інедумае,д’яблаўсын,Штоўзрастаў«Фогельзанг»стагоддзі,Азваліўсязатрыццацьхвілін.Мынесупраць:падаткігрыбамі,Нударогі,нуўшахтыдлявас.Гэтадобра,мыведаемсамі,Паляцьвугаль—непаляцьнас.Ісабежпадразаюцьжылы,Сушацьглебу,нахлебплююць:ДаСмаленскавіціныхадзілі,

80АцяперідаОршынейдуць...»«Кажуць,ёсцьначальніквялікі...Падпісаўсябыкожныкорч,Алежмынепісьменныя,дзікія,Ўбеларускай,якцёмнаяноч.НедажыцьнамдасветлагаранняЦеразгэтыхпадлюкдурных.Намбыпростападняцьпаўстанне,Алежзброя,зброяуіх».Ірыдаліабодваўасінах,

90Паўтараючыбезнадзей:«Пэўнасцерпім,пэўназагінем»,—Ікацілісяслёзызвачэй.КаліжвецердыхнуўкрылатыІзаймаласясяйвадня,Зноўцягнуўсястарыдахаты,Спачываючычастанапнях...Людзі,слухайце!Гэтакнеможна!ХайдакожнагазноўізноўДалятаюцьзпушчытрывожныя

100Галасыстарэйшыхбратоў.СветнашстанеякМарспустыняй,Напалеткахвыгарыцьхлеб,Душыстануцьроўна-пустыміЯкбязмежныінудныстэп,Абмялеюцьсветлыярэкі,Вымруць,вымруцьупушчахзвяры,Знікне,знікнезжыццячалавекаДалясныхвандраванняўпарыў.

279

Кабстаяліўсадахпалацы,110Кабламіўсяадежыстол,Утварыцепаўсюльрэзервацыі,Каляўсіхгарадоўісёл.Заклінаюлясноюсвабодай,Заклінаюжыццёмлюдзей,Іімемлясноганарода,Ідушоювашыхдзяцей.

[1955 — 1956]

ГОРКІЯНАПЕВЫ

І

***

АкулярынадзенекрытыксівыІ,сярбаючыцёплычаёк,ЗнепрыхільнымпахістваннемгалавыПеракрэсліцькожнырадок.«Аптымізмуняма.Дыйштогэтаўвас?Трэбажыці,братка,ўпрыскок.Стогадоў,якмінуўНавалісачас.Чытачувашагора—плявок».Другпамёр,нявестаздрадзілавам,

10Ухітрылісяшыюзламаць—«Нетыпова!Дурніцы!Даўнішніхлам!І,наогул,трагедыйняма».ЯжадаўбызмесцапайсціўштыкіІспытаць,яккожныбспытаў:«Тыпрайшоўжыццё.Якзбярогтыбакі?Можа,ўвацезашафайляжаў?»«Аботак...спакайнейпустабрэхамжыцьІнаводзіцьславесныдым?Хтосказаў,штонетрэбаігорадзяліць

20Зсамымлепшымсябрамсваім?»«Каліпершымкаханнемгарыцьгалава,Калігорка—кладуцьзсабой

280

«Бэзукуст»,«Ткачых»і«Магілульва»,Анетвойбарабанныбой».«Смехісумнепадзельны,якхлебісоль.Добрысмутакнетрэбадушыць.ЗацвярджаюправавершаўнабольІнаўсё,штожывеўдушы».

ІІ

ТРОЕНАВЯСЕЛЛІ

Ідунавяселлемілай30Нацянькікрутаярамначным.ЛістападшалёныякрылыРазгарнуўнадсадаммаім.Мусіць,тактуўяенехапіла,Розумзнікнагадзінуадну,Штояна,запрасіўшы,забыла,Якгукаліўдваіхвясну.Збатарэйкайпразвецеркрылаты,Штоп’яніцьгалаву,яквіно,Дабярусядавашаехаты

40Іпастукаюцвёрдаўакно.НадрыжачыярукімужаПростаскінузплячэйпаліто.Штоёнвінен,чырвоны,якружа,ПастушокзкарціныВато?Схамянеццаіён,язнаю,Якпаспеецягапрайсці,Алеябрацьверхнежадаю,—Хайвамшчасцебудзеўжыцці.Іхоцьцяжкабылорасставацца—

50Янемог,немогнеўцякаць:Падшукайсабеіншых—вянчаццаІдаброўсваекуфрызбіраць.Хайадмузыкіўсэрцытрывога—Незраблюікрокуназад,ІнедасцьзразумецьнічогаМойвясёлыіжорсткіпагляд.

281

Чынныхтвараўчужоемора...Толькістуль,дзедзяўчачыстан,Нехтаглянезтугойнепрытворнай

60Празняпрошаныхслёзтуман.Яжыву.Будуцьрадасць,імукі,Івясна,іспеўсалаўя.ГэтымозгіразумныярукіЗаўждывозьмекраінамая.Апахучыявершаўсоты,Спеўкаханняпацёплыхсадах,Сэрцагэтазбязмернайпяшчотай—Безастачыіншайаддам.

ІІI

ПРАБЕТХОВЕНА,СІНІЯВОЧЫ,ГАРБАТУЗВАРЭННЕМІНЕЗАВЕРШАНАЕКАХАННЕ

Белыяснягіляглізахатай.70Навуголляхсініяагні.ДумкаўпрызмеркуляціцькрылатаяЎгорад,дзеабвокныснегзвініць.Белыбэзіржоюкрыўсяўмаі...Дзеён,бэз?УгорыіжурбеПамяцьпракаханнепраклінаю,Праклінаюпамяцьпрацябе.Залацістыхкосаўпавучынне,Вечартой,вясенні,залаты,Вочысінія,сухуюйльдзіну,

80Штонасілазаместсэрцаты.Яктысталагэткай—мневядома,Хоцьглядзеўпразрадужнаешкло:Тыжылаўтакімпрыстойнымдоме,Штоад«тону»млоснаўсімбыло.Канарэйківывелісязмоды,Алеўсёадноўтакіхдамах«Стыль»пануеўладнанад«прыродай»,Ажывоевыклікаежах.

282

Праўда,ёсцьіновыхгустаўслова:90Якбажок,якпалкаялюбоў,НадраялемхмурыццаБетховенЎтаварыствезнейкайтамГарбо.Выбраліпапрыгажэй,уфраку,Кабнераздражняўвачэйпарыў,Граюць«Лунную»задменнымсмакам,Граюцьтак,штоя,каббыўсабакам,Мысуўзвёўдалюстрыізавыў.Хтоўдамахпадобныхзразумее,Пазабыўшыпражабоіфрак,

100Бунтяго,магутны,безнадзейны:Данябёсузнесеныкулак.Ёнглядзіцьякугасцяхзпартрэта.«Кепска,дружа?Ведаю.Маўчы.Наабшарахтакспяваелета,Штоглухомучуць—анеўцячы...Наваткалібвылеззрамкімалай(Тыжнеходзішціхапазямлі),УпярэдняйбыцябеспаймаліІдастолугвалтампацяглі.

110Шкляначкі,імбрычкі—неадбіцца.Іварэннемсталібчаставаць.Радзілібзначальствамнесварыцца,Некахаць,небіцца,непалаць.Зразумейцежтоннымімазгамі,Штоямуадсюль—хоцьнакасцёр!Ёнжаўсёжыццёзмагаўсязвамі,Нуавыізаразжывяцё!Подлысвет,іўдумкахнесвабодны.Поглядамізбітыміжывы!!!

120НукамутутцёплаціхалоднаАдтаго,штоіснуецевы?!?Жывяцеяккротякіпадземны,Працыунікаецеімар.Ісучаснасцьвамнегулпаэмы,Асухіінудныцыркуляр.Каб,пачуўшы,яккатуюць«Лунную»,УтрапёныЛюдвігмогустаць,Ёнбыпаглядзеўіпростаплюнуў:

283

Дзелявасневартапаміраць.130Ісказаўбы:«Хопіцьбіцьугрудзі.Хаймянепазбавяцьгалавы,Кабмяненепрызнавалілюдзі,Чортабздвамянелюбілівы.Лаялібза«дзікіяакорды»,Сваркіз«мецэнатамі»штодзень,Загалечу,барацьбуігордасцьІзатое,штоглухіякпень.Штопражыўжыццё,нестаўшыКрэзам,Штоішоўдарогаюпрамой.

140Штометалмагутны«Марсельезы»Прагучэўутворчасцімаёй.Адсуседства«Эгманта»зфакстротамАшалееўрэшцеісвяты,Доразводзіцьтутнудуіслоту.Яіду.Хадземсамноюйты.Хопіць!Агнцаўнецягнінанеба.Ласкумейнавекзапамятаць:КачаняцібрыдкамунетрэбаТаварыствазпаваюшукаць.

150Тутніякаенезвяжалыка.ХайнаптушнікусваімжывуцьІпрыгожым,меладычнымкрыкамНасалодупавічамдаюць».

[1955 — 1956]

ЗОРНЫДОЖДЖ

Цябеняма.Нямаелета.ЗасеткайліпавыхпрысадЗусім,зусім,зусімраздзетыКалоціццаасеннісад.Іраптамнабары,напашу,Запоўніўшыначныпрастор,ЗеленаватайтонкайпражайЛяціцьпатокспакойныхзор.

284

Ўабдоймыпушчы,якупастку,10Кабзнікнуцьуляснымкраю,ПадучаезлятаешчасцеНазмрочнуюзямлюмаю.Заімі—безданісусвету,Чакаеіхлясоўсцяна.Ганцыдалёкіх,зорныхсветаў,Хоцьвыскажыце,дзеяна?!Цішчасцетолькімокрымлукам,Штозноўзірнуцьутварвясне,Анетаму,хтоцягнерукі,

20Неёй,далёкай,інемне?Не,яневеру.Будзерадасць.Недлятаговышляхпрайшлі,КабзгінуцьслёзнымвадаспадамЎначныхазёрахназямлі.І,можа,ўранцы,ўлесезмоклым,НаціхіхтравахляазёрЗаззяесонцаўдымныхкропляхАпаўшыхзаноччыстыхзор.Іследнаросным,зорнымпылу

30Мянекудысьціпавядзе,Іяпабачутвартвоймілы,Амытыўзорнаевадзе...........................Ўабдоймыпушчы,якупастку,Кабрасцвісціўляснымкраю,ПадучаезлятаешчасцеНамілуюзямлюмаю.

[1955]

АЎГУСЦЕЙШАЯАСОБА

Ляплота,дзехмельупартыЛезепасотняхструн,Пудзіласталанаварце,Ўгоруўзняўшыбізун.

285

Лютасціснутывусны,Ляногпалкібуракоў...Цармоцны,ЦарБелайкапустыІМалыхгуркоў.

10Рукоюсціснутайправай,ТрайнымбізуномтугімЁнпагражаедзяржавамХуткімгневамсваім.

Якцар,вянцомувянчаныПразверныхсваіхсялян,НагалавесаламянайЁнтрэснутыносіцьзбан.

Шкода,штогодымінаюць,Шкода,штоіншыгарод

20ІўсяпавагазнікаеДабізуноўібарод.

Натытуламальнезважаючы,ЛяногягочыняцьбаіІсмелананоссядаюцьШумлівыявераб’і.

СтварылівясёлыпарламентНасамайягогалаве,Робяцьганебныяплямы,Хвастамітрасуцьлябрывей.

[1956]

МЯДЗВЕДЗІЦА

Палкастырчыцьзбярлогі.Сонны,трывожныроў...Алесзадуменныістрогі,Прыгожыбезстрэлаўіслоў.

286

Кулятрапілаўгрудзі,Укусіла,яктаяаса...Ўстала,вялізная,рудая,Выпрасталасяўся.

Кроўсвішчаз-падшкурыкалматай,10Лесувачахплыве...Зламалалапайрагаціну,Стукнулапагалаве.

Адтрупапляласяўтрывозе,Жахяедушутаміў,КалодаюўпалаўбярлозеПоручздзяцьмі.

ДзеціяетармасіліІўсёзразумецьнемаглі,Чамуіхмацібяссільная?

20Чагонеўстаеззямлі?

Збілісяўкучку,галодныя,Падранакіголадпрыціх.ПрыйшлімужыкіісвабоднаЎторбупаклалііх.

[1956]

ВЕРШЫЎПРОЗЕ

КВЕТКІ

Кветкі памятаюць нешта сваё, вельмі добрае.Нездарма янытакрадаснаўсміхаюццалетніміранкамі,сустракаючысонца.

І,магчыма, тамумы,людзі, якіябачылімнога агіднага іня-здольныя ўжо зусім чыстасардэчна сустракаць сонечны ўсход,таклюбіміхічасамізайздрым.

287

10

10

СОНЦАВАРОТ

НаЯнаКупалуналежыцьноччу,патаемна,папсавацьшто-небудзьучужымдвары.

Кажуць, калісьці лічылі за лепшае вырваць у кагосьцінекалькікветакнаклумбеіпакінуцьіхтам,кабянызавянулі.

Угэтымварварствеябачусякі-такісэнс:свавольнікісімва-лізаваліпрацусонца.

З купальскіх дзён яно ідзе на спад, і на зямлюпаступовапрыходзіцьзкасоюсмерцьусяго,штоцвіце.Невясёлыяўгэтуночлугавыякветкі:ціпасцінаюцьіхкасою,цізгубіцьіхсон-ца, ці аддадуць іхпазнейна разарваннехаладам—усё аднопачынаеццаспад.

ЗІМОВЫПРЫЦЕМАК

Шэрыдзеньнабліжаеццадапрыцемку.Папярочныяшчы-кеты, рыжыя кусты каля іх, і праз шчылінышчыкетаў мож-на бачыць узгоркі, якія зараслі нізенькім, рыжым, прытуль-ным алешнікам. Дом у глыбіні саду зараз нейкі цёмны, ісціўягонямаахвоты,але ітутрабіцьнямачаго.Снегстаптаныглыбокіміланцужкаміслядоў,шэрысумплывенаснягізнеба.

ПРОСТАЕ

Мы не бачым на зямлі той красы, якая сціпла і простаакружае нас, шэрага маленькага свету, споўненага такойнепараўнальнай красой,што я аддаюперавагу яму, а не роз-нымтамвяршынямівадаспадам.

Адталаясаломаляхлява,каліваколяшчэляжыцьснег,алепад аранжавым красавіцкім сонцам на мяжы саломы і снегуляжацьблакітныялужыны—тутшукайце яе, бессмяротнуюкрасу.

Паветра блакітнае, п’янае, чыстае, якмаладосць, амынебачымсабакі,яківылеззбудкіігрэенасонцыбакіпаддры-мотныя спевы пеўняў, цаглін, пакладзеных на зноў адталыхлужынах,ікур,якіякапаюццаўцёплайзямліляхлява.

288

20

10

20

Асценыхлява,вільготныяяшчэўпазах,алетакіяўжома-ладыя,цёплыя,зпрозеленню.

Галубы сядзяць на страсе,— выпусцілі.— Радуйцеся, га-лубы!

Клячастаіцьлявозаі,прыкрыўшывочы,шлёпаегубамі,—есцьсена.—Радуйся,старыбелыконь!

Цёплы,нізенькі,радаснысвет.Убудцыіўцёмнайдзірцыхляваяшчэзіма,алесініяцені

ўсёкарацейшыяікарацейшыя.Хтозатрымаевясну?!!

«РАЗБІТАЕСЭРЦА»

Япрачнуўсяаднейкайтрывогі і зразумеў: трэбанаБела-русь. Сёння там зацвітаюць вішні і жывыя агароджы глогуружовайсцяноюідуцьпаўзцябе.

Сёння там пеўні гукаюць вясну і, калі выходзіш у сад,блакітныянезабудкіківаюцьтабегалавой.

Там,мусіць,вось-восьзацвіцеўкветніку«разбітаесэрца»,простая кветка, якой я нідзе больш не бачыў, акрамя як намаёйзямлі.

«Разбітаесэрца»,паўкругсцяблазнізкаюмаленькіхружо-выхсэрцаек,накожнымзякіхвісіцьунізебелаякропля.

Падкронамідрэў,дземокрыцень,цвіцеяноіцягне,цягнедасябеймаёсэрца,уякімжывелюбоўіболь.

Янідзебольшнесустракаўцябе,маленькаякветка,ітамудлямяне ты такіж самы сімвал бацькаўшчыны, зямлімайгокахання і трунымаіхдзядоў,якбусел,як зубр,яксініявейкіпралескі-любкі — першай кветкі нашай вясны (тут першаякветкабелая,быццамніякнеможазабыцьпразіму).

Яцягнусядацябе,простаяраслінанашыхкветнікаў,жываямаядуша,сэрцамаё.

Ікаліціхімлетнімсвітанкамзсэрцаектваіхпадаюцьсцю-дзёныя кроплі расы— я з сваёй далечыні адчуваю гэта так,якбыццамяныпадаюцьзмайгосэрца:такуюўразлівасцьдаекожнамусэрцучалавечамуімкненнедалепшай,далюбай,дасамайпрыгожайсваёйзямлі.

[1956, красавік]

289

ВЯСНА

РамузтрэскамвынялазакенцаІдасініпраціраешшкло,ШэрайпыльнайватывераценцаВетрыкамукветнікаднясло.

Кожны,хтопраходзіць,азірнецца,Хоцьспяшаўкудысьякнапажар,ІўадказвясноюусміхнеццаМілы-мілысінявокітвар.

Добраёйспявацьпаднебамсінім,10Добрарамуурукахтрымаць.Ўсонечнымсвятлестаіцьдзяўчына,Радасная,яквяснасама.

[1956]

ЗДРАДАСЛОВУ

Домвялікіямаюўспадчыну,Адзінаццацьмільёнаўслуг,Куфрыззолатам,словамматчыным,Шоўкстракатывясёлкавыхдуг.ДальняйНарачылюстрыпразрыстыя,ЗалатыяРадзімыдажджы,Людзімоцныя,рэкічыстыя,—Ўсезгадзілісямнеслужыць.Алеёсцьзакляцценаспадчыну:

10КаліздраджуупесніяІхлуснёйачарнюсловаматчына—Плюнеўвочымнемацімая.ПаднагойполевысахнероснаеІ,збярогшыторбуадну,Якжабрак,ястанунаростаняхІдарэмнадалоньпрацягну.Слугікінуцьслугунявернага,

290

Абарвеццавятрыскапавеў,ІСлавуцічзагідайбязмернаю

20Плюнепенаюўвочымне.Ігнаішчамнебудзезаложак,І,нарэшце,наватсамаДарагаямая,прыгожая,Пазабудземаёімя.ЗасмяюцьпалахлівагазайцыІразумнага—сонмдурных,ІзачыніцьдзверыпрадздрайцаюХата«ойчычідзедзіцмаіх».НаватвецерзРадзімысоннай

30НезацягнесвойспеўнадамнойПракустыпарэчакзялёных,Пражывіцупразрыстуюхвой.Ізагіну,загінубезславы.Іпакінусвойшляхбезагней,Інерадуга—багнаіржаваяУвядзеаджыццямяне.

[1956]

ЎСЁПРАЙШЛОІІЗНОВУБУДЗЕ

Чмельцалуесмолкуушыю,Аксамітны,вясёлычмель.ДрэўцяністыхгаловытугіяНарадзіліівалгітрэль.

Ухмызахпрамокшых,расістых,Дзедухмяныімокрыцень,ПтушкімалыярадаснымсвістамСустракаюцьліпнёвыдзень.

Маладоесонейкагрэе10Наватрыбнахалоднымдне.ТолькітыапускаешвеіІвароціштварадмяне.

291

Чуешспеў:«Жывіце,олюдзі,Кожныразмінаезіма,Ўсёпрайшлоіізновубудзе,Інічоганепройдзедарма».

Іцалуюявочымудрыя,Зновуўзяўшыцябеўпалон.........................Ўсёпрайшлоіізновубудзе,

20Яккаханнемінулыхдзён.

[1956]

СВЯТАЯВЕЛІКАМУЧАНІЦАВАРОНІЯ

Хатка,саднадрэчкайнапаўсоннай,Златаўкрыжстырчыцькаляакон.Анаімраспятаяварона«Іскупляе»грэхусіхварон.

[1956]

292

АДНОСНАПАХОДЖАННЯВЯЛІКІХБУРБАЛАК(З твораў кандыдата філасофскіх навук N.)

Эпіграфы:...Лухта!..П. Бацюшкаў. «Беларусь і Літва»,СПб, 1890, 230 радок

..............................Дурасць—дарбожы,аленельгажёюзлоўжываць

Бісмарк ...........................Прамтавары,ганарары...

Акты, издаваемые комиссиею,учрежденной для разбора древ-них актов в Вильне, т. I

...........................Iпасылка:Хторанаўстае,тамуБогдае.

СілагізмIIпасылка:Дожджякзцэбралье.

Вынік:Хторанаўстае,тойякзцэбралье.Падручнік логікі для інстытутаў

..................................Лысіна—гэтакучарынаапошняйстадыііхнягаразвіцця.

Бакунін або Пляханаў, не памятаю..................................Паісціне,пераліваннезпустогаўпарожняе.

Біблія ад Матфея, т. XII, старонка 57-я, шосты радок знізу

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .............

САМАЯДЫСЕРТАЦЫЯ

КабусювадунапланецеЎадзінаеморазліць,ІзкабетусягосусветуКабетуаднустварыць,Ікабгэтаабстрактна-кабетаУабстрактна-моразайшла,Ікабвыдзьмулаўморапаветра—Вось,напэўнаб,булькаўсплыла.[1956]

293

ШАНТЭКЛЕР

ЯктолькіночпакінехатніганакІнедзепершызарыпіцьасвер,ЗкуросадняўзлятаекожныранакПяснярзары,гарластыШантэклер.

Ён,абудзіўшысветдадзённайпрацы,ШукаезаразугнаіабедЗтакойэнергіяй,зтакімзаўзяццем,Бышчасцехочавыкапацьнасвет.

Такдображыць!Вясна,святлоімухі!10Шчэпажывемдапанаванняймглы!Забрамайпекла,штозавецца«кухня»,Шчэнекіпяцьпякельныякатлы.

ЎсявышніПевеньусваіхпалацахЯшчэнепрызначаўямусустрэч,ІЛюцыпаруснегавымхалацеНезанасіўнадімразючымеч.

«Дзеньдобры,браце,яктваекабеты?»Імнеўадказбалбочаважнаён:«Пакіньцевымянездурніцайгэтай...

20Ядумаю...Мойрод...Штобачыўён?

Мяневазілінапавозкахкрытых,Мнеесціскіфасыпаларука,ЯсустракаўзаруапошняйбітвыУбаявыхатрадахСпартака,

БудзіўрамеснікайавантурыстаНадальнішляхадзамкавыхмуроўІбачыў,якарыстакратібіскупБялеліўтварыкаляліхтароў.

Іявітаюсонцазалатое,30Я,ворагцемры,холадуізла,

294

Я,сімвалраніцызяедушою,Бязмежнайволі,барацьбы,святла.

Іяўздыхнуў,бораптаммнездалося,Штосветзанадтачастабачыцьсны,ШтомірныдомімірнаекалоссеНебольшякпопелпаднагойвайны.

АлюдбываечасталегкадумнымІдумае:“Агнёмяногары”»............................Узнятазноўсякерановыхгунаў!

40Будзілюдзейадсну,пяснярзары!

[1956]

АДНОСНАПАХОДЖАННЯДЫПЛАМАТЫІ

ПравадыріракезаўнаразмовуабмірыЗапрасіўварага,НачнуюСаву,ІцяжкоюкаменнайлюлькаюміруДагаворнамубокупрабіўгалаву.

[1956]

АДНОСНАПАХОДЖАННЯБЮРАКРАТЫЗМУ

Пітэкантраппячорузручнуювыбраў,СтолзнадворкупрысунуўдатоўстайсцяныІпавесіўтаблічку:«ПячорнымтыграмЧаспрыёмутады,яквымруцьяны».

[1956]

295

ПАРАЗУМЕЛІСЯ

—Яблыкі!Яблыкі!Зсадоўкаралеўскіх.—Пачым?—Усяготрызлотыхзамеру.Такаяжславутасцьнашагамесца,Якпапскінунцый,яккасцёлыіверы.—Трызлотых?Загэтуюпоскудзь?Жарты.Загэтыкізяк,падабраныўполі?—Аявамкажу,штоянытаговарты,Якжанчынасумленная!Якпандобрыкатолік!

10—Памыліліся,пані,яўБоганеверу.ШтомнепапаіштомневераХрыстова.—Ну,каліўжосправапайшланаадвертасць,Дыкіянецнатліўка,акурвазГжыбова1.

[1956]

ЛЬЁЛЯ

АднаступукомінаўдымныхІўзутайучобатнагіВымерлінаРадзімеЯзычнікаўзлыябагі.МотолькіянапрадвесніНекінуўяеберагі,Льёля,—боградасцівесняй,Богвесняйшчаслівайтугі.Ўвянкузлугавогамаку

10Босыідунадракой,Гатовыадшчасцяплакаць,Якхлопчыкпершайвясной.Ідунадглухімітонямі,Сэрцаскачаўгрудзях.Мускулаўбронзавыхброня,Акраўканастройныхклубах.

1Гжыбоў—гэтапрадмесцеВаршавы(заўв. аўтара).

296

Кветкірассыплюлагчынай,Мёдампавеюзлугоў,Кінуўакенцадзяўчыне

20Ахапакрадасныхсноў.Прымушучакацьінудзіцца,ІзкожнайвясноюзноўЖадацьпростайпеснісінічнай,Каханняідальніхшляхоў.Ах,майскаясветлаяволя!Ах,роднаястарана!Ах,сонцаіпахтаполі!Каханне!Юнацтва!Вясна!Хачускакацьнадракою

30ІкожнуюптушкуўбарыПагладзіцьцёплайрукоюІпецьпапрасіцьназары.НяхайжапаўсёйкраінеВішнёваясыплеццабельІўсэрцыкіпіцьбезупыннаСтарыязычаскіхмель.

[1956 — 1957]

НАСМЕРЦЬЯКУБАКОЛАСА

Сціхласкрыпка,штодушыбудзіла.Другі!Людзі!Скажыце,Штосплю:Другнашшчыры,НастаўнікнашмілыАдышоўўсыруюзямлю.

Ўкрайдалёкі...10Нямазвароту...Накагожтыпакінуўнас?!!

297

ТыжадкрыўнамДашчасцявароты,ТыжнасгрэўЎсамыцяжкічас.

Рукі,складзеныянасэрцы,Штожывілакожнырадок,Адрабілісвойцяжкі,Бяссмертны,

20Неймаверны,Вялікіурок.Працайкатаржнай,Працайдзікай,Яктытан,Празгадынягод,НаплячахРазамзЯнамВялікімЗнебыццяТывынеснарод.

30Ўстань,любімы,зірнінавокал,Ўсесынысабралісятвае,Бацьканаш,Нашзалётнысокал,Сэрцанаша,Сонцамаё!Хтожцяперпраспяваеправолю?Хто,яксонца,Сыдзенапалі?Дземузыка?

40Дзепесня?Дзедоля?Хтоасушыцьслёзызямлі?

[1956, жнівень]

298

ЖАЎРУК

Жудасны,мёртвы,лютыСтаяўнадзямлёюмароз.Зямля,ланцугаміскутая,Прамёрзлададнанаскрозь.Упаветцыаніпалена,Былкінямаканю,Жаўрук,закаханыўвясенняе,Ўзняўсяздабыцьагню.Нанеба!

10Нанеба!Нанеба!Жаўруктрапечакрылом...Трэба!Трэба!Трэба!Ляцецьзанябеснымагнём...Мёрзнуцьслабыякрылы.Вышэй,ніжэй,вышэй...Падаю,шчэзусілле...

20Чакаешматлюдзей.Абпаліўшыпушыстаелонца,ЖаўрукдаляцеўдаагнюІдзюбкаю,простаадсонца,Зярняткаагнюадшчыкнуў.Пячэнемагчымаўдзюбе.Немагу!Немагу!Немагу!Скінуцьнівамзімовуюшубу

30Памагу!Памагу!Памагу!Запарунадцёплайзямлёю,Заласкукаханыхрук,Заўсё,штозавеццавясною,Дзякуйтабе,жаўрук.Якжаўрук,ашалелыадрадасці,

299

ЖадаўбыадзінпаэтСторазоўузлятацьіпадаць,

40Кабсонцазвесціўсвет.

27 — 28 кастр. 1956 г.

ПАТОП(Старажытны беларускі апокрыф)

Ідзеньпрыйшоў.Іпацьмянеласонца.Распаўсячас.ІнебацёмнымскруткамЎзвілосянадзямлёй.Ілінуўдождж,ЯкбыццамстогадоўзбіраланебаВадудажджоў,азёрірэчакціхіх,Ваду,штовыссалівясёлкізлужын,Вадупралітыхчалавечыхслёз,Слёзгоркіхмаці,светлыхслёздзіцячых,Крывавыхслёзрабоўібрудныхпанскіхслёз...

10О,плачце,плачце,узрыдайце,людзі,Неспамышляйценасваёбяссмерце:Апошніжывяцёвыўсвецечас!Ідожджлупіў.ІзранкуцэлыдзеньТрубілісурмыпразсмугутуманаў,Іздраднікіхавалісяўкаўчэгах,Якіязаліваўсіберныдождж.Вадапакрылароўныямясціны,Ікоміныхалуп,іўсепалацы.Раўлішалёныясівыяхвалі,

20Раздзёршыветразітугіяўлоск.ІлюдзіўгоруузнімалірукіЎчаўнах,штоймчаліпагарбатыххвалях,Ганімыявятрамііагнём.Краінагінула.ЯкгуладхвальРоўдзікіголаснадвадойпустою:«Апошніяпачуйцесловы,людзі,Пакульвамвушынезальевадою.Язнішчусвет,язнішчучалавека.

300

Апрыкраліідобрыя,бохочуць30Дабрэйшымізрабіццазамяне.Імнеспявацьсваіхнайлепшыхспеваў,Боязжаруўсюземлянуютвар.Маўчы!Тызахлынешся,чалавек!!!»Адверзлісяначорнымнебехлябі.Двамесяцылілідажджызнябёсаў,Вадаглыталагоры,інаіхЖывымігронамівіселілюдзіІчасамадрывалісяўваду.Мядзведзьстаяўзслабымаленемпоруч,

40Змяяпаўзлавышэйадрудыххваль.Адзінтаўстунштурхаўувірдругога,Наплечысынулезшалёнаскнара,Трымаючыўрукахкашэльзграшыма,Ібіўнагаміпарукахсыноўіх,Якіяўсёжадаліратавацца,Схапіцьтаго,хтонекалістварыў(Штож,ізмяяпаруеццавясною).Танулітыя,штонаспінахлюдаРукаміпростыхгордаузнясліся,

50Зраклісямаці,зводняміжылі,Лягчалідумкузаадзіндынарый,Зажыватомнебачылікаленяў.Цары,уладарыікаралі,Штотаккрычаліпракраіныгонар,Штоздольныябылідушыцьсуседа,ЗабараняцьямужыццёіпеснюДлягонару«народа-ўладара»,ЦяпербыгэтыгонараддаліЗамейсцадлясваёйстапыадзінай

60ІўзадбыгандлярапацалаваліЗалітасцьгэткую.Дзяржаўнымуж,ШтодасябепрыкуўкалісьцібратаІўсёказаў:«Мойбрат—мойраб»,—тойзараз(Якізаўсёдыўгрозныячасы,Часывайны,навалыціпатопу),Ланцугадсекінаглядаў,якбрат

301

Пускаебурбалкіўвадзеглыбокай.Іўсекусаліся,штурхалі,лезлі,

70Хапалізараскошныяхітоны,Іпадаліўваду,ўваду,ўваду,Інемагліўцячы.ПахмурныдзеньНарэшцезавязаўсянадвадою.Ваколвада—нівострава,нідрэва,—Ўсёжудаснаягладзьідалячынь.НапятачкуапошнімцвёрдайсушыСуровычалавекздзіцячымтварам,Зрукамігрубымі,ўзняўгалаву

80Істомленасказаў:«Дзеньдобры,сонца».ФантанчыкаміплёскалавадаСпачаткукаляног,пасляўкалені...Ічалавекпадняўнарукінешта,—Апошняесвятое,—целалюбай,Пацалаваўшынепрытомнытвар.Надгалавоюўзнёс.Вышэй!Вышэй!(Ахваліподластукаюцьугрудзі.)«Каханая!Аддамжыццёзакрылы,Якіябузнясліцябенаверх».

90Халодны,стрыманыадбітаксонцаУпаўнагрудзі,любытварілона.Аёнстаіць.Нездрыгануццарукі,Узняўшыўнебадарагіцяжар.Ёнзрадасцютрымаўбызаразмногіх,Братоў,імаці,ітакіх,якён,Прыгнечаныхработайівясёлых.Аленяхайхацяяна:«Пяшчотка!Жыві,жыві,жыві,пакульмагчыма,Падыхайтрошкі,пакульянезнікну,

100Пакульжывеапошнічалавек.Штовымнезробіцесваімпатопам?Узяцькаханую?Янасамною.УзяцьРадзіму?Не,янажыве,ПакульжывеапошнісынРадзімы.Узяцьжыццё?ЯкБог,ябессмяротны,Ясонцанадвадоюуздымаю,

302

Імнойжывеібудзежыцьзямля.Оякпацалавацькаханайвусны,Калімаезнікаюцьпадвадой!»............................

110Старыапокрыф.Гэтатолькіказка.Іўсё-такіявыракусятых,Штоплакаліўкаўчэгах.Язтабою,Слабы,бездапаможны,якдзіцёнак,Магутны,якніхтонабелымсвеце,Любімымой,прыгожызвердвухногі,Мойчалавек.

1—2 лістапада 1956 г.

КАЛУМБЫЗЯМЛІНЯЗНАЕМАЙ

ПаэтлахмаціўвалоссекудлатаеІвяргаў,можа,чатырыгадзіныПрагромпасатаў,пратропікаўшаты,Прабегдрамадэраўўбарханахпустыні.Воплескістольузарваліўкватэры,Адзахапленнясалонзадыхаўся...Напэўна,Калумб,адкрыўшыАмерыку,Лаўраўгэткіхнедачакаўся.Чытаўёндоўгапрапальмынадстрэхамі,

10Прабойкуматросаўудушнымтруме.(Паэт,сапраўды,аднойчыпраехаўНакацерызПоцііаждаСухумі.)ПаэтунакудлызчаркайіхлебамКрылатаяапускаласяслава.Жанчыныпабеглібзаімажнанеба,Мужчыныгалантнашапталі:«Брава».Калісьцібылі«поэтыпечали»,«Паэты-трыбуны»,«паэтыпрарочыя»,Азаразслова«паэт»азначае,

20Часцейзаўсё,«улюбёнецжаночы».ІціхісумместачковыхбаронаўГудзеўпадсурдынкуўпакоілюдным:

303

«Ах-ах,мандаліны!Ах-ах,мусоны!Аўнастакшэра!Аўнастакнудна!»Яведаў—яныненавідзяцьновае.Наштоперадсвіннямісыпацьперлы?ІўсёжяўстаўіабрушыўсясловамНагэтупрыбрануюзграюпамерлых:Высядзіцётутадлямпысінія

30ІмарыцепрапірамідынадНілам,Аштовыведаецепракраіну,Ўякойвасмацінасветнарадзіла?Янавамнудная,шэрая,сумная.Ясцеяебульбу,ясцеяесала,АсамібылітолькіўмінскімДУМеДычуліаднойчыімяКупалы.НебачыцесветазаўласнайклумбайУмарахабнейкімцудоўнымраі.ШтовамдатыхвялікіхКалумбаў,

40Якіякрайвашвамадкрываюць?Пыляццакнігііхніяўкрамах,Забыццюаддалістарыякарціны,НавежахразбураныхполацкіххрамаўШыльда:«Распівачнаінавынас».Наўсёадпіска.Музей?Пачакаем.Зборвышывак?Некаліпрымеммеры.Аддзелэтнаграфіі?Якжа,ствараем.Помнікібураць?Праверым,праверым.Штоімзтаго,штозакнігуіслова

50Народсемстагоддзяўставаўустрэмя?!НелюбяцьРадзімы,нелюбяцьмовы.Хлопы!Іваныбезроду,безплемені!Штождзіўнага,адукаваныядамы,Штовыўзахапленніаднейкіхпасатаў,Хамылічацьзаўсёды«хамскім»Матчынупеснюіматчынухату.Аянепішупрачужыяшыроты.Яджунглііўнасадшукацьсумею.Сцяблінказвычайнайрасянкібалотнай

60Цікавейжывезаўсеархідэі.Удрэвахзмармуру—іхзвацьбярозамі,Увежахзкарункавыміхнімуборам

304

ЯдобрабачуўчарашніяслёзыІсённяшнісмехзбарацьбоюпоруч.Райскіяптушкі(сіваваронкі)Ўджунгляхдрымучых(лясахБелавежы),Ўкраінязнаемым(роднайстаронцы)Ўмімозысядаюць(уверасбязмежны).Штомнедакінутыххрамаўмая,

70Каліжывуцьлегендыўнародзе,КалінавыспахглухіхадкрываюКрокімінуўшыхтысячагоддзяў.Унашайкраінеёсцьбуслычорныя,Бабрыразумныя,якпрэзідэнты,Іжораваўскокінавесніхазёрах.Чуеце,гора-інтэлігенты?!Мядзведзілечаццатравамігоркімі,Шукаючыдзікічаснокналузе,Павук-серабранкаўгняздопадчаротамі

80Носіцьпаветрадзецямпадпузам.Авыльяцёпачужомуслёзы,Забыўшырадзімыпростыякветкі,Ілюбіцевершыёлупаўрозных.Вядома,свіннюпрыцягваесметнік.МаюРадзіму,маюзялёнуюЗабыцьіўразраднецікавыхсунуць?Малавамплюнуцьутварысонныя.Чакайце!Яшчэкалі-небудзьплюнуць!Аяўнародмойзаўсёдыверу

90Ідляяго,яквопытныкормшчык,АдкрыюнайлепшуюўсвецеАмерыку(ВёскуАмерыку,штопадОршай).

10 лістапада 1956 г. Прысмерк.Граюць канцэрт для фартэпіяна з аркестрам Грыга

305

***ЎсітнягахнадсоннайракоюБугайвадзянымаўчыць.Спяцьлілеіпадцёплайвадою,Кабнезмерзнуцьўначы.

КаліжвыплывуцьранкамнаволюІраспусцяцьпялёсткаўрой,Зкветківылеціцьмушкавясёлая,Штоўсюночспалападвадой.

Залатая,якновычырвонец,10Зцёмнайбронзаюнанагах,ЎсяўпылкуадлілеіісонцаПаляціцьушчаслівышлях.

КабзтабоюмысталімалятаміІлюбіліўначыцяпло,—Мыблілеюабраліхатаю.Восьбыдобрабыло!

Ліпень? — 10 ліст. 56 г.

ЛІСТДЗЯЎЧЫНЫ

Восень.Пустыядачы.Збеглісялаўкіўстажок.ДамяненараскрытуюкнігуСённяупаўлісток.Явінаватая,знаю.Явыпраўлюўсёсама.Ўсепаехалі.Ячакаю,Ацябеўсёнямаіняма.

10ЯкмнецяжкададомувяртаццаЙкожныдзеньнагрошыкраіць.

306

Тымнепраўдуказаў,прызнацца,Ячужаясталаўсям’і.Цягнікоўдалёкіягукі.Голыплюшч,якзмяя,насцяне.Даймнецёплыярукі,Ратуйадбацькоўмяне.Іншы,Нетой,штоулетку,

20Чакаецябеадказ.Яверу,НамокрыхпалеткахШчасцечакаенас.Хайснежаньнадхатаютрубіць,Няхайчакаюцьснягі—Толькітынепакіньмяне,Любы,Толькітыберагі!Яцяперсябедобраведаю.

30Некідаймянеадну,Зтабой—хоцьдабелыхмядзведзяў.Безцябе—ўкватэру-труну.ЛісцемокрыхкаштанаўЛіпненамокрайсцяне...Любымой,Любы,Каханы,Прыйдзі,пашкадуймяне!

10 ліст. 56 г.

ПАЯЗДЖАНЕ

Шляхцячэміждрэў,пакрытыхінеем.Зімні,казачныуборзямлі.Белыя,ружовыяісініяНаялінахружырасцвілі.Снегкранаешчокіпацалункамі,Снегспадаепаміжхвойсівых,

307

КабукрыцьнямоцнымікарункаміНасаняхвясёлыхмаладых.Толькіштопадснегавыміхвоямі,

10Збудаваўшыўвесніцахнакат,Хлопцыперастрэлііхсазброяю.Ігарэлкайадкупаўсясват.Князьсваюгалубкувыкраў«сілаю»Ідароднагагнязданясе,Любую,усхвалявана-мілую,Зшэранемузалатойкасе.Сонцаўхмаркуперадёйаточыцца,Упадуцьдубысівыяніц.Гэх,баярыскачуцьпаабочынах,

20Разпаразстраляючызрушніц!Дзікіпошчакаддаедарогаю,Снежнайпудрайсаннышляхкурыць.ШтожчаканнемсумнымітрывогаюПесняпаязджальнаягучыць?

«Ехалімылогам,Ехалімылогам,СустрэлісязБогам,СустрэлісязБогам.Ехалімылесам,

30Ехалімылесам,СтрэлісязВялесам,СтрэлісязВялесам.АказаўнамБожа:«Цідображвамбудзе?Цідображвамбудзе?»

Будзедобра.СамайпоўнаймераюВамжыццёнасыплеукішэньПрацы,дзетакідарогнямераных.Весяліцесяжхоцьгэтыдзень.

40Штож,злятаелістглыбокайвосенню,Кабдарогудацьлістамдругім,Заўтрапевеньзбудзіцьночгалошаннем,Паплывезпячуркіўнебадым.Апакуль—завікаханкуружаю.Будзестолібудзесмехлюдзей.Добраупакоікунастуджаным,

308

Упрытульнымпухавымгняздзе!Пралятуцьгадынадвамісветлыя.Будзьцешчаснымідзелятаго,

50КабсустрэцькалісьусмешкайветлівайПаязджанунукасваяго.Ўспомніцькнязьтадыдарогувузкую,Шэрань,конейбегірушнікіІдаткнеццазвянуўшымівуснаміДакаханай,зморшчанайшчакі.

11 ліст. 56 г. Нядзеля. 10 гадз. 40 хв.

ЯБЛЫНЬКІЎПУСТАЗЕЛЛІ

Ёнбыўсадоўнікамдрэнным,ІмнедватыдніназадПакінуўззаглухлымідрэваміСтарызапушчанысад.

Вечартакіпрыгожы.Таўкачыкінадгалавой...Лапата,пілкаіножык,Вапнаіперагной.

Пакульдрэвыкарміўяпамалу—10ЗпустазеллянацалінеНештаўадчаікрычала:«Ая?!?»«Амне?!?»«Амяне?»

Расхінуўшыбаркунзжаўтазеллем,Яздзіўленыбыўдаканца:Яблынькаўпустазеллі.«Штотытутробіш,дзіця?»

«Неведаю...Ягаладаю».20Яхуткапабегзавядром

309

Ісказаў:«Нічога,малая,Цяпермызтабойзажывём.

СытымітлустымгноемНакармлюязямлюпадтабой,КабпчолывясёлымроемЛяцелідакветаквясной».

КабмыадабрацьзмаглібыЗрукпэцкаляўродныдом,Рэкізатручанайрыбай,

30Лясызапошнімзвяр’ём,

Яблынькіўпустазеллі,Хмызыіаблогісвае,Кватэрыздзяцьмінясмелымі(Бобацькаб’еццаіп’е).

Іўзяцьіхсваёйрабочай,Сваёйгаспадарчайрукой,—ЯкбызаззялівочыБлакітнайРадзімымаёй.

11 ліст. 56 г.

ЭКСКАВАТАР

Экскаватар,дадыназаўрападобны,Паварочваўсяўямеляманастыра,ЦэглубіўтупымірагаміналобеІзаконвыдзіраўпавуціннекрат.Выбіваўз-падскляпенняўгнілыямыліцы,Іабвальваўкаменні,іцягнуўіхадзін,І,бязвольнаадвесіўшыніжнююсківіцу,Жоўтымжвірамрыгаўудалонімашын.Іпрабіласясонцанадносутарэння,

10Двухстагоддзяўцвільасвятліўшыагнём:

310

Катакомбы,скляпы,мяшкікаменныя,Косткібелыя,скутыяланцугом.Вычакаліягоічакацьстаміліся,Вашыкосткічакаліізгніліўпылок,Аяноўсёжсышло,прыгожае,мілае.Вынямарнамарнелі.Сонцасышло.Трапяткое,гуляепахваляхсініх,Пазямлібеларускай,пасветлыхпалях,Павясёлыхвокнах,пабелыхбудынках,

20Вышываныхкашулях,белыхчубах.Іхлапецзамурзаны,важныістрогі,Коўшспыніўіпрамовіўціхаізло:«Наварочалівастутяклёду,нябогі,Трасцаматарыіхняй,—шкоданаснебыло».Імінуладоўгімвекамхвіліна,ПакульзноўадчуўударырагоўТухлысветправаслаўнайподласційсвінства,Свечак,пранцаў,ладануіланцугоў.

14 ліст. 56 г.

ПРАШЧАСЦЕ

В. Краўцу

Штовымнекажацепра«Пабеду»,Дачу,інфарктістарыгемарой.Студэнт-першакурснікдваднінеабедаў,Івосьённатанцахздзяўчынайсваёй.Бэзувільготны,салодківодар,Уягоруцэкаханайрука,Ігэтанічога,штозусімнепамодзеЛокцівылезлізпінжака.Авальсцячэ,іжываямара

10Танцуезімміждрэўнадракой.Выдумаеце,ёнбызгадзіўсязаразЗмяняцьяенавашгемарой?Маладыівясёлы(хоцьсуткінееўшы),

311

ЗнепахіснымсумленнемудобрыхвачахЁнляпаеадарванайпадэшваюІшчасцетрымаеўруках.

15 ліст. 56 г.

ІРОНІЯЛЁСУ

О,якнаслаюцьзаграхібязбожныя!..А,зрэшты,штоспрачацца,ўгрудзібіць...Паверымхоцьнаміг«Заветам»розным,Цікавывынікможназіхзрабіць.КалісьцімытарыіфарысеіКрыжзбудавалінааднойгары,Крычалі:«Радуйся,царІудзеі»,Прыбілідошкузнадпісам:«INRI».Аіхнашчадкіўханжаствебязмерным,

10Зчароўнайпаслядоўнасцю,заўждыНаслаюцьзаадсутнасцьпалкайверыЎтаго,кагораспялінакрыжы.Ўсётакжаўкабалубяруцьсвабодных,СмуродзяцьцвіллюадсваіхсутанІнапалікрывівядуцьнародыЎімяраскрыжаванагаХрыста.

[1955 — 1957]

ГОРА

РучнаякарусельсяродгалінПрыткнуласякаляпясочніцмокрых.Асенніпарк.Іноч.ЛіхтарадзінСтвалыфарбуежоўтайвадкайвохрай.Ічалавекплывезсівойімглы,—Натварыбольіротзрабіўсячорным,Апалітопалошчаабствалы...«Хадземадсюль,учалавекагора».

312

Закаруселькімокрыяслупы10Узяўсяён.Ідзехутчэй,хутчэе,Ідзе,якнаманежыконьсляпы,Ікруціцькарусель,самкнуўшывеі.Штобачыцьён?Ліпнёвыцёплыдзень,Бегкаруселі,цёплыядарожкі,Віскзахаплення,дрэўзялёныхцень,Малыяручкіімалыяножкі.Яккожнызнас,іёнідзешукацьНамесцышчасцялектугісуровай.Нуяксуцешыць?Штоямусказаць?

20Ябыўбыгеніем,знайшоўшысловы.

[1955 — 1957]

***Непрыхавацьсваёйлюбові,ЛюбовіпалкайінямойДатых,хтокроўю,смерцю,словамІмякраінедаўмаёй,Хто,зразумеўшыгоднасцьсына,ЖыццяадлічаныядніЗагонарроднаекраіныПраводзіўнасваімкані.Змагаўсягоды—негадзіны.

10ІўпершынюаднойвяснойСустрэўсяздаўгавусымсынамІзсівайжонкаюсваёй.

[1957]

АНТОНАЎКІБУБНЯЦЬ

Ухацесвятлоізацішак,Аўсадзе,Калівецердыхнепаначах,

313

Антонаўкізяблынь,якгіры,Глухабубняцьабдах.Мнетактутпрытульнаіціха,Тутдобрытакінарод,ІдуякуроднуюхатуПасцежкахдакожныхварот.

10ІзастолнеапошнісаджусяУсваёйісуседавайхаце,Тыяксынамянесустракаеш,Беларусьмая,роднаямаці.Адтагоінасэрцызацішша.Аўсадзе,Калівецердыхнепаначах,Антонаўкізяблынь,якгіры,Кожныгодападаюцьнадах.

[1957]

ХРУШЧЫ(З цыкла «Ядзя-Ядвіся»)

Мяккіпрыцемакмая,Абдоймыякплюшч,УпаветрымільгаеЦяжкібронзавыхрушч.БысватыпрыляцеліАдтысячыместДаквітучыхібелыхЦіхіхяблынь-нявест.Такукветкахдурэюць,

10ШтоадіхніхдурніцБелыцвет,быўзавею,Намнаплечыляціць.ІбубняцьнапаўсоннаПраспатканнезтабойБамбавозаўмільёныНадтаполяйстарой.

[1957]

314

***ІмгненнізайздрасцідаславыДругімадразуаддаюЗаводарзалатойатавы,Зазвонкуюзямлюмаю.Захоладсецінасвітанні,ЛускіпадуставайсвінецІфіялетаваеззяннеВачэйкляпцаўмаімчаўне,Запростых,дарагіх,зякімі

10Плыўназямлімаёйпрызыў,Еўюшку,пахнучуюдымамСухіх,яккосць,галінлазы.<...>

[1955 — 1957]

***Тымнекажаш,штосмешнагэта:Быцьсляпымусваёйлюбові,Алепеснімаенепрапетыя,Песні,поўныястрасціікрові.Ўсёаддамяазёрамсінім,Інароду,іроднамукраю,БолюблюБеларусь,якдзяўчыну,Штозабдоймаўмаіхвырываюць.<...>

[1955 — 1957]

ЦВЫРКУНІПРАБЛЕМАЧЫСТАГАМАСТАЦТВА

ЗгарадоўегіпецкіхпажоўклыхМотамуўжонекальківякоўГандлярыўпахучыхскруткахшоўкуЎБеларусьзавезліцвыркуноў.

315

Безбілетныпасажырзпустыні,Ёнасеўзапечкаюунас:Цёпла,суха,быўсваёйкраіне.Грубкацепліццаўвячэрнічас.Старажытнейшыпаэтнасвеце,

10Чыстаемастацтвалозунгтвой.Недлялаўраў,недляславыгэтайПесняйпарушаештыспакой.Янесупраць:нампатрэбнымары,Алезаразнельгабыцьсабой.Ведаеш,шторобіцца,таварыш,НаРадзімесонечнайтваёй?ТвойСінайадстрэлаўшчэгарачы:Прыкладзі—іабпячэшдалонь,Муміікрывёюгоркайплачуць,

20Гледзячынараныіагонь.Яневеру,штобылобмагчымаСпевакам,сынамсваёйзямлі,ЗаспявацьсвятыматыўРадзімыДлявушэй,штопоўсцюзараслі.Трэбабараніцьусё,штолюбіш,Кабпаправузаспявацьпасля.Неспявайпрацёплыкутзагрубай,Пакульгорампоўніццазямля.

[1956]

САСТАРЭЛЫМЕСЯЦ

ЗатрымацьімкнусяназаўсёдыВосьтакім,якзараз,вобразтвой:Здальняйпесняю,значныміводамі,Змесяцам,штогасненадвадой.Месяцсастарэлыпамірае,Затрымацьяго,кабёнзаўждыАсвятляўтвойтварык,дарагая,Іўтраверасістыясляды,Ведаеш,ёнсумны,тонкі,белы,

316

10Сённяяхачу,кабкожныжыў,Ішкадуюмесяцсастарэлы,Штоўхвілінушчасцянамсвяціў.Зоркітыяж,аўвесьчасспадаюць.Нехтаўнебе,пэўна,ўсёжсядзіцьІдажыўшымесяцразбівае,Кабзасколкаўзоракнарабіць.Папрашуяго,кабёнпакінуўЎкожныміг,калісамноюты,Месяцдрахлы,месяцсветла-сіні,

20Штоняўхільнакоціццаўкусты.

[1956, снежань]

ЯЎРЭЙЦЫ

Шалеесінібэзнадстрэхамі,Бяжыцьпаімвятрыска-зыб.ЯўспомніўзціхаюуцехайТваіхвачэйбіблейскіхглыб.Адбілісяўіхклубыдыму,Нарэкахплачісечаўкроў,Пажарстаройтваёйрадзімы,Любоўдановыхберагоў.Гляджуўмаўклівымзахапленні

10УглыббяздонныхгэтыхводІверу,верубезсумненняў,Штобудзежыцьімойнарод.

[1956, снежань]

ВАЛУН«КАМЕННЫВОЎК»ЛЯДУБРОЎНЫ

Воўккаменнынакургане.Шчэдалёкадасвітання.МесяцпрывіднымсвятломДагараенадсялом.

317

ПраплываюцькарагодамЗастагоддзямістагоддзі.Людзітаюць,быццамсны,Іншыягарацьагні.Тольківоўкстаіцьзнямелы,

10Ўвесьзакутыўшэраньбелы.Воўкмаўчыць.Ёнразумее.

[1956, снежань]

МАСТАКАМ

МоныЛізысмяюццагубы,СтрасцьБетховенаўгукахпяе...Смерцьвартуетое,штолюбім,Вырвемлюбаезрукяе.Кабжылоінашчадкамспявала,Кабнавекістаялаўвяках.Рымзагінуўаддзідывандалаў,—РымжывеўЮвеналарадках!

14 ліст. 56 г.

ДУБОВЫЛІСТОК

Хтосказаў,што«дубовылістокадарваўсяадроднайгаліны»?Паглядзі,сяродстудзеньскіх,мёртвых,халодныхснягоўДагараюць,якполымя,неапалімайкупінайЗлісцемцэлымімоцнымхалодныякроныдубоў.

Зажыццёзаплацібарацьбою,крывёюісловам,Запалайуснягах,калінаватканаешадзін.Зарадзімутрымайся,якмоцнаелісцедубовае,Штозмярцвелае,ўлютым,некінерадзімыхгалін.

[1956, снежань]

318

***КабзніклінаўсёйпланецеАдвыбухаўціагнюДрэвыікветкісветлыя,Салавейісумныканюк,ШчасцеіпесняўхацеІтупатдзіцячыхног,—ДобраесэрцамаціЎсёбаднавілаяно.

[1956, снежань]

КАМУНІЗМНАЗЯМЛІІЎЧАЛАВЕЦЭХБАГАВАЛЕННЕ

Прысніўсямнесон,штознішчанывойныіголад,Штонаватдакамунізмупрывыклідобрыялюдзі,ШтоедуцьпанашыхгасцінцахрозныятамматаролерыІнаватсабакчастуюцьсмажанайгускайнаблюдзе.

Шчасцебязмернаеўсвеце,ніхтонебяжыцьадпрацы,Дзеціздзіцячагасадаразумныя,якЭйнштэйны,Надмірнымісветлымірэкаміўсадахвырастаюцьпалацы,Наплошчахзялёныхвёсаксвойскіяходзяцьалені.

Людзісталібагамі,ўсеяныўвопраткахбелых,10Няматаямніцадіншага,смерцінямапрадчаснай,Сэрцаневедаеболю.Хваробневедаецела.Песні,працаікнігііскрозькаханненязгаснае.

Няманідзебюракратаў,свінстванямасытага,Ніхтонеглядзіцьзпагардай,ніхтонемучыцьжывёлу,Ніхтобезчаргінепрэццаўпрыёмных,дымамнабітых.Тамуштонямапрыёмныхіўсепроставоіныўполі.

Ўкалішніхмёртвыхпустыняхнатравахцёплыяросы,Вялізныявежы-дрэвыукрылістромыяскалы,

319

ІнаватПанБогадменены,якмайстарнарозныяфокусы,20МашыністамсцэныпрацуеўтэатрыімяКупалы.

Неба—правінцыязараз,нанебезаразпаршыва,ЦэнтрсветавойкультурызаразнавозерыНарач,Атут—нікіно,нігазу,нілепшагаўсвецепіва,НінаватапошняйаповесціславутагаБрылянанач.<...>

Наўскраінекінафабрыкаблакітныягмахіўздымае,Спраўдзілісянарэшцемінскіхактораўмары.АзвершаўN.N.славутагапудамівадувыціскаюць,КабарасіцьзракетыапошнікуточакСахары.

Імнебольшзаўсёспадабалася,штоўМінскунаплошчах30вясёлых,Безрозныхтамбанкаўскіхсейфаў,безміліцэйскайварты,Грамадскіяпрыбіральністаяцьзчырвонагазолата.Старайцеся,добрыялюдзі,янотолькігэтагайварта.

Знепаэтычнымнамераміяразамзімісунуў(Якжа,восьзгэтайпоскудзікалісьцірабілікароны),Іраптам...раптампрачнуўсяіпершаюдумкайпадумаў,Дзежгэтамнедазарплатыпазычыцьадзінчырвонец.

Намчастабываецяжка.Нуштож,незвыкацьдагэтага,Неразжаўласнайкрывёюпальеммыградучагаруні,

40АбыназямліпрасторнайшчасліважылінашыдзеціУвечнай,унепарушнай,услаўнай,блакітнайкамуне.

Гэтанедаўняябайкапрарайскуюканюшыну,Немарапракрайшчаслівы,штолёгзагарамісінімі.Гэтасумленнеігонарвялікайнашайкраіны.Нашадыханнеісэрца.Адняцьіх—імызагінулі.

Хайчасамнажорсткіхіржышчахдзецізпугамібосыя—Дляіхяшчэзаквітнеюцьдалёкайкамуныружы,Імынезмяняемсязімінашымсуровымлёсам,Нашайжорсткайэпохай,добрайдлясільныхімужных.

3 лютага 57 г.

320

***C. М.

Каліўжамчужніцупылінкатрапіць,ЖамчужніцаадразубойпачнеІчужародныболь,штоцеладрапае,Жамчужынаюдзіўнайахіне.Няўжобылівы:пушчанадазёрамі,Асенніхолад,здзірванелышлях,Дванебы,дзвемаленькіхкартызорных,Штоззяліблізкаўдарагіхвачах.Мінулаежывеяшчэсамною,

10Алеразвеяўшчасце,нібыдым,Лісток,напісанырукойчужою:Тызамужам,тызнікла,тызчужым.Явывучаўпаваскаханнейрадасць.Яўдзячнываміверныдаканца.Небачыцьваммаёйакропнайздрады,Каханайвочы,больмайгожыцця.Ствараюдзіўнайпрыгажосціперлы,

20Наднеякіхзаснуўнясцерпныболь,Маяжываяімаяпамерлая,Крыніцашчасця,мукмаіхюдоль.

13 лют. 57 г.

321

СКАРГАМАГІЛЁЎСКАГАВАР’ЯТАНАНЕКАТОРЫХБЕЛАРУСКІХМУЗЫКАЗНАЎЦАЎ

БураўлесеАлоўнікавапераклікаеццапасілеўздзеяннязбурайуапошнімакцеоперыГлінкі«ІванСусанін»...

У апошнім акце той жа оперы зна-мянальны зварот Сусаніна да народнайпесні — і такі ж зварот да народнайпесні мы бачым у сімфоніях Цікоцкага,творах Аладава і балеце Крошнера «Са-лавей»...

Фрагменты з радыёперадачы «Традыцыі Глінкі ў беларускай музыцы»

Ялічыўдагэтуль,штоганьбаПерадкімсьціўпадацьнакалені,ПадчыняцьсамастойнагамайстраХоцьбыйвялікамугенію.Матулька!Янымянекрыўдзяць!Схапілі,ўпакоітрымаюць!Лечаць!Даюцьснатворнае!Угорадгуляцьнепушчаюць!Ставяцьдурныяпытанні!

10Пасялілізкампаніяйсвінскай!Зашто?!?!?!Затое,штослухаўЯперадачузМінска.<...>Атамжажсур’ёзнаказаліТонамвучоныміхмурым,ШтоўГлінкііўПадкавыраваАднаяітаяжбура!!!Шточараўніцаз«Князь-возера»—ГэтаНаіназ«Руслана»,<...>ШтоКрошнер,Аладаў,Цікоцкі—

20Гэтаактапошні«Сусаніна».Штоўкампазітараўмінскіх,Якраз,якуГлінкі,двавуха,ШтоіхніяпеснііоперыТаксамамагчымаслухаць.

322

ШтоўмузыцыбеларускайПрацуюцьзтворчаюмукайГлінкоцкііГлінкавыраў,ГлінагнерінаватГлінукас.Упіхнулімянезакраты,

30Святлозасланілісценамі,І,напэўна,маюцьзагэтаНаватгрошыўкішэні.Яжбыўэпігонампростым,Інеяк,выпіўшы«румку»,СпрабаваўудоўгайпрамовеРазвіцьіхтворчуюдумку.ІўсяготолькідацьзбіраўсяУлекцыізвесткісвежыяПраўплыўчарнаморскагафлоту

40Наростгрыбоўбелавежскіх.Бояупэўненызараз,Паслятойперадачыпраклятай,Штояўжонея,аГётэ,Боногітакіяжкуртатыя.Матулька!Янымянекрыўдзяць!Дніцягнуццатактужліва!Пэўна,будуцьзноўперадачы...Дзежназямлісправядлівасць!!!

[1957]

СІРЫН—ПТУШКАРАДАСЦІ

Сірыннадосвіткуўлесеспявае,Дрэвыўпразрыстымвэлюмезялёным,Сініяхмаркі,якдым,праплываюцьНавізантыйскімнебечырвоным.Ўлесеазёрывясеннія,сінія,Дзеткі-бярозківыйшлінабераг...Крылыжар-птушкі,воблікдзяўчыны,Вочысмяюцца,вялікія,шэрыя.Радасцьвясенняя,дальняяпесня,

323

10Ціхафіялказзямлівыглядае:Ўмокрыхлясах,наблакітнымпрадвесніСірын,закрыўшывочы,спявае.Песняўзлятаеўімклівымпалёце,ПеснялікуемайскімсвітаннемЎгэтайпранізліва-страшнайпяшчоце,Ўгэтайлюбові,ўпершымкаханні.

[1957]

ПЕРАКАЦІ-ПОЛЕ(Народная легенда)

І

Цёмныяхмарынадмокрайраўнінаю,Брудпакалена,пустыяшляхі,ВербыўпрысадахлазінысініяЦягнуцьдамёртвайсухойальхі.Чорныярэкістынуцьадхоладу,Хмурывятрак,пагружаныўсон,Стаўбыццамкрыжнадмагілаюволата,Штозаараўгэтубеднуюгонь.Здалі,адкульнабягаюцьхмары,

10МёртвыммячомбезногібезрукЗноўкаці-полебяжыцьабшарам,Якнадзвычайны,калматыпавук.ПрагнадругіямячыхапаеІдасябедалучаеіх,Каціцьпагоняхіўсёвырастае,Каціцьляхатікапліцстарых,Каціцьлябелыхпалацаўсветлых,Светлых,яксонца,белых,якснег.Штоім,залітыммузыкайветлівай,

20Даабадраных,крычачыхстрэх?!!Вербаўмяцёлкінамокрайглебе,Дожджыкскупы,якхалодныплач,Хмары,бясконцыяхмарынанебе,Аназямлікаці-полямяч.

324

Месячыбрудразбітайдарогай,Здальніхзаробкаўдамоўідучы,ЯніПятроледзьвецягнуцьногі,Кабдацягнуццадавёскіўначы.Ўвёсцы—суседзі,таварышыўпрацы,

30Ян—угадах,аПятро—малады,НезарабіліянынапалацыНінажнівах,ніўкапальняхруды.Янзарабіўнаакраецдзецям,НезарабіўнанявестуПятро...Тварысячэімпранізлівывецер,Брудналяпіўсяналапцігарой.ТваруПятразадуменныібледны:«Ганя,Гануля,дзепеснітвае?Бацькацябенеаддасцьзабеднага,

40Выплачашзіншымтывочысвае.БонаКаляды,ўсвяточнайхаце,ЎхацекаханайідарагойЎбацькавыкуфрыразлезлікбагатыКінесвойвыкуппотнайрукой.Клятыягрошы,паперкізарламі!Штожвызабілірадасцьмаю?Іншыдалюбайпойдзезсватамі,Іншыкасураспляцетваю...Мокрыабрусадгарэлкіразлітай...

50Тварычырвоныя...люлекдым...Ўсезадаволены,п’яныя,сытыя,«Горка!»крычацьікрычацьмаладым...Іншыцалуе,дурныадхмелю,Вуснычырвоныя,якранет...Шчасцесялянскае,дзеньвяселля,Наватітыўцяклоадмяне!Думаў,штобудзе,і—вось«зарабілі».Дзесяцьпапераккожныўзяў.Нааднагонапэўнабхапіла,

60Анадваіх...»—Пятрозастагнаў.ДумкіўПятра,яквужакі,халодныя,Ёнадчакання,якмыш,узмок...ВосьпералогзаКурынымБродам,Ўскраінаполя,хмызы,лажок.

325

ПаўнакаленіПятроўбур’яне,Потымпадняўся,ўвачахтуман:«Нуацяпердаруймне,Яне,Станьімаліся!Сведкаўняма!»

Паабшарахнапрыволлі70Каціцьперакаці-поле.

Каціць,Каціцьнадраллёю,Якжывое...Якжывое...

Рэзкасякераўпяласяўгрудзі...Хоцьбыякаяжываятля!Янпаваліўся.Небачацьлюдзі,Хмарыжзмаўчаць,ізмаўчыцьзямля.Вочы,адснусмяротнагасонныя,

80Ўбачылітолькі,штоўсамыхнагахВецерсцяблінкузламаўпадкронаюІкаці-полепабеглаўсвойшлях.Ледзьвепрамовіўён,белыадболю,Чорнамушарубезногібезрук:«Ўсведкібяруцябе,каці-поле,Вечныбадзяга,расліна-павук.Чуеш,Пятро,памятайіведай,Бачыш,янаўцякаеаднас.Гэтарасліна,янамойсведак,

90Бойсяяе...засведчыцьяна...»Мёртваецеласхаваўшыўлозах,Грошыузяўшы,дрыжачыПятроПапрамаваўпаразбітайдарозеІзагубіўсязабруднайгарой.Часамзпадбегам,ачасампавольна,ЧорнайраллёйікраемлагоўБегламаўкліваекаці-поле,Быццамсабака,паследуяго.

ІІ

Паабшарахнапрыволлі100Каціцьперакаці-поле.

326

Каціць...Каціць...Іншыямячыхапае,Дасябеіхдалучае...Бачыцьслёзы,бачыцьгора,Бачыцьлёснародачорны,Вырастае...Вырастае,Быццамморасабірае.

110Светвялікіабяжала,Шчасцяўімнеадшукала...Паіржышчах,падарогах,Памяжах,папералогах,ПаабшарахнапрыволліКаціцьперакаці-поле.Каціць...Каціць...Бліжай...Бліжай...

120ЯнаважонкаўПятрапытала,Ёнадказаў:«Разышлісямы».ТыдзеньцідваЯнукачакалі,—Дожджыкпаспеўіслядызамыць.Хмарысплылізакрайсветушырокага,Лісцезаснулаўглыбокіхярах,Зніклісляды,разорыразмоклі,Дзеньзагубіўсяўмінулыхднях.ХутказабітагатварігрудзіСнег-укрывальнікзакрыенавек.

130Хтожабзабойствераскажалюдзям?Голы,нямыназямлічалавек.Хтожзазабітагамовіцьслова,Дзецямгалоднымдасцьбацькаўдар...СведкайдушазасталасяПятроваІкаці-полякалючышар.ВыкупзаГаннуўкуфэркуцесцяПоручзпалотнаміўжоляжаў.ЗшумныхвячораксваюнявестуКожнуюночПятроправажаў.

140АўпустойсуседавайхацеТыміжначамікалі-нікалі

327

Жонкапакутвала,плакаламаці,Дзецігалодныяўголасраўлі.Дожджпастрасемяккайлапайкрочыць...Плачусуседзяў...Усенцахцячэ…ЎложкуПятрозакрываевочы...Сонуцякаеадхмурыхвачэй.ІўспамінаюццаяркадаболюВербы,бур’ян,хусткабруднаялук...

150Каціцца,Каціццакаці-поле,Скача,расцезлавесныпавук.Спыніццараптаміскачапарывам,Ціхапаўзепадногіяму:«Штотабетрэба,маўклівыпрывід?Хочашчаго?Прыходзішчаму?»..............................Дзеньбездажджу,халодныістрогі,Шэрыіясныстаяўназямлі,Каліўхмызах,намяжыаблогі

160МёртваецелаЯназнайшлі.Хмары.Ралля.Быццамкучагною,Вёскаўпаляхляжыцьпадгарой.Цягнуццалюдзідамесцазабойства,Многалюдзей.ПайшоўіПятро.Ціхастаяць,нескажуцьіслова.Вецервільготныутварыб’е.Жонкаўстарымандаракусуровым.Дробныядзеціляногяе.Моўчкіглядзяцьнамёртваецела,

170Гораіхгне,яквецерчарот,МеншысынокзгалавоюбелайНеразумее,ўзяўпальцаўрот.Зрокамцікаўнымгуляепаполю,Нештапабачыў,ямувесяло,Басамсказаў:«Авоськаці-полечка.Ма,аянотаксамапрыйшло?»

Паралліаднебакраю,Адкульхмарынаплываюць,Паабшарахнапрыволлі

180Каціцьперакаці-поле.Вырасла,вялізнымстала.

328

Каціць,каціць,якнавала,Каціць...Каціць...Бліжай...Бліжай...

Крыкабляцеўнаватдальніягоні,КамнемзваліўсядатрупаПятро.Сэрцарастаяла.Слёзысалёныя

190Лінуліградам,якзраныкроў.Сведказлавесныскачапагрудах,Каціццаўяр,паўзенагару.«Грэшны!Вяжыце!Круціце,людзі!Браце!Браце!Браце,даруй!»

ІІІ

Вёскаякгной.Прысадывярбовыя,Хмары.Лужынынараллі.Хтозцябевырвегнеўнаеслова,

200Волатзабіты,штоспіцьузямлі?!?Мёртвывятрак,брудбяздоннынаполі,Вецерхалоднысвішчаўлазе,Каціцца,Каціццакаці-поле,Скачамячом,Якпавукпаўзе.Шчасцянямападзастрэхамігэтымі,Дожджыксячэ,нашляхахвада.Бедныя,

210Бедныя,Бедныядзеці,Птушкімалыябезкрыл,безгнязда!Хтожтутшчаслівы?!!ЗмярканнесіняеЦіхасыходзіцьнасітнягі...Маціўсухотах,дзеціпадтынам,Ўямеадзін,утурмедругі.

17—19 сакавіка 1957 г.

329

СПЛЯТАЙЦЕРУКІ!

Браты!Сплятайцерукі!НаснарадзіліўсветНедлявыбухаў,недлямукі,Недляслёздзяўчатікабет,Ненатое,кабмёртвымупасці,Ненатое,кабзгнісціўзямлі,Анатое,кабпеснюішчасцеМынагбомназямліпілі.Кабкахалі,кабвершыпісалі,

10Кабірваліверасідрок,Кабцудоўныявежыскладалі,Штодасонцаімкнуццапраззмрок.Вежысветлыя!Вежылюбові!Кожныкаменьняхайпакладзе.Непавіннызмяшаццамовы,Яккалісьці,удобрыхлюдзей!Хтосказаў,штопатрэбныяслёзы?Хтосказаў,шторознынашлёс,Ітаму,штонасыўнасрозныя,

20Тыпавіненразбіцьмненос?ХайённюхаелепейкветкіЦікаханайсваёйваласы.Месцахопіцьдляўсіхнапалетках,Інаўсіххопіцьвесняйкрасы.Гімняднання.МагутныягукіАп’яняюцьнас,яквіно.Браты!Сплятайцерукі!Шчасцедляўсіхадно.

23 мая 57 г.

330

БАЛАДАПРАСТОГАРЭХАЎ-СВІСТУНОЎ

Прусаўзнішчылікрыжам,мячомісякерайІастатніхзагналіўцемрубароў,Адняліўіхмову,мужнасцьіверу,Аднялівайдэлотаў—старыхпесняроў.

Быўтурнір.Мар’енбургзвінеўгаласамі.Ўзалезамкасярэднягагомансціх,Мінезінгерыпеліпрыгожымдамам,Імардатыярыцарыслухалііх.

Сяродіхіпрусаўбылонямала,10Алезнікласумленнеўіхніхвачах:УнямецкіхпярсцёнкахіхрукіляжаліНаэфесахнямецкагакрыжа-мяча.

Пераможцам,штопрусаўупесняхпэцкалі,Шчодрасыпаліталерысрэбныяўдар.КаліжраптамзнатоўпумузыкнямецкіхВыйшаўзлірайапошніпрускіпясняр.Штоягопрывяло?БользалёснародныАбопростапамяцьабтыхгадах,Каліён,малады,прыгожы,свабодны

20Апяваўнародасвабоднагашлях.

Ёнстаяўперадгэтайсытайхудобай,Штопрадажнымпаэтамдаваладары,Сівы,тонкі,зчырвонымшрамамналобе,Пэўна,хворы,схуднелы,галодныстары.Алеголасбыўмоцны,прыгожыідужы,Адтакога,яккажуцьуказкахстарых,НасмярдзючыхбалотахквітнеліружыІкаменнінагоняхзатойвалідых.Перадбандайчужой,штопрапахладымам,

30Перадтымі,хтоздрадзіўкраюўсвойчас,Ёнжадаўзаступіццазагонаррадзімы,Занародізапеснюўапошніраз.Ёнспяваў,штомячыстарыяпатрушчаны,

331

Штозароспустазеллембацькоўскідом,Штоўлюбімых,забытых,дрымучыхпушчахСлавапродкаўзаснуласмяротнымсном,Шторукамібруднымізнішчанарадасць,ШтозабытазолатародныхслоўІўцарквебезталькіну,безперакладу

40Прусыслухаюцьказанькрыжацкіхпапоў.ЁнспяваўперадгэтымчужынскімгнюсамІўяўляўапошніхахвярнікаўдым,НаякіхнедзеўпушчахапошніяпрусыТукбагамахвяруюцьапошнімсваім.Ёнспяваў,штопрыйдзекарасусветная,Штозагінеордэнпразколькігод.Прыйдзесуднябесны.ЖыцьнебудзенасвецеТой,хтодушыцьмовуінішчыцьнарод.

50Ўзалегучнагучалапрускаямова.Каліжсціхнуўапошніпрыгожысказ,Сяродвылюдкаў,незразумеўшыхніслова,Дзікірогатвыбухнуў—песніўадказ.ДзеціпрусаўіржалінадматкайбалеснайІпаслязпрыправайблазенскіхслоўПадарунакдалівайдэлотузапесню,Стодзіравыхгарэхаў,стосвістуноў.Ніадзінымечўадказнеўзняўся,Неўступіўсязагонарпаэтасвайго.

60Дзежты,дзе,баяваяпрускаяславаЗпераможныміспеваміпрускіхрагоў?!?..................................Не,насвецежахлівейзаўсёненяволя,Неганебнаясмерцьназдабычукрукоў!Крыймянеаджахлівай,аджудаснайдоліСтацьапошнім,хтоведаемовубацькоў.Лепейхайкаменнямікідаюцьлюдзі,Лепейхайжывогажаруцьзвяры,Лепейсмерць,лепейстрашнаяназваЮды,Лепейсукасіныўпершымбары.

[1957]

332

БАЛАДАПРАВЯЧКА,КНЯЗЯЛЮДЗЕЙПРОСТЫХ

Якгруганынатрупы, звысокаегарыКрыжакіналяцелі навёскіібары.Няшчаснаякраіна трыдоўгіягадыНагбомхляпталатрунак смярцейізлойбяды.Цягнуліпакавалках яеваўсебакі,Загінулігероі іздрадзілікнязькі.Агоньлюбовімужнай убрудныхдушахзгас,АдзіннездрадзіўВячка, сумленныхлопскікнязь.Параненыміслабым яныягоўзялі,

10Ўкайданыногіскулі іўлагерпрывялі.Адраны,непрытомны, ачнуўсяёнтады,Калібылідалёка айчыныгарады.Меўсілы,кабзмагацца ізсотняйварагоў,Алешляхідаволі замкнулідляяго.Івыраснадпалонным закутыўгрознымурГохмайстрацытадэла крыжацкіМар’енбург.Паўзезракіназамак пранізлівытуман,Крукікруцяццахмарай надвежайГерэнданск,Забрамайместавою, якперадвесцебед,

20ЎстаеПапоўскайвежы злавеснысілуэт...Павуліцысмярдзючай, дзескупчанасцьібруд,Вядуцьягонаплошчу. Атамчакаесуд.Аўгалавечамусьці ўстаечырвоныснег,Пажарычорныхзамкаў ўапошнііхнабег...Ўагнінаперадзімі ляцелібітвыдні,Парчуіаксаміты тапталіўбрудяны.Заподзвігіубітвах супроцькрыжацкіхзграй,Замужнасцьізагонар трымайадказ,трымай!Тут,якнабрамепекла, маглабпісацьрука:

30«Пакіньцеспадзяванні— адсюльвыводзіцькат».Алесканацьпакорным імяккім,быццампух,Якбыкдурнынабойні, папаўшыпадабух?Іпросіцьперадстратай ёнпутыразвязаць,Кабрукінаімгненне замлелыяразмяць.Іўгэтычасапошні перадканцомсваімКаняямупрывесці, кабразвітаццазім:«Самноюразамзносіў ёндожджіхалады,

333

Насіўмяненабітву трыдоўгіягады,Таптаўнагамілона сталочанайзямлі»..........................................

40Івоськанянаплошчу двакнехтыпрывялі.ІВячкагрывугладзіць, цалуеўмяккіносІкажа,кажасябру прасвойжахлівылёс:«Мойконь,мойконь,мойлюбы.Якбудзешжыцьцяпер?Канецляснойсвабодзе, мойдобры,моцнызвер.Тыгрэбаваўзямлёю, штослаласяўнагах,Няўжонасіцьтыбудзеш чужога,варага?Якомунепасуе іназва:«чалавек»,Ўякогатвар,якпятка, нечырванеевек.

50Нероднае,чужое усёнамтутзтабой:Нетак,якнаРадзіме, кабылыйржуцьвясной,Нетакгамоняцьдрэвы, нетакзвіняцьлугі,Нетаккуюцьпадковы дляконскаенагі.Дапамажымне,косю, мойбездыханнытрупНепростадолчакае— ганьба,ганебныслуп».І,выпрастаўшырукі, мечкатавырваўёнІссёкдубовычэрап зкрутыхягорамён,Інаканяузвіўся, іўстрэмягордастаў,Ізноўдлябітвыволю ўапошнічасдастаў.

60Мечбліснуўупаветры надлютаюгурбой.Адзінсупроцьдзясяткаў— іўсёжнепрэнг,абой!Коньварагоўхапае зубамііхрапіць.Паўсюльпануепекла ітрупы,якснапы.О,лепейдніпакончыць наполібаявым,Ніжвекглытацьўкайданах чужынскіхвогнішчдым!Восьуцякаюцьсуддзі, воськроўплыверакой:«ЯўМар’енбургз’явіўсяі, ённачас,дымой.Пакультугіялукі навежахнезвіняць,Пакульдаўгіястрэлы адтульнепаляцяць».

70Алеслабеюцьсілы, аледрыжыцьдалонь.Івосьабтрупзапнуўся яголюбімыконь.«Оконь,недавядзецца табеўлугахіржаць,Іўполінамзтабою ўжоболейнегуляць.Яўстрэлах,быццамвожык. Бывай,мойконь,бывай!Мыболейнепабачым лугііродныкрай».

334

Аленяабступілі сазграяйзлыхсабак.Ірвуцьіраздзіраюць, сякуцьнадробнымак.Івосьзкрывёюгордай змяшаўсяпылігразь...........................................ТакубаіняроўнымзагінуўВячка-князь.

80 Авой!!!

[1957]

КАМЕЦЕ1957—???ГАДОЎ

Надлясныміазёрамі,надракой,Надглыбокаютваннюгнілыхнімярэч,НадпрыціхлаюўсмутнымчаканнізямлёйПавісаетрывожны,зялёнымеч.Тыз’явіласязноўназямныпрызыўЯкутойдалёкі,нязнанывек,Калімамантнагонартвойпеснютрубіў,Калітолькіз’явіўсяназямлічалавек.Каліжпрыйдзештызноўпразтысячыгод

10(Невядомапакульштодлянаскалі),Ты,магчыма,пабачышновынародНазусімневядомайдлянасзямлі.Нетлумачімтакіхнепатрэбныхслоў,Як«дзяржава»,«страта»,«галоднычас»,Паглядзізпавагайнаіхлюбоў,Раскажыімціхутка,навуха,пранас.Раскажыім,якчорнайнавалайішлі,Якбратамісваіміўгнойвалістэп,Галадалі,пакутвалі,кроўлілі

20Ізнішчаліпатрэбныгалоднымхлеб,Якпаліліжывыхлюдзейупячах,Аказаліпрыгэтым:«гуманізмілюбоў»,Якзвычайнаюручкай,восьтак,спляча,Выганяліззаводаўмільёнырабоў.Яккахалізагрошы,якатрутупілі,Якначамісніліхцівыясны,Якнеўпэўненынаватўтымбылі,

335

Штозямлявыйдзецэлайзтрэцяйвайны,Якмашынамігорымагліскрышыць,

30Акрышылісуседзяў,елібульбуадну,Якмаглізнавукайстагоддзепражыць,Ажылідваццацьгод,боішлінавайну.Якзнішчаліпрарокаў,якбезхлебазімойГеніяльнымпаэтамдазваляліканаць,Яквыходзілізсытымсвінствамнабой,Якягопачыналіперамагаць.Тысвітанакнашбачыланазямлі,Тынасбачылаўсамымгарнілемук...Ім,шчаслівым,ім,чыстым,прывітаннепашлі.

40Небылібянычыстымі,кабнебруднашыхрук.Мы,якптушкі,елі,мыцяглі,яксланы,Мысапраўднымжыццёмзажыццёнежылі,Кабспакойнакветкізбіраліяны,Кабгулідляіхзалатыячмялі.КаліпрыйдзештынанябёсыіхІміжзорпракладзешсвойспакойныслед,Перадайдзяўчынеўгадахмаіх,Штокахаўяетойзабытыпаэт.Іняхайяна,хоцьнезнаемяне,

50Хоцьзусімінакшыяпесніпяе,ПразтрывожнаесяйватваёзазірнеУазёрыблакітныя,вочымае.

2 ліпеня 1957 г.

ПРЫГАНЯТЫЯ

Ненашаволя,ненашынівы,Дубыненашынадрэчкайціхай.Чужыяборусівыягрывы,Адноенаша—сівоеліха,Адноенаша—змрочныяхаты,Крывёймужскоюзлітыпалетак,Адноенаша—пазордзяўчатак,Адноенаша—няволядзетак.

336

Ненашыкнігі,мова,палацы,10Затоенаша—ўсіхпродкаўслава,Затоенаша—нашгонарлюдскі,Вагоньусэрцы,тапорпадлавай.

[1955 — 1957]

МАРОЗНЫЯТРОПІКІ

Тропікімарозныянашыбах.Пальмы,сецьліянаўітрава.ТамструнойсярэбраныярыбыВыгінаюццаміжсініххваль.Дзіўныкрай;тамсрэбраныяцені,Тамжанчыныскачуцьнааленях.Тамжар-птушак,нібыўнассарок.Фарызаакном—іёнсвятлее,Месяцзаакном—іёнпяе...

10Меркнеутваіхдрыготкіхвеях,Калігладжуваласытвае.Ёнпагаснеўночынаізлёце,Расцвіцеўзаранцыізасне,КалітызсуцішанайпяшчотайЦіхапацалуешрукімне.

[1957]

337

ЗЗОРНАГАСЯЙВАІПЕНЫКРЫВАВАЙ,АБОПАЭМААБПАВАРОЦЕСТЫРНА

(Паэма)

І

Арцюру Рэмбо і ўсім іншым,якія яшчэ не ведалі

СуднадапортадалёкагайшлоПачырвонайпеннайвадзе.Стокапітанаўнаімбыло,Мільёнматросаўнаімбыло,Двамільярды«іншых»наімбыло—Пасажыраў,звычайныхлюдзей.Іхоцьсваркіўспыхвалічасамнаім,Ігрымеўпісталетаўгул,Ічарніўзялёныяветразідым,

10Ісыцелічародыакул,—Кроўпасляўсёаднозмывалівалы,Бакіютставаліякшкло,Івостраўдалёкіўставаўзімглы,Азаім—зялёныўставаўзімглы,Азаім—блакітныўставаўзімглы,Іпальмыбіліпаклон.Іваякісыходзілінаастравы,Йшлізжанчынаміўнетрылясоў,Ібыліпацалункіўджунгляхтравы,

20Яксвежыхкакосаўсок.Акаліўспустошана-шчасныхснахПачыналахістаццазямля,—Імхацеласязноўудалёкішлях,Напалубукарабля.ЗноўВенерысерпікдрыжэўнадвадой,Марсквітнеў,якбарвянымак,ІўсвятлекаханнянадіхгалавойВесяліўсяўвесьзадыяк.ПоўнаймерайнаШаляхважыліім

30СерабрыстыхвясёлыхРыб,

338

Стралецганарыўсяўмельствамсваім,ПерадДзевайсклаўшыдары.Казярогпадсовусаммарыўпранож,Аляжаўпа-мярцвецку,якНой.Вадалейвадойразбаўляўвіно,Якзагадчыкраённайпіўной.Суднашчаснаплылодарогаймарской,ДарогайкраінівякоўДапуцяводнайзоркісваёй,

40Далетуценнайзоркісваёй,Даадзінайнасвецезоркісваёй,Імякаторай—любоў.

ІІ

Ўморыплывекарабель-невідзімка,ЗгасзамараміАльдэбаран...Ззорнагасяйва,расыідымкіШляхпралягаезаакіян.Вантыспяваюць,вантыспяваюць.Безданьмарская,якзыбкаешкло.Ўкожнагазоркаёсцьзалатая,—

50Толькіўмяненяма,небыло.ШтомнебеззоркіхвалаіславаІзапаветнаянедзезямля?Пенайкрывавай,пенайкрывавайСэрцуздаеццашляхкарабля.Ёнзастывае,якгнеўнаялава,Ёнузнікае,яквечныпадман.ЗзорнагасяйваізпеныкрывавайШляхпралягаезаакіян.Дзеты,далёкаяібелапенная,

60Ўсонцынароджанаяірасе?Клічуіклічуцябе,яксірэнуКлікаўпрывязаныАдысей.Ізаўважаюцьадчайныявочы:Якпанацягнутайзвонкайструне,ЗсамаймяжыпаміжднёміноччуНехтапахваляхідзедамяне.

339

Цягнезтуманаўломкіярукі,Сонцанясемнепразрыстайрукой,Ўстаўшыякрадасць,якпесня,якмука,—

70Ззорнагасяйваіпенымарской.

[1957]

НЕДАСЛАНЫЛІСТ

Дарагая!Далёка.Далёка.Падарвеццаадстомыцягнік.Укаханай,усінявокайНочзапальваеўвокнахагні.ТамсхіліласяліпастараяІбрусчаткападобнанабрук,ТамнязгаснаесяйвамаяАдтваіхзагарэлыхрук.Будзьбясхмарныміцёплым,вечар,

10Лямпаўвокнах,святлейгары:ХайпрыйдуцьдацябенасустрэчуЮныхгоддарагіясябры.Яніколінебудуміжімі,АлеўгэтыспакойныдомЯўвайшоўбымузыкайстрыманайІнастольнайлямпысвятлом.Стаўкарцінай,якуютыбачыш,Хлебам,шклянкаюмалака,Кнігайстаў,надякоюплачаш,

20Ручкайстаўбыўлюбыхруках.Тыдалёка.ВільгаццюсоннайПачынаезсадоўпавяваць,НапалосеўсходузялёнайКосыніцыхбярозвісяць.Гэтакраймой,маякалыска,Першывершмойпадтоўстайсасной.Яшчаслівы,штоёнтакблізка,Яняшчасны,штотынесамной.Ночміжнаміляжыцьглухая.

340

30Яскажу,бонеўчуешты:«Якахаюцябе,кахаю.Тымойспеў,тымойдзеньзалаты.Ўсіміскарбамісветуўбраная,Нахвілінусюдыпрыйдзі.Галавудурную,буянуюНакаленісваепакладзі.Кабсумненнізнікліімукі,Кабзямлізаззялакраса,Кабтваезагарэлыярукі

40Заблукаліўмаіхваласах...»Вызвялінаспозна,дарогі.ЎсамайлютайіцяжкайжурбеЯтабенескажутакога.Нескажу.Бокахаюцябе.Летуценняўнетрэбанядужных.Марыгэтыя—толькісон.Шторабіць,яккахаешзамужнюю,—НеадкажаіСаламон.

50ЦарДавід,напрыклад,змалітвай(Босвятыміжыўісканаў)Мужакінуўустрашнуюбітву,Аўдавузасябепабраў.Алеянесвяты,язвычайны,ІнямаеўладыўмянеНатнатое,кабвыбухадчаюПатапіцьузялёнымвіне.Янемаюрабыньіхлопаў,Яўладарнадсваёйгалавой...

60Ён,напэўна,харошыхлопец,Алехайнаватдрэнны...Ёнтвой.БыкнеўкрадзеновайЕўропы,Здохнелепейналузезтравой.ІнямаеўмаімзаконеСлоўтакіх,кабдазволіцьмагліЗаабшарылугоўзялёных,Штодлянасзтабоюцвілі,Загарачыя,палкіясказы,

341

70Штоадкрылімневочынасвет,ЗаплаціцьсмяротнайабразайСамайлепшайззямныхкабет.Отрывога,станьценемтрывогі,Жорсткіболь,скацісязпляча.Вызвялінаспозна,дарогі.Якахаю.Трэбамаўчаць.

[1957]

ЗАПАВЕТ

Трэбадзесьзакапацьмаетленныякосці.ІхацеўбыляжацьянадроднымДняпромНазялёным,сасновым,грывастымпагосце,Дзебусліныклёкатуліпеньскігром.

[1957]

НАРАДЖЭННЕВЕНЕРЫ

Завокнамідзеньдагарае,Знікаеагнёўракой.ІтызкарцінысплываешУзмрочны,ціхіпакой.Чужая,зусімчужая,Ніколінебудзешмаёй.ВочытваеіцелаСтварыўкалісьБацічэліШматстагоддзяўтаму

10Намукумаю,Намуку.Навечнуюўсэрцызіму.

[1957]

342

***Міргэтамудому,Дзешчасцемыбачыліўсе...ВецершматкісаломыПамокрамуснегунясе,Дожджыкімжыццаціхі(Вясковывячэрнічас),КароваздобрыміўздыхаміГлядзіцьз-засенананас;Курказцёплагапоклада

10Кудахча,бызнесласусвет...Прытульны,добрыіцёплыНашбеларускісвет.Садокдарачулкізбягае,Хаткаглядзіццаўплёс.......................АрлынасветвылятаюцьЗтакіхменавітагнёзд.

[1957]

***ВярнуўшысяздалёкагабадзянняНасловыдзёнбылых,наіхнапеў,ЯціхастукнуўпадакномкаханайІякадказпачуўвясельныспеў.Крыніцысініхпушчасірацелі,Навываратняхсівізна,якснег,Таму,штоцішыняпануесмела,Дзечуўсянекалітвойсрэбнысмех.

[1957]

343

ВОЎК

Сáмцысціснулапасткаюлапу.Пахладымамдалёкіхстрэх.ВоўккусаўакрываўленайзяпайСтальхалодную,мерзлыснег.ТолькіранкамяепакінуўІкружыўсяродбліжніхлозАдзінокі,якмесяцнаднівамі,Утраскучыгэтымароз.Людзіўдзеньпрыйшлідаадрынутай

10Іяе,заўважыўшыслед,ЯкжывуюпрынадупакінуліЎдзеньапошніглядзецьнасвет.Іўвесьдзеньмільгацеўзааблогай,Дзесплялісяхмызы,якпаркан,Ценьвялізнага,ценьсівога,Ценьсамотнагаўсвецеваўка.КаліжночсняжкомлебядзінымЗакурыланастужкідарог,Ёнпрыйшоўзбяспечнайлагчыны

20Інаснегпоручзёюлёг.Занурыўшыся,думаўсурова,Быццамспаў,—дыспакойнатак,—ТолькіціхаўздрыгвалібровыЖаўтаплямыя,быўсабак.Поручзёю,яшчэнепамёршай,Ёнпрыпомніўлеташніснег,Сінімесяц,сустрэчупершую,Уруітойшалёныбег.Штождарэмнавыцьібадзяцца?

30Калілюдзісазброяйпрыйшлі,Ённемог,нежадаўпадняццаІпакінуцьяеназямлі.Ёнглядзеўнезмаргнуўшыўрулю,Ёнмаўчаў,недыхаў,несоп,УзяўшыгарачуюкулюУшырокіпукатылоб.

[1957]

344

***Ты—нечаканаярадасць,Ты—ночыласкавайкрок.ПяшчотнывусвінаградаМесяцкрануўзабок.КрануўівусікізвесіўІ,звыклыўжыццідаўсяго,НізкічырвонымесяцСпыніўсяпаслухацьяго.Ўюццавусікі,ўюцца,

10Месяцчырвоныпрыціх.ВочытваесмяюццаЛясамыхвачэймаіх.Ія,прыціхлы,спайманыІроўнысотнямбагоў,Адчуваюўсэрцы,якрану,Словыкаханнятвайго.

[1957]

ДАЧКАПАЛЯСОЎШЧЫКА

ПалясоўшчыкдзевінскіжывеУбакуадгэтагасяла.ЛяхаціныстогнесалавейІтаполянастрахулягла,Кручаныпанычабвіўакно,Макпалаежарканаградзе,Хмельстаіцьнаберазесцяной,Мочыцькучарысваеўвадзе.Раніцайсастрэльбайнаплячы

10Дзедідзепразпушчуналяды,Чорныпёсляногяговішчыць,Напаткаўшысвежыясляды.Дзед—вялікіпанляснойзямлі,Алеўсёжнеёнцікавіцьнас...Трыдачкі,якружы,расцвілі

345

Ўхацеустарогалесуна.Першая—зкасоюзалатой,Асярэдняя,яктойранет,Трэцяя,яксонцанадзямлёй,

20Лепшаянасвеце...длямяне.ШляхнепакажудатыхбароўІімяяененазаву,Ябаюсянаваттыхвятроў,Штоцалуюцьляяетраву.Бо,каліссякуцьбароўсцянуІбалотаперарэжагаць,Ўсесляпыянаяезірнуць,Ўсебязногіязаёйпаймчаць.Толькікалівосеньнасады

30Прыйдзезаспакоенайхадой,Павядуяўсіхсяброўтуды...Кабкрычалі«горка!»мнеіёй.

25 верасня 57 г.

***Месяцсамотны,асенні,Белыясценкіхат,НадручаінайуспененайСталітаполіўрад.Дуб-волат,лясныміністр.Замоўкжалудовыстук...Мышпрабеглападлісцем:Начнызаміраючыгук.

26 верасня 57 г.

346

КАХАННЕІКАМЕНДАНТ

Студэнтам,якчортзакаханым,Праблукаўшыночляпрысад,ЗаўсёдыамальпадранакПрыходзіўяўінтэрнат.Камендантбыўдраконамняўмольным,Ізаконбыўдляўсіхадзін.КахацьдазваляласятолькіДанейкіхтамдзвюхгадзін.Каліжстрымаццанеможаш

10Ірвешраспарадакжыцця—Рабісабеўпаркуложак,Якмядзведзь,укучылісця.Ятрызніўвачымасінімі,Ябыўанархічны,якзвер,ІдамоўпаіржавайрынеЛезнатрэціпаверх.Даўнотыягодымінулі.Дзеён,сіні,пяшчотнымаяк?Камендантможаз’есціскулля,

20Боўмянекватэрасвая,ДазнаёмыххаджупасходахІпарыненелезуўдом,Алеліхамнезгэтымсвабодным,Згэтымнудным,спакойнымжыццём.Устудэнтымянезапішыце,Дайцетэрмін,дакульгуляць,Ікахануютуювярніце,Адякойнехацеласяспаць.Іняхайхоцьдасамайсмерці

30Будзерынамненадазвол,КабвярнулізновуўсэрцаІкаханнестарое,іболь.

26 верасня 57 г.

347

ПЕСНЯ

ВетрыккалінуЎполіламае,НаУкраінеДзяўчыначакае.ВетрыкзаплачаЎхмарныявысі:«Дзежты,казачка,Вярніся,вярніся».Кучарырусыя,

10Добраяслава,ЗніўбеларускіхХлопецбялявы.КолькіначэйВыўсадочкунеспалі?КольківачэйНаваспазіралі?ШтогаварыліСуседкінавуха,Штомацісварылася—

20Ахтояеслухаў?ЛятучымдымамСплыліуцехі...ШтожнаРадзімуты,Хлопец,ад’ехаў?ШляхдапарогаНапоўначзвяртае,ШчасцябылогаНямае,нямае.Славуцічсіні

30ІСожпадКрычавам,ХоцьнахвілінуЗламайцезвычай.ГаніцехваліЗноўдавытокаў,Дзеёнчакае,Мойсінявокі.Скажыцехлопцу

348

Ўдалёкімкраі,Штовінавата,

40Штоячакаю.

29 верасня 57 г.

***Якахаюцябе,кахаю,Якутыядалёкіядні,КаліночысветлагамаяНазямлюнасылалісны.Якахаюцябе,кахаю,Якутойразвітальнычас,КалідрэвыдажджлівагамаяЗлівайслёзправадзілінас.

29 верасня 57 г.

***Каліпажаргуляепастрасе,Івыбухаюцьбомбыпазавулках,ІвецерразамзлямантамнясеЯшчэгарачыя,тупыякулі,Калібяжыцьпасховішчахнарод,Тады,уцекшыадагнюідыму,ЗвялікайліпынезалежныкотНадымглядзіцьнядобрымівачыма.Гаспадаравялікаярука,

10Халодная,яклютаўскаяглеба,Нельеямуусподакмалака,Азначыць,нінавоштанепатрэбна.Іўтойжачас,каліхалодныплёсДзясяткамірасстрэляныхпрымае,СабакізабіваюццаўпадмостІразамзхатайпростапаміраюць.

349

Ёсцьлюдзінетакія,якяны.Ёсцьлюдзі,яккаты,ўсягоіммала,Радзімулюбяцьтолькіўтыядні,

20Каліянадаекавалаксала.Ая,пабачыўшы,штогінекрай,Штоёнляжыцьнямыізадубелы,ПрыпамятаюсвойсабачырайІшчанюкоў,штоўполымівішчэлі,Івыранюсабачуюслязу,ІдаРадзімыпыльнаюдарогай,Сплываючыкрывёю,падпаўзуЛізацьяедубеючыяногі.

29 верасня 57 г.

ЛІСТАНЯМАЕ(Маленькая паэма)

I

Ісённязноўкулістанямае.Лістападзавокнамі.Каламуць.Кожныдзеньяшчасцячакаю,Ігэтагашчасцямненедаюць.Якдзіцёнак,крычаўбы,нагамімесячы,(Безлістакожныдзеньмнеамальштосмерць):«Дайцемнецацку,дайцемнемесяц!Дайцеблакітнышурпатыканверт!»Зразумейце,гэтазусімнецацка,—

10Гэтакрывіцеплыняісоль,Гэтабяссоннемаёіпраца,Песнямаяішчасцеіболь.Маленькая,любая,дарагая,Чарнавокіхохлікдняпроўскіхлугоў.Чамужнаватсённялістанямае,Чамумаўчыш?Непішашчаго?Сумленнемаё,суроваевока,

350

Залатымойгівал,штоўросахпяе,Мятлушакмой,агеньчыкдалёкі,

20Праменьчыксонца,крылымае.<...>Тыбачыш,уцёмнымпакоізмрочнымЗжалобнайзліваютварнатварГлядзіцьуначныязмрочныявочыНястомнытвой,закаханыпясняр.Дажджавыябурбалкі.ВецерсмелыЛісцесадраўінясепавадзе.Скачапалужынахконусбелы,—Ліхтарэлектрычны.Нехтаідзе.Упартыконусбліжэйдабрамы...

30Немагустрымацьспадзяваннісвае—Аможа,едзе?Амотэлеграма?Амохоцьпраездампабачуяе?Аможа,апрыкраліёйакацыі,Захацеласяпоўначыўчорныхлясах,Іедзеянапаўздалёкуюстанцыю,Загубленуюўасенніхдажджах.ПаштальёнпазвоніцьіпаперыкавалакМокрайрукойпадасцьпразтуманІскажа:«Пэўнатамуйнепісала,

40Распішысяўшчасцііатрымай...»<...>Якцягнеццагэтыаўтобусбрынклівы!Вакзалзагорадам.Нідзенідушы.Якпрагначакаюцьпустыянівы,Дубыібярозыабапалшашы!Вакзалпаддажджомашалелыммокне,Далёкі-далёкіпрацяглыстогн...Павольнейбягуцьцягніковыявокны.Восьён,восьён,чаканывагон!Учырвоныхдзверахзаспаныя,смешныя,

50Такіяжпрыгожыя,яккалісь.Двачорныхсонцыззяюцьусмешкай,Заўсёдаражэйшайнагрэшнайзямлі.Забыла,штонасразлучылімукі,Штоўсэрцызаўсёдыбыўтолькілядок,Бяжыцьумаераспасцёртыярукі,Якбелаяшхунаўнадзейныдок.

351

ЯкбыццампадшэрымасеннімнебамЖаўруквясенніяпесніпяе...Вар’ят,пакінь,шаленец,нетрэба.

60Дзеёйведацьпакутытвае?Ліхтарчамусьціспыніўсяляфорткі...Дожджзаліваемневочыірот.Празсадасенні,мокрыімёртвы,Паволіідузліхтаромдаварот.Аможа,яна?Нучагоёйварта?!!Іраптам...ліхтаруняпэўныхрукахХітнуўсяіўцемрупаплыўупартаПадпеснюдурную:«Р-р-разлу-ука-таска-а».

II

Ізноўкулістнепрыйшоўчамусьці.70Ўранцызрадасцюўсэрцыўстаеш:«Сённяпрыйсцінеадменнамусіць.Чортавапошта,воўкяерэж».Ідзешнаработу,ранішнікбелыСоллюпасыпаўДняпраберагі.Хрумстаюцькрокі.Зямлязадубела.Ўхалоднайпудрыкветківяргінь.Яныадвіснуць,яксонцапрыгрэе,Пялёсткаўкрасаабляціцьнастаў.І,можа,восьтакпамрэнадзея

80Адцябеатрымацьхоцьсённяліста.Ашто,калізаразлістужодома?Прыйшоўіляжыцьнасталемаім.Апошнізванок,аленельгадахаты.Кіно,маляванненасценныхгазет.Апаслярэпетыцыя«Пінскайшляхты»І,трасцазхваробайяму,педсавет.Ісшыткі,крывёюсэрцапалітыя,Ізаняткіздзясяткамвялікіхаслоў,Штоносяцьвусыіупартаблытаюць

90Дзеепрыметнікідзеяслоў.Стаўпэцкалемяіпсуюработу,

352

Іхутка,сцягнуўшымяненапанэль,БацькісфармаваныхмнойідыётаўПрылюднымнатоўпелінчуюцьмяне.ПапрашусяапошняесловасказаціІкрыкнуняўмольныммаімварагам:«Ваўсім,ваўсімвінаватыдзяўчаты,Якіянепішуцьлістоўсябрам».Іяныперадсмерцюмнешчырадаруюць,

100Рыдаючы,сапсаваныхсыноў,Іангелышчырамянерасцалуюць,Бодушуяпаклаўзалюбоў.Алевосьіканец.Бяжышякшалёны,Ажчуценветрухалоднагасвіст...Дубысухалістыя,голыяклёны.Скажыце,ўхацечакаеліст?ПрыходзішіголасампаміраючымПытаешсяўмацізноўабадным:«Поштабыла?Алістоўнямае?»

110«Нямае.Ёсць«Маладосць»і«ЛіМ».Іголасмойтакіабыякавы,Іўсэрцытакаяроспачізлосць,Штобегбыпавулкахівыў,яксабака,Кабтызгарэлаўжо«Маладосць»!!!Іжаданневар’яцкаеўсэрцаплыне,Штовосьбыпабег,завыў,зарыкаў,Ізагнаўпаставогавысоканарыну,Ісцягнуўупрахожагазлысіныскальп,Размаляваўакварэллюаблічча

120ІнаплошчыгалоўнайдыханнемаднымАбазваўсяжахлівыміндзейскімклічам:«Тамагаўк!Гаявата!Меніту!Лі-і-М!»Ічамусьцімненудна,ічамусьціневерыцца,Патрушуўчасопісекожнылісток.Доўгідзень.Заміраесэрца,Кожныразякпачуезванок.Жарты—жартамі,агора—горам.Днічакаеш,ночынеспіш.Сэрцамаё,трапяткоеіхворае,

130Камячокнеспакойны,штожтыбаліш?

353

III

Калісьцібыліпаштальёнытакія,Штогорабылодлябедныхсардэц:Басаногі,пыльны,ўпарожнімкііЛістпехатоюадносіўганец.Продкіпрыдумваліштукілоўкія:ЧэрапбрыліганцамяныІпаслянаплечыхімічнымалоўкамПісалі:«Кахаюцябедатруны».Празтыдзеньцідваадрасцевалоссе,

140Пасляёнпойдзеідойдзежывым,Ягоабрыюць,ікаханаякосаміПылабмахнезліста-галавы.Выгоднаяштукабылатакая.Першае:нельгапасланнезгубіць,Другое:ганецлістанечытае,Бонельгафізічнагэтазрабіць.Алеўсёжбывала,штонаабедзе,Перастрэўшыганцаляўласныхдамоў,Міралюбівыяіхсуседзі

150Разамзганцомз’ядаліпісьмо.Ітадысівеліадгорамужчыны.Іжанчыныплакалі,пэўна,нераз:«Чамунепіша?Якаяпрычына?Чамунекрочыцьдадомуадказ?»Праляталістагоддзі.НабелымсвецеСталіменейіменейхадзіцьпяшком,СталіпоштувазіцьувялікіхкарэтахЗпаштальёнамузброенымізражком.Іганцытаксамаскакалінаконях

160Змушкецёрскайадвагайусініхвачах.Адзнямогіспаліўсядлепаштальёны,Падалімыльныяконінашлях.Пасляпакетботампоштувазілі,Паслядапамогнязграбныцягнік,Пасляз’явілісяаўтамабілі,Пасля,разгарнуўшысініякрыллі,Самалётпаштовыпаўсюльпранік.Цінесорамтабе,дарагая,далёкая,

354

Умашыннывек,калітыжывеш,170Кожнылістдасылацьчарапашымкрокам,Быццампішашягонаганцагалаве?Падыміжтысваекрылатыявеі,Паглядзінапаўночныдожджітуман,Зразумей,мужчыныізаразсівеюць,Калілістоўтрытыдніняма.Самалётляціцьнадзямлёюсоннаю...Добрабылоегіпцянамтым.Быцьбыўтыячасыпаштальёнам,Самомусваезаносіцьлісты.

180Восьён,лістжывы,ажбяжыцьдакватэры,Праляцеўшымаланкайдалёкішлях...Пацалункаўтысяча,шчасцебязмернае,Самыверныадраспростаўвачах.

IV

Цёмнайноччувыходжузсоннаехаты,Кабдажджупадставіцьпалаючылоб.Невішчыадрадасці,белы,куртаты,Ідурны,яккалода,таварышТобс.Мызтабоюадны.Сумуемабодва.Намзтабою,дружа,простаканец,

190Намзтабоюкончапатрэбнасвабода,Боланцугнатабе,бопраца—намне.Паляцеўбытуды,дзеначнаяцішаАгарнулаяерабочыпакой.Разумееш,янамнелістоўнепіша!Разумееш,памёрапошніспакой!Людзямнескажаш,янызасмяюцца:«Падумаеш,толькійсвятла,штоўакне».АўсэрцымаімпяцьсотрэвалюцыйЗадзеньадбываецца.Цяжкамне.

200Уцябе,вядома,дзікіягусты,Алеўсёжтакітымянезразумей:ПрыгажэйшайняманазямлібеларускайІняманазямліяеразумней.Гэтабудзетрагедыя,страшная,змрочная,

355

Калізноўбезяепацякуцьгады.Нехавайсваеліслівыявочы,Адкажымне,штомнерабіцьтады?Досыцьлапіцца.Лепейсядзііслухай.Алештоякажутабе?Тыздароў.

210Добратабе,якгулякупадмухаю,Стаяцьнавулцыляўсіхліхтароў.Ітабеніякзразумецьнеможна,Якаябываеўдушыпустата,Якбываетужліва,цяжка,трывожна,Каліхтосьчалавекунепішаліста.

V

Нямае.Нямае.Нямае.Нямае.Штожгэтазёюздарыццамагло?СённяхалоднаяночглухаяЗацягнулалужынытонкімшклом.

220Штожпраяетынедумаеш,гіцлю?ЗагэтытыдзеньжахлівыізлыМагложіняшчасцезёюздарыцца,Ціжмалатакогабылоназямлі?Існуюцьчаўны,штораптоўнатонуць,Хуліганскаяцемраглухіхтупікоў,Існуюцьнавулкахмашынкалоны,Якіяцяпернедаюцьгудкоў.Лютуегрыппацэлайпланеце,Высылаепаўсюльнастырныхпаслоў.

230ЎдалёкайАнгліі,—пішуцьгазеты,—Дзевяносталюдзейумагілусышло.Хайсабеёндалёкааднашайзямліцы(Умяненеладызфартунайзямной)—Каліштосьцітакоеіўнасздарыцца,Дыкняшчасцепершаебудзесамной.Ікручусяўсюноч,быпадкоўдрайвожык,Іўяўляю,стрымаўшыўражаныкрык,Барацьбоюсмяротнайскамечаныложак,Лобпалаючы.Лекі.Сініначнік.

240Дасвітаннядалёка.Ўсёвельміпроста,

356

Якёйцяжказмагаццасупрацьгэтайгары!Уяежтакіяслабыякостачкі!Ты,дурноестрашыдла,мянебяры!Літасцьдайёй!Памілуй!Спынісваекрокі!Намянеабурысмяротныпажар.Яжгляджутабесмелаўчорнаевока,Яўсміхаюсямужназтварунатвар.

VI

Успаміныз’яўляюццаізнікаюць.Заакенцамівецерзлосныраве.

250Мнездаецца,штозноў,яккалісьці,рукаяеНепрыкметнаправодзіцьпамаёйгалаве.Штожтыбрэшаш,хлопча,зякоерадасці?Калішчыруюпраўдулюдзямказаць,Дыкянацябеніколінегладзіла.Інедумаланават.Нетрэбабрахаць.Адзвінелімаеюнацкіяпесні.Гэтавельмі-вельмідаўнобыло.Злебядзінымснегам,зтравоювесняюПяцьвялізныхгоднадзямлёюсплыло.

260Лісцекаштанаўуладкіпляскала,Навуліцылісцяўжоўтыбалет.Годапошнізабытайстудэнцкайказкі.Васьмікалонныўніверсітэт.Пачалосяраней.Наватзпершагакурса,Каліквеценьмайскіранялісады.AlmaMaterвельмінагадвалабурсуЎнепрытульныятыя,злыягады.Алеўсёжітадымымногасмяяліся,Танцавалі,працакіпелаўруках,

270ІЯсеніназпалкайлюбоўючыталіНавыкладчыкаўнашыхняшчырыжах.Тыбыла,яксонечнызайчык,жывая.Думаўя,штотакіядзяўчатыцвіліНадалёкіх,насветлыхГаваях,Датагоякбелыяіхзанялі.Дзеціцёплагасонцаізораксветлых,

357

Штосядлаюцьхваліцвёрдайрукой.Скуразбронзы,цёплымсонцампрагрэтая,Інаскурыкроплівадымарской.

280Ранейзаўсіхпралескіз’яўляліся,Няўлоўны,свежыструменячыпах,ІпазнейзаўсёвяргінізнікаліУбліскучыхчорныхяеваласах.Яідумацьнемогназвацьяедругам,Толькіпесняйтаемнайчасамзвінеў,Алеязрабіўёйаднойчыпаслугу,Іянапалічыладругаммяне.Якрануццаітодаяебаяўся,Ябаяўсянясмелуюспудзіцьзару,

290Алепеснямая,урачыстае:«Слаўся!»Загрымелараптам,якпершыпярун.Яправодзіўяеначамімарознымі,Япадвокнаміадбываўкабалу,ПакульдышалькрывыНябеснагаВозаНавачахнеторкаўканецузямлю.О,якіябываюцьрозныялюдзі!Колькііхнасвецешырокімжыве!Я,напэўна,быўвельміівельмінудныЗдыфірамбамівечнымінашайдрыгве.

300Алемнебылогэтадзіўнымшчасцем:Бачыцьшэраньнавейках,зарукукранаць,Ігадзіныўснатрывожнагакрасці,Іпрачнуццаздумкай,штоёсцьяна.Сябрабыўумяне,прыгожы,вясёлы,Памяркоўны,зшырокаюдобрайдушой,Трохіз’едлівы,праўда,—французскайшколы,—Алежянелюблюсалодзенькікрушон.Мыжылізімадзінаюдружнайсямейкай,Інанашажыццё,напалётнашыхмар

310ЗпадваротніпоскудзьглядзеланейкаяІзайздросціла,ігатавалаудар.Уягоміжзубоўварушыласяджала,Штозрабілабгонарісатане:Быўпаклёп,якхуткіударкінжала,Быўпаклёп,якатрутаўдобрымвіне.Ядаведаўся,быццам«э-э...нейкаяпара...»,

358

Быццам«э-э...насіцьтабеўсэрцырубец».Окаханая,нельгасказацьізараз,Штозабрудянышпурнуліўцябе:

320Мыб,вядома,ісаміваўсімразабраліся,АлегэтыялюдзізходуўгалопІпрамянебессаромнасказалі,Быццамянавёўнацябепаклёп,Апаслясказалі,штодругмойлюбыАтрымаўнагэтымнейкібарыш.Іадзінаднамумынабілізубы,Інанашайдружбепаставілікрыж.Акаханай,шчасцюмаймуігору,Ўсэрцыраптамадчуўшыжорсткасцілёд,

330Ясказаўтакое,штонаватсорамІпрыпомніцьгэтапразнекалькігод.Разышлісяшляхі,асэрцакараецца,Бозабылаяноіжорсткасцьізлосць.Зразумеўтады,штодасмерцікахаю,Алепознабыло,алепознабыло.Праляцелігоды.АдяенечаканаПрыляцелапісьмопразасеннітуман,Іяадказаў,ізаззяласвітанне...Ічакаю,

340Трытыднічакаюпісьма.Лепейшчасцянасвеценемецьніколі,Неймавернацяжэйтоешчасцезгубіць.Аледвойчызгубіць—длясэрцадаволі,Кабніколінепець,кабніколінежыць.

VIII

Магчыма,ўсёгэтаглупствавялікае.Простаяназатрымалаадказ...Асэрцакрычыць,падрываеццакрыкамУглухі,асенні,вячэрнічас.Гарбатымостнаддняпроўскайвадою.

350НедзеўзолкайдалечыніДагараюцьнаднепрытульнайракоюСіратліва-жоўтыя,скупыяагні.

359

Непрытульна,напэўна,заразтапіцца...Бр-р,якаяімжака,холадізмрок!Яблукаюпавулках.Ваколкамяніцы.Інавулкахпустыхпаміраекрок.Юрысты,няўжонямапакарання,НяўжоўкрыміналенічоганямаДлятых,хтохадзіцьпрымушаедарання,

360Длятых,хтопатыдняхнепішапісьма.Тадыартыкулпрыдумайценовы,Асудзіцеяе.Прыпішыцеўдвая.Кабмогяз’явіццаўзалусудовуюІсказаць,штоіскпрыпыняюА.Юрысты,яваснелюбіўніколі,Хоцьміжюрыстаўсябрыбылі.Янапамятае,яквершамвольнымЯжартамабсмяяўіхкалісь:«Я

370шарзямныабышоўаждасюль.Дзенямаюрыстаў—тамдобрапаўсюль.Столстаіць,проста,масіўны.Амальштопрыгожы,

380якказацьаб’ектыўна.Ажзірнеш—насталовымполіПапкаспраў,вялікаядаволі.Надпаперайюрыстаўплеш.Акулярыпадплешам

390вярблюдзяцца.Такогазахочаш—ітонез’еш,

360

Як,скажам,курыцузблюда.Тыдаяго:«Таварышюрыст,Я

400давасзапраўдайаўтарытэтнай».Аёнтабе:«Грамадзянін,сцеражысь,Пакараюцьцябезагэта».Тыдаяго:

410«Дыяжнетой,Дыяж,значыць,простаВалодзя».Аёнтабе:«ДыкпастодругойВас,значыцца,ізапрыходуем».

420Іпойдзештынатурэмныясходы,БыццамтынеВалодзязусім,азлодзей.

Грамадзянелюдзі,хібагэтаможнаІмлютаваць

430восьгэтакбязбожна.

361

Імызажы-вемканчатковадобра».Зтаполяўзлятаеапошняелісце.Загараеццаранак.Пустаўдушы.

440Дапамажыце,грамадзянеюрысты,Памажыце,добрыятаварышы!Доўгідзень.Стаешадчаканнядзікім.Насэрцыжахлівырухомыцяжар,Сэрцасталазанадтавялікае,Вялікае,якпаветранышар.Восьзаразрэбрызламае,яккраты...Лявоканкрокі.Здаецца,прайшлі?Заміраесэрца,якперадстратай.Званок.Аможа,нарэшцеліст?

29 кастрычніка 57 г.

НЯЛЮДСКАСЦЬ

Я,прырачонынахалоднывеліч,Трымаюсловаквам,сынызямныя,Братымаепамлекуіпаветру,Пацёпламу,спрадвечнамугнязду.Выкажаце:«Ёнмаедар,шчаслівец».Выкажаце:«Ёнтакспяваепесні».Выкажаце:«Ёнтакчытаеўдушах».Аякажу:«Мойдар—маёпракляцце.Кляймоналобечорнагараба,

10Адзнакапракажонага,штоўсвятаГлядзіцьнапесні,скокіівяселлеЗвычайныхіздаровых.Зразумейцеж!Я—ідыётуразуменнілюда,Я—вылюдак,я—белаяварона».Яведаюцанусабе.Небуду

362

Ніабядняцьсябе,ніпрыніжацца.Няхайгардыня,алеяскажу:Хайлепшыябылі,—якя,такога,Маякраінанераджалаўсвет.

20Я,—сэрца,мозг,душамайгонарода,—Таму,магчыма,інасветз’явіўся,Кабмогёнзведацьпразмянесябе,КабведаўсілуўласнуюігоднасцьІкабвякімаімспяваліротам.Іяпамру.ДытолькінеранейЯккроўмаюпральюусюдакроплі,Якнараджународубезлічвершаў,Якіяпрыпадуцьданогяго.Я,ўнекаторымсэнсе,наватБог,

30Бозанаваясвойнародствараю.Іясябезагэтаненавіджу.Хачузвычайнагалюдскогашчасця,Спакойнайпесні,лозаўвінаградныхІваласоўзвычайнай,простай,любай,Якіятолькіярасчосвацьмогбы.Прыпасцідаяе,яклістдагрона,Якяшчаркадасонечныхкаменняў.Наштотыпакараўмяне,мойлёс?!!Наштоадпростыхаддаліўсурова?!!

40Заштокараеш?!!Больжывеусэрцы.ІкожнаяслязамаёйзямліЎсёнаяго,ўсёнаяго,якбыццамДругогамесца,горкай,незнайшлося.Ночпозняя.Тытуньклякочаўбронхах,Ісловаз-падпяра,аднойслязыЗнімаеболь.Ты,непазнанызвер,Маяпачвара,мойпавук,моймозг,

50Дайлітасці,ботымянежарэш,Высмоктваешжыццёзапошніхклетак.Я—якАтлас,штонебаутрымаўІштотрымацьягодасмерціможа,Апасміхацца—не.ЦяжаржахлівыНаплечылёг.Атутяшчэпавук.Яненавіджуцела—рамкудуху.

363

НеядушысваёйзнайшоўкалісьціТакіпаскудныкуфар.Тваржахлівы,

60Пукатыя,быўсаламандрывочы,ТвархлапчуказкарціныПінтурык’ё.Нялюдскічалавек!ЯкіякпіныДляаднагоздвухногіхіразумных!Ятакжадаю,такчакаюшчасця,Якоганеспяклідзелямяне.Сяроддзяўчат,якімікрайквітнее,Падзвіжніцыняма,каббыцьсамной.Незайздрыце,штоўдушахячытаю,

70Боздольнасцітакой(упесняхнават)Яворагунепажадаўбызлому.ЎвачахкаханайбачутолькірэўнасцьДарадасціадзінай,дасвабоды,Свабодыжыцьівыбірацьлюдзей.Цівінаватыя,штобачуЮдуУтыхмагутных,штомянецалуюць,Штозпростыміжадаюбыцьзаўсёды,ШтолепшыянацэлымсвецелюдзіЁсцьтыя,штожывуцьупростыххатах

80Іодмаіхзусімнеразумеюць.Штозробіш.Кінемшчасцеінадзею.Прырэчаныдагордайадзіноты,Памры,жыццёпражыўшыўзмрочнайцэліНаверхавіневежы.Людзі!Людзі!Мянехоцьнаімгненнепашкадуйце.Ячасамнемагу.Маяпяшчотка,Бывайнавек.Запяцьхвілінспаткання,

90Штодаўмнемойжандар,тыпажадала,Кабя,акрымцябе,небачыўсонца,Ізноў,навек,шпурнулаутурму.ЦалуюваласытваеірукіІцёплыямаленькіядалоні.Непраклінай.Ізразумейхоцьзараз.Твойдэманзноўузорныхзнікнуўсферах,Іпоспехневянчаўапошняйспробы,

364

Кабпрымірыццазцёплаюзямлёй.Самота,ты?

100Дайруку.Таксамотна,Быўпоўначнанайбольшайверхавіне,Адкульагняжывоганезаўважыш,Самотназамярзаечалавек.

10 студзеня, 4 гадз. ночы, 1958 г.

ЧАЙКА

Простаўхвалі,шточарадоюГоніцьзлосныпастух-ветрадуй,Чайкападаеперадамною:«Пашкадуймяне,пашкадуй.Нестраляймяне,чалавеча,Стрэльбустрашнуюапусці.Сэрцарвецца.НахваляхвецерГрывыбелыязакруціў».Супакойся.

10Плакацьнетрэба.ЛіспакойнакрыклівыжальПадчырвоным,ветранымнебамНаузгоркібурыяхваль.Я,каханнемсваімрасстраляны,Ўсёжывоешкадуюцяпер,ІмяненалясныхпалянахНебаяццаптушкаізвер.Іўрукахнестрэльба,апалка,Іідуяўдалёкішлях

20Адпрыгожай,адлепшай,адпалкай,Адпагардыўшэрыхвачах.Яідуспакойна,—тыбачыш,—Мернай,цвёрдай,сялянскайхадой...Толькічасамсэрцазаплача,Быццамчайканадсівайвадой.

[1958]

365

ЖАДАНАЯ

«Румяная,дарагая,Жаданаясэрцумайму,Здалёкнацябепазіраю,Чамунемаяты,чаму?!!ЧамунемагудацябеяПрыпасціпрагныміртом,ЧамунемагуцябеяНарукахпрынесціўсвойдом?!!Тывабішмянебясконца.

10УгэтыцягучыдзеньТымнедаражэй,ніжсонца,Прыемней,чымжнівеньскіцень.Безцябе,якстагоддзе,вечар,Азтабоюёнсплыўбы,якдым,ПасляпершайжаданайсустрэчыМыбхуткасталіадным».......................ТакоепалкаесловаКазаўсхуднелы,якпрэнт,Напярэдністыпендыіновай

20Дабулкіўвітрынестудэнт.

[1958 ]

НАПАКУПКУТЭЛЕВІЗАРАЎСЯМ’ІДРУГА(Верш з машараўскімі рыфмамі)

ХоцьзголадупадлыжкайрэзіІштонідзеньграшовыкрызіс,—Сям’ябуржуяўнедарэзаныхСабекупілатэлевізар.Главасям’ібезпортакмусіцьУінстытутнеторкацьмысуІ,абкруціўшысяабрусам,Журботнаслухае«Стотысяч».

[1958]

366

*** N. N.

Калідрэмлешыпшынаўчыстайрасе,Ружавеезахад,бляднееўсход,КалідзеньусваёйпразрыстайкрасеЗадрамаўнахвілінкуўшыбінахвод,Калінаватзязюлясумуеўсур’ёзПакаханні,пашчасці,падзеткахсваіхІахрыплыяадкаханняіслёзЎсюкароткуюночзвіняцьсалаўі,Каліўнебенехочуцьзапальвацьагні

10Ісяброўкукрыломпрыкрываешпак,—Ясумую,штонедзе,сяродкамяніц,Ёсцьадзіныявочы,штозаразспяць.

20 чэрвеня 58 г.

DIESIRAE(ДЗЕНЬГНЕВУ)

ТрубныгукадзначыцьпрыходсуддзіЗсонмаміншыхбагоў,ІсэрцавырвуцьзмаіхгрудзейІкінуцьнашаліяго.Інебудземяжыжахлівымграхам,Ізапахнуцьжупелісмоль,ІЛюцыпарпазвоніцьупеклачарцям,Кабянырыхтавалікацёл.Бонямаесмачнейшаекаўбасы

10(ЯкзаўважыцьСатанііл),Чымзпаэтаў,штотворацьнаБелайРусіІграшаць,нешкадуючысіл.

ІадвернеццаБог,іскажа:«Бяры.Хайзазнаепякельныжах.Ёнгарэлкупіў,ёнкахаўікурыў,СуесловіўуБожыхцарквах.

367

Галубоўварыўугадывайны,Агнцаўчыстыхздарогізбіваў,Іспяваўнарадасцьдзяцейсатаны,

20Ісанетычужыякраў.

РазамзключніцайПлюшкінапрыпячыцеяго,Боўцарквунедаваўкалым,Боневерыўуіснаваннебагоў,Босмяяўсянаддомаммаім».КаліжскончыцьёнігняўлівыбольМаюдушупачнеламаць,Яскажу:«АпошняесловадазвольЧалавечамусынусказаць.Яісамнехачуўтвойпрыстойнырай,

30Нуднаўім,утваімраю.Хтозлюдзей,штолюбілімойродныкрай,Тампаціснерукумаю?Тыказаў,кабкляймілівухарабам,Быўдастогнаўсляпыіглухі.Яждляшчасцярабоўпавесіўсябсам,—Разыходзяццанашышляхі.

Уцябехітонздарагогальна,Наруцэзалатыбранзалет.Аўмянемойпрадзедпрыгоннымсканаў,

40Быўзвычайнымрабочыммойдзед.Іўмянебылімазалінаруках,Якуродныхбратоўмаіх,МаепеснілюбіліўпростыхдамахІцкавалімярзотнікііх.

Язаўсёдылюбіўмойдобрынарод—Тыягомагнатамаддаў.Ялюбіўвесялосць,ішырокімойротЦалаваў,смяяўся,спяваў.Алеёніпраклёнымоггаварыць,

50Якпрыходзілізмрокіімгла,Іадмовіўсябесці,спявацьіпіць,ТолькіўшчасцібРадзімажыла.

368

Ўсёмагутны,ўсёведны,намаеберагіТыабрушыўбомбавысмерч,Кінуўпростынародуморатугі,Інсургентаўпаслаўнасмерць,Адзяцейпусціўпастужкахшляхоў,Надякімішрапнельпяе.Нездзіўляйся,штояварыўгалубоў,

60Яўтойчасіцябебыз’еў.

Япляваўнаўсёйапраметнайдым.Пачакай,сатана,неруш.Штотабеўняшчасныммясемаім,Наякімнетрымаўсятлушч?

Той,хточуў,якбомбазнябёсляціць,Якшпітальныцягнікгарыць,Тойпабачыўпеклаяшчэпрыжыцці,Іягонетрэбаварыць.

Штожёнторкаеўвочымнесветлыхжанчын?70ЗакароткіжыццёвычасЯніводнайнескрыўдзіў,язаўсёдылічыў,Штожанчынылепейаднас.Іудзячнасцьжылаўдушыабаіх,Якканчалісяшчасцясны.Тыжспытаўбылепейпрарокаўсваіх,Колькіжонакмеліяны.Хопіцьслоў.КаліпойдзештынамянеІсыдзешсясамноюўбаю,Зразумей,язмагар,янеЯкаў,не.

80ЯЗламаюгалёнкутваю».

[1958]

369

ПРЫМІРЭННЕ

ВегузноўперамаглаКапэла,Жоўтылістасеўнаберагі,ЗноўкупералескамізапеліПаляўнічыхзвонкіярагі.ГрыбапошнілістпрыўзняцьнездолеўІсхіліўсяніц,якСвятагор,Добракрочыцьапусцелымполем,Добраўлесераскладацькасцёр.Яхканнесабачаеўасінах.

10Ёнбліжэй,бліжэйсабачыхор.ВоўкныраеспрытнападлясіныІспяшаеццапакінуцьбор.Добрастрэльбуўскінуцьізлажыцца,ДымпразрыстынадхмызаміўзвіцьІглядзець,яквоўкфарбуегліцуТонкайцэўкайалаекрыві.Ўсёзабыць,чыммучыўсянасвеце,Зногабіцьбылыхпамылакпыл,Разумець,штосонцаёсцьівецер,

20Воўк—іпушча,ты—інебасхіл.

[1959]

ЖОЎТАЯХУСТАЧКА

Усяброўмаіхтонкіягусты,Тозагэтайідуць,тозатой.ЯжлюблютолькіжоўтуюхустачкуІвялікіявочыпадёй.Ўдзеньяскравыіўночсмаляную,Каліціхашумяцьсітнягі,ЯпахустачцыгэтайсумуюІпадоўгіхкосахтугіх.Хусткатая,яксонцанаднівамі,

10Якпразрыстыцёплыпрамень,Асвятляемнесамыпаршывы,

370

Самынудны,бяздарныдзень.ІпадсонцамгэтымзнаёмымКожныдзеньясумуючамусь.Мотаму,штозусімневядома:Ціпатрэбенясонцутаму?Інехочаніхторастлумачыць:Паякойпрычынетакой,Яксланечнікзасонцамгарачым,

20Хусткажоўтаясочыцьзамной.

[1959]

СНЫ

Дзіўнысон:міжгор’іглыбокія.Рэкікруцяцьтрупыіснег.Лессякуць.Паміраюцьзакрокі.Пірвайны.Крывавынабег.ІЧачняўгароцепалае,Інадсаклямікрыкіідым,ІсалдатымаепаміраюцьЗазямлю,непатрэбнуюім.Мыідзем,мыідзем,якздані,

10Мыапошніхпазбаўленысіл.Дзевы,дзевы,палеткіРазані,НівысветлыяБелайРусі?Звіскамконнікіналятаюць,Шашкінебасякуцьнапалам,ІвялікісалдатстраляеЎбок,дзескачавялікіімам.Аленашасправапраклятая.Штонамтрэбаадгэтайзямлі?Светлай,чыстайкрывёюбрата

20Мысвабодуягозалілі.Непа-нашамусэрцамнядобрыяПаддурнымдвухгаловымарломМыўпаўзаем,якчорнаякобра,Успакойнысуседскідом.

371

Ўнасаднолькаваплачуцьпесні.Богнамдаўадзінызагад.ШтожадкулімаёйнапрадвесніТвойадзіныканаебрат?Дзіўнысон:ценьплыведзявочы.

30Сітнягі.Пажараўагні.Заглядаюяўсветлыявочы,ВочысініядобрайЧачні.Зазіраючыўвочыдзяўчыны,Штонавекібудзечужой,—ЯяснейразумеюзлачынстваІжыццяісправымаёй.<...>ПатойбокляжыцьсправядлівасцьІадсэрцатвайгоключы.Тамсвабода,тамлёсшчаслівы,

40Тамсусвет.Тамсэрцастучыць.МаегрудзіцалуеЦерак,Яплывунадалёкідым:Уцараменшаднымафіцэрам,Ўгорцаўболейджыгітамадным.Япрашуаднойўзнагароды:Цвёрдагінуцьубарацьбе,Паўставацьзатваюсвабоду,Цалавацьдалонітабе.Іпляцеццабязвыхаднайноччу

50Вязьпрыгожаягорскіхсаг.ЎцёмнайсаклілюбыявочыДлямянеісвятлоіачаг.

Дзіўнысон:паўстаетваёплемя.Трубіцьбойнадалёкайтрубе.Тынагоюўстаешнастрэмя,Я,прыўзняўшы,цалуюцябе.ЯвядуджыгітаўудалыхЖорсткабіццадасамайтруны,Аждасконусядзецьузавалах,

60Адбівацьзаракойтабуны.НапачаткуружовагамаяАбкружылінасналядзе.Мысмяротнуюпеснюспяваем.

372

Намнестрашна,штосмерцьідзе.Распаліласястрэльбыруля,ІўапошнімзбясконцыхбаёўГінуяадбратавайкулі,Ішапчунайменнетваё.Трупвязуцьубурцыкалматай

70Празвіруючыгорныброд,Іпрывезлідамілайхаты,Іспыніліканяляварот.Штозалямант,споўненымукі?Тыадсаклідатрупаідзеш,Слёзыльешнахалодныярукі,Прыціскаешсядагрудзей.Ўсёжыццёпраляцеламіма,Пасмыбелыяўваласах,ІпадпалкаймаяРадзіма,

80Ірадзіматваяўланцугах.ЧорныштамппадвойнаездрадыНаімямаёцяжарамлёг.О,праклённавас:войны,звады,Мнагатвары,няўмольныБог!Штожаддаўтыўсюволюптушкам,Алюдзямдаўжахлівылёс...Япрачнуўся.МаяпадушкаЎзмоклаўснеадбязвыхадныхслёз.Іххаваюцьііхсаромяцца.

90Іміплачуцьупознічас.Такмужчыныплачуцьабсонцы,Абкаханні,штокінуланас.

[1959]

НАЧНЫЯПЕЎНІ

Спяваюцьпеўніуначыпадвокнамі.Дрыжачы,заміраючыпрызыўЛяціцьнапоплаў,дзесамотнамокнуцьТугіявіцыгнуткаелазы.

373

ПеўніпяюцьнасвітанніЎзімнімадліжнымтумане.

О,доўгіспеўспрасонняхрыплайптушкі!Сумуюцьпеўніпасваёйзямлі,АдкульянынаБеларусьпрыйшлі,

10Патойзямлі,дзеветрыкпальмыгушкае.Іумянеёсцькраймайгосвітання.Тамзараздождж,іпальмаўтамняма,Ітамтакаяжсамаязіма,Алеўкраінетойжывекаханая.

ПеўніпяюцьнасвітанніЎзімнімадліжнымтумане.

Каханая,прачніся.Вішнімокнуць.Нашыбахследаддажджавойслязы...Спяваюцьпеўніуначыпадвокнамі:

20Дрыжачы,заміраючыпрызыў.

[1959]

УРАГАН

Каханая!Маўчыш.Нямаадказу.Восьяударамрасчыніўакно.Шалёнывецерраздзіраесказы,Штоякрычуўпалаючуюноч.Ідрэвы,нахіліўшысяпадветрам,Вяршыняйпадмятаючытраву,Рвуцьнакавалківязкаепаветра,Якхвалінавальнічныяплывуць.Пранізлівыядрэвыбліскавіцы,

10Сляпучызмрокнадбезданнюпалян.Прыходзіцьнакаханненавальніца,Іломіцьдушыжорсткіураган.Б’юцьбезупыннагрозныямаланкіЎсёўгрудзімне,іпростаўгрудзімне.

374

Хтонасразвёўзтабой,маякаханка.Прымусіўпеснюнашуадзвінець?Запрамяністымднёмнастаневечар,Іпрыйдзестарасць—непатрэбныгосць.Сатлеюцьтравы,ідажджыразмечуць,

20Якцветшыпшыны,нашупрыгажосць.О,яктадымыгоркапашкадуем,Штогордайшлінаспрэчакзлыпадман,Штовоклічаўнечуліўпоўначтую,Яккатаваўяліныураган.

[1959]

***Мятлушкізночылятуць.ЦягнеіхневядомаясілаНаспакойнысвечкіагонь.Інеможнаіхзатрымаць.АлехібавінаватаяСвячаўабпаленыхкрылах?Янанікоганеклікала,Янадагараесама.

Наштотыўдушыкаханне10Дарэмнаузрасціла?ВырвіягохутчэйБязлітаснай,цвёрдайрукой.Тыкажаш,штоянекахаю,Штотысабекрылыспаліла,Алежіяпалаю,Палаюдасмерцісваёй.

Якрайсвойлюблюдаболю,Іўсэрцыдляіншагацесна.Гэтаігораішчасце

20Калматаймаёйгалаве.Далёкая!Япалаю,Палаюнаполыміпесні,

375

ІхуткаўжонападсвечнікАпошнівоскабплыве.

ЖадаюшчасцяРадзіме,Жадаюёйсветлайдолі,Спакоюўсімспрацаваным,Узлётаўусіммаладым...Ахвяруюцеламсваім,

30Кабтолькігарэлаполымя,Ахвяруюсэрцамсваім,Ахвяруюсэрцамсваім.

[1959]

НАЧНЫЯВУЛІЦЫ

Горадзаснуў.Цішынянаплывае.Любая,злітуйся,неказні...ГрукатапошніначногатрамваяУКліментоўскімзавулкузнік.Мнебезцябенемагчымаболей.Слаўлюцябенатысячахмоў...ВосьадмайгонепамернагаболюГаснуцьпаўкруглыявокныдамоў.Шпілінафонезялёнаганеба.

10Сэрца,якптушка,шторвеццазрук.На.Атрымайяго,калітрэба,—Подыхамгрэй,абокіньнабрук.ХоцьнахвілінутабоюсагрэтаеПеснюзацягнеяноўжурбе:«Кідайяшчэ.Мнелепейадгэтага.Слава!Слава!Славатабе».

[1959]

376

***Змоўклінаўзлессіпільні,Спіцьуразорывол.УціхіммястэчкупадВільняйМоладзьідзеўкасцёл.ІмоліццаБогуданочы,ЯкбыццамзаменіцьёнКаханайдзяўчынывочы,Ліловыхзваночкаўзвон.Надполеммесяцдвухрогі,

10АмнеўцішыніпалявойАднапралягладарога:Давоканлюбаймаёй.Янакахаедругога,ІякніпадайданогУбранагакветкаміБога,—Ённеўратуе,Бог.ПапыусёйпаднябеснайКаханняневымаляцьмне.Асуцешацьхібаштососны

20Іроднаганебасвінец.Кабглядзеўяўвочыіконе,Якувочылепшайздзяўчын,—Узялібмянеўбожаелона,Узвяліўапостальскічын.КаббегаўяўбожуюхатуТак,якпадхатутваю,—МянебсерафімыкрылатыяЖывымпасяліліўраю.

[1959]

ПАДІКОНАЙСТАРОГАПІСЬМА

НадКаломенскімгалкізграяйПудзяцьпрывідымёртвыхбаяр.Цэлыдзеньпрацябеўспамінаю,Любыклёнік,бярозкамая.

377

Дагараезахадмарозны,Ночспускаеццанаснягі.Ўночваўчыную,змрочную,познююВыклікаютвойценьдарагі.Бачыш,месяцатонкіярожкі

10Заваліласнегамзіма.ЯляжунашырокімложкуПадіконайстарогапісьма.ПадбязмежнымкалматымкажухамУпакоівартаўнікаДобрамнепаўдрымотуслухацьІбылогаценігукаць.Чуеш,вецерстагоддзяўпадзводаміНемінучуюклічабяду.Чуеш,гулкіміпераходамі

20Дамянезабойцыідуць...Якналожку,падобнымнаплаху,Ўтойтрывожны,набатнывекМогёндыхацьпаветрамстраху?!!Якёнмогіснаваць,чалавек?!!ЯкуночыжалезныятыяЁнпадцьмянайлампадайляжаў,ЯкёнмарыхаваўзямныяАдатруты,змовы,нажа?Мнездаецца,штоўтыячасіны

30Ёнхаваўсязабожуюзлосць,АлеўсёжнадзеяйадзінайДляягокаханнебыло...Штожывымдазабытыхімёртвых?Ценьмінулаганеўстае.ЯневеруніўБога,ніўчорта,Веруўсініявочытвае.АлемненязручнаіжудаснаПадіконаюсам-насам,Быццамтыязабытыялюдзі

40Аддалімянеўласнымснам.Быццамянесплюнасвітанні,ІдалоньмаячуйналяжыцьПадтрывожнымплячомкаханайЛяпадушкінавострымнажы.

378

Нежадаюўсёдаравання,Нехачубагоўісвятых,Ахачуагеньчыкаўцьмяных,Завірухі,вуснаўтваіх.Кабадрадасцімынезаснулі,

50КабзпахмурайіконыстаройМаціБожаярукіцягнула,БаслаўляючынасзтабойЎпамяцьтых,штонедакахалі,Ўпамяцьтых,штоўмагілусышліБезнадзеі,дзяцейіжалю,Безкаханнянагрэшнайзямлі.Кабгучалапеснявясенняя,Іўвачахбыўгарачытуман,Кабдрамаліцёплыяцені

60Падіконайстарогапісьма.

[1959]

ЛЕГЕНДАПРАЖАРАБЯСВЯТОГАМІКОЛЫ

НадзямлёюДняпроўскайіСожскайПраляталіангелысмерці.Дзелятуць—тамвымерлавёска,Дзепрыселі—тамгорадвымер,Тамжыццёпапамідалакопам.Такнарэшцекрайабязлюдзеў,Штоіангеламстрашнастала:«Чымпражыць,якпамрэапошні?»Збудаваліяныпалацы,

10ЗбудавалікаменныясценыЎвесьДняпроміжсабойпадзялілі,Ўсюзямлюадкраюдакраю.Ўсіхлюдзейяныпадзялілі,Сталііхзабівацьімучыць,Тольківельмі-вельміпавольна,АкабБогнаіхнезлаваўся,—Збудаваліцарквыікасцёлы,

379

Падмалітвуладанамкураць,—Задымілі,яклазню,неба.

20Боггадамісядзеўінюхаў,АпаслядаЮр’язвярнуўся:«Многадымудамяненясецца,Вельмімалашчыраймалітвы.ТвойнадзелпаДняпрыідалей.Шторабіцьзтваімудзелам,Юры?»ІсказаўямуЮрыПераможца:«ТыпашліназямлюМіколу.Ёнзсялян,ёнсамразбярэцца».ГрознаБогсваебровынахмурыў:

30«Добраведаюялюдзейвясковых,Вечнаяныскардзяцца,ныюць,Хітрасцюжаплятуцьічорта.ЯпашлюзМіколаміКасьяна.Ёнзпаноў,ёндругоезаўважыць».ЦіхаЮрыадказваеБогу:«ЗнаеццаКасьянзнячыстайсілай.СэрцазлоснаеўтвайгоКасьяна,Накагоёнсазлосцюгляне—Тойадразупамрэўпакутах».

40Богсалдатасвайгонепаслухаў.ДаўзагадМіколуіКасьяну.ВосьабодваспусцілісязнебаІпайшліпасёлахівёсках.БыўМіколаўкужэльнайсвітцы,АКасьянупарчызалацістай.Ходзяць,ходзяць.АдболюіжалюУМіколызаходзіццасэрца:Панствагоршзацароўтурэцкіх,Басурманынетаклютуюць.

50ПаніСтоцкаядзевакварыць,ПанБаброўнікзашмагаўдзіцёнка.РаззлаваўсянарэшцеМікола:«Хопіцьіхшкадаваць,сыраядцаў.Пойдзем,брацеКасьяне,нанеба,—Хайзаб’еіхБогбліскавіцай».АдказаўКасьянчорнавалосы:«До,Мікола,пароцьгарачку.

380

Хлопылепшыхпаноўневарты,П’юцьгарэлку,бярвеннікрадуць,

60Намяжыб’юцьвіламібрата.Кожнызаслужыўсвайгопана.Акаліпаноўпаб’ешмаланкай—Хтотадынамхрамызбудуе?Хтотадыбудзеладанпрывозіць?Здохнемзголаду,дурань,нанебе».ПахітаўМіколагалавою,Іпайшліянымоўчкінанеба.Вечаркрадзеццанадзямлёю,Развілісваекосыбярозы.

70НадазёраміцьмяныміўлесеТуманомузвілісярусалкі.Недзеўпушчываўкізавылі.ЧуеўдрэваххрыпыМікола,Чуеённяпэўныярухі,БыццамнехтаўнетрахсхаваўсяІдрыжыцьадваўчынагавою.«Хтотакі?—спытаўКасьянМіколу.—Цінемішка,баранінасбожа?»«Не,немішка,—простакабыла»,—

80АдказаўМіколаспакойна...

Паміжхвояўстаіцькабыла,Некабыла,азданьбезплоці.Страшнарэбрыстырчаць,яклатыЗабадранайстрахісялянскай.Каракзбіты,бяльмонавоку,Ікабылатая...раджае.Пацягнуласядасвятога,Якдзіцёнакхворы,зірнула,—Можа,гэтымнедапаможа?

90СтаўМікола,макаўкупачухаў:«БратКасьян,давайдапаможам».Тут,якчорт,Касьянраззлаваўся:«Гэтайтварынайлепейздохнуць,Чымцягацьбарануібярвенні,Гадаваццагнілоюсаломай.Канаваля,цішто,нарэшце?Хочаш—пэцкаймужыцкіярукі.

381

Япрыйдунанебанезайманым,ЧыстымстанупрадБожыявочы».

100ТутМіколасклаўсваюсвітку,Вогнішчаразвёўміжлаўжамі,Кабваўківачэйнеказалі.СеўКасьяндацяпла,рукігрэе,АМіколастаіцьлякабылы,Мацаеёйпузарукамі,Пакрыжыдалонямігладзіць.КабляОршыёнбыўканавалам,—Паўрубляямубзаплацілі,ЗаваліўсябграшымаМікола.

110Неспяваліяшчэіпеўні,Яккабылаглыбокаўздыхнула:Мокры,цёплыбелыжарэбчыкМяккалёгуМіколавырукі.ДаўягоаблізацьМікола,Надрыжачыяногіпаставіў.ІўчапіласяжарабяткаЧорнымротамуматчынавымя.АждапоўднячакаўМікола,Апасляёнпагнаўхудобу,

120Ізаёйжарабяткапабегла.Йшліяныіпрыйшлінапаляну,Напалянекурнаяхата,Каляхатычвэрткавалокі,Шторунееаўсоміжытам,Ісухаястараядзічка.СтаўМіколаўлесеібачыць:Гаспадарбяжыцьдакабылы.Нанагахпадраныяпоршні,Тварзмарнелы,натварыслёзы.

130АдвярнуўсяМіколаікажа:«Восьіўсё,хадзем,братКасьяне,Паспяшаемхутчэйнанеба,ДасцьнамБогзазатрымкуўшыю».

ПерадБогамстаіцьМікола,Порткіўсезаляпаныграззю,Накашулікрывавыяплямы,

382

Тварзаспаны,чырвоныявочы.НаМіколуБограззлаваўся:«Лякарчмыкачаўся,вядома,

140Здзеўкаміхаваўсяпагумнах,Размяжуліліностабехлопцы.Прэчзвачэй!»ТутКасьянзасмяяўся:«Штотабеяказаў,Мікола?Якпрыходзіш,каток,нанеба,—Трэбачыстыямецьадзенні,Іневартатагокабыла,КабгнявіўтыГоспадаБога».Праякуюкабылутыкажаш?—

150Богспытаў.ІтадыМіколаРасказаўямупракабылу,Празямлю,прабедныявёскі:«Божа,Божа,тыбачышпакуты.Крыжухлопаўпаныздзіраюць,Кабярмонацягнуцьнашыю.МужыкіназямліазёрнайЎсюсаломусастрэхпаздзіралі,Ўсюкарузсасонакпаелі».

160Богзадумаўсяцяжка,глыбокаІсказаў:«Даруймне,Мікола.Яуроктвойдавекузапомню».ГнеўнаБогзірнуўнаКасьяна:«Чыстыты,Касьян,іпрыгожы.Краймойбеднываўкіраздзіраюць,—Тыжабчыстыхадзенняхрупіш.Ацідумаўты,брацеКасьяне,ШтодлясэрцамайгодаражэйшыНаватцёмныапошнізлодзей.

170Ёнцарквумаюабдзірае,Напрастолбруднымлапцемлезе,Алелезезчыстайдушою,БоадголадудзеціканаюцьУягоіўягосуседа.Тыпрагэтанедумаў,Касьяне,ІтамуядаюМіколу

383

Кожныгоддвавялікіясвяты,КабМіколуславілілюдзі,Атабеядаю,неразумны,

180Дзеньапошні,дваццацьдзявяты,Ўлютыммесяцы,месяцыгурбаў».

ТутКасьян,якбабёр,заплакаў:«Божа,Божа,заштокараеш?ТыпакрыўдзіўсвайгосвятогаЗаадроддзепаршывайкабылы!»ІсказаўямуБогспакойна:«Ацідумаўты,брацеКасьяне,Штозмячомяз’яўлюсяхутка,Штонадыдзеградучыўславе

190Ратавацьсваебелыяземлі.Частойпрыйдзе.Іхуткапрыйдзе,Станемоцнымканёмжарабятка,ІнагэтымканіяпаедуДапачынкаўіхатсялянскіх.Конііхніямалаелі,Конііхніявезліцяжка,—СправядлівасціездзіцьпрысталаНасялянскіхпузатыхконях.Акалінакрыжмянепацягнуць—

200Мужыкімянеабароняць.Імдаюяўлясахдубіны,Імдаюяўзямлікаменне,Аастатняе—саміздабудуць».

Надзямлёюгудзенавальніца,Надзямлёюхалоднаязліва.Недзеўлесетаўсцеюцьдубіны,Недзеўхацерасцежарабятка.

17 верасня 1959 г.

384

***Ясталслабеестеблейтравы,Ясолнцасталгорячей.МойпредокломилсявворотаМосквы,Аямолюоключе.Варваркосматый,чтоникогдаНепадалкчужимногам,КочевьяотдастизвездыотдастЗазвезду,чтоупалаквам.Онвашогоньвпечиразведет,

10ШкурысменитнаполотноЗаузелволос,засмешливыйротЛучшей,милой,родной.Иесликогда-нибудьдальнийзовПозоветеговтемнуюночь,ИпамятьодымеродныхкостровНесможетонпревозмочь,ОнктемноликомуСпасупойдетЗаееголубоюрукойИвымолитхотьнамесяц,нагод

20Тепло,любовьипокой.Когдаветеркочевийпуститсявпляс,Когдадушупоманитгроза,КогдамнепоможетмогучийСпас,—Мнепомогуттвоиглаза.Аувижу,чтоихогонекостыл,—НаплощадьпойдукпалачамИскажу:«Яизменувсердцетаил».Исмолуподнесуккострам.

17 октября 59 г.

***Русь,тыоднанасвете,—Вженщине,скромнойнавид.«Толькотебяиветер»,Чтовсломанныхпряслахсвистит.Осень.

385

Холодныесныее.Коломенскиедубы,Исплаканные,Родные

10Глазавомракеизбы.ВолоковоеоконцеИстены,какчернаякость,Иждетэтойтьмы,каксолнца,Далекийичуждыйгость.Немоляха,чужак,собака,ОнбредитвкраюсвоемТеньюглазницвполумраке,Снегомзанизкимокном.Вночихолодной,бессильной

20Далекийколоколбьет.Чу,опятьзазвонили!Отпеваютсердцемое.Башнистоят,какмонахи,Чернеетподснегомпосад.Мирмоемупраху,Адуша,—хотькдьяволувад.

17 октября 59 г.

ПЕСНЯПРААСКОЛАК

«Хлопчамой,мыніколінебудземзтабойБлукацьпасвежайтраве:Адгрымеўізабыўсядалёкібой,Аасколакпадсэрцамжыве.Калясэрца,ўцёплайсумцыяго—Ёнлічыцькожныудар.Мнешкода,мнешкодашчасцятвайго,Абарваныхжалезаммар».Таксказалаяна.

10ІголасмойАбарваўсяадчорнайтугі...

386

Тысвецікмой,тызваночакмой.Тыклёнікмойдарагі.О,вайна,акопнысмуродбаёў,О,адроддзепеклаізла,Наватмёртвай—тызнішчылашчасцемаё,Наватздохлай—горадала!Чорныценьтвойнакволыхдзяўчынакупаў,

20Ўсёзабіў,запаскудзіўвакол.Прыбіцьбы,сволач,цябедаслупаІўглоткуасінавыкол!Нетрэба,кабзолкіспусціўсятуман.Паўстань,пераможныдзень.Длякаханнямайгозаслоныняма.Яхачу.Іадступіцьцень.ІцябезтваёюмужнайтугойСагрэемаярука,

30Іасколактывыплачашзсэрцасвайго,ЯквыплакаўказачныКай.Нетрэба,нетрэбасумныхвачэй,Нетрэбапакутіняўдач.Нетрэба,нетрэбасагнутыхплячэй.Любая,светлая,плач.Якцарэўнаплача,яксонцапраздождж,Якрасыружавеючайдым,—

40Іадступіцьболь,іапусціццанож,Узнятынадсэрцаммаім.Явып’юслёзтваіхцёплуюсоль,Язгарунатваімагні.Тычуеш?Стальтае,сплывае,якболь,Адкахання,адцеплыні.Любая,сэрцамаёнетрывож.Штогэта?Ўснецінеўсне?..Слёзы,слёзы,сярэбраныдождж,

50Адякогакветкамквітнець.Урадасціяснайзанасзтабой

387

Нанябёсахнап’юццабагі.Тымесячыкмой,гномікмой,Ты—жаўранакмойдарагі.

30—31.Х.59

МЕРТВЫЕРАДУГИ

Кончено.НоянебудетиЛота.Взрывысметутчеловекаследы.РадугивырастутнадболотомНеизживой,аизмертвойводы.Илюбоватьсязеленымиалым,Аркой,сияющейвнебесах,Будутоднитолькоголыескалы,Сбросивссебясмертоносныйпрах.

10Тольколюбовьмоябеззаветная,Клеткусвоюпокинувпустой,Будетлетатьикричатьнадпланетой,Нонеуслышитееникто.Нет.Убейтеменя,еслинадо,Толькоуслышьтемоленьемое.Радугимертвые,Мирбезотрадный,Матерь-земля,—

20ПощадитеЕе.

5.ХІ.59 г.

***Когданочьвмоиокназвездамивпялится,Хоромслезнымначнетзвучатьтемнота:ПлачсогбеннойматеринеандертальцаВторитплачудругой,породившейХриста.

388

—Пустьлобегонизок,аногикривы.Пустькосмат,какзверь,пустькоряв,какдубы,—Всеравноонсамый-самыйкрасивый.Онумер,чтобпищистарухедобыть.

—Пусть,осмеянныйвсеми,онпадалподношей.10Пустьплевки,изакон,икопьяконец,—Всеравноонсамый-самыйхороший.Хотьправдаегонепонятнамне.

Сыновьяравныкакдуши,каклюди,Нопревышеихделматеринскийзов,Потомучтопустые,иссохшиегрудиВсеравноисточаюттеплоилюбовь.

ИтебяпризываютвминутусмертиДажете,укогонавискахседина.Незабытьгнездаподтрепещущимсердцем....................................

20Мать!Спасиже!Ты!Одна!

5.ХІ.9 г.

РОДИНА(Поэма)

Родина!Роднойдом!В отчаянии своем припадаю к тебе. Не покидай меня—

ведьмнебольшенеоткудавзятьсилы.Всюжизньяискалтебяитолькотеперьупалвисточникитвоихцелительныхвод.

И,кажется,слишкомпоздно.За стекламимоих окон редкие огни ночного города, кры-

ши,брандмауэры,тополя,дрожащиевгрязномснегу.Проклятыйгород!Нигденевыпадалонамоюдолюстолькихстраданий.

389

10

20

30

40

Ноинигдеянеизведалтакогопьянящего,мучительного,какобладание,счастья,какздесь.Счастья,особеннополногооттого,чтоонобылобезнадежно.Спасиботебезаэто.

И все-таки теперь, когда все уже кончено, когда нет и небудетееуст,еетайнойулыбки,земнойсвятостиеерук,—нектебеяприпадаю,город,нектвоемулону,аклонумоейземли,некрасивой, прекрасной, бедной, текущей молоком и медом,грешной,святой.

Мнененакогополагатьсякроменее.Защитименя,спаси,дайпереждатьбурю,несущуюсянадмоейдушой,чтобызав-траясновавсталздоровымисильным.

Родина!Роднойдом!Янепрошуувасничего,кромеэтого.Родина! В воспоминаниях моих дай мне обрести тебя и,

обретенная,помогимнеисебяобресть.Каксобака,ползуяпотвоимлугам—порожденияммоейпамяти,нюхаютравы.Неможетбыть,чтобысрединихненашлосьодной,толькооднойтравинки,котораяисцелитменя.

Пощадименя!Яизнемог.

І

Каквкиноленте,пущеннойсконца,летосменяетосень,азалетомидетвесна.Возвращаетсянадеревьяопавшаялиства,ипожухлыелепесткицветовнаполняютсяжизнью.Изпеплавстают города, оживают существа, давно ставшие землей. Ивотсновасмотритвсадсвоимидвенадцатьюокнамиприземис-тый,серыйотперенесенныхнепогоддом.

Вдомеоднаженщина.Онаструдомпередвигаетсяпоком-нате, хотя она ещемолода.Этаженщина прекраснее всех наземле.Ещенесколькомесяцевназад еелицобылосовсемнетаким:темно-русыеволосысиспанскимгребнемвних,оченьбелая кожа, чуть вздернутый, с незаметной горбинкой нос,огневые, искристые глаза, общее выражение непоколебимойжизненности,стойкойипылкойвлюбленностивжизньибез-граничнойдоброты.

Сейчасэтолицовпятнах,взглядустремленначто-топо-нятноеиблизкоетолькоейсамой,втайну,сопричастнакото-ройтолькоженщина,нонемужчина.

390

50

60

70

80

Походкаееособенноплавна:онабережетсебя,онауженеодна.Истекаютпоследниенедели,можетбыть,дни.

Ей страшно.Этоне впервые,но ведьк этомунепривык-нешь.

Онаходиласегодня.Ивдругболь.Этоещененачало,ноэтопредупреждениевторого,неизвестного.

—Незабывайобомне.Яужездесь.Яиду.Унеетемнеетвглазах.Ейбольно.Ивкомнатеснеютоль-

ко пес, помесь колли и ирландского сеттера, приземистый, сдлинной ишелковистой каштановойшерстью. Он чертовскикрасив и умен, как человек. Он жмется к ее ногам, пробуетпросунутьподколенямиумнуюморду.

—Нучто,Волик,что?Ейбольно.Апесповизгивает,ислезыстоятвегоблестя-

щихглазах.Онсочувствуетгоспоже,онвидитипонимаетвсе,онрадбыпособить,нонезнаетчем.

Онможеттолькоплакатьиласкатьсякееногам.Ионде-лаетэто.

Аона,—отпустило!—склоняетсянаднимитреплетмяг-кие уши белой прекрасной рукой с голубымижилками у за-пястья.

Мама, прости мне боль, которую я тебе причинил своимпоявлениемнасвет,итуболь,которуюпотомнеуставалпри-чинятьвседвадцатьдевятьлетсвоейжизни.

Ведь все равно ты прекраснее всех, хотя эти руки сталипохожинасосновуюкору,аэтолицоизбороздилиморщины.

Всеравно...ты...прекраснее...всех.Иведьэтотыдвадцатьдевятьлетназад,впредрассветный

серый час, когда часы пробили четыре и ноябрь слезил наземлюдождем,ведьэтотыисторглаизсебямоюжизнь,меня,шалого, отчаянного, нежного,—хорошего ли, плохого ли, номеня,человекаэтойземли.Ялюблютебя.

ІІ

Исновая,ноуженасвоихногах.Кухнязаставленавеща-ми,вынесеннымиизкомнат.Занею—дверьвчерныесени,азаихполумракомсияющий,пронизанныйсолнцем,молодо-зеленыйсад.

391

90

100

110

120

Мне хочется туда.Я не боюсь темных сеней, пасти чула-на—слева,изъеденныхвременемполовиц.Янебоюсьдажебочкисдождевойводой,стоящейукрыльца,хотятамнедавнопоселиласьлягушка.

Но посреди кухни оставлен свободным только узкий-уз-кий проход, и в этом проходе лежит на полу вооруженныйшпорами, украшенный алым беретом, как идальго, рыжий ссиним,—какогонь,—петух.

Оннедвижим,но янепонимаюеще, чтоможнобыть со-всемнедвижимым.Вежливостьнемешаетнигде.Иятопаюкнему,неповоротливокланяюсьивкрадчиво-изумленнымголо-сомговорю:

—Петушок, дайте дорогу. Ну дайте же, пожалуйста, до-рогу.

Оннеслышит,иясноваисноваповторяюсвоюпросьбу.Как я был счастлив тогда! Я еще не понимал, что можно

бытьсовсемнеподвижным.Апотомрукиидобрыеглазаженщины,живущейводной

из бесконечных комнат дома. Я был для нее божком, и онанаходилавомнеимоейматеритолькоодиннедостаток—по-томственныйатеизм.Номатьхотьпорождениюбылаправо-славной,аябылнехристь,неразумиемродителейобреченныйнамукичистилища.

Ибо она была католичкой и твердо знала, что чистилищесуществует.Онабраламенянаруки,неславсвоюкомнатуиставила коленями на кровать.Над кроватью висела овальнаякатолическая икона под выпуклым стеклом:Мадонна с мла-денцем,утопающаявветвяхцветущейяблони.

Мненравилосьеелицо(видимо,именностойпорыяверювсуществованиемадонн).

Арукаженщиныгладиламеняпоголове,иголосговорил:—Нускажи«здравствуй,боженька».Язнал,чтозаэтимвоспоследует,ипотомуохотнокланял-

сяиговорил:—Ати,боженька.Итутжеполучалконфету.Честное слово, до сих пор при одном слове «Бог» я чув-

ствуювортувкусшоколада.Этогонеистребить.Теперьяслишкомхорошопонялнепонятноетогда:ирож-

дение,инеподвижность,истояниенаколенях.

392

130

140

150

Ноникогдастехпорнипередкемянестановилсянаколе-ни,еслименяневлеклокэтомумоесердце.

Иникогда—передсильным.Такпощадижеменяхотьзаэто,родина.

ІІІ

Ивстаетпередомноюродина.Яредко,оченьредковспоминаюее.Особенноредкопосле

того,какэтимлетом,неведомоукогоищасочувствия,обошелвсеместамоего детства и детствамоих отцов.И нашел тамодинбурьянишиповник,переродившийсяизроз.

И все же никакая канонада не способна испепелить этихмест.

В памятимоей ониживут такимиже, овеянными легкой,невесомойдымкой,можетбыть, в тысячуразболеепрекрас-ными,чембыли.

Зачастую ничтожная тень какого-либо запаха вызываетсмутные, страстные порывы вспомнить что-то. В ту минутуэтоважнеежизни.

Ивоспоминаньевстает.Городок, окруженный сытыми, круглыми холмами. Беже-

вый и сиреневый от солнца, он спит в лощине, на слияниивеликой реки с маленькой, темной, как чай, речонкой, выте-кающейизболот.Гудкинадалекойстанции.Тополиныйпух.Млеющиеподсолнцемлипы.Жараипыль.

СтеныКутеинскогомонастырявЗаднепровьеослепительнобелеютподсолнцем.Авсамомгородестоитвторойвеликан,вечныйврагмонастыря,белая,вознесеннаякнебуколокольняхрама«Гумёнов».Кнейпримыкаютбуквой«г»испещренныемелкимитрещинамистеныиезуитскогоколлегиума.

Монастырь и коллегиум. В первом издревле печаталикниги, во втором воспитывали людей, призванных эти книгиуничтожать.

Двухисполиновразделяларека,нонарекебылмост.Икогдавголовубросалосьвиноифанатизм,когдаиздве-

рейколлегиума высыпала толпа горланящихшколяров, когдаона вооружалась ножами-кордами и палками— непременнонаходилсякто-то,ктокрикнетпервый:

393

160

170

180

190

—Схизмубить!И толпа валила на мост, врывалась в Заднепровье, выби-

вала ворота монастырской друкарни, ломала станки, топталалистыбесценныхрукописейиинкунабул.

Впервыйразэтосошло,нопотомзаднепровскиемещане,пившиеводуКутеинкииКупальницы,жившиепоберегамПе-руноваЯра,решилиубитькаждого,ктопосягнетнаихязык.

Черезсамоесердцемоегогородапроходилалиниястраш-нойвойны,вечногофронта,которыйдержалсядвестислиш-ним лет. И, может быть, потом здесь сложился особый на-род:столстымчерепом,смогучимбрюхом,спрозрачнымиистрашноватымиглазами,наднекоторыхвечномерцалирони-ческийюморок.

Икогдараздавалсявопль«бейсхизму»(аэтослучалосьнережетрехразвгод),—левобережьеотвечалонабатом.Хвата-лидубины,кистени,шибни.Валилиизвсехпереулков,орали,стучаливдверидомов.

Встречалисьнамосту.Правыйберегвовсюмочьгорланилнапевучемигрубоватомбелорусскомязыке:

Ой,Дорота,ДоротаЛучшеперловизлата.

А левый берег, на том же языке, но со страшными руга-тельствами,вопилсвойхорал:

Господь-твердыня,Твердынямоя.

Обе волны схлестывались, и мост гудел, как барабан, оттопота ног, ударов, рева волынок. Хватали, били, свергали вводустрехсаженнойвысоты.

Имостполучилназвание«мостанакрови».К честимоих земляков следует сказать, что эти развлече-

ниябылидлянихнеделомненависти, а скорее внутренним,домашним делом, своего рода полировкой крови, до которойнемоглобытьделаникомуизпосторонних.

Иначепочемубымоглослучитьсяследующее?КогдасыроядецКунцевичявилсякстенамгородаипотре-

бовал впустить его вместе со своей епископской гвардией замуры—городвсполошился.

394

200

210

220

230

ОдноделобылопокупатьвсклянкевздохсвятогоИосифаАримафейского, помогающий от запоя (город испытывал вэтомнастоятельнуюпотребность),орать«бейпапскихволков»исокрушатьдругдругучелюсти,—исовсемдругоевпуститьзастенычужакастысячейголодныхижадныхвоиновбожьих.

Посовещавшись, левыйи правый берега пришли к трога-тельному единодушию, выкатили на стены пушки и заявилиоблаченномувлаты«волкугосподню»,чтобыонубиралсяковсемчертям,еслинехочетполучитьвзадницупятифунтовоеядро.Особойнадобностив такомприобретенииепископ, ви-димо, не чувствовал, потому что, лениво поругавшись часатри (обе стороны стрекотали игривыми посулами и желалидругдругу, вплотьдодесятогоколена,разныхсомнительныхблаг),свернулобозыиотступил.

По дороге несколько городских парней незаметно укралииз обоза три телеги с рухлядью.По этомуповодумежду го-родомиепископомполторагодатянуласьпереписка.Городнеотдалничего.

Пошелзашерстью,авернулсястриженым.Икогдавитеблянезадумалиубить«волкагосподня»—они

послали запомощьютолько к оршанцам, ибо«славныдевы-орешанкихорошествомсвоим,авоиныих—лютостьювсечепущевсех».

Имоипредкипошли,проникливгород,наметилиплан.Иэтоониудариливнабатирубили«воиновбожьих».Иэтоониворвалисьводворецицерковь,отыскалиИосафатавризницеиубилиего.

Вотон,папежник!Вот,душехват!Этоткрикспустястолетияраздираетмнегортань,когдаяв

ярости.Ичтомнетогдадокольевиплах,накоторыхумерлимоипращуры?Чтомнедоэтого,еслиоршанскийзаквасдви-галимиидвижетмной?

Словномузыка,живутипоютвмоемсердценазваниятво-ихулицитупиков,моеродноегнездо.

Чертольня. Гуменный переулок. Перунов Яр. Костерня(сколькокостейпогреблавсебетвояпыль!).Замковыйтупик.

Помогите мне. Пусть я далеко, но ведь это ваша кровь вмоихжилах.

Пощадитеменя,родныетупики.

395

240

250

260

270

IV

Ивстаетпередомноюродина.Старый дом в саду, такой старый, что в нем сами собой

стоналиполовицыиночьюказалось,чтопонимкто-тоходит.Наокнахвнежилыхкомнатахтонкаярадужнаяпленка.Круг-лые медные отдушники в изразцовых печах. Нежно-сирене-вый,влажныйсветвокнах:серыйденьневсилахпробитьсясквозьбуйноцветущуюсирень.

Топнешьногой,—игде-тодалеко,втретьейкомнате,неж-нозапоетвбуфетестекло.Домотстаростисжилсяслюдьми,отвечалихзвукамидвижениям,ихдыханию.

В каждой комнате особый запах: в комнате отца пахнеткожейотпатронташа(матьнелюбитсюдазаходить,нетерпит«этого варварства, когда стреляют»), в комнате «ати божень-ки»—свежемолотымкофе,наливкой(откроешьбутыль—такипахнетвлицоароматомнагретогосолнцем,разворошенногокустачернойсмородины),кипарисовымдеревом.

Лучше всего пахнет в комнате матери— вечно цветами,вечносвежевымытымполом,вечнокакой-тоособой,хвойнойсвежестью.Иещечем-то,чемунетназвания,чемпахнуттоль-комаминыруки,когдауткнешьсявнихлицом.

Вдомебольшинствокомнатнаразномуровне:из-залесе-нокипорожков удобно«стрелять»из палки.На окнах тяже-лыепортьеры.

Есливечеромидтичерезнеосвещенныекомнаты,стараясьне убыстрять шаг, стараясь выдержать спиною темноту, со-знательнорастягивая тешаги, чтоотделяют тебяот светлогоконусаиздверейстоловой,есливечеромидтитак,тоглазамивстречаешьнастенахглазадругихлюдей:страдальческиегла-за Рейтана, угрюмоватый зрак Бетховена с не столько хоро-шей,сколькостаройгравюры.

Усамыхдверейвиситмойличныйвраг:мальчишкаскар-тиныПинтуриккьо.Тоженастаройгравюре.Яеготерпетьнемогуичинюемуразныепакости.

— Дурачок,— улыбается мама,— да ведь ты на него не-множкопохож.Потомуонивиситздесь.

—Оченьнадо,—говорюяпрезрительно.Мамасмеется—нетлучшееесмеха.

396

280

290

300

310

Но делить ее внимание с каким-то уродом— это свышемоихсил.Однаждыяпонимаю,чтоянесчастен,чтоябешеноревнуюеекэтому,похожему.

Онотнимаетуменяеевзгляды,ееулыбки.Никогда,никкакойженщинеянеревновалтак,кактогдакматери:видно,втедниисчерпалисьдодназапасымоейревности.

Иоднажды,когданикогонетвдоме,яснимаюгравюрусостеныиустраиваюнаднейформенноеаутодафе:четвертова-ниеспоследующимсожжением.

— Не ребенок, а гунн какой-то,— сказала мама, увидеврезультатэкзекуции,—вандалдикий.

Яумолялееопрощении,—ведьтеперьвсебылохорошо,мы были вдвоем, и ничья третья тень не ложилась на нашесчастье.И— не знаю, может быть, мне показалось,— когдаона начала меня ласкать, ее ласки были особенно нежны, аглазакак-топо-особомуудивленно-внимательны.

Слава богу, я вернул себе ее любовь без остатка. Славабогу,мыодни!

В доме быломножество закоулков, в которых было инте-реснее,чемвкомнатах.Покрутой,отполированнойдоблескадеревянной лестницеможно было подняться на чердак. Там,впыли,вкосомсплетенииисполинскихбалок,впронзитель-но-желтомстолбесвета,чтопадализслуховогоокна,—былопочтикаквсказке.

В углу «Плюшкина куча»— самое интересное место наземле.

Ноты,скоторыхниктонепоет,обувьиперчатки,которыхниктоненосит,книгисостранныминазваниями,стопкижур-налов.

Поблескиваетбокневероятностарогочембало:внемпоч-тинеосталосьструн,номожноотыскатьдва-триклавиша,итогдапыльно-золотистыйсумракоглашаетсядрожащим,жал-кимзвоном,будтоиграютстарые,потерявшиеголосчасыилимузыкальнаяшкатулка.

Тонкий,почтиневесомыйзвонструны.Как он гармонирует со стеклянным, колеблющимся воз-

духом,сотдаленнымзвономкосы,срезающейвсадупересто-явшуюсятраву.

Иэтотсад,этитемныекудривишенника,этабелаякоряваякожа яблонь (проведешь по ней ногтем— дрожь пробегает

397

320

330

340

поспине),этасолнечнаязеленьвчащегигантскихлопухов,вкоторыхялежунаживоте.

Всамыхлопушиныхдебряхуткананеслазеленоватыхяиц.Она сидит на них и смотрит на меня бисерно-коричневымглазом.Еймерещатсяпушистые,какжелтыйхлопок,утята,ияеепонимаю.

Когдаматьпроситменяпоискатьее гнездо—я«немогуегонайти.Нельзявыдаватьутку.Взеленомполосатомсумракелопуховой пущи мы одни, только с этой уткой, жили таин-ственнымодиночеством.

Поночамокрышубарабанят,бубнятирокочут,скатываясьсветвей, тяжелые,какгири, зелено-восковыеяблоки.Иногдаслышенсочныйшлепок.Этопотому,чтоподсамыммоимок-номрастетгруша-«баба»совсембезнижнихветвей,стройная,какпальма.Грушипадаютиисчезают:наместепаденияоста-етсятолькозернистоемокроеместо.

Еслипойтичерезсад,черезегочащу,кое-гдепронизаннуюсолнцем,кое-гдевлажнуюисырую,тооченьскоропридешьвсовсеминтересноеместо.

Бузина разрослась густыми шатрами; сломанный давнейгрозой, дотлевает на месте, среди тенистой травы, голубо-ватый ствол тополя. Огромный глазастый махаон вздыхаеткрыльяминаегокоре.Ползутспаренныекрасныекозявки—«москалики»соспинкой,похожейнаполинезийскуюмаску.

А за тополем, за бузинной чащей стоят темно-серые отвременистеныбольшогоисовсемнежилогодома.Крышаегоочень толстая от покрывшего ее мха и напоминает стеганоезеленоеодеялоизатласа.Оконцакрохотныеирадужные.Кир-пичиотразрушеннойтрубылежатвееромукрыльца.

Вэтомдоменочевалкогда-тоНаполеон,когдашелнаМо-скву. И сюда же пришел самый холодно-отчаянный из егомаршалов, когда, потопив в жадной днепровской воде, едватронутойслюдоюпервогольда,половинуарьергарда,вырвал-сявОршусжалкоюкучкойлюдей.

«Мостанакрови»тогдауженебыло.Паромыизрубилиисожглимужики.Звероватые,ввывороченныхтулупах,свила-ми-тройчатками в руках, онипряталипод деревьямипетров-ские ременные деньги, сто лет уже не имевшие хождения,поджигалисвоихатыишливлеса.

398

350

360

370

380

Этобылопострашней,чемВандея.«Там,вГиперборее,живетудивительныйнарод,которому

небольноумирать».Это было сказано две тысячи с лишним лет назад. А сто

летназаддругойчеловекписал:«Чтожекасаетсядоумирения,тооноздесьявляетсятруд-

нымделом,ибоникогдане бываетдостаточнопервого залпаповерхголов.Закоренелостьихтакова,чтообразумитьмятеж-нуютолпуневозможнодажепрямымзалпомкартечи».

Гниет,валитсянабокстарыйдом.Наземленеприходитсяоченьдолгождатьрасплатызасодеянное.

Ивотночь.Ивотпустаякомнатадома,сразузачуланом.Вчуланенаперинеизмягкойовсянойсоломылежиткучагрушияблок.Сквозьщелястуюдверьпробиваетсяихаромат:неж-нейший запах пепинок, медвяно-тягучее веяние сапежанок,сладчайший, отдающий ананасом, аромат слуцких бэр, духантоновок, вызывающий слюнотечение и легкое предвкуше-ниеоскомы.

Номненетделадозапахов.Мненидочегонетдела.Прошли годы, и я, летя взглядом в прошлое, удивляюсь:

неужтоэтоясижусногамивстаром,выброшенномзанена-добностьюкресле?Неужтоэтопредомнойтрещитпохищен-ная свеча?Неужто никто не знает, что я сижу в этой пустойкомнате,натянувнаколенирубашку?

Сюда мне запрещено ходить отцом. Сюда «сосланы» имнекоторые книги, картины и вещи. И именно поэтому менятянет сюда. Мне семь лет, и я уже года три как читаю. Наколенях моих лежит большой том в бордовой обложке, кучакниг навалена на полу, рядом с креслом— протяни руку иберилюбую.

Дрожитгде-то—невстекле,авдалекомтемномсаду,—язычок свечи.Мненравится думать, что этоне отражение, афонарикврукехохликаизнароднойсказки—маленькогоче-ловечкасдлиннойбородой,ведающеголюдскимисчастьями.Пустьходитвночи,пустьподольшестоитпередмоимокном.Может быть, я понравлюсь ему, и он даст мне, как в нашихсказках,«друзейсемькоп,голос,чтобпчелызамедомзабыва-лилететь,даладу-раскрасавицу».

Это уже волнуетменя, смутно, как предвкушение чего-товеликого, томительно-счастливого, чтообязательнопридет.И

399

390

400

410

420

пусть тогда хохлик даст мне последнее счастье, о котороммечтаютсказки:«любить,каксолнцеясное,житьвсогласьеипомеретьразомвденьичасодин».

Яподнимаюглазаот страниц.Прямопередомнойв зыб-ком тумане дремы виситОн. У него огромные, на пол-лица,глаза,короткий,обрубленныйнос,жесткиемускулыподску-лами.Нанемчуга,подпоясаннаяпестрымшарфом.Этотлю-бил, до того любил, что его заживо отпели.Видно, ничтонепропадаетнасвете,дажебуйнаякровь.

А вотОна.Онажила позже него. «Из-за чего было стра-датьмногимимногим?»—думаюя.Узкоелицосчрезмерновысокимлбом,прищуренныеглаза.Почтинетплеч,онипока-тоспадаютвниз.Дальшеничегоневидно:наманерноизогну-той руке лежит стилизованная, неправдоподобно маленькаясобачонка,похожаянальва.

Но тогда я ничего этого не замечал, видел только общеевыражениенаэтомплохонаписанномлице:обнаженно-влеку-щее,неподвижно-улыбчивое,текучееипредательское.

Я забыл ее.Но с некоторых пор она начала сниться мне,сниться так, что я, пробудившись, не могу ее вспомнить имучаюсьэтим.

Ясмутнобоялсяее.Ияоткрывалкнигуиначиналчитать.Сначала шевелятся только мои губы, потом голос непроиз-вольноначинаетзвучатьвслух:

IнакóнехпабéгліесмóздварáДакрáядалёкіхбалóт,Ўсклáўшыкальчýгі,браты́ідрýгі,Ракутóвічаўрод.

Берудругой,крохотныйтомик.Впрозувкрапленыстихи,иячитаютолькоих:

Светлыймирздесьпогребенкогда-то,Ивстаютобломки,какцветы,ЗолотымиискрамизакатаОтражаясьвзеркалемечты.

Яничего,ровноничего,ниполслованепонимаю,номер-ный, торжественно звучащий ход слова наполняет меня тре-петом. У меня ползут по спине мурашки, меня бьет озноб,

400

430

440

450

460

у меня горит лицо. И лаской, и жутью, и дрожью— как оттепла,бегущегочерезпальцывозябшеетело,еслипротянутьрукикогню,—наполняетсямоядуша.

Я вздрагиваю,—закряхтела сама собоюполовица в доме,икто-топодпотолкомответилейглубокимдлительнымвздо-хом.

Исейчас,спустягоды,ясноватрепещу,кактотбесконечнодалекиймальчик.Зачемэтопришлокомне?Яведьнепросил.Янехотел.

Роднойдом,давнопревращенныйврагомвпепел,пощадименя.

V

Ятвойдоконца,родина.Бесчисленные вереницы людей,— от Адама,— проходят

передомной,улыбаютсяигрозятмне,зовутпродолжитьпутьипросяткончитьего.Зачтоядолжентащитьгрузихлюбвииненависти,ихподвиговиошибок,ихзверстваиихсвятости?

Но от этого не уйдешь. Ваша кровь течет в моих жилах,густая, яркая, напоенная свирепствоми добротой, яростьюилаской,шалая,бросающаясявголову,каквино,неукротимая,страстная,человеческая.

Увасбыловсе,чембогатачеловеческаяприрода.Святые,грешники,олени,волки.Идажеимяпервого,которогозапом-нили,былоВолчка,ВолчкаРакутович.

Небудьвас—небылобыименя.Ялюблювас.Иявасненавижу.Выоставилимневнаследствоэтушкуру,этиглаза,каку

саламандры,этунеукротимуюкровь,этотмозг,которыйжретменя.

Неуйти.Я—ваш.И даже мои песни— ваши. Кто-то должен был нагерой-

ствоватьсязавсехпрошлыхибудущих,акто-то—отпетьзавсех.

Второедосталосьвуделмне,первое—тебе.Ты был, наверное, такойже, как на портрете.И когда ты

возжелал девушку— а она была «подданной» соседа,— ты

401

470

480

490

500

предложил соседуденьги, чтобытототпустил еена свободу.Тотразрешилвзятьхолопку«навремя».Нонетакровьтеклав твоихжилах,чтобыбратьнавремяэто.Братьможнобылотольконавсегда.Исвободную.

ИтыразругалЛитвуиразныхбелорусскихвыскочек,вродеЛьваСапеги,зановыепорядки,которыеониздесьустроили.

И стоило. Кто были деды Сапеги, когда писался первыйстатут?Дерьмо.

АсамСапега?Тылюбилего,сынамладшегорода,толькозагорькиеегословаосвоемнароде:

«Неимамыкнязя,вождяипророкаимятемся,каклистья,погрешнойземле».

Искоро,оченьскоропослеэтихсловлевсталлисицей.Не знаю, что было у тебя на сердце от неутоленнойнеж-

ности,отбрезгливогопренебреженияквыскочкам,отболизасвойнарод.

Нокогдавоссталимужикиинаступиликожанымпоршнемна порог замка и взяли нивы господ и потрусили их своимячменем,—единственныйнобиль,которыйпошелсними,былРоманГринкаизродаРакутовичей.

Ибылавойна.Ибылопоражение.Ибыликольяидыбы.Нонобилямнесужденасмерть,кромепосланнойБогом.И

тебе,багряномувоителю,ужасувсех,ктоимелгерб,отрубиликистирук.

Ипотом,связавинакрывсаваном,заживоотпеливохраме.—Вотмеч—сломайего,кат.Вотщит—зачерниполови-

нуегоиобрубиконец.Вотключотдомаегоилемехдлянивего—отдайегодругому,кат.

Тебявычеркнулиизвсехкниг,кроместатута,ибопотомкимоглиещеискупитьвину,астатутбылнеприкасаем,твоигра-мотыбылисожжены,асамоготебясделалинищим.Имятвоеизгналиотовсюду,кромеприговора.

А любимой твоей выкололи глаза и, наконец-то, отдалитебе.

— Води ее по дорогам неправды, по которым ты пошел.Рожайдетей—наполовинухолопов,наполовинуизгоев.

Кто знает, быть может, ты был счастлив? Выколите мнеглаза,отрубитекистирук,чтобыянемогдержатьперо,пус-титепогрязнымдорогамродины,ноотдайтеее.

402

510

520

530

У меня будет голос и будет она. Петь и любить— развеэтогомало?Толькоеенетроньте,пустьунеебудетсолнышко,пустьунеебудетсчастье...

...Потомкиникогданесталивновьнобилями,несмоглидоконца смыть черноты со щита. Виновато было их пагубноепристрастиексермягам,своейвереиобычаям.

И еще шалая, бешеная кровь, которая всегда толкала ихтуда,гдеобижают.

—Станьподзанесеннуюруку.Тебенетакбольно.Ты—потомокбезрукого.

ШалаяотчаянностьтолкнулаодногоизнихклюдямВощи-лы,иегозатравилисобаками,зашиввмедвежьюшкуру,когдаРадзивиллгромилКричев.

Я говорю о лучших. Ибо были и другие. Эти обижали изверствовали,обогащалисьишвырялизолото.

Ужесовсемвнедавнеевремяодинизнихразгромилисжегмонастырь,вкоторомпротивеговолиобвенчаласьдочь.По-томпришлосьпроигратьвкартыполовинусостояниявельмо-же,прибывшемуотимператрицы,чтобырасследоватьпроис-шедшее безобразие. Понемногу почти все обеднели, некото-рыеобнищали.

Игрузгреховибезобразийкаждоголожилсянаплечипо-томков.Нестерпимыйгруз.

—Додвадцатогоколенаповинны.Инетвампрощения.Искуплятьначалпрадед.НадБелоруссиейгремелшестьде-

сяттретийгод.Что,кромесознаниянеискупимойвины,моглотолкнутьэтогочеловекаврядыинсургентов?

Оннебылполяк,оннебылкатолик,оннебылмужик.Ивсежеонвзялврукиружье.Унегобылакровь,против

которойнепойдешь.Говорят,белорусскиепеснизнаменитынеудальюилириз-

мом,а едкой,доходящейдоотчаяньястрастью.Не знаю,какпесни,ноделанашиименнотаковы.

И,какпесня,былоделоэтогочеловека.Сколачиваниеот-ряда, два победных боя, донос, разгром в свержинских мед-вежьихлесах,ранаисидениенарогачевскойгауптвахте.

Онсиделдвамесяца,априговоренбылнавторойдень.Красстрелу.Не знаю почему, но семейное предание объясняеттакой долгий срок между приговором и казнью тем, что не

403

540

550

560

570

хваталопалачей.Этоглупо,ведьпулюможетпуститькаждыйсолдат.Ядумаю,вседелобыловране.Милосердиеобязываетвначалевылечитьчеловека,затемисповедатьегопередлицомВсепрощающегоитолькопотомзастрелитьего,каксобаку.

Такдумаюя.Нопреданиеговоритнетак.Ияникогданеузнаю,таклиэтобылонаделе.

Женаегобыласослана,детиотнятыиотданынавоспита-ниевчужиеруки.Муравьёвнешутил.Онбылособенножес-токименноктем,ктонебылполяк,католикимужик.Заразасвободы не должна была перекинуться за границы ЦарстваПольского.

Если на портрете Ермолова закрыть бурку, оставив однуголову,—получитсялев.ЕслинапортретеМуравьёвазакрытьмундир— получится бульдог. Этот бульдог держал за горлопрочно,истекаяслюной.ДержалдажевСибири.Потомучтоженщинапосленеслыханноподлой, двойнойигрысжизньюеемужанепобояласьиспроситьсебевторичнуюаудиенциюинаговоритьемутакихслов,какихоннеслыхалникогда.

Он был безгрешен перед своей совестью. Он считал, чтовластьвсегдаправа,ввергаявузилище,умерщвляя,издеваясьнадискройчеловеческойжизни.Ибонеттакогоказненного,закоимнебылобывины.

—Вашесиятельство,вызабылиоХристе,—сказалемувответнаэтоепископСемашко,заступаясьзакого-то.

—Вы правы,— сказал он, оторопев на мгновение,—Боготступилсяотменя,когдаяпроизнесэто.

Впрочем, Бога он вспомнил только намиг.Ибо на следу-ющий день подписал приговор о расстрелеюноши, которогозналсдетстваикоторыйназывалегопросто«МихаилНико-лаевич».

Аещечерезнесколькоднейонприказалочиститьвсеотхо-жиеместагородаизалитьдерьмоммогилыказненных,дабысделатьфизическиневозможнымиманифестациинадними.

Он успел еще растерзать Каракозова и издох, смердя навесьсвет,бешеныйволк,палачРоссии.

Чтомнеделать?Какдостатьтебяизмогилы?Какдорвать-ся? Я мог бы возненавидеть род человеческий, если бы непростыерусскиелюди,которыепомоглипрабабке,недалиейумереть.

404

580

590

600

610

Искупалвинуидед:строил,издавалкнигииумер,думая,чтоРоссияпропала,потомучтоговорилиопаденииМосквы,потомучтодванибелунга,нестесняясь,делалиунегонагла-зах то дело, которое римские патрициине стеснялись делатьнаглазахурабовирабынь.

Искупалавинумать,уйдяиздомавглухоесело:учить.Такчтожеделатьмне?Неужелимневсеещеприходится

платить за всех?Я не отказываюсь.Всюжизнь я платил ду-шоюителом.Нонеужелитаквеликгрех,чтоменянужноещеввергатьвнесчастья?

Этимлетомябылнаруинахрогачевскогоузилища.Войнасделалаоднодоброедело,разрушивэтистены.Яувиделде-ревья,розовыеграммофончикивьюнканасерыхиоливковыхкамнях,окалинунаобрывкахжелеза,ясное,доброенебонадголовой.Неужелиэтотчеловекнеискупилвсегокровью?

Япобывалинаместеегопоследнегобоя.Рядомбылодиниз его хуторов. Я увидел зеленую стену поредевшего леса,поля, тронутые с краев золотом донника. И еще я увиделтрактор,которыйзацеплялтросзастволыдревних,одичавшихяблоньи,рыча,тянулих.Слышалсяхруст,дрожаларедкаяма-товаякрона,вновьчто-тосочнохрустеловземле,и,взметнувот корней фонтан земли, деревья с трудом покидали почву,бессильноложасьмакушкойнатраву.

Изглаженоегодело,смытаегокровь,забытыегомукииса-моеимя—неужелиэтогомало,чтобискупитьгрехпращуров?

Зачемжеты,судьба,отнялауменяееулыбку,еесмех,узелееволос?Хотьзагрехииподвигиотцовпомилуйменя,родина.

VI

Родина!Роднойдом!Ведьимнеприходилосьвидетьмногоеиискупатьмногое.Снарядпопалвколокольню—онастраннопошатнуласьи

градомкамнейпотекланаземлю?Пылалдом,исобаканехо-телапокинутьподпола,визжаизадыхаясьвдыму.Бомбапо-палавкладбище,взметнувнавершиныберезобломкигробов.

Ивновь горожанешливлесаи—без снайперскогопри-цела—билиизсвоихружейповрагу:навыбор.

405

Тогдаещенебылотрехсотшестидесятитысячнойпартизан-скойармии,ипервыеотрядыбылиразгромленыврагом.

Партизаны,партизаны,Белорусскиесыны!Бейтесворуокаянных...

Этотпризыв,скверноотпечатанныйналистовках,бросалиснашихсамолетов,алюдиуходиливболота,изнеможденные,обескровленные, скрипящие зубами. Взрывы прорывали мо-ховой ковер, взметали грязную воду вместе с оглушеннымибронзовымикарасями.

Родина,явиделэто,иполетсамолетанадфронтом,ипри-тихшуюМосквунаканунепервойзимы.

Медленноползущиевверхтениаэростатов.Нафонерозо-вогозаката.Где-товконцеперспективыЦветногобульвара.

Рвы,которыекопаюти тутжеоставляют,чтобырытьно-вые. Истошный рев сирены и нежелание вставать по такомупустяковомуповоду,хотятебяусиленнорасталкивают.СлухиовзятииНовогоИерусалима.Сибирскиеполки.

А потом снега северногоУрала.Месяц дороги в теплуш-ках. Работа. Беспризорщина.Двойнойпобег нафронт.Орен-бургскиестепи.Сноваработа.

А потом возвращение в испепеленный город, в которомещенеостылиразвалины.Средипепла—трисобораипятьшкол.Большеничего.

Япомню,какойявиделтебя,родина,—истерзанной,исте-кающейкровью,какмученица,опозореннаяипотомраспятаянакресте.

Чтомнеделать?Ведьявиделнаготуженщин,прикрытуюпочти только одними волосами. Ведь я видел детские руки,сжимающиесухарь.

Чтомнеделать,еслиялюблютебя,Родина?Мыстроили,таскаликирпич,неоставлялинарукахживо-

гоместабезссадиныимозоля.Секхолодныйколкийдождь.Иониещесмеялись,этилюди,мояплотьикровь:

—Напишутвгазетах,чтовот,мол,умеротхолодатакой-тоипередсмертьюпопросил,чтобыегопохорониливпечке.

Господи,какдавноосточертелолюдямстрелятьидушитьдругдруга!Дайтежеимпокой,римляне,утверждающиенад

620

630

640

650

406

660

670

680

690

светомсвоювласть.Дайтеженщинамимужчинамзамиратьвсвоемпареньенадземлей,дайтеюношеотражениеКапеллывзапрокинутыхглазахлюбимой,скоторойонцелуетсявскве-ре,дайтедетямвизжатьотнаслаждения,вцепившисьвкотен-ка, дайте старикам спокойно греть на солнце ноги, обутые вваленки,дайтепоэтувотчаяньеломатьпероисразутянутьсякновому.

Чертбываспобрал!Ячувствовал,чтонедадут,ипотому,когдавоколицегородка,гдеятогдажил,появилисьбанды,янесмогбольше.Мнебылостыднопамятибратаивсехпогиб-шихзаменя...Славабогу,теперь-тоядоросдотого,чтоббитьиполучатьудары.

Но,божемой,какиежемывсе-такибылищенки,всеэти«дружинники»,«оборонцы»,мальчишкипосемнадцатилет!

Тыпомнишь,друг,какясамовольноотправилсязапреде-лынашеголагеря,вкусты,гдебабыторговалияблоками?Этострого запрещалось; в Западной Белоруссии на одиночныхнашихребятохотилисьсоружиеминеустанно,нонам-товсебылотрын-трава.Явывернулввидемешкапилотку,наполнилее яблоками и грушами и, возвращаясь, столкнулся носом кносуснашимполковником.Вголовеуменяполучилсякакой-тозаскок,потомучтояперешелпоуставунастроевойшагимолодецкиоткозырялемурукой,вкоторойбылазажатанадку-шеннаягруша.Беднягатакоторопел,чтомнеудалосьудрать.

«Дегтярь»,стрельба,густыематюкикапитана.Тренироватьввинтовочнойстрельбенеприходилосьпочти

никого.Ведьмыбылилеснойкостью.Подучив немного, нас бросили на банду Дуботолка. В ее

рядахбылиполицаи,золотые,СБМовскоеотродье.Отдельно,но в контакте с ними билась польская банда. Поляки былихужевсегопоизощренности.Наши—пояростивдраке.

Иначаласьлеснаявойна,ожесточенная,слепая,жестокая:выстрелысдеревьев,тайныеземлянкивтриэтажа,мины,от-раванастоле,исчезновениесвязных.

Они были хорошими врагами, стойкими и умелыми. Несдавалсяпочтиникто.Повременаммыговорилионихпочтисгордостью.Нонаоткрытыйбойонишлиредко,толькокогдаихприжималикстене.

Мама вздрагивала, когда я,— по привычке,— ругался застолом. Привыкнуть к этому она не могла никак, хотя при-

407

700

710

720

730

выклакстрельбе,кбинтам,кдвестикилометровымперегонамв метель, на открытой платформе, к голоду и разорению, кземлянымстенам,накоторыхблестелаизморозь.

—Ненадо,милый,неунижайженщин,неунижайсебя.Я подумал, что в такой малости ей нельзя отказать. И,

явившисьвпалатку,гдеспаломоеотделение,сказалснарочи-тойгрубостью:

— С руганью кончать надо, ребята. В городе девчата отнас,какотбосяков,началибегать.Короче, закаждыймат—штраф:товарищамнатабак.

Имыпотомблисталинагулянкахизысканностьюманериджентльменством.

Впромежуткахмеждуоперациямимыездилипорайонамсагитбригадой.Этобылонеменееопасно.Однаждыгранатаразворотила один из наших грузовиков, убившесть человек.Трудно, очень трудно умирал мой дружок. У него был рас-поротживот,онлежалвозлекабины,гдеменьшетрясет,поло-живмненаколенипотную,несмотрянамороз,голову.Снеганебыло,машинутрясловсевосемькилометровпозамерзшейнаголо,огромнымипластами,грязи.

Другой раз, когдамы ставили в селе спектакль и я игралКочкарёва(оченьбездарно,надосказать,играл),—вметреотмоейголовывонзиласьвстенупуля.Стреляливокно.

Что им мог сделать Гоголь? И разве стоило, пусть дажеиз-заоченьбездарнойигры,убиватьчеловека?

Вскоре меня лишили роли. Не из опасения за меня, аизопасениязапьесу.

АпотоммыокончательноприперлиДуботолкакстене....Мы бежали болотом, прыгая через дренажные канавы,

стрелялинаходуинеслышалисобственногокрика.Впередибыло село, и оттуда доносилась нечастая, снайперскиметкаястрельба.Потомониначалипалить пачками,—у нихне вы-держалинервы.

Парни ворвались в село, хотя с колокольни деревянногокостела строчили два пулемета. Началась рукопашная. И этобыло невыгодно, потому что нас было ненамного больше, имыбылислабоватывкостипротивматерыхдядек.

Наша группа пошла в обход, и вот тут, вскочив на по-ленницу у забора, я увидел прямо под собою человека. В

408

740

750

760

каком-то оцепенении мы смотрели друг на друга, потом онвыстрелил,опередивменя.Кажется,унегокончилисьпатро-ны—выстреланепоследовало.Яувиделкрасивоезлоелицосоченьбелымибровями.Оннагнулся,ирукаегоподняласьвверх. В следующий миг в воздухе блеснуло что-то стре-мительное, я почувствовал тупой удар по ноге. Загрохоталиподногамидрова,ия,вместесними, загремелпрямовегообъятия.

Мыпокатилисьпоземле,душадругдруга,ияпочувство-вал, что мне не выстоять. Он был лет на семь старше меня,настоящиймужчина.

Кажется я, чувствуя, что у меня темнеет в глазах, ударилегоколеномвпричинноеместо.Когдаонотвалилсяотменя,всеещесжимаямоегорло,янанесемувторойудар:поленом,подвернувшимсяподруку.Ввисок.

Когда подбежали ребята, я стоял над ним, дрожа от воз-буждения. Странно, но я только минут через пять вспомнилобударепоноге.Явзглянулнанееиувиделполуоторваннуювдракештанинуиогромнуюзияющуюрану.Изнеехлесталакровь, стекая к ступне.Вразвороте виднелосьмясо: красноеснизу, странно бледное сверху. И еще кость, блестящая, вы-щербленная.

Япосмотрелвсторонуполенницыиувиделтопор.Итолькотогдаяпочувствовалстремительнонарастающую

боль,толькопослетогокакувидел.Я не заорал, не стал ругаться, даже не потерял сознания,

хотякровинатеклацелаялужа.Яперетянулногуремнемиза-ковылялнаоднойноге,опираясьнаплечиребят.

Многовременипрошлостогодня,какнашврачзашилмнерану.Безпротивостолбнячногоукола,безместногообезболи-ванья,— у нас не было ничего такого. Он ковырялся в ранесерпообразной иголкой, и это было довольно занятно, хотязубысжималисьсамисобойихотелосьназватьегоконовалом.

Прошломноголет.Былисрединихстрашные,былисвет-лые.Изведанабылаиненависть,иласка,исмерть.Изведанобылоиразочарование.Вовсем:всебе,встихах,влюдях,дажевтебе,родина.Дажевсправедливости.

Теперь я благодарю тебя за все, за мученья и радости.Но только почему ты так поздно, так поздно дала мне са-

409

770

780

790

800

муювеликуювжизнилюбовь,почемупоманиламенятеньюсчастья?

Неужелиещеневыплачендолг?Нупощадижеменя.Тывидишь,яизнемог.

VII

Сноваи снова, какмуравьи,мыотстраивали свое гнездо:каждыйразвсескромнее,потомучтоустариковуженебылосил, а молодые заняты были своим делом. Десять раз быливырубленыивновьпосаженысадынапамятитрехпоколений.

Оземлямоя,проклятая,несуразнаяилюбимая!Инастало,наконец,времяименномнеорудоватьшерхебе-

лем,спускаясдереважурчащуюстружку.И наконец я в первый раз взволок и положил на стены

верхнийвенец.Пустьбревнаприжимаютсядругкдругусвоимзолотистым телом так же плотно, как возлюбленные. Пусть,каккаплимеда,стекаетпоихбокамзолотистыйпотживицы.

Яотстроилдомотцов,родина.Внемнебудетстарыхпор-третов,дрожащейструнычембало,книгврыжих,ласковыхнаощупьобложках.

Внембудеттруди,какмнеказалось,свободаотпрошлого.Янезнал,чтоскаждымгодомрастетеговласть.

Отецпонималэто,суровый,фанатичночестныйссобойидругими.Онбылортодоксален,непотому,чтодействительнотакдумал,апотому,чтонадеялсясделатьнастакими,надеял-ся,что,еслимыстанемтакими,—намбудетлегчежить.

Мынепошлипоегодороге.Онумелнаходитьстрашныенеточности.Баланс торговой

сетиобластине сходитсянаоднукопейку—над этимстоитподумать.

Может быть, ошибся неопытный бухгалтер, но, можетбыть,—иэтослучалосьчасто,—украденопятьмиллионов,удетейотнятизортакусокхлеба.

Скрыть это не удавалось никогда. Даже матерым волкам.Даже финансистам, перед которыми Ротшильд показался бытеленком.

Егопыталисьподкупить,егогрозилиубить.

410

810

820

830

840

—Ну что ж, придется брать револьвер,— говорил он. Иникогданебралего,иотправлялсявочереднуюпоездкувтомжестаренькомкостюмеипотертомпальто.

Онвсюжизньучилнас,сыновей,презрениюквнешности.—Таквамбудетлегче.Девочки—другоедело.Онворочалдесяткамимиллионов,равнодушный,подчерк-

нуто-сухойивежливый,какангличанин,ажилвскромномдо-мишке,невпримерколлегам.

—Васнепросятпокрывать.Дайтелюдямсовет—онивамбудутблагодарны.

—Люди?Благодарны?—изумлялсяон.—Эточто-тоно-вое.

—Расскажитеосамомвашемтрудномделе,—спрашивалиего.

Онулыбался:—Однаждыятакразложилкартывколодедляпреферан-

са,чтососеднадеялсяобъегоритьвсехнасизаявилобэтом,асамосталсябезтрех.

Я всегда удивлялся этому его мальчишескому озорству, окоторомзналиоченьиоченьнемногие.

Он умел находить неточности в балансе, но никогда недумал(аможетбыть,боялсяподумать),отчегокрадут,отчегоутаскиваюткусоквноруижрутеготам,чавкаяотжадностиикосявзглядом,чтобнеувиделсосед;кудадевалсяблагород-ныйдухсамоотверженияисмелости?

Тот дух, который заставил моего брата сложить голову,который заставил слабую женщину, его жену, без стона вы-терпеть пытки в гестапо (у нее завелись в ранах черви, ией,—дляпрофилактики,—посыпалиспинутойсамойсолью,которую она несла к партизанам, в лес), который на четыремиллиона уменьшил мой народ, тот дух, который заставлялего,отца,ходитьвстаромпальто.

Отецтакинедодумал.Ничего,додумаюя.Еговсегдасчиталинечеловеческичестным,неестественно

холодным.Ипочтиниктонезналеготаким,какимзналимы,зарази-

тельно хохочущим, мастером невероятнейших розыгрышей,страстнымлюбителемохотына хищного зверя (только ее онипризнавализвсехохотничьихподвигов).Когдаемуудалось

411

850

860

870

880

одиннаодинсправитьсясмедведем-шатуном,дед,недолюб-ливавший его, признал, что хоть в этой страсти он похожначеловеканашегокруга.

Шутил он всегда на полном серьезе, уверяя, например,что,когдамамаучиласьдоитькорову,онапросилаего,чтобонстоялтутжеидержалкоровийхвост,чтобнедралась.Заэтоон,будтобы,вытребовалсмамыпошлину:полведрасыродоя.

Жизнь не задалась ему, но отступать от своих принциповон считал самым мерзким на свете. И, видя свое бессилиепередпотокомхищений,онтолькомрачнел.

Он был угрюм все последние годы жизни. Может быть,боялсяпризнатьсявчем-тосамомусебе.Итолькоещеярост-неепреследовалказнокрадство.

Нояпомню,скакойтоскойонговорил,чтовотнеплохобыполовитьсома«наквок»,авместотогоотправлялсяпостраш-номуноябрьскомубездорожьювглухойрайон,раздаватьпин-кисвиньям,чавкающимизгосударственногокорыта.

Не знаю уж, сколько заводов было выстроено на вырван-ные им из грязных лап деньги. И сколько этих денег вновьбылоукрадено.

Поступисьониногдахотьмалостью,иегосчиталибыве-ликолепнымчеловеком.

Радиэтихсвоих«подвигов»,какихироническиназываликакразтелюди,которыепосылалиегонаних,онмногоепо-губилвсебе.Отецпревосходно,артистическипел.

Унегобылисключительныйпокрасотетембраибархатис-тостибаритон.

Этимголосомончиталвсудесвоизаключенияотысячныхрастратахимиллионныхкражах.

Иещеодновоспоминание:одноизпервыхпослетяжелойдетскойболезни.

Сад весьпенится розово-белымцветом.Моюкровать вы-несли из дома и поставили под дерево. Стволы яблонь с ихпричудливым узором кажутся моим ослабевшим глазам со-всем аксамитными; по лицу скользит бархатно-нежная тень.Упалнагубыизашевелилсянеслышный,какбабочка,лепес-ток.Онпробудилменяотначавшейсядремы.

Иявижу,какотецс егожестковатымлицом зоветк себемать:

—Идисюда.Онтеперьспит,надоитебевыспаться.

412

890

900

910

920

— Погоди,— говорит она,— мне не хочется уходить от-сюда. Смотри-ка, сад цветет. А я в этом году и не заметилатолком.

— Ладно, старушка,— говорит он, поднимая мать наруки,—поспи.

Онстоит,держаеепочтинавесу.Ия,сквозьприщуренныересницы, вижу, что она закрывает глаза. Она спит на самомделе, утомленная долгими бессонными ночами надо мной.Отец стоит неподвижно, и вдруг до меня долетают тихие иявственныезвуки:отецпоет.

Видимо, он знает мало колыбельных, потому что посленародной«Мышки»иромансового«Спи,дитямое»лицоегона минуту становится недоуменным. Потом он выходит изположения.Чтоизтого,чтословапеснинеподходят—ведьостаетсямелодия.

Извучитпеснястарухи-крестьянки:

Спи,засни,крестьянскийсын...НасБогзабыл,царьнемилует.

Страшноватые,глубокиезвуки.Поднихяизасыпаю,успевещезаметить,какполицуматерискользятбликибелогосветаирозоватойтени.

Яниразунеслышал,чтобониобиделидругдругарезкимсловом,они,непохожиевомногом,каксветитень.

И вот я стою на кладбище. Вдали, меж стволами берез,виднеется старая деревянная церковка с замшелым куполом,опустевшиешапкиграчиныхгнездраскачиваютсявбелесова-то-голубомнебеосени.Воздуххолоден,какцветокастрыподосеннимдождем.

Уходит,уходит,уходитгробвнедраземли......Недодумалты,отец......туда,гдегрусть,итуда,гдеболь,туда,гденетничего.Одна мысль помогла мне тогда, мысль о том, что не все

ещенасветепотеряно,неконченаещеназемлежизнь,потомучтоестьназемлеона,естьееулыбка,ирука,иглаза.

Пока я не понял, серые они или синие, ласковы они илихолодны,жизньещенеконченадляменя.

Яненавижусебязаэтумысль,отец.Ночтосделаешь:об-рядзапрещаетбросатьвмогилуживыецветы.

413

930

940

950

960

И пусть неверна была моя мысль, пусть не суждено мнесчастье — я не ожесточу сердца, не стану разбивать жизньдесяткамдругих,неповинных,как этоделаютмногиедругиемужчины.Простопотому,чтоэтодоотвращениялегко:влюб-лятьвсебядругих,когдатвоесердцепусто.

Онапрекраснее,онаумнее,оналучшеичищевсехназем-ле,новсе-таки,все-такикаждыйзнает,чтоженщин,каккоро-лев, создают поэты. И люди помнят женщин только такими,какими заставит их помнить поэт. Не правда ли, я неплохойПигмалион,Боже?

Иниктонезаставитменяпокинутьмоеместотворца.Дажетот, другой.Онможетбытьдобрее, красивее, богачедушою,чемя.Ноонникогданесможетзаставитьлюдейувероватьвтебя, как в светнебес, с трепетомповторятьимя твое.Людибудутверитьмне,анеемуидаженетебе.

Солги—онибудутзнатьтебявоплощениемправды,пре-дай—будутобвинятьпреданного.

Ядаютебеиндульгенциюнавсе,чтотызамыслишьсвер-шить. И если ты убьешь и погибнешь— они возненавидятсуд, сожгут его зданиеи уничтожат палача.Если он умер—онивытащатизмогилыегопрахинадругаютсянадним.Еслизатерянаегомогила—онидостанутегоизада.

И особенно постарается в этом моя восьмимиллионнаягвардия,смирная,страдавшая,видавшаявсякиевиды,нокогдаихобидят—вытаскивающаяобидчикадажеизпастисатаны.

Тыскажешь,чтоуменянехватитсилнаэто?Ещенедавноне хватило бы, но теперь— хватит.И силы эти будут растиденьотодня.

Развемогуябытьмалымислабым,когдаделоидетотебе?Иненужно,ненужнощадитьменя,родина.Янежнееутрен-неговетерка,которыйбродитповискамспящейженщины,ноя еще и тот меч, которыммой пращур прикончил хана Кой-дана, я сам бандит с ночных дорог, я сам варвар, у которогохватит силы на все. Слава богу, одной капли крови временмужествахватитнавсесвершения.

Апередаватьеебудетнекому.Ты,пакость, которуюнеискоренитьна земле.Опустику-

лаквжелезнойперчатке.Ясмотрютебепрямовглаза.ВедьяпотомокБезрукого.

414

970

980

990

Предупреждаютебя,сейчастебелегкосправитьсясомной:над пешим орлом и ворона с колом.Но если ты не добьешьменя—берегись,яскоровстану.Итогдатыуслышишь:

—Наколени!

VIII

Родина!Роднойдом!Стол.Перо.Бумага.Заокнамиглухошумитнагоймолодой

сад.Ночныеливнисмываютизвестьсостволов.Мойщенок,которогоячасназадвышвырнулзадвериком-

наты,теперьосторожнопротиснулсявщельиворовскипри-ближаетсякомне.Онлегнамоюногуидрожитвсемтелом.Ночьтакхолодна,онтакодинок.Ивтемнотеразныенапасти.Схватятзапятнистое,какужабы,голоепузо—ипишипро-пало.Лучшеужкхозяину—может,незаметит?

Я не замечаю. Подумаешь, велико было преступление—изжеватькакой-тожалкийгалстук.Икогдащеноксоображает,чтоянезамечаюнарочно,—онначинаетлизатьносокмоеготуфля.

— Хозяин милостив. Он понимает мои маленькие несо-вершенства.

Сиди,куцый.Всеравномыоднивэтомдомеивэтомсаду.Тебеещеранознать,отчегояпечален.Воткогдаузнаешьнасвоейшкуре—тогда ты так взвоешь, чтоне только другим,самомустрашностанет.

Апокадавайжатьсядругкдругу.Видишь ли, есть на земле родина и есть на земле одна

женщина.Увас,собак,конечно,другиепонятияокрасоте,ноты ужповерьмне на слово: красивее ее не было и нет, хотяонаходитназаднихлапах.Ионаоченьхорошая,хотясовсемнелюбитстрелятьвптицинаблюдатьзасобачьейстойкойнарябчика.

Тебененравитсяоназаэто?Глупый,всеравновпамятьонейяневозьмуврукисвоей«тулки»,развечтопротивбеше-ноговолка.Тебежелучше,никтотебянестанетдрессировать,какдрессировалименявуниверситете.

Ивообще,спи:яхочувпоследнийразпоговоритьснею.Милаямоя!Неужелитыещенепоняла,чтородинамоя—

этоты?

415

1000

1010

1020

1030

Неужели ты не поняла, что ты— это оранжевые зимниезакаты,когдадорогуперебредаетморковно-краснаялиса,чтоты—этотяжелыеотросытравы,заливистыйсвистиволгивродных лесах, забытая паутина, сверкающая на верхних вет-вяхдерева.

И осенние дни, когда отходят на покой небритые нивы имыши-малюткитаскаютвсвоигнездапухтатарника,—этоты.

И сумерки над рекой, когда небо и вода становятся жем-чужно-розовыми и белыми, когда всходит огромная розоваялуна, когда крылатый чёлнплыветмеждунебоми землей,—этоты.

Неужелитыещенепонялаэтого?Япотерялвсе:испепеленныйдом,звукструныначердаке,

близких,нежностьидовериедетскихлет.Рукимоивкровиидушамояистерзана.

КакИов,стоюнаруинахтвоих,родинамоегодетства.Каждый день отнимал что-то. Исчезло имя дедов. Вы-

корчеваны яблони. Угнаны стада. Сожжены книги. Распятоимя.Украденосердце.Попранадушамояизабытанаивностьпрежнихдней.Нетпрежнейродины.Родинамоя,опустошен-ная,истерзанная,надломленная,сожженная!

Сземлейсравнялидоматвои,ичужаяногатопталатебя.Уничтожены твои женихи и обезображены твои невесты.

Всеотнялиуменя,нооставаласьещеона.Теперьиеенет.Ивсе-такиона сомною.Кто сможетвырвать ееизмоего

сердца?Нет,мынесдаемсятаклегко.Мыизтех,ктопомнитлю-

бовьвсюжизнь.Икоторыхтоженельзятакпростозабыть.Попробуй,забудьземлю,иводы,икровь,исмерть,инеж-

ность.Тогдапридетсязабытьжизнь.Родина,милаямоя,синеокая,ясноесердцемое,песнямоя.Ялюблютебя.Не щади меня, Родина. Я не из тех, кого можно щадить

безнаказанно.Славатебе,беспощадная!Слава,вечнолюбимая!Настражетвоейстою.Инетмнесмены.Инетмнесмерти.Потомучтозаспиноймоей—ты.

4.ХІІ.59

416

КАСТУСЬКАЛИНОВСКИЙ(Отрывок для поэмы)

Песниотрыдалиицветыуснули,Крайроднойвтревоге,крайроднойвпечали,Разоренкуницейнашбогатыйулей,Соловьиотпели,песниотрыдали.Душновтемномсклепе,хуженаприволье,Хуженаприволье,гдепалачлютуетИвцепяхпроклятыхумираетволяИеемерзавцыразныекатуют.

Чтожевымолчите,вы,сыныотчизны?10Почемупосевастрашногонежнете?Ичеговыждетеотзловоннойжизни?Ичеговглазаимкровьюнеплюете?Вамлюбовьмешает.Девушки,неверьте,Чистые,какосень,дочериОтчизны,ПощекеударьтеизакройтедвериПередкаждымтрусомсгорькойукоризной.

Песенжальвам.Трусы.Вамнеинтересно,Чтокогдавстранеповерженасвобода,Естьоднинапевыиоднилишьпесни,

20Стоныистраданьявашегонарода.Выцветырастите.Квамвопятосины,Накоторыхсердцемсмелыевисели,Кровьнакаждойрозе,тленнагеоргинах,Мозглюдскойналистьяхицветахкамелий.

Крайраспят,оболган.Выжсложилируки,Аонихотят,имнашейсмертимало,Чтобынараспятье,корчасьвдикихмуках,Палачамсвоимвыславураспевали.Тянутся,каквсклепе,безсвободыгоды,

30Безсвободымилойхлеб,какглина,пресен,Безсвободычистой,золотойсвободыНаземленебудетницветов,нипесен.

417

Низостьвсердцехуже,чемпростаяпуля,Крайроднойвтревоге,крайроднойвпечали,Разоренкуницейнашбогатыйулей,Соловьиотпели,песниотрыдали.

[1950-я гг.]

БАЛЛАДАОЧУДНОММГНОВЕНИИ

Она скончалась в бедности. Постранной случайности гроб ее по-встречался с памятником Пушкину,которыйввозиливМоскву.

Из старой энциклопедии

Ейдавнонеспалосьвдомудеревянном.Подходиластаруха,кактень,кфортепьянам,НапеваларомансомгновеньечудномГолоскомелеслышным,дыханьемтрудным.Апочестисказать,омгновеньечудномНеосталосьгрустивбытуеескудном,ПотомучтобарынявглухойдеревенькеПрожила,какнищенка,намедныеденьги.

Даи,ГосподиБоже,когдаэтобыло!10Даивправдулибыло,старухазабыла,Какполуннойдорожке,всверканьеснега,Приезжалакнему—всятомленьеинега,Каквобъятьяхжарких,вмолчаньеночи,Онеезаклинал,целовалейочи,Какуснулнагрудиееидышалнеровно,ПозабылаголубушкаАннаПетровна.

Апотомпришелеечаспоследний.ИвсесветнаяславаисветскиесплетниОтступили,потупясь,предмирнойкончиной.

20Возгласилсволнениемсамблагочинный:«Воблаженномуспениивечныйпокойей!»Чтовсравненьесэтимсчастьемирское!

418

Ничегонеслыша,спалабездыханнаРаскрасавицаКерн,болярыняАнна.

Отслужилислужбу,панихидуотпели.Потверскомутрактуполозьяскрипели.Ибрелизагробом,колыхалисьвполеИзродниизнакомцевдесяток—неболе,Несановныйлюд,незнатныегости

30Поспешилизарытьеенапогосте.Далошадкапогрудьвсугробезавязла.Дакрещенскийморозкрепчал,какназло.

Нопришлосьпроцессиитойсторониться.Осадил,придержалправеевозница,ПотомучтовМоскву,поволенарода,Возвращалсяпутникособогорода.Игорячиеконибилиоземькопытом,Звонкоржалиочем-тоещенезабытом,Иянварскоесолнцебагрянымдиском

40Рассиялосьочем-тонавекиблизком.

Вотон—отлитнадивоизгулкойбронзы,Шляпуснял,загляделсянаденьморозный,Вотвкрылатомплаще,вгражданскойодежде,Онстоит,кудрявыйисмелый,какпрежде.Толькострашновырос—прикиньте,смерьте,Скольковеситнаглазтакоебессмертье!Толькострашноюнистрашноспокоен,—Поглядите,правнуки,точнотакойон!

Таквпоследнийразониповстречались,50Ничегонепомня,ниочемнепечалясь.ТакметелькрыломсвоимбезрассуднымОсенилаихвомгновеньечудном.ТакметельобвенчаланежноигрозноСмертныйпрахстарухисбессмертнойбронзой,Двухлюбовниковстрастных,отпылавшихрозно,Чтопростилисьраноивстретилисьпоздно.

[1950-я гг.]

419

МОВА

Янку Брылю

Ёсцьпаданневякоў,шторазбурыцькалісьВавілонскуюВежуАдамІняўмольнасальюццамовызямліУадну,няроднуюнам.Імаябезвыходнапойдзеузмрок,Уатрутны,яквечнасць,цень,Трапяткаяісіняя,яквасілёк,Гарачая,якпрамень.Янішчасця,нібудучыхдзённежадзён,

10Хайпятля,хайпамерціўжурбе,Хайнебудзенішчасця,нібудучыхдзён,Каліўіхнебудзецябе.Сіратапаз’едлівайволіБагоў,Гінучымойкарабель,Хайнебудзесвітанняўнародамайго,Калідосвіткамздрадзіцьтабе.Адпалеткаўрайскіхлёгкайступой,Збочуядапякельныхкатлоў,Каліпершыжаангелнамовемаёй

20Мненескажа:«Братка,здароў».Іняхайдамяненепрыйдзевясна,Песня,шчасце,каханне,спакой,—ЎсёаднонезмяняютвойчорныпраснакНаатрутупшаніцычужой.Тымойясныхлебікаханымай,Песняпродкаў,нашчадкаўпалі,Безцябе,незтабой—непатрэбенмнерайНадушы.Ўнебясі.Назямлі.

[Канец 1950-х гг.]

420

***Ночь.Деревня.ПолымябелоеЛижеттеницерковныхглав.Ясижусредьснеговиметелей,КаксиделослепленныйВсеслав.Яудралотракетитрамваев,Отасфальта,антенн,проводовВсинийкрай,гдеветерсдуваетНежныйснегсцерковныхшатров.Яусталбезогняживого,

10Безравнины,чтосласкойсуровойОтдаетсябегуконей.Яспокойнымбыливеселым,Новесной,когдатравызвенят,Якопьемкоснулсяпрестола,Ипокойоставилменя.Итеперь,вэтихдебряхсонных,Яневсилахсебяподавить,Я,безудержный,ослепленный,Вечнобредящийсветомлюбви.

20Рассыпаетсяжаромполено,Волчийвойзачертойдеревень.Введрахлед.НабревенчатыхстенахОтдыхаетлохматаятень.Нетпокоя.СнегаошалелыеОтебе,тоскуя,поютВцарствезубров,трясин,метелей,Встародавнемдревлянскомкраю.Когдапервыесонныепевни

30Хриплымкрикомпугаютнавь,—Взвонецерквибревенчатой,древней,ЗвонСофиислышитВсеслав.ИВсеславпростираетрукиВночь,гдегорниезвонызвенят,Кпесне,кгрезе,кпоследнеймуке,Безкоторыхжизньненужна.Ты,София,тырадостьзыбкая,Звонночной,полыханьесвечей.

421

Мудростьвечнаяженскойулыбки,40Мудростьяснаясерыхочей.ПодногойтвоейнежныетравыСинийледпробиваютстрелой.Дапребудетстобоюслава,ИмяБожьедабудетстобой.ПустьстолетьямпылающимснитсяОтебевзволнованныйсон.Мойягненок.Моязарница,Мойдалекий,зовущийзвон.

16. I. 60

ЭЛЕГІЯ

Мінаюцьдні.Прыходзіцьслава.Агрошай,якраней,няма,ІходзіцьупальцекаравымПаэтаўмінскіхатаман.

ТамуштолюдмойбеларускіЖываяславанекране,ІёнзакоштмаёйзакускіНапомнікэканоміцьмне.

30.III.60

ЛЕНІНКАЛЫШАДЗІЦЯ

ЁнідзепамаёйкраінеПушчай,полем,абшарамлугоў,Ізвісаюцьнадсцежкайхваіны,Кабзакрыцьаддажджуяго.Ёнідзеадзін,безэскорту,Незбіваерасунатраве.Палітончыкнаімпацёрты,Кепкалёгкаянагалаве.

422

Лічыцьёнкаласы,імагілы,10Іусмешкінавуснахбратоў.«Штояныбезмянезрабілі?Штотутдобраідрэннашто?»Плачпачуўнавясковайускраіне.Сон.Бязладдзе.Пустыгараж.Спіцьнапрызбебабуляглухая,Адзіцязаходзіццааж.—Ну,неплачты,гаротнынябога,

20Мабыць,ясляўняма?Дарма.Ёншукаеўкішэнях—нічога,Ніцукерак,ніцацкіняма.Адзіцяпадымаеён,дужы,Якмужчыныбяруцьзаўжды,ІзрываехлопчыкуружуУвясёлкавыхкропляхвады.—Несярдуй,сыноксінявокі,Ўгэтайкветцызямноецяпло.Яжпрыйшоўзчасіныдалёкай,

30Калінамнедацацакбыло.Бач,святлогуляепалісцях,Адусюльпраганяезмрок.Добрымбудзь,якбацькакалісьці,Цёплымбудзь,яксонца,сынок,Будзьбясконцадаўсіхчалавечным,Будзьласкавым,яксветлымай,ПадазрэннямінедарэчныміЧалавеканеабражай.Ізагэта—радзімусвабодную

40Яаддамтабеўвечныдар:Землі,пушчы,светлыяводыІсусветубясконцыабшар.ПадузеубязмежнасцьсінююКарабельззямліпаляціць.Будземацічакацьняспынна,Ганарыццаіслёзыліць.Мызаўчаснаўжыццісівелі,Кулінесліглыбокаўгрудзях,

423

Кабдазоракраспалена-белых50Тыпраклаўнезабыўнышлях.Штосьцібабка,брат,шэпчасярдзіта.Ляжуночвы,сынок,засні.ПастаяўёнізбочыўужытаІрастаўудалечыні.ЗаляснымдаляглядамзамроенымХуткасціхнуўдалёкікрок,Адзіцяляжыцьнеспакойна,Ісмяеццаружовыраток...Толькібабказдзівіласядужа,

60ШтогарыцьбарвянымсвятломУягоручанятахружа,—Безкалючак,згладкімсцяблом.

[1960]

ДЗЯЎЧАТЫ

НабярвенняхдзяўчатызапеліПравячэрнююстомусваю.ПесняўцемрыікофтыбелыяЎсімпрахожыміхвыдаюць.Яіхбачыўднёмнапракосах,Увясёлымзвонезямлі.Наваткосы,дзявочыякосыПадвязацьнебылоімкалі.Падарункііхніязвілаў

10Яхапаў,выводзячыстог,АянымянепакаціліІжывымзакапаліўмурог.Іцяпер,каліўросахтравы,Тут,самною,сядзяцьяныВельміціхія,вельміласкавыя,Яккаханняпершагасны.ЯпайшоўбыўдваіхзкаторайДаракіпразначныяпаліІглядзеўбызёюназоры,

424

20Кабцябенебылоназямлі.Ледзьвечутнаяпесняточыцца.РазамзёюасінызвіняцьПравярбудыпрасініявочы,Прагрывастагаўлузеканя,Прадурненькуюперапёлку,Штогняздопрыдарозезвіла,Іпрахлопца,штоноччузолкайАдсялаідзедасяла.Ўіхніхпеснях—усяРадзіма,

30Абезгэтагачалавек—Быццамтонкіструменьчыкдыму,Штоплывеабалоннемрэк.[1960]

МІМОЗЫ

Апошніснегападзабіўмарозы,Стаўнахалвупадобныбрудныснег,ІраптамзалацістаямімозаГалінкіпрацягнуладамяне.Ваўсіхпрахожыхпрамакаюцьногі,Бруіццаляпанэляўкаламуць,АтуткраплінкісонцазалатогаЗазмятуютраячкуўсімдаюць.Пяшчотны,залацістыпухгусіны.

10Камуцябепадорыцьдобрыгном?Хібаштогэтаймаладойдзяўчыне,Штотузаемашынкузаакном.УтлумеуваходныхівыходныхХайнахвілінуусміхнеццамне,Успомніцьправясну,пралессвабодныІадпачынакдасцьсваёйспіне.Шуміцьпавуліцаххалоднывецер,Аяпрынёспраменніўцёмныдом,Істалатрошкібольшсвятланасвеце,

20Іўсэрцыдзеўчыны,штозаакном.

[1960]

425

КАМЕННЫЯСЛЁЗЫ

Апорымастоўякскалы.Нявыбуркатлівысон.НадСтрэлкай,назахадзеалымЦенірагатыхкалон.

Бялёса.Блакітна.Шырока.Халоднаяноч,якдым,ІшчасцятанюткагакрокіМяшаюццазкрокаммаім.

Ўсініхлугах,насвітанні10ЎззяннівясёлкавымтраўЯвырасціўгэтакаханнеІўрукітваеаддаў.

АзаўтраянознікаеЎпаўдзённайчужойстаране.Горад,заштотыкараеш?Заштозабіваешмяне?

Заўтрамнераспінацца,Тужыцьпаяму,яккалісь,Бовежамтваіміпалацам

20Справынямадазямлі.

Прыйдунаступнаюноччу,Пабачуракісвінец,ІсфінксхалодныявочыУзнімезвадынамяне.

Іскажа:«ЦёпланаНіле,Атутхалоднаязоль.ПаўсюльаднолькавымпыламСтаюцькаханнеіболь.

Ілюдзямвяртаццанетрэба30Далюбыхсэрцумагіл».

426

«Сфінкс,мыжывёмпаднебам,Небампесніінебамтугі.

ТысячытысячсвітанняўЯсонцачакаюзтугой.ЎсямудрасцьтвайгомаўчанняНевартапакутымаёй».......................Ісфінксхалодны,цвярозыСхіліцьсваюгалаву,Пакоціцькаменныяслёзы,

40ЦяжкіяслёзыўНяву.

2.VІI.60Ленінград — Орша

ЛЯТАЮЧЫДУРАНЬ

Ўпарку,падліхтараміКлічуцьагнідавітрын:«Палётдагарынагамі!Трырублізадзесяцьхвілін».

Прывязаныяяктрэба,ПадкрыкідзяўчатідрузейЛюдзіўчорнаенебаЛятуцьпастромайдузе.

Штодзённаўзмрокупахмурным,10Звысокаглядаючысвет,Ўкасупрыходзіцьдурань,Важнакупляебілет.

ІвыкладаепаважнаСхоўшчыкуўмяккікулакГрошыўтугімбумажніку,Пропускіпартабак.

427

ІвыкладаеўпрыдачуДзесяцьключоўдаўсяго:Ключадмашыны,аддачы,

20Ключадсэрцасвайго.

ЗгоднападціснутымротамЎнебаўзлятаецень.Дзесяцьмінутпалёту:Хопіцьнацэлыдзень.

ЎзорнымкасмічнымпылеБоўтаепяткаміён,Ізаспіной,яккрылы,Драпавыпалітон.

Па-надзіхоткіміхмурым30ГорадамдзіўнайкрасыГордылятаючыдураньПростаўхмарахвісіць.

3.VII.60, Орша

ПАМЯЦЬ

Начашніцкайзямлібярозыідубкі,Начашніцкайзямлі—французскіяштыкі.ІржавыхядзеркруглыягаловыЎразорвыкідваенарогсуровы.

Тутсталіудванаццатымсцяной,КабнепрайшоўнапоўначУдзіно,СалдатштыкоміпартызансякерайТутзатрымаліяраснагазвера.

Іспачываюцьаджыццёвыхбур.10ТутбыўуратаваныПецярбург.Палацынеўскіянезапалалі,Тамуштотуткрывінешкадавалі.

СамаахвярналюдзізберагліНагэтымполі—Марсавыпалі,<...>Пахмурныхсфінксаў,штоўтуманемлеюць,ЮнацтваПушкінауліпавыхалеях,КанаўкіЗімняйсоннысупакой,ПалётПятранадгордаюракой.

[1960]

***Валіроўнаадхоне,крылатымАдусплёскаўдубкоўмаладых,Гарадзішча,гняздопіратаў,Вераломныхпродкаўмаіх.

Ўсёмінула,вайнаіпалюддзе.Паднагойчарапкі,чарапкі,Мнездаецца,штогэтыялюдзіЎсёжыццётолькібілігаршкі.

Адкрыклівайсустрэчысасветам,10ДаапошнягастогнуўначыСэнсжыццясвайгобачыліўгэтым,Кабразбіцьтрыстатрыгарлачы.

АлечасамііхніяпесніАбуджаюццаўсэрцымаім,Іхдуша,перуновая,хмарная,Ярасцьтураў,адвагабыкоў,Іхлюбоўдагэтыхабшараў,Іхнянавісцьдаўсякіхакоў.Інянавісцьданіцыхмалітваў,

20Штожывілапродкаўмаіх,УздымаемяненабітвуНатадногасупрацьусіх.

[1960]

429

РАДАВОД УЛАДЗІМІРА КАРАТКЕВІЧА

Улісцедасвайгосябра,прафесараЯгелонскагаўніверсітэта(Кракаў)ЗдзіславаНядзелі,УладзімірКараткевіч4ліпеня1982г.пісаў: «Ты пытаеш, ці не мой сваяк Бенядзікт Караткевіч, якізагінуўу1878годзеўБалгарыі?Неведаю,дарагі.Продкі,якіхяасабістаневедаў,мяненіколіспецыяльнанецікавілі.Магчыма,ісваяк.Справаўтым,штоКараткевічы—вельміраспаўсюджанаена Беларусі сярод шляхты прозвішча (і не сярод шляхты). Родгерба «Корвін» вялікі, у 2-й палове мінулага стагоддзя моцназбяднелы (некаторыя галіны пасля паўстання 1863—64 гадоў),разгубіўшыадноаднаго,вымушаны(дзякуйбогу!)жыцьпрацайсваіхрук.Некаторыяізямлюаралі.Некаторыябыліарандатарамі,упраўляючымі,ляснічымі,адвакатамі,дактарамі,ачасцейзаўсёчыноўнікамі,якіяслужылізажалаванне»(Полымя,1993,№3).

3красавіка1982г.(Полымя,1989,№2)У.Караткевічраспытаўматчыну сяструЯўгеніюВасільеўну пра іхні родГрынкевічаў ізанатаваўяеўспаміныўзапіснуюкніжку(выяўленыаўтарамар-тыкулаўхатнімархівепісьменніка),дзезазначыў,штоўспаміналаянана86-мгодзесвайгожыцця.

У складзеным радаводзеУ.Караткевіча выкарыстаны галоў-нымчынамматэрыялы гэтай запісной кніжкі; успаміныматчы-най сястры Ніны Васільеўны, запісаныя яе дачкой ШарснёвайКсеніяй Канстанцінаўнай у 1991 г.; аўтабіяграфія пісьменніка«Дарога, якуюпрайшоў»,напісанаяў1964 г.; успаміныстарэй-шайсястрыпісьменнікаНаталліСямёнаўныКучкоўскай;звесткі,

430

пададзеныяўкнізеА.Мальдзіса«ЖыццеіўзнясеннеУладзіміраКараткевіча»;творчаяспадчынапісьменніка.

Уаўтабіяграфіі«Дарога,якуюпрайшоў»У.Караткевічадзна-чыў,штоёніягоныяпродкі—ураджэнцыбеларускагаПрыдняп-роўя.А.Мальдзісувышэйназванайкнізезгадаў:«Караткевічнеразпадкрэсліваў,штоягобацька,СямёнЦімафеевіч,паходзіўсастарадаўняга,алезбяднелагашляхецкагароду,якомуналежаўза-сценакКараткевічы»[1,с.19].

«Пра даўнасць Караткевічаў, — працягвае А. Мальдзіс, —сведчыць і выпіска з кнігі В.Манкевіча «Беласток і ваколіцы»(1986), нядаўна прысланая з Кракава сябрам пісьменнікаЗдзіславам Нядзеляй. «У перыяд шведскага патопу (восенню1655г.),—гаворыццатам,—уБеластокузнаходзілісялітоўскіяхаругвы, падпарадкаваныя Радзівілам. Узнялі яны, аднак, бунтсупраць шведаў, пасля чаго пад кіраўніцтвам Караткевічадалучылісядавойскаў,якімікамандаваўПавелСапега».Відаць,тагожКараткевіча,робіцьзаключэннеНядзеля, згадваўусваімдзённікуБагуслаўРадзівіл»[1,с.20].

ЦікавыязгадкіпрародКараткевічаўпрыводзіцьусваёйдаку-ментальнайаповесці«Адпяваннежывых»У.Ліпскі.Нападставезнойдзеных архіўных матэрыялаў ён апісвае іх сямейны герб:«Чорныкрумкачстаіцьнасухімпаваленымдрэве,уякогазнізуі зверху— па два сукі, і трымае той крумкач у дзюбе залатыпярсцёнак.Поле—чырвонае,пабаках—дзвезялёныягаліны,аўверсетрыстраусавыяпёрынашышане»[2,с.94].

Сапраўды, у адным з фондаў Нацыянальнага гістарычнагаархіваБеларусі,дзеёсцьвыяваапісанагавышэйгербаіматэрыя-лы пра род Караткевічаў герба «Корвін», паведамляецца, штогэтыстарадаўнішляхецкі родпачынаўсяўпершымпакаленні зДанілы,якіў1546г.стаўуладальнікамзямельуРаманаўшчынеі Лятаўшчыне Рэчыцкага павета, размешчаных пры Чачэрскімтракце [3].Магчыма, Даніла быў далёкі продакУ. Караткевіча.Відаць,невыпадковааднагозгалоўныхперсанажаўрамана«Ка-ласы пад сярпом тваім», старога Загорскага-Вежу, пісьменнікназваўДанілам.

У «Гербоўніку польскім», складзеным і выдадзеным А. Ба-нецкім (У. Караткевіч мог быць знаёмы з гэтым выданнем),пачынальнікамі шляхецкага роду Караткевічаў герба «Корвін»з Каротак у Мінскім ваяводстве названы Гаўрыла і Даніла

431

Караткевічы. Яны «атрымалі за ваенныя заслугі ў 1546 г. адЗыгмунтаАўгустаРаманаўшчынуіЛятаўшчынуўРэчыцкімпа-веце, і гэтыямаёнткібыліназваныяКароткамі» [4, с. 163].ТамжапададзеныгербКараткевічаў(крумкачзпярсцёнкамудзюбестаіцьнабервяне),прыведзенызвесткіпранашчадкаўГаўрылыіДанілы.Гэтавыданнеішматлікіяархіўныяматэрыялысведчаць,штоўрозныячасытыянашчадкіжыліўРэчыцкім,Бабруйскім,Рагачоўскім,Полацкім,Браслаўскімпаветахіўіншыхмясцінах.Нехта зродуКараткевічаўмеўвядомасць.Анехтабыўзвычай-нымземляробам.

Па бацькоўскай лініі нам пакульшто вядомы толькі звесткіпра продкаў да дзеда і бабулі пісьменніка. Як успамінала На-талляСямёнаўна,дзедЦімафейнедзенапачаткуXXст.паехаўуРастоўшукацьлепшагажыццяіневярнуўся.Большніхтопраяго нічога не чуў.У яго з бабуляйНаталляйЯкаўлеўнай (1868,Орша—1924,Орша)былотроедзяцей:бацькапісьменнікаСя-мён(15.2.1887,Орша—21.9.1959,Орша),Вольга(1893,Орша—1971, Масква), Леанід (памёр ва ўзросце 2-3 гадоў у Оршы).Бабуля працавала ў панскіх дамах.Жыла ў сям’і сына Сямёна.Мелацудоўныхарактар.Длянявесткі былаякмаці.У гонаряеКараткевічы назвалі сваю дачку Наталляй. Дзед і бабуля быліправаслаўныя.

Бацька пісьменніка скончыў пачатковую школу, потым, ві-даць, гарадскоевучылішча.Ягонаедзяцінствабылоцяжкім,да-водзіласясамомузарабляцьгрошы.Хлопчыкмеўдобрыголас іспяваў у царкоўным хоры.У яго быў прыгожы почырк, таму ўармііёнслужыўпісарам.Сямёнбыўдалікатны,інтэлігентны.Даслужбы ў войску, прыблізна з 1910 г. ці крыху раней, працаваўу Рагачоўскім казначэйстве, дзе і пазнаёміўся са сваёй будучайжонкай.

ПраматчынродГрынкевічаўнамвядомабольш.Напрыклад,прапрадзедапісьменніказваліМікалай,прадзеда—Юльян(?—1896ці1897).ПрабабуляйбылаЮдзенічГаннаМікалаеўна(?—1908).ПрадзедпісьменнікаслужыўсвятаромуКраснаполлі,Ча-чэрску.Ён,паводлеўспамінаўцёткіЖэні,хрысціўяеінеўзабавепамёр. Значыць, гэта здарылася ў 1896-м ці 1897 г. Прабабулябыла вельмі прыгожая, высокая, ладная, мела доўгія косы. УЮльянаіГаннынарадзіласяадзінаццацьдзяцей.СяродіхбыўіВасіль—дзедпісьменніка.

432

Усям’іКараткевічаўзахаваласяпаданнепрааднагозпродкаў(сваяказматчынагабокуіяерадні),якіўдзельнічаўупаўстанні1863 г. і які быў расстраляны ў Рагачове. А. Мальдзіс згад-вае,што ў ягоным асобніку кнігі аўтабіяграфічныхматэрыялаўбеларускіхпісьменнікаў«Прачас іпра сябе» (1966), там,дзеўтэксце ішла гаворка пра «сваяка з бокумаці і яе радні»,У.Ка-раткевіч напісаў: «прадзед». Але зрабіў гэта толькі пасля таго,якуВільнюсе,уЦэнтральнымдзяржаўнымгістарычнымархівеЛітвы,Г.КісялёўзнайшоўіпаказаўямудакументыпраТамашаГрыневіча, расстралянага як удзельніка паўстання ў Рагачове.А.Мальдзіс піша: «А як узрадаваўсяКараткевіч, калі потым, учаскамандзіроўкіўПольшчу,я знайшоўуВаршаверукапісныя«Нататкі паўстанца 1863 года ў Магілёўскай турме». Сяродіншых прозвішчаў там упамінаўся і той жа Тамаш Грыневіч.Больштаго,прыводзіўсянапісаныімверш«Песняпрыгаворана-гадасмерці…»<…>Адалейузапіснойкніжцыішоўверш,пры-свечаныўдавеГрыневіча, якая, падобна гераіні рамана «Нельгазабыць», спазнілася на некалькі трагічных мінут з весткай аб“памілаванні”»[1,с.20—21].

У артыкуле Г. Кісялёва пра Тамаша Грыневіча (Беларускаяэнцыклапедыя, т. 5) прыводзяцца наступныя звесткі: «ГрыневічТамаш Міхайлавіч (1815—28.7.1863), кіраўнік атрада ў часпаўстання 1863—64. Уладальнік маёнтка Верхняя Тошчы-ца ў Рагачоўскім пав. У 1834—44 на ваен. службе. Выйшаў уадстаўкуўчынештабс-ротмістраіпасяліўсянарадзіме.Украс.1863арганізаваўіўзначаліўпаўстанцкіатрадуРагачоўскімпав.Атрад не паспеў разгарнуць актыўных дзеянняў, быў рассеяныпаблізу в. Верхняя Тошчыца войскамі, якім дапамагалі сяля-не. Паводле прыгавору суда, зацверджанагаМ.М.Мураўёвым,публічнарасстраляныўРагачове.ПрататыпУсяславаГрынкевічаў рамане У. Караткевіча “Нельга забыць”». Адзначым, што ўпершай палове XIX ст. нярэдка сустракалася варыянтнасцьпрозвішчаў,наштоў тойчас глядзелі вальней.Таму зусіммаг-чыма,што згаданыТамашГрыневіч з’яўляецца родзічамУ.Ка-раткевіча.

У «Гербоўніку польскім» А. Банецкага ёсць шмат звестакпра шляхецкія роды Грынкевічаў і Грыневічаў, прадстаўнікіякіхжыліўКіеўскім,Аршанскім,Мінскім,Троцкімпаветах,наБраншчыне,уБрэсцеіўіншыхмясцінах.

433

Нямала звестак збераглося пра дзеда пісьменніка ВасіляЮльянавіча Грынкевіча. Нарадзіўся ён у 1861 г., калі адмяніліпрыгон,уКраснаполлі.Быўасілкам,чалавекаммагутнагацела-складу.СкончыўдухоўнаевучылішчаўГомелі,алеўсемінарыюне пайшоў і ўвогуле адмовіўся быць святаром. Уладкаваўся ўЧачэрскуляснымаб’ездчыкамупанаКруглікава.ПазнаёміўсязГаннайФранцаўнайПашкевіч,частастаўнаведвацьяеўвёсцыНісімкавічы,дзеянанастаўнічала.Бацькаяепрацаваўзагадчы-камгаспадаркітурмыўРагачове.Прыгожаядзяўчынапаставілаўмову:каліВасільпяройдзенадзяржаўнуюслужбу,тоянавый-дзе за яго замуж. Неўзабаве яны пераехалі ў Мсціслаў, дзеГрынкевічпрацаваўпісарамуказначэйстве.Пазнейжылітакса-маўЧэрыкаве,Оршы,Магілёве іРагачове.Васільдаслужыўсяда надворнага саветніка. Відаць, недзе ў 1922 г. пайшоў напенсію. Было ў іх з Ганнай чацвёра дзяцей: Сяргей (1891,Мсціслаў — не вярнуўся з Першай сусветнай вайны); На-дзея — маці пісьменніка (25.7.1893, Мсціслаў — 16.12.1977,Мінск);Яўгенія (15.8.1896,Чэрыкаў—28.2.1983,Мінск);Ніна(12.12.1904,Рагачоў—20.4.1993,ГоркіМагілёўскайвобл.).Ба-буля Ганна памерла ў жніўні 1906 г., пахавана ў Рагачове настарыхмогілках.Праз некаторычас дзед ажаніўся зЛюдмілайАнтонаўнай Барысевіч (1873—1963, Рагачоў). У аўтабіяграфіі«Дарога,якуюпрайшоў»У.Караткевічзаўважыў,штодзедбыўатэістам. Калі ён жаніўся ў другі раз, поп адмовіся яго вян-чаць, бо ён ні разу не прычашчаўся і не спавядаўся ў царкве,што было абавязковым для дзяржаўнага служачага. Тады дзедабвянчаўсязапятнаццацьвёрстадРагачова.

Ад другога шлюбу ў дзеда быў сын Ігар (27.4.1908, Рага-чоў—20.12.1985, Рагачоў).У 1914 г. дзедпасяліўся ў вялікуюдраўляную хату ў Рагачове. Жыў ён там да канца 1930-х гг.Любіў вандраваць, часта наведваў дачок, якія з сем’ямі жылі ўОршы іПолацку.Незадоўгадасмерцідзедаслеп.У.Караткевічуаўтабіяграфіізгадваў:«…ябыўуягочымсьцінакшталтсакра-тара:чытаўяму,ачасаміпісаўзаяго».УвайнудзедпераехаўуКармуГомельскайвобласцідадачкіНіныітампамёр12ліпеня1945г.

УлісцедаМаксімаТанказа27мая1956г.УладзімірКарат-кевіч, згадваючы,штоадсвайгодзедаёнпачуўлегенду«МаціВетру» пра Крычаўскае паўстанне 1743—1744 гг., так пісаў

434

далейпраяго:«Якігэтабыўцікавычалавек!Неведаю,штоямуперашкодзіластацьсапраўднымпаэтам…<…>Алеягомова—гэтабыўкаскаддосціпаў,прыказак,старыхпахучыханекдотаў,яскравых, як вясёлка, жартаў. <…> Трэба было паслухаць,як ён распавядае байкі пра нашых пашахонцаў-Маркавічан.Публіка рагатала да рэзі ў жываце. Больш за ўсё я шкадую,што ён так рана памёр,што я быўмалы і малашто памятаю,што не запісаў гэтага цуду. Але менавіта ад яго я палюбіўпрыроду, гісторыю (ён калісь рабіў раскопкі курганоў і шматчаго цікавага распавядаў), навучыўся лавіць самоў «на квок»,палюбіўбадзяццаііншае.

Аякія ёнраспавядаўлегенды.<…>Правужынуюкаралеву,прачорнуюкурыцуволатаў,пракаралямятлушкаў,правялікуюзмяю «Дзебраў» (калішняе ўрочышча Дзебры пад Магілёвам),пра Яна Прыгожага і князя Ладымяра, пра лебядзіны скіт, праскарб аднавокага народа, пра дрэва смерці, <…> пра явар ікаліну—мужа іжонку,празвон,якіпатануў,прагораднадневозераіяшчэмногае-многае».

Дзед Васіль зрабіў прыкметны ўплыў на фармаванне света-поглядубудучагапісьменніка,адзедавыаповедысталікрыніцайдля многіх будучых ягоных твораў. Да дзеда Васіля падобны80-гадовыселянінЯнРыгоравіч—галоўныгеройранняга апа-вяданняУ.Караткевіча«Дзядуля».Уаўтабіяграфіі«Дарога,якуюпрайшоў» пісьменнік адзначыў, што ягоны дзед быў «уладны,разумны і з’едлівы», што ён «валодаў нязмернай духоўнай іфізічнайсілай,бязмежнайэнергіяйіазартам».ГэтычалавекстаўпрататыпамДанілыЗагорскага-Вежыўрамане«Каласыпадсяр-помтваім».

Маці пісьменніка, Надзея Васільеўна, у дзяцінстве заста-лася сіратой. Калі дзед працаваў у Магілёве, паступіла там уМарыінскуюгімназію,якуюскончылаў1911г.Некаторычаспра-цаваланастаўніцайувёсцыЗбароў,каляРагачова.Пазнаёміласяз Сямёнам Караткевічам. Шлюбнымі пярсцёнкамі абмянялісяў 1915 г. Сямён служыў у войску. У. Караткевіч сцвярджае ўаўтабіяграфіі,штопажанілісяяныў1917г. іпераехаліўОршу.Там нарадзіліся ў іх Валерый (15.11.1918 — загінуў, відаць, укастрычніку 1941 г. пад Масквой), Наталля (20.11.1922 —24.2.2003, Мінск) і Уладзімір (26.11.1930— 25.7.1984, Мінск).Усе дзеці нарадзіліся ў лістападзе. І яшчэ заўважым: дзень на-

435

раджэннямаці і дзень смерці яе сынаУладзіміра супалі.Дзеньнараджэння У. Караткевіча супаў і з днём смерці (26.11.1855)АдамаМіцкевіча, якога ён любіў і пра якога стварыўхутчэй заўсёвосенню1955г.вершупрозе«СловаМіцкевічу».

Сям’я Караткевічаў спачатку наймала палову дома ў яўрэяТылевіча.У1939г.засяліласяўсваюхату(яназгарэлаўвайну).Упасляваенныягадыжыліспачаткуўцаркоўнагастарасты,по-тымкупіліхатуўвёсцы,перавезліяеўОршуіперабралісяўяевосенню1946г.

Бацька пісьменніка працаваў інспектарам па бюджэце ўАршанскім раённым фінансавым аддзеле.Маці пасля замужжастала хатняй гаспадыняй (уАрэнбургу падчас эвакуацыі ў вай-ну працавала ў дзіцячым садку). Наталля Сямёнаўна ў размо-ве з аўтарам гэтага артыкула і ў сваіх успамінах «Юдоль свят-ла», запісаных Галінай Шаблінскай [5], згадвала, што бацькабыў стрыманы, памяркоўны, ураўнаважаны.Да дзяцей ставіўсястрога: яны мелі патрэбнае, але нічога лішняга. У хатняйбібліятэцыКараткевічаў пераважала руская класіка, а з белару-скайлітаратурытраплялісяадзінкавыяасобнікі,напрыклад,апо-весць«Салавей»ЗмітракаБядулі.Шматкуплялітвораўдзіцячайлітаратуры,кнігпагісторыі,прыродзе.

ДляУ.Караткевічамаці з’яўлялася эталонамжанчыны: доб-рая гаспадыня, цудоўная выхавацелька сваіх дзяцей, нястомнаязахавальніцасямейнагаагменю.Янаўмелашыць,вышываць,га-тавацьсмачныястравы.Адзінсасваіхпершыхтвораў,апавядан-не«Багун-трава»,У.Караткевічпрысвяціўсваёймаці.ГалоўнаягераіняапавяданняКаваліхаўмногімпадобнаядаяе.

Глыбока метафарычнай і сімвалічнай з’яўляецца назва ягопершайкнігі—«Матчынадуша»,уякойсцвярджаеццалюбоўдароднайзямлі,выяўляеццасувязьзадраджэнскімітрадыцыямі(на-прыклад,сугучнасцьзназвайзборнікаА.Гаруна«Матчындар»).Эстэтычнаекрэдапісьменнікараскрываеццаўарыгінальнаймас-тацкайформе:згадцы-звароцедакветкі,назваякойуключаесло-ва,штовызначаеблізкагаідарагогачалавека.

Маці заўсёды была для У. Караткевіча аўтарытэтам. Рада-валася ягоным поспехам, мудра падыходзіла да ягоныхжыццё-выхнягод.НадзеяВасільеўнаведалаілюбілакласічнуюмузыку,літаратуру,афранцузскіятэкстыўрамане«Вайнаімір»Л.Тал-стогаразумелабезперакладу.

436

Андрэю Грынкевічу, галоўнаму герою рамана «Леаніды невернуцца да Зямлі», вобразу аўтабіяграфічнаму, менавіта мацірасказала ў дзяцінстве легенду пра подзвіг чэшскага вучонагаВацлаваГанкі,якіўпершайпаловеXIXст.істотнапаўплываўнаадраджэннесвайгонарода.Звяртаючысядапостацігэтагадзеяча,У.Караткевічувасабляўусваёйтворчасціадзінзгалоўныхулас-ных ідэйна-эстэтычных прынцыпаў, таксама сцвярджаў думкупранеабходнасцьсамаахвярнага слугаванняБацькаўшчыне,праадраджэннероднаганарода.

Сваёймаціпрысвяціўпісьменнікраман«Каласыпадсярпомтваім».Глыбокаперажываўяесмерцьуснежні1977г.

Добрыя адносіныбылі ўКараткевіча змужамбацькавай ся-стры Вольгі — Мікалаем Аляксандравічам Садавым (1893—1965), які нарадзіўся на Смаленшчыне. У 1930-я гг. працаваўзагадчыкам крайана на Камчатцы. У 1938 г. яго беспадстаўнаарыштавалі, а ў 1939 г. выпусцілі. Ветэран Вялікай Айчын-най вайны. Перад вайной і пасля яе настаўнічаў у Смаленскайвобласці.Недзеў1948г.пераехаўзсям’ёйуОршу,дзепрацаваўу метадычным кабінеце рана. У 1956 г. разам з жонкай (папрафесіімедыцынскайсястрой)пераехаўдасынаўМаскву.

М.А. Садавышмат чаго расказаўУ. Караткевічу. Адмоўнаестаўленнепісьменнікадатыраніі ідэспатызму,штовыявіласяўапавяданнях«Маленькаябалерына»,«ВялікіШанЯн»іўіншыхтворах,відаць,былоабумоўленаіўздзеяннемМ.А.Садавога.

Гэты разумны, адукаваны і цікавы чалавек істотна ўплываўнаУ.Караткевіча.ПісьменнікулістахдаМ.А.Садавогашчыраі сардэчна расказваў яму пра ўласнае жыццё, дзяліўся самымізапаветнымідумкамі імарамі.ЯкразМ.А.Садавомупаведаміўён у лісце за 8 снежня 1957 г. пра свае задумы, пра імкненненапісацьстотамоў.

М.А.СадавогаіУ.Караткевічаядналаглыбокаядухоўнаяпо-вязь.Дзядзькамоцналюбіўпрыроду.ЁндаваўчытацьУ.Каратке-вічукнігіпраДалёкіУсход,падуплывамякіх,напэўна,іўзніклаўпісьменнікажаданненаведацьгэтыкрай.Ужніўні—верасні1965г.У.Караткевічудавялосятрапіцьтудынавайсковыязборы.

М.А.Садавомупісьменнікпрысвяціўсваёапавяданне«Белаеполымя».

ЧастаперакрыжоўвалісяжыццёвыядарогіУладзіміраКарат-кевічаімалодшайматчынайсястрыЯўгенііВасільеўны.Янаскон-

437

чылапрыватную гімназіюўРагачове, настаўнічаланаМагілёў-шчыне. Яе муж, Уладзімір Іванавіч Усюкевіч (1896—1974,Мінск),родамзНаваградчыны,вайсковец.

ЯкраздзякуючыцётцыЖэні,якаяжылазмужамнаДалёкімУсходзе, змаглі сустрэцца падчас вайны Наталля і УладзімірКараткевічысасваімібацькаміўАрэнбургу.

Мужа цёткі Жэні неўзабаве прызначылі начальнікам штабачыгуначных войск 2-га Украінскага фронту. У толькі што вы-зваленымКіевеямузжонкайдалідвухпакаёвуюкватэру,уякойКараткевічжыўзмацііцёткайлетніямесяцы1944г.ВосьчамунечужыбыўгэтыгораддляУладзіміраКараткевічаітады,каліёну1949г.паступіўуКіеўскідзяржаўныўніверсітэтімяТарасаШаўчэнкі.

У1971г.УсюкевічыпераехаліжыцьуМінск.Дзяцейуіхнебыло,тамуматэрыяльнадапамагалісваякам.

Сумленна пражыла жыццё і малодшая матчына сястра —Ніна Васільеўна. Яна скончыла гімназію ў Рагачове, працаваланастаўніцай. Яе муж, Канстанцін Міхайлавіч Кадрэвіч (1901—1979),скончыўВіцебсківетэрынарныінстытут,потымслужыўувойску.Ёнвалодаўапавядальніцкіммайстэрствам,шматчытаў.У1930-ягг.быўбеспадстаўнаарыштаваныінекалькігадоўсядзеўутурме.ПаслявайныКадрэвічыжыліўгарадскіхпасёлкахКар-ма іАкцябрскі, апотымпераехалі ўГоркі, да адной здачок—Ксеніі.

А.Мальдзісукнізе«ЖыццеіўзнясеннеУладзіміраКаратке-віча»пісаў: «АяшчэУладзімірКараткевічнеяк сказаў,штоўсезягороду,зягосям’ігоднатрымалісяў1937годзе.Даносчыкаўсяродіх,нашчасце,неаказалася»[1,с.21].

2чэрвеня1982г.У.Караткевічнапісаўліст«ПануСтаршыніIIспецыяльнайсесііГенеральнайАсамблеіААНпараззбраенні»,дзезаклікаўспыніцьзабойствы,расказаўпратыяняшчасці,якіяпрынеслаДругая сусветная вайна яму і ягонамуроду, успомніўстарэйшагабратаВалерыя.

Старэйшыбратпісьменнікаў1930-я гг. скончыўсямігодку,потымкурсышафёраў(болюбіўтэхніку),працаваўнагрузавіку.У.Караткевічпазнейзгадваў,штоўОршы,уліпені1938г.,братпаказаўямуЯнкуКупалу,дачаякогабыланедалёка,уЛяўках.Напачатку1939г.братажаніўся.ЖонкузваліВольга.Уверасніў іх нарадзілася дачка Раіса. Неўзабаве Валерыя прызвалі ў

438

войска. Ён удзельнічаў у савецка-фінляндскай вайне 1939—1940 гг. Служыў і далей. У верасні 1941 г. на некалькі дзёнзаехаўуМаскву.СустрэўсязсястройНаталляй,якаянеўзабавепасляразвітанняатрымалаадяголіст.ПотымадВалерыязвес-такнебыло.Ёнзагінуў,відаць,укастрычніку1941г.падМаск-вой.

УвайнуВольга здачкойРаісайжылаўвёсцыГалошаваТа-лачынскага раёна ў Ганны Сцяпанаўны Грынкевіч, стрыечнайматчынайсястрыпісьменніка.

Улісце,адрасаванымуААН,У.Караткевічпісаў,штобратавужонкуўчасакупацыі«схапілітолькізатое,штоянанеслапада-розевядросолі…Сказалі:гэтапартызанам.Імучылімногадзёнтак, што калі цётцы дазволілі спатканне, выявілася, што ў ня-шчаснайуранахнаспінезавялісячэрвіікаты«длядэзінфекцыі»пасыпалі ёй раны той самай соллю. Калі цётка на наступныдзень прынесла ёй чыстую кашулю— ёй сказалі, што ВольгуКараткевіч,дваццацідвухгадоў,вывезлі.Зразумела,кудыяныяе“вывезлі”»[6].

Пасля вайны пляменніцу Раісу гадавалі бацькі пісьменніка.Пазнейянаатрымалаўспадчынуіхнююхату,дзеіжылазсям’ёй.Амаціпісьменніказ1963г.жылапрысыне.

У новай бацькоўскай хаце прайшлі пасляваенныяшкольныягадыУ.Караткевіча.Сюдыёнпрыязджаў зУкраіны.Апотым іжыўтуту1956—1958гг.,каліпрацаваўуОршынастаўнікам.У1950 г. тут напісаў першы варыянт аповесці «Дзікае паляваннекараляСтаха».Увершы«Орша»казаўпрасваюмоцнуюлюбоўдароднагагорада.Тутвясной1957г.закончыўп’есу«МлыннаСініхВірах»іаповесць«Уснягахдрамаевясна»,напісаўмногіявершы. Рыхтаваў сваю першую кнігу «Матчына душа» (1958).Сюды з Вышэйшых літаратурных курсаў у Маскве восенню1959 г. прыехаў на пахаванне бацькі. Пра гэту бяду Караткевічнапішаўрамане«ЛеанідыневернуццадаЗямлі».

Пісьменнік любіў роднае Прыдняпроўе. На гэтай зямлі ённапісаўмногія свае творы. Інекаторыя з іхпрысвечаныроднайстаронцыіяелюдзям.

ЗаўсёдыгасціннайіўтульнайдляУ.Караткевічаіягосяброўбыла дзедава хата ў Рагачове, дзе з пасляваеннага часу жыў зсям’ёйінастаўнічаўушколедзядзькаІгар.ЦяпертамжывуцьягосынСяргей (нар.у1952г.,названыўгонарсвайгодзядзькі,які

439

невярнуўсязПершайсусветнайвайны)зжонкайТамарайісы-намВасілём(названыўгонарсвайгопрадзеда).Сюдыпісьменнікчаста прыязджаў працаваць і адпачываць. У гэтай прасторнайхацезвысокайстоллюямубыўадведзенывялікіпакой.

Многія творы У. Караткевіч стварыў у Рагачове. Так, сваюраннюю паэму «Зямля дзядоў» ён пачаў пісаць тут у 1950 г.У ёй паэт згадаў «руіны замка «каралевы Боны» і над Дняп-ром шырокім курганы», «Збароў, дзе некалі мая матуля вяско-ваюнастаўніцайбыла»,капліцу«надбабчынаймагілаюстарой»,дзядзьку-рыбака,дом«падразгатаютаполяй»,дзе«расценазме-нусамыменшыбрат»,казаўпрасваюмоцнуюлюбоўдароднайзямлііяенарода.

Пасля заканчэння Кіеўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імяТараса Шаўчэнкі летам 1954 г. У. Караткевіч зноў гасцяваў удзядзькі.Увершы«Вагеньчыкуяблыннымсадзе»пісаў,што«устарасвецкай хаце, у дзедаўскім родным гняздзе» было «добратак, як нідзе», бо «з гэтай няяркай зямліцы<…>нашкорань усветпайшоў».

Амаль месяц быў У. Караткевіч у Рагачове і летам 1959 г.паслятаго,якадвучыўсяпершыгоднаВышэйшыхлітаратурныхкурсахуМаскве.Рагачоўскіпобытстаўасновайдлязместудзя-вятагараздзеларамана«ЛеанідыневернуццадаЗямлі».

7 жніўня 1959 г. каля Азярышча на Рагачоўшчыне ўзнік іпачатак рамана «Каласы пад сярпом тваім». Пісаць раман па-сапраўднамутаксамапачаўуРагачове27красавіка1962г.

Падзеіаповесці«Сіваялегенда»(1960)адбываюццапераваж-нанаРагачоўшчыне.Галоўныгерой«Легендыаббеднымд’яблеіабадвакатахСатаны»(1961)названыАндрэемРогачам.

Уліпені—жніўні1964г.уРагачовебыланапісанааповесць«ЛаддзяРоспачы»прасярэдневяковагажыхараРагачоваГервасіяВыліваху.

Пісьменнікчастаўцякаўадгарадскоймітуснііжыццёвыхня-годуРагачоў,кабадпачыцьдушою,добрапапрацаваць,знайсціпадтрымку і разуменне. Гэтым ён даражыў. У жніўні 1964 г.гасцяваў у Рагачове балгарскі літаратуразнаўца Г. Вылчаў, прашто згадаў У. Караткевіч у сваёй жыццярадаснай паэме «Вінодажджоў», закончанай 5 жніўня 1964 г. у Рагачове. У розныячасыУ.КараткевічнаведаўРагачоўтаксама зЯ.Брылём,Р.Ба-радуліным,іншымісябраміізнаёмымі.

440

Добрая атмасфера дзедаўскай хаты ў Рагачове спрыяла ітаму,штозімойівясной1966г.пісьменнікзавяршыўсвойраман«ХрыстоспрызямліўсяўГародні».11лістапада1966г.тутбылазакончана і аповесць «Чазенія». Былі напісаны таксама іншыятворы.

Моцныя і цёплыя сувязі ядналіУ.Караткевіча са старэйшайсястройНаталляй.У вершы, напісаным 20 лістапада 1982 г. даяе60-годдзя,ёнзычыўсястрыіяесям’іўсягосамаганайлепшагаў жыцці, называў яе сваёй дарагой нянькай, сваёй абаронцай убядзе,марыўпратойчас,каліяныабоенекалісядуцьнапрызбуі згадаюць пражытыя гады, успомняць Оршу, «тую, зялёную,бег крыніц ля Дняпра-ракі, і уральскія эшалоны, і ў цяплуш-ках салдатаў палкі». У брата і сястры было шчаслівае даваен-наедзяцінства.Потымпрыйшлісуровыявыпрабаванніваеннагачасу,апасля—радасціітурботымірнагажыцця.

У1946г.сястравыйшлазамужіпераехалазОршыўЧалябінскдамужа,вайскоўца-лётчыка.УНаталліСямёнаўны—дзведачкі:Надзея(названаўгонарбабулі)іАлена.Уіхсваесем’і,дзеці.За-разАленаз’яўляеццазахавальніцайкватэрыіархівапісьменніка.ГэтаАленка,пляменніцаУ.Караткевіча,сталапрататыпамгераініапавядання «Як звяргаюцца ідалы», напісанага ў другойпалове1950-х гг. Твор мае аўтабіяграфічны характар. У ім згадваеццаіАленчынамама, «прыгожая распаўнелаяжанчына», якая пры-ехаланаадпачынакдасваіхбацькоў,ібацькаАленкі,якізастаўсяў іхнім горадзе, каблётацьна «малётах» (самалётах.—А. В.), ідзедзбабуляй,«якіядушыўёйнечуюць»,ідзядзька-халасцяк,«якізашматдумаенадсветавыміпраблемамі».

У. Караткевіч некалькі разоў наведаў сястру ў Чалябінску.Напрыклад,улютым—сакавіку1963 г.напісаўтам«РунупраКастуся»,адзінзранніхварыянтаўп’есы«КастусьКаліноўскі»,працаваўнадраманам«Каласыпадсярпомтваім».ПісаўУ.Ка-раткевіч гэты раман у Чалябінску і падчас наступнага навед-вання сваёй сястры— вясной 1964 г. У сакавіку— красавіку1965 г. там закончыў першы варыянт сцэнарыя мастацкагафільма«ХрыстоспрызямліўсяўГародні»іпачаўпісацьаднай-менныраман.

Часцейшымі сталі сустрэчы брата і сястры пасля таго, як у1971г.НаталляСямёнаўнапераехалазсям’ёйнасталаежыхар-ства ў Мінск.Шчырай дарадчыцай і памочніцай была яна для

441

пісьменнікаўапошніягадыягонагажыцця,асаблівакалінеста-лажонкіУ.Караткевіча.

Заўважым,штоАлена,дачкаНаталліСямёнаўны,нарадзілася16 снежня 1957 г., а яе бабуля, маці пісьменніка, памерла праздваццаць гадоў— 16 снежня 1977 г. Гэта муж Алены, ВасільСінькевіч, у чэрвені 1984 г. вазіў на машыне ў Рагачоў У. Ка-раткевіча іАлену.Сінькевічы назвалі свайгомалодшага сына ўгонарпісьменнікаВалодзем(нар.у1986г.).

Наталля Сямёнаўна шмат зрабіла для ўшанавання памяціУ.Караткевічаіпрапагандыяготворчасці.

2лістапада1967г.уБрэсцкімпедінстытуцеадбылосяабмер-каванне творчасці У. Караткевіча. Там пісьменнік пазнаёміўсясасваёйбудучайжонкайВалянцінайБраніславаўнайНікіцінай(паводле прозвішча яе першага мужа, дзявочае яе прозвішчаВатковіч). Яна нарадзілася 28 чэрвеня 1934 г. у Кіргізіі, дзеяе бацька, беларус з Ушаччыны, служыў у войску (загінуў нафронце ў 1941 г.). У 1947 г. маці з дачкой і сынам пераеха-ла ў Беларусь і пасялілася ў Радашковічах. Пасля заканчэнняРадашковіцкай школы (беларускую мову там выкладаў ФёдарМіхайлавічЯнкоўскі, пазней вядомымовазнаўца і пісьменнік)Валянціна ў 1951—1956 гг. вучылася на гістарычным фа-культэце Бедзяржуніверсітэта. Потым некаторы час працава-ла ў Ашмянскім краязнаўчым музеі. А ў 1957—1961 гг. — уБрэсцкімабласнымкраязнаўчыммузеі.У1961—1964гг.вучы-лася ў аспірантуры сектара археалогіі Інстытута гісторыі АНБССР (з іх два апошнія гады праходзіла мэтавую аспірантуруў Інстытуце археалогіі АН СССР). Кандыдацкую дысерта-цыю,прысвечануюпаморскай культуры, абараніла ў 1965 г.У1965—1969гг.працаваланакафедрыгісторыіКПССБрэсцка-гапедінстытута.Летам1969г.пераехалаўМінск,працавалаўІнстытуцемастацтвазнаўства,этнаграфіііфальклоруАНБССР,жылаўсям’іКараткевіча.19лютага1971г.янызарэгістравалішлюб.Янаўзялаягонаепрозвішча.Абмяняласваюдвухпакаё-вуюкватэруўБрэсценапакойуМінску.Вясной1973г.двух-пакаёвую кватэру Караткевіча на вуліцы Веры Харужай і яепакойабмянялінатрохпакаёўкунавуліцыКарлаМаркса,дзеўдалейшыміжыліўтраіх(разамзмаціпісьменніка).

У.КараткевічпрысвяціўВалянцінеБраніславаўневерш«Таў-ры» і раман «Чорны замак Альшанскі» (1979), які пачынаецца

442

словамі: «В. К., якой гэты раман абяцаў дзесяць год назад, зудзячнасцю».

Валянціна Браніславаўна была высокапрафесійным навукоў-цам. Слушна пісаў А. Мальдзіс: «Тое, што зрабіла ВалянцінаБраніславаўна Караткевіч для падрыхтоўкі «Збору помнікаўгісторыі і культуры Беларусі», для таго, каб ён ішоў «без ку-пюр», можна смела назваць навуковым подзвігам, грамадзян-скай мужнасцю. Яна бясконца ездзіла ў экспедыцыі, абараніланеадзінпомнікархітэктуры,пісаласамаартыкулы ібрашуры ірэдагавала чужыя.Аўтарытэт яе ў Інстытуцемастацвазнаўства,этнаграфіі і фальклору АН БССР, дзе яна працавала, і ўвогулеўнавуковыхколахбыўвысокі» [1, с. 105].У1990 г.ВалянцінаКараткевіч (пасмяротна) і іншыя аўтары за гэта выданне быліўзнагароджаныДзяржаўнайпрэміяйБССР.

У складзе акадэмічных экспедыцый разам з жонкай У. Ка-раткевіч даследаваў летам 1970, 1971, 1972 гг. некаторыя раё-ныБеларусі.Напісаўнаватпрадмовудатома,прысвечанагаБрэсц-кай вобласці. Аднак, як згадвае А. Ліс, «яе пазней змянілі ізамянілі:паэтупарціўсяўпытанняхтэрміналогііціазначэння,не-штанакшталттаго,уякіхвыпадкахпісаць«уз’яднанне»,аўякіх«далучэнне». Справа даўняя, аб падзеях-здарэннях XVIII ста-годдзя»[7,с.406].

ТрагічнымісталідляУладзіміраКараткевічаапошніяднілю-тага 1983 года. 28 лютага памерлі Валянціна Браніславаўна іцёткаЯўгеніяВасільеўна.УлісцедаЗ.Нядзелі за23красавіка1983 г.пісьменнік згадваў,штоён тады«адчуваўсябенамяжынервовага надлому». Яму было невыносна цяжка думаць прасваюадзіноту,бачыцьпустыясцены.

НапачаткучэрвеняпаехаўуОршу.Жыўусям’іпляменніцы,убацькоўскайхаце,залечваўнанесеныяжыццёмраны.ВярнуўсяўМінскнапачаткуснежня.УлісцедаЗ.Нядзелі за27 снежня1983 г. так згадваў праведзены ўОршы час: «Прычым свядомаадключыўся: забараніў перадаваць лісты, не слухаў радыё, нечытаў газет, а па тэлебачанні глядзеў толькі мультфільмы і дэ-тэктывы».

Бацькоўскаегняздокрыхусуцішыладушэўныболь.Напачат-кулютага1984 г.напісаўнекалькі вершаў.Алеўканцылютагамоцна захварэў і каля месяца праляжаў у рэанімацыі. Вяснойстаўадчувацьсябелепей.

УладзімірКараткевічнібыпрадчуваўсмерць.Уапошніямеся-цыжыцця,развітваючыся,наведаўдарагіяямумясціны:Рагачоў,Вязынку,Кіеў,апотымадправіўсяўпадарожжапаПрыпяці…

ПахаваныпісьменнікнаУсходніхмогілкахуМінску.

Анатоль Верабей

1.Мальдзіс,А.Жыцце іўзнясеннеУладзіміраКараткевіча:партрэтпісьменнікаічалавека.Мінск,1990.

2.Ліпскі,У.Адпяваннежывых.Мінск,1993.3.НацыянальныгістарычныархіўБеларусі.Ф.319,воп.2,спр.1468.4. Herbarz polski. Ułożył i wydał Adam Boniecki. Warszawa, 1907.

T.XI.5.УладзімірКараткевіч.Быў.Ёсць.Буду!:успаміны, інтэрв’ю,эсэ /

уклад.Г.Шаблінскай.Мінск,2005.6.ЦэнтральнаянавуковаябібліятэкаімяЯкубаКоласаНАНБеларусі.

Ф.11,воп.2,адз.зах.369.7.Ліс,А.Цяжкаядарогасвабоды.Мінск,1994.

446

МАТЧЫНАДУША

На пачатку дарог (с.63)Першы рукапіс:

25Аякказацьпапраўдзе,паспяваць,41Ёнмногагаяшчэнеразумее:75Наўрадціасабліваёнпручаўся)

Пасля84радка:КалісьціёнпабачыцьгэтыпозіркЎвачах«МадонныЛіты»Леанарда).

Пасля105радка:Якцёплыакіян.ВадойжывоюЯмуупартаабмываевушы—Хтобнібыўён—ёнгэтанезабудзе.Прытулакціхінапачаткудзён,Ёнскончыцца,утварпадзьмевіхор.Дзіцяжыццёвыячакаюцьбуры,Чакаюцьбітвы,штохвіліннабітвыЗагодныхлеб,ігонарісумленне.Жыццёвыакіян!Кімбудзехлопчык?КудышпурнуцьсівогаморахваліЯгонычовен?Наквітучыбераг?Аможа,напясоксухі,бясплодны,Цінаватнаасклізлыякаменні?

ІНШЫЯ РЭДАКЦЫІ І ВАРЫЯНТЫ

447

Спадарожніку Зямлі (с.66)1Дрэвылісцяміжоўтыміплачуць,3Яцябеніколінебачыў,10Адародныхшырокіхніў,

Партызанская балада (с.67)Трэці рукапіс:

74Ічэрвіз’явілісяўранах,якіхніхтонелячыў.

Заяц варыць піва (с.70)Першы рукапіс:

7Трыгубы,смешны,касавокі,9Асінаіскрамістраляе,16Ідроўасінавыхпучок.

Орша (с.71)Рукапіс:

МнедаГамерадалёкаЗвершыкаміпрастымі,Ісемгарадоўнепаб’юццаЗ-запростаймаёйтруны,Аўсёжпрыжыцціяскажувам,ДземілаямнеРадзіма.ДзеўпершыразяпабачыўДзяцінствацёплыясны.

Чымнежартуед’ябал,Састроіцьпадэсцьвясёлую.ЗагонартойбудуцьспрачаццаХоцьнейкіягарады.Хайсабехоцьмаленькія,Надзесяцьхатаксашколай,Хайсабехоцьтакія,ЯкШклоў,Дуброўна,Ляды.

Івосьнавыпадакгэткі,Кабкроўнеліласязлівай,КабяблыкамдляразладуМнемімаволінестаць,Яадкажупростатак,Кабсталаўсёсправядлівым:Орша—мойродныгорад,

448

Маяспрадвечнаямаць.ДзебянівалачыўсяШляхам,ранейнезнаёмым,ЯкбыуіншыххатахНімяккабылозаснуць—СэрцамаёўтойчасСябеадчуваеўдома,ЯктолькігмахівакзалаЎвачахмаіхпраплывуць.

Гэтамойгорадродны,Усетутродныялюдзі.КожныкаменьнавулцыЗнаёмыідарагі.ОршаўспаіламянеСваёйкамяністаюгруддзю,Ўказаламне,дзесябрымае,Адземаеварагі.

Янанеблішчакрасою.Хутчэйзусімнасупроціў.Зпаркамсваімзмарнелым,ЗсваёйКабыляцкайгарой,ЗлянівайсваёйАршыцай,ШтохвалізялёныякоціцьУматкуўсіхрэкславянскіх,Магутны,сівыДняпро.

Хаткі,штодаабрыву,Якластавакгнёзды,туляцца,Родныяідарагія,Якпоцісккаханайрукі.Брук.Размытыдажджамі,Ўпыльныхкалючкахвуліцы,Куродымнасценахбудынкаў,Дальніяцягнікі.

Недзеянастаіць,Адзінаяідарагая,

449

Ўчорныхістужкахчыгунак,Штоўсюяеабвілі,Знародам,штонасваёйЛавенепамірае,ШтосемясваёрассеяўПаўсіхкуточкахзямлі.

Калісьці...Былойтакое...Вампадбівалікрыльца,Быдламвасназывалі.АўсёжтаківыбыліГордыміжабракамі,Гордымі,яккасцільцы,БородвашбыўадАдама,Арукіўвугольнайпылі.

Выпаціскаліплячыма,Каліхлусліваказалі,ЖадаючыўчасвясёлыРабочывашродасмяяць,Штолюбяццаўваснавапне,Навапневынараджалісь,Вапнаусіхваскарміла,Увапневаміляжаць.

Вызналі:«Гэтанашгорад.Іхайнепрытульнычасам—Ёнлепшы,богэтаправаЎцяжкайздабыўбарацьбе.Гэтанашродныгорад,Ямунепатрэбныпрыкрасы.ЁнсамдлясябепрыкрасаІгордасцьсамдлясябе».

Янежадаюхваліцца,Штолепейзаўсёудома,ШтоОршасамаялепшая,Штоўсвеценямапрыгажэй.ЯегалоўнаягордасцьТое,што,яквядома,

450

ПабудаваліпаўсветаРукіяелюдзей.

ЯныцягніківадзіліІлённафабрыкахткалі,ЛесмагутнываліліІўмеліплавіцьметал,ЗцёмныхкаменяломняўБелывапнякламалі,Торфрылі,зямлюкапалі,Іцвёрдыбыўіхнізакал.

Хтомнеўтымнепаверыць,ХайнамігпрыгадаеПятагазабастоўкі,Вулічныябаі.ХайпрыгадаеЗаслонаваІпотымнавуснаматае,Штогэтабыліаршанцы,Родныялюдзімае.

ЯктолькіцёмнаюноччуВочысваезачыняю—АдразуяеябачуЗяеняяркайкрасой,ЗбярозамінадАршыцай,Звясёлымсонейкаммая,ЗблакітампершыхпралесакЎкосахкаханаймаёй.

Тутнарадзілісядумкі,Воля,талент,жаданні,Тутстаўясынамкраіны,Апаленяевагнём,ТамуілюблюяеПершымвялікімкаханнем,ЯкоезнікаезсэрцаХібаштотолькізжыццём.

451

Вадарод (с.73)Першы рукапіс:

Пасля12радка:Паляціцьукосмасінеўваскрэсне,Разарвеццаадвыбухаўнапалам,ЗнікнесмехБакаччоіДантавыпесні,Знікнешчасцякупельірадасціхрам.

24Штопараненышарзямныабаўе?

Сырцовыя цагліны (с.74) Рукапіс:

Пасля40радка:Іздавалася:ўсё!канец!Неспявацьсалаўямнадначнымстаўком,Песніўмерціўнетрахсардэц,Алекожныраззруіннежывых,Быццамсмерцьначужынскістан,Вырасталісцянойжыхарыдрыгвы,Сонцакудрыядзеціславян.

Як размаўляюць звяры і птушкі (с.77) Першы рукапіс:

2Яідукаляхатізмрочныхсадоў.7Штотаго,каголюбіш,заўждызразумееш,

Пасля8радка:Восьпаслухайце:качказдзіўленакракае,ЗкухнівыгнанывенікамадграхаЎсвінтухупа-панскупярхаесабака:«Pchal!Pchal!Pchal!(Па-мужыцкузначыць«блыха»).

12Заместкрылляўёнкр-рочыць,кр-рочыць,дзівак».22Іяныразважаюцьуцемрыдубраў:

У жніўны дзень (Жарт) (с.78)Рукапіс:

4Клічанагарачыгнойкурэй.13Ўвёсцыціха.Вёска,якзаклятая.

Праменьчык (с.79)Рукапіс:24—25Ікаштанаўзграбныхістройных,

Івясёлак,штоб’юццаўрацэ,

452

Паўлюк Багрым (с.80)Першы рукапіс:

15Часамібезкінжала,23Згаслаўподлайсалдатчыне...

Пасля24радка:Можа,ўнебе,дзебудуцьПаэтаўсаджацькаляБогаПатаму,што«маглібызрабіць»,Калібвольнажылі,ІБагрымапасадзяць,Хвастанага,напаўсляпога,НешчаслівагаталентаНедарэчнай,каханайзямлі.

35ІнадёюкуражыццаПасля48радка:

Заместсілыўз’яднанай,Заместхлопскайнязломнаераці,ЗамествольнагабрацтваЖывечарадабараноў.Ўсепільнуюцьсваё,Паўстаебратзкасоюнабрата,СватнароднагасватаІбацьканаўласныхсыноў.

50Прасветлая,роднаямаці!64Кабвочынебачыліболь?!!66Іагнёмпалівалінасроты.

69—70Аднялімаевершы,Аднялімаіхдзетакгаротных.

86Ліцекроўдлясусветнайлюбові.Пасля88 радка:

Змрок.89Нямаеадказу.91Ўсемаўчацьадпялюшак:98Каханаяволя.Тычуеш?104ЛопухбудзестагоддзіПасля108радка:

Можаштыйнепрачнуцца,Яккáтыпрыспяцьуначы.Яплююнацябе.

113Адкажыжмнехоцьпоўхаю!

453

116Калісьцінадрадаснымсветам,120Іпеснянашчадка-паэта122Сардэчнаю,цёплайстрафой.

Цяга (с.84)Рукапіс:

6Зімасухотнаяшалёнахоча9Цалуестраснастомленыяногі.36Ідзідаўнягнучыхсяруках?!40Ляцецьдалёка,вяламашуцькрыллі,

44—45Страляцьпаслонках,стомленыхукрай.Алежінстынктіцяга,цяга,цяга.

Пасля62радка:ІякалісьціточнатакцягнуўсяАднойвясною...Дзеянацяпер.Дзепахяевалос?Лёс—паляўнічы,Ўзвёўстрэльбу,даўразокі,быццамслонка,Упаўязперашыбленымкрылом—Ібіўсяназямлі,канца,якшчасця,Жадаючысабе.Аялюблю,

66Іцягаўбіць,іцягадацьжыццё!70Іскубліпершысон,нібыкаровы.

Ялінка (с.86)Першы рукапіс:

3—4НаголкіжоўтыязлятаесініПразрысты,мяккіснегавывэлюм.

9Ляжаць,вядома,сумназаадрынай,Пасля16радка:

Ночдоўгая.Падвеюдоўгаплакаць,Ахутанаяўледзяноешкло,ЯнабалакаезпрастуджанымсабакамПрасвечкі,радасць,спевыіцяпло.

Дзеці (с.87)Рукапіс:

12Пахакропу,мятаіваўчкі.15—16Пяцьдзяцей,кружокмаленькіхлодараў,

Зорачкайулёгсянамяжы.

454

Лісце (с.89)Рукапіс:

2Наднябрытыміржышчамніў,7Нехтанябачнывандруе,10Паазёрахмедзьуплывае.

Бацькаўшчына (с.90)Першы рукапіс:

2Выплыўмесяцазагнутынож.4Паблукацьпатравахбасанож.7Акіянблакітнагааўса

9—12Дзехмызыспляліся,якпавець,Перадрампай«Янавыхагней»,Быццамтэнар,перадтымякпець,Прачышчаеглоткусалавей.

17—19Несхапіць,незатрымацьяе,Асхапі—іўсёаднопадман.Дзекаханнесветлаемаё—

22Зноўвясна.Ірадасцьсэрцазноў.27Светлаярусалчыналуска

Балада пра паўстанца Ваўкалаку (с.91)Рукапіс:

1—4Апошняяночнадыходзіць,Мімамяне,якцень,ДавадапоюпраходзіцьВольнылясныалень.

15—16Часамібезкінжала,Сціскаючылютасцьўруках.

30Інеба,дзебуселкружыць,33Падівалгінежныягукі,49Аўсэрцаёйдругіубіўся,57Пярсцёнакжанчынестройнай59Хайбудзесумленнеспакойнае!62Якслабасцьсэрцазвяла,

Машэка (с.93)Рукапіс:

2Пушчучорнуюсвіўсівытуман,4Цёмнайвосеннюмойлясныбудан.6Іўбуданзбагнынаплываецьма,

455

9Адусіхяўшоў,адусіхязбег.11—12Стаялігады,быццамбелыснег,

ГорычарапоўпанскіхДнепрунёс.17Закаханніца,залюбоўмаю,19Выедзіківетруначнымгаю,23Цёмныяўвесь,цёмныстарылес.

25—27Конскітупат...Там...ДалейугушчынеНездармаястаўгэтуночнажыр...Кінусьнапярод,падхаплюканей,

29—31РанкамянаўхілвыцягнуягоІскажурацэ,штошалеетут:«Днепр,прыміяго,ворагамайго,

34Пушчучорнуюсвіўсівытуман,36Чорнайвосеннюмойлясныбудан.

«У дняпроўскіх хвалях, бы ў калысцы...» (с.94)Першы рукапіс пад назвай «На Радзіме»:

Перад1радком:УлугахдарогазалатаяКночыпрытаміласяпыліць,Ластавакпрытомленаязграя,Быццамгама,надратахсядзіць.

Ўсэрцыстолькірадасцімажорнай,ШтонапершайзалатойсаснеЯбсыграўнагэтайгамечорнайГімнмагутныроднайстаране.

Хатанадракоюнапаўсоннай,Златаўкрыжпрыткнуўсяляакон,ІнаімраспятаяваронаІскупляегрэхусіхварон.

2—3Калыхаеццахмурынакбель,Іспяваепадрукойвятрыска

6—8Адародныхвербаўіасін.Любая,зялёнаяРадзіма,Зноўвярнуўсяён,твойблуднысын.

Пасля8радка:ІпакульягонепацягнулаЎкрайдалёкі—тыдаруйяму;

456

Ёнсвоймёднясеўсвойроднывулей.Ўсёямуаддаўшыаднаму.

Іпакульёнмірныіспакойны,Інехочаўнезнаёмыкрай—Дайямурукамігладзіцьхвоі,Дагрудзейсваіхпрыпасцідай.

Дзед Цыпрук, вартаўнік калгаснага стаўка (с.95)Рукапіс:

1—4Дранаяватоўканаплячах,Хусткажончынаспавілашыю...ПадвадоюўмулкіхамутахКорабыгуляюцьлюстраныя.

6Стрэльбазсоллюбуйнаюзвісае.16Ўцяжкайпрацымаладосцьмінула.

Пасля20радка:Боўтаннеісмехібарацьба.АжпакульадвільгацііцвеліУдзяцейневырасцевярбаЗнепатрэбнайўвершычасткіцела.

21—23Сінія,палягуцьнапясокІягосабепадгрудзімосцяць.Спека!Спека!Вянепалынок.

«На паўстанках, засыпаных лісцем бярозавым...» (с.95)Рукапіс:

5—6Там,дзеBassocantanteдэманструюцькаровы,Там,дзефугіпакульштодурніцамізвуць.

8—9Бацькаўсподакшпурляе,кабзвонпачуць.Аўпачынкуглухім,натраўцызялёнай,

11РаспатланыШаляпінровамшалёным13—16О,яклітавацьтрэбаюначыяплечы

Дзелябудучайславыкраюсвайго.О,яктрэбашукацьнашляхахчалавека,Яклюбіць,берагчы,некрыўдзіцьяго.

Рута ў халоднай расе (с.96)Першы рукапіс:

2—4Росныкілімтравы

457

Чагосьцінямамаёйлюбай.Чаго,цінескажацевы?

13Такціхаўсадахіпрыгожа,15—16Бухнуўзрушніцы(састрэльбы)стораж,

Мусіць,соллюкамусь.20Шротамуплотяе.

Гісторыя з першым каханнем (с.97)Першы рукапіс:

Пасля12радка:Ўсінякахадпалётаўзбярозы(Ўславулюбай,майткамнажах!)Ямаліўся,кабнехтаслёзыВызваўналюбыхвачах.ЗмяшаўбыягозугнаеннемІўпаўдзяўчынеданог...Шчасце!ШчасцевясенняеТопчазялёнымурог!

22Льюццаўсэрцамае...24Чакаю...Сілнестае...

У тую ноч (с.98)Рукапіс:

Пасля4радка:ЎгэтуночпáлісрэбныяросыНалясноедухмянаебылле,ЎгэтуночзялёныякосыЎсветлыхводахвербымачылі.Наадхонахагніразгараліся,Наўзбярэжжахколыпалалі,ДакаханыхпамесячныххваляхЗвасількоўвянкіадплывалі.

5Аўглушы,дзетуманыбелыя,8Кветку-папараць,марупрашчасце.16Пахламёдамапошняесена.38Ўгэтуночпушчымёртвайшаты.42Ўсеневедаліімаўчалі.

458

Начлег (с.100)Першы рукапіс:

Пасля16радка:ЗводзіцьнемнебалаголаўУклеткахзбылаксухіх.Сябрыдзяцінствавясёлыя.Дзевы?Нямаеіх.

Пасля24радка:Згікам,віскамігромамІмчаць,—ажсціскаедых,—Нашчадкіславянвераломных.Кентаўрынаконяхгнядых.

Зімняя элегія (с.102)Другі рукапіс:

10Дзяўчынкайтысмяешсядамяне,Пасля28радка:

Прыгожаязаўсёды:ўвосеньшэрую,Калістарэенаватюнытвар.Узімнідзеньміждрэў,пакрытыхшэранем.Ўзвычайнайпрацыіўпалёцемар.

30Падобныянасініхзоракспеў,32Іпостацьсамайгоднайзкаралеў.

Пасля40радка:Кабслыхмызберагалізтыхдалёкіх,Адвечных,незабыўныхтыхгадзін,Каббачылімывекпрамытымзрокам,Яксрэбрампадрасойгарыцьпалын,

Пасля49радка:Іночбыла.ІзалатыязмеіГаллёлізалі.Іплыларака.Адблікаўбронзавая,якіндзейская,Ляжалаумаёйтваярука...

Пасля52радка:Магчыма,штожывеянаўБразіліі.Магчыманават,штойненазямлі.Аможа,выўстагоддзяхрозныхжыліЦіпростаіншайвуліцайпрайшлі?Сяродусіхнародаўнезлічоных.Сяродасуджаныхнавекшукаць

459

Пашанцаваланам.Жыццёзвялонас,Кабпотым...зновубурайраскідаць.

60Затое,штобылатыназямлі.Пасля60радка:

Ёсцьтысячызанештапакараных,Якія,існаваўшыназямлі,Дамукі,дасапраўднагакаханняЗаўсёсваёжыццёнедараслі.Жылі,ўступаліўшлюб,нашчадкаўмелі,Хадзілізімінабульваргуляць,Апамірацьадшчасцянеумелі,БодлякаханайтрэбаБогамстаць.

73Тваесвятыярукібэзламаюць.

Размова з Кіева-Пячэрскім сланом (с.104)Рукапіс:

4Ідубоўрастрапаныхслупы.10Дзецярпеўяблагіядні,16Ёсцькаштаныўімжацыдажджу.

Пасля16радка:Ёсцьцяністыявулачкіміждамоў,Ёсцьдзівосныхбудынкаўбрэд.Яспісаўбы,напэўна,сотнітамоўІягонеапеўякслед.

32Ўсесябры,штопакінутымной?»37Правядзігэтуноч,яккалісьці,самной,

Пасля96радка:Мнеахвотапеснюстаруюпець.Атамударуйібывай.Тыпавінен,павіненмянезразумець,Натабетрырублінатрамвай.

Матчына душа (с.107)Ранні рукапіс на рускай мове:

*** С. М-к

Тытеперьутеплогоморя,Я—унашиххолодныхозер,

460

ЧтовсебеотражаютзориИночнойзасыпающийбор.Ночьпришласземлейнасвиданье,Догорелискрылсязакат,Идубывмолочномтумане,Каквводе,попоясстоят.Огонькидеревнидалекой,Словновечность,древнийкурган,ЯворнежныйиодинокийВкисеютуманаубран.Вполночьздесьцветоквырастает,Лепесткиегонежностьльют,Иегопородномукраю«Материнскойдушой»зовут.Онизвечноюласкоювеет,Древнейбыльюиновойвесной,Ивстают,красотоювея,Вереницылегендпредомной.Вотблеснулавводекорона,Кто-товынырнулбелый,какпар,Потропе,лунойосвещенной,Проплываетзмеиныйцарь.СпиткорольцветовскоролевойВбелойлилииподводой,Волколакбежитпопосевам,Иведьмактушитзвездырукой.Чья-топеснястраннаяльется,Смехсеребряныйгде-тозвенит,Кто-то,тихокачаясь,смеетсяНаплакучихкосахракит.Тенивчащебегут,светлея,ИвволшебнойлеснойглубинеСкачет,кудриповетрувея,ЯнПрекрасныйнабеломконе.СилавражаянаполянкахПерепуталавсепути...Далеко,далекокоханка,Хотьстолетищи—ненайти.Где-тольетоначистыеслезы,Вчерномзамкезаключена,ИБураннасухойберезе

461

Сторожитееуокна.Лесгустой—непройтиизверю,Ужсквозьчащунепроползет,Ноонанадеется,верит,Милыйищет,милыйпридет.Вмигночной,стихимветромласковым,Предомноювыпроплыли,Дорогие,простые,каксказка,Изабытыедетиземли.Явозьмуихпростуюдушу,Песниветравветвяхольхи,Тихийсмех...Послушай...Послушай...Песньночнуюпоютстихи.Песнястараяласковольется,Яеепринесунасуд,Тыпоймешь,отчегоздесьпоетсяИстихикакнигдетекут.ПрелестьтихаяродинымилойПомогаетмнемногописать,Книжката,чтотымнеподарила,Скоробудетисписанався.Явнеезапишусказанья,Все,чтоспетьисказатьхотел,Илегенды,чтонакурганеМнезадумчивыйяворпропел.Будусчастлив,еслисмогуяПерелитьнабумагилистокСказкудревнюю,песньродную,«Материнскойдуши»лепесток.

18 июля 54 г. Ночь

Ранні рукапіс на беларускай мове:

ПРАДМОВАДАПЕСНІ

Прысвячаю С. М.Тыцяперляцёплагамора,Я—лянашыххалодныхазёр,ШтоўглыбіадбіваюцьзорыІначны,засынаючыбор.

462

Ночпрыйшладазямлінаспатканне,Захадскончыўвясёлкайпалаць,Ідубыўмалочнымтумане,Якпрыповені,ціхастаяць.

Бач,агеньчыківёскідалёкай,Бач,адвечны,збітыкурган,ЯварсумныіадзінокіПахіліўзадуменныстан.

Кветкатутуначырасцвітае,Водармяккіпялёсткільюць,Іяепароднамукраю«Духамматчыным»людзізавуць.

Якрануўяемяккарукою—Іпялёсткіспеўзавялі,ІпаўсталіваколчарадоюЎсепаданніроднайзямлі.

Воськаронаўрацэзаблішчэла,Нехтавынырнуў—белы,якпар,Падарозе,адмесяцабелай,Прапаўзаезмяіныцар.

Ўгушчары,дзезорачкаўпала,Штояенепаспеліскуць,ТроемятлушкаўшчасцеспаймаліІягодалюдзейнясуць.

Непрыкметнанадпушчайцямнее,ІўчароўнайляснойгушчыніПраімчаўсякудысь,якзавея,ЯнПрыгожынабелымкані.

НехтазблытаўнаросныхпалянкахСцежкіўсеуварожыкрай.Якдалёка,далёкакаханка—Стогадоўшукайдышукай!

Недзельеяначыстыяслёзы,Спавіваеўвесьзамаксон,ІБураннасухойбярозеСцеражэяеляакон.

Дзесьмільгнулазарніцажывая.Іздаецца,штогэтанегром,АнячыстуюрацьпабіваеПакацілацудоўныммячом.

463

Іневецерраве-нарастаеІламаегаллёнадубах,Аасілкідубывывяртаюць,Кабдасонцарасчысціцьшлях.

Іпялёсткігучацьтрывожна,Бомінуўсяспеўзабыцця...Казкіновыя,казкігрозныя,Небывалыяказкіжыцця.

Ўспамінаюкосы,івілы,Інадзамкаміжаркіагонь,БезыменныяўлесемагілыІняволіцяжкіпалон.

Волінашайкрывавыяроды,Катаваннііздзекварагоў,Барацьбуіпакутынарода,Неўміручуюдушуяго.

Іпаўстанні,паўстаннібясконцыя,Ізамучаныхкроўнараллі,І,нарэшце,шчасцеісонца,Штосышлонанашыпалі.

Зразумей,япавінен,ямушуНеўміручыягукісхапіць,Ўзяцьурукі«матчынудушу»Інавершыяепераліць.Запісацьстарыяпаданні,Ўсё,штодумаўіштожадаў,Ілегенды,штонакурганеСумныявармнепраспяваў.

Цяжкікрыж,алевельміпачэсны—ПераліцьнасваеаркушыКазкумудрую,простуюпесню,Кветкуматчынайцёплайдушы.

[1955, канец верасня — снежань]

ВЯЧЭРНІЯВЕТРАЗІ

Лясная казка (с.127)Рукапіс:

16Трэбалаўжыламаць.19Саваўблытанінелясной

464

«За старым, закінутым млынам...» (с.132)Рукапіс:

2Дзезарослаерусларакі,

«Месяц заснуў на коміне хаты...» (с.133)Другі рукапіс:

13Поглядамясныммяненеадорыць,

Засуш (с.134)Рукапіс:

1Пілавіннецягаўнагару,кабнемерзнуцьузімку.3Трыццацьградусаўспекі.Дрыжачая,шклянаядымка.7Соракдзён,незмаўкаючы,вораткалонкірыпіць,60Назямлютваючыстую,сэрцамнавекісвятую,69Белайпесні-царквы,штозабытастаіцьнаНерлі?

74—75Аўадвертыядзверыляпечуцьлугіпадвятрыскам,Іневедаесэрца,ціёсцьімнасвецеканец,

78Легкакрылыябровыівочыззагадкайнадне.98Хутка.Хуткапалісцяхзаскачуцьалмазныязоры.

Буслы вучаць дзяцей (с.137)Другі рукапіс:

2Наадхонахупрысмеркудрэмлепадбел.6—10Шапкузлозаўнадзеласухаясасна.

Ападімі,намогілках,пахнесенам,Ападімі—Дняпроілугоўдаліна.Хуткавечар.Хваляпясокцалуе,Візерункіўпрыдонныхлозахпляце.

12—13Паўзжанчын,штокупаюцьмурзатыхдзяцей,Ўсёдзяўчаткі.Напэўна,цэлыдзясятак,

32Дзезапаляццахуткаўвокнахагні50Імянезапрашаюцьвучыццалунаць:52Ўзахапленніляціммы,атыстаіш.71Каліжбелысхопіцьмянеізамучыць,75Япрайдупразджунглі,дрыгвуізавалы,

Пасля115радка:Зведаўязагоды,пражытыяводдаль,Каліроднымойкрайраспіналавайна,Штотакое—небачыцьродныяводы,

465

Безрадзімыжыць,безрадзімыканаць.116Іпрыкметытваепавекнезабуду:

124—125Маларадуешсэрцаты,частатымучыш,Алеянезабудутваепалі.

Пасля127радка:Яспяваютабенезвычайныяруны,Иаднатолькісмерцьзакрыемойрот.О,радзіма,скрыпканапершыхструнах,Падаранжавыммесяцамбуслаўпалёт.

Дзіва на Нерлі (с.141)Першы рукапіс:

3Нежная-нежная,чыстая-чыстая,

Балада аб арганаўтах (с.141)Другі рукапіс:

22Арганаўтыўбезданьляцелі.Арганаўтывыбралілёс.34—35Калікамупашанцуе—хайадзіннепрыходзіцьадзін.

Спаймайцепарулунацікаў.Пераважнапрыгожыхдзяўчын».Пасля64радка:

Лёгка,якбыццамвыпіўціўканецзакахаўсяён,Лёгка,якбыццамвясноюзімнізняўпалітон.

Пасля82радка:Шлем—вонкі,іможнабачыць,штоадколуканцаняма.Спляскала,якціскамі,трымаемацней,чымтурма

112Івочытужлівайусмешкайтлеліпразвільгацьвей.122Іўздыхнуўчалавекзаспакоена.

124—126Будзьлітасцівайдагэтай,штоўбачыцьхваліпалей,Штозаразлякіраванняслёзжаночыхнелье

Балада пра Невядомага, Першага (с.146)Рукапіс:

7Удыменадкавалкамбіўня

Трызненне мужыцкага Брэйгеля (с.150)Рукапіс:

1Ўабжорнымрадзегорадапрыморы9Ідзеабжорнымрадамчалавек

466

121Штокапаезканцоўпразрыстымсалам,129Адчорнайідобразычлівайпатэльні

Слова пра чалавечнасць (Паэма) (с.154)Машынапіс:

Пасля24радка:НапаліцахнародныяяркіяцацкіІбагі,якіхкрануўдзерваед.Паліваныяконаўкіпа-заліхвацкуПадпіраюцьручкамібокісвае.

Пасля76радка:Чалавекусміхнуўся:«Дурноепытанне.Сонцанельгасхавацьпаміжхмар».Ёнбыўсынамкраінымужоўітытанаў,Наякойспатыкнулісяконітатар.ПродакярасныўбелымсветлымуборыІхкрывёюзаліўКрутагор’япаліІпрайшоўнавалайдаЧорнагамораІтатарпасяліўнасваёйзямлі.Анашчадкаўгэтагадзіва-народа,Штодляворагаўбыўнябесныммячом,Гвалтамногіскаваўшы,пазбаўляюцьсвабодыІназахадгоняцьпадбізуном.Надрабамі,штоўкатарзецяжкайзагінуць,ЗвоканратушысівайзвісаеўгарыЗнакзабытайМаі,арыйскайбагіні:Знадламанымілапамічорныкрыж.Вораглютыз’явіўсяўнашукраіну,Падмільёнаміботаўкурыцьралля.Астрахоюяму—нашанебасіняе,Цёплымложкам—добраянашазямля.

Пасля98радка:Летуценнізнікаюць.ПрыходзіцьгораПадмячаміАдаакрарымскінародХутказнікнуў,якдым,разамзвечнымгорадам,Інасталацемранатысячугод.

Пасля178радка:Трэбарадаснайбыць,штохваробаадпала,Штоздаровыялёгкія,самздароў,

467

Аянаякжанчынаягораўнавала,Раўнаваламужадачарапкоў.Разбіваеццарозумабрэўнасцьзлую,Іянанемаглазразумецьтаго,Штомужчынажанчынеусёдаруе.Акрамязамахунасправуяго.

229Катакомбывільготныя,вузкія,пыльныяПасля238радка:

Букабыўпамяркоўным,шырокім,цёплым,Іпасля«Херувімскай»аматарскіхорЯкзацягне,было,«Марсельезу»ці«Сокала»—Ажмагутнынапеўвылятаенадвор.

Пасля242радка:Непаверылігосці.АдзінЧаховіч,Штоспяваўухорычатырыгады,НеўзяўпадсумненнеБукавысловыІпаверыў,штотамсапраўдыхады.Ёнгісторыюведаўнетак,яккампанія,Добраведаў,штобудынакстарыБыўбудынкамбрацтва,пасля—плябаніяйІстаяўназамчышчыздаўняйпары.

Пасля280радка:Адшукаўупячорыруіныкапліцы,Адшукаўарсенал,адшукаўклады,АдшукаўстарыятыгліікрыцыІглыбокіястуднізбляскамвады.

Пасля308радка:Ённадоўгапазбавіўсяснуіспакою,Алесэрцуволізусімнедаў,Сціснуўсэрцадрыжачаемоцнайрукою,Кабніхтонесмеўягошкадаваць.

Пасля352радка:Можа,тыяягоназываюцьбабай,Штонагэтаніколіпайсцінемаглі.Алегэтанетак.Алегэтанеслабасць.Простарыцарызніклізнашайзямлі.

Пасля381радка:ІЧаховічякбыццамзачэрсцвеўдушою:Увачаххаладок,анасэрцылёд.

468

УхвілінуняшчасцядакнігпрыйшоўёнІнаіхзмарнаваўвасямнаццацьгод.

Пасля544радка:Анадіміўпартыябелыябровы,Лобвысокі,бялявы,якніва,чуб.Толькірэзкія,жорсткіярыскісуровыяПралягліўкуточкахсціснутыхгуб.

Пасля579радка:Хопіць...хопіць...Мнелепей.Прабачце,таварыш.Гэталепшымойвучань,радасцьмая.Ёнбыўдобрымвучонымзяснымімарамі.Ітакіягінуцьужорсткіхбаях?!!

Пасля596радка:Невядомы

Бойнескончыўся.Чаховіч

Зноўурачыстыятрубы.АчамузКастусёмнезагінуўты,брат?Дзелятойпрыгоды,што,можа,дзюбнеВасіндыкзасмажаныпростаўзад.

Пасля612радка:Кабнаволювыпусціцьіхзмагілы,Кабмурыкаменныязаначразбіць.Кабжыццёзберагчыімдлясонцамілага,Длярадзімысветлай,длябарацьбы.Перапоўненалюдамтурмагарадская.Іхзамкнуліасобна,замкнуліўтраіх.Гэтацэлявільготная,цэлястараяПадаховайнадзейнаювартавых.

Пасля622радка:Зараз,пэўна,начвэрткутойходзасыпала,Завалілабітаюцэглайлаз.Покульходрасчысціш,покульдаклыпаеш,Іх,вядома,знішчаць.Кароткісказ.

636Добразведаўямерусіламсваім.Пасля656радка:

Дайцешчасцеёй,каханне,свабоду,Дайцегодыжыццяўсімд’ябламназлосць.Ціжыццячалавечагавамнешкода?Салаўіныхначэй,штоўяенебыло?

469

Пасля675радка:Інаогул,якпрыказкікажуцьстарыя,Каліхочапавесіццанейкібаўдур,Нехавайадяговяроўкудляшыі,—Прыстасуеёнзчаравікаўшнур.

Пасля711радка:Адвяжывяроўку.Цягніпадважнік.Бач,якшчыльнаплітазабілаатвор.Запаліліхтар:зацямненневажнае,Непраб’еццаніводныпраменьнадвор.

Пасля824радка:Паглядзеўушчыліну—ціхаіцёмна.Празакнонясмеласвітанакпаўзе.Нападлозесцярушанаясалома,Ўнейкіхцёмныхплямахдзіравыбрызент.

Пасля921радка:Свечказгасла.Упачкунямазапалак.БыўмагіленейкайсяроднежывыхЯсядзелатутічакала,чакала.Ячамусьціведала.Прыйдзецевы.

Пасля998радка:Вартыгэтагаён,бокрывёйіпотамЗаслужыўсабеправанагнеўілюбоў.Гэтаподласць:кінуцьягонасамоцеПерадзграяйхлуслівых,злыхварагоў.

Пасля1050радка:Конскітвархітраваты,ззатоенайдумай.Пустаплясззаморскайстайнічужой,Дападхвостнайлейчынымытыпарфумай,Улюбёнецсяброў,жаночыбажок!

Пасля1054радка:Пагарджаеённашайзямлёйінебам,Добравыхаваны,карэктныпан.ІРыгортолькітутразумееяктрэба,Штозусімнепрадумаўдопытуплан,ШтодарэмнанезнікзЮрасёміМарынай,Штонемукасамаедрэннаетут,Штоягозабілібнаватнявіннага,Штоўмярзотнікаўсвой,асобныстатут,Штозсумленнымворагамможнаспрачацца,

470

Анезтым,хтохочапрынесціпрыгон,ШтотакімчалавекамічужаянацыяТолькіклоппадіхняюцяжкайнагой.

1380Штопадорыцьсветлаеправажыць;Пасля1454радка:

Аледобра,штозаразнетрэбаадвагі.Добранаватхварэцьміжсваіхлюдзей,ДобранаватпамерціпадроднымсцягамСяродтых,хтоўнядолінестраціцьнадзей.

Пасля1479радка:Язрабіўштотрэба.Тыя—загінуць.Гэтадобрыканецдлятакіхзвяроў.Якупіўсабеправанадружбукраіны,Нацябе,насотнюновыхсяброў.

Пасля1495радка:Іняхайянынетакія,нетыя,—Назямлюновыдзеньдлятакіхідзе.Восьяны—нашчадкімаемаладыя,Восьяны—спадкаемцымаіхідэй.

1511Незламацьнародумагутнуювыю.

ПАЭТЫЧНЫЯТВОРЫ1950-хгадоўі1960года,ЯКІЯНЕЎВАЙШЛІЎЗБОРНІКІПАЭЗІІ

Ноч(с.207)Іншы рукапіс:

1—4Ночідзе.Блакітнаярадасць.Утраверасчыняецца«сон»,Ляагнёўлугавых,засадамРазадразучувацьбалабон.

7Адбіваецца,быўпалонні,15Мяккавецергаліныкачае,

«Восень нясе павуцінне...» (с.275)Рукапіс:

6Іўпозніпрыцемкучас

471

Патоп(Старажытны беларускі апокрыф)(с.299)

Другі рукапіс: 6Ваду,штовыпілівясёлкізлужын,24Краінагінула.Грамчэй

Пасля93радка:Двайныцяжар,боўгэтымбеднымцелеЖывеагеньчыкновагажыцця,Духсына,духградучага,надзея,Магчымасцьадраджэннядлязямлі.Уімаднымхорновыхпакаленняў.Ённепавінензгаснуць.Опяшчотка.

103—105Узяцьзямлюмаю?Восьтутяна.Пакульянападгэтаюстапою,Яенеадбяруцьніпан,ніБог.

Калумбы зямлі нязнаемай (с.302)Першы рукапіс:

Перад1радком:Неякзапрасілі,якнейкагапрынца,Нацёплывечарупрыватнымсалоне,Назборывольныхпаэтаўправінцыі,ЎдомлякалішняйцарквыГумёнаў.Былітамдамызабліччаміслёзнымі,Кандыдатнавукзкампілятарскайкніжыцай,Служачыхпара,настаўнікірозныяІнаватдзве-трывялікіяшышкі,Нашыхкнігспажыўцыпагардныя,Ідэйныліхвяр,чатырыстудэнты.Ну,словам,поступунашагабардыЗгордайназваю:інтэлігенты.Іўсеяныразважаліпраславу,Прагеніяўіншыхкраінразважалі,Чыталівершыпа-польскунаватІтолькінаўласнуюмовуплявалі.

Пасля72радка:Калінеадкрытыя,недабытыяДрэмлюцьвежынаднеазёрным,КалілегендыляжацьзабытыяПадшапкайкурганнай,заклятайічорнай.

Састарэлы месяц(с.315)Іншы рукапіс:

16.Кабзкавалкаўзоракнарабіць.19Месяцгэты,месяцсветла-сіні,

Камеце 1957 — ??? гадоў (с.334)Першы рукапіс:

10Ты,напэўна,пабачышновынарод13Як«імперыя»,«плаха»,«галоднычас»,16Раскажыім,яклюдзінавалайішлі,22Якпяромзвычайным,восьтак,зпляча,

Прыганятыя(с.335)Рукапіс:

6Крывёюмужскоюмытыпалетак.

Дзяўчаты (с.423)Рукапіс:

1—3Набярвеннідзяўчатызаселі:Выпяваюцьстомусваю.Ўцемрывечаракофтыбелыя

7Наваткосы,цяжкіякосыПасля8радка:

Небылоўіхбагатыхманістаў,ЗаліваўімсалёныпотВочыясныя,залацістыя,Быццамцёплыгрэчанымёд.

10—13Яцягнуў,выводзячыстог,АянымянеўнізспусціліІнапхаліўпорткімурог.Ацяпер,каліўросахтравы,

19Даракіпаўскрайкураллі,

473

КАМЕНТАРЫІ

УпершытомЗборутвораўУладзіміраКараткевічаўключаныягопаэтычныятворы1950-хгг.і1960г.

Першы раздзел складаюць творы са зборніка «Матчына душа»(1958),другіраздзел—творысазборніка«Вячэрніяветразі»(1960),трэціраздзел—паэтычныятворы1950-хгг.і1960г.,якіянеўвайшліўгэтыязборнікі.Творытрэцягараздзеладрукавалісяўперыядычныхвыданняхці былі выяўленыў архівах і падаюццаўхраналагічнымпарадку.

Паэзіяз’яўляеццасастаўнойарганічнайчасткайтворчайспадчы-ныУладзіміраКараткевіча.Вершыбыліпершымідрукаванымітво-раміпісьменніка,апаэтычныязборнікі«Матчынадуша»і«Вячэрніяветразі»—першыміягокнігамі.

Уладзімір Караткевіч— адзін з яркіх і таленавітых беларускіхпаэтаў. Яго паэзія вызначаецца рамантычнай узнёсласцю і грама-дзянскайстраснасцю,смелайвобразнасцюіглыбінёйзместу,пранік-нёнымлірызмаміфіласафічнасцю,патрыятычнымгучаннемігума-ністычнайскіраванасцю.

У каментарыях падаюцца: крыніца, паводле якой друкуеццатвор,часягопершайпублікацыі,прымагчымасці—датанапісання,наяўнасцьрукапісных,машынапісныхідрукаваныхварыянтаў.

Прыўстанаўленніаўтэнтычнагатэксту інапісаннікаментарыяўвыкарыстаны галоўным чынам рукапісныя, машынапісныя ідрукаваныя матэрыялы, якія захоўваюцца ў аддзеле рэдкіх кніг ірукапісаўЦэнтральнайнавуковайбібліятэкіімяЯкубаКоласаНАНБеларусі(АРКіРЦНБНАНБеларусі),Беларускімдзяржаўнымархі-ве-музеі літаратуры імастацтва (БДАМЛМ),Цэнтральныммаскоў-скімархіве-музеіасабістыхзбораў[Центральноммосковскомархиве-музееличныхсобраний(ЦМАМЛС),ф.113].

474

МАТЧЫНАДУША

Раннімашынапісны асобнік зборніка «Матчынадуша» захоўва-еццаўАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1, адз. зах.5, с.1—64:машынапісы вершаў «Матчына душа», «Партызанская балада»,«Заяцварыцьпіва»,«Вадарод»,«Сырцовыяцагліны»,«Стаюўначыўзавіруху...»,«Песняшафёра»,«Якразмаўляюцьзвярыіптушкі»,«Зпадсветам»,«ПаўлюкБагрым»,«Цяга»,«Ялінка»,«Жаданыгосць»,«Лісце», «Бацькаўшчына», «Балада пра паўстанца Ваўкалаку», «Удняпроўскіх хвалях, бы ў калысцы...», «Дзед Цыпрук, вартаўніккалгаснагастаўка»,«Напаўстанках,засыпаныхлісцембярозавым...»,«Рутаўхалоднайрасе»,«Воўк»,«Эмігранты»,«Гісторыязпершымкаханнем», «У тую ноч», «Бабіна лета», «Начлег», «У векавечнайБацькаўшчынеклёны...»,«Зімняяэлегія»,«РазмовазКіева-Пячэрскімсланом»,«Напачаткударог».

Адзін з ранніх машынапісных варыянтаў зборніка «Матчынадуша»—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.2,с.1—53:машынапісывершаў«Напачаткударог»,«Партызанскаябалада»,«Заяцварыцьпіва»,«Сырцовыяцагліны»,«Стаюўначыўзавіруху…»,«Песня шафёра», «Як размаўляюць звяры і птушкі», «З падсве-там»,«Праменьчык»,«ПаўлюкБагрым»,«Цяга»,«Дзеці»,«Жаданыгосць»,«Лісце»,«БаладапрапаўстанцаВаўкалаку»,«Машэка»,«Напаўстанках,засыпаныхлісцембярозавым...»,«Эмігранты»,«Гісторыяз першым каханнем», «Начлег», «У векавечнай Бацькаўшчынеклёны…»,«Матчынадуша».

На пачатку дарог (с.63)Упершыню—часоп.«Полымя»,1958,№2,с.56—58.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.45:

1)с.3—4;2)с.5—6.Машынапіс—БДАМЛМ,ф.42,воп.1,спр.135,с.212—215.«Савось-распуснік»—вершЯкубаКоласадлядзяцей.

Спадарожніку Зямлі (с.66)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№12,с.99.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.40,

с.1.

Партызанская балада (с.67)Упершыню—часоп.«Полымя»,1958,№2,с.54—56.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

34:1)с.4,падназвай«Баладапрапартызан,сталовыножіжаночае

475

сэрца.ПамяціпартызанкіАр.-й»;2)с.5адв.,падназвай«Баладапраневядомуюжанчыну,афіцэрафельдпаліцыіідзесяцьдзяцей.Баладапражанчыну,якаянебылапартызанкай»;3)с.6—6адв.,падназвай«Партызанскаябалада.Баладапрапартызан,сталовыножіжаночаесэрца.ПамяціАрцём’евай».

Машынапіс—уБДАМЛМ,ф.42,воп.1,спр.135,с.208—211.Арцём’ева (Арцем’ева)—сваячкаУ.Караткевіча.Умаі1942г.яна

іяедзецібыліпавешанынямецка-фашысцкіміакупантаміўмястэчкуКарма Гомельскай вобласці, пра што пісаў пісьменнік 2 чэрвеня1982 г. у лісце «Пану Старшыні II спецыяльнай сесіі ГенеральнайАсамблеіААНпараззбраенні».

Заяц варыць піва (с.70)Упершыню—часоп.«Полымя»,1956,№3,с.79.Рукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.19,

с.18,змалюнкамі,увучнёўскімсшытку,навокладцыякогапазнака:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.;2)уБДАМЛМ,ф.56,воп.2,спр.11,с.22,улісцедаЮ.К.Гальперыназа7.10.1955г.

ГальперынЮ.К.(1930—1994)—сябарУ.Караткевіча,інжынер-будаўнік.СкончыўбудаўнічыфакультэтБеларускагаполітэхнічнагаінстытута(1954),потымпрацаваўнаУралеіўТуле.ПерапісваўсязУ.Караткевічам,захаваўаўтографыяготвораў.

Орша (с.71)Упершыню—часоп.«Полымя»,1956,№3,с.78—79.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.56,воп.2,спр.11,с.7—7адв.,зпазна-

кайпасляназвы:(Верш. І занадта доўга), улісцедаЮ.К.Гальпе-рыназа27.01.1955г.

У.Караткевічзгадваепразадумунапісацьверш«Орша»ўлісцедаЛ.Крыгманаза20.01.1955г.Рукапісверша,такіжсамыпазмесце,якідасланыЮ.К.Гальперыну,быўдасланытаксамаіЛ.Крыгману.Гэты рукапіс захоўваецца ў БДАМЛМ (фонд Л. Крыгмана, апра-цоўваецца).Упершыню—часоп.«Полацак»,1991,№9,с.48—52.

Крыгман Л. (нар. у 1932 г.) — школьны сябар У. Караткевіча.Кандыдат тэхнічных навук. Скончыў Маскоўскі энергетычныінстытут (1954), працаваў у Барнауле, потым у Данецку, адкуль у1988г.эмігрыраваўуЗША.ПерапісваўсязУ.Караткевічамз1954г.амаль25гадоў.Учасопісе«Полацак»,1991,№9,10;1992,№1,2,8,9;1993,№9,10,надрукаваўуспаміныпрапісьменніка,яголісты ірукапісывершаў.ПерадаўіхуБеларусь.

476

Вадарод(с.73)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№7,с.119—120.Рукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

23,с.8,падназвай«H.»,здатайімесцамнапісання:20 жніўня 56 г. вышкі паветкі; 2)уБДАМЛМ,ф.42,воп.1,спр.124,с.56—56адв.

Кунгас— драўлянае парусна-вяслярнае судна з малой асадкай.Грузападымальнасць 3 — 50 тон. Выкарыстоўваецца на ДалёкімУсходзедлялоўлірыбыігрузавыхаперацый.

Грэнландыя—найбольшывостраўзямногашара.Знаходзіццапа-між Паўночным Ледавітым і Атлантычным акіянамі, каля берагоўПаўночнай Амерыкі. Аўтаномная частка Даніі. Плошча 2176 тыс.кв. км. Насельніцтва 49 тысяч чалавек (1994). Адміністрацыйныцэнтр—г.Нук (Готхаб).Афіцыйныямовы—эскімоская і дацкая.Больш за 80% тэрыторыі пакрыта ледніком. Каля берагоў утвара-юцца13—15тысячайсбергаў.Кліматмарскі,субарктычныіарктыч-ны,наледніку—кантынентальны.Наўзбярэжжытундраваяраслін-насць,шматптушак.Сустракаюццабелыямядзведзі,пясец;упры-бярэжныхводахмаржы,цюлені.Дабычакрыяліту, рудкаляровых ірэдкіхметалаў.Рыбакансервавыязаводы,аленяводства.

Манга — род вечназялёных дрэў сямейства сумахавых. Каля40відаў,утропікахПаўднёвайіПаўднёва-УсходняйАзіі.

Сырцовыя цагліны (с.74)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№7,с.123.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.39,

с.1—4.«Стаю ўначы ў завіруху...» (с.75)

Упершыню—часоп.«Полымя»,1956,№9,с.81.Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

2,с.14.

Песня шафёра (с.76)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№7,с.121—122.Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

2,с.15—16.

Як размаўляюць звяры і птушкі (с.77)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№7,с.120.Рукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

23,с.10;2)уБДАМЛМ,ф.56,воп.2,спр.13,с.3адв.,прыкладзеныўлісцедаЮ.К.Гальперына,пасведчанніадрасата,застудзень1957г.;3)уБДАМЛМ,ф.42,воп.1,спр.124,с.57адв.

477

Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.2,с.17.

У жніўны дзень (Жарт) (с.78)Упершыню — кн. «Матчына душа». Мінск: Дзяржвыд БССР,

1958.С.24.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.35,

с.6адв.

З падсветам(с.78)Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1957, 1 мая, пад

назвай«Рыбыўпадводныхлясах».Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

26:1)с.1,падназвай«Рыбыўпадводныхлясах»,здатай:18 — 21 снеж. 56 г.;2)с.6адв.,падназвай«Рыбыўпадводныхлясах»;3)уБДАМЛМ,ф.12,воп.1,спр.180,с.6.

Нептун — у старажытнарымскай міфалогіі і рэлігіі бог мора.Першапачатковашанаваўсяякбогвільгаці(рэкікрыніц),якіаберагаўпаліадзасухі.Упачатку4-гастагоддзядан.э.падуплывамгрэчаскайміфалогіі Нептуну нададзены рысы грэчаскага бога Пасейдона. УпераноснымсэнсеНептун—марскаястыхія.

Праменьчык(с.79)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№7,с.122—123.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.32,

с.1адв.Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

2,с.20—21.

Паўлюк Багрым(с.80)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.27—31.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.34:

1)с.3—3адв.,здатай:2 ліпеня 57 г.;2)с.1—2адв.,змалюнкам;3)ухатнімархівепісьменнікаВ.Адамчыка(1933—2001),упершынюнадрукаваны ў часоп. «Бярозка», 1990,№ 11, с. 4—5, з малюнкамУ.Караткевіча.

Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.16,с.1—6.

Усяслаў Брачыславіч (каля 1029 — 1101) — князь полацкі(1044— 1101). Імкнуўся пашырыць Полацкае княства і адстойваўяго самастойнасць. У 1065 г. няўдала напаў на Пскоў, але здолеўразбіцьвойсканаўгародскагакнязяМсціславанарацэЧарэха,пасля

478

чагоў1066г. захапіўНоўгарад,вывез зСафійскагасабора званы ііншыярэчы,ачасткугорадаспаліў.УНямігскайбітве1067г.разбітытрыма братамі Яраславічамі, вераломна захоплены імі ў палон учас перагавораў каля Оршы і зняволены ў Кіеве. У час Кіеўскагапаўстання1068—1069гг.вызваленынародамзцямніцыісеммеся-цаўбыўвялікімкняземуКіеве.У1071г.вярнуўкняжаннеўПолацку.ПабудаваўПолацкіСафійскісабор(сярэдзінаXIст.).Зарашучасць,розуміэнергіюпразваныЧарадзеем.Адзінзгерояў«СловапрапаходІгаравы»,упамінаеццаўбылінахкіеўскагацыкла.

Ягайла (у праваслаўі Якаў, у каталіцтве Уладзіслаў; 1352 ? —1434) — вялікі князь ВКЛ (1377 — 1381, 1382 — 1392), карольПольшчы (1386 — 1434). Заснавальнік дынастыі Ягелонаў. Ста-рэйшы сын вялікага князя ВКЛ Альгерда і цвярской князёўныУльяны Аляксандраўны. Альгерд прызначыў Ягайлу спадчыннымуладальнікамтронаВКЛ.Вялікімкняземстаўумаі1377г.Адразуўступіўуканфліктзуплывовымдзядзькам,княземтроцкімКейсту-там, які намагаўся захапіць велікакняжацкі трон.У чэрвені 1382 г.падчасперагавораўзахапіўКейстута,якіпаводлезагадуЯгайлыбыўзадушаныўКрэўскімзамку.ЯгострыечныбратВітаўт,сынКейстута,увосень1382г.уцёкзКрэўскагазамкадакрыжакоўізаключыўзімісаюз. У 1383 г. Ягайла вёў вайну з крыжакамі. Адбіў у іх гарадыКоўна і Трокі. Для барацьбы супраць крыжакоў Ягайла заключыўКрэўскуюўнію1385г.У1386г.прыняўкаталіцтва,ажаніўсязполь-скай каралевай Ядвігай і стаў каралём Польшчы (Уладзіслаў II).Яго намаганні падпарадкаваць ВКЛ Польскай кароне выклікалінезадаволенасць большай часткі беларускіх і літоўскіх феадалаўна чале з Вітаўтам. Вайна вялася некалькі гадоў і скончыласяВостраўскімпагадненнем1392г.,паводлеякогаВітаўтпрызнаваўсяпажыццёвымнамеснікамкараляівялікімкняземВКЛ(фармальназ1401г.).УладаЯгайлыўВКЛстанавіласянамінальнай,хацяёнмеўтытулвярхоўнагакнязя(якіамальніколінеўжываўся).Пастаянныяканфлікты з Тэўтонскім ордэнам прывялі да стварэння ваеннагасаюзупаміжПольшчайіВКЛ.УвырашальнайГрунвальдскайбітве1410г.галоўнакамандуючымбыўЯгайла.ПасляразгромукрыжакоўёнпадпісаўТарунскімір1411г.,паводлеякогаЖамойцьперадаваласяпажыццёваВітаўту.Гарадзельскаяўнія1413г. замацаваласаюзныяадносіныпаміжПольшчайіВКЛ.

Цяга (с.84)

Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.32—34.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.23,

с.1—1адв.,здатай:?вясна — 21 верасня 1956 г.

479

Ялінка (с.86)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1957,№1,с.21.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.зах.

19,с.43,здатай:сконч. 25 сн. 55 г.;2)адз.зах.38,с.1.

Дзеці (с.87)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.36—37.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.зах.

29,с.4,здатай:13 лют. 57 г.;2)адз.зах.34,с.7адв.

Жаданы госць (с.88)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.38—39.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.зах.

35,с.1,падназвай«Канецдаўняйтрагедыі»,здатай:25 верасня 57 г.;2)адз.зах.34,с.7адв.

Лісце (с.89)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№7,с.124.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.28,з

датай:Пачаў восенню гады два таму. Скончыў 18/ VIII — 56 г.

Бацькаўшчына (с.90)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1957,№1,с.21.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.зах.

20,с.9,падназвай«Прымірэнне»;2)адз.зах.38,с.1.

Балада пра паўстанца Ваўкалаку (с.91)Упершыню—часоп.«Полымя»,1956,№9,с.80—81.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.19,

с.39адв.—40,падназвай«КанецЯкубаВаўкалакі»,змалюнкамідатай:Сконч. 20 снеж. 55 г.

Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.13,с.1—3.

Машэка (с.93)Упершыню—часоп.«Полымя»,1955,№7,с.70.Першаевыступленнепаэтаўбеларускімрэспубліканскімдруку.Рукапіс — у Дзяржаўным літаратурна-мемарыяльным музеі

ЯкубаКоласа,КП—20515/Р—1269,с.76—77,уагульнымсшытку,сяродтвораўпадназвай«КазкіілегендымаёйРадзімы»,якіядаслаўУ.КараткевічнаацэнкународнамупаэтуБеларусілетам1952г.

480

Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.13,с.4—5.

«У дняпроўскіх хвалях, бы ў калысцы...» (с.94)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1958,№4,с.86,падназвай

«Нарадзіме».Рукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

23, с. 5,падназвай«Нарадзіме», здатай:Пачаў у ліпені. Скончыў 21 сент. 1956 г.; 2)уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.35,с.31,падназвай«Нарадзіме»;3)уБДАМЛМ,ф.12, воп.1, спр.180, с. 6 адв.,падназвай«Нарадзіме».

Дзед Цыпрук, вартаўнік калгаснага стаўка (с.95)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.49.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф. 11, воп. 2, адз. зах.

29, с. 2 адв.,падназвай«ДзедЦыпрук, вартаўнік стаўка», здатай: 3 лютага 57 г.

«На паўстанках, засыпаных лісцем бярозавым...» (с.95)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.50.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

27:1)с.4;2)с.5.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11:1)воп.1,адз.

зах.12,с.7;2)воп.2,адз.зах.3,с.40.Верш разам з іншымі творамі і лістом У. Караткевіч даслаў

27.05.1956г.МаксімуТанку.ТадыжулісцезгадаўгэтывершіпрасіўзберагчыпрысвячэннеА.І.Бялецкаму.

Бялецкі А. І. (1884—1961)— украінскі літаратуразнавец, ака-дэмікАНУССР(1939),АНСССР(1958).У.Караткевічбыўаднымзлюбімыхягостудэнтаў.

Рута ў халоднай расе (с.96)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1957,№1,с.21.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.зах.

19,с.10адв.;2)адз.зах.38,с.1адв.

Эмігранты (с.97)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.52.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,

с.4адв.

481

Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.13,с.6.

Гісторыя з першым каханнем(с.97)Упершыню—часоп.«Полымя»,1957,№7,с.120—121.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

27:1)с.2;2)с.6;3)уБДАМЛМ,ф.42,воп.2,спр.124,с.57—57адв.Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.

13,с.7—8.

У тую ноч(с.98)Упершыню—газ.«Чырвонаязмена»,1957,11верас.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.30,

с.4.

Бабіна лета(с.100)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.56.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.19,

с.9.Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.

5,с.47—48.

Начлег (с.100)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.57.Чарнавыянакіды—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,

адз.зах.19,с.27,увучнёўскімсшытку,навокладцыякогапазнака: Вершы. Снежань 1955 г.

Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.зах.20,с.5;2)с.6;3)адз.зах.28,с.4.

Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.13,с.9—10.

«У векавечнай Бацькаўшчыне клёны...»(с.101)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.58.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.32,

с.1,падназвай«УвекавечнайБацькаўшчыне»,здатай:11 красавіка 57 г.

Зімняя элегія(с.102)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.59—61.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.зах.

29,с.6адв.—7,здатай:Зіма — 13 крас. 57 г.;2)адз.зах.45,с.1—2.

482

Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11, воп. 1, адз.зах.13:1)с.13—15;2)с.16—18.

Чайкоўскі П. І. (1840 — 1893) — рускі кампазітар, дырыжор.Аўтар опер «Яўген Анегін» (1878, «лірычныя сцэны»), «Мазепа»(1883), «Чаравічкі» (1885), «Чарадзейка» (1887), «Пікавая дама»(1890),«Іаланта»(1891),балетаў«Лебядзінаевозера»(1876),«Спячаяпрыгажуня» (1889), «Шчаўкунок» (1892). Да сусветных шэдэўраўналежаць 4 — 6-я сімфоніі (1877 — 1893), праграмная сімфонія«Манфрэд» (1885), уверцюра-фантазія «Рамэа і Джульета» (1869),фантазія «Франчэска да Рыміні» (1876), «Італьянскае капрычыа»(1880),фартэпіяннаетрыа«Памяцівялікагамастака»(1882),рамансыіінш.

Шуберт Франц (1797—1828)—аўстрыйскі кампазітар.Ства-ральнікрамантычнайпесні-раманса(каля600,навершыФ.Шылера,І.В.Гётэ,Г.Гейнэ),лірыка-рамантычныхсімфоній(найбольшвядо-мая так званая «Незакончаная», 1822). Асаблівае месца займаюцьпесенныя цыклы: «Чароўная мельнічыха» (1823) і «Зімні шлях»(1827,абодванасловыВ.Мюлера).Песенныпачатакпераважаеіўягоіншыхтворах.

Размова з Кіева-Пячэрскім сланом(с.104)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.62—64.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.35,

с.3—4адв.,здатай:28 верасня 57 г.

Матчына душа (с.107)Упершыню—кн.«Матчынадуша»,с.65—67.Рукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі, ф. 11, воп. 2: 1) адз.

зах.17,с.3,падназвай«Тытеперьутеплогоморя»,зпрысвячэннемС.М.-кідатай:18 июля 54 г. Ночь;2)адз.зах.19,с.12,падназвай«Прадмова да песні» (закрэслена.— А. В.) «Матчына душа», зпрысвячэннемN.N., ад пачатковага радка«Зараз ты каля цёплага мора»дарадка«Сцеражэ яе ля вакон»—увучнёўскімсшытку,навокладцыякогадата:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.,апра-цяг,с.31,адрадка«Над зямлёю зарніцы мільгаюць»дазаключнагарадка«Кветку матчынай цёплай душы»—унаступнымвучнёўскімсшытку, на вокладцы якога пазнака: Вершы. Снежань 1955 г.; 3)уБДАМЛМ,ф.42,воп.1,адз.зах.129,с.13—13адв.,падназвай«Прадмовадапесні»зпрысвячэннемС.М.

483

ВЯЧЭРНІЯВЕТРАЗІ

Карэктура зборніка «Вячэрнія ветразі», з рукапіснымі праўкаміаўтара,захоўваеццаўАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.1,с.1—114.

Машынапісы вершаў першага асобніка зборніка «Вячэрніяветразі»— уАРКіРЦНБНАНБеларусі, ф. 11, воп. 2, адз. зах. 4,с. 1 — 47: «Дзень першы», «Балада пра смяротнікаў», «Баявыявазы», «Вячэрнія ветразі», «Мокрыя травы», «О мой цудоўныкрай...», «Гусі-лебедзі ў лугах зялёных...», «Развітальная песня»,«Балада пра галубіныя пер’і», «Месяц заснуў на коміне хаты...»,«Цягнікі заспявалі, заплакалі...», «Засуш», «Буслы вучаць дзяцей»,«ДзіванаНерлі»,«Баладаабарганаўтах»,«Архангельскае»,«Баладапра Невядомага, Першага», «Прарок Геронім Босх», «ТрызненнемужыцкагаБрэйгеля».

Машынапісывершаўдругогаасобніказборніка«Вячэрніяветра-зі»—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.5,с.1—49: «Дзень першы», «Балада пра смяротнікаў», «Баявыя вазы»,«Вячэрніяветразі»,«ТрагедыінезнікнуцьпрыКамуне...»,«Мокрыятравы»,«Омойцудоўныкрай...»,«Гусі-лебедзіўлугахзялёных...»,«Развітальнаяпесня»,«Баладапрагалубіныяпер’і»,«Месяцзаснуўна коміне хаты...», «Цягнікі заспявалі, заплакалі...», «Засуш»,«Буслы вучаць дзяцей», «Дзіва наНерлі», «Балада аб арганаўтах»,«Архангельскае», «Балада пра Невядомага, Першага», «ПрарокГеронімБосх»,«ТрызненнемужыцкагаБрэйгеля».

Паэтычныя творы «Дзіва на Нерлі», «Балада пра Невядомага,Першага», «Прарок Геронім Босх», «Трызненне мужыцкага Брэй-геля», з прысвячэннем Н. М. Молевай, а таксама «Месяц заснуўна коміне хаты...», «Засуш», «Буслы вучаць дзяцей», «Балада абарганаўтах нябёс», якія былі ўключаны ў зборнік паэзіі «Вячэрніяветразі», разам з іншымі паэтычнымі творамі і падрадковыміаўтаперакладамі асобных беларускамоўных твораў на рускуюмову, былі напісаны ў 1959 г. і былі адрасаваны Н. М. Молевай,выкладчыцы гісторыі мастацтваў на Вышэйшых літаратурныхкурсах,дзеў1958—1960гг.вучыўсябеларускіпісьменнік.Утойчас У. Караткевіча звязвалі сяброўскія адносіны з Н. М.Молевай.Янаістотнапаўплываланатворчасцьпісьменніка,сталапрататыпамІрыныГоравайурамане«ЛеанідыневернуццадаЗямлі».РукапісыгэтыхтвораўзахоўваюццаўЦМАМЛС,ф.113.

Молева Н. М. (нар. у 1929 г.) — доктар гістарычных навук,кандыдат мастацтвазнаўства, член Саюза пісьменнікаў Расіі, членСаюзамастакоўРасіі.

484

Дзень першы (с.110)Упершыню—часоп.«Полымя»,1958,№12,с.75—76.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.

зах.4,с.1—2;2)адз.зах.5,с.1—2.

Балада пра смяротнікаў (с.111)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1959,№3,с.34—36.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.79,с.15—16.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.

зах.4,с.3—6;2)адз.зах.5,с.3—7.

Над шахтамі (с.115)Упершыню— кн. «Вячэрнія ветразі». Мінск: Дзяржвыд БССР,

1960.С9.

Бацькава сэрца (Паэма) (с.116)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.10—16.

Баявыя вазы (с.121)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1959,№3,с.36—37.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.79,с.17.

Вячэрнія ветразі (с.122)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1959,№3,с.37.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.79,с.18.

«Трагедыі не знікнуць пры Камуне...» (с.123)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.20—21.Машынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

3,с.52—53.Стажары—народнаяназвазблізкаразмешчаныхзоракусузор’і

Цяльца.

Мокрыя травы (с.124)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.22—23.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.

зах.4,с.10—11;2)адз.зах.5,с.12—13.

«О мой цудоўны край...» (с.126)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1960,№6,с.26.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.134,с.17.

485

«Гусі-лебедзі ў лугах зялёных...» (с.127)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.26.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.134,с.17адв.Крутагор’е.КрутагорскаябітваXIIIст.Угістарычныхкрыніцах

сустракаецца і Койданаўская бітва. Паводле некаторых звестак,адбыласяпаміжвойскаміВКЛітатарамікаляКрутагор’я(Койданава,цяперг.Дзяржынск),напаўднёвымзахадзеадМінска.Бітвурозныягісторыкіхраналагічнаадносяцьда1241,1249,1272і1276гг.Татарыііхсаюзнікібылітамразбіты.Паводлепадання,татарскімівойскамікамандаваўханКойдан(Кайдан).Тутённібытабыўзабітыіпахаваны;татары,якіябылізім,пасялілісянагэтайзямлі,аіхнашчадкіжывуцьтутіцяпер.ПаслябітвыКрутагор’ебылоперайменаванаўКойданава.Аднаклетапісы,якіяапавядаюцьпраXIIIст.,неўпамінаюцьКейдана.Крутагорскаябітва—верагодна,міф,створаныўXVIст.

Лясная казка (с.127)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.27—28.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,

с.1.

Развітальная песня (с.129)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.29.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.

зах.4,с.14;2)адз.зах.5,с.16.

Балада пра галубіныя пер’і (с.130)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.30—32.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.

зах.4,с.15—17;2)адз.зах.5,с.17—19.

«За старым, закінутым млынам...» (с.132)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.33.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,

с.13.

«Месяц заснуў на коміне хаты...» (с.133)Упершыню—часоп.«Маладосць»,1960,№6,с.27.Рукапісы: 1) у БДАМЛМ, ф. 37, воп. 37, спр. 134, с. 15; 2) у

ЦМАМЛС,ф.113,воп.1,спр.352,с.20—21.

486

«Пералескі. Бярозы вісяць над старыцамі...» (с.133)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.35.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.134,с.15адв.

«Цягнікі заспявалі, заплакалі...» (с.134)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.36.Рукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.134,с.18адв.

Засуш (с.134)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.37—40.Рукапіс—уЦМАМЛС,ф.113,воп.1,спр.352,с.10—11,пад

назвай«Паэмапразасуш»ідатай:Чэрвень 59 г.

Буслы вучаць дзяцей (с.137)Упершыню—часоп.«Полымя»,1959,№10,с.62—63.Рукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

47,с.14—15,здатайімесцамнапісання:5 жніўня 59 г. Кісцяні — Рагачоў;2)уЦМАМЛС,ф.113,воп.1,спр.352,с.20—21.

Машынапіс—уБДАМЛМ,ф.42,воп.1,спр.221,с.12—14,здатайімесцамнапісання:5 жніўня 1959 г. Кісцяні — Рагачоў.

Дзіва на Нерлі (с.141)Упершыню — кн. «Вячэрнія ветразі», с. 45, з прысвячэннем

Н.М.Молевай.Рукапісы:1)уЦДАМЛС,ф.113,воп.1,спр.408,наавантытуле

зборніка паэзіі У. Караткевіча «Матчына душа» (1958), якібыў падараваны Н. М. Молевай, з датай і подпісам: «26.V.59 г. Ул. Караткевіч» (упершынютэкстірукапіс—часоп.«Маладосць»,2007,№9,с.130);2)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.16.

Вершузніктады,каліУ.Караткевіч,падчасэкскурсііўскладзеслу-хачоўВышэйшыхлітаратурныхкурсаўуМаскве,убачыўцарквуПак-роваў Прасвятой Багародзіцы на Нерлі, славуты помнік старажыт-нарускагадойлідстванатэрыторыіУладзіміра-Суздальскагакняства.

Балада аб арганаўтах (с.141)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.46—49.Рукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

46,с.5—5адв.,падназвай«Баладаабарганаўтахнябёс» ідатай:16 верасня 59 г. Гадзіна ночы;2)уЦМАМЛС,ф.113,воп.1,спр.352,с.18—19,падназвай«Баладаабарганаўтахнябёс».

487

Арганаўты— у грэчаскай міфалогіі героі, якія накіраваліся накараблі «Арго»пад кіраўніцтвамЯсона ўКалхідупа залатое руно,якоеахоўваласядраконам.

Архангельскае (с.145)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.50—51.Рукапіс—улісцедаЯнкіБрыля(1917—2006)за6.10.1958г.,

захоўваеццаваўкладальніка.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2:1)адз.

зах.4,с.35—36;2)адз.зах.5,с.37—38.Архангельскае—сядзібныансамбльXVIII—XIXcтст.за20км

на захад адМасквы, з 1918 г.—музей-сядзіба. З 1703 г. належалакнязям Галіцыным, у 1811 — 1917 гг. — князям Юсупавым.Пабудаванаўстылікласіцызму.НатэрыторыіАрхангельскага:палац(1870-я гг., арх. Дэ Герн, перабудаваны ў 1811— 1828 гг.), у якімзахаваліся аддзелка, мэбля, кераміка і іншыя вырабы прыгонныхмайстроў,атаксамакарціны(А.ВанДэйка,Дж.Б.Цьепала,Ф.Бушэ,П.Ратары)іскульптура(Э.М.Фальканэ,І.П.Віталі),парк(XVIIIcт.)з тэрасамі, шматлікімі бюстамі, статуямі і паркавымі збудаваннямі(у тым ліку тэатр, 1817— 1818 гг., з дэкарацыямі П. Ганзага). УАрхангельскімзахоўваеццаадназбуйнейшыхуРасіікалекцыярэдкіхкніг—каля16тыс.тамоў.

Ахіл (Ахілес) — у «Іліядзе» адзін з самых храбрых грэчаскіхгерояў, якія аблажылі Трою.Маці Ахіла, багіняФетыда, жадаючызрабіцьсынанеўміручым,апусцілаягоўсвяшчэнныяводыСтыкса;толькі пятка, за якуюФетыда яго трымала, не дакранулася вады ізасталасянеабароненай.АхілзагінуўадстралыПарыса,штотрапілаямуўпятку.Адсюль выраз «ахілесавапята» (слабае, неабароненаемесца).

Патрокл— у «Іліядзе» адзін з герояў Траянскай вайны, сябарАхіла.ЗабітыГектарам.

Лукул (каля 117 — каля 56 да н. э.) — старажытнарымскіпалкаводзец. У вайне супраць Мітрыдата VI, калі камандаваўрымскімівойскаміў74—76гг.дан.э.,дабіўсязначныхпоспехаў.Славіўсябагаццем,раскошайіпірамі(«лукулаўпір»).

Петроній Гай (?— 66 н. э.)— старажытнарымскі пісьменнік.У рамане «Сатырыкон» («Сатуры») у камічна-зніжаным планенамаляваўноравыстаражытнарымскагаграмадства.

Цэзар Гай Юлій(102ці100—44дан.э.)—старажытнарымскідзяржаўныіпалітычныдзеяч,палкаводзец,пісьменнік.Дыктатару49,48—46,45гг.дан.э.,з44г.дан.э.—пажыццёва.Пачаўпалітычнуюдзейнасць як прыхільнік дэмакратычнай групоўкі. У 58 — 51 гг.

488

дан.э.падпарадкаваўРымуўсюзаальпійскуюГалію.У49г.дан.э.,апіраючысянаармію,пачаўбарацьбузаадзінаўладдзе.У49—45гг.да н. э. стаў кіраўніком дзяржавы. Засяродзіў у сваіх руках шэрагсамыхважныхрэспубліканскіхпасад(дыктатара,консулаіг.д.),стаўфактычнаманархам. Забіты ў выніку змовы рэспубліканцаў.Аўтар«ЗапісакпраГальскуювайну»і«Запісакпраграмадзянскіявойны».Правёўрэформукалендара(юліянскікаляндар).

Крэз (595—546дан. э.)—апошніцарЛідыі з 560 г. дан. э.,значнапашырыўтэрыторыюсвайгоцарства.РазбітыіўзятыўпалонКірам II, а царства Крэза далучана да Персіі (546 г. да н. э.). ПрабагацціКрэзасклалісялегенды,штозрабілаягоімяназыўным.

Эдэм—у біблейскайміфалогіі краіна, дзежыліАдам іЕва дагрэхападзення.Сінонімраю,мясцінывечнагашчасцяіасалоды.

Балада пра Невядомага, Першага (с.146)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.52—53,зпрысвячэннем

Н.М.Молевай.Рукапіс—уЦМАМЛС,ф.113,воп.1,спр.352,с.25.Вохра—прыроднаямінеральнаяфарбажоўтага або чырвонага

колеру.

Прарок Геронім Босх (с.148)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.54—56,зпрысвячэннем

Н.М.Молевай.Рукапіс—уЦМАМЛС,ф.113,воп.1,спр.352,с.26—26адв.

Трызненне мужыцкага Брэйгеля (с.150)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.57—61,зпрысвячэннем

Н.М.Молевай.Рукапіс—уЦМАМЛС,ф.113,воп.1,спр.352,с.27—28адв.Елянцовы (дыял.)—ядлаўцовы.Амары — сямейства дзесяціногіх марскіх ракаў. 36 відаў.

ВодзяццаўАтлантычнымакіянеіўзлучаныхзімморах.Нагадваюцьрачныхракаў, алебольшыяпамерамі.Далікатэс, аб’ектпромыслу іразвядзення.

Дэдал і Ікар— персанажы старажытнагрэчаскай міфалогіі. Дэ-дал—выдатнывынаходнік,механік,будаўнік,скульптар.Ікар—ягосын.Паводлеміфа,ДэдалпазагадзекрыцкагацараМінасапабудаваўлабірынт дляМінатаўра і дапамогАрыядне вызваліць з лабірынтаТэсея,зашторазамзІкарамбыўзняволены.ДэдаліІкарзрабілізпер’яівоскукрылы,бацькадаляцеўдаСіцыліі,асынзанадтанаблізіўся

489

дасонца,воскнакрылахрастапіўся, Ікарзваліўсяўмора ізагінуў.ВобразІкара,чалавека,якіўзляцеўдасонца,частавыкарыстоўваеццаўлітаратуры,выяўленчыммастацтве,музыцы.

Слова пра чалавечнасць (Паэма) (с.154)Упершыню—кн.«Вячэрніяветразі»,с.62—113.Машынапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.1:1)с.9—49;2)с.50—123,змесцамідатайнапісання:Орша—Мінск. 1958 г.

Каран (араб., літаральна — чытанне) — галоўная свяшчэннаякніга мусульман; зборнік пропаведзяў, абрадавых і юрыдычныхпалажэнняў,заклінанняў,малітваў,павучальныхаповедаўіпрытчаўісламу, прамоўленыхМухамедам уМекка іМедыне. КананізаваныспісКаранаскладзеныўVII—VIIIстст.,напісанынаарабскаймоверыфмаванайпрозай.

Смілавічы — гарадскі пасёлак у Чэрвеньскім раёне Мінскайвобласці.За30кмназахададг.Чэрвень,за32кмнапаўднёвыўсходадМінска.Вядомыз1592г.АдназмясцінуБеларусі,дзекампактнажывуцьтатары.

Хёд, Хёдр, Хёдур («баец») — у скандынаўскай міфалогіі сынОдзіна і Фрыг. У ісландскай традыцыі Хёд незнарок забіў свайгобрата, светлага бога Бальдра. Пасля канца свету Рагнарок братыБальдріХёдпамірылісяівярнулісянаабноўленуюзямлю.

ПАЭТЫЧНЫЯТВОРЫ1950-хгадоўі1960года,ЯКІЯНЕЎВАЙШЛІЎЗБОРНІКІПАЭЗІІ

У лісце да Максіма Танка за 12.11.1955 г. маглі быць дасланырукапісывершаў«Заяцварыцьпіва»,«Орша»(надрукаваныўчасоп.«Полымя», 1956, № 3, с. 78—79), а таксама рукапісы паэтычныхтвораў: «Бацька», «Алень», «Кастальская крыніца», «Прадмова дапесні»,«Ічагогэта,таварыш…»,«Энтузіясту»,«Баладапрачалавека,які змагаўся са смерцю», «Шыпшына і ружа», «СловаМіцкевічу»,«Зямля дзядоў». Рукапісы апошніх дзесяці твораў захоўваюцца ўБДАМЛМ,ф.42,воп.1,129,с.6—16.(Рэдакцыячасоп.«Полымя»,1956.)

Каштаны (Стихотворение в прозе) (с.201)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.166,с.28адв.—29,уагульнымсшытку

490

пад назвай «Литературный дневник Короткевича Владимира», змесцамнапісанняідатай:Киев — 31 марта — 1950 г.

Здесь будет канал (с.203)

Якубу Коласу (с.204)Друкуюцца паводле аршанскай газ. «Ленінскі прызыў», 1951,

29ліп.Першаяпублікацыяпаэта.У газеце змешчаны таксама артыкул «Маладыя паэты Аршан-

шчыны», дзе, высока ацэньваючы гэтыя вершы У. Караткевіча,адзначана,штоўіхёсцьіхібы,тамутворыпачаткоўцадрукуюццаўрэдактарскайпраўцы.Напрыклад,увершы«Здесьбудетканал»першырадок «Сухая степь, травы покров высокий» пасля рэдактарскайпраўкі загучаўяк«Сухая степь, песков простор широкий», а трэцірадокшостайстрафы«Своим трудом, мозолистой рукой»як«Своим трудом и техникой большой».

Гэтыя радкі верша «Здесь будет канал» друкуюцца паводлепачатковайаўтарскайрэдакцыі, анепаводлерэдактарскайпраўкіўгазеце«Ленінскіпрызыў».

«Здаецца, ўсё як раней была...» (с.204)

«Калі з эфіра голас далятае...» (с.205)…Што у Карэі, пасярод раўнін, // Ад рук нячыстых людзі

паміраюць...— МаеццанаўвазевайнаўКарэі(1950—1953),баявыядзеяннінаКарэйскімпаўвостравепаміжвойскаміКарэйскайНарод-на-Дэмакратычнай Рэспублікі (КНДР, Паўночная Карэя) прыпадтрымцыКітаяіСССР,заднагобоку,іўзброенымісіламіРэспублікіКарэя(РК,ПаўднёваяКарэя)прыпадтрымцыЗШАі15іншыхкраінпадэгідайСаветаБяспекі—здругога.

Казка пра сноп (с.206)Упершыню—Зб.тв.У8т.Мінск:Маст.літ.,1987.Т.1.С.308—

309.

Ноч (с.207)Упершынюіншырукапісгэтагаверша—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,

с.331—332.Гэтырукапіс—уБДАМЛМ,ф.56,воп.2,спр.11,с.2,прыкладзены

далістаЮ.К.Гальперынуза30.03.1954г.

491

На рацэ(с.208)Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.309.

Вясновая непагода (с.208)Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.309—310.

«П’юць галубы блакіт із каляіны...» (с.209)Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.310.

Волк (с.209)

Якуб Ваўкалака (с.211)Пачынаючы з верша «Здаецца, ўсё як раней была…», тэксты

друкуюцца паводле рукапісаў, якія захоўваюцца ў Дзяржаўнымлітаратурна-мемарыяльныммузеіЯкубаКоласа,КП—20515/Р—1269,с.73—76,78—85,уагульнымсшытку,сяродтвораўпадназвай«КазкіілегендымаёйРадзімы»,штодаслаўУ.КараткевічнаацэнкународнамупаэтуБеларусілетам1952г.Гэтыявершы,акрамяверша«Машэка»(с.76—77рукапісу),якібыўупершынюапублікаваныўчасоп.«Полымя»,1955,№7,с.70,апотымбыўуключаныўзборнікпаэзіі«Матчынадуша»(1958),прыжыцціпаэтанедрукаваліся.

«Каханне маё чарнавокае...» (с.212)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.1,здатай:19 — 20 снежня 53 г.імалюнкам.

«Я да цябе, мой каханы...» (З народнага) (с.213)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,дасла-

ныЛ.Крыгмануўлісцеза7.02.1954г.(фондЛ.Крыгмана,апрацоў-ваецца),рукапісупершынюапублікаваныўчасоп.«Полацак»,1991,№10,с.47(Кліўленд,ЗША).

Песня «Я за цябе,мой каханы…»прыводзіцца ў драме «ЗваныВіцебска»(дзеяпершая,карцінатрэцяя).

«За рэчанькай за быстраю ў цымбалы б’юць...» (З народнага) (с.213)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,дасла-

ныЛ.Крыгмануўлісцеза7.02.1954г.(фондЛ.Крыгмана,апрацоў-ваецца),рукапісупершынюапублікаваныўчасоп.«Полацак»,1991,№10,с.48.

492

У рамане «Каласы пад сярпом тваім» (кніга другая, раздзелX)перажыванням Алеся Загорскага падчас разладу з Майкай Раўбічадпавядалапачутая імпесня«Зарэчанькайзабыстраюўцымбалыб’юць…».

Иней (с.214)Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ,

дасланы Л. Крыгману ў лісце за 7.02.1954 г. (фонд Л. Крыгмана,апрацоўваецца),рукапісупершынюапублікаваныўчасоп.«Полацак»,1991,№10,с.48.

Я помню (с.215)Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ,

дасланы Л. Крыгману ў лісце за 7.02.1954 г. (фонд Л. Крыгмана,апрацоўваецца), рукапіс упершыню апублікаваны ў часоп. «Пола-цак»,1991,№10,с.49.

Патриоты (с.216)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.18,с.5—6адв.,змалюнкамі.ЗгадваеццаўлісцедаЛ.Крыгманаза7.02.1954г.НапісаныпадуплывамвершаМ.Канапніцкай«Яккароль ішоў

навайну».

Вайна (с.218)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.18,с.8—8адв.,змалюнкам.Прыводзіцца ў «Легендзе аб бедным д’ябле і аб адвакатах

Сатаны».НапісаныпадуплывамвершаМ.Канапніцкай«Яккарольішоўнавайну».

«Мне ныть во тьме надоело...» (с.220)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.2,здатай:19/ 3 —54 г.

«В огне костра встают сказанья...» (с.220)Друкуеццапаводлерукапісу, які захоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.3адв.,зпазнакай:Число прост. над рекой 13 — 14/VII — 54. Ночь.

493

«Вагеньчык у яблынным садзе» (с.222)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.3адв.,здатайімесцамнапісання:15/VII — 54, Рагачоў. Ноч.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.310—311.

За смерцю (Сюжэт запазычаны з Юльяна Тувіма) (с.222)Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ,

дасланыЛ. Крыгману ў лісце за 29.12.1954 г. (фонд Л. Крыгмана,апрацоўваецца), рукапіс упершыню апублікаваны ў часоп. «Пола-цак»,1991,№10,с.50—51.

Тувім Юльян(1894—1953)—польскіпаэт,перакладчык.

Водяник (с.224)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.15.

N. N., назвавшему белорусов «варварами» (с.225)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.16,змалюнкамі.

«Домик в голубом сиянье мая...» (с.226)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.18,змалюнкам.

«І зашумяць асіны над ракою...» (с.228)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.25,

воп.2,адз.зах.66,с.4.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.311.У.КараткевічулісцедаМаксімаТанка за24.12.1955 г. згадвае,

штогодтамуённапісаўгэтыверш,іпадаеяготэкст.

«В жизни многое мýкой увенчано...» (с.228)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.19,змалюнкам.

«Я молчу. Давным-давно забыл я...» (с.229)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.20—21адв.,змалюнкамі.

494

«Ад Халопеніч да Менска...» (с.230)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.17,с.41.

Вощила на горе Маяк (Легенда) (с.231)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп. 2, с. 5— 5 адв., прыкладзены да лістаЮ. К. Гальперыну за28.12.1954г.

Вашчыла В. М. (1690 — 1744) — кіраўнік сялянскага руху іантыфеадальнагаКрычаўскагапаўстання1743—1744гг.

У родным гняздэчку (З «Вераб’інай сюіты») (с.236)Друкуеццапаводлерукапісу, які захоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.11,с.10адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза4.04.1955г.

Спека. Поўдзень (З «Вераб’інай сюіты») (с.239)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.11,с.10адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза4.04.1955г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.330—331.

Учитель (с.240)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.18,с.1,здатай:8 — 9 апреля 1955 г. Ночь.

«Тихая ласка весенняя...» (с.241)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.18,с.1адв.Фенікс—уміфалогіістаражытныхфінікійцаў,егіпцян,грэкаўі

іншыхнародаўказачнаяптушка.Пражыўшынекалькістагоддзяў,яна,паводлеаднойзверсійміфа,спальваласябе,азпопелунараджаласязноўмаладойіадноўленай.Вобразфеніксавыкарыстаныўсімволіцыхрысціянства. У пераносным сэнсе фенікс— сімвал вечнага адра-джэнняінеўміручасці.

«Примуса тихий шум...» (с.242)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.18,с.1,здатай:30 мая 1955 г.

495

«Вы помните, я говорил...» (с.245)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.18,с.3адв.—4.

Гимн повстанцев Мюнцера (с.246)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.18,с.10.Мюнцэр Томас (каля 1490— 1525)— рэлігійны дзеяч, адзін з

ідэолагаўРэфармацыі і кіраўнікСялянскай вайны1524—1525 гг.уГерманіі.

Ода Радзіме (с.247)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.22,с.1.…Хай раскажуць Пілен муры...—Відаць,маеццанаўвазеабарона

Піленаў 13 ліпеня 1260 г., калі ліцвіны і куршы разбілі рыцараўТэўтонскагаордэна.

Алень (с.248)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,адз.зах.129,с.6.адв.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.312.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.19,с.23,увучнёўскімсшытку,навокладцыякогапазнака:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

Бацька (с.249)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,адз.зах.129,с.6.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.311—312.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.19, с.3адв.,увучнёўскімсшытку,навокладцыякогапазнака:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

Над сінім Дунаем (с.249)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі, ф. 11, воп. 2, адз. зах. 19, с. 4, у вучнёўскім сшытку, навокладцыякогапазнака:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

Зямля дзядоў (Паэма) (с.250)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп. 1, спр. 129, с. 7—9 адв., з месцам напісання і датай:Рагачоў 1950 — Лесавічы 1955.

496

Упершыню—уЗб.тв.у8т.,1987,т.1,с.313—321.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.19, с. 5 адв.—9, змесцамнапісання ідатай:Рагачоў 1950 — Лесавічы 1955. ДалейУ.Караткевічнапісаў:«Новых(вершаў.—А.В.)вельмімала.Яжамальнепісаўдвагады.Заразбярусяпрацавацьякчорнывол.

Давялосязаразмоцнаперарабіць(паэму.—А. В.)».…Руіны замка «каралевы Боны» ...— Бона Сфорца (1494, Іта-

лія—1557)—каралевапольскаяівялікаякнягінялітоўская,другаяжонкаЖыгімонтаIСтарога(з1518г.),маціЖыгімонтаIIАўгуста.ЗдынастыіміланскіхгерцагаўСфорца.

…Збароў, дзе некалі мая матуля // Вясковаю настаўніцай была.—Н. В. Грынкевіч, маці У. Караткевіча, працавала каля РагачованастаўніцайЗбароўскагаземскагавучылішчаў1911—1916гг.

…Над бабчынай магілаю старой...— Бабуля Г. Ф. Пашкевіч(1870— 1906), першая жонка дзеда В. Ю. Грынкевіча, памерла іпахаванаўРагачове.ЯедачкаН.В.Грынкевіч(1893—1977)—маціУ.Караткевіча.

Прароў—мясцінанаДняпрыкаляРагачова.Будны Сымон(каля1530—1593)—дзеячбеларускайкультуры,

гуманіст, філосаф, асветнік; актыўны ўдзельнік рэфармацыйнагаруху;адзінззаснавальнікаўнавуковайкрытыкіБібліі.

Цяпінскі(Амельяновіч-Цяпінскі) В. М.(1530-я—1599або1600)—беларускіпісьменнік,гуманіст,кнігавыдавец.

…Гісторык грэчаскі... — Герадот(каля485—каля425дан.э.)—старажытнагрэчаскігісторык.

…Бабуля у старым сваім уборы // (Крывёй не родная, а як свая)...—БабуляЛ.А.Барысевіч(1873—1963)—другаяжонкадзедаВ.Ю.Грынкевіча.

…У доме пад разгатаю таполяй // Расце на змену самы меншы брат...— Дом у Рагачове, куды дзед В. Ю. Грынкевіч засяліўсяз сям’ёй у 1914 г. Пазней там жыў І. В. Грынкевіч (1908—1985),дзядзькаУ.Караткевіча,азаразжывезсям’ёйС.І.Грынкевіч(нар.у 1952 г.), сын І. В. Грынкевіча. У. Караткевіч часта прыязджаў уРагачоўдадзядзькіІ.В.Грынкевіча.Тамплённапрацаваў.

Вершы не дапамаглі (с.260)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.10адв.

Энтузіясту (с.260)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,спр.129,с.14.

497

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.325—326.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.19,с.12,падназвай«Энтузіясту»(закрэслена.—А. В.)«РыгоруШырме», у вучнёўскім сшытку, на вокладцы якога пазнака:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

Верш узнік ад уражанняў, якія атрымаў У. Караткевіч падчасвыступленняР.Р.Шырмыўверасні1955г.перадудзельнікаміШос-тайрэспубліканскайнарадымаладыхпісьменнікаўуМінску.

Шырма Р. Р. (1892 — 1978) — беларускі харавы дырыжор,фалькларыст,музычныіграмадскідзеяч,публіцыст.НародныартыстБеларусі(1949).НародныартыстСССР(1955).

Кастальская крыніца (с.261)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,спр.129,с.12.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.324—325.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.19,с.23адв.,увучнёўскімсшытку,навокладцыякогапазнака:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

Кастальская крыніца—крыніцана гарыПарнаскаляДэльфаў(у Цэнтральнай Грэцыі). У Старажытнай Грэцыі шанавалася яксвяшчэнная крыніца бога Апалона і музаў, што давала натхненнепаэтам імузыкам.Паводле адной з версій, названапа іменінімфыКасталіі, якая, ратуючыся ад пераследу Апалона, кінулася ў гэтукрыніцу.ЦягамчасуКастальскаякрыніцапачалалічыццакрыніцайнатхнення.Пазнейпачаліказаць,штоянадаепрарочуюсілу.Зэпохіэлінізмулічыццасімвалампаэзіі.

Шыпшына і ружа (З народнага) (с.263)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,спр.129,с.16.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.328—330.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах. 19, с. 16 адв.— 17, у вучнёўскім сшытку, на вокладцы якогапазнака:Канец верасня — пач. лістапада 1955 г.

У«Легендзеаббеднымд’яблеіабадвакатахСатаны»народнуюбаладупрашыпшынуіхатнююружупраспявалаДубраўка.Іпотымгэтапесня,нібылейтматыў,гучыцьутворы,прыходзіцьнапамяцьгалоўнамугероюРогачу.

Балада пра чалавека, які змагаўся са смерцю (с.265)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,спр.129,с.15—15адв.

498

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.326—328.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.22,с.2—2адв.ЗгадваеццаўлісцедаМаксімаТанказа12.11.1955г.

«І чаго гэта, таварыш...» (с.267)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,спр.129,с.13адв.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.325.

Слова Міцкевічу (Верш у прозе) (с.268)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.42,

воп.1,спр.129,с.10—11.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.322—323.Твор мог быць напісаны восенню 1955 г. і дасланы ў лісце

М.Танкуза12.11.1955г.

Стары папірус (с.270)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф. 11, воп. 2, адз. зах. 19, с. 26, у вучнёўскім сшытку, навокладцыякогапазнака:Вершы. Снежань 1955 г.

Мая ананімка на членаў Саюза пісьменнікаў БССР (с.271)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі, ф. 11, воп. 2, адз. зах. 19, с. 28— 29 адв., у вучнёўскімсшытку,навокладцыякогапазнака:Вершы. Снежань 1955 г.

…мой настаўнік <...> // Эстэцкае пёрыйка мае…; …А той, што мяне рэдагуе…—Маюцца на ўвазе Максім Танк (1912— 1995) іА.Вялюгін(1923—1994),якіяадпаведнаякгалоўнырэдактаріякрэдактар аддзела паэзіі часопіса «Полымя» надрукавалі ў часопісевершУ.Караткевіча«Машэка»(1955,№7),штоістотнапаўплываланадалейшытворчылёсмаладогапаэта.

«Уцякала мышка...»(с.272)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.19,с.38,увучнёўскімсшытку.Прыводзіцца ў паэме «Грубае і ласкавае» (1959), у раздзеле

VI «Miserecordia» (паэма ўпершыню надрукавана ў кнізе паэзііУ.Караткевіча«Быў.Ёсць.Буду.»,1986).

499

Казка (с.273)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі, ф. 11, воп. 2, адз. зах. 19, с. 38 адв.— 39, у вучнёўскімсшытку,здатайнас.38адв.:Дзень Катарыны — 10 снежня.

Упершынюіншырукапіс—часоп.«Полацак»,1992,№2,с.57.РукапісдасланыЛ.Крыгману,зараззахоўваеццаўБДАМЛМ(фондЛ.Крыгмана,апрацоўваецца).

«Ўстану ранкам насустрач сонцу...» (с.274)Друкуецца паводле тэксту, перапісанага ў 1955 г. Ю. К. Галь-

перынымзрукапісуУ.Караткевіча,якіналежаўіншайасобе.Тэкстзахоўваеццаваўкладальніка.

«Восень нясе павуцінне...» (с.275)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.11,с.22адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза7.10.1955г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.332.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.26,с.4,падназвай«Восень».

Агеньчык (с.275)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.11,с.24адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперыну,бездаты,пасведчанніадрасата,залістапад1955г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.333.

Рэзервацыі (с.276)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.50,с.3—4.Упершыню—часоп.«Маладосць»,1990,№11,с.6—7.

Горкія напевы (с.279)I«Акулярынадзенекрытыксівы…»IIТроенавяселліIIIПраБетховена,сініявочы,гарбатузварэннемі

незавершанаекаханне.Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.1—2адв.Упершыню—часоп.«Маладосць»,1990,№11,с.7—8.

500

Бетховен Людвіг ван (1770 — 1827) — нямецкі кампазітар,піяніст, дырыжор. Жыў у Вене (з 1792 г.). Буйнейшы сімфаніст,які найбольш поўна выявіў прынцыпы венскай класічнай школыі праклаў шляхі нямецкаму музычнаму рамантызму. У творчасціБетховена выявіліся ідэіВялікайфранцузскай рэвалюцыі. Героікайі дэмакратызмам прасякнуты сімфоніі: 3-я («Гераічная»), 5-я, 9-я(зхорамнатэкстоды«Дарадасці»Ф.Шылера),уверцюры«Карыалан»,«Эгмант»,«Леанора»(№2і№3),опера«Фідэліа».Аўтар32санатдля фартэпіяна, у тым ліку «Апасіянаты», «Месяцавай», 10 санатдляскрыпкііфартэпіянаіінш.Бетховенвельміпашырыўмаштабысанатна-сімфанічнай формы, паглыбіў ідэйны змест камерна-інструментальнай(16квартэтаў і інш.) івакальнай(песні-рамансы)музыкі, канцэртнага жанру (канцэрты для фартэпіяна, скрыпкі).Жыццёвыя выпрабаванні і глухата, якая прагрэсіравала, не зламаліягомагутнай творчай сілы. Творчасць Бетховена зрабіла велізарныўплыўнадалейшаеразвіццёсусветнаймузычнайкультуры.

Зорны дождж (с.283)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.5—5адв.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.28,с.1адв.

Аўгусцейшая асоба (с.284)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.6адв.,змалюнкам.

Мядзведзіца (с.285)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.7.

Вершы ў прозе (с.286)КветкіСонцаваротЗімовыпрыцемакПростае«Разбітаесэрца»

Друкуюцца паводле рукапісаў, якія захоўваюцца ў АРКіР ЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.49,c.1—3.

Упершыню—часоп.«Маладосць»,1990,№11,с.10—11.

501

Вясна (с.289)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.8.Упершыню—часоп.«Маладосць»,1957,№4,с.5.

Здрада слову (с.289)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.7—7адв.

Ўсё прайшло і ізнову будзе (с.290)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.8—8адв.

Святая Велікамучаніца Варонія (с.291)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.10.

Адносна паходжання вялікіх бурбалак(З твораў кандыдата філасофскіх навук N.)

Самая дысертацыя(с.292)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.11.

Шантэклер (с.293)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.20,с.13.

Адносна паходжання дыпламатыі (с.294) Друкуеццапаводлерукапісу,якізнаходзіццаўлісцедаС.А.Кар-

пенкіза11.05.1956г.Карпенка С. А. (1932—1992) скончыў механіка-тэхналагічны

факультэт Беларускага політэхнічнага інстытута (1956), кандыдатэканамічныхнавук(1973).ПрацаваўуМінску,упачатку1990-хгг.—загадчыккафедрыэканомікіікіраваннявытворчасцюМінскагафіліялаІнстытута павышэння кваліфікацыі Міністэрства аўтамабільнага ісельскагаспадарчагамашынабудаванняпрыМінскімаўтамабільнымзаводзе.С.А.Карпенказанёсурэдакцыючасопіса«Полымя»вершыУ.Караткевіча,якіятойдаслаўямузЛесавічаўпачытаць.Адзінзіх,верш«Машэка»,быўнадрукаваныўгэтымчасопісе(1955,№7),штоістотнапаўплываланадалейшытворчылёспісьменніка.

502

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.333.Іракезы — група індзейскіх плямён у Паўночнай Амерыцы,

роднасныхпамове.

Адносна паходжання бюракратызму (с.294) Друкуецца паводле рукапісу, які знаходзіцца ў лісце да

С.А.Карпенкіза11.05.1956г.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.333.

Паразумеліся (с.295)Друкуеццапаводлерукапісу,якізнаходзіццаўлісцедаС.А.Кар-

пенкіза31.05.1956г.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.334.

Льёля (с.295)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.27,с.7.

На смерць Якуба Коласа(c.296)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.24,с.2.ВодгукнасмерцьЯкубаКоласа13.08.1956г.

Жаўрук (с.298)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.23,с.10,здатай:27 — 28 кастр.1956 г.

Патоп (Старажытны беларускі апокрыф) (с.299)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.12,с.32—32адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза13.12.1956г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.336—339.Іншыярукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.25:1)с.1—1адв.,здатай:1 — 2 лістапада 1956 г.;2)с.2—2адв.

Калумбы зямлі нязнаемай (с.302)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.13,с.5—5адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза5.02.1957г.

Упершыню—газ.«Літаратураімастацтва»,1986,15жн.

503

Іншыярукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.25:1)с.3—3адв.;2)с.4—4адв.,зпазнакай:10 лістапада 1956 г. Прысмерк. Граюць канцэрт для фартэпіяна з аркестрам Грыга.

…(Вёску Амерыку, што пад Оршай). — Вёска Амерыка былазаснаванабеларусам,яківярнуўсязАмерыкі.У1963г.гэтувёскуз-заяекапіталістычнайназвыперайменаваліўМалінаўку.

«Ў сітнягах над соннай ракою...» (с.305)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.12,с.30адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза19.11.1956г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.336.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.25,с.4адв.,здатай:ліпень ? — 10 ліст. 56 г.

Ліст дзяўчыны (с.305)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.25,с.6.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.25,с.5,здатай:10 ліст. 56 г.

Паязджане (с.306)Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ,

ф.56,воп.2,спр.12,с.30,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза19.11.1956г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.334—335.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.25,с.7,здатай:11 ліст. 56 г. Нядзеля. 10 гадз. 40 хв.

Яблынькі ў пустазеллі (с.308)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.25,с.7адв.,здатай:11 ліст. 56 г.

Экскаватар (с.309) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.13,с.3,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынубездаты,прыблізна,пасведчанніадрасата,застудзень1957г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.339—340.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.25,с.8,здатай:14 ліст. 56 г.

504

Пра шчасце (с.310)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.25,с.10,зпрысвячэннемВ.Краўцуідатай:15 ліст. 56 г.

Кравец В. П. (нар. у 1932 г.)— аршанец, сябарУ.Караткевіча.СкончыўэнергетычныфакультэтБеларускагаполітэхнічнага інсты-тута(1956),дзепотымпрацаваўдацэнтамнакафедрыпрамысловайцеплаэнергетыкі.Кандыдаттэхнічныхнавук(1975).У.Караткевічуканцычэрвеня1952г.зВ.КраўцомнаведаўВязынку,радзімуЯнкіКупалы, пасля чаго напісаў нарыс «Вязынка», які быў змешчаныў кнізе «Янка Купала. Зборнік матэрыялаў аб жыцці і дзейнасціпаэта»(1955).Перапісваўсязім,дасылаўямусваетворы.Удругойпалове 1950-х — пачатку 1960-х гг. часта спыняўся ў Краўцоў,калі прыязджаў уМінск. Спачатку ў доме на вуліцы Някрасава, апотымудоменумар79на4-мзавулкуКальцова,дзеізаразжывуцьВ.П.КравеціягожонкаГ.М.Кравец.Уіхсям’ізахоўваеццааксамітныальбом,дзезмешчанавясёлаяідасціпная,напісанаяУ.Караткевічаміаздобленаяягожмалюнкамі,гісторыяпрапрыгодыпаэтасасваімісябраміўXVIст.Тудытаксамаўвайшлімалюнкіівершыпісьменніка(матэрыялы гэтага альбома ўпершыню былі надрукаваны ў часоп.«Беларусь»,1990,№11,с.20—23).

Іронія лёсу (с.311)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.21,с.2.

Гора (с.311)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.21,с.3.Іншырукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.25,с.45.

«Не прыхаваць сваёй любові...» (с.312)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.37,

воп.1,спр.25,с.46.

Антонаўкі бубняць (с.312)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.37,

воп.1,спр.25,с.47.

Хрушчы (З цыкла «Ядзя-Ядвіся») (с.313)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.37,

воп.1,спр.25,с.47.

505

«Імгненні зайздрасці да славы...» (с.314)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.21,с.6.

«Ты мне кажаш, што смешна гэта...» (с.314)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.21,с.7.Іншы рукапіс — у БДАМЛМ, ф. 56, воп. 2, спр. 13, с. 15,

прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза10.06.1957г.

Цвыркун і праблема чыстага мастацтва (с.314)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.41,

воп.1,спр.846,с.15.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.360—361.Іншыярукапісы—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.26:1)с.4;2)с.6.

Састарэлы месяц (с.315) Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ,

ф.56,воп.2,спр.13,с.15,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза10.06.1957г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.350.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.26,с.1адв.Машынапіс— упершыню часоп. «Полацак», 1993,№ 9, с. 38,

з праўкамі У. Караткевіча, дасланы Л. Крыгману, захоўваецца ўБДАМЛМ(фондЛ.Крыгмана,апрацоўваецца).

Яўрэйцы (с.316)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.26,с.5.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.350.Іншы рукапіс— у БДАМЛМ,ф. 56, воп. 2, спр. 13, с. 31 адв.,

прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза10.06.1957г.

Валун «Каменны воўк» ля Дуброўны (с.316)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.26,с.1адв.Іншырукапіс—упершынючасоп.«Полацак»,1992,№8,с.44,

дасланыЛ.Крыгману,захоўваеццаўБДАМЛМ(фондЛ.Крыгмана,апрацоўваецца).

506

Мастакам (с.317) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.26,с.4адв.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.349.Іншыярукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.25,с.8,падназвай«Мастаку»ідатай:14 ліст. 56 г.;2)БДАМЛМ,ф.56,воп.2,спр.13,с.15,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза10.06.1957г.

Моны Лізы смяюцца губы...—маеццанаўвазепартрэтМоныЛізы(т. зв. «Джаконда», каля1503) італьянскагажывапісцаЛеанардадаВінчы(1452—1519),дземастакувасобіўузнёслыідэалжаноцкасцііпрыгажосці.

Дзіда—старажытнаякалючаязброя;родлёгкагакап’яабопікізметалічнымнаканечнікам,насаджанымнадоўгаецаўё.

Вандалы—групастаражытнагерманскіхплямён.У429—439гг.адваявалі ў Рымскай імперыі значную частку Паўночнай Афрыкі,заснавалі тут сваё каралеўства — адну з самых моцных дзяржаўМіжземнамор’я. У 455 г. захапілі і разрабавалі Рым (адсюль назва«вандалізм» — бяздумнае знішчэнне культурных і матэрыяльныхкаштоўнасцей).У534г.іхдзяржавазаваяванаВізантыяй.

Ювенал Дэцым Юній(каля60—каля127)—рымскіпаэт-саты-рык. Вядомы як класік «суровай сатыры». Яго творы, напісаныя ўформе выкрывальнай сатыры, накіраваны супраць розных слаёўрымскага грамадства.Ёсцьу іх і адцягненыяразвагі намаральныятэмы. Майстар сціслай сентэнцыі; яму належаць выразы: «У зда-ровым целе здаровы дух», «хлеба і відовішчаў». Яго творы сталісімвалампаэзіі,якаябічавалазаганыграмадства.

Дубовы лісток (с.317)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.26,с.3адв.

«Каб зніклі на ўсёй планеце...» (с.318)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз. зах.26,с.4.Тамсама,с.5, захоўваеццаяшчэадзінрукапісгэтагаверша.

Камунізм на зямлі і ў чалавецэх багаваленне (с.318)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.29,с.1,здатай:3 лютага 57 г.

507

«Калі ў жамчужніцу пылінка трапіць...» (с.320)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.29,с.5,зпрысвячэннемС.М.ідатай:13 лют. 57.

Упершыню—газ.«Літаратураімастацтва»,1986,15жн.Іншырукапіс—уБДАМЛМ,ф.56,воп.2,спр.13,с.5—5адв.,

прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза23.02.1957г.Напісаны пад уплывам вершаМ. Багдановіча «Калі ў ракавіну

цёмнуюжамчужніцы...».

Скарга магілёўскага вар’ята на некаторых беларускіх музыказнаўцаў (с.321)

Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.29,с.6.

Упершыню рукапіс— часоп. «Полацак», 1992,№ 9, с. 47—48,пад назвай «Скарга магілёўскага вар’ята». Гэты рукапіс дасланыЛ. Крыгману, зараз захоўваецца ў БДАМЛМ (фонд Л. Крыгмана,апрацоўваецца).

Глінка М. І.(1804—1857)—рускікампазітар,аўтаропер«ІванСусанін»,«РусланіЛюдміла»,іншыхтвораў.

Аладаў М. І.(1890—1972)—беларускікампазітар.Алоўнікаў У. У.(1919—1996)—беларускікампазітар.Залатароў В. А. (1872—1964)—рускі ібеларускікампазітар,

аўтарбалета«Князь-возера»,іншыхтвораў.Крошнер М. Я. (1900 — 1942) — беларускі кампазітар, аўтар

балета«Салавей»,іншыхтвораў.Падкавыраў П. П. (1910—1977)—беларускікампазітар.Цікоцкі Я. К.(1893—1970)—беларускікампазітар.

Сірын — птушка радасці (с.322)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.13,с.10адв.,прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза9.04.1957г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.343—344.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

40,с.8,падназвай«ПтушкаСірыннасвітанніспявае...»імалюнкамптушкіСірын.

Сірын — у міфалогіі ўсходніх славян фантастычная птушка-жанчына змілагучнымголасам інезвычайнайпрыгажосцю.Заслу-хаўшысяяеспевамі,мараходызасыналі,караблі,якіястрацілікіра-ванне, разбіваліся аб скалы, а людзі станавіліся здабычай Сірын.

508

Лічылася, што калі чалавек пачуе спевы Сірын на сушы, то,зачараваны,забыўшысяпраўсёнасвеце,ідзезагэтайфантастычнайістотайдатагочасу,пакульнепамрэ.ПравобразамСірынхутчэйзаўсёбылістаражытнагрэчаскіясірэны.

Перакаці-поле (Народная легенда) (с.323) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.56,

воп.2,спр.13,с.23—26,настаронкахдвайногааркуша,прыкладзе-ныдалістаЮ.К.Гальперынуза12.05.1957г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.344—349.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.31,с.1—1адв.,3—3адв.,зпазнакамі:Задумаў дзён за дзесяць. Пачаў 17 сакавіка: 19 сакавіка 1957 г.

Сюжэтгэтагатворатыпалагічнаблізкізсюжэтамібалад«Івікавыжуравы»Ф.Шылераі«Забойца»П.Каценіна.

Сплятайце рукі! (с.329) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.33,здатай:23 мая 57. Упершыню — газ.«Чырвонаязмена»,1957,30чэрв.,зпазнакай:

Верш, адзначаны дыпломам Усебеларускага фестывалю.

Балада пра сто гарэхаў-свістуноў (с.330)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.30,с.1—3адв.Гісторыю пра песню апошняга прускага барда-вайдэлота на

турніры спевакоў у Марыенбургу і пра здзекліва падораныя ямурыцарамізагэтупеснюстоарэхаў-свістуноўУ.Караткевічзгадаўуэсэ«НашдзядзькаРыгор»(друкаваласяпадназвай«РыгоруРаманавічуШырме—сардэчныясловылюбові»)іўартыкуле«Роднаямова».

Балада пра Вячка, князя людзей простых (с.332) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.30,с.6—6адв.Тамсама,с.2—4адв.,захоўваеццарукапісверша.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.351—353.Машынапіс— у БДАМЛМ, ф. 56, воп. 2, спр. 13, с. 35— 37,

прыкладзены да ліста Ю. К. Гальперыну без даты, па сведчанніадрасата,залістападабоснежань1957г.

Вячка (Вячаслаў, лац. Vetske, ? — 1224) — князь Кукейноса(Кокнесе)—крэпасцінаЗаходняйДзвіне,васалполацкагакнязя.

509

Камеце 1957 — ??? гадоў (с.334) Друкуецца паводле машынапісу, які захоўваецца ў ЦДАМЛМ,

ф.56, воп.2, спр. 14, с. 3—4, зпраўкамі іподпісамаўтара,пры-кладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза17.03.1958г.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.354—355.Рукапісы:1)уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.

32,с.3—3адв.,здатай:2 ліпеня 1957 г.;2)уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.35,с.31адв.

Прыганятыя (с.335)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.21,с.1.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.355.Іншырукапіс—уБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.35,с.31.

Марозныя тропікі (с.336)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.40,с.9.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.355—356.

З зорнага сяйва і пены крывавай, або Паэма аб павароце стырна (Паэма)(с.337)

Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.41,с.3—3адв.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.356—358.Пяць пачатковых радкоў з другога раздзела паэмы змешчаны ў

апавяданні«ЛятучыГаландзец».Рэмбо Жан Нікала Арцюр(1854—1891)—французскіпаэт.

Недасланы ліст (с.339)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.40,с.2—2адв.

Запавет (с.341) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.40,с.4.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.358.

Нараджэнне Венеры(с.341)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.40,с.3.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.358.

510

«Мір гэтаму дому...» (с.342) Друкуецца паводле машынапісу, які захоўваецца ў БДАМЛМ,

ф.41,воп.1,спр.864,с.9.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.359—360.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.29,

с.4адв.

«Вярнуўшыся з далёкага бадзяння...» (с.342) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.41,

воп.1,спр.864,с.7.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.360.

Воўк (с.343)Друкуецца паводле машынапісу, які захоўваецца ў АРКіР ЦНБ

НАНБеларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.5,с.42—43.Упершыню—газ.«Літаратураімастацтва»,1986,15жн.Рукапісы: 1) (на рускаймове) уДзяржаўнымлітаратурна-мема-

рыяльныммузеіЯкубаКоласа,КП—20514/Р—1268,с.82—83;2)уБДАМЛМ,ф.41,воп.1,спр.864,с.6.

«Ты — нечаканая радасць...» (с.344)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.54,с.2.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.363—364.

Дачка палясоўшчыка (с.344)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.35,с.1адв.,здатай:25 верасня 57 г.

«Месяц самотны, асенні...» (с.345)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.35,с.2,здатай:26 верасня 57 г.Упершыню—часоп.«Маладосць»,1990,№11,с.6.

Каханне і камендант (с.346)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.1,воп.2,адз.зах.35,с.2,здатай:26 верасня 57 г.

Песня (с.347)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.35,с.5,здатай:29 верасня 57 г.

511

«Я кахаю цябе, кахаю...» (с.348)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.35,с.6,здатай:29 верасня 57 г.

«Калі пажар гуляе па страсе...» (с.348)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.6,здатай:29 верасня 57 г.

Ліста нямае (Маленькая паэма) (с.349)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.36,с.1—4адв.,здатай:Сконч. 29 кастрычніка 57 г.

Пакетбот—марскоепаштова-пасажырскаесудна.

Нялюдскасць (с.361)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.43,с.1—1адв.,здатай:10 студзеня, 4 гадз. ночы, 1958 г.

Упершыню—часоп.«Маладосць»,1990,№11,с.8—9.

Чайка (с.364)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.37,

воп.1,спр.134,с.18.Упершыню—часоп.«Маладосць»,1960,№6,с.26.Іншы рукапіс — у БДАМЛМ, ф. 56, воп. 2, спр. 14, с. 6,

прыкладзеныдалістаЮ.К.Гальперынуза7.04.1958г.

Жаданая (с.365)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.45,с.4адв.Рукапіс — у аксамітным сямейным альбоме В. П. Краўца, з

прысвячэннемГаліне.ПрысвечаныягожонцыГ.М.Кравец (нар.у1934), якая закончыла хіміка-тэхналагічны факультэт Беларускагаполітэхнічнага інстытута (1957),працавалаў ІнстытуцеэлектронікіНАНБеларусі.Гэтырукапісупершыню—часоп.«Беларусь»,1990,№11,с.23.

На пакупку тэлевізара ў сям’і друга(Верш з машараўскімі рыфмамі)(с.365)

Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў аксамітнымсямейнымальбомеВ.П.Краўца,змалюнкамУ.Караткевіча.

512

Упершыню—часоп.«Беларусь»,1990,№11,с.23.У вершы пераймаюцца ў гумарыстычна-жартаўлівай форме

рыфмыбеларускагапаэтаМ.Машары(1902—1976).

«Калі дрэмле шыпшына ў чыстай расе...» (с.366)Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў аксамітным

сямейнымальбомеВ.П.Краўца, зпрысвячэннемN.N. і датай:20 чэрвеня 58 г.

Dies rae (Дзень гневу) (с.366)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.45,с.6адв.

Прымірэнне (с.369)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.1адв.Упершыню—часоп.«Маладосць»,1990,№11,с.8.

Жоўтая хустачка (с.369)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.3адв.

Сны (с.370)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.5,прысвячэннезакрэслена.Верш,відаць,быўпрысвечаныР.С.Ахматавай,зякойУ.С.Ка-

раткевіч вучыўся ў 1958 — 1960 гг. на Вышэйшых літаратурныхкурсах у Маскве. Р. С. Ахматава была прадметам нядоўгага, алемоцнагапачуццяУ.С.Караткевіча.

Ахматава Р. С. (1928—1992)—чачэнскаяпаэтэса,публіцыст.Народны паэт Чачэна-Інгушскай АССР (1977), старшыня СаюзапісьменнікаўЧачэна-ІнгушскайАССР(1961—1985).

Начныя пеўні (с.372) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.7.

Ураган (с.373)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.8.

513

«Мятлушкі з ночы лятуць...» (с.374)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.9.

Начныя вуліцы (с.375)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.10.

«Змоўклі на ўзлессі пільні...» (с.376)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.11.

Пад іконай старога пісьма (с.376)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,с.18—18адв.Каломенскае— помнік рускай архітэктуры XVI— XVII стст.,

былаявёсканапаўднёвымусходзеМасквы(з1960г.умежахгорада).Размешчанана высокімберазеракіМасква.Упершынюзгадваеццакаля1339г.,уXV—XVIIстст.—сядзібарускіхцароў.Уансамбльуваходзяць: цэрквы Ушэсця (1532; адзін з першых мураваныхшатровых храмаў у Расіі), Адсячэнне галавы Іаана Прадцечы ўДзякаўскім (1547), храм-званіца Георгія Перамаганосца (XVI cт.),Казанскаяцарква(1660-ягг.),дзвеўязныябрамы(1670-ягг.).ЦяперуКаломенскіммузей-запаведнік.

Легенда пра жарабя святога Міколы (с.378)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.1,адз.зах.6,с.1—2адв.,здатай:17 верасня 1959 г.

У пачатку рамана «Каласы пад сярпом тваім» (кніга першая,часткадругая)ДанілаКагут іграена ліры і спявае таемнуюпеснюпражарабясвятогаМіколы.

Пачы́нак— хата ў нечапаным лесе, паводле тлумачэнняУ.Ка-раткевічаўрамане«Каласыпадсярпомтваім».

«Я стал слабее стеблей травы...» (с.384)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўЦМАМЛС,ф.113,

воп.1,спр.352,с.17,здатай:17 октября 59 г.Упершыню— кн. «Уладзімір Караткевіч: вядомы і невядомы».

Мінск:ЛітаратураіМастацтва,2010.С.168.

514

«Русь, ты одна на свете...» (с.384)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўЦМАМЛС,ф.113,

воп.1,спр.352,с.17адв.,здатай:17 октября 59 г.Упершыню— кн. «Уладзімір Караткевіч: вядомы і невядомы»,

с.168—169.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.46,с.4,здатай:17 окт. 59 г.

Песня пра асколак (с.385)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.46,с.5,здатай:30 — 31.X.59.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.362—363.

Мертвые радуги (с.387)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўЦМАМЛС,ф.113,

воп.1,спр.352,с.44,здатай:5. XI. 59 г.Упершыню—газ.«Культура»,2008,22—28сак.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.46,с.6,здатай:5. XI. 59 г.

«Когда ночь в мои окна звездами впялится...» (с.387)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўЦМАМЛС,ф.113,

воп.1,спр.352,с.44,здатай:5. XI. 59 г.Упершыню— кн. «Уладзімір Караткевіч: вядомы і невядомы»,

с.219—220.Іншырукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.

зах.46,с.6,здатай:5. XI. 59 г.

Родина (Поэма) (с.388)Друкуецца паводле машынапісу, які захоўваецца ў ЦМАМЛС,

ф.113,воп.1,спр.352,с.45—79,здатай:4. XII. 59.Упершыню — газ. «Культура», 2008, 22—28 сак. (раздзелы з

паэмы),поўнасцю—кн.«УладзімірКараткевіч:знаёмыінезнаёмы»,с.221—244.

Іншымашынапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.48,с.1—42.

Аршанскі Куцеінскі Богаяўленскі манастыр — помнікархітэктурыбарока.Заснаваныў1623г.якправаслаўнымужчынскіманастыр. Размешчаны на паўднёва-заходняй ускраіне Оршы ўсутоках Дняпра і Куцеінкі. Складаўся з галоўнага Богаяўленскага

515

сабора,Святадухаўскайцарквы,званіцы,манастырскіхігаспадарчыхпабудоў.Быўабнесеныагароджайзбутавагакаменюіцэглы.Драў-ляны Богаяўленскі сабор пабудаваны ў 1623—1635 гг., згарэў у1888г.У1630г.беларускіасветнік ікнігадрукарСпірыдонСобальзаснаваў пры манастыры Куцеінскую друкарню. Захаваліся Свята-духаўская царква (узведзена ў 1-й палове XVII ст.), манастырскібудынак,часткасцяны.

Куцеінская друкарня—цэнтрбеларускагакірылічнагакнігадру-кавання ў XVII ст. Дзейнічала ў 1630— 1654 гг. пры АршанскімКуцеінскім Богаяўленскім манастыры. Заснавана Спірыдонам Со-балем, які да 1632 г. яе ўзначальваў.Пасля ад’ездуСобаля чатырыгады не працавала. Потым друкарню ўзначаліў ігумен І. Труцэвіч.Карысталася падтрымкай магілёўскага і аршанскага мяшчанства.Выдаваланавучальна-асветніцкую,царкоўна-палемічную і свецкуюлітаратурунацаркоўнаславянскай істарабеларускаймовах.Усягоўёйвыдадзена20кніг.Выданнівылучалісясвоеасаблівымграфічнымафармленнем.ЯныраспаўсюджвалісяўБеларусі,Украіне,Літве,Расіі.У 1655 г. друкарскае абсталяванне перавезена ў Іверскі ВалдайскіманастырпадНоўгарадам,у1655г.—уВаскрасенскіманастырпадМасквой,у1676г.—наДрукарскідвор(Масква).

Аршанскі езуіцкі калегіум.Дзейнічаўу1612—1820гг.уОршы.ЗаснаванынафундацыікараляРэчыПаспалітайЖыгімонтаIIIВазы,які разам з канцлерам ВКЛ Л. Сапегам і ксяндзом Лаўрэнціем у1609г.распрацаваўпланягостварэння,аў1610—1611гг.падараваўаршанскім езуітам 210 валок зямлі з прыгоннымі сялянамі вёсакКнязі,Крыніцы,Цянкі,Чабаданы,Чално,Чэрніца;у1616г.—маёнтакФашчаўка(большза2тыс.сялян).Карольнадзяліўезуітаўманапо-ліяйнаадукацыюшляхетнаймоладзіўгорадзеіАршанскімпавеце.Укалегіумевыкладалісярыторыка,логіка,філасофія.У1634г.адкрытыдзвебурсы:музычнаяідляшляхетнаймоладзісазбяднелыхсем’яў.УчасвайныРасіізРэччуПаспалітай(1654—1667)калегіумна9га-доўпрыпыніўдзейнасць.Пажар1680г.знішчыўусепабудовы,праз3гадыадбудаваны.Укалегіумебыўствораны«Аршанскікодэкс».

Кунцэвіч Іасафат(усвецеІван;1580—1623)—уніяцкіцаркоўныдзеяч. Вывучаў багаслоўе ў семінарыі пры Віленскім Троіцкімманастыры.З1604г.—манах,з1609г.—пасвячоныўсвятара.У1613—1617 гг. настаяцель Быценскага, Жыровіцкага і ВіленскагаТроіцкагаманастыроў.РазамзмітрапалітамІосіфамРуцкімудзель-нічаў у стварэнні ордэна базыльян. У 1618—1623 гг. архіепіскапполацкі. Аўтар палемічных твораў на старабеларускай і польскаймовах у абарону Брэсцкай уніі 1596 г. Энергічна распаўсюджваў

516

уніяцтва, у тым ліку прымусовымі сродкамі, што выклікаласупраціўленнегараджан.КанцлерВКЛЛ.СапегаўлісцедаКунцэвічаабвінавачваў яго ў «гвалтоўным уціску чалавечага сумлення».ЗабітыўчасВіцебскагапаўстання1623г.Ухуткімчасеабвешчаныблажэнным,у1867г.—святымкаталіцкайцарквы.У.Караткевічудраме«ЗваныВіцебска»звярнуўсядападзейВіцебскагапаўстання1623г.ідапостаціІ.Кунцэвіча.

Рэйтан Тадэвуш (1742 ?, вёска Грушаўка Ляхавіцкага раёнаБрэсцкай вобласці— 1780)— палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай.Паходзіўсашляхецкагароду—уладальнікаўГрушаўкі.Вучыўсяўпіярскайшколе іКалегіумеНобіліумуВаршаве.Служыўувойску.Паводле некаторых звестак, удзельнік Барскай канфедэрацыі. БыўвыбраныпасломадНавагрудскагапаветанасойм1773—1775гг.,дзе планавалася зацвердзіць 1-ы падзел Рэчы Паспалітай. Разам зпасламі адНавагрудскага паветаС.Корсакам і адМінскага паветаС.Багушэвічамрашучасупрацьдзейнічаўгэтайанексіі,перашкаджаўутварэнню на сойме канфедэрацыі, якая б зацвердзіла такі падзел.Алебольшасцьпаслоўсойма,падкупленыязамежнымідзяржавамі,не падтрымала яго. 1 снежня 1773 г. Рэйтан склаў маніфест, дзеканстатаваў нелегітымнасць канфедэрацыі і трактаваў пра падзелРэчы Паспалітай. Страціў розум і вывезены ў Грушаўку. Скончыўжыццёсамагубствам.ЯшчэсучаснікілічыліРэйтананацыянальнымгероем. Чатырохгадовы сойм 1788 — 1892 гг. абвясціў Рэйтана«вартым нацыянальнай жалобы», а яго дзеянні — «узорам дляпераймання». Рэйтану прысвечаны шматлікія мастацкія творы, утым ліку карціна Я.Матэкі. У сярэдзіне XIX ст. у Грушаўцы быўустаноўленыбюстРэйтана(цяперуНацыянальныммузеіўКракаве).У1993г.—мемарыяльнызнак.

Пінтурык’ё (каля 1454 — 1513) — італьянскі жывапісец.Прадстаўнік умбрыйскай школы Ранняга Адраджэння. Тонкаяпаэтычнасць,багаццеарнаментальныхматываў,жыццёвасцьдэталяўроспісуапартаментаўБорджаўВатыкане(1493—1494).

Сапега Л. І. (1557,вёскаАстроўнаБешанковіцкагараёнаВіцеб-скайвобласці—1633)—беларускідзяржаўныдзеячВКЛ.Змагнац-кагародуСапегаў.ПісарвялікіВКЛу1581—1585гг.,падканцлеру 1585— 1589 гг., канцлер у 1589— 1623 гг., ваявода віленскі з1623г. іадначасовагетманвялікіз1623г.ВучыўсяўкальвінісцкіхнастаўнікаўуНясвіжы,у1570—1573гг.уЛейпцыгскімуніверсітэце,дзе перайшоў у кальвінізм. У 1579 — 1581 гг. прымаў удзел уЛівонскайвайне1558—1583гг.РазамзканцлерамА.Б.Валовічамі падканцлерам К. Радзівілам удзельнічаў у стварэнні Трыбунала

517

ВялікагаКнястваЛітоўскага.У1584г.падпісаўуМасквепагадненнеабперамір’і.У1586г.перайшоўукаталіцтва.Учасбескаралеўяў1587 г. прапанаваў план федэрацыі Польшчы, ВКЛ і Маскоўскайдзяржавызаднымкаралём,якімпрапаноўваўсяцарФёдарІванавіч.Калі гэты план не быў рэалізаваны, падтрымаў кандыдатуруЖыгімонтаIIIВазы.УзначальваўсоймавуюкамісіюпападрыхтоўцыСтатутаВялікагаКнястваЛітоўскага 1588 г., адрэдагаваў яго тэксті фінансаваў яго выданне ў віленскай друкарні Мамонічаў. НацаркоўнымсаборыўБрэсцеў1596г.яккаралеўскікамісарвыступіўуабаронуцаркоўнайуніі.Паводлеягозагадуў1594—1607гг.былінанава перапісаны кнігіМетрыкіВялікагаКнястваЛітоўскага, кабпры карыстанні яны не прыходзілі ў непрыгоднасць (новыя кнігізбераглісяданашагачасу).У1600—1601гг.узначальваўпасольстваў Маскву, у выніку якога перамір’е працягнута яшчэ на 20 гадоў.Удзельнічаў у перагаворах з маскоўскімі пасламі, у выніку гэтагападпісана Дэўлінскае перамір’е 1618 г. Пасля забойства ўніяцкагаполацкагаархіепіскапаІасафатаКунцэвічавіцебскіміправаслаўнымімяшчанаміў1623г.Сапегаўзначаліўсудовуюкамісію,якаявынесласуровыя пакаранні ўдзельнікам забойства. У 1625 г. удзельнічаў увайнеРэчыПаспалітайсаШвецыяй1600—1629гг.началедывізііўІнфлянтах.УсваёйпалітыцыадстойваўсуверэнітэтВКЛускладзефедэратыўнай Рэчы Паспалітай, няўхільна прытрымліваўся 12-гаартыкула3-гараздзелаСтатутаВКЛ1588г.,якізабараняўраздавацьпольскайшляхцемаёнткіізаймацьёйдзяржаўныяпасадыўВКЛ.

Ярмолаў А. П. (1777— 1861)— расійскі ваенны і дзяржаўныдзеяч.

Мураўёў М. М. (1796— 1866)— расійскі дзяржаўны і ваенныдзеяч. Генерал ад інфантэрыі (1856), граф (1865). Вучыўся ўМаскоўскім універсітэце (1809— 1811). Удзельнік бітваў з Напа-леонам 1812 — 1813 гг., у тым ліку Барадзінскай бітвы. Прымаўудзелупершыхдзекабрысцкіхарганізацыях.У1826г.арыштаваныпа справе дзекабрыстаў, але апраўданы. З 1827 г.— віцебскі віцэ-губернатар, з 1828 г.— магілёўскі цывільны губернатар. БыўініцыятарамувядзенняўВіцебскайіМагілёўскайгуберняхагульнагазаканадаўства (з 1831 г.) і закрыццяВіленскага ўніверсітэта.У часпаўстання1830—1831гг.быўпрыгалоўнакамандуючымРэзервовайарміі генералеП.А.Талстым.Ліквідаваўасяродкі супраціўленняўДзісенскіміЛепельскіхпаветахВіцебскайгуберні.Сажніўня1831г.гродзенскіцывільныгубернатар.Прыліквідацыірэшткаўпаўстанняпрымяняў жорсткія меры аж да смяротнага пакарання (з таго ча-су атрымаў мянушку «вешальнік»). Быў прыхільнікам пераводу

518

ўніятаўуправаслаўе,падтрымліваўдзейнасцьепіскапа І.Сямашкі.З сярэдзіны 1835-х да канца 1850-х гг. на высокіх дзяржаўных па-садах.У1857—1862гг.—міністрдзяржаўныхмаёмасцей,прыхіль-нік захавання прыгоннага права. У час паўстання 1863— 1864 гг.прызначаны 13 мая 1863 г. віленскім, гродзенскім і мінскім ге-нерал-губернатарам, камандуючым войскамі Віленскай ваеннайакругі (з паўнамоцтвамі камандзіра асобнага корпуса ў ваеннычас) і галоўным начальнікам Віцебскай і Магілёўскай губерняў.Пры задушэнні паўстання выкарыстоўваў як рэпрэсіўныя меры(пакараннесмерцюактыўныхудзельнікаў,масавыявысылкіўСібір,спальванневёсак),такіпапярэджвальныямеры(секвестрмаёмасці,абкладаннештрафамікляштараўікаталіцкагадухавенства,закрыццёміравых устаноў, замена чыноўніцкага апарату, арганізацыя ўпаветах жандарскіх каманд і сялянскай узброенай варты, наданнесельскімтаварыствамправанаглядузапамешчыкамііінш.).Змэтайпазбаўлення паўстання сацыяльнай апоры ініцыіраваў у заходніхгуберняхперагляд«Палажэння»абадменепрыгоннагаправа1861г.на карысць сялян. Да верасня 1863 г. задушыў асноўныя асяродкіпаўстання ўЛітве і Беларусі. З 29 красавіка 1865 г. у адстаўцы.Украсавіку1866г.прызначаныстаршынёйасобайСледчайкамісііпасправеняўдалагазамахуДз.І.КаракозаванаАляксандраII.ПамёрзадваднідавынясенняКаракозавусмяротнагапрысуду.

Кастусь Калиновский (Отрывок для поэмы) (с.416)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.51,с.1.

Баллада о чудном мгновении (с.417)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.52,с.1.Керн А. П. (11.02.1800 — 27.02.1878). Першая сустрэча

А.С.Пушкіна іА.П.Кернадбыласяўстудзені—лютым1819г.у Аленіных. Іх сустрэчы аднаўляюцца ў Трыгорскім (чэрвень—ліпень1825г.)іпрацягваюццаўПецярбургу—убацькоўпаэта,удомеДэльвігаўіагульныхзнаёмых(2-япалова1820-х—студзень1937 г.). А. П. Керн была прадметам нядоўгага, але моцнага па-чуцця А. С. Пушкіна, што ён выявіў у вершы «Я помню чудноемгновенье...»(1925).Уяеальбомпаэтупісаўнекалькіжартаўлівыхмадрыгалаў(1828).ПасляжаніцьбыА.С.ПушкінаягосустрэчызА.П.Кернбылірэдкія,хоцьянасустракаласязбацькамі,атаксамазсястройпаэтаіпазней.

519

Мова («Ёсць паданне вякоў, што разбурыць калісь…») (с.419)Друкуецца паводле рукапісу, які знаходзіцца на адвароце

чацвёртагафота даЯнкі Брыля. Янка Брыль перадаў укладальнікутомагэтыаўтографу1986г.

Урамане«Каласыпадсярпомтваім»(кнігадругая,раздзелVII)АлесьЗагорскічытаесвойверш«Мова»Т.Шаўчэнку.

ДрукаваўсяяквершуЗб.тв.у8т.,1987,т.1,с.364—365.

«Ночь. Деревня. Полымя белое...» (с.420)Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў ЦМАМЛС,

ф.113,воп.1,спр.230,с.9—10,быўдасланыН.М.Молевайулісцеза16.01.1960.

Упершыню—часоп.«Маладосць»,2007,№9,с.134.

Элегія (с.421)Друкуецца паводле рукапісу, які захоўваецца ў аксамітным

сямейнымальбомеВ.П.Краўца,змалюнкамУ.Караткевічаідатай:30.III. 60.

Упершыню—часоп.«Беларусь»,1990,№11,с.23.

Ленін калыша дзіця (с.421)Друкуеццапаводлечасоп.«Маладосць»,1960,№4,с.38—39,дзе

ўпершынюапублікаваны.

Дзяўчаты (с.423) Друкуецца паводле часоп. «Маладосць», 1960, № 6, с. 25, дзе

ўпершынюапублікаваны.Рукапіс—уАРКіРЦНБНАНБеларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.47,

с.12.Мімозы (с.424)

Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўБДАМЛМ,ф.37,воп.1,спр.134,с.16.

Упершыню—часоп.«Маладосць»,1960,№6,с.27.

Каменныя слёзы (с.425) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.53,с.4,здатайімесцамнапісання:2.VІІ.60, Ленінград — Орша.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.369—370.

Лятаючы дурань (с.426) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.53,с.3адв.,здатайімесцамнапісання:3.VII.60, Орша.

Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.370—371.

Памяць (с.427) Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.53,с.4адв.Упершыню—Зб.тв.у8т.,1987,т.1,с.371—372.

«Вал і роў на адхоне крылатым...» (с.428)Друкуеццапаводлерукапісу,якізахоўваеццаўАРКіРЦНБНАН

Беларусі,ф.11,воп.2,адз.зах.54,с.3.

521

АЛФАВІТНЫ ДАВЕДНІК 1

1Першаякалонкалічбаў—старонкітэкстаў,другая—іншыхрэдак-цыйіварыянтаў,трэцяя—каментарыяў.

Агеньчык...........................................................................«АдХалопенічдаМенска...»..........................................Адноснапаходжаннябюракратызму.............................Адносна паходжання вялікіх бурбалак (З твораў кан-

дыдата філасофскіх навук N.):Самаядысертацыя....Адноснапаходжаннядыпламатыі..................................Алень.................................................................................Антонаўкібубняць...........................................................Архангельскае..................................................................Аўгусцейшаяасоба..........................................................Бабіналета........................................................................Баладаабарганаўтах.......................................................БаладапраВячка,князялюдзейпростых......................Баладапрагалубіныяпер’і.............................................БаладапраНевядомага,Першага...................................БаладапрапаўстанцаВаўкалаку....................................Баладапрасмяротнікаў...................................................Баладапрастогарэхаў-свістуноў...................................Баладапрачалавека,якізмагаўсясасмерцю................Балладаочудноммгновении..........................................Бацька................................................................................Бацькавасэрца(Паэма)...................................................Бацькаўшчына..................................................................Баявыявазы......................................................................

499494502

501501495504487500481486508485488479484508497518495484479484

465

465454

454

275230294

2922942483121452841001413321301469111133026541724911690121

522

Буслывучацьдзяцей........................................................«Вжизнимногоемýкойувенчано...».............................«Вогнекостравстаютсказанья...».................................«Вагеньчыкуяблыннымсадзе...»..................................Вадарод.............................................................................Вайна.................................................................................«Валіроўнаадхоне,крылатым...»...............................Валун«Каменнывоўк»ляДуброўны............................Вершынедапамаглі.........................................................Водяник.............................................................................Волк...................................................................................«Восеньнясепавуцінне...»..............................................Воўк...................................................................................ВощиланагореМаяк(Легенда).....................................«Выпомните,яговорил...».............................................«Вярнуўшысяздалёкагабадзяння...»............................Вясна.................................................................................Вясноваянепагода............................................................Вячэрніяветразі...............................................................ГимнповстанцевМюнцера.............................................Гісторыязпершымкаханнем.........................................Гора....................................................................................Горкія напевы (I «Акуляры надзене крытык сівы...»,

II Трое на вяселлі, IIIПра Бетховена, сінія вочы,гарбатузварэннемінезавершанаекаханне)...........

«Гусі-лебедзіўлугахзялёных...»...................................Дачкапалясоўшчыка........................................................ДзедЦыпрук,вартаўніккалгаснагастаўка...................Дзеньпершы.....................................................................Дзеці..................................................................................ДзіванаНерлі...................................................................Дзяўчаты...........................................................................Diesirae(Дзеньгневу).....................................................«Домиквголубомсияньемая...»....................................Дубовылісток...................................................................Жаданая.............................................................................Жаданыгосць...................................................................Жаўрук..............................................................................Жоўтаяхустачка...............................................................Ззорнагасяйваіпеныкрывавай,абоПаэмаабпавароце

стырна(Паэма)...........................................................Зпадсветам.......................................................................

486493492493476492520505496493491499510494495510501491484495481504

499485510480484479486519512493506511479502512

509477

464

451

470

457

456

453465472

1372282202227321842831626022420927534323124534228920812224697311

279127344951108714142336622631736588298369

33778

523

«Зарэчанькайзабыстраюўцымбалыб’юць...»(З на- роднага).......................................................................

Засмерцю...(Сюжэт запазычаны з Юльяна Тувіма)..«Застарым,закінутыммлынам...».................................Засуш.................................................................................Запавет...............................................................................Заяцварыцьпіва...............................................................«Здаецца,ўсёякранейбыла...»......................................Здесьбудетканал.............................................................Здрадаслову.....................................................................Зімняяэлегія.....................................................................Зімовыпрыцемак(Верш у прозе)...................................«Змоўклінаўзлессіпільні...»..........................................Зорныдождж....................................................................Зямлядзядоў(Паэма)......................................................«Ізашумяцьасінынадракою...».....................................«Ічагогэта,таварыш...».................................................«Імгненнізайздрасцідаславы...»...................................Иней...................................................................................Іроніялёсу.........................................................................«Кабзніклінаўсёйпланеце...».......................................Казка..................................................................................Казкапрасноп..................................................................«Калідрэмлешыпшынаўчыстайрасе...».....................«Калізэфіраголасдалятае...»........................................«Каліпажаргуляепастрасе...».......................................«Каліўжамчужніцупылінкатрапіць...».......................Калумбызямлінязнаемай...............................................Каменныяслёзы...............................................................Камеце1957—???гадоў................................................Камунізмназямлііўчалавецэхбагаваленне................Кастальскаякрыніца........................................................КастусьКалиновский(Отрывок для поэмы)................Каханнеікамендант........................................................«Каханнемаёчарнавокае...»...........................................Каштаны(Стихотворение в прозе)................................Кветкі(Верш у прозе)......................................................«Когданочьвмоиокназвездамивпялится...»..............ЛегендапражарабясвятогаМіколы..............................Ленінкалышадзіця..........................................................Лістдзяўчыны..................................................................Лістанямае(Маленькая паэма)......................................

491493485486509475490490501481500513500495493498505492504506499490512490511507502519509506497518510491489500514513519503511

464464

447

458

471

472

21322213213434170204203289102287376283250228267314214311318273206366205348320302425334318261416346212201286387378421305349

524

Лісце..................................................................................Льёля.................................................................................Ляснаяказка......................................................................Лятаючыдурань...............................................................Марозныятропікі.............................................................Мастакам...........................................................................Матчынадуша..................................................................Машэка..............................................................................МаяананімканачленаўСаюзапісьменнікаўБССР.....«Месяцзаснуўнакомінехаты...»...................................«Месяцсамотны,асенні...».............................................Мертвыерадуги................................................................Мімозы..............................................................................«Міргэтамудому...»........................................................«Мненытьвотьменадоело...».......................................Мова(«Ёсцьпаданневякоў,шторазбурыцькалісь...»)..Мокрыятравы..................................................................Мядзведзіца......................................................................«Мятлушкізночылятуць...»...........................................N.N.,назвавшемубелорусов«варварами»...................На пакупку тэлевізара ў сям’і друга (Верш з маша-

раўскімі рыфмамі).....................................................«Напаўстанках,засыпаныхлісцембярозавым...»........Напачаткударог..............................................................Нарацэ..............................................................................НасмерцьЯкубаКоласа..................................................НадсінімДунаем.............................................................Надшахтамі......................................................................НараджэннеВенеры........................................................Начлег................................................................................Начныявуліцы..................................................................Начныяпеўні....................................................................«Непрыхавацьсваёйлюбові...».....................................Недасланыліст.................................................................Ноч.....................................................................................«Ночь.Деревня.Полымябелое...».................................Нялюдскасць.....................................................................ОдаРадзіме.......................................................................«Омойцудоўныкрай...».................................................Орша..................................................................................Падіконайстарогапісьма...............................................Памяць...............................................................................

479502485520509506482479498485510519519510492519484500513493

511480474491502495484509481513512504509490519511495484475513520

454

463

459454

464

456446

458

470

447

8929512742633631710793271133345387424342220419124285374225

365956320829624911534110037537231233920742036124712671376427

525

Паразумеліся.....................................................................Партызанскаябалада.......................................................Патоп(Старажытны беларускі апокрыф)..................Патриоты...........................................................................ПаўлюкБагрым................................................................Паязджане.........................................................................Перакаці-поле(Народная легенда).................................«Пералескі.Бярозывісяцьнадстарыцамі...»................Песня.................................................................................Песняпраасколак............................................................Песняшафёра...................................................................Прашчасце.......................................................................Праменьчык......................................................................ПрарокГеронімБосх.......................................................«Примусатихийшум...»..................................................Простае(Верш у прозе)...................................................Прыганятыя......................................................................Прымірэнне......................................................................«П’юцьгалубыблакітізкаляіны...»...............................«Разбітаесэрца...»(Верш у прозе)..................................Развітальнаяпесня...........................................................РазмовазКіева-Пячэрскімсланом.................................Родина(Поэма).................................................................Рутаўхалоднайрасе........................................................«Русь,тыоднанасвете...»...............................................Рэзервацыі.........................................................................Састарэлымесяц..............................................................СвятаяВелікамучаніцаВаронія......................................Сірын–птушкарадасці...................................................Скаргамагілёўскагавар’ятананекаторыхбеларускіх

музыказнаўцаў............................................................СловаМіцкевічу(Верш у прозе).....................................Словапрачалавечнасць(Паэма)....................................Сны....................................................................................Сонцаварот(Верш у прозе)..............................................СпадарожнікуЗямлі.........................................................Спека.Поўдзень (З «Вераб’інай сюіты») .....................Сплятайцерукі!................................................................Старыпапірус...................................................................«Стаюўначыўзавіруху...»..............................................Сырцовыяцагліны...........................................................«Тихаяласкавесенняя...»................................................

502474502492477503508486510514476504477488494500509512491500485482514480514499505501507

507498489512500474494508498476476494

447471

452

451

472

459

456

472

466

447

451

2956729921680306323133347385763107914824228733536920928812910438896384276315291322

321268154370287662393292707574241

«ТрагедыінезнікнуцьпрыКамуне...»...........................ТрызненнемужыцкагаБрэйгеля....................................«Тымнекажаш,штосмешнагэта...».............................«Ты–нечаканаярадасць...»............................................«УвекавечнайБацькаўшчынеклёны...»........................«Удняпроўскіххвалях,быўкалысцы...»......................Ужніўныдзень(Жарт)..................................................Уроднымгняздэчку (З «Вераб’інай сюіты»)...............Утуюноч..........................................................................Ураган................................................................................Ўсёпрайшлоіізновубудзе.............................................«Уцякаламышка...»..........................................................Учитель.............................................................................«Ўсітнягахнадсоннайракою...»...................................«Ўстануранкамнасустрачсонцу...»...............................Хрушчы(З цыкла «Ядзя-Ядвіся»)..................................Цвыркуніпраблемачыстагамастацтва........................Цяга...................................................................................«Цягнікізаспявалі,заплакалі...».....................................Чайка.................................................................................Шантэклер........................................................................Шыпшынаіружа(З народнага).....................................Экскаватар.........................................................................Элегія.................................................................................Эмігранты.........................................................................Энтузіясту.........................................................................«Ядацябе,мойкаханы...»(З народнага)......................«Якахаюцябе,кахаю...».................................................«Ямолчу.Давным-давнозабыля...»..............................Япомню............................................................................«Ясталслабеестеблейтравы...»....................................Яблынькіўпустазеллі.....................................................Якразмаўляюцьзвярыіптушкі......................................ЯкубВаўкалака................................................................ЯкубуКоласу....................................................................Ялінка................................................................................Яўрэйцы............................................................................

484488505510481480477494481512501498494503499504505478486511501497503519480496491511493492513503476491490479505

465

455451

457

453

451

453

12315031434410194782369837329027224030527431331484134364293263309421972602133482292153843087721120486316

527

ЗМ Е С Т 1

1Першаякалонкалічбаў—старонкітэкстаў,другая—іншыхрэдак-цыйіварыянтаў,трэцяя—каментарыяў.

Ад рэдкалегіі...................................................................... 5Рыцар сумлення і свабоды.А. Верабей........................... 7

М А Т Ч Ы Н А Д У Ш А

Напачаткударог................................................................. 63СпадарожнікуЗямлі........................................................... 66Партызанскаябалада......................................................... 67Заяцварыцьпіва................................................................ 70Орша.................................................................................... 71Вадарод............................................................................... 73Сырцовыяцагліны............................................................. 74«Стаюўначыўзавіруху...»................................................ 75Песняшафёра..................................................................... 76Якразмаўляюцьзвярыіптушкі....................................... 77Ужніўныдзень(Жарт).................................................... 78Зпадсветам......................................................................... 78Праменьчык........................................................................ 79ПаўлюкБагрым.................................................................. 80Цяга..................................................................................... 84Ялінка.................................................................................. 86Дзеці.................................................................................... 87

474474474475475476476476476476477477477477478479479

446447447447447451451

451451

451452453453453

528

Жаданыгосць..................................................................... 88Лісце.................................................................................... 89Бацькаўшчына.................................................................... 90БаладапрапаўстанцаВаўкалаку..................................... 91Машэка................................................................................ 93«Удняпроўскіххвалях,быўкалысцы...»....................... 94ДзедЦыпрук,вартаўніккалгаснагастаўка.................... 95«Напаўстанках,засыпаныхлісцембярозавым...»......... 95Рутаўхалоднайрасе......................................................... 96Эмігранты........................................................................... 97Гісторыязпершымкаханнем........................................... 97Утуюноч............................................................................ 98Бабіналета.......................................................................... 100Начлег................................................................................. 100«УвекавечнайБацькаўшчынеклёны...»......................... 101Зімняяэлегія....................................................................... 102РазмовазКіева-Пячэрскімсланом.................................. 104Матчынадуша.................................................................... 107

В Я Ч Э Р Н І Я В Е Т Р А З І

Дзеньпершы...................................................................... 110Баладапрасмяротнікаў..................................................... 111Надшахтамі........................................................................ 115Бацькавасэрца (Паэма) ..................................................... 116Баявыявазы........................................................................ 121Вячэрніяветразі................................................................. 122«ТрагедыінезнікнуцьпрыКамуне...»............................ 123Мокрыятравы.................................................................... 124«Омойцудоўныкрай...»................................................... 126«Гусі-лебедзіўлугахзялёных...»..................................... 127Ляснаяказка....................................................................... 127Развітальнаяпесня............................................................. 129Баладапрагалубіныяпер’і............................................... 130«Застарым,закінутыммлынам...».................................. 132«Месяцзаснуўнакомінехаты...».................................... 133«Пералескі.Бярозывісяцьнадстарыцамі...».................. 133«Цягнікізаспявалі,заплакалі...»....................................... 134Засуш................................................................................... 134Буслывучацьдзяцей......................................................... 137ДзіванаНерлі.................................................................... 141

479479479479479480480480480480481481481481481481482482

484484484484484484484484484485485485485485485486486486486486

454454454454455456456456

457457

458

458459459

463

464464

464464465

529

Баладаабарганаўтах......................................................... 141Архангельскае.................................................................... 145БаладапраНевядомага,Першага.................................... 146ПрарокГеронімБосх......................................................... 148ТрызненнемужыцкагаБрэйгеля...................................... 150Словапрачалавечнасць(Паэма) ..................................... 154

П А Э Т Ы Ч Н Ы Я Т В О Р Ы 1 9 5 0 - х г а д о ў і 1 9 6 0 г о д а,

Я К І Я Н Е Ў В А Й Ш Л І Ў З Б О Р Н І К І П А Э З І І

Каштаны(Стихотворение в прозе)................................. 201Здесьбудетканал............................................................... 203ЯкубуКоласу...................................................................... 204«Здаецца,ўсёякранейбыла...»........................................ 204«Калізэфіраголасдалятае...»......................................... 205Казкапрасноп................................................................... 206Ноч....................................................................................... 207Нарацэ................................................................................ 208Вясноваянепагода............................................................. 208«П’юцьгалубыблакітізкаляіны...»................................ 209Волк..................................................................................... 209ЯкубВаўкалака.................................................................. 211«Каханнемаёчарнавокае...»............................................. 212«Ядацябе,мойкаханы...»(З народнага) ....................... 213«Зарэчанькайзабыстраюўцымбалыб’юць...»(З на-

роднага) ......................................................................... 213Иней.................................................................................... 214Япомню.............................................................................. 215Патриоты............................................................................. 216Вайна................................................................................... 218«Мненытьвотьменадоело...»........................................ 220«Вогнекостравстаютсказанья...».................................. 220«Вагеньчыкуяблыннымсадзе...».................................... 222Засмерцю...(Сюжэт запазычаны з Юльяна Тувіма)... 222Водяник............................................................................... 224N.N.,назвавшемубелорусов«варварами»...................... 225«Домиквголубомсияньемая...»..................................... 226«Ізашумяцьасінынадракою...»...................................... 228«Вжизнимногоемýкойувенчано...».............................. 228«Ямолчу.Давным-давнозабыля...»............................... 229«АдХалопенічдаМенска...»........................................... 230

486487488488488489

489490490490490490490491491491491491491491

491492492492492492492493493493493493493493493494

465

465

465466

470

530

ВощиланагореМаяк(Легенда)....................................... 231Уроднымгняздэчку(З «Вераб’інай сюіты»)................. 236Спека.Поўдзень(З «Вераб’інай сюіты»)....................... 239Учитель............................................................................... 240«Тихаяласкавесенняя...».................................................. 241«Примусатихийшум...»................................................... 242«Выпомните,яговорил...»............................................... 245ГимнповстанцевМюнцера.............................................. 246ОдаРадзіме......................................................................... 247Алень................................................................................... 248Бацька.................................................................................. 249НадсінімДунаем............................................................... 249Зямлядзядоў(Паэма) ........................................................ 250Вершынедапамаглі.......................................................... 260Энтузіясту........................................................................... 260Кастальскаякрыніца.......................................................... 261Шыпшынаіружа(З народнага)....................................... 263Баладапрачалавека,якізмагаўсясасмерцю................ 265«Ічагогэта,таварыш...»................................................... 267СловаМіцкевічу(Верш у прозе) ...................................... 268Cтарыпапірус.................................................................... 270МаяананімканачленаўСаюзапісьменнікаўБССР...... 271«Уцякаламышка...»........................................................... 272Казка.................................................................................... 273«Ўстануранкамнасустрачсонцу...»................................ 274«Восеньнясепавуцінне...»............................................... 275Агеньчык............................................................................. 275Рэзервацыі.......................................................................... 276Горкія напевы (І «Акуляры надзене крытык сівы...»,

ІІ Трое на вяселлі, ІІІ Пра Бетховена, сінія вочы,гарбатузварэннемінезавершанаекаханне)............ 279

Зорныдождж...................................................................... 283Аўгусцейшаяасоба............................................................ 284Мядзведзіца........................................................................ 285Вершыўпрозе................................................................... 286

Кветкі............................................................................ 286Сонцаварот................................................................... 287Зімовыпрыцемак......................................................... 287Простае......................................................................... 287«Разбітаесэрца»........................................................... 288

Вясна................................................................................... 289Здрадаслову....................................................................... 289

494494494494494494495495495495495495495496496497497497498498498498498499499499499499

499500500500500500500500500500501501

470

531

Ўсёпрайшлоіізновубудзе............................................... 290СвятаяВелікамучаніцаВаронія....................................... 291Адноснапаходжання вялікіхбурбалак (З твораў кан-

дыдата філасофскіх навук N.):Самаядысертацыя... 292Шантэклер.......................................................................... 293Адноснапаходжаннядыпламатыі.................................... 294Адноснапаходжаннябюракратызму............................... 294Паразумеліся...................................................................... 295Льёля................................................................................... 295НасмерцьЯкубаКоласа................................................... 296Жаўрук................................................................................ 298Патоп(Старажытны беларускі апокрыф).................... 299Калумбызямлінязнаемай................................................. 302«Ўсітнягахнадсоннайракою...»..................................... 305Лістдзяўчыны.................................................................... 305Паязджане........................................................................... 306Яблынькіўпустазеллі....................................................... 308Экскаватар.......................................................................... 309Прашчасце......................................................................... 310Іроніялёсу.......................................................................... 311Гора...................................................................................... 311«Непрыхавацьсваёйлюбові...»....................................... 312Антонаўкібубняць............................................................. 312Хрушчы(З цыкла «Ядзя-Ядвіся»)..................................... 313«Імгненнізайздрасцідаславы...».................................... 314«Тымнекажаш,штосмешнагэта...».............................. 314Цвыркуніпраблемачыстагамастацтва.......................... 314Састарэлымесяц................................................................ 315Яўрэйцы.............................................................................. 316Валун«Каменнывоўк»ляДуброўны............................. 316Мастакам............................................................................. 317Дубовылісток.................................................................... 317«Кабзніклінаўсёйпланеце...»........................................ 318Камунізмназямлііўчалавецэхбагаваленне................. 318«Каліўжамчужніцупылінкатрапіць...»......................... 320Скарга магілёўскага вар’ята на некаторых беларускіх

музыказнаўцаў.............................................................. 321Сірын—птушкарадасці.................................................. 322Перакаці-поле(Народная легенда).................................. 323Сплятайцерукі!.................................................................. 329Баладапрастогарэхаў-свістуноў.................................... 330БаладапраВячка,князялюдзейпростых....................... 332

501501

501501501502502502502502502502503503503503503504504504504504504505505505505505505506506506506507

507507508508508508

471471

472

532

Камеце1957—???гадоў................................................. 334Прыганятыя........................................................................ 335Марозныятропікі............................................................... 336Ззорнагасяйваіпеныкрывавай,абоПаэмаабпаваро-

цестырна (Паэма) ....................................................... 337Недасланыліст................................................................... 339Запавет................................................................................ 341НараджэннеВенеры.......................................................... 341«Міргэтамудому...».......................................................... 342«Вярнуўшысяздалёкагабадзяння...»............................. 342Воўк..................................................................................... 343«Ты—нечаканаярадасць...»............................................ 344Дачкапалясоўшчыка......................................................... 344«Месяцсамотны,асенні...»............................................... 345Каханнеікамендант.......................................................... 346Песня................................................................................... 347«Якахаюцябе,кахаю...»................................................... 348«Каліпажаргуляепастрасе...»........................................ 348Лістанямае(Маленькая паэма)........................................ 349Нялюдскасць....................................................................... 361Чайка................................................................................... 364Жаданая............................................................................... 365На пакупку тэлевізара ў сям’і друга (Верш з маша-

раўскімі рыфмамі) ....................................................... 365«Калідрэмлешыпшынаўчыстайрасе...»....................... 366Diesirae(Дзеньгневу)...................................................... 366Прымірэнне........................................................................ 369Жоўтаяхустачка................................................................. 369Сны...................................................................................... 370Начныяпеўні...................................................................... 372Ураган.................................................................................. 373«Мятлушкізночылятуць...»............................................ 374Начныявуліцы.................................................................... 375«Змоўклінаўзлессіпільні...»........................................... 376Падіконайстарогапісьма................................................ 376ЛегендапражарабясвятогаМіколы............................... 378«Ясталслабеестеблейтравы...»..................................... 384«Русь,тыоднанасвете...»................................................ 384Песняпраасколак.............................................................. 385Мертвыерадуги................................................................. 387«Когданочьвмоиокназвездамивпялится...»............... 387

509509509

509509509509510510510510510510510510511511511511511511

511512512512512512512512513513513513513513514514514514

472472

Родина(Поэма).................................................................. 388КастусьКалиновский(Отрывок для поэмы).................. 416Балладаочудноммгновении........................................... 417Мова(«Ёсцьпаданневякоў,шторазбурыцькалісь...»)... 419«Ночь.Деревня.Полымябелое...»................................... 420Элегія.................................................................................. 421Ленінкалышадзіця........................................................... 421Дзяўчаты............................................................................. 423Мімозы................................................................................ 424Каменныяслёзы................................................................. 425Лятаючыдурань................................................................. 426Памяць................................................................................ 427«Валіроўнаадхоне,крылатым...»................................. 428

Радавод Уладзіміра Караткевіча.А. Верабей.................. 429

Іншыя рэдакцыі і варыянты........................................... 446

Каментарыі........................................................................ 473

Алфавітны даведнік .......................................................... 521

514518518519519519519519519519520520520

472

Караткевіч, У. С.Збортвораў.У25т.Т.1.Паэзія,1950—1960/Уладзімір

Караткевіч; прадм., падрыхт. тэкстаў і камент. АнатоляВераб’я;рэд.томаВячаслаўРагойша.—Мінск:Маст.літ.,2012.—533с.

ISBN978-985-02-1333-4.Уладзімір Караткевіч (1930—1984) — адна з самых яркіх

постацей беларускай літаратуры ХХ ст. Ён плённа працаваўяк паэт, празаік, драматург, публіцыст, літаратурны крытык,перакладчыкікінасцэнарыст.

У першы том Збору твораўУладзіміра Караткевіча ўвайшліпаэтычныя творы са зборнікаў «Матчына душа» (1958) і«Вячэрнія ветразі» (1960). Асобны раздзел складаюць творы1950-хгг.і1960г.,якіянеўвайшліўзборнікіпаэзіі.

Раннія вершы пісьменніка вызначаюцца моцным патрыя-тычным пафасам, сувяззю з народнай творчасцю і гісторыяй,спалучэннем эпічнасці, баладнасці з эмацыянальнасцю і лірыз-мам.

УДК 821.161.3-1ББК 84(4Беи)-5

К21

Літаратурна-мастацкаевыданне

КАРАТКЕВІЧ УладзімірСямёнавіч

ЗБОРТВОРАЎУдваццаціпяцітамах

Том 1Паэзія

1950—1960

РэдактарІ. М. ПаланейчыкМастацкаеафармленнесерыіВ. Г. Паўлавец

МастацкірэдактарН. В. БарайТэхнічнырэдактарЛ. С. Зубец

СтылістычныярэдактарыА. М. Анцытовіч, М. А. Паддубская, Я. А. Бебель, Л. Г. Ганчарэнка

Падпісанададруку20.04.2012.Фармат84 1081/32.Папераафсетная.ГарнітураТаймс.Афсетныдрук.Умоўн.друк.арк.28,14.

Улік.-выд.арк.27,36.Тыраж2000экз.Заказ.

Выдавецкае рэспубліканскае ўнiтарнае прадпрыемства «Мастацкая лiтаратура»МiнiстэрстваiнфармацыiРэспублiкiБеларусь.ЛИ№02330/0494049ад03.02.2009.

Пр.Пераможцаў,11,220004,Мiнск.www.mastlit.by;e-mail:mail@mastlit.by

Філіял№1ААТ«Чырвонаязорка».ЛП№02330/0494160ад03.04.2009.Вул.Савецкая,80,225409,г.Баранавічы.

Паважаныя чытачы!Выдавецтва «Мастацкая літаратура»

працягвае прыватную падпіску на 25-томнае выданне ў 2012—2020 гадах

твораў Уладзіміра Караткевіча.

У другі том Збору твораў Уладзіміра Караткевіча

будуць уключаны паэтычныя творы са зборнікаў «Мая Іліяда» (1969),

«Быў. Ёсць. Буду.» (1986) і паэтычныя творы,

якія не ўвайшлі ў гэтыя зборнікі.

На другі том можна падпісацца да 1 кастрычніка 2012 года.

Кошт другога тома — 51 800 руб.

Пералікгрошайпанаступныхрэквізітах:УП«Мастацкаялітаратура»,

220004,г.Мінск,пр.Пераможцаў,11р/р3012001483810аддзяленне№538уг.Мінску

ОАО«Белінвестбанку»,БІК153001739УНП100055406ОКПО02477775«ПадпісканатворыКараткевіча»

Даведкіпатэлефонах203-83-63,226-66-16.