1

2

УДК 93/99 (574)

ББК 63.3 (5каз)

О-81 Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, т.ғ.д., профессор Қ.Қ. Әбуевтің 80 жылдық мерейтойына және

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде тарих мамандығының қалыптасуына 25 жыл

толуына арналған «Отан тарихының тарихнамасы мен деректануының өзекті мәселелері» атты халықаралық

ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. ІІ-том. Қазақстан. – Көкшетау, 18 қаңтар, 2019 ж. – 322 б.

О-81 Материалы международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы историографии и

источниковедения Отечественной истории», посвященной 80-летнему юбилею Заслуженного деятеля

Казахстана, д.и.н., профессора К.К. Абуева и 25-летию становления исторического образования в Кокшетауском государственном университете им. Ш.Уалиханова. ІІ-том.

Қазақстан.– Кокшетау, 18 января, 2019 г. –322 с.

О-81 Materials of the international scientific-practical conference "Actual problems of historiography and source

studies of national history", dedicated to the 80th anniversary of Honored worker of Kazakhstan, doctor of history,

Professor K. K. Abuev and the 25th anniversary of the formation of historical education in Kokshetau state University.

Sh. Ualikhanov. IІ-volume. Kazakhstan. – Kokshetau, January 18, 2019. – 322 p.

ISBN 978-601-261-420-6

Бұл басылымға 2019 жылдың 18 қантар күні өткен «Отан тарихының тарихнамасы

мен деректануының өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми–тәжірибелік конференция

материалдары енген.

В настоящее издание вошли материалы международной научно-практической

конференции «Актуальные проблемы историографии и источниковедения Отечественной

истории», проходившей 18 января 2019 года.

ӘОЖ 93/99 (574)

КБЖ 63.3 (5 Каз)

Редакциялық алқа төрағасы:

Сырлыбаев М. К. – Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің ректоры

Редколлегия мүшелері:

Жарқынбеков Т. Н. – Ғылыми жұмыс және халықаралық байланыс жөніндегі проректор, доцент.

Жақыпова А.Д. – Оқу және оқу-әдістемелік жұмыс жөніндегі проректор, профессор. Сейтқасымов А.А. – Тәрбие ісі жөніндегі проректор, доцент.

Шапауов Ә. Қ. – Ғылым және халықаралық байланыс департаментінің жетекшісі, профессор.

Бексейітова А.Т. – Тарих, заңтану, өнер және спорт факультетінің деканы, доцент.

Өтегенов М.З. – Сырттай-қашықтықтан оқыту факультетінің деканы, доцент. Базаров Қ.Т. – Отан тарихы және Рухани жаңғыру кафедрасының меңгерушісі, доцент.

Күшпаева А.Б. – Жалпы тарих және философия кафедрасының меңгерушісі, доцент

Шарипов А. – Отан тарихы және Рухани жаңғыру кафедрасының аға оқытушысы

Қарсақова Г.Б. – Отан тарихы және Рухани жаңғыру кафедрасының аға оқытушысы

Қайыржанова А. – Отан тарихы және Рухани жаңғыру кафедрасының докторанты

Осипова Ж. – Отан тарихы және Рухани жаңғыру кафедрасының докторанты

ISBN 978-601-261-422-0 (2)

ISBN 978-601-261-420-6

© Ш. Уәлиханов атындағы

Көкшетау мемлекеттік университеті, 2019

3

Құрметті зиялы қауым! Құрметті ғалымдар, қонақтар, шәкірттер!

Бүгін Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің

профессоры, тарих ғылымдарының докторы, Қазақстанның еңбек сіңірген

қайраткері Қадыржан Қабиденұлы Әбуевтің 80 жылдық мерейтойына және

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде тарих

мамандығының қалыптасуына 25 жыл толуына арналған «Отан тарихының

тарихнамасы мен деректануының өзекті мәселелері» атты халықаралық

ғылыми-тәжірибелік конференцияға қош келдіңіздер!

Конференциямыздың басты мақсаты – Қазақстан Республикасының

Президенті, Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»

атты бағдарламалық мақаласының негізінде қабылданған міндеттерге сәйкес,

тарих ғылымының өзекті мәселелерін талқылау үшін, отандық және шетелдік

тарихшы ғалымдардың басын қосу.

Тарих – жаңа гуманитарлық білім беруге ереше үлес қосатын

ғылымдардың бірі, ол қоғамдық сананы жаңғырту, ұлттық сана, жалпы

адамзаттық мәдени құндылықтарды сақтаудың берік негізі болуы тиіс.

Биылғы жылы Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік

университетінде тарих мамандығының ашылғанына 25 жыл толып отыр.

Университетімізде тарих факультетінің қалыптасуына Қадыржан Қабиденұлы

Әбуевтің қосқан үлесі өлшеусіз зор. Оның бірнеше мәрте өтініш білдіріп,

салмақты дәлелдер келтіруі жаңа факультет ашу қажеттілігіне Білім

министрлігі қызметкерлерінің көзін жеткізді. Соның нәтижесінде 1993 жылы

білім министрінің бұйрығымен тарих мамандығына студенттер қабылдана

басталды. Қадыржан Қабиденұлының мақсаттылығы мен табандылығының

арқасында және университет ректорының қолдауымен, қазіргі кезде Ақмола

облысының білім беру мекемелері жоғары білікті тарих мұғалімдерімен жыл

сайын толыға түсуде.

Қадыржан Қабиденұлының бастамасымен алғаш рет 1993 жылы

Көкшетау педагогикалық институты және Қазақстан Республикасы Ғылым

академиясының Тарих және этнология институты «Шоқан оқулары» атты

ғылыми-тәжірибелік конференцияны өткізді. Содан бері Ш. Уәлиханов

атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде халықаралық ғылыми

конференцияларды өткізу дәстүрге айналды. Қазірге дейін «Шоқан оқулары»

ғылыми-тәжірибелік конференциясы 22 рет өткізіліп, оның жұмысына

қазақстандық ғалымдармен қатар, көптеген алыс және жақын шетелдердің

ғалымдары қатысып отырады.

Человеком неуемной натуры всегда проявлял себяКадыржан

Кабиденович как общественный деятель,организатор различных научных

форумов, на которыхподвергаются обсуждению и исследованию многие

многиеактуальные проблемы истории. Говоря об активнойобщественной

деятельности К.Абуева, которую он успешносочетает сосвоей насыщенной

научно-педагогической работой, нельзя не отметить ее объем и

разнообразие.Сегодня он входит в состав информационно-

пропагандистскойгруппы Акмолинского областного акимата, является членом

4

Акмолинской областной ономастической комиссий, а также членом

Попечительского совета «Фонда историко-культурного наследия Акмолинской

области».

2008 жылы Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні қарсаңында

Қадыржан Қабиденұлы Әбуев «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері»

құрметті атағына ие болды. Ал, 2011 жылы профессор Әбуевке Қазақстан тарих

және қоғамдық ғылымдар академиясының академигі атағы берілді. Академик

Қадыржан Қабиденұлы Әбуев бүгінгі күні де қоғамдық, ғылыми және

педагогикалық қызметін белсенді түрде жалғастырып, көптеген елдердің

тарихшыларымен ғылыми және мәдени байланыстарды нығайтуда.

Қадыржан Қабиденұлы Әбуев ірі тарихшы ғалым ретінде біздің

республикамызға ғана емес, алыс және жақын шетелдерге де танымал.

Ғалымның шетелдік ғылыми басылымдарға жарияланған еңбектерінің ғылыми

құндылығы жоғары бағаға ие болды.

Қадыржан Қабиденұлы Әбуев өзінің 80 жылдық мерейтойы қарсаңында

университетіміздің ғалымдары қатарында үздіксіз, талмай еңбек етіп келеді.

Сырлыбаев М.К.

Ш. Уәлиханов атындағы

Көкшетау мемлекеттік университетінің ректоры

5

«ОТАН ТАРИХЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ МЕН ДЕРЕКТАНУЫНЫҢ

МӘСЕЛЕЛЕРІ» секциясы

КАДЫРЖАН КАБИДЕНУЛЫ АБУЕВ – УЧЕНЫЙ, ЭНЦИКЛОПЕДИСТ,

ПЕДАГОГ

(личность историка в истории)

Буканова Роза Гафаровна

Доктор исторических наук, профессор, профессор кафедры истории и теории

государства и права Уфимского юридического института МВД РФ (г.Уфа, РФ)

Имя профессора Кадыржана Кабиденулы Абуева широко известно не

только в Казахстане, но и далеко за ее пределами. В России он известен

уникальными энциклопедиями, изданными по его инициативе и под его

научным руководством, своими великолепными трудами по истории

российско-казахстанских отношений, истории Западной Сибири. Совершенно

недавно, в начале декабря, в российском городе Тобольске состоялся

симпозиум «Культурное наследие народов Западной Сибири: сибирские

татары». Рассматривались проблемы материальной и духовной культуры

тюркских народов Западной Сибири, этнической истории и межэтнических

взаимодействий тюркских народов Западной Сибири и сопредельных

территорий. В симпозиуме участвовало более 70 ученых из регионов России и

сопредельных стран. В докладах участников симпозиума неоднократно звучало

имя Кадыржана Кабиденулы Абуева. Это не удивительно, ведь он является

признанным специалистом по истории Сибирского ханства, ученым, внесшим

немалый вклад в развитие научных и культурных связей Казахстана с Россией.

Это сейчас Кадыржан Кабиденулы Абуев является Заслуженным

деятелем Республики Казахстан, академиком Академии общественных наук

Казахстана, доктором исторических наук, профессором, автором множества

статей, десятков монографий. Чтобы понять, как всего этого удалось ему

добиться, надо обратиться к основным вехам его биографии. По мнению самого

Кадыржана Кабиденулы, на становление личности влияют не только

наследственность, среда и воспитание, но и конкретно-исторические условия,

которые в формировании личности играет решающую роль. К такому выводу

он пришел, изучая биографию Шокана Уалиханова и его современников.

Биография Кадыржана Абуева так же богата и содержательна, как и биографии

тех выдающихся деятелей науки и культуры Казахстана, о которых он писал в

своих книгах.

Абуев Кадыржан Кабиденулы родился 26 декабря 1938 г. в селении Талап

Кокшетауского района Северо-Казахстанской области. Его отец, Кабиден

Абуов, происходил из знатного, уважаемого во всей округе рода. Байсара,

В статье использованы биографические материалы о К.К.Абуеве, любезно предоставленные PhD

докторантом Кокшетауского государственного университета РК Ж.К.Осиповой

6

прадед Кабиден Абуова, был волостным бием, неоднократно избирался бием и

старший сын Байсары – Сарт. Другой сын Байсары по имени Шобек избирался

волостным управителем, участвовал в составе делегации Среднего жуза на

коронации императора Александра II.

Сарт Байсарин был прадедом Кадыржана Кабиденовича, и, надо сказать,

был достойным представителем казахского народа. О его избрании волостным

бием писали в газете Акмолинские ведомости за ноябрь 1871 года. В ней было

опубликовано распоряжение военного губернатора Акмолинской области, в

котором говорилось: «По результатам выборов на следующие три года – 1872-

1875 годы – начальником Есенбаевской волости назначается Абдильман

Жангожин, волостным бием киргиз Сарт Байсарин» (русские чиновники в то

время называли казахов киргизами или киргиз-кайсаками). О Сарте Байсарине

имеются сведения также в книге Торгая Садвакасова «Ел мен жер».

Детство и юность отца Кадыржана Абуева прошли в той исторической

обстановке, когда рухнула Российская империя и на ее обломках рождалось

новое государство. Нам сейчас трудно представить, что выпало на долю того

поколения, и что пришлись им испытать. Но воспитание и образование,

полученное в семье, пример отца и деда, присущие казахам такие качества, как

мудрость и терпение, позволили ему и при новой власти добиться больших

успехов. Кабиден Абуов всегда оказывался на передовых рубежах

строительства нового общества. В начале 30-х годов прошлого столетия

Кабиден Абуов занимал должность директора заготконторы, в 1934 году он

был направлен для организации колхоза Талап. Вскоре колхоз, возглавляемый

Кабиденом Абуовым, по всем показателям выдвинулся в число самых

передовых хозяйств района и области. Большое значение председатель колхоза

придавал социально-культурному развитию села: в ауле были открыты школа,

детский сад, было организовано новое для казахского традиционного общества

овощеводческое хозяйство. Его заслуги были замечены. В годы Великой

Отечественной войны, когда Казахстан оказался одним из основных опорных

регионов, обеспечивающих фронт всем необходимым, такие организаторы

производства как Кабиден Абуов были нужны в тылу. В 1942 году его призвали

на фронт, но по прибытии в Петропавловск сняли его с эшелона и оставили по

брони как председателя передового колхоза.

По воспоминаниям Кадыржана Кабиденулы, его отец был разносторонне

одарённым человеком, виртуозно играл на домбре, обладал прекрасным

голосом, был страстным охотником. Причем, Кадыржану посчастливилось

воочию наблюдать традиционную для казахов, башкир и других степных

народов охоту с беркутом. «Помню, с каким интересом мы, дети, наблюдали,

как дрессируют ловчую птицу, – вспоминает Кадыржан Кабиденулы. – Зимой,

выезжая на охоту с двумя беркутами, отец со своим старшим братом

Есимсейтом часто возвращались с богатой добычей».

В 1945 году семья Абуевых переехала в аул Кызыл Аскер Айыртауского

района, где отец Кадыржана Кабиденулы стал работать лесничим в

Орлиногорском лесхозе. Однако через два года его назначили заместителем

7

председателя колхоза Жумысши того же района, расположенного рядом с

селом Заря. Ауыл Жумысши находился в 30 километрах от ауыла Сырымбет,

где располагалось родовое поместье Валихановых. Очевидно, знатное

соседство и повлияло на становление будущего историка, формирование

научных интересов Кадыржана Кабиденулы Абуева: изучение биографии и

жизненного пути Чокана Валиханова стало одной из главных тем его

исследовательского пути.

Постоянные переезды и смена школ не помешали Кадыржану

Кабиденулы получить хорошее образование, а учеба попеременно – то в

казахской, то в русской школе – позволили одинаково блестяще овладеть

казахским и русским языками. Следует отметить, что в семье Кабиденулы было

девять детей: шесть сыновей и три дочери. Все они получили высшее

образование, а Кадыржан Кабиденулы и его брат Куаныш Кабиденулы стали

докторами наук, профессорами.

В 1957 году, после окончания средней школы, Кадыржан Кабиденулы

поступил в Петропавловский педагогический институт имени Ушинского на

историко-филологический факультет. В 1962 году, как один из лучших

выпускников, он был направлен на руководящую работу: директором

Веселовской 8 летней школы Булайского района Северо-Казахстанской

области. В 1964 году по просьбе отца переехал в город Кокшетау, где

устроился на работу в качестве референта областной организации общества

«Знание». Но вскоре талантливому историку предложили перейти в аппарат

Кокшетауского обкома партии в качестве инструктора школьного отдела. В

1966 году по семейным обстоятельствам ему пришлось переехать в родной аул

Жумысши, где он снова стал директором 8 летней школы. В школе

насчитывалось свыше 300 учеников. На этом основании вскоре Кадыржан

Кабиденулы добился преобразования восьмилетней школы в среднюю

общеобразовательную школу.

В 1969 году новый, вузовский этап в жизни Кадыржана Абуева. Он был

принят преподавателем Кокшетауского пединститута им. Ш. Уалиханова и был

направлен в целевую аспирантуру при кафедре истории КПСС Алма-Атинского

педагогического института иностранных языков. С тех пор его жизненный путь

тесно связан Кокшетауским педагогическим институтом (ныне это –

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова). В 1976 г.

К.К.Абуев успешно защитил кандидатскую диссертацию, а в 2002 г. на

Диссертационном совете Омского государственного педагогического

университета Российской Федерации состоялась защита его докторской

диссертации.

Неиссякаемая тяга к знаниям, широкий кругозор и аналитический склад

мышления способствовали становлению Кадыржана Кабиденулы Абуева как

ученого, его организаторские способности и весомый опыт руководящей

работы пригодились в научно-педагогической деятельности. В 1976 г. Абуев

был избран заведующим кафедрой Истории КПСС. В 1991 году после

провозглашения суверенитета Республики Казахстан кафедра истории КПСС

8

была преобразована в кафедру Истории Казахстана. Это не только повысило

статус кафедры – кафедра истории Казахстана стала одной из ведущих кафедр

университета, но и поставило перед коллективом и его руководителем новые

задачи. Наряду с подготовкой кадров и организацией учебно-методической

работы было необходимо поднять на новый качественный уровень научно-

исследовательскую работу, превратить Кокшетауский государственный

университет в один из научных центров по изучению истории Казахстана.

Сегодня можно с уверенностью констатировать, что Кокшетауский

государственный университет им. Ш. Уалиханова является одним из ведущих

вузов Республики Казахстан, а профессор Абуев – одним из тех ученых,

которые определяют научный и образовательный статус учебного заведения.

Во многом благодаря К.К.Абуеву университет стал центром исследования

истории казахского народа и истории казахской государственности, изучения

наследия выдающихся представителей казахского народа Шокана Уалиханова,

Аблая хана и других. Вуз имеет свое «лицо» в научном мире. Ежегодно

проводимые в Кокшетауском университете «Уалихановские чтения» имеют

международный статус и привлекают ученых многих стран: не только

историков, но и представителей других наук.

Вокруг Кадыржана Кабиденулы Абуева сложилась целая научная школа:

за время его работы заведующим кафедрой было защищено 14 кандидатских

диссертаций, в том числе 4 – под его научным руководством. Открыта

магистратура. В настоящее время он является научным руководителем 7

магистрантов, 4 PhD докторанта, для которых он является не только

наставником, но и примером того, каким должен быть настоящий ученый. И не

только для них, но нас, башкирских историков, удивляет широта научного

кругозора Кадыржана Кабиденовича, его умение одинаково успешно сочетать

учебно-методическую, научно-исследовательскую и общественную

деятельности. Не все представляют себе, какой колоссальный труд надо

вложить в создание энциклопедий. А под руководством профессора Абуева

были подготовлены и изданы три энциклопедии – «Акмолинская область»,

«Ч. Валиханов», «Хан Абылай». Энциклопедия, посвященная Чокану

Валиханову, на русском (2010 г.) и на казахском (2013 г.) языках, монография

Абуева «Чокан Валиханов и его современники» (2016 г.) стали яркими

событиями в историографии России и Казахстана. В них многогранная

личность Ч. Валиханова впервые получила всестороннее освещение на

широком фоне истории России и Казахстана середины XIX в. Эти издания, в

совокупности с другими трудами Кадыржана Кабиденулы Абуева, являются

фундаментальной основой для изучения многих смежных проблем

общественно-политической истории, науки и культуры не только Казахстана,

но всего евразийского пространства.

Абуев – автор более 250 научных работ, в том числе 8 монографий, 8

словарей. Удивляет разнообразие тематики его исследований. Это – прошлое и

настоящее родного края, история освоения целинных земель, проблемы

культурного строительства в Казахстане в советское время, история города

9

Кокшетау – этот список можно продолжить. Вместе с тем, следует отметить

особое, даже я бы сказала, трепетное отношение Кадыржана Кабиденулы к

изучению деятельности и творческого наследия крупных исторических

личностей Казахстана.

Видные представители казахского народа оставили свой яркий след не

только в истории своей страны, но и в мировой истории и культуре. Президент

Казахстана Нурсултан Назарбаев в своей книге «В потоке истории» перечисляя

«осевые фигуры» казахской культуры, пишет: «И ведь имен этих десятки -

Чокан и Абай, Ауэзов и Сатпаев, Маргулан и Букейханов...». К.К.Абуев, как

историк, видит свою задачу в том, чтобы возродить забытые имена,

восстановить объективную картину прошлого «через призму жизни

деятельности выдающихся общественных и государственных деятелей, ученых,

поэтов и народных композиторов, оставивших заметный след в истории и

культуры Казахстана». И он обращается к историческим личностям хана

Абылая, Кенесары Касымова, Чингиза Уалиханова, Науана Хазрета, Шокана

Уалиханова и других. Среди его биографических исследований можно

выделить книгу «Хан Абылай и его время». Личность Абылая широко известна

историкам Башкортостана – ведь он мог стать не казахским, а башкирским

ханом! В период башкирского восстания 1735-1740 годов башкиры обращались

к Абылаю с просьбой стать их ханом. Но тогда ему было всего лишь 25 лет, и

он отказался от этого предложения.

В заключение следует кратко остановиться на общественной

деятельности и общественном признании заслуг профессора Абуева. Выше был

отмечен его существенный вклад в подготовку кадров высшей квалификации. В

2004-2010 гг. он входил в состав Диссертационого совета по защите докторских

диссертаций при Карагандинском государственном университете, с 1974 г.

является бессменным членом ученого Совета Кокшетауского университета.

Имя профессора значится в независимом рейтинге «ТОП-50» профессорско-

преподавательского состава вузов Казахстана, в 2006 и 2015 годах он дважды

становился обладателем гранта Министерства образования и науки РК

«Лучший преподаватель вуза».

К.К.Абуев входит в состав информационной группы Акмолинского

областного акимата, а также является членом общественных организаций:

Кокшетауской городской и Акмолинской областной ономастической комиссии,

попечительского Совета «Фонда историко-культурного наследия Акмолинской

области», научно-аналитического центра при малой Ассамблее народа

Казахстана Акмолинской области.

Его заслуги признаны на уровне страны и за пределами Казахстана.

Профессор Абуев К.К. является Заслуженным деятелем Казахстана,

Академиком Академии истории и общественных наук РК, награжден знаком

«Отличник просвещения РК», медалью «Тыңға 50 жыл», медалью

Ы.Алтынсарина, грамотами Акмолинского областного акимата, Почетным

знаком «За заслуги в развитии науки Казахстана». Его заслуги отмечены и за

рубежом. Так, он имеет награду Всемирного фонда Чингизхана – орден

10

«Чингиз хаанык залгам жлагч хунайш» за фундаментальные исследования

биографии казахского хана Абылая, а также орден Labore et Scentia (Трудом и

Знанием).

Кадыржан Кабиденулы Абуев – ученый, энциклопедист, педагог, человек

с богатой биографией, внесший неоценимый вклад в становление исторической

науки и высшего профессионального исторического образования в Республике

Казахстан. Впереди у Кадыржана Кабиденовича много планов. Пожелаем ему

крепкого здоровья, благополучия и новых достижений на благо своей страны.

КЕРЕЙ ТАРИХЫНЫҢ ШЕЖІРЕЛІК ДЕРЕКТЕРІ

Аманжол Күзембайұлы

тарих ғылымдарының докторы

Ө.Сұлтанғазин атындағы

Қостанай мемлекеттік педагогика университетінің профессоры

Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік өңірі сонау көне заманнан бері

түркі тайпалары мекендеген өлке. Бұған дәлел археологиялық қазба жұмыстары

нәтижесінде табылған деректер.Орта ғасырларда бүгінгі қазақ жерінен тыс,

бірақ халқымыздың тарихына тікелей қатысы бар этно –саяси құрылымдардың

болғандығы белгілі. Солардың бірі VIII ғасырдың орта шенінде тарих

сахнасында пайда болған «Кереит хандығы». Олар жөнінде тарихи деректер

бұл уақытқа дейін де кездесетін. Керейлер немесе қарайлар қазіргі Мұңғұлия

жеріндегі Орхон, Онон, Керлін, Тула Тамыр, Арғұн өзендерінің алқабын сонау

көне заманнан бер мекендеп келе жатқан елдің бірі. Олар Орта-лық Азияның

саяси процесстеріне белсенді араласып, тарихта өшпес із қалдырды.

Қазақ тарихына терең бойлауға, тарихи процестерді жан-жақты ашуға,

неғұрлым шынайы көрсетуге әсер ететін фактор - бұл тарихи деректердің

молдығы. Қазақ халқының тарихы осы күнге дейін орыс мұрағаттарының,

авторларының, жиһанкездерінің, чиновниктерінің қалдырған мәліметтері

бойынша жазылып келді. Өкінішке орай, қазақи дәстүрде жазылған жазбаша

деректерге, ата-бабадан ауызша беріліп келе жатқан шежіреге сенімсіздікпен

қарадық. Сондықтан да, тарихымыз қысқа, бір жақты болып жазылды.

Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарықазақ тарихына қызығушылықтың

әсерінен әр түрлі дерек көздеріне баса көңіл аударыла бастады. Бұл үрдіс

тәуелсіздік алған жылдары кең етек жайды. «Мәдени мұра» бағдарламасы

бойынша шет елде қалған қазақ тарихы жөніндегі жәдігерлер елге қайтарылып,

зерттеушілер игілігіне жаратылды. Қытайдағы, Ирандағы, Ресейдегі Қазақстан

тарихына байланысты деректер том-том болып қайтадан жарық көрді.

Заманында қазақ тарихынан мол мұра қалдырған Ш.Уәлиханов «Қазақта

бірде-бір мәнді оқиғасы, бірде-бір керемет кісісі туралы айтылмай қалғаны,

халық жадында сақталмай қалғаны жоқ» [1] – деген екен. Расында да,

халқымыз өз тарихындағы белгілі адамдарын ешқашанда ұмытқан емес. «Жеті

11

атасын білмеген жетесіз» - қазақтың айтқан сөзі. Тілі жаңа шыққан баласына

қазақтың үйретері – оның жеті атасының тарихы. Сондықтан да, қазақ халқы

өзінің кем дегенде, екі жүз жылдық тарихын білген. Мүмкін, содан да болар,

халқымыз сөзді, әдет-ғұрыпты, халқының өткенін, келешегін білген адамды

қадір тұтқан, ұлықтаған. Шоқанның «Қазақ шежіресі» еңбегінде «қазақтардың

әрбір ру басылары өз ру-тайпасының шежіресін, шыққан тегін, елдің әдет-

ғұрып заңдарын, ескі жарлықтарын, халықтың басынан өткен тарихи жайларды

көп жасаған ақсақалдардан мұқият тыңдап, өзінің шешендік өнерін шыңдауда,

көптеген аңыз-әңгімелерді, мақал-мәтелдерді, маңызды оқиғаларға қатысты

ұлағатты сөздерді ұзақ уақыт жаттайды. Сондай дайындығы бар билердің

аузынан шыққан сөздерді халық ұйып тыңдайды, ол нақыл сөздердің мәні -

өмірдің бар саласын қамтитындай, өсиет-өнеге, тәлім-тәрбиелік, патриоттық

мазмұнда болып келеді» [2] - деп атап көрсетті.

Халықтың тарихын терең білуде шежіренің алатын орны ерекше.

Қазақтың тарихы көне заманнан бері шежіре күйінде сақталды. Сондықтан да,

қазақ тарихын зерттеуде шежіре - негізгі дерек. Деректің бұл түрінің

ерекшеліктерін, оның табиғатын түсіну үшін, «шежіре» терминінің қай

уақытта, қалай пайда болғанын ескеруіміз керек. Алғаш рет бұл сөзді біз

М.Қашқаридың сөздігінен кездестіреміз. Ол: «Мен бұл кітапты хикмәт сөздер,

сежілер, мақал-мәтелдер, өлең-жырлар, режез және нәсір секілді әдеби

сөздермен безендіріп, мақсұс әліппесі ретімен түзеп шықтым» [3]– деп жазады.

Шежіре бүкіл түрік халықтарында кездеседі. Қалай болғанда да, қазақтың

шежіресі – сол әулеттің тарихы. Халқымыз жеке бір әулеттерден тұрады десек,

бұл термин халқымыздың тарихы деген ұғымды білдіреді.

Өткен ғасырдың 90 жылдары екі бірдей мұңғұл тілінен аударылған

шежіре ғылыми айналымға енді. Оны қазақ тіліне аударған сол елдің еңбегі

сіңген мәдениет қайраткері, жазушы Мағауия Сұлтанияұлы және Абай

Мауқараұлы. Оның алғашқысы «Алтын шежіре» [4]. Бұл шығарма түркі-моңғол

тайпаларының ХVIІ ғасырда дүниеге келген көне жазба мұрасы. Мұнда қазақ

хандығын құраған керей, жалайыр, қоңырат, меркіт, найман т.б. түркі

тайпаларының бұдан 800 жыл бұрынғы өмір тіршілігі Шыңғыс хан

қағанатының тарихымен сабақтас баяндалады. Көне әдеби мұраның

мазмұнында сол заман-ның уақыт тынысы, нақты деректер мейлінше кең

қамтылған.

Екіншісі «Моңғолдың құпия шежіресі» [5.]. Бұл шежіре де адамзат

мәдениетінің құнды мұраларының бірі. Мұнда ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы керей,

найман, татар, қоңырат, меркіт т.б. түркі тектес тайпалардың тарихы, ірі

мемлекет қайраткері Шыңғыс ханның жүргізген саясаты, сол кездегі ірі-ірі

оқиғалар баяндалады. Кіндік, Орта және Батыс Азия көшпелілерінің

тарихнамасын түгелдей қамтыған аталмыш шежіре халқымыздың тарихымен де

тамырласып, сабақтасып жатыр. Кітапта қазақ халқын құраған рулар мен

тайпалардың көне тарихы, өмірі мен тыныс - тіршілігі жайында құнды

мәліметтер мен деректер көп. Халқымыздың тарихын танып білудегі маңызы

зор бұл еңбек қазақ топырағында алғаш рет жарияланды.

12

Қазақтың шежіресі атадан балаға ауызша ғана жеткізілді деген қате пікір

бар. Шежіре көбіне жазылған. Бізге жеткен деректерге қарағанда, алғашқы

шежіреші - Өтеміс Қажы екен. Оның «Шыңғыс нама» [6] еңбегі сұлтандардың

шежіресіне арналған. Өтеміс Қажы – белгілі ортағасырлық тарихшы. Шыққан

тегі, істеген қызметі, жазған еңбегі қазақ тарихында алтын әріптермен

жазыларлық. Оның жазған «Шыңғыс нама» кітабы Алтын Орда мемлекетінің

тарихынан мол мәлімет береді. Кітаптың негізгі дерегі Шыңғысхан

ұрпақтарының шежіресі. Яғни, ол даланың ауызша тарих дәстүрін қағазға

түсірген алғашқы ғалымдардың бірі. Автор өзі жазып отырған Алтын Орда

хандарынан кейін өмір сүрсе де, өте ыждаһаттылықпен, шындыққа тым жақын

фактілерді бізге жеткізіп кетті.

Бір қызығы, Өтеміс Қажы тек қана шежіре деректерімен шектеліп қой-

майды. Ол қызмет бабымен Алтын Орда мемлекетінің түкпір-түкпірінде болып,

көптеген адамдармен кездесіп, пікір таластырып, жиған-терген материалдарын

өз кітабына енгізген. Сондықтан да «Шыңғыс нама» өте құнды, сол заманнан

мол мағлұмат беретін бірден-бір бағалы еңбек.

1499 жылы туып, 1551 жылы дүниеден өткен Мұхаммед Хайдар Дулати

келер ұрпаққа «Тарих-и Рашиди» [7] атты шығарма қалдырды. Көрнекті

мемлекет қайраткері, қолбасшы, ақын, ғұлама ғалым М.Х.Дулатидің «Тарих-и

Рашиди» атты әлемге әйгілі еңбегі алғаш рет қазақ оқырмандарына қолжазба

нұсқасынан тәржімаланып, 2003 жылы ұсынылды.

«Тарих-и Рашиди» ХІҮ ғасырдан ХҮІ ғасырдың орта кезеңіне дейін, яғни

бірнеше ғасырды қамтитын энциклопедиялық сипаттағы еңбек. Бұл кітаптың

жазылу мәдениеті, ғылыми маңызы, тың әрі бізге беймәлім деректерінің

молдығы, этнографиялық, этникалық, географиялық, археологиялық

мәліметтерінің сонылығы, тарихи оқиғаларды нақты әрі айқын баяндауы

оқырманды да, зерттеушілерді де тәнті етеді. Дулати өзіне дейін Тұраннан

шыққан тарихи тұлғаларды толық дерлік қамтыған. «Тарих-и Рашиди»

ақындық қуат, жазушылық шеберлікпен, көркем де айшықты тілмен жазылған

мемуарлық туынды. Оқырман Орталық Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан,

Пәкістан, Үндістан т.б. елдердің халықтары, олардың мәдениеті, әдет-ғұрпы

туралы танымдық мәліметтермен таныса алады. Сонымен қатар бұл кітапта

қазіргі Қазақстан территориясын мекендейтін толып жатқан ру-тайпалар мен

ұлыстар (оның ішінде керейлер де бар) жөнінде де мол мағлұмат бар.

1530-1605 жылдары өмір сүрген Қадыр-Әлибек Жалайри «Жамиат-

Тауарих» атты кітап жазды .Бұл негізінен жоғарда айтылған Рашид-ад Диннің

кітабын негізге ала отырып, қазақ шежірелерін пайдаланып жазылған еңбек.

Қадырғали сол заманның атақты биі. Ондан сұлтанға, кейін оның баласы Ораз

Мұхамедке қызмет еткен. Ондан сұлтан қалмақтар қолынан қаза тапқаннан

кейін, Қадырғали Ораз Мұхаметті алып, Сібірдің ханы Көшімді паналайды. Бұл

жерде ол көп жылдар бойы Сібір хандарына кеңесші болып қызмет етті.

1588 жылы Сібір воеводасы Д.Чулков айла жасап, Ораз Мұхаметті және

оның туыстарын тұтқынға алып, аманат ретінде Москваға жіберді. Олардың

ішінде Қадырғали да болды. 1592 жылы Ресей патшасы Федор Ораз Мұхаметке

13

Москва маңынан жер беріп, Қасым хандығын құрды. 1602 жылы Қадырғали

өзінің атақты «Жами ат-Тауарих» деген еңбегін жазып шығарды. Сол кездегі

дәстүр бойынша ол кітабының алғашқы бөлімінде өзіне дейінгі осы тақырыпқа

қалам тартқан Рашид ад-Диннің еңбегіне тоқталады. Осыдан кейін ол қазақ

руларының шежірелерін пайдалана отырып, сол заманның саяси-шаруашылық,

этникалық процестеріне тоқталады. Осы күнгі қазақтың құрамына кірген

көптеген рулар туралы мәлімет аламыз

Керей шежіресін алғаш рет қағазға түсіріп, келер ұрпаққа мұра етіп

қалдырған бәріңізге белгілі Дәулен Таузарұлы. Оны ұлы атақты Толыбай

сыншы толықтырып, өзінің ұрпағы Қожаберген жыраудың қолына тигізді. Өз

кезегінде Қожаберген, осы шежіре негізінде «Ата тек» [8] деген дастан жазды.

Қолдан қолға өтіп, керей шежіресі Сегіз сері Бахрамұлына жетті. Сегіз серіден

кейін бұл шежірені жинап, жалғастырған Тәшмұхамед Тәбейұлы Барлыбаев.

Алдарыңыздағы кітапқа белгілі фольклор жинаушы Қаратай Биғожин тапқан

Сегіз серінің шежіресі кіріп отыр.

Қазақтың белгілі жазушысы Сәбит Мұқановтың көзінің тірісінде баспаға

ұсынған, бірақ өзі қайтыс болғаннан кейін жарыққа шыққан еңбегінде қазақ

шежіресіне арнаған бөлім бар. Онда Сәбең атамыз қазақ шежіресіне сипаттама

бере келе қожа және қазақ шежіресіне талдау жасайды. Ол шежіре тек ауызша,

жазбаша ғана болып келмей оның өлеңмен айтылғанын да атап көрсетті. Бұл

кітаптан жазушының туған жері Солтүстік Қазақстанда сол заманда өмір сүрген

шежіреші қарттар жөнінде де мағлұмат бар. Бір қызығы солардың ішінде ССРО

халық әртісі Ермек Серкебаевтың әкесі Бекмағамет те бар [9].

Шежіре жинау, оны зерттеу, ғылыми айналымға кіргізу жөнінде алдына

жан салмаған ғалым - Әлкей Марғұлан еді [10]. Кеңес үкіметі заманында

шежірені өзінің ғылыми еңбегіне негіз қылған Мұхаметжан Тынышпаев [11]

қазақтар жөніндегі алғашқы еңбектің авторы болды. Онда ол өзіне белгілі қазақ

руларын талқыға салды. Өткен ғасырдың 20-шы жылдары Ташкент қаласында

жарық көрген оның кітабы көпшіліктің сүйіп оқитын шығармасына

айналды.Тағдыры тәлкекке түскен, атақты Ермұхан Бекмаханов өз еңбектерінде

шежіре материалдарын арнаулы тарихи дерек ретінде молынан пайдаланды.

Одан кейінгі Х.Арғынбаев, Ж.Артықбаев, М.Мұқанов, В.Востров, Н.Әлімбай,

Б.Жакин [12] және тағы да басқа тарихшылар шежіре деректеріне зор баға

берді. Осылардың қорытындысы ретінде 2007 жылы қарағандылық тарихшы

М.Алпысбес Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтында «Қазақ

шежірелері – тарихи дерек ретінде» атты докторлық диссер-тациясын қорғап

шықты [13]. Онда ғалым қазақ шежіресіне жан-жақты баға беріп, олардың

маңызды тарихи дерек екендігін дәлелдеді.Өзінің ғылыми зерттеу жұмысының

нәтижелерін бірнеше ғылыми мақалаларында жариялады.

Керей елінің тарихын Монголиядағы қазақ тарихшылары да кең көлемде

зерттеуде. Олар сол жердегі тарихи ескерткіштерді зерттей отыра, мұңғұл

тіліндегі және сол жерді мекендейтін керейлердің шежіресін ғылыми айна-

лымға кіргізіп осы күнге дейін бірнеше еңбек жариялады.Солардың бірі әрі

бірегейі тарих ғылымының докторы, профессор Ислам Қабышұлы. Ол көрнекті

14

түркітану және моңғолтану ғылымдарының өкілі, Моңғолия Ұлттық Ғылым

Академиясының академигі. Оның «Керейлер керуені», «Моңғолия

қазақтарының тарихы», «Қазақ қауымы», «Құпия шежіренің құпиясы», «Түркі

моңғол халықтары» сияқты кітаптары қолдан-қолға көшіп, тарих сүйер

қауымның таптырмас кітаптарына айналды. Жақында Ислам ағаның «Тұран

әлемі» [14] кітабының тұсаукесері болды. Кітап моңғол, қытай деректері

бойынша жазылған. Мұнда бұрын бұрмаланып келген деректер жаңаша

көзқараспен пайдаланылған. Онда түрік тілді Тұран халықтарының тарихи

жәдігерлерімен, сақтар, скифтер, ғұндар, үйсіндер, қаңлылар, қидандар,

наймандар, керейлер, әзірбайжандар, түркімендер, өзбектер, қырғыздар, түркі-

моңғол аралығындағы рулар мен ұлыстар тарихымен таныс боласыздар.

Кітаптың арнайлы бір тарауында керей мемлекетінің пайда болуы, оның

гүлденуі, құлдырауы сөз болады.

Моңғолияның саясаткер ғалымы тарих ғылымының докторы, профессор

Қинаятұлы Зардыхан Моңғолия жерін мекендейтін қазақ қауымының тарихына,

олардың бүгінгі тыныс-тіршілігіне, тарихи отанына қайту ұмтылысына арнап

1995 жылы өз еңбегін жариялады. Автор бұл еңбегінде сондағы қазақтардың

өткені мен келешегі төңірегінде күңірене баяндаған [15].

Қытайда шыққан мол шежірелік мұра негізінде жазылған Мұқаметқанұлы

Нәбижан еңбегі де керей шежіресінен сыр тартады. Мұнда ол Қытайда тұратын

қазақтардың тарихына, мәдениетіне, бүгінгі тұрмыс-тіршілігіне тоқталады.

Кітаптың бір ерекшелігі Орта ғасырдағы қазақ ішіндегі саяси-этникалық

процестерді біздің қолымызға түспейтін қытай деректеріне сүйене отырып

жазады [16].

Өткен ғасырдың 90 жылдары Моңғолия мен Қытайда Абақ Керейдің ру-

тайпалық құрамын зерттеу кең етек алды. Зерттеу нәтижесінде бірнеше кітап

жарық көрді. 1995 жылы Ұлан Баторда Сұлтан Тәукейұлының «Шежіре» деп

аталатын кітабы оқырмандар қолына тиді. Шежіре схемалық түрде жазылған.

Пайдаланған деректердің екінші бір тобы – партия, кеңес қызметтерінде болған

ел азаматтарының естеліктері. Олар өздерімен қызметтес болған, қатар жүрген,

үлгі тұтар ағалары және өкшелерін басқан інілері жөнінде зор мәлімет

қалдырды.

Бүкіл ғұмырын шежіре жинауға арнаған, Сегіз Серінің тікелей ұрпағы,

фольклоршы-ғалым Қаратай Биғожин көзі тірісінде бірде-бір кітабын жарыққа

шығара алмады. Денсаулығының дімкәстығына қарамастан ол қазақ елін,

көршілес Ресейдің қандастарымыз мекендейтін өңірлерін жаяулап-жалпылап

түгелге жақын аралап шықты. Оның назарынан бірде-бір шежіреші қарт тыс

қалған емес. Қолына түскен тарихымызға байланысты материалдарды

«Мәдениет», «Қазақ әдебиеті», «Ауыл», « Орталық Қазақстан», «Солтүстік

Қазақстан», «Сарыарқа», «Жаңа Сарыарқа», «Қазақ батырлары» және де басқа

газет-журналдарға жариялап тұрды.

Соңғы жылдары шежіре жинау, оны бастыру ғылыми жолға қойылды.

Алматыда құрылған жеке меншік «Алаш» ғылыми орталық бірнеше рудың

шежіресін жариялады. Шежіре жинау мәселесінде интернет мүмкіндігі де

15

кеңінен пайдаланылда. Жақында «Единое шежире казахов» деп аталатын сайт

ашылды. Оның негізгі ұйымдастырушысы Халидуллин Олег Ханашұлы. Веб-

сайттың мекен-жайы http:www.elim.kz. 2005 жылдың өзінде онда жарты

миллионға жақын жеке тұлғаның аты-жөні болған.

Әдебиеттер:

1. Валиханов Ч. Киргизское родословие // Собр. соч. В 5-ти томах. – А,

1985 – Т.2. – С . 148 -166.

2. Ш. Уәлиханов. Таңдамалы. 2-бас. – Алматы «Жазушы». 1985. 108 б.

3. Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі. Алматы, 1997. Т.1. 591 б

4. Лувсанданзан. Алтын шежіре. / Моңғол тілінен ауд. А Мауқараұлы. –

Алматы: Өнер, 1998 – 224 б.

5. ХІІ-ХІІІ ғасырлардағы көшпелілер шежіресі. Ауд. М. Сұлтанияұлы. –

Алматы: Өнер, 1998. – 224 б.

6. Өтеміс қажы. Шыңғыс-нама. –А., 2005.-400 б.

7. Дулати М.Х.Тарих-и Рашиди. – Алматы: М.Х.Дулати қоғамдық қоры,

2003. 616 б.

8. Петропавл, 2010

9. Мұқанов С.Халық мұрасы. Алматы. «Қазақстан» 1974. 9-37 б.

10. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар: ғылми-зерттеу мақалалар. –а., 1985.

-368 б.

11. Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. –

Ташкент, 1925. – 64. С.

12. Артықбаев Ж.О. Шәкәрім шежіресіне қайта оралсақ// Қазақ тарихы. –

2003. -№2.;; Исмагулов О. Этническая генгеография Казахстана. – А.,

1977; Артықбаев Ж. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. ХVІІ ғ. –

Қарағанды, 1995. -266 б. Жакин М. Функциональнное значение принципа

родства и родовой структуры в этносистеме кочевой цивилизации

казахов (по материалам ХVІІ- ХІХ вв.)/ Дисс. на соиск. ученой степени

к.и.н. –Қараганды, 2001. – 181 с.

13. Алпысбес М. «Қазақ шежірелері – тарихи дерек ретінде» докторлық

дәреже алу үшін орындалған автореферат. Алматы, Шығыстану

институты, 2007.

14. Қабышұлы И. Тұран өркениеті. Алматы: «Санат», 2007. -320 бет.

15. Қинаятұлы З. Жылаған жылдар шежіресі. (тарихи көркем публицистика)

Алматы, «Мерей». 1995.

16. Мұқаметқанұлы Н. Тарихи зерттеулер: Шежірелік деректер/ Дайындаған.

А. Қожабеков. Алматы, «Жалын», 1994. 144 б.].

17. Тәукейұлы С. Шежіре.Ұлан батор. 1995.

16

ХІХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ РЕСЕЙЛІК РЕСМИ ДЕРЕКТЕРДЕГІ ҚАЗАҚТАР

ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ

(Қазақстанның шығыс аймағы және Алтай өңірі деректерінен)

Қарасаев Ғ.М.

т.ғ.д., ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институты, Астана

ХІХ ғасырдың басынан Ресей империясы тарапынан мемлекет құрамына

ене бастаған кең-байтақ қазақ даласын толығымен иелігіне айналдыру

мақсатындағы әрекет белсенді тұрғыда іске асырыла бастады.

Себебі, аталған жерлерге Қытай мемлекетінің үнемі ұмтылысы күшейіп,

бұл мәселе екі империя арасындағы қатынастың негізіне айналғандығы белгілі.

Әсіресе Жоңғар хандығы талқандалғаннан кейінгі Цинь империясының тарих

сахнасынан кеткен бұл мемлекеттің территориясын өзіне қосуға деген әрекеті

Ресей үкіметі тарапынан қазақ даласын, соның ішінде оның шығысы мен Алтай

өңірін жылдам отарлауына мәжбүр етті. Бұл жерлерді әскери, өндірістік

тұрғыда игеру, қоныстандыру негізінен алғанда Ресей тарапынан ХҮІІІ

ғасырдың басынан бастау алады. Оған Петр - 1 патшаның:

1.Подполковник Бухгольцқа алтын өндіру туралы;

2.Чередов пен Етгерге кен орындарын іздестіру туралы:

3.Қалмақ қоңтайшысына бұхаралықтар мен қалмақтарға Сібірде еркін

сауда жасау мүмкіндігін беру туралы;

4.Алтын өндіретін Ергеті қаласына сапар туралы және

5.Князь Гагаринге Ергеті қаласына апаратын жол туралы. 1714 ж

6.1714 жыл 22 мамыр. Подполковник Бухгольц Дария көлі жағасынан

құмды алтын өндіретін Қалмық жеріне сапар жасап, ол жерлерді бағындыратын

болсын. Себебі Сібір губернаторы князь Гагарин Сібірде, қалмақ қаласы

Ергетіге жақын жерде Дария өзені жағасында құмды алтын өндіретіндігі

туралы мәлімет жеткізді. Сондықтан да саған Тобольскіге сапар жасап,

жоғарыда аталған губернатор мырзадан 1500 әскери адамдар алып, Жәміш

көліне бару тапсырылады. Сол жерге жетіп, жаңа қамал салу, мүмкіндігінше

қысты өткізіп, келесі жылы адамдар жинай отыра Ергеті қаласына жету

тасырылады. Ергетіге келген соң оны алу, нығайту, Дария өзеніне жетіп, алтын

өндіруді бастау...» [1],- деген мазмұндағы жарлығы айғақ болады.

Осы уақыттан бастап Ресей мемлекеті үшін оларға әзірге толығынан

белгісіз болып келген қазақ өлкесімен жан-жақты танысу қолға алынды. Оның

табиғи байлығы, жер жағдайлары, негізгі тұрғындарының саны, шаруашылығы,

әскери ісін білу қажеттілікке айналды. Міне осылай: “Орыс патшалығы

құрамына бір ғасырдан артық уақыт көлемінде қосылған қазақ жерін

зерттеумен ХҮІІІ ғасырдың басынан-ақ көптеген Ресей зерттеу орындары

айналысты. Ғылым Академиясы, Географиялық қоғам, Тау ісі бірлестігі, Жол

қатынастары министрлігі, Мемлекеттік мүлік министрлігі, Қазан университеті

жанындағы археология, тарих және этнография қоғамы, т.б. ұйымдар

шұғылданды [2.558].

17

Патша өкіметінің қазақ өлкесін кең көлемдегі отарлау саясатының

басталуымен бірге бұл жерлерді ғылыми тұрғыда зерттеуге де мүмкіндік

ашылды. Егерде нақты деректерге сүйенетін болсақ: “Осы ғылыми орталықтар

мен өлкетану қоғамдарында прогрессивті бағыттың өкілдері бірден

айқындалатын. Біріншілері – патша үкіметінің отарлық саясатын жүргізушілер:

генералдар губернаторлар, діни қызметкерлердің бір бөлегі мен шенеуніктер

және оларға қарсы – (жоғарыда аталған,- Ғ.Қ.) прогрессивтік бағыттағы

интеллигенция өкілдері: мұғалімдер, дәрігерлер, агрономдар,

жаратылыстанушылар, саяси жер аударылушылар.[2.559]

Негізінен алғанда: «Петр-1 дің кезіндегі Ресейдің Еуропа

мемлекеттерімен дипломатиялық және мәдени байланыстарының кеңеюі, оның

шығыстағы саясатының белсенділігінің артуы және шетел мамандарын

империяның мемлекеттік қызметтеріне шақыру да қазақ жерін Еуропа әдени

ортасының да тереңірек зерттеуіне жағдай жасады [3].

Империяға қосылған өлкелерді жоғарыда аталған мақсатпен зерттеуді

ұйымдастыруда Ресей Ғылым Академиясы жетекшілік роль атқарды. «Өзі

ұйымдасқан бірінші жылдардан бастап Ресей Ғылым Академиясы империяның

шеткі аймақтарын зерттеуге белсенділікпен кірісті. Сол кездегі ғалымдардың аз

ғана саны аса үлкен аймақты алып жатқан елді танудың мүмкін еместігін

түсінді.

Осыдан барып жергілікті тұрғындарды ғылыми іске тарту туралы ұсыныс

пайда болды. (Аталған мақсатта,-Ғ.Қ.) арнайы шешім қабылданды. Онда

Ғылым Академиясының «Ресей мемлекетіндегі елдер» туралы анықтамалар

алуға ниеттілігі, алыс жерлерден ғылыми білімділігі бар, игі істер туралы

жазатын адамдар іздейтіндігі айтылған.

Ғылым Академиясы осындай ерікті көмекшілердің жергілікті жерлерден

берген анықтамалалары ризалықпен қабылданатындығын жазған» [4].

Осындай жұмыстардың нәтижесінде әр бағыттағы жинақтар шығарылды,

кітаптар жазылды. Мысалы, олардың қатарында ХІХ ғасырдың бірінші

жартысына дейін жарияланып, Еуропа, Ресей ғылыми ортасына тараған Фальк,

Гмелин, Сиверс, Паллас, Андреев, Левшин, Чихачев, Завалишин, тағы

басқалардың көлемді зерттеулері болды.

ХҮІІІ ғасырдың соңы-ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде Батыс Сібір

өлкесін зерттеуші, белгілі өлкетанушы Г.Спаскийдің жетекшілігімен

«Сибирский вестник», «Азиатский вестник» журналдары шығарылып, оларда

жарияланған мақалалардың жазбалар мен шолулардың едәуір бөлегі қазақ

халқының көне дәуірден басталатын тарихына, олардың көршілерімен арадағы

қатынастарына, тағы да басқаларға арналды.

Аталған уақыттағы қазақтар туралы құнды мәліметтер жоғарыдағы

айтылғандармен қатар Санкт-Петербург қаласындағы Ресей мемлекеттік тарихи

мұрағаты (РГИА) қорларында жинақталған. Мысалы, ондағы: «Ташкентке бара

жатқан жолдың екі жағында малдары мол, соның ішінде қой табындары,

жылқылар мен түйелері көп қырғыздарды кездестіруге болады. Бұл қырғыздар

өздерінің ауқатты сұлтандарына бағынады. Олар өзара барымтадан, яғни

18

жасырын бір-бірінің мал табындарын тартып алып кетуден басқа ештеңемен

айналыспайды. Қытайлықтармен жылқымен айырбас сауда жасайды» [5],-деген

анықтамадан ХҮІІІ ғасырдың соңы-ХІХ ғасырдың басындағы отарлықтың

бұғауына толығымен түспеген, ресейлік басқару жүйесі еніп болмаған

қазақтардың көшпелі мал шаруашылығының өркендеп, көршілерімен сауда

қатынасының нәтижелілігін көруге болады.

Келесі: «... Кең далада көшіп жүрген мұсылман ережесіне және жартылай

пұтқа табынушы үш негізгі, Орта, Кіші және Үлкен Ордаларға және көптеген

болыстықтарға бөлінетін, хан тұқымынан тарайтын сұлтандарына бағынатын

халық қырғыз-қайсақтар деп аталады» [6]-деген деректер де сол мерзімдегі

қазақ халқының сенімдері, басқару ерекшеліктері баяндалған.

Кіші Орданың иеліктері Орынбор жүйесіне дейін, оңтүстігінде Арал

теңізіне және Хиуа мен Түркімен халықтарына, одан ары Бұхара иеліктеріне

дейін жетеді.

Үлкен Орда Орта Ордамен шектесіп, Қытайдың батыс шекарасына

дейінгі жерлерді мекендейді, ... Қытай үкіметінің билігін мойындайды.

Бұл үш Орданы мекендеуші халықтардың тұрмыстары мен өмір-

салттары әр түрлі. Тұрақсыздық пен жыртқыштық үш ордаға да ортақ, алайда

Орта Орданың қырғыздары біраз сабырлылықтарымен ерекшеленеді,

сондықтан да саяхатшылар мен өнеркәсіп адамдары олардың ауылдарына

қауыптенбей бара алады. Қалғандарында ондай мейірмандылық қасиет жоқ.

Орта қырғыз-қайсақ Ордасы Сібір облысын қамтитын Сібір жүйесімен

шектесетін жерден Орынборға дейін және оңтүстігінде 1000 шақырымдық

Алатау тауларына дейінгі кеңістікте орналасқан. Тұрғындардың

мекендеулеріне қолайлы аласа таулар молынан кездеседі.Бұл тауларда үкіметке

белгілі кен рудалары: көмір, мыс, күміс, тіпті алтын көп кездеседі. Мал

шаруашылығы тұрғындардың басты байлығы. Аң аулаумен де айналысады.

Қырғыздардың арасындағы сабырсыздық пен араздықты тудыратын, өш

алу мен жыртқыштыққа, күйзеліс пен қайыршылыққа жеткізетін өзара барымта.

Барымта адамдарды үнемі өзара жауластық пен қатыгездікке әкеледі. Ал бұл

осы жабайы халықты тыныштық пен бақытты өмірден айырудың басты себебі

болып табылады.

Олардың жайылымдықтары Қорғалжын, Ақсақкөл-Барбийге, тағы басқа

көлдерге дейін жетеді. Қырғыздардың жайылымдық жерлеріне жататын

Петропавел қамалын кесіп өтіп, оңтүстікте Сарысуға дейін баратын Есіл, Нұра,

Торғай өзендері одан ары Балхашқа құяды.

Қыста қатты үскірік жел соғатындықтан жиһангерлер уақытында қауіпсіз

жер тауып үлгермесе сөзсіз үсіп өледі. Жазда да қысқы боранды еске түсіретін

қатты жел соғып тұрады.

Жылқылар, мүйізді мал мен қойлар қыстың қаталдығына қарамастан

үнемі далада болады, қарды тұяқтарымен арши отыра шөп тауып жейді.

Ауа райының тұрақсыздығы кейде малдың жаппай шығынға ұшырауына

әкеліп соғады, себеб жиі орын алатын жауған қардың жаңбырмен жалғасатын

жылы күннің қатты аязға ұласуынан жер бетін мұз басып, мал шөпті аршып

19

жей алмай, аштықтан қырылады. Алайда осыған қарамастан қырғыздар бейқам

халықтығын танытып, алдын-ала мал азығын дайындамайды.

Қырғыздар мал жүнінен сырмақ, кигіз, теріден киім, жылқы қылынан

арқан және кілем жасайды, бұл жұмыстардың барлығын әйелдер атқарады,

ерлер негізінен мал бағады, күзетеді, аң аулаумен және қарақшылықпен

(барымта) айналысады. Ер адамдар сонымен бірге ағаш, темір өңдеумен

шұғылданады, ертоқым және ат әбзелдерін, теріден бұйымдар жасайды, оларды

мыс, күміс, перламутрамен әшекейлейді.

Қырғыздар пайдаланатын қарапайым қарулар: садақ, жебе және ұзын

найза, ауқаттылары пілтемен атылатын мылтық, қылыш және қорамсаны

пайдаланады, және кейбір қырғыздар қолданғанда аса әлсіз болғанымен порох

(жарылғыш зат) дайындауды меңгерген» [7]-деген мағлұматтар сол дәуірдегі

қазақ қоғамының әр салалы өмірін толықтай жеткізеді.

ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысындағы қазақтардың Орта жүзі руларының

жан-жақты тарихы капитан Андреевтің жазбаларында баяндалады. Атап

айтқанда ол: «Орта Ордамен қатынаста екі мәселеге назар аударылады: 1-

шекараның қауіпсіздігі; 2- біздің керуендердің қауіпсіздігі және осы дала

бойымен өтетін жсауда қатынастарын жасау»[8.12],- деп осы мерзімдегі ресей-

қазақ қатынасының мақсатын баяндаған.

Ал оның келесі жазбасындағы: «Хандар, сұлтандар мен құрметті

старшындар Омбыға барғанда корпус командирінің бұйырығымен пәтермен,

тағы да басқа қажеттілермен қамтамасыз етіледі» [8.25] деген мағлұматтан

Ресей империясының қазақ қоғамының билеуші тобына деген саясатын білуге

болады.

Ресей мемлекеттік тарихи мұрағатының келесі ісінде империя құрамына

өте бастаған Орта жүз қазақтарының ХІХ ғасырдың басындағы тарихы

баяндалып, олардың жалпы саны, шаруашылығы, ішкі-сыртқы сауда

байланыстары туралы тың мәліметтер берілген. Онда көрсетілгеніндей:

“Қырғыздарды малдарымен уақытша жайылымдыққа өткізу олардың сұлтандар

мен старшындарының алдын-ала ұсыныстары арқылы іске асырылады.

Қырғыздардың мінездері тұрақты емес және дөрекі. Бұл халық түгелге

жуық ашуланшақ, құрметтеуді жақсы көреді, жаңалыққа құмар. Олар ржүрек,

сонымен бірген батыл, жекпе-жекке шебер.

Қырғыздармен негізінен мал, тері, иленген тері, кигіз, т.б. шикізаттармен

айырбас жасалады.

Қырғыз-қайсақтардың Орта Ордасы далалары арқылы Бұхара, Ташкент,

Қоқанд және Қытайға сауда керуендері өтеді.

Капитан Андреевтің 1790 жылғы (Орта жүзде болған кезіндегі,-Ғ.Қ.)

жинақтаған деректеріне сай қырғыздар жиырма жетіге дейінгі рудан тұрады, ал

Сібір жеке корпусы штаб бастығының 1819 жылғы 29 қазандағы Сібір

Генерал-Губернаторына жіберген анықтамалығы бойынша жүйеге қарсы сегіз

аймақтағы сексен төрт болыстық пен ондағы ошақтың саны 537400.

Семипалатинск көпестері және мещандарының Сібір Генерал-

Губернаторына жазған хабарламасына орай ташкенттіктер егін

20

шаруашылығымен айналысу үшін бос жатқан жерлерге орналасуды сұраған

және 1797 жылы оған рұқсат алған.

Семпалатинскіде тіркелген ташкенттіктердің саны 48, өздерін

ташкенттіктер деп есептейтіндер 306 және олардың үйлерінің саны 148.

Сібір жүйесі бойында үш, (атап айтқанда,-Ғ.Қ.) Өскемен заставасынан

басталатын Бұқтарма, Коряковск, Железинск заставалары аралықтарында

Семипалатинск, Омск, Николаевск, Преснегорковск, Петропавловск кеден

орталықтары орналасқан.

1781 жылы қырғыздармен 86750 рубль 68 копеектің тауары

ауыстырылып, оның құны 108434 рубль 50 копеекке жетті.

1799 жылдан бастап керуендер жіберу тоқтатылды, себебі Ресейден келе

жатқан 400 аттан тұратын керуенді Орта Орданың ханы Уәлиханның туған

інілері тонауға ұшыратты, керуен қызметкерлері мен қожайындары ұзақ

мерзімде тұтқында ұсталды. [9]

Қорыта айтқанда, жоғарыда келтірілген ресми деректерде ХҮІІІ

ғасырдың соңы-ХІХ ғасырдың басындағы қазақ халқының тарихынан біршама

ақиқатты мәліметтер берілген. Осындай әр салалы мәліметтер жинау арқылы

Ресей империясы өлкені тұтастай және жылдам өзіне қосуды мақсат етіп

қойғандығы белгілі болады.

Әдебиеттер:

1. ИАОО,Фонд 366, опись 1, іс 2,лл.1-2

2. История Казахстана. Т-3, Алматы., 2000, 558,559 бб

3. Андреев И.Г. Описание Средней Орды киргиз-кайсаков. А., 1998, 6 б.

4. Алексеенко Н.В. Изучение истории населения Казахстана в ХҮІІІ-ХХ

5. вв. Усть-Каменогорск., 2003, 5 б.

6. РГИА, Фонд 1264, опись 1, дело 319, лл.109, 110, 116

7. РГИА, Фонд 1264, опись 1, дело 319, л.125

8. РГИА, Фонд 1264, опись 1, дело 319, лл.109, 110, 116 лл.126, 131-

132,134

9. 8.РГИА, фонд 1264, опись 1, дело 316, пп.12,25

10. РГИА, Фонд 1264, опись 1, дело 319, лл.24,40, 41

21

ВКЛАД Ч.Ч. ВАЛИХАНОВА В ИЗУЧЕНИЕ ИСТОРИИ НАРОДОВ

ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ

Игибаев С.К. доктор исторических наук, профессор

ВКГУ им. Аманжолова

г. Усть-Каменогорск

Ч.Ч. Валиханов четко сформулировал свой план и записал в 1856 г. в

дневнике поездки на Иссык-Куль: «Думать о прошедшем и заботиться о

настоящем» [1, c. 308]

Творческое наследие замечательного сына казахского народа,

выдающегося мыслителя, ученого, просветителя-демократа, дипломата,

поборника прогресса и дружбы с русским и другими народами, отважного

великого путешественника, востоковеда-историка, этнографа, публициста,

фольклориста Чокана (Мухаммед-Ханафии) Валиханова (ноябрь 1835 – 10

апреля 1865 гг.) охватывает самые разные аспекты истории и культуры народов

Центральной, Средней Азии, Казахстана и Западной Сибири.

Доктор исторических наук, профессор, академик Академии истории и

общественных наук РК К.К. Абуев, глубоко исследовавший творчество Ч.Ч.

Валиханова, справедливо утверждает: «...творческое наследие Чокана

Валиханова не подвластно времени, оно как яркая звезда продолжает освещать

«ниву востоковедения»... и сегодня ни один серьезный исследователь истории

Казахстана и Центральной Азии не может обойти имя Чокана Валиханова» [2,

c. 469]. Однако, исторические сведения, приведенные Ч. Валихановым и его

видение о народах Центральной Азии в эпоху древности, средневековья и

нового времени слабо использованы в источниковедческой и

историографической науке Казахстана.

Ч. Валиханов в своих исследованиях затрагивает историю народов,

живших на огромном пространстве Азии в древности и средневековье.

Западный край – Джунгария, нынешний Илийский округ, Семиречье и

озеро Иссык-Куль, утверждал исследователь, как прекрасные стойбища для

кочевых народов, конечно, были любимыми кочевьями их с древнейших

времен. По китайским историям, - отмечает ученый-востоковед, - через эти

места проходили, на этих местах утвердились и сильные орды. За 220 лет до

Р.Х. с границ северо-западного Китая, с Долгой стены двинулись на запад

юечжи и заняли эти места, вытеснив народ сэ, т.е. саков. Вслед за тем являются

усуни и, изгнав юечжей, основывают здесь свою орду. Усуни были народ

сильный, владетели их имели в супружестве китайских принцесс. Семь

столетий жили здесь усуни. В VI веке утвердились тут гаогюй (уйгуры) и после

дулцы (дулу – древнейшее тюркское племя). Мнение Ч. Валиханова

относительно этнической принадлежности юечжи отличается от

общепринятого утверждения, рассматривающего юечжи как восточную ветвь

ираноязычных сакских племен, обитавших на территории Восточного

Туркестана. А, по мнению Ч. Валиханова, юечжи являются тюркским народом:

22

«Нет сомнения, что юечжи, кочевой народ, занявший нынешний Хорезм (где и

ныне кочуют туркмены), и потом распростерший свое влияние на весь Туран,

были тюрки, низвергавшиеся впоследствии на Азию под именем селджуков,

османов, каракойлу и аккойлу. Кангюй и западные дулгасцы тоже утвердились

в Туране, и, по свидетельству китайцев, последние граничили далеко на западе

с Фолинь (Византией)» [3, c. 284].

Ч. Валиханов, рассуждая о древних жителях Иссык-Куля, приводит

следующие сведения: у Абулгази, в сказаниях его о тюрках, озеро Иссык-Куль

является колыбелью тюрков. Огузхан (т.е. правитель гуннов Модэ – И.С.) имел

тоже здесь зимовье, а до Чингиса тут были канглы. «Озеро Иссык-Куль, Чуй и

Талас суть кочевые места канглов», - говорит историограф тюркского древа

[4, c. 28.]. Ученый имел ввиду Абулгазы. По мнению Ч. Валиханова, еще в

древние времена, при сильном господстве кочевого быта часть населения

Илийской долины, Семиречья вела оседлый образ жизни. Первые исторические

известия об этом мы находим в китайской истории – именно, известие о городе

Чигу, который, надо полагать, был на восточном берегу озера Иссык-Куль.

«В средние века оседлость здесь сильно распространилась, особенно в

Илийской долине. Города Алмалык (ныне Туркестанское селение), Хонакай и

Кайнак (существующие теперь) и Алмату (где ныне укрепление Верное) были

изестны по своей торговле и служили станциями на большой дороге, по

которой ходили генуэзские купцы в Китай и кипчаковские послы к великому

хану» [5, c. 332]. Валиханов, исходя из того, что в сильную бурю из озера

Иссык-Куль выбрасывается разная утварь домашнего обихода, предполагал,

что данное озеро образовалось в результате землетрясения, разрушившего

прибрежные города.

Чокан Валиханов, исследовав следы чудских копей – древних выработок

эпохи бронзы в глубине Азии (Казахстана, Южной Сибири и др.) предполагал,

что горным делом занимались не только финны, но и тюрки: «Горное дело не

было исключительным достоянием финской расы. Исторические данные нам

говорят, напротив, более в пользу тюрков, чем финнов, потому что тугю, по

свидетельству китайцев, были рудокопами жужанского дома, при покорении

Сибири одно тюркское поколение было названо кузнецким, потому что оно

исключительно занималось сплавкой руд и снабжало металлическими

изделиями соседних монголов и финнов» [5, c. 333]. Эту версию Ч.Ч.

Валиханова в XVIII веке высказывали ученые В.Н. Татищев и П.С. Паллас.

Большую ценность для истории и истории дипломатии Казахстана

представляют приведенные Ч. Валихановым грамоты китайских императоров

Цянь-Луна (1736-1796), Юнъяня (1796-1820) – известного под именем Цзя-Цин,

Миньина (1821-1850), известного под псевдонимом Дао-Гуан и джунгарского

хонтайджи Галдан-Церена (1727-1745). Он приводит 5 грамот: 1) тарханную

грамоту джунгарского хонтайджи Галдан-Церена, данную казахскому бию и

батыру Малай-Сары, грамота написана по-калмыцки; 2) грамоту императора

Цян-Луна к султану, впоследствии хану Аблаю, на маньчжурском и калмыцком

языках; 3) грамоту того же Цян-Луна к хану Средней орды Валию на трех

23

языках: маньчжурском, калмыцком и на тюркском-мало-бухарском наречии; 4)

грамоту императора Цзян-Цина к хану Валию и сыну его Аббасу, признанному

китайским правительством наследником Валия и гунном (звание – И.С.), на

трех выше указанных языках; 5) грамоту императора Дао-Гуана (Гао-Канана) к

султану Абайдулле на ханское звание, после смерти Валия, на трех языках [6, c.

300].

«Записки об организации поездки в Кашгар», составленные в апреле-мае

1858 г. и отправленные Ч. Валихановым генерал-губернатору Западной Сибири

Г.Х. Гасфорту, раскрывают историю Восточного Туркестана – Малой Бухарии,

роль ходжей, сеидов, шейхов в религиозном веровании, духовной и светской

жизни населения, а также политическую ситуацию в Восточном Туркестане в

20-50-е годы XIX века.

Восточный Туркестан, сообщает Ч. Валиханов, был известен китайцам

еще во втором веке до Р.Х. В 140 [г.] до Р.Х. китаец Джан-Кян доставил первое

обстоятельное известие о народах Западного края. Города Кашгар, Яркенд,

Хотан, Аксу, Уш, Куча, Харашар имели своих царей и, согласно китайской

истории, находились под влиянием индийской цивилизации, и исповедовали

буддизм. При разделе империи Чингиз хана Восточный Туркестан вошел в

состав удела Джагатая, которому отец завещал весь Мавраннагр. Столицей

своей Джагатай избрал уйгурский город Бишбалык. Вскоре преемники

Джагатая перенесли столицу в Самарканд. В начале XIV столетия, когда

Джагатайская орда после смерти Казана (25 государя из дома Джагатая)

разделилась на множество независимых владений под управлением эмиров,

один из принцев джагатайского рода Исенбуга с титулом хана утвердился в

городах Восточного Туркестана. Сын и наследники Исенбуги Туглук-Тимур

является одним из сильнейших владетелей в Средней Азии. В 763 [г.] гиджры

он покорил Мавраннагр и сына своего Ильяс-ходжу оставил в Самарканде,

впрочем, владычество его над Самаркандом было непродолжительным. Спустя

два года сын его был изгнан эмирами Хусейном и Тимуром, впоследствии

известным под именем Тамерлана. Всего более этот Туглук-Тимур замечателен

тем, что первый принял мусульманскую веру и распространил ее в шести

городах [7, c. 10]. В XVI столетии мусульманство окончательно вытесняет

буддизм из пределов Восточного Туркестана.

Влияние ходжей началось в Восточном Туркестане вместе с введением

мусульманства. Впоследствии, - пишет Ч. Валиханов, - когда дом Джагатая

прекратился, то «ходжи сделались и светскими владетелями» [7, c. 11].

Исследователь убедительно показал, как завоеватели Восточного Туркестана

умело использовали разногласия между ходжами, переросшие в враждебные

отношения в борьбе за светскую власть, на примере установления власти

джунгарских ханов в этой стране, поддерживавших то одну, то другую сторону

враждующих партий. «Один из сеидов, потомков Магомета, происходивший в

ближайшем колене от имама Ризы, ходжа Махтуми-Азям приобрел

богословскую известность в Бухаре. Приехавши в Кашгар, он был встречен

народным уважением и получил от кашгарских ханов богатые поместья; а

24

после смерти Махтуми-Азяма сыновья его, Имам-Калян и ходжа Исак-Вали,

были почтены таким же уважением и сделались религиозными патронами

мусульман Восточного Туркестана» [8, c. 127]. Они образовали две партии,

отличавшиеся не столько существом учения, сколько характером и качеством

лиц, стоявших во главе их. Последователи Имама-Каляна назывались ишкия, а

последователи ходжи Исаака-Вали называли себя исакия, а впоследствии,

сторонники Имама-Каляна (Ходжа-и Калян) названы белогорцами, так как

Имам Калян был основателем ветви белогорских ходжей – «актаглык» в

Кашгаре, а единомышленники Исака-Вали стали черногорцами. Ходжа

Мухаммад Исхак-Вали был родоначальником линии черногорских ходжей –

«каратаглык» в Яркенде.

Вскоре по зарождении этих партий проявились и враждебные между

ними отношения, конечно, сперва религиозного характера; но когда круг

каждой партии значительно расширился, когда все население шести городов

разделилось на два неприязненных лагеря, тогда к религиозным распрям

присоединились и стремления к политическому преобладанию. Такое

направление ясно выразилось когда ходжа Аппак, глава белогорской партии,

достиг через посредничество джунгаров светской власти, оно привело

Восточный Туркестан к потере своей независимости, потому что как джунгары,

так и китайцы умели воспользоваться взаимной ненавистью белогорцев и

черногорцев и, поддерживая одну из сторон, успели подчинить всю страну

своей власти.

Кашгарский хан Измаил, ревностный черногорец, принудил Аппака

оставить свое отечество. Ходжа пробрался в Кашмир и оттуда в Тибет,

представился Далай-Ламе и успел так ему понравиться, что тот отправил его к

джунгарскому хонтайдзи Галдану с письмом, в котором просил его, Галдана

(1670-1697), утвердить Аппака в Кашгаре и Яркенде. Галдан, пользуясь этим

случаем, в 1678 году покорил Малую Бухарию и сделал Аппака своим

наместником, назначив ему столицей Яркенд, а семейство кашгарского хана

увез пленным с собой в Илю, где поместил их в мусльманском городе Кульдже.

Далай-Лама был так доволен послушностью Галдана, что «почтил его титулом

бошекту (благословенного)» - бошокту [8, c. 128].

С этого времени до покорения Малой Бухарии китайцами страна

находилась под владычеством джунгаров, которые во внутренне управление

вовсе не вмешивались, а ограничивались данью четыреста тысяч тяньга в

месяц. Внутренне управление имело с древнейших времен ту же иерархию, как

и теперь: каждый город имел хакима, правителя, ишкагу – его помощника,

шанбеги, газначи, тысячников, сотников и т.д. Вследствие этого внутренние

раздоры и борьба партий продолжались.

Джунгарские правители Цэван-Рабдан (1697-1727), Галдан-Цэрен (1727-

1745), опираясь на черногорцев, держали в подчинении города Восточного

Туркестана: Яркенд, Хотан, Кашгар, Аксу, Янысар и Турфан с их окрестными

селениями. В 1720 году Цэван-Рабдан «возвратил Даниель-ходжу» в отечество

с уполномочием управлять шестью городами. …По смерти Даниель-ходжи,

25

Галдан-Черен воспользовался случаем, чтобы разделить власть в Малой

Бухарии, и потому прислал грамоты и печать детям его, определив старшему

Ходже Джагану – Яркенд, второму , Юсуфу – Кашгар, третьему, Аюбу – Аксу и

младшему, Абдулле – Хотан. Из них особенно был известен кашгарский Юсуф.

Мать его была дочь калмыкского нойона» [8, c. 129].

Черногорец Юсуф Ходжа, воспользовавшись ослаблением Джунгарского

ханства, в период кратковременного правления Даваци (1753/54 – июль 1755), в

1754 году подняв восстание против угнетателей, стал независимым

мусульманским владетелем Кашгара, Яркенда, Хотана. Однако «независимость

трех городов, сложивших джунгарское иго, продолжалось весьма недолго»

[8, c. 131]. Отложился и Янысар.

Последний джунгарский хан Амурсана (1755 – 21 сентября 1757),

победив своего соперника Даваци с помощью китайской армии и утвердившись

в Или, начал думать о возвращении в зависимость отложившихся городов:

Кашгара, Яркенда и Хотана. Послать большое войско Амурсана находил

невозможным и он прибегает к помощи белогорской партии. Бурханеддин и его

сподвижники – представители белогорцев, придерживаясь ориентации Китая,

кровавым путем, через казни и убийства черногорцев «достигли снова

всеобщего преобладания» [8,c.135]. Белогорцы также были разбиты во время

восстания маньчжурским военачальником Чжао Хойем (1708-1764),

командовавшим цинскими войсками. Об этом писал Ч. Валиханов:

«Впоследствии Бурханеддин, соединившись с братом своим Ханходжей,

подняли в 1758 году восстание, которое хорошо известно из китайских

историков. После трехлетней упорной войны Бурханеддин и Ходжа Джаган,

разбитые илийским цзян-цзюнем Чжаохой и помощником его Фудя, бежали в

Бадахшан, где и были убиты правителем этой страны Султан-шахом, а головы

их представлены в китайский лагерь. Из всей фамилии Аппаков спасся один

малолетний сын Бурханеддина – Сарымсак, или Саали-ходжа, из остальных:

четыре убиты в сражении, двое попались китайцам и отведены в Пекин. Это

случилось в 1758 году.

С этого времени Малая Бухария сделалась провинцией Китайской

империи. Чтобы упрочить свои завоевания в Западном крае, китайцы основали

в 1764 году на реке Или на месте, где был курень джунгарских ханов, город

Хой-Юан-Чен, известный у нас под названием Кульджи (коммен: правильно

Хойюань-Чэн-город или Кульджа, основан в 1763 г.)» [8, c. 135-136].

К Восточному Туркестану, оказавшему сопротивление, китайцы

отнеслись осторожно: сохранялось внутренне управление, в крупных городах

располагали военные гарнизоны, для охранения границ поставлены пикеты, для

быстроты сообщения устроены станции. Шла колонизация края.

Восстание жителей Уш-Турфана было жестоко подавлено и город был

совершенно истреблен.

Многие ходжи переселились в Коканд. Китай, опасаясь ходжей, вступил в

сношение с кокандским Омар Ханом (1809-1822). Китайское посольство при

26

помощи даров убедило хана «подвергнуть строгому надзору ходжей и

обязалось ежегодно давать за то кокандцам по двести ямб» [8, c. 141].

Сын белогорца Сарымсак ходжи, Джангар-ходжа, 1783 года рождения,

человек предприимчивый и умный, по характеристике Ч.Ч. Валиханова,

познакомившись с состоянием Китая, зная преданность к ходжам туркестанцев,

решился поднять восстание. Пользуясь смертью хана Омара в 1822 году,

Джангир бежал из Коканда в кочевья кыргызов и там начал готовиться к

походу на Кашгар. Таким образом, «Джангир положил основание постоянным

восстаниям, которые не прекращаются до сих пор. Они известны у китайцев

под названием «ходжамских» бунтов, а у азиатцев – под почетным названием

«газата» [8, c. 141]. Инициативу Джангира поддержали кыргызские вожди

Амантай, Тайлак и другие. Китайский отряд, численностью 500 человек,

отправленный для наказания Джангира и его сторонников, был разбит на

территории Кыргызстана, в узком проходе. «Бий Чибылды из рода бассыз

атаковал их так стремительно, что только один мог спастись, а остальные были

изрублены вместе со своим генералом» [8, c. 142].

Джангир стал действовать решительнее. Он известил о своей победе

кокандского хана, уратюпинского владетеля и кундусского эмира и разослал

своих агентов в кочевые племена узбеков, казахов и кыргызов. Весь 1825 год

прошел в приготовлениях. Кашгарские эмигранты, кокандские сипаи, узбеки

колен юз, кипчак, тюрк и горные таджики в черных костюмах спешили под

знамя Аппаков.

В мае 1826 года войско Джангира, доходившее до двухсот тысяч человек,

плохо вооруженное, имевшее несколько пушек, установленных на спине

верблюдов, и обыкновенные ружья, на равнине Давлетбах, на правом берегу

Тюмени разбило наголову китайцев, вышедших из Кашгара на встречу под

командованием илийсого цзян-цзюня. Китайцы отступили и заперлись в своей

цитадели в Кашгаре, численностью «по одним сведениям, из десяти, а по

другим – из восьми тысяч» [8, c. 143].

Джангир ходжа при радостных криках народа вступил в Кашгар, принял

титул сеида Джангир-султана и учредил придворные и важные чины по образцу

кокандскому. Джангир сумел привлечь на свою сторону не только черногорцев,

но и воинов не мусульман: «Джангир умеренной политикой сумел привязать к

себе самых усердных приверженцев китайского правительства, и многие беки

разделяли впоследствии все его бедствия; народ питал к нему неограниченную

любовь. Наконец, Джангир старался привязать к себе и черногорцев, давая им

должности. Если верить рассказам, то калмыки пришли в такое брожение, что

китайцы отказались употребить их против ходжи, ибо они дезертировали в

больших массах. Мусульманское население в городах, оставшихся у китайцев,

даже в самой Кульдже, начало думать об избавлении» [8, c. 143].

Ч. Валиханов выделил основные причины поражения освободительной

борьбы в Восточном Туркестане под руководством Джангира. Ходжа медлил,

не развив достигнутые успехи: Если б Джангир, после взятия Кашгарской

крепости двинулся прямо на Аксу, то, конечно, весь Восточный Туркестан был

27

бы в его руках, и даже Кульджа // подверглась бы опасности. Джангир в ходе

войны также не нашел компромисса с кокандским ханом и, в конечном счете,

это привело к раздорам в войсках ходжи. В июне месяце пришел кокандский

хан с 15 тысячами войска; он жаждал славы и не мог быть равнодушным

свидетелем этих происшествий. Неизвестно почему Джангир встретил его

весьма неблагосклонно, так что хан, предоставленный собственным средствам,

сделал несколько штурмов на китайскую крепость и потерял до одной тысячи

человек своих солдат. Через 12 дней вернулся он обратно и начал бить монету с

титулом гази.Семьдесят тысяч китайцев, прибывшие в Аксу, после нового года

выступили в Кашгар. Ополченцы Джангир ходжи, состоящие из городов

Кашгара, Яркенда, Хотана, а также из среднеазиатских волонтеров, кыргызов,

таджиков, вспомогательных отрядов из Кундуза, Уратюпы, встретили

неприятеля. Китайцы в ходе сражения использовали артиллерию и применили

военную хитрость: Солдаты из провинции Сычуень [Сычуань], одетые в чалмы

и кокандские халаты, смешались с ополченцами Джангира и произвели в них

беспорядок. Кокандцы первые пришли в замешательство и обратились в

бегство, а за ними и все ополчение, так что ходжа едва успел спастись в горы,

потеряв владычество, продолжавшееся девять месяцев.

Китайцы отправили для преследования Джангира большой отряд,

который приближался к городу Ош. Джангир, собрав полчища кыргызов, снова

сразился с китайцами и изрубил их. Это был последний его подвиг. Изменники,

обманом захватив Джангира, передали его в руки китайской власти. Он, как

мятежник, был убит.

Ч.Ч. Валиханов подчеркнул значение восстания под руководством

Джангир ходжи: «Восстание Джангира, окончившееся в 1828 году, хотя

продолжалось всего девять месяцев, имеет чрезвычайное значение по своим

последствиям. Свои набеги Джангир облек в законную форму домогательств

претендента, ищущего наследственные права, а имя «газата» - священной

войны возбуждало сочувствие фанатических мусульман Средней Азии»[8, c.

144].

После джангирского восстания, - отмечал Ч.Ч. Валиханов, - «кокандцы

приобрели то политическое влияние, которым они пользуются ныне» [8, c. 145].

Китай рассматривал Коканд как враждующее государство. Наместник

Синьцзяна На Яньчэн, чтобы наказать кокандского хана за участие в восстании,

решил арестовать всех кокандских купцов как мятежников и прервать торговые

связи с Кокандом. Китайцы, прекращая торговлю с Кокандом, приглашали

бухарцев привозить свои товары. Средняя Азия и Афганистан пользовались

тогда чаем, привозимым через Коканд из Кашгара. В 1829 году, стесненные в

торговле чаем, кокандцы во главе с Мадали ханом решились открыть себе

торговлю силой, с оружием в руках. Кокандский хан в войне с Китаем

использовал также авторитет ходжей среди населения Восточного Туркестана.

Он вызвал тайно от бухарского эмира ходжу Мäд-Юсуфа, старшего брата

Джангира, постоянно жившего в Бухаре. Мадалихан обещал Юсуфу возвести

его на престол предков.

28

В сентябре 1830 года Юсуф ходжа с войсками, собранными Мадали

ханом, численностью до сорока тысяч человек, при десяти замбураках на

верблюдах под начальством самого минбаши Хаккулы, тестя ханского Мäд-

Шарифа, и ташкентского кушбеги Ляшкара выступил в поход. Китайцы были

разбиты. Минбаши Хаккулы взял Кашгар и ввел Мäд-Юсуф ходжу в

управление. Кушбеги Ляшкер овладел Янысаром, Яркендом и Хотаном,

прошел до Аксу. Китайские войска находились в Карашаре. Враждебные

действия бухарского эмира заставили кокандского хана отозвать Хаккулы,

занятого осадой Кашгарской цитадели, и в ноябре кокандские войска

возвратились обратно. Мäд-Юсуф ходжа, видя невозможность удержаться

одному и будучи человеком миролюбивого характера, возвратился также в

Коканд. Владычество его продолжалось ровно девяносто дней.

В 1831 году, весной приехали в Коканд послы с предложением о мире. В

результате переговоров был заключен договор с Китаем, который приносил

прибыль Кокандскому двору, укрепив позицию Коканда в Восточном

Туркестане. Согласно Пекинскому договору пошлина с товаров, привозимых в

города Восточного Туркестана: Уш-Турфан, Кашгар, Янысар, Аксу, Яркенд и

Хотан предоставляется кокандцам; для сбора этой пошлины кокандцы будут

иметь в каждом из вышеупомянутых городов торгового пристава – «аксакала»

под главным надзором кашгарского пристава, который «должен быть вместе с

тем и политическим представителем своего владетеля; третье, все иностранцы,

приезжающие в Шесть городов, должны зависеть от кокандских приставов в

административном и политическом отношениях. С своей стороны кокандцы

обязаны наблюдать за ходжами и не дозволять им выезжать за границы своего

владения, а в случае бегства подвергать заточению» [8, c. 147].

Восстание Восточного Туркестана в 1825 и 1830 годах и последствия их, -

утверждал Ч. Валиханов, - нанесли китайцам такой удар, от которого до сих

пор они не могут оправиться; разъездная граница не посещалась китайцами с

1825 года, и для следования войск избран другой путь через Музартский

ледник. Кокандцы, подчинив в 1831 г. кыргызов, опоясали границы Восточного

Туркестана до самого Хотана; в 1832 году на Нарыне основано было

кокандцами укрепление Куртка, а потом на Памире – Ташкур-ган.

Взаимоотношения Коканда с Китаем, установленные в 30-х годах XIX

века, вполне удовлетворяли интересы кокандцев. Они пользовались разными

привилегиями в Западном Китае. ¼ часть населения городов Восточного

Туркестана подчинялась им, и поэтому Коканд принимает меры к прекращению

набегов ходжей и усиливает за ними надзор. «До 1846 года Восточный

Туркестан пользовался совершенным спокойствием под управлением

Хакимбека Зурдуна, человека справедливого, защищавшего интересы народа

перед китайским правительством» [8, c. 148].

В 1845 году начались смуты в Коканде с возведением на ханство

четырнадцатилетнего Худояра. Беспорядки в Коканде отражались и в Кашгаре.

Ходжи, воспользовавшись ослаблением контроля за ними, с небольшими

силами подступили осенью 1847 года к Кашгару. Китайцы, сделавшие вылазку

29

из Кашгара, были разбиты, обратились в бегство и, преследуемые ходжами,

были потоплены в р. Кызыл. На второй неделе кокандцы открыли ворота

ходжам.

Восстание это под названием «бунта семи ходжей», потому что в нем

участвовало семь человек из фамилии Аппаков; старший из них Ишанхан-тюре,

известный более под именем Каттахана, был провозглашен владетелем, а

другие ходжи назначены правителями в окрестные селения.

Ишанхан тюре (он же Каттахан), Валихан тюре и Кичикхан тюре были

сыновьями Юсуф ходжи, сына белогорца Сарымсак ходжи.

Владычество семи ходжиев началось грабежом домов беков. Они,

воспитанные в Коканде, не соблюдали обычаев своих соотечественников.

Ишанхан тюре, глава восстания 1847 года, был человек слабый, недалекого

ума, не приближался к народу. Ополчение Каттахан ходжи, отправленное для

взятия Яркенда, было разбито наголову войском Китая. Каттахан поспешил в

Кашгар, но жители этого города, недовольные предпочтением, которое он

оказывал анджанцам, и обремененные большими налогами, заперли городские

ворота. Сделавши несколько стычек с китайцами, ходжа бежал в Коканд, а

китайцы без усилия заняли Кашгар.

В 1847 году, по предложению китайцев, снова были возобновлены с

кокандцами торговые и политические отношения на прежних условиях.

Кокандцы стали мало обращать внимания на действия ходжей, так как их

действия еще более утверждали влияние кокандцев в Кашгаре. В 1855 и 1856

годах Кичик хан тюре (т.е. принц) и Валихан тюре предпринимали неколько

нападений, но по малочисленности своих отрядов не могли проникнуть через

границы пограничных пакетов.

В 1857 году произошло последнее восстание под руководством Валихана

ходжи. Валихан-тюре, человек энергичный, неглупый, но подвержен курению

хашиша и жесток». Валихан тюре, взяв Кашгар под именем сына Джангира

«Бузрукхан-тюре», учредил звание минбаши, в которое возвел кокандского

аксакала Нурмухамеда. Восстание распространялось быстро. Ходжа за

короткое время собрал войско из семидесяти тысяч сипаев (кавалерии) и

четырех тысяч сарбазов (пехоты), кроме ополчений. Ходжа имел артиллерию

из восьми пушек. Пушки выливались в самом Кащгаре и не отличались

качеством. По словам очевидцев войска его были гораздо лучше устроены и

вооружены, чем даже у бухарского эмира, который в этом отношении считается

в Средней Азии образцом. Валихан беспрестанно увеличивал налоги и новые

подати солдатам. Город Янысар был взят ходжей, но не смог он взять

китайскую крепость в Кашгаре.

Валихан ходжа, вместо кашгарских обычаев, силой устанавливал

кокандские. Кашгарцы были оскорблены тем, что на высшие должности в

войске и при дворе назначались анджанцы. Ч.Ч. Валиханов описал

кровожадную наклонность ходжи. Несмотря на материальные силы,

поддерживавшие владычество ходжи, нужно было однако же много терпения и

преданности со стороны кашгарцев, чтобы вынести в продолжение ста десяти

30

дней все жестокости и несправедливости этого тирана. …мания его была жажда

крови, он не мог пропустить дня, чтобы собственноручно не изрубить

несколько человек. На берегах реки Кызыла он воздвигнул пирамиду из

человеческих голов… Многие значительные лица сделались жертвой его

лютости.

В числе без причин казненных в Кашгаре ходжей летом 1857 года «был

никто другой, как ученый прусский путешественник Адольф Шлагинвейт.

Имущество его и бумаги достались в руки ходжи и судьба их неизвестна» [8, c.

153]. Кашгар представлял собой огромное лобное место, где повсюду валялись

трупы. И поэтому кашгарцы, услышав о движении из Или огромного

китайского войска, обрадовались, считая их как освободителей от этого, все

парализующего ужаса. Народ отвернулся от Валихан тюре. Он со своими

приближенными бежал в горное владение Дарбаз. Владелец Дарбаза Измаил-

шах обобрав все, что привез ходжа из Кашгара, а его выдал кокандскому хану.

«Китайцы, занявши Кашгар, - утверждает Ч. Валиханов, -

неистовствовали не менее Валихана. До августа месяца 1858 года

продолжались военные экзекуции китайцев, так что в продолжение почти двух

лет Кашгар был театром кровавых сцен, пыток и казни. Торговля в это время

оставалась без движения. …Хлебные поля были вытравлены, и на всех пашнях,

садах и огородах паслись калмыкские табуны» [8, c. 156].

Валихан ходжа и другие сеиды пользовались привилегией как потомки

святого Мухаммеда. Они, по закону, не подвергались смертной казни,

телесному наказанию, освобождались от всех повинностей и налогов.

Худоярхан, не имея прав наказать Валихана и других ходжей ограничился

установлением надзора за ходжами и приказал пограничным кокандским

городам, чтобы каждом ходжу, который выедет за город более десяти верст,

вернуть под конвоем в Коканд. Это решение отвечало интересам Китая. В 1858

году Китай разрешил кокандцам иметь своего аксакала в Восточном

Туркестане и открыть торговлю на прежних основаниях. Богдыханское

правительство, предоставив обширные привилегии кокандцам, требовало «от

них одного – иметь надзор за ходжами и не дозволять им предпринимать газат»

[8, c. 185].

Ч.Ч. Валиханов заметил отличие Восточного Туркестана в понимании

мусульманской веры от других стран Востока. В Восточном Туркестане

«мусульманизм должен был подчиняться местным обычаям страны и ослабить

свои фанатические оковы; одна уже свобода женщин – явление, которое не

встречается в других мусульманских странах, служит достаточным тому

доказательством» [8, c. 157]. Ч.Ч. Валиханов также описал сильные и слабые

стратегические пункты западной части Китая.

Кыргызы, - отметил Ч. Валиханов, - как соседи принимали участие во

всех смутах, потрясавших Восточный Туркестан с XVI века, так как они

своими кочевками огибают границы Восточного Туркестана от Аксу до Хотана.

Кыргызы были и будут деятельными участниками ходжей. Основной принцип

31

Китайской империи - «не допускать иностранцев в свои владения –

распространяется в Восточном Туркестане на англичан и русских…» [8, c. 193].

В 50-х годах XIX века Россия не имела прямых торговых сношений с

Восточным Туркестаном, хотя с 1800 годов правительство постоянно обращало

свое внимание на эту страну. Прямая торговля шла с Кульджой и Чугучаком.

Ч.Ч. Валиханов в работе «О Кокандском посольстве» раскрывает

дружественные взаимоотношения России и Китая в 30-х годах XIX в. В 1831

году 24 апреля прибыл в пограничный отряд на урочище Акмола посланец

кокандского хана ходжа Мир-Курбан Судюр Каюмов из сословия улемов,

бывший прежде в 1828 году в Петербурге, с женой, двенадцатью чиновниками

для личного свидания с государем. Посольство добралось через Тобольск в

город Петропавловск. В результате переписки вице-канцлер К.В. Нессельроде

сообщил генерал-губернатору Западной Сибири В. Вельяминову о том, что,

принимая во внимание «более всего враждебные отношения Кокана к Китаю в

то время, когда с последним имеет дружественные отношения и самую

выгодную торговлю – признал сообразно с обстоятельством отклонить это

посольство от прибытия в Петербург. Потом под предлогом холеры, которая

свирепствует здесь, принять его в Тобольске, взять грамоту и отправить в

Петербург» [9, c. 309]. Начальник штаба генерал-майор Броневский 28 июня

1831 г., прибыв в Петропавловск, посетив посланца, узнал о цели посольства и

написал секретный рапорт генерал-губернатору Западной Сибири генералу-от-

инфантерии Вельяминову В. Цель посольства кокандского хана:

«исходатайствововать помощи от государя императора против китайцев, [в

частности] артиллерии с офицерами и прочих пособий, ибо владельцу

завершить войну не по силам, страшится [ее последствий]» [9, c. 308]. Посол

сказал С.Б. Броневскому об личном участии кокандского хана в 1830 году в

освобождении Кашгара и одержанной победе над китайским войском. Хан, не

удержав Кашгар, вывел до ста тысяч семейств и поселил их ниже Ходженда на

Сырдарье на урочище Дальварзы с десятилетней льготой. Хан Кокандский,

обрадованный успехами своего оружия, решился уведомить о том Россию и

отправил посольство. Российский император счел неуместным прием

кокандского посла, учитывая поступок хана. Он, отправляя посольство,

приманил к себе Саржана Касымова, который ранее присягнул императору и в

то же время объявил себя покровителем столь значительного числа казахов,

входящих в состав Акмолинского, Баян-Аульского, Каркаралинского округов.

Ч. Валиханов высказал свое мнение о торговле с Китаем по южному

направлению: со временем казахи Большой орды и кыргызы могут подобно

ордынцам сибирских казахов заняться извозом, и настоящее затруднение

устраняется.

Представляют большую научную ценность маршруты городов,

населенных пунктов, собранные им во время его путешествия в Кашгар, а

также таблицы торговых операций.

Китайцы, - писал Ч. Валиханов, - после успешного покорения Джунгарии

и Восточного Туркестана распространили свои виды и на кочевые племена,

32

сопредельные с Джунгарией. Владельцы этих земель пришли в такой страх, что

забыли на время междуусобные раздоры и стали составлять союз, во главе

которого явился Ахмет-шах, владетель Кандагара, основатель династии

дураниев, как сильнейший владетель в Средней Азии. В 1763 году Ахмет с

сильным войском – 33 сана (в каждом сане 10 тысяч человек) и с артиллерией

стал между Коканом и Ташкентом и вступил в переговоры с китайцами. Пока

шли переговоры, от Ахмета было послано приглашение на «газат» - войну за

веру – и к казахским ханам Нуралы и Абульмамбету с приглашением помогать

против китайцев, которые наступали на южные границы. Ахмет-шах после

смерти Надир-шаха (1747 г.), отторгнул от Персии провинции, лежащие от

Герата, Lalungu основал Королевство Ауганское и распространил свою власть

до Индийского моря на восток, на весь Пенджаб и Кашмир. Столица его была в

Кандагаре. Ахмет умер в 1773 году.

В исследованиях Ч.Ч. Валиханова средь многочисленных актуальных

проблем истории Казахстана заметное место занимает сложение казахской

народности, образование Казахского ханства и определение этнонима «казах».

Валиханов старался установить время сложения казахского народа на

основе использования народных преданий. Предания казахов, - заметил

исследователь, - занимают почетное место по своей чрезвычайной простоте,

ясности и по отсутствию сверх естественного и баснословного и во многом

подтверждаются известиями Абульгази и особенно [«Джами'ат-таварих»],

которая замечательна уже тем, что написана кайсаком. Алаш, согласно

казахским преданиям, был объединителем союза казахов: «Предание говорит

определеннее: Аксак-Темир (Тамерлан) в первый свой поход на Тохтамыша,

проходя через кочевье казахов Каракума, заметил их, разгромил их улусы и

повесил двух ханов – Амета и Самета и отправил к ним для распространения

истинных правил веры и для искоренения шаманства учителей машаиха»[10, c.

159]. Амет и Самет по Жалаири, первые казахские ханы, казненные Тимуром во

второй половине XIV века[11, c. 372]. Ч. Валиханов перевел на русский язык

наиболее интересные места для истории «Сборник летописей» (Жалаири –

«Джами'ат-таварих») и извлечения из сборника широко использовал для

обоснования ряда своих положений. И он одним из первых отметил

историографическое значение этого произведения [12, c. 228-249].

По мнению Ч. Валиханова, сложение казахского народа и время

правления Алаш-хана приходится к середине XIV века. «Начало народа казаков

или алач, как казаков, предание это определяет довольно положительно: если

Тамерлан в первый свой поход в 1392 году на Тохтамыша убил детей Алача и

первого хана казачьего, то приблизительно можно полагать, что сам Алач мог

жить в середине XIV столетия. …Начало союза Алач, татарских казаков, как

казачества, я принимаю вполне и думаю, что миф киргизский о Алаче и Аласе,

как выражение этого начала, имеет основание. У народов азиатских свобода и

независимость могли обусловливаться только в лице отдельного хана и своего

родоначальника. Усиление казаков союзом разных выбежавших племен от орд

33

Кипчаковской и Туркестанской, конечно, делалось и образовалось постепенно,

исподволь» [10, c. 151-152].

Ч. Валиханов высказал свое мнение о времени образования казахского

народа очень конкретно и связывал этот исторический процесс с XIV веком.

«Народ казак (так называли себя мы) образовался от союза разных племен

турецких и монгольских во время междоусобий в орде, начавшихся тотчас

после смерти Бердибека, а не народ древний, о котором писал Фирдоуси».

Каждый потомок Батыя хотел быть ханом и иметь народ: так, я думаю,

образовались ханство Крымское, Казанское, орда Чорайгаковская, союз

узбеков-шейбанов и казаков» [13, c. 164]. По мнению исследователя, в тот

период этноним «казах» был еще не устойчив и «общего народного названия,

как можно догадаться, не имели; каждое племя сохраняло свое название,

например, кунраты, найманы, кипчаки и пр.»[ 13, c. 167]

Ч. Валиханов дал следующее определение понятию «казах»: «Имя казак,

которое, как можно полагать, из Шейбани-намэ, в то время имело значение

довольно почтенное и означало возвышенность духа, здравость –

соответствовало европейскому рыцарству. Кочевой степняк, для отличия от

своих городских родовичей-соседей, узбеков и ногайцев, гордился именем

казака – свободного степняка, кочевого человека» [10, c. 152]. В древности

слово казак встречается в смысле вольный и вольница; я, - подчеркивает Ч.

Валиханов, - «не смею [в этом] сомневаться» [14, c. 286].

Друг Ч.Ч. Валиханова Г.Н. Потанин (1835-1920), великий

путешественник, исследователь Центральной Азии в своих воспоминаниях

писал: Чокан принадлежал к числу тех исключительных натур, которые, как

метеор, являются в наш мир только на короткий срок, чтобы своей

оригинальностью скрасить жизнь более или менее тесного круга людей,

приходивших с ним в общение. Он имел нежное сердце и острый ум. По

политическим взглядам он принадлежал к крайним либералам.

Из литературных имен наибольшее обаяние на него производили Байрон,

Гейне и Лермонтов, с которым у него было кое-что родственное. Г.Н. Потанин

заметил, что у Валиханова была изощренная наблюдательность, и он любил

преследовать пошлость в людях своими насмешками. Он был слишком

европеец. Эта привязанность к Европе не отрывала его от его народа, напротив,

европейский дух, в котором он воспитывался, обязывал его смотреть на себя

как на слугу своего казахского народа. «Он говорил про себя, что он любит

свой народ и чувствует, что он любит также и Россию» [15, c. 94]. Задачей

своей жизни Валиханов считал служение казахскому народу, защиту его

интересов перед русской властью и содействие его умственному возрождению.

Но если бы у Валиханова была казахская читающая публика, может быть, в

лице его казахский народ «имел бы писателя на родном языке в духе

Лермонтова и Гейне»[15, c. 94]. Во время учебы в Омском кадетском корпусе

Чокан, - по воспоминаниям Г.Н. Потанина, - превосходил своих товарищей в

знаниях и «в том числе и для меня был «окном в Европу»» [16, c. 354]. Г.Н.

Потанин заметил, что «в сердце Чокана любовь к своему народу соединялась с

34

русским патриотизмом; в шестидесятых годах общерусский патриотизм не

отрицал местного областного и инородческого, и два патриотизма, общий и

частный, легко уживались в одном человеке» [17, c. 335]. Г.Н. Потанин

подчеркнул, что Ч.Ч. Валиханов любил свой народ. Он хотел ему добра, и

служить будущему своего народа было его мечтой.

Литература:

1. Валиханов Ч.Ч. Дневник поездки на Иссык-Куль // Собр. соч.: в 5 т. – Т.

1. – Алма-Ата, 1984. – С. 306-357.

2. К.К. Абуев «Неизведанный мир Чокана Валиханова» Очерк // Чокан

Валиханов. Энциклопедия. Посвящается 175-летию со дня рождения.

«Әрекет», Кокшетау. – 2010. – 512 с.

3. Валиханов Ч.Ч. О западном крае Китайской империи // Собр. соч.: в 5 т.

– Т. 2. – Алма-Ата, 1985. – С. 272-303.

4. Валиханов Ч.Ч. Записки о киргизах // Собр. соч.: в 5 т. – Т. 2. – Алма-

Ата, 1985. – С. 7-89.

5. Валиханов Ч.Ч. Очерки Джунгарии // Собр. соч.: в 5 т. – Т. 3. – Алма-

Ата, 1985. – С. 325-355.

6. Валиханов Ч.Ч. Черновой набросок о древних грамотах // Собр. соч.: в 5

т. – Т. 3. – Алма-Ата, 1985. – С. 300-304.

7. Валиханов Ч.Ч. Записки об организации поездки в Кашгар // Собр. соч.:

в 5 т. – Т. 3. – Алма-Ата, 1985. – С. 7-13.

8. Валиханов Ч.Ч. О состоянии Алтышара или шести восточных городов

Китайской провинции Нан-Лу (Малой Бухарии) в 1858-1859 годах //

Собр. соч.: в 5 т. – Т. 3. – Алма-Ата, 1985. – С. 97-218.

9. Валиханов Ч.Ч. [О Кокандском посольстве] // Собр. соч.: в 5 т. – Т. 3. –

Алма-Ата, 1985. – С. 308-312.

10. Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Собр. соч.: в 5 т. – Т. 2. –

Алма-Ата, 1985. – С. 148-166.

11. Валиханов Ч.Ч. Комментарий // Собр. соч.: в 5 т. – Т. 2. – Алма-Ата,

1985. – С. 371-372.

12. Валиханов Ч.Ч. Извлечения из Джами'ат-таварих // Собр. соч.: в 5 т. –

Т. 1. – Алма-Ата, 1984. – С. 228-249.

13. Валиханов Ч.Ч. Письмо профессору Березину // Собр. соч.: в 5 т. – Т. 1.

– Алма-Ата, 1984. – С. 163-172.

14. Валиханов Ч.Ч. [О формах казахской народной поэзии] // Собр. соч.: в

5 т. – Т. 1. – Алма-Ата, 1984. – С. 280-286.

15. Потанин Г.Н. Чокан Чингисович Валиханов // Валиханов Ч.Ч. Собр.

соч.: в 5 т. – Т. 1. – Алма-Ата, 1984. – С.90-94.

16. Потанин Г.Н. Биографические сведения о Чокане Валиханове//

Валиханов Ч.Ч. Собр. соч.: в 5 т. – Т. 5. – Алма-Ата, 1985. – С. 346-368.

17. Потанин Г.Н. В юрте последнего киргизского царевича // Валиханов

Ч.Ч. Собр. соч.: в 5 т. – Т. 5. – Алма-Ата, 1985. – С. 314-335.

35

АКАДЕМИК М.Қ.ҚОЗЫБАЕВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ АЗАТТЫҚ

КҮРЕСІНІҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Садықов Тілеген Садықұлы

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ,

Тарих факультетінің профессоры, т.ғ.д.

Набиев С.Т.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Тарих факультеті,

Еуразиялық зерттеулер кафедрасының докторанты, Астана қаласы

nabiev-92@mail.ru

Отандық тарихшылардың ХХ ғ. 90 жылдарынан бастап ұлт тарихындағы

қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы өзекжарды тақырыбы болса, соны

алдымен көтерген көшбасшылардың бірі академик М.Қ.Қозыбаев болатын.

Себебі, тәуелсізідіктің дәмі аузына келген, еркіндікті сезінген зерттеушілердің

жаңа легі үшін келешектегі зерттеулерге бағыт сілтеуге және тарихымыздың

«ақтаңдақ» беттерін анықтауға М.Қ.Қозыбаев бастаған тарихшылардың аға

буыны аса кәсібилікпен келді, жауапкершілікті сезіне білді. Соның көрінісі

ретінде өздері бас болып күрмеуі қиын тақырыптарға қалам тартты.

Академик М.Қ.Қозыбаевтың 1969 жылы 4 маусымда қорғаған «Қазақстан

Коммунистік партиясы Ұлы Отан соғысы жылдарында» атты докторлық

диссертациясында замана ызғарынан қаймықпай тарихи ақиқатты алға

тартуының өзі кейінгі жылдары ғалымның теориялық білімінің шыңдалуына

септігін тигізсе, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында әлде қашан пісіп-жетілген

батыл әрі тың тұжырымдарды өмірге әкелді.

Аталған зерттеуінде ғалымның көтерген мәселесінің бірі кеңестік

саясаттың салқынымен қордаланып қалған – ұлт мәселесі еді. Соғыс

жылдарында тыл жұмысына қазақтан адам алынуына ол арнайы тоқталып, 1916

жылғы патшаның маусым жарлығындағыдай жергілікті халықтың мүддесімен

санаспаушылықтың орын алғандығы батыл көрсетілді. Еңбекке жарамды

азаматтардың жаппай мобилизацияға ілінуі салдарынан ауыл

шаруашылығындағы ауыр еңбекке қариялар мен әйел бала-шағалардың жегілуі

патриоттық ұлтшылдықтан гөрі шарасыздықтан туғандығын ғалым кеңестік

тарихнамада алғаш рет көрсетіп мәскеулік әріптестерінің назарын аударды.

Ұлттың азаттық күресі көсемсіз болмайтынын жете түсінген ғалымның

ұлтжандылығын көрсеткен тағы бір қыры 1983 жылдың 9 тамызында Қазақстан

Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросында «Қазақ КСР» қысқаша

энциклопедиясына А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Шоқай

және т.б. қазақтың арда туған арыстарының өмірбаянын енгізу туралы мәселе

қойуы еді. Өкінішке орай, Манаш Қабашұлының ол кездері жазу түгілі,

есімдерін айтуға тиым салынған қазақтың біртуар перезенттерінің атын

жаңғырту ниетін партия басшылығы өткізбей тастады.

1986 жылы ҰҒА Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология

институтына бөлім меңгерушісі, көп кешікпей осы айтулы ғылыми-зерттеу

36

мекемесінің директорлығына тағайындалған Манаш Қабашұлы одақ деңгейінде

танылған ғалымдығымен қоса ғылыми жұмыстарды ұйымдастыру ісінде де мол

тәжірибе жинаған кәсіби басшы болып қалыптасқан болатын. Сөйтіп, 1987

жылғы ақпанда «ақтаңдақ» термині алғаш рет қолданысқа түсті. Оның қолдану

аясы бірте бірте кеңіп, Отан тарихының көптеген кезеңдерін қамти бастады.

Сол сияқты ғалым ақтаңдақтар қатарына қазақ халқының этногенезі,

қазақ халқының жоңғарларға қарсы ұлт азаттық қозғалысы, ұлттың көне

мәдениет тарихы, Қазақстанның Ресейге қосылу тарихы, көшпенділер

өркениеті, қазақ халқын күшпен отырықшыландыру әдістері мен шежіре

мәселелерін жатқызды. Кеңестік дәуірдің құрдымға кетіп бара жатқандығына

көз жете бастаған тұста тарихшылар әулетіне көсемдік еткен Манаш Қабашұлы

Қазақ мемлекеттігі, отаршылдық жүйе, геноцид туралы алғашқы идеяларды

алға тартты.

Тәуелсіздікке қол жетісімен азат тарихи сананы қалыптастырудың

алғашқы салмағы қоғамдық ғылым өкілдеріне, оның ішінде тарихшыларға

салмақ салғаны ақиқат. Әсіресе, тарихшыларға Қазақстан тарихнамасында

күрделі болып келген тақырыптарды ақиқаттық тұрғыдан ашып көрсетуге,

шынайы баға беруге мүмкіндік туды. Осы тұрғыда академик М.Қ.Қозыбаев

«Қазақ халқы босағасы берік, шаңырағы биік мемлекет болған екен, ендеше,

оған өзіне лайық тарихы да жазылуы қажет»- деп алда тұрған міндеттерді

айқындай білді [1, 114-б.].

Академиктің қазақ тарихына, оның ішінде ұлтымыздың азаттық

жолындағы күресі, оның көлеңкелі тұстары мен қайта зерделеуді қажетсінетін

тұстарын көрсеткен еңбектерінің қатарына: «История и современность»

(Алматы «Ғылым», 1991.) «Ақтаңдақтар ақиқаты» (Алматы «Қазақ

университеті», 1992.), «Жауды шаптым ту байлап» (Алматы «Қазақстан, 1994.),

«Тарих зердесі» (Алматы «Ғылым», 1998.), «Казахстан на рубеже веков:

размышления и поиски» (Алматы, 2000.), «Өркениет және ұлт» (Алматы

«Сөздік-Словарь», 2001.) және басқа да мақалаларын жатқызуға болады. Осы

зерттеулерінде көне заман бастап Қазақстанның тәуелсіздігі жолындағы тарихы

толықтай қамтылады. Аталған тарихи еңбектерінде ғалым қазақ тарихының

көмескі тартқан тұстарын ашып, оның маңыздылығын айқындайды. Осы

еңбектер ғалымның ұлттық тарихқа түбегейлі бет бұрғандығын көрсетеді.

Академик М.Қ.Қозыбаевтың бастамасымен Ш.Уәлиханов атындағы

Тарих және этнология институты мұрындық болып КСРО көлемінде

алғашқылардың бірі болып Алматы қаласында 1990 ж. 27-28 шілдеде

«Национальные движения в условиях колониализма: Казахстан, Средняя Азия,

Северный Кавказ» атты Бүкілодақтық дөңгелек стол ұйымдастырылды. Осы

жиын шығыс халықтарының патшалы Ресей отарлық саясатына қарсы азаттық

қозғалысының қайта зерделенуіне түрткі болды. Тарихшылардың осы бас

қосуында Ресей отаршылдық саясаты талданып, ұлт-азаттық қозғалысының

ортақ заңдылықтарын ашу, оларды әлемдік азаттық қозғалысының құрамды

бөлігінде қарауға алғашқы талпыныстар жасалды және де айтылған пікірлер,

37

тұжырымдар бүгінде азаттық тарихына қатысты көптеген зерттеушілердің

мәселені індете қарауына итермеледі.

Осы алқалы жиында М.Қозыбаев: «Значительно меньше внимания в

исторической науке уделялось борьбе народов нашей стране. Это привело к

тому, что до сих пор не создана цельная, правдивая, подлинно научная

концепция освободительной борьбы народов восточных многонациональных

регионов. Во многом сложившаяся ситуация объясняется тем, что развитие

историографии ...было многократно грубо прервано и нарушено» [2, 4 б.] деп

мәселені зерттеуге жаңа методологиялық ізденістердің қажеттілігін көтеріп,

тақырыпқа қатысты тарихнама мен деректанудың іргелі мәселелерін нықтады.

Тәуелсіздіктің алғашқы лебінің білінуімен бірге Манаш Қабашұлы ұлт

тарихының жоқтаушысы ретінде ұзақ уақыт іштен тынып, бір мезетте

атқылаған жанартаудай Отан тарихының теориялық-методолгиялық

мәселелерінің түйткілдерін жайып салды. Өзінің осындай өмірлік ұстанымын

пір тұтқан академик бар күш-жігерін елі мен жерінің тарихын қайта саралауға

арнады.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында академик М.Қозыбаев жаңа

сипаттағы Қазақстанның азат тарихының жаңа тұжырымдамасын жасауға өз

зерттеулері арқылы салмақты ой-тұжырымдар қосты.

Аталған туындыларында академик мәселені қазақ халқының ұлттық

мүддесі тұрғысынан қарастырып, патшалы Ресей мен Кеңес Одағы

жылдарындағы ұлт-азаттық қозғалыстар мен қарулы көтерілістердің ортақ

белгілері мен аймақтық ерекшеліктерін сабақтастыра қарастыруға, көтеріліс

жетекшілерінің тарихи тағдырын жаңа заман талабымен қайта саралауға

шақырды. Әсіресе, Манаш Қабашұлы 1994 жылы жарық көрген «Жауды

шаптым ту байлап» публицистикалық жанрда жазылған мақалалар жинағында

ұлт-азаттық көтерілістің методологиялық мәселелерін кеңінен жазды.

Жинақтағы «Ұлт-азаттық қозғалысының белестері» деген мақаласында

«отаршылдық», «ұлт-азаттық қозғалысы», «ұлт-азаттық революциясы», «Отан

соғысы» сияқты бұрын Отандық тарихы ғылымында көтерілмеген ұғымдарға

тоқталып, олардың ішкі мазмұны мен сабақтастығына талдау жасай отырып,

оның түрлерін жіліктей келе орыс империялық отаршылдығы отарлау

жүйесінің ең арзан, жабайы түрі екендігін дәлелдеді. Зерттеуінде ғалым қазақ

даласындағы азаттық қозғалысы әлемдік ұлт-азаттық қозғалысының,

дүниежүзілік отарлық жүйеге қарсы күрестің құрамдас бөлігі, бұл да бір

методолгиялық тұғырдан мөлшерлер мәселе деп түйеді.

Әсіресе, ғалым қазақ азаттық қозғалысының сатыларын, белестерін,

асуларын тәуелсіз ойлау биігінен саралап, ашып көрсетуге тырысты. Ол ұлт-

азаттық қозғалыс барысын жеті кезеңге бөліп қарастыру керектігін ұсынды.

Оның пікірінше, бірінші кезеңге қазақ халқының құрамына кірген тайпалардың

Сібір жұртын жаулап алуға қарсы азаттық қозғалысын жатқызды. Ал, екінші

кезеңде қазақ елінің Жетісу, Сыр бойы жоңғарларға, Қоқан-Хиуа хандықтарына

тәуелді болып, жоңғарларға қарсы Отан соғысы болғандығын, бұл кезеңде үш

жүздің басы одан әрі бірігіп, ұлттық дәрежеге көтерілгендігін айтса, үшінші

38

кезеңде қазақ халқының Ресейге бодан болуға қарсылық білдіру барысын

айқындап, төртінші кезеңге патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы

көтерілген Сырым Датов, Исатай Тайманов көтерілісін, ал бесінші кезең

барысына Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісті жатқызады.

Алтыншы кезең XX ғасыр басында қалыптасқан зиялы қауым өкілдерінің

патша саясатына мерзімді баспасөз арқылы қарсы шығуы мен патша

жарлығына қарсы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске ұласуын, жетінші

кезеңге 1917 жылғы Ақпан мен Қазан революциясын жатқызады [3, 22-28 бб.].

Ғалым тың методологиялық пікірлер айта отырып, азаттық жолындағы

көтерілістерді тұтас қарастыру керектігін көтерді. Бұл методолгиялық

көзқарастың күштілігі ұлтты, оның отаршылдықпен күресін біртұтас етіп қана

емес, бір сипатты, бір мақсатты екендігін көрсетуде. Ұлт-азаттық қозғалысы

мен қазақ-қалмақ арасындағы Отан соғысының түбірлестігі, бір-біріне ұласу

заңдылығы, олардың арасындағы диалектикалық даму заңдылығы тұңғыш рет

тарихи әдебиетте көтерілді. Міне, осындай түйіндерді шешіп барып автор

азаттық қозғалыстың белестерін көрсетті, классификациялады.

Бір айта кетерлігі, ғалым өз зерттеулерінде патшалы Ресей кезіндегі және

кеңес өкіметі тұсындағы көтерілістерді байланыстыра қарастыру керектігін де

алға тартты. Осы екі дәуірдегі қазақ азаттық күресінің ішкі үндестігін,

ұқсастықтары мен ерекшеліктерін байланыстыра, сабақтастыра зерттеудің

қажеттілін баса көрсетті.

Сонымен қатар, «ұлт-азаттық қозғалыс» пен «ұлт-азаттық көтеріліс»

ұғымдары ғалымның еңбегінде жан-жақты талданды. Ғалым, қазақ

тарихнамасында алғашқылардың бірі болып, ұлт-азаттық көтеріліс - ұлт-

азаттық қозғалыстың бір түрі есебінде екендігі айта келіп, «Менімше, ұлт-

азаттық көтеріліс – ұлт азаттық қозғалысының бір түрі, оның сөз жоқ, қарулы

халық қатысқан бір түрі. Ал, осы көтеріліс бір оқиғалық, региондық шеңберінен

шығып, масштабы кеңейіп, бүкілхалықтық дәрежеге көтерілсе, ол ұлт азаттық

революция санатына көтеріледі» деп тың көзқарас жасады [3, 21 б.]. Бұған

дейін «көтеріліс» сөзіне өткен ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының

ішінде күрескеріміз М.Шоқай ғана былайша анықтама беріп кеткен, яғни оның

жазуынша: «Көтеріліс езілген халықтың езушілерге қарсы өшпенділік сезімінің

бір бұлқынысы» болатын [4,104 б.]. Сондықтан да, азаттық күресінің

терминдеріне қазақи анықтама беруді алғаш ұсынған да Манаш Қабашұлы

болды. Оның осы мәселені сөз ете келіп: «...Қалай болғанда да біз тарихи

әдебиетте халық бостандығының тарихына байланысты терминдерге,

ұғымдарға мән бергеніміз жөн» деген жанды пікірін қаперге алғанымыз бүгінде

дұрыстығын дәдәлдеп отыр [3, 21 б.].

Патша дәуіріндегі қазақ халқының көтерілістерінен кеңес дәуіріндегі

халық көтерілістерінің айырмашылығы, ұқсастығы, өзара сабақтастығын

салыстырыу нәтижесінде ұлтымыздың Тәуелсіздікке жету жолындағы

қозғалысының ортақ бейнесі шығары сөзсіз. Сонымен бірге патшалық Ресей

және кеңестік дәуірдегі отарлық саясаттың ортақ үндестігі мен жаңалықтары

айқындалуы шарт.

39

Академик М.Қозыбаев ХХ ғасыр басындағы ұлт-азаттық күресті

қарағанда мұсылмандардың саяси қызметі мен олардың азаттық жолындағы

қозғалысына мән бере зерттеу қажеттігіне баса мән берді. 1916 жылғы ұлт-

азаттық қозғалыс тарихын Қазақстан тарихының келелі мәселелерінің біріне

жатқызып, қозғалыстың көздеген мақсаты ұлт бостандығы, отаршылдық

саясатқа қарсылық екендігін көрсетеді. Алаш қайраткерлері А. Байтұрсынов,

Ә.Бөкейханов, М.Дулатовтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс

төңірегіндегі айтқандарын таразыға салып, талдауға тырысты 1917 жылғы

ақпан және қазан төңкерістерін де тарихтың ірі оқиғасына жатқыза отырып,

революция кезеңдерінде жіберілген қателіктердің басты себептерін де ашып

көрсетеді.

«Алаш» қозғалысы, «Алаш партиясы», «Алашорда» автономиясы ұғымы

турасындағы өз ойын да түйіндеген. Алаш зиялыларын ғасыр басында Ресейде

қалыптаса бастаған интеллектуалдардың жаңа ұрпағына жатқызды. Ақпан

төңкерісінен кейінгі Қазақстан қоғамындағы өзгерістер легін Алаш

қозғалысымен тығыз қарастыруды ұсынды. Алаш зиялылары ағартушылық

идеясын жаңа сатыға көтеріп, оны таптық мүдде емес тұтас ұлт мүддесін

қорғап, отаршылдыққа қарсы ұлттық майдан ашуды көздегендігін талдап

көрсетті. Бұл жөнінде академиктің өмірі мен ғылыми қызметіне баға берілген

кейінгі зерттеулерде де кеңінен көтеріліп, бағасын алды [5].

Қорыта айтқанда, академик М.Қ.Қозыбаевтың артында қалған ғылыми

мұраларындағы қазақ ұлт-азаттық көтерілісінің мәселелері, жасаған өзіндік

тұжырымдарының әлі де өміршеңдік танытып отырғандығын көрсетеді.

Өйткені аталған тақырып түбегейлі зерттеудің жалғаса беретіндігі белгілі.

Академик Манаш Қабашұлы: «Бұл да еліміздің тарихы. Ал, тарих туын

желбірете ұстау – біздің азаматтық парызымыз» деген еді [6, 136 б.]. Ғалымның

бұл өмірлік ұстанымы бүгінгі тарихшылардың темірқазығы саналып келеді.

Әдебиеттер:

1. 1 Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі (Замана асуы) – Алматы: Ғылым, 1998. 1-

кітап. -344 б.

2. «Национальные движения в условиях колониализма: Казахстан, Средняя

Азия, Северный Кавказ» Материалы Всесоюзного «круглого стола» 27-28

июля 1990 г. Целиноград,1991 г. 92 стр.

3. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. – Алматы: Қазақстан, – 1994. -192

б.

4. М.Шоқай. Таңдамалы, 2 том, Алматы. 1999

5. Кулдибаев Е.К. М. Қ. Қозыбаевтың өмір жолы мен ғылыми

шығармашылық мұрасы (1985-2002жж.) 07.00.02 - Отан тарихы (Қазақстан

Республикасының тарихы) Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми

дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты, Алматы,

2010

6. Академик Манаш Қозыбаев. Мерейтойлық жинақ. Алматы: Атамұра, 2001.

40

ВЗАИМООТНОШЕНИЯ РУСИ И ЗОЛОТОЙ ОРДЫ:

ИСТОРИОГРАФИЧЕСКИЕ ТРАДИЦИИ

Сорокин Ю.А.

Омский государственный университет им. Ф.М. Достоевского, г. Омск

ifdoid@gmail.com

Вопрос о характере русско-ордынских отношений XIII – XV вв. в

отечественной исторической науке справедливо считается одним из самых

обсуждаемых, ибо он тесно связан с кардинальными событиями и процессами

русской истории. Историки ставили и обсуждали этот вопрос в обобщающих

трудах – по русской истории в целом, по истории Северо-Восточной Руси, по

истории Московского княжества, по истории Золотой Орды, при исследовании

международных отношений в Восточной Европе, непосредственно изучая

русско-ордынские отношения, наконец, при изучении различных регионов

Монгольской империи, в том числе и Центральной Азии.

Для трудов ученых конца XVIII – первой половины XIX вв., авторы

которых работали на основе принципов рационализма, было характерно

представление об истории как всемирном прогрессе, основу которого

составляла борьба разума против заблуждений и невежества, а сама история

понималась как собрание нравоучительных примеров для последующих

поколений. В.Н. Татищев, рассматривая историю русского единодержавия,

квалифицировал факт монголо-татарского нашествия и систему ордынского ига

как одну из причин, повлиявших на упадок русской государственности. Но,

признавая негативные последствия Батыева нашествия, тяжесть ига, историк

вовсе не в монголо-татарах видел решающих фактор ослабления центральной

власти, а в самих русских князьях и их усобицах.

Замечательный русский историк Н.М. Карамзин продолжил татищевскую

традицию изучения истории России как истории развития единодержавия.

Временное исчезновение его в удельный период, т.е. в период феодальной

раздробленности, он связывал главным образом с Батыевым нашествием.

Талантливый писатель, блестяще владевший пером, Карамзин много писал об

ужасных последствиях походов степняков на Русь; вкупе с системой

ордынского ига они и определили отставание Руси от Западной Европы более

чем на два с половиной века. Именно Н.М. Карамзин придал устойчивый

характер традиции описывать яркими красками негативные последствия

ордынского ига. Вместе с тем историк видел в Орде фактор, способствовавший

устойчивости политических отношений, сложившихся на Руси под эгидой

золотоордынских ханов.

Значительный вклад в понимание характера и истории русско-ордынских

отношений сыграли конкурсы, объявленные Российской академией наук в 1808,

1826 и 1832 гг. Авторы, выдвигавшие свои сочинения на эти конкурсы, в целом

разделяли позиции Н.М. Карамзина, хотя уже тогда появились первые

41

сомнения в истинности карамзинской «концепции замедления» естественного

хода общественного развития Руси.

Оригинальную позицию в этом вопросе заняли декабристы. Они

решительно отвергали концепцию Н.М. Карамзина, ибо отрицали

прогрессивную роль самодержавия в русской истории. Не будучи

профессиональными историками, они наивно полагали, что в древности народ

на Руси был свободен, но свобода была утрачена при ханах, а затем при

московских самодержцах. Они отрицали малейшие «благотворные последствия

ига», даже те, что признавал Н.М. Карамзин. Для них этот период русской

истории есть время рабства, страха и страданий.

Чуть позже А.С. Пушкин сделал фактом обыденного сознания мысль

Н.А. Полевого об особой роли Руси в спасении европейских народов и

европейского просвещения от ужасов монголо-татарского завоевания.

В 1840 – 1860-х гг. русские ученые, как и вся читающая публика, почти

поголовно увлеклись философией Г. Гегеля. Следствием этого увлечения,

помимо сугубо историософских коллизий, было повальное увлечение историей

средневековой Руси. Теперь уже не вопрос «о начале Руси» столь волновавший

авторов XVIII – начала XIX вв., а проблема происхождения и характер

Московского царства оказались в центре внимания исследователей. Разрешить

этот вопрос можно было лишь в контексте русско-ордынских отношений.

Много и плодотворно над этими темами работали историки

«государственной школы». К.Д. Кавелин, Б.Н. Чичерин, В.И. Сергеевич и др.

решительно не находили в факте ордынского ига основополагающего влияния

на процесс складывания Московской государственности, т.е. влияние то было,

но оно ни в коей мере не было ни решающим, ни определяющим. У С.М.

Соловьева донельзя актуальная в его время проблема становления Московского

государства трансформировалась в более общую проблему возникновения

государственности на Руси вообще. Маститый историк создал, как известно,

оригинальную концепцию органического развития государства на Руси.

Фундаментальные процессы, протекавшие в русских землях в XIII – XV вв.,

были опосредованы киевским периодом. Повлиять на них, хотя бы затронуть их

основы, корнями уходящие в X – XII в., ордынское иго, по мнению С.М.

Соловьева, никак не могло, поэтому пропадает возможность делать вывод об

определяющем влиянии на судьбы страны. Довольно решительно С.М.

Соловьев противопоставил свое видение проблемы концепции Н.М. Карамзина.

Последующие поколения отечественных историков с именами, которые

до сего дня произносятся с неизменным пиететом (Н.М. Костомаров, К.Н.

Бестужев-Рюмин, Н.Я. Данилевский, В.О. Ключевский, А.Е. Пресняков, С.Ф.

Платонов и др.) продолжили традиции изучения русско-ордынских отношений,

заложенных Н.М. Карамзиным и С.М. Соловьевым. Таким образом, в

российской исторической науке наличествовали два основных подхода,

поддержанных многими авторитетами. Считается, что они диаметрально

противоположным образом трактуют последствия Батыева нашествия и

ордынского ига.

42

Лишь на рубеже XIX – XX вв. проявляется новый подход к изучению

русско-ордынской проблематики. Он связан с идеей панмонголизма.

Выдвинувший ее В.С. Соловьев полагал, что роль монгольского Востока в

исторических судьбах человечества либо легкомысленно игнорировалась, либо

легковесно изучалась. Философ-идеалист, каковым безусловно был В.С.

Соловьев, движение «монгольского Востока» и определял через понятие

панмонголизм. Для него это – предвестие воли Божией, указание на

апокалиптические судьбы человечества. Взгляды В.С. Соловьева не являлись

историческими в строгом значении этого слова, но известное влияние на

историческую науку все же оказали.

Мы вправе отметить вклад крупнейшего русского востоковеда В.В.

Бартольда. Его капитальная монография «Туркестан в эпоху монгольского

нашествия», принесшая автору докторскую степень, позволила, помимо

прочего, сопоставить процессы, протекавшие на Руси и в Центральной Азии.

Исследователь полагал, что создание империи Чингисхана, помимо хорошо

видимых негативных последствий, сыграло выдающуюся позитивную роль в

мировой истории в целом и в истории Древней Руси. Монголы объединили

между собой народы Евразии, оживили торговлю, способствовали свободной

пропаганде различных религиозных ценностей, а, значит, и культурному

обмену. От Венгрии до Хингана сформировался особый исторический мир, в

рамках которого весьма успешно развивались многие «культурные» страны

Востока и Запада. Русь, по мнению В.В. Бартольда, обретаясь под ордынским

игом, смогла подняться на более высокий культурный уровень, чему

способствовали благоприятные условия для международного общения,

созданные монголами. Монголы (ордынцы) при этом не разрушили

политические, торговые и культурные контакты Руси с Западной Европой.

Определяющим, по данным В.В. Бартольда, было влияние степных

традиций на развитие российской государственности, отразившейся, в

частности, на русской внешней торговле и на посольском церемониале.

Степная государственная идея была перенесена на русскую почву. В.В.

Бартольд был уверен, что без монгольского ига московское царство не могло

бы появиться, ибо монголы принесли с собою очень сильную государственную

организацию. После монголов везде наличествуют большая политическая

устойчивость, чем до них, хотя сами степняки этой стройной политической

организацией воспользовались меньше других.

В понимании В.В. Бартольда, всемирно-историческое значение империи

Чингисхана состоит в сближении на огромных пространствах Евразии

тюркских, славянских, монгольских, кавказских и многих других народов, в

установлении прочных социальных, политических, духовно-религиозных и

иных связей между ними, что и привело в дальнейшем к созданию

многонациональных государств, по большому счету, не знавших национальных

проблем. Русь в этих условиях выступила посредником между Европой и Азией

и много выиграла от этого. На этих позициях, несмотря на серьезную критику,

В.В. Бартольд продержался всю свою научную жизнь, упорно находя все новые

43

и новые научные аргументы для своих выводов. (Впервые положения о

позитивном влиянии монголов он высказал еще в 1900 г., затем повторил в

своем исследовании «Улубек и его время» (1918) и по-новому аргументировал

в 1926 – 1927 гг., незадолго до кончины).

Научную традицию, заложенную В.В. Бартольдом, подхватили

евразийцы, прямо указывая на него как на собственную предтечу. Евразийцы

придали историософскую огласовку конкретно-историческим выводам В.В.

Бартольда. Напрасно, конечно же, в современной научной литературе все еще

робко увязывают научное наследие академика с научной составляющей

евразийской теории. Во всяком случае, приоритет В.В. Бартольда в части

русско-ордынских отношений, традиционно отдаваемый евразийцам, должен

быть восстановлен.

Евразийцы, в свою очередь, как безусловные сторонники идеи

самобытности России, попытались сосредоточиться на позитивных

последствиях ордынского ига. У них получалось, что Золотая Орда спасла Русь

от крестового похода католических стран, ордынские ханы вообще

покровительствовали Руси и защитили ее от литовской агрессии (по крайней

мере, Москву). Русская Православная Церковь сохранила и укрепила свой

статус. Ордынцы создали на Руси гибкую фискальную систему, организовали

«ямскую гоньбу», не поощряли княжеских усобиц. Из союза с Ордой и

родилась Московская Русь, ставшая впоследствии наследницей и преемницей

не только Орды, но и всей державы Чингисхана.

Компромиссную позицию в вопросе русско-ордынских отношений заняла

молодая советская наука. М.Н. Покровский отмечал негативные последствия

ордынского ига над Русью (как Н.М. Карамзин), но не находил в Орде

решающего фактора, коренным образом повлиявшего на русские земли (как

С.М. Соловьев).

Ситуация заметно изменилась в конце 1930-х гг. Во-первых, данная

проблема стала интенсивно разрабатываться советскими учеными (А.Ю.

Якубовским, Б.Д. Грековым, А.Н. Насоновым и др.). Во-вторых, они в Золотой

Орде усмотрели решающую причину русского отставания от Европы, т.е. в их

сочинениях восторжествовал подход Н.М. Карамзина. В-третьих, они изучали

русско-ордынские отношения преимущественно в категориях «господство -

подчинение». В-четвертых, в советской историографии в целом победила и

утвердилась как единственно правильная точка зрения о регрессивной роли

завоеваний Чингисхана и его преемников по отношению ко всем регионам

(Китаю, Средней Азии, России, Великой Степи) и всем народам, но особенно

по отношению к Руси. Построениям В.В. Бартольда уже не оставалось места.

Оценки Золотой Орды как государства-угнетателя оставались

основополагающими для всей советской историографии на многие и многие

годы. Скажем, историки, изучавшие процесс образования единого российского

централизованного государства – среди них такие влиятельные и авторитетные

ученые как В.В. Мавродин, Л.В. Черепнин, М.Н. Тихомиров, А.М. Сахаров –

безусловно, не выходили за рамки построений конца 1930-х гг. Даже такой

44

нетрадиционно мыслящий исследователь как В.В. Каргалов, много сделавший

для более тонкого понимания всего комплекса русско-ордынских отношений, в

целом остался на этих позициях.

К тому времени, когда в науке стали известны труды Л.Н. Гумилева,

положение и выводы о взаимоотношениях Руси и Орлы уже устоялись,

окуклились, воспринимались как раз и навсегда данные, не только как

единственно правильные, но и как единственно возможные. Очевидной

заслугой Л.Н. Гумилева является реанимация многих и многих построений

академика В.В. Бартольда, в частности, о сложности и многомерности картины

взаимоотношений кочевников и земледельцев.

В отечественной историографии возникли основные подходы к

разрешению вопроса о характере и последствиях ордынского господства над

Русью. Они существовали в течение всего времени изучения русско-ордынских

отношений, укреплялись новыми аргументами и новыми сторонниками.

Один подход восходит к традиции заложенной Н.М. Карамзиным,

подхваченной затем Х.Д. Френом, Н.Н. Костомаровым и продолженной

трудами видных советских историков Б.Д. Грекова, А.Н. Носонова, Л.В.

Черепнина и др. Ученые, поддерживающие его, исходили из значительной,

временами определяющей и даже всеохватывающей роли монголов (ордынцев)

в средневековой истории Руси.Они безусловно признают в качестве

самостоятельного так называемый «татарский период» русской истории,

негативно сказавшийся на развитии государства и судьбе русского народа.

Другой подход связан с именем С.М. Соловьева и его последователей

В.О. Ключевского, С.Ф. Платонова, позднее М.Н. Покровского и А.Е.

Преснякова. Для этих ученых определяющим оставался «естественный ход»

внутренней жизни средневековой Руси, который не мог подвергнуться, по

крайней мере, кардинальным образом, изменениям со стороны Орды.

Л.Н. Гумилев, опираясь на научное наследие академика В.В. Бартольда и

евразийцев, до известной степени смог примирить два противоборствующих

подхода, заимствовав у первого – идею определяющей роли степной традиции

в русской государственности и оценив ее с противоположным знаком, «сменив

минус на плюс», у другого – идеи «естественного», т.е. детерминированного

природными и историческими фактами, хода жизни. Это означает, что

признавая построения Л.Н. Гумилева оригинальными и безусловно

новаторскими в части теоретико-методологической, мы вправе указать на

могучую историографическую традицию, лежащую в основе его конкретно-

исторических построений в части русско-ордынских взаимоотношений XIII –

XV в. Иначе: именно в этой части Л.Н. Гумилев как исследователь в

наименьшей степени выступает новатором; он бережно сохранил и

приумножил доставшееся ему научное наследие. Не случайно, что и в

современной историографии проблемы выводы и построения авторов XIX – XX

вв. нынешним поколением исследователей не отброшены и не пересмотрены,

но вошли как составная часть в современное понимание и объяснение

45

многосложных общественных процессов, протекавших в кочевых обществах и

проявившихся в системе отношений Руси и Орды в XIII – XV в.

СОВРЕМЕННАЯ КАЗАХСТАНСКАЯ И РОССИЙСКАЯ ИСТОРИОГРАФИЯ

О ЖЕНЩИНАХ В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ

Сактаганова З.Г.

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова,

г. Караганда

zauresh63@mail.ru

К различным аспектам Великой Отечественной войны исследователи

обращались достаточно часто, интерес был устойчивым и активизировался в

связи с юбилейными датами Великой Победы. В советской историографии

Великой Отечественной войны основное внимание было сосредоточено на

политических причинах тех или иных событий, на крупных сражениях, военной

стратегии и тактике, эвакуации и милитаризации производства, военных

героических подвигах народов СССР. В то же время в ХХ в. практически

неразработанными осталось множество различных тем, в их числе, проблемы

влияния этой войны на женщин, их место и роль в военных событиях и в тылу,

практики выживания женщин в экстремальных условиях. Женщины же при

изучении проблемы войны отходили на второй план: гендерные исследования

были непопулярны в СССР. В зависимости от теоретико-методологических и

концептуальных подходов, особенностей задействованных источников, круга и

глубины поднимаемых проблем возможно среди всего комплекса имеющихся

публикаций выделить три основных среза в историографии изучаемой

проблемы: советская историография (1941-1991 гг.), современная казахстанская

историография (1991-2000-е гг.) и зарубежная историография.В данной статье

мы остановимся на двух историографических срезах – современной

отечественной и современной российской историографии.

К первой группе мы относем казахстанские работы периода 1991-2000-х

гг. В 1990-е гг. продолжаются исследования на базе новых архивных

источников (М.К. Козыбаев, Н.Е. Едыгенов [1] и др.). К юбилею Победы

выходит серия фундаментальных работ «Книга памяти Казахстана. Боздактар»

по материалам республики [2] и по областям. В книгах представлены

материалы о героях войны, военных казахстанских формированиях, трудовых

коллективах, учреждениях и т.д. В данных публикациях имеются краткие

сведения о вкладе женщин КССР в Победу. Некоторый всплеск интереса к

женской проблематике проявился с середины 1990-х годов у молодых

историков, в Казахстане были защищены кандидатские диссертации С.

Карпыковой, А.Д. Қожабековой, Г.Б. Бырбаевой, где рассматривался

историографический аспект проблемы [3]. По подсчетам Г.Б. Бырбаевой в

1956-1996 годах на тему «Казахстан в годы Великой Отечественной войны»

46

было защищено 8 докторских и 77 кандидатских диссертаций; еще 18

докторских и 18 кандидатских рассматривали проблемы войны в контексте

более широкой хронологии. Однако из более чем 100 диссертационных работ

лишь две – Г.Д. Нурбековой и Э.С. Сегизбаевой – посвящены собственно

женской тематике, причем обе защищены в советское время.

Ряд статей написан казахстанскими журналистами на основе

фактического материала, собранного ими из личных встреч, бесед, периодики,

воспоминаний женщин-ветеранов (Е.С. Лукпанов, М.С. Сембаев [4], сборник

очерков о фронтовой судьбе девушек, работавших в полевых госпиталях,

служивших в войсках связи, летчицах и др.). К юбилейным датам Великой

победы выходят очерки, документальные сборники и др. [5]. В частности,

государственными архивами различных областей Казахстана в 2000-е гг. были

подготовлены сборники документов и материалов различных жанров и

разнообразных по характеру (от воспоминаний ветеранов до законодательных

документов) [6]. Ряд очерков о женщинах Казахстана на фронтах войны

опубликованы в различных регионах республики [7]. Занимаются разработкой

проблем Великой Отечественной войны исследователи КазНУ им. Аль-Фараби.

В частности, Л.С. Ахметова опубликовала несколько сборников и монографий

о казахстанцах на фронтах войны, но сюжетов о женщинах в ее исследованиях

немного. В КазНУ в рамках исследовательского гранта начали разрабатываться

гендерные аспекты Великой Отечественной войны в истории Казахстана. Есть

серия публикаций журналиста Д. Игсатовой о женщинах-казашках, героях

войны. В Карагандинском государственном университете им. Е.А. Букетова в

Центре этнокультурных и историко-антропологических исследований ведется

разработка темы «Женщины Казахстана в годы Великой Отечественной войны»

(в рамках данного проекта по гранту МОН РК). Серия научных публикаций о

женщинах Казахстана в военные годы осуществлена карагандинскими

исследователями З.Г. Сактагановой, С.В. Елеухановой, Ж.А. Карсыбаевой, К.К.

Абдрахмановой и др. [8]. В них задействован значительный пласт новых

источниковых материалов (архивных документов, фотоматериалов,

воспоминаний, интервью), затронуты проблемы женской повседневности

Центрального Казахстана в военные 40-е годы ХХ в.

Но в целом монографических исследований, посвященных женщинам

Казахстана в годы войны (в том числе, депортированным, эвакуированным,

находившимся в лагерях ГУЛАГа и т.д.), их деятельности на фронтах и в тылу,

их повседневной жизни, бытовых, психологических и других проблемах, работ,

где в центр исследования поставлена женщина, где она стала объектом

специального исследования, в казахстанской историографии практически нет.

Таким образом, можно отметить недостаточную разработанность данной

проблемы в казахстанской историографии, что требует обращения

исследователей к данной теме.

Ко второй анализируемой в данной статье группе мы отнесем работы

российских авторов, написанные после распада СССР. Продолжают

исследовательские традиции в женской тематике российские ученые В.С.

47

Мурманцева, Н.И. Кондакова, Е.Ю. Волкова, Н.В. Панина, Е.С. Сенявская, Г.В.

Мерзлякова и др. Десятки диссертаций были защищены в 1990-е – 2000-е годы

в Российской Федерации, многие из них разрабатываются на основе материалов

регионов и областей РСФСР (З.К. Раджабова, Н.В. Панина, И.В. Гордина, Е.А.

Бембеева, Н.В. Барсукова, Г.Н. Каменева и т.д.). В них нашли отражение такие

аспекты как вклад женщин в тылу, их участие в партизанском и подпольном

движении, истоки и мотивы трудового героизма советских женщин, военная

подготовка женского контингента для фронта, женский труд в учреждениях

здравоохранения и просвещения и т.д. Д.и.н. Н.К.Петрова в 2014-2018 гг.

опубликовала несколько сборников документов «Женщины Великой

Отечественной войны», в которые вошли сотни ценных документов из

российских архивов [9]. В РФ уже в 1990-е гг. были созданы центры, работают

программы и проекты по гендерным исследованиям, в том числе по проблеме

«женщина и война». В разработке этих проблем российская историография

значительно опережает казахстановедение.

В конце 1999 – 2000-е гг. в российской печати произошла дискуссия о

роли и месте женщин в войне. Е.С.Сенявская опубликовала работу

«Психология войны в ХХ веке: Исторический опыт России», где на основе

определенного круга архивных документов и воспоминаний фронтовиков

выделила три категории женщин, исходя из причин их участия в боевых

действиях: первой, пишет автор, руководили факторы духовного порядка

(патриотизм, романтизм и т.п.), вторая – «феномен мамаши Кураж» и третья –

«явная психологическая патология» [10: 169]. Соглашаясь с российским

автором в том, что причины и обстоятельства ушедших на фронт женщин

могли быть разными, считаем, что следовало бы сделать уточнение о том, какая

категории определяла общие закономерности, какая из них была представлена

исключительным меньшинством и т.п. (высчитать процент каждой категории

среди сотен тысяч мобилизованных женщин было невозможно). Данная

публикация вызвала неоднозначную реакцию, в частности, резкую критику

В.С. Мурманцевой (участница войны, автор сотен работ о женщинах на войне),

считавшей, что в СССР не было таких фактов. При проведении интервью с

ветеранами войны нам пришлось столкнуться, например, с таким фактом, что

некоторые из женщин-фронтовиков вспоминали, что в 1950-е-1960-е гг.

скрывали свое фронтовое прошлое из-за неоднозначной оценки и отношения

общества к фронтовичкам, из-за проблемы «походно-полевых жен». Эти и

другие, достаточно проблемные аспекты до сих пор ждут своих

исследователей.

Завершая краткий историографический обзор, следует сделать ряд

выводов:

–в советской историографии накопился значительный массив литературы о

вкладе женщин СССР в победу, однако исследовались лишь достижения и

подвиги, остальные пласты проблемы оказались вне исследовательского поля;

– в казахстанской историографии женщины так и не стали объектом

комплексного монографического исследования казахстанских историков

48

(деятельность на фронтах и в тылу, повседневная жизнь, бытовые,

психологические и другие проблемы, судьбы депортированных,

эвакуированных, женщин-заключенных и др.), работы, где они являются

специальным объектом исследования, в казахстанской историографии

отсутствуют;

– российская историография темы «Женщины в Великой Отечественной войне»

продвинулась значительно больше и в количественном, и в качественном

отношении, чем казахстанская;

– до сих пор исследователями не акцентируется внимание на многих аспектах

женской истории, в частности, на социально-психологическом портрете

женщины периода войны, авторы лишь начинают обращаться к изучению и

анализу отдельных социальных групп женщин (молодежь, взрослое и старое

население, горожане и селяне, представители разных наций и народностей,

вероисповеданий);

– нет ответов на многие гендерные вопросы в историографии проблемы, в

частности, такой, как: «почему работы о женщинах пишутся исключительно

женщинами» и к данной проблеме практически не обращаются гуманитарии –

мужчины?

Отсутствие ответов на множество поставленных, но нерешенных задач,

требует, по нашему мнению, обращения исследователей к данной теме.

Литература:

1. Козыбаев М.К. Труд во имя победы. – Алматы, 1995 – 175 с. и др.

2. Книга памяти Казахстана. Боздақтар. – Алма-Ата, 1995. – 518 с.

3. Бырбаева Г.Б. Женщины Казахстана в годы Великой Отечественной

войны: автореф. дис. … канд. ист. наук. – Алматы, 1996. – 90 с.;Карпыкова

С.С. Женщины Казахстана: проблемы историографии (20-80-е годы ХХ

века): Автореф. дис.. канд. ист. наук.- Алматы, 1997. – С. 10; Көшербаева

Б. Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанда ұлттық әскери

құрамалардың жасақталуы және жауынгерлік жолы (1941-1945 жж.). –

Алматы, 2006. – 158 б.; Қожабекова А.Д. Кеңес өкіметінің әйелдерді

қоғамдық-саяси қызметке тарту тәжірибесі: нақтылы тарихи-зерттеу

(Қазақстан мысалында. 1917-1990 жж): Тарих ғыл. канд. автореф. –

Алматы, 2007. – 92 б.

4. Лукпанов Е.С., Сембаев М.С. Боевые подруги. – Караганда, 1995. – 140 с.

5. 5.Ер есімі – ел есінде. Естелік кітабы. – Караганды, 2015. – 360 б.

6. Карагандинская область в годы Великой Отечественной войны. 1941 –

1945 гг. Сборник документов и материалов. – Изд. 2-е, доп. / Сост. О.Е.

Беркун, Р.М. Жумашев, Л.В. Михеева, М.А. Сподыряк. – Караганда: Изд-

во КарГУ, 2015. – 560 с.; Абырой мен пары. Еуропа елдеріндегі Екінші

дүниежүзілік және Ұлы Отан соғысына қазақстандықтардың қатысуы. –

Алматы, 2015. – 592 б.; Казахстанцы в Великой Отечественной войне:

историко-документальное исследование. – Алматы, 2010. – 336 с.;

Казахстан в годы Великой Отечественной войны. – Астана, 2015. – 184

49

с.;Из истории научных медицинских учреждений. Казахстан: 1941-1945 гг.

Сборник документов и материалов. – Алматы, 2015. – 534 с.

7. 7.Марданова З.Ж. Павлодарские женщины в Великой Отечественной войне

// http://goo.gl/Ge7lPk; Шепель В.Н. Женщины Казахстана в трудные

военные годы. // Мысль, 2010, № 3. – С.98-100; Боранбаева Б.С. Үлы Отан

соғысына қатысқан Батыс Қазақстан облысының қазақ қыздары. Орал,

2015. – 228 б.

8. Сактаганова З.Г., Турсунова Ж.Ж., Смагулов А.Ж.Женщины Центрального

Казахстана в годы Великой Отечественной войны: монография. –

Караганда: Изд-во КарГУ, 2016. – 256 с. и др.

9. Женщины Великой Отечественной войны / Авт.-состав. Н.К.Петрова. – М.:

Вече, 2018. – 696 с.

10. Сенявская Е.С. Психология войны в ХХ веке: Исторический опыт России.

– М.: РОССПЭН, 1999. – 383 с.

ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ИДЕЯСЫН ПАЙЫМДАУДАҒЫ

БҮГІНГІ ҰСТАНЫМ

(академик М. Қозыбаев еңбектері негізінде)

Садықов Т.С.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-і, Астана қ.

Темирханова А.С.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-і, Астана қ.

asema_sko@inbox.ru

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2018 жылдың 21 қарашасындағы

«Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалық мақаласында «Біздің

тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен

қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер

аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды

тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек» [1], – деп ерекше атап

өткенболатын.Мақалада тарихи сананы жаңғыртуға қатысты «Архив – 2025»

жеті жылдық бағдарламасына, «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты оқу-ағарту

саябағына, «Ұлы дала тұлғалары» атты ғылыми-көпшілік серияларды шығарып,

жандандыру қажеттігін қадап айтқан. Мәселен, арғысын айтпағанда ХХ ғасыр

басындағы қазақзиялылары тәуелсіз мемлекет құру үшін аянбай күресіп,

халқын азаттыққа жеткізуді армандаған.

Ақын Мағжан Жұмабаев:

Не көрсем де Алаш үшін көргенім,

Маған атақ – ұлтым үшін өлгенім.

Мен өлсем де, Алаш өлмес, көркейер,

50

Істей берсін қолдарынан келгенін, – деп жырлағандайбүгінгі Қазақ

тәуелсіздігін Алаш алыптары көрмесе де, тәуелсіздік таңы түбінде атарына мол

сенім артқан.Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Тарих

толқынында» дегенеңбегінде: «XX ғасырдың басында ұлттық бірлікті нығайту

идеясын алға тартқан рухани-зерделі игі жақсылар қазақтың ұлттық идеясын

жасау міндетін өз мойнына алды. Олар қоғамның түрлі тарабынан шыққандар,

әрі ең алдымен дәстүрлі дала ақсүйектерінің өкілдері еді. XX ғасырдың

басындағы қазақ қоғамында зиялы қауым қалыптасуының ұрпақтар эстафетасы

сияқты сипаты болғанын атап айтқан абзал» [2], – деп Алаш арыстарының

ұлттық идеяны негіздегенін айтып өткен.

Қазақ халқы ХХ ғасырдың басында саяси аренаға тәуелсіздік үшін күрес

жолынатүскен қоғам қайраткерлерін шығарды. Озбыр отарлау саясатқа

қарсы,болашағы үшін жан аямай тер төккен, адамзат өркениетіне маңызды

үлесқосқан Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов,

Жақып Ақпаев, Райымбек Мәрсеков, Халел Досмұхамедов және тағыбасқа

еуропалық деңгейде білім алған өз заманының білгірлері, алдыңғы қатарлы

зиялылар халықты топтастыруғашақырды. Ұлтзиялыларының алдында тәуелсіз

қазақ мемлекетін жаңғырту жолында асқақ армандары болды. Бұқара халыққа

«Қазақ» газеті мен «Айқап» журналдары арқылы ең өзекті деген

мәселелердіайқындап, насихаттап отырған.Ұлттық зиялылар тәуелсіздікке

жетуде қарулы көтеріліспен емес, бейбіт жолмен жетуді мақсат еткен.Бұл

туралы академик Манаш Қозыбаев өзінің «Қазақстанның ХХ ғасыр тарихын

зерделеу проблемалары» деген мақаласында Алаш туын көтерген

реформаторлардың «Алаш көсемдері эволюциялық дамуды жақтағаны мәлім.

Сондықтан олар демократияланған Ресейден ұлттық автономия алу жолында

қазақ елінің өгей Отанының алдында өзінің борышын өтегенін дұрыс деп

есептеді. Бұл тұжырымның арқауы – отаршыл империямен парасатты

ымыраласу тактикасын жүргізіп, қазақтың этникалық тұтастығын, оның

болмысын сақтау болса керек» [3, 383] деп көрсеткен. Автор Алаштың алып

тұлғаларының тағдырларына арнап көптеген толғаулар мен мақалалар жазған.

Атап айтсақ, «Ахмет Байтұрсынов – ХХ ғасырдың ұлы реформаторы», «Ұлт

перзенті Смағұл Садуақасов хақында», «Тағдыр тәлкегі (Амангелді батыр

туралы ізденіс)», «Ғасыр тауқыметін арқалаған арыстар» және тағы басқа

еңбектері қазақ ғылымына қосылған үлкен олжа.

Алаш қозғалысындағы ұлттық идея, ұлт бірлігі мәселесі, Алаш

қайраткерлерінің пәрменді еңбегі туралы «Тәуелсіз Қазақстанның

қалыптасуындағы ұлттық идея мәселесі және Алаш қозғалысы» деген

мақаласында тарих ғылымдарының докторы, профессор Тлеген Садықұлы

Садықов былай деп жазады: «Әлбетте, Алаш қозғалысы кезеңі мен бүгінгі

кезеңнің өзіндік ерекшеліктері бар екендігін жақсы түсінеміз. Айтпағымыз,

Алаш қайраткерлері ту еткен ұлттық сананы көтеру, одан туындайтын қазақтың

тілі мен тарихын, өнері мен мәдениетін қазақ ұрпағының бойына сіңіру сияқты

іргелі мәселеде Алаш зиялыларының сан-салалы мұрасынан, олардың ерен

қимылдарынан алар тағылым мол. Сондықтан да Алаш қозғалысына өткен

51

дәуірдің тарихы ретінде бағалап, яғни бүгінгі тәуелсіздік мұраттарымен

сабақтасып жатқандығына мән беріп, одан өрісті өнеге, ғұмырлы ғибрат

алғанымыз ләзім» [4].

Алаш қозғалысына қатысты тарихшы-ғалым Манаш Қозыбаев: «Алаш

қозғалысы ең алдымен XIX ғасырдағы ағартушылар қозғалысының жалғасы,

оның жоғарғы сатысы» десе, оның тарихи маңызын жан-жақты зерттеген тарих

ғылымдарының докторы, профессор Мәмбет Қойгелдиев «Алаш қозғалысы.

Жүз жылдан соң...» деген мақаласында: «Алаш қозғалысы бұл ешқандай да

ретроградтық қозғалыс емес, қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы болатын.

Яғни кемел ақыл-ой тұрғысынан Алаш тақырыбы даулы тақырыпқа айналуы

тиіс емес-тін. Өйткені, біріншіден, өз бағдарламаларына сәйкес алаштықтар

поляктар немесе финдер секілді Ресейден бөлініп, дербес мемлекет құратынын

мәлімдеген жоқ. Ресей Федерациялық құрылымға өтсе, оның құрамында

автономия түрінде қалуды жобалады. Екіншіден, алаштықтар қоғамдық дамуда

еуропалық жолды, яғни демократиялық және рыноктық құндылықтарды

ұстанатындықтарын өз бағдарламаларында ашық жария етті. Үшіншіден, Ә.

Бөкейхан мен оның серіктері өздерін ұлы орыс мәдениетіне жақын

тұратындықтарын, тіптен осы жолда өздерін шәкірт санайтындықтарын ылғи да

ескертіп отырды. Қазақ қоғамында орыс әдебиеті мен мәдениетінің озық

үлгілерін насихаттау жолында тұрды. Ә. Бөкейхан мәселен Л. Толстойды соңғы

пайғамбар санады.

Басқаша айтқанда, советтік идеология көрсетуге тырсқандай, алаштықтар

тар ауқымдағы ұлтшылдар емес-тін. Олар жалпыадамзаттық өсіп-өзгеру

арнасында тұрды, Мағжан ақын айтқандай, азаттықтың алтын айына қол созған

ұрпақ еді» [5] деп айқын көрсеткен.

Сондай-ақ, профессор Дихан Қамзабекұлы «Алаш және әдебиет»

монографиясында Алаш қозғалысын ренессанстық құбылыс ретінде

қарастырса, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Ербол Тілешов

««Алаштың» жолы» деген мақаласында «Алаш қозғалысының – қазақтың

Жаңғыру дәуірі болғандығын, оның елім деген, жұртым деген азаматтардың

басын қосқандығымен де дәлелдеуге болады» [6] деген пікір жазған.

Ендігі кезек, қазақ интеллигенциясы қашанқалыптасты? деген сұраққа

тарих ғылымдарының докторы, профессор Ханкелді Әбжанов: «Россияның қол

астына енгенге дейін ХІV–ХVІІ ғасырлардағы қазақ қоғамы ой еңбегі

адамдарына кенде емес болатын. Олардың арасында сәулетшілер де,

басқарушылар да, композиторлар да, әскер басылары да, ақындар, сал, серілер,

жыраулар да, дипломаттар да бар еді. Ұшы-қиыры жоқ кең даладағы

цивилизация талабына творчестволық қызметі толық жауап берген

интеллигенцияның әлеуметтік тобы, осы тұста құрылды» [7],– деген.

Олар өз еңбектерінде елді бостандыққа, еркіндікке, Алаш туы астына

бірігуге шақырды. Бақытты болашақ жолында асыл идеялардың негізі, Алаш

ардақтыларының көтерген рухани мәселелері бүгінгі Қазақстанның тәуелсіздік

мұраттарымен сабақтастығын байқауға болады. Алаш қайраткерлері ту еткен

ұлттық сананы көтеру идеясы Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани

52

жаңғыру» бағдарламалық мақаласынан, ұлттық идея болып табылатын

Мәңгілік Ел ұлттық идеясынан айқын көрініс тапқан.

Еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап қазақ қоғамында ұлттық

интеллигенция, ұлттық идея жөнінде көптеген еңбектер жарық көрген. Соның

бір айғағы ретінде тәуелсіздік кезеңінде академик Манаш Қозыбаев тақырыпты

жаңа концептуалдық және әдіснамалық бағытта қарастырып, қазақ

интеллигенциясы тарихының «ақтаңдақтарын» жаңаша қырынан зерттеп,

объективті шыңдықты қалпына келтірген. Екі қоғамдық жүйеде өмір сүрген

ғалым Манаш Қозыбаевтың іргелі еңбектерінің басым бөлігі тұлғатануға, қазақ

халқының шығу тегі мен өркениеттегі орнына, ХХ ғасырдағы қасіретті

тағдырын танып білуге арналған. Басқаша айтқанда, Отантану ғылымын жаңа

арнаға көтерген соны методологиялық жол салған. 1995 жылы ғалымның

бастамасымен Қазақстанда тарихи сананы қалыптастыру тұжырымдамасын

әзірлеп, рухани өмірдің жаңғыруы мен дамуына, халықтар бірлігін нығайту

жолында зор үлес қосқан. Академик Манаш Қозыбаев зерттеулерінің негізінде

Қазақстан тарихнамасы жаңа тұрғыдан зерделеніп, Қазақстанның Ресей

отарына айналу процесі қазақ халқының ұлттық мүддесі тұрғысынан қайта

қаралып, еліміздегі ұлт-азаттық қозғалыстарының жаңа тұжырымдамасы

жасалған. Сондай-ақ кеңестік кезеңдегі саяси қуғын-сүргін тарихы зерттеліп,

оның құрбандары болған боздақтардың есімі ақталған.Ғалым өзінің «Өркениет

және ұлт» деген еңбегінде ««Қайраткерлер» ұғымы қызметкерлер, мансап иесі

дәрежесіне төмендетілді. Қайраткер – жасампаз адам, жоқтан бар жасаушы, өз

мүддесін халық мүддесімен қабыстырып, өз халқын өркениет көгінде

жарастырушы болса керек» дей келе, «Отан тарихынан кейбір кездейсоқ

адамдарды аластап, тарихи тұлғаларды өз тұғырына қондыру керек» деген

тұжырым жасайды [8].

Бүгінгі ұрпақтың өткенді біліп, бағалауы еліміздің болашағы үшін аса

қажет. Ұлтымыздың рухани өміріндегі ең қасиетті қазынасы – Алаш

арыстарының мол мұрасы болып табылады. Ғалым, филология ғылымдарының

докторы, профессор Дихан Қамзабекұлы: «алаш рухын насихаттау сол

зиялылар секілді тәуелсіз ойлауға, кез-келген нәрсені салмақтап, оған ұлт

мүддесі тұрғысынан баға беруге үйрену» [6] деген пікірін алға тартуымыз

қажет. Ол үшін ұлттық рухты оятып, халқымызды өрге сүйреп бар күш

жігерімізді жұмсаған жөн. Оған мемлекеттік деңгейде де, зиялы қауым

тарапынан да ерекше көңіл бөлініп отыр. Осыған мысал ретінде ел мақтанышы,

асылдың сынығы болған қазақ поэзиясының көзі тірі классигі, алаштың ақиық

ақыны Мағжан Бекенұлы Жұмабаевтың 125 жылдық мерейтойының әлемдік

деңгейде ұлықталуының айқын көрінісін айтамыз. Бүгінгі тәуелсіздік таңында

халқымен қайта табысқан арыстармен бірге Мағжан Жұмабаевтың мол мұрасы

ортамызға оралды десек артық емес. Шығармалары отандық әдебиеттің төрінен

орын алған ақынның есімі туған өңіріндегі ауданға берілген. Алаш

алыптарының Елдік танымын философиялық тұрғыдан зерттеп жүрген

философ-ғалым Тұрдықұл Шаңбай өзінің осы мерейтой қарсаңында төрт тілде

жарық көрген «Біздің Мағжан» атты еңбегінде былай дейді: «Мағжан Хан

53

Алтай мен Алаш Елі ұғымдарын бөлмеген. Қазақтың классик ақыны

Мағжанның «Қорқыт» поэмасы былай басталады: «Алтайға жер жүзінде тау

жоқ жеткен, Алтайға бетегедей алтын біткен. Бейіштей Алтын Алтай етегінде,

Ертеде Алаш елі мекен еткен». ХХ ғасыр басында қазақтың алып тобы осы

идеяны субстанция деп танып, оған «Алашорда» деп ат қойды» [9], - дейді.

ТҮРКСОЙ халықаралық ұйымының шешімімен 2018 жыл «Мағжан Жұмабаев

жылы» болып жарияланған. Мерейтойға арналған құттықтау хатында мемлекет

басшысы Нұрсұлтан Назарбаев: «Рухани жаңғыру арқылы тарихын түгелдеп

жатқан Қазақстан халқы Мағжан сынды біртуар перзентінің есімін мәңгі есте

сақтайтын болады», – деп ерекше атап өткен.

Бүгінгі рухани жаңғыру Алаш алыптарының алдына қойған

мақсаттарының орындалуы деп білеміз. Бағдарламалық мақаладағы бәсекеге

қабілеттілік, прагматизм, ұлттық бірегейлікті сақтау, білімнің салтанат құруы,

Қазақстанның револциялық емес, эволюциялық дамуы, сананың ашықтығы

мәңгілік елдің негізгі кепілі болмақ. Мәселен, ұлтымыздың этностық

бірегейлігі, тілі мен ділі, білім және ғылымдағы, өнердегі бәсекеге қабілеттілігі

маңызды болып табылады.

Қорыта айтсақ, Отандық тарихнамадағы қазіргі заманғы ғылыми-

теориялық және әдіснамалық негіздегі зерттеулердің басты мақсаты кеңестік

тарихнамасындағы тұжырымдамаларды қайта қарастырып, тың деректік

материалдар негізінде ХХ ғасырдың бас кезіндегі ұлт-азаттық қозғалыстарға

тәуелсіздік концепциясын қалыптастыру болып табылады. Мәселен, Елбасы

Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» деген

бағдарламалық мақаласында «Күллі жер жүзі біздің көз алдымызда өзгеруде.

Әлемде бағыты әлі бұлыңғыр, жаңа тарихи кезең басталды. Күн санап өзгеріп

жатқан дүбірлі дүниеде сана-сезіміміз бен дүниетанымымызға әбден сіңіп

қалған таптаурын қағидалардан арылмасақ, көш басындағы елдермен

тереземізді теңеп, иық түйістіру мүмкін емес. Өзгеру үшін өзімізді мықтап

қолға алып, заман ағымына икемделу арқылы жаңа дәуірдің жағымды

жақтарын бойға сіңіруіміз керек» [10], деген сөздерін ерекше назарда

ұстауымыз қажет. Бұл, түптеп келгенде, өзіміздің ұлттық санамызды

қалыптастырып, ел алдындағы перзенттік парызымызды орындап, ұрпағымызға

ұлағат дарыту болмақ деген сөз.Ұлттық санасы мен рухы күшті адам ғана қоғам

алдына шығып, ұлт зиялыларының биік шоғырына айналмақ.

Әдебиеттер:

1. Назарбаев Н.Ә.. Ұлы даланың жеті қыры. // Егемен Қазақстан. 21 қараша

2018. – №223

2. Назарбаев Н. Ә. Тарих толқынында. – Алматы: «Жібек жолы» баспа үйі,

2010. – 232 б.

3. Қозыбаев М.Қ. Киелі тәуелсіздік. – Алматы : Баспалар үйі, 2009 . – 448 б

4. Садықов Т.С. Тарих тағылымы. – Астана, «Мастер ПО» 2014. 55-61 б.

5. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. Жүз жылдан соң... // e-history.kz

54

6. Тілешов Е. «Алаштың» жолы //«Алаш қозғалысы» жинағы, Алматы,

2008

7. Әбжанов Х. Ұлт зиялысы мен зиялылық: тарихи негіздер. Егемен

Қазақстан. 2007 ж. 26 шілде б.

8. Қозыбаев М.Қ. Өркениет және ұлт. – Алматы: 2001. – 366 б.

9. Шаңбай Т.Қ. Мағжан философиясы // Кітапта: Біздің Мағжан.

Безендірілген мерейтойлық жинақ /қазақ, орыс, түрік және ағылшын

тілдерінде/ Құраст.-автор: Шаңбай Т., - Петропавл, 2018. -176 бет.

10. Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. // Егемен

Қазақстан. 26 сәуір 2017.

ИСТОРИЯ ПОВСЕДНЕВНОСТИ НАСЕЛЕНИЯ

КОКШЕТАУСКОГО КРАЯ

В «ИСТОРИЧЕСКИХ ОЧЕРКАХ» К. АБУЕВА

Абдыкулова Г.

Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, г. Астана

gabdykulova@mail.ru

В общемировом масштабе история повседневности как социальная

история изучается уже больше полувека. Проблематика повседневности

обширна, поэтому предметы повседневности выступают объектами

исследования многих гуманитарных наук. В исторической науке различные

аспекты повседневности исследуются в рамках различных периодов и

локальностей.

На Западе изучение микроистории связано с именами основателей школы

Анналов М. Блока и Л. Февра, которые впервые обратили внимание на

необходимость отражения в истории роли обычных людей [1]. Более

основательно проблематика повседневности была разработанапоследователем

Анналов Ф. Броделем [2].

На постсоветском пространстве история повседневности широко

представлена в российской историографии. Российскими исследователями

ведется разностороннее изучение проблем повседневности. Наряду с

разработками теории и методологии повседневности [3], имеется огромное

количество работ, посвященных изучению обыденной жизни людей разных

временных отрезков и локальностей [4].

В отечественной исторической науке история повседневности является

новым, пока еще не достаточно разработанным направлением. Историография

проблем повседневности характеризуется небольшим количеством работ.

Малочисленны исследования, отражающие повседневную жизнь микрогрупп

общества. Исследования носят преимущественно региональный характер [5].

Среди имеющихся исследований пока нет работ, посвященных

специальному изучению повседневной жизни кокшетауского региона. Однако к

55

важным научным трудам данного направления можно отнести исследования по

политической и социальной истории края известного местного ученого-

историка К.К. Абуева. Вся научная деятельность и многочисленные труды

профессора посвящены изучению истории родного края. Результаты

исследований находят отражение в многочисленных статьях, монографиях,

энциклопедиях. В трудах К. Абуева описывается история кокшетауского края,

биографии выдающихся личностей – выходцев из этого региона [6].

Особенность исследований, посвященных персоналиям, заключается в том, что

К. Абуев изучает и вводит в научный оборот сведения о неизвестных страницах

биографии исторических личностей. Хронологические рамки исследований

ученого охватывают большой период истории - с XV века и до современности.

Некоторые работы отражают историю и более ранних периодов [7, 8].

При изучении повседневной жизни населения кокшетауского края

наиболее важным содержанием обладает труд «Кокшетау. Исторические

очерки» [8]. В первой части монографии отражена история этого региона и

самого города Кокшетау с момента основания и до нынешнего времени. Наряду

с повествованием политической истории, в ней делается акцент на

особенностях социально-экономического и культурного развития региона.

Автор подробно описывает хозяйственную деятельность коренного населения,

распространение ремесел, промыслов, развитие торговли и промышленности

вдореволюционный период, отмечает динамику дальнейшего развития края в

последующее время.

С повседневным бытом народа наиболее тесно связаны вопросы

хозяйства. Поэтому, в рамках исследования истории повседневности края,

наибольший интерес в работах К.К. Абуева представляют описание форм

ведения традиционного хозяйства, изменения в хозяйственной жизни,

происходившие под влиянием взаимоотношений коренного населения с

переселенческим русским населением. Сквозь призму экономического развития

прослеживается структура повседневной жизни населения, трансформации в

быте, изменения в укладе жизни.

Основой исследования истории повседневности являются источники,

ккоторым, в первую очередь, относятся жилище, предметы обихода, одежда,

пища и т.д. В работах К.Абуева имеются сведения и об этих источниках. Как

известно, казахи вплоть до начала XX в., вели, в основном, кочевой образ

жизни, при котором в качестве жилища выступала юрта. Однако, изучая

«исторические очерки», можно проследить трансформации жилища местного

населения, начавшиеся с начала XIX в. В частности, в очерке, посвященном

хану Среднего жуза Уали, имеются сведения о строительстве жилища по типу

российского для ханши Айганым [8: 135]. А, в очерке о развитии культуры в

крае, отмечая изменения, происходившие в результате взаимодействия

коренного и переселенческого населения во второй половине XIX в., автор

пишет, что «казахи Кокшетауского уезда от частовременных сношений с

русскими привыкают уже к оседлой жизни, подражая русским, выстраивают

для себя дома и другие заведения» [8:50]. Таким образом, сведя воедино

56

сведения из разных очерков, мы получаем возможность наблюдения изменений

в повседневной жизни местного населения в XIX столетии.

В рассматриваемом труде также имеются важные сведения, касающиеся

повседневности городского населения края. К примеру, описывая

развитиепромышленности в Кокшетау в конце XIX в., автор пишет, что в

городе функционировали «кожевенный, маслобойный, салотопенный, 1

пимокатный, сапожная мастерская, 10 кузниц, паровая и ветряные мельницы, 2

кирпичных завода», бакалейные и мануфактурные лавки, хлебные магазины и

т.д.[8: 62]. Эти сведения крайне важны для историка повседневности, так как

свидетельствуют об экономическом развитии города в этот период,

следовательно, об обеспеченности коренного населения необходимыми

товарами и услугами.

Повседневным локусом городского населения являются объекты

социальной инфраструктуры, от развития которой зависит качество их жизни.

В очерке об истории развития г. Кокшетау в последующие исторические

периоды приводятся сведения о становлении местной инфраструктуры [8: 59-

66, 71-75]. Данные о функционировавших в городе социальных, торговых

объектах и учреждениях культуры, позволяют сделать выводы о состоянии и

уровне развития школьного образования, медицинского обслуживания, о

степени обеспеченности горожан продовольственными и промышленными

товарами и т.д.

Не менее важные и интересные сведения о повседневной жизни

именитых кокшетауцев можно почерпнуть из очерков, посвященных

персоналиям. К примеру, в многочисленных исследованиях К.К. Абуева,

посвященных изучению жизни и деятельности великого казахского хана

Абылая и его потомков – хана Уали, старшего султана Кокчетавского внешнего

округа ГубайдуллыВалиханова, султана Чингиса Валиханова, хана Кенесары,

выдающегосы ученого-просветителя Чокана Валиханова, полковника Султан-

Газы Валиханова, ярко прослеживается повседневная жизнь казахских

чингизидов в XVIII-XIX вв.[8: 89-184].

Труды К. Абуева являются ярким свидетельством неподдельного

интереса ученого к истории своей родной земли. Научные интересы профессора

многогранны, проблематика вопросов, затрагиваемых историком обширна.

Однако есть связующая нить всех его трудов – это жизнь народа, к которому

принадлежитон сам и жизнь его земляков.

При исследовании истории повседневной жизни населения

кокшетауского региона «Исторические очерки» К. Абуева непременно должны

стать настольной книгой для молодых исследователей, так как содержат

огромный фактологический материал по истории этого края.

57

Литература

1. Блок М. Апология истории или Ремесло историка. – М.: «Наука», 1986;

Февр Л. Бои за историю. – М.: «Наука», 1991.

2. Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм, XV-

XVIII вв. Том 1. Структуры повседневности: возможное и невозможное. –

М.: Прогресс, 1986.

3. Пушкарева Н.Л.«История повседневности» как направление исторических

исследований //http://www.perspektivy.info/print.php?ID=50280 ;

ПоляковЮ.А.Историография, источниковедение, методы

исторического исследования. Человек в повседневности (исторические

аспекты)//Отечественная история, 2000, №3. - С. 125-132; Розенберг Н.В.

Культура повседневности: методология исследования: монография / Н.В.

Розенберг; М-во обр. и науки РФ, ГОУВПО «Тамб. Гос. Ун-т им. Г.Р.

Державина». Тамбов: Издательский дом ТГУ им. Г.Р. Державина, 2010.;

Савченко Л.А. Повседневность – методология исследования, современная

социальная реальность и практика: Социально-философский анализ. Дисс.

… д.и.н. Ростов-на-Дону, 2001; История культуры повседневности:

учебное пособие / под ред. В.П. Большакова, С.Н. Иконниковой. – М.:

Проспект, 2018; Долгих Е.В. Городская повседневность рубежа XIX- XX

вв.: структура общественного быта // Вестник Московского университета.

Сер. 8. История. – 2010. - №1. – С. 49-64; Беловинский Л.В. Сущность и

структура повседневности. // Философские науки. 2012. - №7. – С. 85-95. и

др.

4. Акоева Н.Б. Экономическая, политическая и социальная повседневность

кубанского казачества на рубеже веков (конец XIX- начало XX). Дисс. …

к.и.н. – Армавир, 2002; Банникова Е.В. Повседневная жизнь

провинциального купечества (на материалах губерний Урала

дореформенного периода). – СПб.: «Полторак», 2014; Белова А.В. Женская

повседневность как предмет истории повседневности // Этнографическое

обозрение, 2006, №4. – С. 85-96; Белова Н.А. Повседневная жизнь

учителей /отв. ред. М.Ю. Мартынова. - М.: ИЭА РАН, 2015; и др.

5. Абдрахманова К.К. Повседневная жизнь городов Центрального Казахстана

в 1945-1953 гг. Дисс. … к.и.н. - Караганда, 2009; Козыбаева М.М.

Повседневная жизнь городского населения Северного Казахстана в 1920-

1930-е годы. Дисс. … к.и.н. – Астана, 2015; Козаченко Е.А. Жилищно-

бытовая повседневность людей в 70-х годах XX века на примере Усть-

Каменогорска. //Сб. материалов межд. научно-практической конф.

«Республика Казахстан и Евразийское пространство: современность и

перспективы развития». Ч.2. - Астана, 2016. - С. 176-178; Джуманиязова

Н.Х. Повседневная жизнь казахского населения в конце XIX-начале XX вв.

(на материалах Оренбургской губернии) // Сб. материалов международной

научно-практической конференции «Республика Казахстан и Евразийское

пространство: современность и перспективы развития». – Астана, 2016. –

С. 89-92; и др.

58

6. Абуев К.К. Хан Абылай и его время. – Кокшетау, 2004; Его же. Науан

Хазрет. Кокшетау, 2014; Его же. Кокшетау. Исторические очерки. –

Кокшетау, 2015; Его же. Чокан Валиханов и его современники:

монография. - Кокшетау, 2016; и др.

7. Абуев К.К. Сибирское ханство в контексте казахско-русских отношений. –

Кокшетау: РИК «Әрекет», 2016.

8. Абуев К.К. Кокшетау. Исторические очерки. – Кокшетау, 2015.

АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ ЖАҒДАЙЫНА БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ

ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ ҚАТЫСЫ МЕН ЫҚПАЛЫ

Абуталипова А.Б.

Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекетті университеті, Көкшетау қ.

aria.a.17@mail.ru

Шаривхан Ж.

Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекетті университеті, Көкшетау қ.

sharivkan@mail.ru

Қазақстан қоғамын жаңғыртуда, саяси шешімдердің халыққа

жеткізілуіне, азаматтардың бүгінгі күннің өзгерістер талабына сәйкес саяси

санасы мен мәдениетін қалыптастыруға көмектесетін құрал бұқаралық ақпарат

құралдары екені анық. Өркениетті қоғам бұқаралық ақпарат құралдарының

дамуымен және бостандығымен өлшенеді. Демократияландыру үрдістері

ақпараттық даму үдістеріне тікелей тәуелді бұқаралық ақпарат құралдарының

қоғамның дамуында және оның саяси институттар қатарында ерекше орны бар.

БАҚ атқаратын қызметі жағынан саясатқа өте жақын болып, қоғамның даму

көрінісін айнадағыдай көрсетіп отыруды мақсат етеді.

Ақпарат құралдары қазіргі өркениетті елдердің бәрінде де үлкен саяси

күш болып саналады. Яғни, елдің елдігін, тәуелсіздігін мемлекетіміздің

мемлекеттік деңгейге көтерілу бейнесін және оның даму жолдарын және оның

нысанын анықтап реттеп отырады. Басқа елдер болса сол елдің саяси және

экономикалық немесе басқа салалардағы ерекшеліктерін, дамуын тек осы

бұқаралық ақпарат құралдары арқылы біліп бағалай алады [1: 58].

Құқықтық мемлекет құру мен азаматтық қоғамды дамыту жағдайында кез

келген демократиялық мемлекеттердегі бұқаралық ақпарат құралдарының

басты қызметі – ағымдағы іс-әрекеттердің әлеуметтік бағасын бұқара санасына

сіңіру болып табылады. Президенті Н.Ә.Назарбаев бұқаралық ақпарат

құралдары туралы: «Болашақ әлемді қалыптастырудағы бұқаралық ақпарат

құралдарының рөліне баға жетпейді»,-деп IX Еуразиялық медиа-форумда

орынды атап өткен болатын [2].

Елбасы 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында еліміздегі идеология

алуандылығына тоқталап келіп, БАҚ туралы: «Қазақстанда сөз бостандығына

59

цензура жоқ; мемлекеттік емес бұқаралық ақпарат құралдары құрылып, жұмыс

істеуде. Осы орайда бұрынғы шақырылған Парламентте БАҚ еркіндігін шектеу

әрекеті байқалғанын, ондағы дүдәміл заң жобасына тоқтау салынды, мемлекет

өзінің баспасөз бостандығы жолындағы бағытының мызғымайтындығын тағы

да қуаттап берді» - деген тұжырымдар жасады[3]. Медиялық орталық

ашықтығы мен бәсекелестігі тетіктерін күшейту, журналистер құқықтарының

сақталуына кепілдік беру деңгейін жоғарылату, БАҚ жауапкершілігін күшейту

мәселелері елімізде азаматтық қоғамның маңызды институты ретінде

бұқаралық ақпарат құралдарын дамытудағы негізгі міндет ретінде айқындалған.

Сонымен қатар елде қазіргі ХХІ ғасырға аяқ басқан ақпараттық даму

ғасырында ақпарат құралдарының түрі бұрынғыдан да күрделеніп дами түсуде.

Ақпарат құралдарының қатары бұрынғы көпшілікке арналған анықтамалар

және кино және ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері, кабельді

жерсеріктік байланыс, бейнетаспа, үнтаспа, компьютер және оның түрлері мен

ғаламтор жүйелері арқылы толықты.

Бүгінгі өркениетті елдердегідей бұқаралық ақпарат құралдары сөз, ой,

шығармашылық бостандығы бойынша қалыптасатын түрлі саяси ой-пікірлердің

ақпарат құралдарының түрлі нысандарында жария етілетін немесе тарататын

қызметі заңы арқылы реттелетін үздіксіз жария таратудың нысаны болып

табылып отыр. Бұқаралық ақпарат құралдардың тағы бір маңызды міндеті

қоғамдық және азаматтық келісімінің ұйытқысы болып, Қазақстан

патриотизмін қалыптастыру, әрбір адамның саяси, мәдени-рухани деңгейін

көтеру. Қоғамдық сұхбат, өзара келісім арқылы халықты партиялар мен

қозғалыстардың бағдарламаларымен таныстырып қана қоймай, бүкіл қоғамның

тұтасуына ықпал етуге бағытталған рөлін барынша күшейте түсу міндеттің бірі.

Бұл үшін ақпарат құралдары бүкіл халықтың тыныштығын, өзара келісімін,

тұрмыс дәрежесінің көтерілуін көздейтін идеяларды кеңінен насихаттап отыру

керек. Ақпарат пен идеялардың еркін ағымы демократия түсінігінің негізінде

жатыр және адам құқығын тиімді сақтаудың абсолюттік алғы шарты болып

табылады. Себебі ақпарат пен идеяларды іздеу, алу және тарату құқығын

қамтитын еркін пікір білдіру құқығына құрмет жоқ жерде, дауыс беру құқығын

іс жүзінде жүзеге асыруға, адам құқығының бұзылуы туралы ашық айту мен

сыбайласқан және тиімсіз үкіметті әшкерелеуге мүмкіндік болмайды. Ақпарат

пен идеялардың еркін ағымын іске асыру кепілдігі үшін негізгі мәні

мемлекеттік органдар ақпаратқа өздері үшін емес, алдыңғы кезекте халық үшін

және оның атынан ие болады деген принципті мойындауы керек.

Ресей зерттеушісі Д.В. Ольшанскийдің: «БАҚ - әлеуметтік топтар мен

жеке тұлғаларға ықпал ету болып табылатын, әлеуметтік-маңызды

ақпараттарды қалыптастыру, тарату және қызмет етуінің ерекше ортасы»,-деп

анықтама береді [4: 87]. Бұқаралық ақпарат құралдары халықтың бұқара бөлігі

үшін ақпарат алудың ерекше және басты көзі болып табылады.

Қазақстанда БАҚ елдегі экономикалық қатынастардың жетілуіне,

азаматтық әлеуметтік-саяси және мәдени үрдістердің дамуына үлкен ықпал ете

бастады. Халық БАҚ-тың ықпалы арқылы елде болып жатқан түрлі оқиғаларға

60

баға беруді үйренді. Билік пен халық арасындағы байланыс БАҚ арқылы

нығайта түсті. Бұқаралық ақпарат биліктің, халықтың идеялық дүниетанымын

тәрбиелей отыра әлеуметтік қатынастарды жетілдірудің басты құралына

айналды. Қазақ тіліндегі БАҚ мемлекеттік тілдің мәселелерін көтеріп,

дағдарысқа ұшыраған, ғасырлар бойы шеттетілген қазақ тілінің дамуына

байланысты күрделі мәселелерді көтеріп, мемлекет назарына ұсынып отырды.

Осылайша Қазақстанда БАҚ елдің қоғамдық өмірін демократиялануының да

қозғаушы күшіне айналды. Саяси партиялардың, азаматтық қоғам

институттарының, діннің, мәдениет пентілдің жаңа жағдайда дамуының

мәселесін талдау және көтеру арқылы БАҚ әлеуметтік-саяси жүйенің

демократиялануына негіз жасады. Қазақстандық зерттеуші Гүлшат

Нұрымбетова: «бұқаралық ақпарат құралдары Қазақстан азаматтарының саяси

белсендiлiгiн арттыруда өзiндiк ерекше роль атқарып отыр деген қорытындыға

келемiз. Бұқаралық ақпарат құралдары тек кiрiс көзiне айналмай, жеке, әрi

тәуелсiз қоғамдық институт ретiнде қалыптасуы қажет. Тек сонда ғана

ақпаратты таратудағы бостандық туралы айта аламыз»,-деп атап өтеді [5: 23].

БАҚ әлеуметтің белгілі бір мәселелер төңірегіндегі көңіл күйін зерттеп

қана қоймай, қоғамдық пікір қалыптастырудың құралы да болыды. Себебі жаңа

ақпараттық кеңістіктегі ақпараттық саясат, оның елеулі нәтижелері билік

басындағылар мен мамандардың назарын аудартпай қоймайды, тың шешімдер

қабылдап, өмірге өзгерістер енгізуге итермелейді.

Бұқаралық ақпарат құралдарындағы еркіндікті шынайы азаматтық

қоғамның ажырамас қағидасының бірі деп білеміз.

Бұқаралық ақпарат құралдарының Қазақстанның өміріндегі орны мен рөлін

қарастыру үшін мемлекетте тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының өмір

сүруін қамтамасыз ететін азаматтық қоғамның жай-күйін де жан-жақты

зерттеуді қажет етеді.

Қазақстан Республикасында 2006 – 2011 жылдары азаматтық қоғамды

дамыту Тұжырымдамасында «азаматтық қоғамның дамуы демократиялық,

зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру үшін маңызды шарт болып

табылады. Қоғамдық прогресс, демократиялық даму, экономикалық көтерілу

үрдістері азаматтардың қоғамның барлық салаларына белсенділікпен

қатысуында ғана мүмкін болады», деп көрсетілген [6, 64б]. Бұл тұжырымдама

азаматтық қоғамды дамыту бағытын белгілейтін ең маңызды бағдарламалық

құжат болды. Азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасында белгіленген

барлық міндеттер мемлекет және азаматтық қоғамдағы үкіметтік емес ұйымдар

мен бұқаралық ақпарат құралдарының нақты және белсенді өзара

әрекеттестігінің арқасында жүзеге асырылып келе жатқанын атап өту керек.

Әдебиеттер:

1. Абуханов Ш.А. Бұқаралық ақпарат құралдары және елді

демократияландыру. //Қоғам және Дәуір. 2004. №4. 58б.

2. Н.Ә. Назарбаевтың ЕҚЫҰ жоғарғы буыны өкілдері, мемлекет

қайраткерлері және әлемдік медиа-қоғамдастық басшылары қатысуымен

61

өткен IX Еуразиялық медиа-форумда сөйлеген сөзі. - Алматы. 2010 ж.

EҚ. 20 желтоқсан.

3. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2005 ж.

4. Ольшанский Д.В. Психология масс. – СПб: Питер, 2001. с.87.

5. Нұрымбетова Г.Тәуелсіз Қазақстанда саяси ақпарат таратудың

демократиялануы. //Қоғам және Дәуір. 2007. №4. 23б.

6. 2006 – 2011 жылдары Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның

даму Тұжырымдамасы. - Астана, 2006. 64б.

БАСПАСӨЗ МАТЕРИАЛДАРЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАННЫҢ БЕЙНЕСІ

Аймағамбетұлы Роман

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының

доценті. Арқалық қаласы.

Сейдалықызы Дана

Гуманитарлық колледж оқытушысы. Астана қаласы.

Ұлттың ұлт ретінде өмір сүруінің ең бірінші шарты оның рухани

құндылығының болуында. Рухани құндылық - қандай ұлттың болмасын негізгі

көрсеткіші, оның басты өлшеуіш құралы болып табылады. Мұндай

құндылықтан айырылған, жоғалтып алған халық ұлт ретінде өмір сүруін

тоқтататыны шындық. Осы рухани байлықтан біз, қазақ халқы, басқа халықтар

сияқты жұрт тыныш, ел аман кезде айырылып қала жаздадық. Оның бірі салт-

дәстүр, әдет-ғұрып болатын болса, екіншісі ұлттық тарих. Ал ұмытуымыздың

басты себебі – кеңестік кезеңде жүргізілген жоспарлы саясат болатын.

Ал қазір заман лебінің өзгеруіне байланысты ұлттық тарихымызды қайта

қарап, батырларымызды еске алып, ел алдындағы қызметіне байланысты

басқаша баға бере бастадық.

ХҮІІІ ғасыр - қазақ халқының сан ғасырлық тарихындағы ең ауыр

кезеңдердің бірі. Себебі осы тұста қазақ халқы анталаған жаудың ортасында

қалып қойды. Ұлттың ұлт болып қалу мәселесі күн тәртібінде тұрған

аласапыран уақытта тарих сахнасына ел болашағын бірінші орынға қойып

бастарын бәйгеге тіккен өр тұлғалы ержүрек бабаларымыз тарих төрінен орын

ала бастады. Солардың қақ ортасында ойып тұрып орын алатындардың бірі

атағы кең қазақ даласына тараған - Уәли баласы Абылай болатын.

Абылай (шын аты-Әбілмансұр) – қазақ халқының тарихындағы ХҮІІІ

ғасырдағы ірі тұлғалардың бірі. Тарихи тұлғаларды бір-бірімен салыстырып,

бірінің жақсылығы мен кемшін тұстарын теңдестіру дұрыс болмаған болар еді.

Себебі әрбір тұлғаның қоғамдағы орны мен халық алдында атқарған қызметі әр

қилы және оны халық тарапынан бағалануы әр түрлі дәрежеде. Ресей үшін І

Петр қандай болса, қазақ халқы үшін Абылай да сондай тұлға. Абылайдың

барлық іс-әрекеті мен халқына байланысты айтқан дана сөздері қазақ халқының

62

жоңғар шапқыншылығы мен Ресей, Қытай империяларының көз алартуына

қарсы күресіне байланысты қалыптасқан күрделі тарихи кезеңде дараланды. Ол

қазақ халқының тағдыр-талайлы қыл үстінде, қылыш жүзінде тұрғанда ел

бірлігін ұйымдастырып, үш жүздің басын құрап, анталаған жауға тойтарыс

берді. Қазақтың келешігіне жол салды. Сөйтіп, оның аты көзі тірісінде аңызға

айналып, қазақ халқы үшін қасиетті жауынгерлік ұранға айналды. Қазіргі таңда

ХҮІІІ ғасырдағы қазақ халқының басындағы ауыр саяси оқиғаларды басынан

өткерген ірі тұлғаларға үйтпеді-сөйтпеді деп кінә тағу оңай шығар, алайда біз

сол оқиғалардың бел ортасында болған бабалардың іс-әрекетіне тек сол заман

тұрғысынан ғана баға бере аламыз.

Абылай ханмен Қытай да, Ресей де есептесті. Ол билеген кезде олар

мемлекет ісіне араласа алмады. Қазақ мемлекеттілігін сақтауды барлығынан

жоғары қойған ұлттық идеяны құртуға олардың шамасы жетпеді. Себебі елді

басқара алатындай ақылы, болашаққа деген сенімі бар, әскери дарыны мен

қолбасшылық қасиеті бірдей қалыптасқан Абылай хан сансыраған қалың еліне

бас болып, жол көрсетуші, жөн сілтеуші шамшырағына, маягына айналды.

Себебі халық ең алдымен өзінің жолды бастар көсеміне, сөзді тайсалмай айтар

шешеніне, елді қорғар қайтпас еріне арқа сүйенетініне ешкім дау айта қоймас.

Енді осы жерде мынадай сұрақ тууы мүмкін: неге халықтың арасында

Абылай ханның беделі жоғары болды? Бұл сұраққа жауапты біз түркі

халықтарының тарихын зерттеуімен атағы шыққан түрколог Лев Николаевич

Гумилевтың «Этногенез және жер биосферасы» атты көлемді зерттеу еңбегінен

алуымызға болады. Ол өзінің аталмыш кітабында ғылым үшін жаңа термин-

пассионарность-жалындылық теориясын дәлелдеп берген болатын. Оның

көзқарасы бойынша: адамзат тарихындағы қандай да халықтық топтар болсын

немесе ұлттар мен ұлыстар болсын-барлығында бойында ерекше күші, жігері,

оты бар адамдар болады. Бұл күш-жігер бір адамдарда көп, екінші бір

адамдарда аз, ал енді бір адамдарда тіпті болмауы да мүмкін. Осыған орай

олардың іс-әрекеттері де, қимыл-қозғалыстары да, қоғамда қалдыратын орны да

әр түрлі және әсері де басқаша дәрежеде болатындығы анық. Қоғамға қандай

жағынан болсын қауіп төнген кезде, соның мүддесін қорғау үшін бойында оты

бар адамдар тарих сахнасына шыға бастайды. Олардың бас көтеруі, сөйлеген

сөздері мен қимыл іс-әрекеттері басқаларға әсер етіп, артынан халықтың басқа

да жіктерін қоса ала кетеді. Жоғарғы жақтағылардың басқаша басқара

алмайтын, ал төменгілердің ескіше тұра алмайтындығы белгілі болып, бүкіл

қоғам дүрліге бастайды. Жеке тұлғалар бұрынғы ескі тәртіпті бұзып, оның

орнына жаңа халықтың мүддесіне сай келетін заңдар қабылдап, өздерінің

ережелерін орнатуға ұмтылады. Пассионарлар-жалындылардың басты

ерекшелігі: қара басының қамынан бұрын бүкіл халықтың мүддесін

ойлайтындығы болып табылады. Олар тіпті өз жандарын қиып, мерт

болатынын да жандарынан шығарады. Оларды солардың ұрпақтары мен туған-

туыстары ғана емес, бүкіл ел, халық есінен шығармай, әрқашан құрметтеп

айтып жүреді. Осы тұрғыдан алып қарағанда Абылайдың тарих сахнасына

шығып, ел басшылығын қолына алуы заңды деп есептеуге болады.

63

1990-шы жылдары еліміздің тәуіелсіздік алуына байланысты бұқаралық

ақпарат құралдарында ұлт тарихының ақтаңдақ беттеріне арналған әртүрлі

көлемдегі және алуан тақырыптардағы мақалалар басыла бастады. Олардың бір

бөлігі қазақтың атақты ханы Абылайдың бейнесіне арналды. Әсіресе, ондай

мақалалар атаулы даталарға байланысты көп жазылатыны шындық (одан кейін

жазуға болмайтын сияқты). Абылай ханның 280 жылдығына орай жазылған

1990-шы жылдардың алғашқы жылдарындағы мақалалардың көпшілігі

оқырманға ой тастау сипатында болып келді. Мысалы, «Жас Алаш» газетінің

1991 жылдың 8 тамызындағы санында жарияланған мақалада оқушыларға

Абылай бейнесін қалай жеткізуге болады деген сияқты пікір айтылса [1],

республикалық «Парасат» журналының 1992 жылғы санында енді ғана

зерттеліне бастаған жоңғар тұтқынындағы Абылайды құтқаруда кім басты рөл

атқарды және Мәскеудің бақылауымен Абылай туралы жазылған бұрынғы

көзқарастарға сыни пікір білдірген мақала жарық көрді [2: 9 б.]

Ұлт бірлігін сақтауда халық арасындағы алауыздықдың болмауы

маңызды екендігі ақиқат. Бұл мәселе қазіргі таңдағы қазақстан қоғамы үшін де

көкейкесті. Осы тақырыпқа қалам тербеген мақаланы республикалық «Ана

тілі» газетінің 1991 жылғы маусымның 20-сында шыққан санынан көруге

болады. Автор «...Ал шын мәнінде ХҮІІІ ғасыр батырларының бәрінің

мүдделері ортақ, біреуі жаға, біреуі жең болуға ұмтылған. Жауға жалғыз шауып

бәйге алмаған...» - дей келе, тағы бірде былай дейді: «Үстіміздегі жыл – осы

қадірлі тұлғаларымыздың көбінің мүшел тойлары. Неге біз оларды жырып-

бөліп, туған жерлерінде ғана өткізіп жатырмыз? Олар үлкен мемлекет

қайраткерлері емес пе?» деген ел арасында жүрген жауабын күткен сұрақ

қояды [3].

Сонымен қатар автор Шоқан Уәлихановтың пікірлерін келтіре отырып,

ұлттың шынайы тарихын жазу барысында тарихшылардың халық ауыз әдебиеті

үлгілерін де пайдалануы керектігі туралы ақыл-кеңес береді. Бұған дейінгі

тарихымызды басқа ұлттың өкілдері жазғандығын ескеретін болсақ,

тәуелсіздігін енді ғана алған жас қазақ халқы үшін бұл маңызды мәселе

болатын. «....Демек, қазақ тарихи жырларының жылнамалық маңызы ерекше,

Әсіресе, ел басына түскен ауыр күндерді көзімен көріп, құлағымен естіген,

ыстығына күйіп, суығына тоңып, бастарынан «бөрідейін жол тартып,

жауырынан мұз қатып», жауынгерлік азаматтық өмір өткізген Ақтамберді,

Тәтіқара, Үмбетей, Бұқар сияқты жыраулардың жырлары, толғаулары тарих

беттеріндей. Олардың бізге дейін қаймағы бұзылмай жетуі де замана көрінісін

үлкен биіктен бейнелі көрсетіп, ар, намыс, кек, елдің бірлігі, тұтастығы,

еркіндігі, тәуелсіздігі деген ұғымдарды қанымызға құя білуімен, халықтық

сананы оятуымен тығыз қатысты...» [4].

Абылай ханның қазақ тарихында көрнекті орын алатындығын

дәлелдейтін енді бір мақала 1998 жылы «Алматы ақшамы» газетінде басылды.

Қазіргі Қазақстанның шығыс бөлігіндегі аумақтардың қазақ халқына тиесілі

болуы алдымен Абылай ханның Қытай билігімен жүргізген көреген

саясатының арқасы екендігін мойындауымыз керек. Автордың «...Бұл соғыстан

64

кейін Қытай жағы Абылайға текетірес арқылы «сабақ беруге» болмайтынын

аңғартса, Абылай «қаптаған қара қытаймен» белдесуге болмайтынын біліп,

дипломатия жолына шығып, Қытаймен де боданмен деп уәде берді. Бұл Қазақ

мемлекетінің қауіпсіздігін, тұтастығын, бірлігін сақтап қалуға мүмкіндік

беретініне көзі жетті. Іс жүзінде солай да болды» - деген қорытынды пікірі

Абылайдың қазақ тарихында алатын орнын көрсетеді [5].

Абылай ханның 300 жылдығы республикалық көлемде аталып өткен 2013

жылы оның ішкі және сыртқы саясаты туралы мақалалар өзінің деректік

базасының толықтығымен, шынайлығымен, пікірлердің көңілге қонымды,

ақылға сыйымдылығымен ерекшеленді. Солардың бірі республикалық «Қазақ

үні» газетінде басылды. Автордың «...Сонау сұрапыл замандарда жаудан

қорғанудың жеті әдісі қалыптасқан еді. Орысқа қоңсы қонған Кіші жүздің ханы

Әбілхайыр сұңғыла саясаткер болды. Әбілхайырдың 1731 жылы Ресейге

арнайы өкілдер жіберіп: «Ресейдің қоластына кіремін» деп ант беруі – оның

орысқа сатылғандығы емес еді. Бұл небәрі – уақытша жан сақтау немесе қылыш

үстінде қырылып кетпеу тәсілі болатын. Әбілхайырдың шарасыз әдісінің мәнін

аңғарған Орта Орданың ханы Сәмеке де, Әбілмәмбет те, Абылай да орыс

патшасына ант беру рәсімін – «одақтасу» деп түсінді. Осы мәміленің арқасында

озбыр орыс қазақ шекарасын аттап өткен жоқ, қазақтың ішкі шаруасына

араласпады» - деп жазуы қазақ тарихшылары арасында әлі күнге дейін дау

туғызып отырған бодандыққа байланысты Әбілхайырдың да, Абылайдың да

жүргізген саясатына баға беруде маңызды болмақ [6].

Абылай ханның Орта Азия елдеріне байланысты саясатын жазған тағы

бір мақала Қостанай облыстық «Қостанай таңы» газетінде басылып шықты.

Онда автор Абылай ханның шыққан тегін, қазақ-жоңғар қатынасындағы алатын

орнын анықтай отырып: «...Абылайдың қырғыздарға жасаған жорықтарының

нәтижесінде қазақтар Шу өзенінің төменгі ағысы, Алатаудың Меркі, Түлкібас

салаларындағы тау етектері қазақ иелігіне өтеді. Ал Абылайдың Орта Азия

қалаларына жасаған жорығынан кейін Ташкент және оның маңындағы сауда

қалалары қазақтың билігін мойындайды. Осылайша, Абылайдың саяси

әрекетінің нәтижесінде Қазақ хандығы Орта Азия кеңестігіндегі өзіндік

салмағы бар саяси ойыншыға айнала бастайды» - деп жазуы Абылай заманында

Қазақ хандығының Орталық Азиядағы ең мықты мемлекеттің біріне

айналғандығын білдірсе керек [7].

«Егемен Қазақстан» газетінде «Абылай: көне шындыққа жаңа көзқарас»

деген атпен ғылыми мақала жарық көрді. Бұл Абылай ханның қоғамдық

қызметіне байланысты айтылып жүрген әр түрлі пікірлерге талдау жасалып,

ақиқатына тоқтау салған еңбек болды деп есептеуге болады. Мақала авторлары

атақты орыс тарихшысы А.М.Панкратованың «Среди ряда историков

существует непременное стремление ухудшить историю казахского народа,

вопреки исторической правде, я совершенно не понимаю, почему грузинские

цари и узбекские ханы могут считаться при аналогичных условиях

прогрессивными деятелями, а казахи должны чернить Абылая и Кенесары

Касымова?» деген кеңес дәуірінде қазақ халқына байланысты ғалымдар

65

арасында қалыптасқан теріс ұғымға қарсы айтылған сөзін келтіре отырып,

Абылайдың хан тағына отырған кезі, туған жылы, Абылайдың атағын

шығарған жекпе-жек шайқастың болған жылы, қалмақ тұтқынында қалай

болып, одан кімнің құтқарғаны туралы, Абылайдың бір мезгілде Ресейдің де

Қытайдың да боданы болуы туралы, Абылайдың бүкіл қазаққа хан болғандығы

туралы айта келіп, «түптеп келгенде, Қазақ хандығының тәуелсіздігі мен

қуатын сақтау мұратын көздеген Абылайдың сан алуан қызметінде

халықаралық қатынастар және сыртқы саясат стратегиялық басымдыққа ие

болғанын айтуымыз қажет» - деп дұрыс пікір білдіреді [8].

Абылайдың Қытай империясының экспансиясына төтеп берген жалғыз билеуші

екендігін дәлелдеген мақала «Егемен Қазақстан» газетінде басылды. Мақала

«Саңлақ» деп аталады. Автор «...Абылайдың көп қырлы мемлекеттік және

саяси қайраткерлігі арқасында қазақтардың бұрынғы көршілер басып алған

жерлері кері қайтарылып, қазіргі Қазақстан елінің тұтас геосаяси картасы

қалыптасты. Басым көпшілік Абылайды Жоңғар хандығына қарсы күресте

ерекше үлес қосқан тарихи тұлға ретінде таниды. Осымен қатар Абылай Чиң

(Қытай) империясының әскери-саяси экспансиясына қарсы төтеп берген

бірден-бір қазақ билеушісі» - дей келе, оның билігі кезінде халықтың

әлеуметтік жағдайының жақсы болғандығын орыс деректеріне сүйене отырып,

«халқының ең кедейінде 500, ауқаттысында 5 мыңнан 15 мыңға дейін төрт

түлік малы болды» - деп көрсетеді [9].

Қорыта айтатын болсақ, халықтың тарихында ұлы тұлғалардың алатын

орны ерекше. Алайда, халық алдындағы шаруаларды жүзеге асыратын ұлы

тұлғалар болғанымен, олардың іс-әрекеттеріне баға беретін де, асырса асырып,

жасырса жасыратын тек бір ғана күш бар. Ол - халық. Халық батырының

еркелігін көтереді. Асып бара жатса, жерге түсіреді. Мақтануға тұрарлық ер

жүрек батырларымыз, жау келгенде қарап тұрмай, қолына найза, қылышын

асынған ару қыздарымыздың бар екендігін білеміз. Бірақ неге екендігін қайдам,

біз көбінесе өзімізден гөрі басқа ұлттардың ірі тұлғалары туралы жиі айтатын

болдық. Өзімізде болмаса бір жөн. Бар ғой. Тіпті көп. Соған қарағанда,

менімше, бізде тарихи сана-сезімді қалыптастыру жұмысы кенже қалып қойған

сияқты. Сондықтан артығымыз болса асырып, жамандығымыз болса жасырып,

асылымызды ардақтап, барымызды мадақтап, бір-бірімізге тіреу болып,

құлағанда сүйеу болып жүрсек одан артық бізге ештеменің қажеті жоқ.Үлкенге

құрмет, кішіге ізет жасаған қазақ халқы өркениет жылдамдығына ілесе отырып,

батыр ұлдарын ұмытпай, естен шығармай ірі ұлттардың қатарына қосыла

алатынына үлкен сеніммен қарауға болады. Себебі қазақ халқының тарихында

мақтануға тұрарлық ұлы тұлғалар баршылық болғанымен, мақтана алмай

жүрген жайымыз бар екендігі, шындығын айту керек, рас. Сондықтан Абылай

хан сияқты өр тұлғалармен мақтана білуіміз керек.

66

Әдебиеттер:

1. Пәрімбекова П. Хан Абылай – халық батыры.//«Жас Алаш» - 1991.

8.ҮІІІ.

2. Салқынбеков Д. Тағылым.//Парасат –1992. № 2.

3. Уәлихан Ш.Ы. Абылай.//Ана тілі – 1991. 20 маусым.

4. Бұл да сонда.

5. 5.Шәмшәтұлы И.Абылай туралы ақиқат.//Алматы ақшамы - 1998. № 92

6. Байжанин М. Алты Алаштың айбыны.//Қазақ үні – 2013. № 23.

7. Әбсадықов А.Хан Абылай.//Қостанай таңы – 2013.10 қазан.

8. Әбжанов Х.,Әбуев Қ. Абылай: көне шындыққа жаңа көзқарас.//Егемен

9. Қазақстан – 2013. 20 ақпан.

10. Қожа М. Саңлақ.//Егемен Қазақстан – 2013. 28 қыркүйек.

ҚАЗАҚ АЗАТТЫҚ КҮРЕСІ ЖЕТЕКШІЛЕРІНІҢ ТАҒДЫРЫН ЗЕРТТЕУ

МӘСЕЛЕЛЕРІ

Бекмағанбетов Ө.Ж.

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

Umirbai_BG@mail.ru

Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алғанына биыл жиырма сегіз

жылға жуықтап келеді. Қазақ халқының азаттық жолындағы күресіне толы

тарихымызда шығып отырған бұл биігіміз ата-бабаларымыздың ғасырлар

бойғы арманының орындалғанының белгісі болып қалмақ. Егемендіктің осы

тізгінін келер ұрпақ қолында нық ұстап отыруы үшін бүгіннен бастап олардың

бойында тарихи сананы қалыптастырып, ұлтжандылық рухта тәрбиелеу үшін

бабаларымыздың тәуелсіздікті арман еткен күрес жолын жете зерттеп, қалдыру

алдымен тарихшылардың жүгін ауырлатары анық. Өткеніміз бен бүгініміздің,

тапқанымыз бен жоғалтқанымыздың тағылымын түйіндеуге Елбасымыз

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өзі мән беріп, «Тарих толқынында» атты

кітабында: «Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы

тарихтың толқынында өзінің ұлттық «Мен» дегізерлік қасиетін түсінуге

тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр. ...Бірақ бұл мүмкіндік қана: ол

шындыққа тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай

санасына орныққан фактіге айналуы қажет»- деп тұжырымдады [1, 292-293

б.б.].

Ұлтымыздың отаршылдыққа қарсы күресін зерттеу барысында басты

назар аударатын мәселелердің бірі - көтеріліс жетекшілері хан, сұлтан,

батырлардың тарихи тағдырлары, яғни, халық күресі аяқталғаннан кейінгі

олардың отаршылдар тарапынан жүргізілген жазалау шаралары кезіндегі

тартқан азабы, көрген қиянаты. Осы мақалада біз ХХ ғасырдағы кеңес өкіметі

67

мен Қытай езгісіне қарсы шыққан қазақтардың көтеріліс басшыларының

тағдырларын салыстыра қарастыру болып отыр.

Сонымен, ғасырларды артқа тастап, ортақ кеңістікте өмір сүріп отырсақта

қос өкпеден қысқан қос көрші - екі алып (Ресей мен Қытай) қазақ жерін

иемдену пыйғылынан еш арылған емес.

Тарихты саралағанда көретініміз: олар отарлықтың қамытын кигізуге

әрдайым талпынып отырды, мұнысы жүргізген жымысқы саясаттарынан айқын

аңғарылып отырды. Ресей өзге түркі тілдес, қандас-туыс, киіз туырлықты

халықтарды іштей ірітіп, қақпақылдай отырып бір-біріне айдап салу арқылы

қазақтарды уысына түсірсе, қытай үкіметі де өзіне тиесілі деп таныған

нәпақасынан құр қалмады.

Бұл елдің атқа мініп, қаһарлы күшке айналуына түрткі болса, екі отаршыл

мемлекетте шамасынша көшбасшыларының басын алып, денесін бөлшектеп

өзінше айбат шекті, дегеніне көндіріп, айтқанымен жүргізуге барын салды.

Бойында азаттықтың қаны буырқанған өр қазақ ұрпақ алмастырып, түпкі

мақсаты үшін арпалысын бір тоқтатпады. Батыр ұлдарының орнын батыры,

оқымысты ерлерінің орнын оқымыстылары басты, жалғастық үзілмеді, рухтың

жаңғыруы жалғаса берді. Мақалдай айтсақ, халқымыз «Елдің атын ер шығарар,

ердің атын ел шығарар» қағидасын ұстанды.

Орыс билігі Кенесарыдан Кейкіге дейінгі ерлеріміздің басын

қанжығасына байласа, қытайлықтар Зуқа, Оспан бабаларымыздың басын

еншіледі. Қазақтың басы қайда қалмаған? Сондай құрбандықтарға қарамастан

еліміз кіндік қаны тамған туған жері әкімшілік-территориялық жағынан басқа

мемлекетке бағынышты болса да азттығы үшін күресін бір бәсеңдетпеген.

Атап айтсақ, патша отаршылдығына қарсы елін соңына ерткен еріміз

Махамбет Өтемісұлының басы 1846 жылы 20 қазанда кесіп алынып Елек

өзенінің жағасындағы правитель Б.Айшуақовтың ордасына жеткізілген. Тек

араға жылдар салып барып 1966 жылы 9 шілдеде антрополог Н.Ж.Шаяхметов

Махамбет сүйегін қабірінен қазып алып, түгендеп, скульптуралық портретін

жасағаннан кейінде халқымыздың абзал азаматының сүйегі 17 жыл бойы қағаз

жәшік ішінде шаң басып, тек 1983 жылы 15 мамырда қайта жерленіп, жаны жай

тапқаны белгілі [2; 152 б.]. Ресей басқыншылығына бас имеген Кенесары

Қасымұлының да басы отаршылдар қанжығасында кетті. Мұндай ұлт-азаттық

көтерілісті "бассыз" қалдыру патшалы Ресейдің орнын басқан кеңес өкіметі

кезінде де заңды жалғасын тапты.

Ал, шығысымыздағы бір алып Қытай жеріндегі бауырларымызда

бағынышты болудан бас тартып сол жолда жанын пида еткен. 1920-22

жылдары Торғай өңірінде кеңес саясатына ашық қарулы көтеріліскке шыққан

Кейкі Көкембайұлымен тағдырлас сондай бабаларымыздың тағы бірі

Қытайдың Алтай аймағында қазақтардың қорғаны, жау жүрек азаматтарының

басшысы болған Зуқа Сәбитұлы. Оның тағдыры да аянышты аяқталды.

Кейкінің салауат айтқаны сияқты Зуқа батырда: «Барады жылдан жылға заман

ауып, Ауған сайын таяды күнде қауіп» деп ащы зарын айтқанымен, 1928 жылы

қыркүйектің соңғы күндерінде басы кесіліп, жауының қанжығасына байланды

68

[3; 391 б.]. Батыр басының кейінгі жайы шығармада былайша суреттеледі:

«Кейінгі күндері Сарысүмбе базарына кірген адамдар қара көпірді көрген

жерден-ақ иманын үйіріп, жолдан тайсап, судан өтетінді шығарды... жүкті көлік

жетектеушілер көпірден өтпекші болса, күзетші шеріктердің салатын бір мұнша

әлегі бар. Алдымен көпірдің екі басына қазақша-ханзуша жазылған «Кім

өкіметке, ұлықтарға қарсы шықса, ақыры көретін күні осылай болады!» деген

ұрынды оқытады. Онан соң Зуқаның кім екендігін сөйлеп, сүйегінен темір сым

өткізіп, көпірдің оң жақ босағасына ілген Зуқаның басына қаратады. Соңында

«Өкіметке өмір бақи қарсы шықпаймын» деген серт айтқызып барып қоя

береді» [4; 407 б.]. Міне, күрескер бабаларымыздың тағдырының ұқсастығы.

Кейкінің өміріне жазушы Ақан Нұрманов «Құланның ажалы» еңбегін, ал, Зуқа

батырға Батырхан Құсбегин «Зуқа батыр» романын арнап, оларға мәңгілік өмір

сыйлады.

Соның бірі ХХ ғасырдың 40-50 жылдары арпалыспен өмірін өткізген

Оспан батыр Сіләмұлы 1951 жылы 29 сәуірде Қытай коммунистік партиясының

қолынан 52 жасында Үрімжі қаласында өлім жазасына кесіліп, атылды [5; 65

б.].

Тәуелсіз мемлекетіміздің іргесінің бекіп, баянды ғұмыр кешуі үшін де

кешегі осы күндерді арман етіп, сол жолда жанын берген есіл ерлеріміздің

есімдерін ұлықтау, олардың күрес жолдарына тарихи баға беру баршамызыдың

қасиетті борышымыз екендігін жан-тәнімізбен түйсінгеніміз дұрыс. Келешек

ұрпақтың бойына ұлтжандылық дәнін себуде осындай батырларымызға кітап

арнау, күреспен өткен тарихи тағдырының ақ-қарасын ажырату, аңызға

айналып, халқымен бірге жасап келе жату себебіне баға беру бағытында көп

істердің атқарылғандығы мәлім. Осы ойымызды тірілтер деген ниетпен

Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбайұлының ақын Серік

Тұрғынбекұлының «Кейкі батыр» атты тарихи дастанына жазған алғы сөзін

келтіре отырып, оның: «Кіріптар елде, кіріптар қауымда, бір-біріне кереғар

күштер мен идеялардың шытырман қақтығысы заманында бұндай күреске

тәуекел еткендердің қай-қайсы да мейілінше байыпты бағаны талап етеді.

Олардың қай-қайсы да нағыз трагедиялық тұлғалар. Оларды не дәріптеу, не

даттаудан гөрі олар өткен жолды талдау, олардың тағдырының тағылымын

таразылау әлдеқайда тиімді. Бірақ, бұл кез-келген көркем шығарма, әсіресе,

поэтикалық шығарма көтере алмас күрделі жүк» деген орынды пікірінің жаны

бар [6;7 б.].

Кейкі кеше ғана, былайша айтқанда қаза болғанына бір ғасырда толмаған,

өмірде болған, күресі қағазға түскен, оның өмір жолы, қарсылығынан хабар

беретін архив деректері жеткілікті болса да туған халқы аңызға айналдырған,

яғни қағаздағы Кейкімен халықтың санасындағы, қиялындағы Кейкі «батыр»

ретінде биік тұғырға көтерілген, бір адамның екі түрлі (қағазда және халық

жадында) жасап келе жатқандығы оның көптің бірі емес, осал болмаған арда

туған ер екендігін көрсетеді.

Кейкі батырдың бас сүйегін Кунсткамераға өткізуші Д.Букиничтің жеке

қорындағы мәліметтер бүгінде өз зерттеушілерін күтуде. Д.Букинич өмірінің

69

соңғы күндерін Ташкентте өткізген. Деректерге қарағанда оның үйін

замандастары бай мұраға толы болғандықтан «Кала-и-Букинич» деп атаған.

Оның жеке қоры бүгінде Өзбекстан Республикасының орталық мемлекеттік

мұрағатында (2243 қор, 1 тізім, 224 іс) сақтаулы. Одан кейінгі бір дерек

шығады-ау деген үмітіміз – Орынбор мұрағаттары. Себебі, Кейкі 1922 жылы

өлтіріліп, бас сүйегін кейін Д.Букинич 1926 жылы Санкт-Петербургтағы Ресей

Ғылым Академиясының І Петр атындағы Антропология және этнография

(танымал аты - Кунсткамера) музейіне өткізген аралықтағы оның басы

хатталып, қай жерде сақталғандығы.

Өйткені, Д.Букиничтің батыр өмірін айқын суреттеп жазғанына қарағанда

оның Кейкіге қатысты құжаттармен, кейбір деректермен таныс екендігі көзге

анық ұрынады. Сонымен бірге, батырдың басы кесіп алынғаннан кейін оның

батырдың басы екендігін растайтын рәсімделген бірнеше адам берген

куәліктердің болуы, батыр дүниелерінің құжатталып, алынуы (трофей ретінде)

– бұлардың барлығы айналып келгенде деректер ізінің бір ұшын осы Орынбор

мұрағаттарына әкеп тірейді. Және де мұндай дәлелді құжаттарсыз Д.Букинич

батырдың бас сүйегін Кунсткамераға өткізе алмас еді.

Қорыта атқанда, туған халқының құрметтеп берген «батыр» атағының

үкіметтің берген атағы, оны растайтын орден, медальдарынан да ұзақ

жасайтыны ақиқат. Қазақтың әлімсақтан жауынгер халық екенін, қайсарлығын

мойындатқан, көзсіз батыр екендігінің сыналған тағы бір тұсы – екінші дүние

жүзілік соғыс уақыты. Ерен ерлігі үшін берілетін Кеңес Одағындағы ең

жоғарғы атақ – Кеңес Одағының Батыры атағын иеленуде соғысқа қатысқан

194 ұлттың ішінде қазақтар 6 орынды иеленген (орыс, украин, белорус, татар

және еврейден кейін) [7; 113 стр.]. Бұл да бір тарихтың ерлік дастаны.

Өзгелер батыр ретінде мойындаған өр халқымыздың сын сағаттарда елін

соңынан еріткен есіл ерлерінің тарихи тағдырын зерттегенде орыс-қытай

отаршылдық саясаттарының ұқсастықтарын, ерекшеліктерін байланыстыра

зерттеумен қатар олардың жазалау шараларын да қаперде ұстаған жөн.

Әдебиеттері:

1. Назарбаев Н. Тарих толқынында. Астана, 1999

2. Махамбет Өтемісұлы. Жинақ. –Алматы: Арыс баспасы, 2004

3. Құсбегин Б. Зуқа батыр: Роман.-Алматы: Дүниежүзі қазақтарының

қауымдастығы, 2000 ж.

4. Көрсетілген еңбек

5. Оспан: Деректі зерттеулер мен естеліктер.-Алматы, Тұран, 2010

6. Серік Тұрғынбекұлы. Кейкі батыр. Тарихи дастан. –Алматы: Білім, 2001

7. Каталог отечественных орденов, медалей и нагрудных знаков. –

Ленинград, 1962

70

АҚМОЛА ОБЛЫСЫНЫҢ МӘДЕНИ ДАМУ ТАРИХЫ БОЙЫНША

ЗЕРТТЕУЛЕР (XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XX ҒАСЫРДЫҢ

БАСЫ)

Еслямова А.З.

Еуразия гуманитарлық институты, Астана қаласы

aeslyamova@mail.ru

Солтүстік Қазақстан өлкесінің әлеуметтік-экономикалық, саяси және

мәдени дамуына байланысты ғылыми еңбектер мен зерттеулерді

хронологиялық шеңберіне байланысты революцияға дейінгі, кеңес және қазіргі

заманғы деп үш топқа бөлуге болады.

Бірінші топқареволюцияға дейінгі еңбектерде өлкенің мәдени даму

тарихына байланысты зерттеулер қанағаттанарлық болмаса да, өлкенің

әлеуметтік-экономикалық, шаруашылық дамуы жайлы біраз мәселелер

айтарлықтай зерттеліп, тұжырымдалады. Бірақ, Ақмола облысының мәдени

даму жайлы деректер жекеленген еңбектерде ішінара кездеседі.

Патша өкіметі Қазақстан жерінде тұратын халықтардың әлеуметтік өмірі,

тұрмысы, экономикасы мен мәдениетін, дінін терең зерттеу мақсатында, қазақ

даласында зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін көптеген экспедициялар жіберді.

Қазақтардың экономикасы мен шаруашылығы, тарихы мен этнографиясы,

мәдениеті мен тұрмысы П.П. Семенов-Тян-Шанский, Ш. Уәлиханов В.В.

Радлов Г.Н. Потанин, Н.М. Ядринцев, А.К. Гейнс, И. Завалишин, С.Ф. Дуров,

М. Красовский, И.Я. Словцов, А.Т. Седельников, Ф. Щербина, В.В.

Вельяминов-Зернов, Ф.Н. Усов, И.А. Гуревич, Т.П. Румянцев, Г.Е. Катанаев

В.В. Бартольд сияқты ғалымдардың зерттеу нысанына айналды. Бірақ бұл

еңбектерінің көпшілігі сыни көзқарасты талап етеді, өйткені құнды фактілік

материалдармен қатар ресми үкіметтің көзқарасын ұстанатын авторлар да

болды.

Зерттеулер ішінен қазақтың ұлы ағартушы ғалымы Шоқан Уәлихановтың

есімін ерекше құрметпен атауға болады. Ш.Уәлихановтың қазақ халқының

тарихы мен этнографиялық зерттеулері қазірдің өзінде Қазақстан тарихын

зерттеуде баға жетпес құнды деректер болып табылады. Сондай-ақ, қазақ

даласындағы әлеуметтік-саяси қарым-қатынастарға байланысты жазылған

мақалаларының ғылыми маңызы зор. Оларға: «Абылай», «Қырғыздың ата-тегі»,

«Көне дәуірдегі қырғыздың қару-жарағы және әскери жабдықтары»,

«Сахарадағы мұсылмандық туралы», «Қырғыздың шамандық қалдықтары»,

«Қырғыздың көші-қонытуралы», «Сот реформасы туралы жазбалары», «Ыстық

көлге сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі және Құлжа

қаласы», «Жоңғар очеркі», «Қашқар сапары жайлы» [1, 5 б.] және тағы басқа

да еңбектерді жатқызуға болады.

Қазан революциясына дейінгі авторлардың мұрағат деректері мен

эмперикалық бақылаулардан тұратын еңбектері ресми құжаттарды толықтыра

түседі және қарастырып отырған кездегі оқиғаларды неғұрлым егжей-тегжейлі

71

саралап зерделеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, біздің өлкені зерттеген

алғашқы орыс зерттеушілері әкімшілік мекемелердің өкілдері болғандықтан

көбінесе ресми үкіметтің мүддесіне сай негізде жазып, кейбір мәселелер түпкі

мақсатын көрсете бермейді. Соған қарамастан, сол кездегі қазақ халқының

әдет-ғұрыптары мен тұрмыс салттары жөнінде деректерді П.П. Румянцев

еңбектерінен алуға болады [2]. XIX ғ. 60-жылдары патша өкіметінің

Қазақстанда жүргізген саяси-экономикалық реформалары қазақ халқының

дәстүрлі әлеуметтік құрылымына, шаруашылығына, мәдени дамуына өз

ықпалын тигізді деп қарастырады. Сонымен қатар, қазақ даласына капиалистік

қатынастардың дамуына байланысты болған өзгерістерді де қарастыруға

тырысты.

Далалық аймақтың ірі зерттеушісі, өлкетанушысы И.Я.Словцов өлкенің

климаттық жағдайы, минералды ресурстары жөнінде үлкен материал жинаған.

Сонымен бірге, Көкшетау өлкесі халқының саны жөнінде статистикалық

мәліметтер қалдырып қана қоймай, қазақ халқына сипаттама берген. «Қырғыз

халқы табиғат сыйынан бөлек қалмаған. Қырғыз - ақын, юморист және терең

ойшыл» [3, 42 б.] – деп жазды.

Қазақ халқының этнографиясын, тарихын және мәдениетін зерттеуге зор

үлес қосқан орыс ғалымы, этнограф, фольклорист Г.Н.Потанин қазақ халқы

туралы өте бай этнографиялық материал және халық ауыз әдебиетінің үлгілерін

жинап, кейін бірнеше журналдардың беттеріне басып шығарған. Потанин өз

жазбасының кіріспесінде былай деп жазған: «Бұл беріліп отырған ертегілер

Ақмола облысының Көкшетау уезінде жазылып алынған, яғни қазақ-қырғыздар

қоныстанған жерде, бірақ олар өздерін «қазақ» деп атайды, ал біз болсақ,

қателескендіктен, «қырғыздар» деп айтамыз» [4, 196 б.].

Атақты зерттеуші этнограф, публицист, қоғам қайраткері

Н.М.Ядринцевтің [5] ғылыми еңбектерінен қазақ халқының XIX ғасырдың

екінші жартысындағы мәдени өміріне қатысты көптеген мәліметтер алуға

болады. Мәселен, Ақмола облысындағы мұсылман, орыс-қазақ мектептері,

қазақ балаларына арналған интернаттар, ондағы оқыған оқушылардың саны

туралы көптеген деректер кездеседі. Ерекше көңіл бөлетін нәрсенің бірі – ол

қазақ жеріне келген қоныстанушылар жергілікті халықтың ықпалына

түскендігі. Тіпті кейбір жерлерде казактар егіншілікпен айналысып,

қазақтардын киімдерін киіп, салт-дәстүрлері мен тілін үйренгені туралы да

мағлұматтар береді.

Н.И.Красовскийдің, И.Завалишиннің, А.К.Гейнстің [6] әскери қызметте

жүріп зерттеген әскери-статистикалық және әскери-топографиялық еңбектері

сол кездегі қазақ халқының тарихы, мәдениеті мен әлеуметтік-экономикалық

дамуына да баса назар аударады. Мысалы, Н.И. Красовский Сібір облыстары

қырғыздарының (қазақ-А.Е) әлеуметтік-экономикалық жағдайына сипаттама

бере отырып, қазақ отбасыларының жағдайын да қарастыруға тырысты.

XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ даласындағы халық ағарту

мәселесінің қалыптасуы мен даму туралы жазған орыс миссионерлер-

ғалымдары болды. Н.И.Ильминский орыс-қазақ мектептерінің дамуы, қазақ

72

халқын орыс оқуына тарту туралы мәліметтер берілді. Мысалы, Ильминский өз

еңбектерінде бұратана халықтарды қалай шоқындыру керек екендігі жөнінде

жазылған [7]. Бұл еңбектердің барлығы миссионерлік көзқараста жазылған еді.

Келесі миссионерлік саясатты жүзеге асырған ғалым А.Е.Алекторов

болды. Оның еңбектерінен Қазақстан жерінде халық ағарту-ісі тарихы бойынша

алғаш мектептердің ашылуы, мұсылман мектеп-медреселердің тарихы жөнінде,

үлкен фактілік материал негізінде жыл сайынғы оқу жоспары, бағдарлама және

әр түрлі оқу орындарының ережелері, халық ағарту-ісі министрлігінің

шығарған жарлықтары туралы құнды деректер аламыз. Сонымен қатар,

еңбектің соңында «Статистические ведомости о народных училищах и частных

учебных заведениях за 1898 гражданский год» қосымшасы берілген [8].

Мәселен, Мәмбетәлі Сердалиннің [9] еңбегі сол кездегі қазақ халқының

тұрмыс-тіршілігін, экономикасын, мәдениетін зерттеуде өте құнды деректер

көзі болып табылады.

ХХ ғасырдың басындағы Алаш қозғалысының басшылары Ә.Бөкейханов,

А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы және т.б. еңбектерінен құнды мәліметтер алуға

болады. Бұл деректердің құндылығы сонда, олар қазақ халқының сол кездегі

әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайы мен мәдени дамудың әр-бір қадамын

зерттеді.

Қазан төңкерісіне дейінгі шыққан зерттеулердің басым бөлігі қазақ

халқының мәдени өміріне қатысты фактілерді берумен шектелініп отырды, тек

кеңес үкіметі тұсында ғана бұл мәселеге жүйелі түрде көңіл бөліне бастады.

Екінші топқа кеңестік дәуірдегі жазылған еңбектер жатады. ХХ ғ. 20-30

жж. қазақ халқының мәдени өмірін белгілі ғалым С. Асфендияров қарастырды.

Автор патша үкіметінің оқу-ағарту және білім беру жүйесін сынға алды.

«Патша өкіметі жаңа әкімшілік құрлысты орнатумен қатар, шоқындыру-ағарту

ісін өркендете бастады. Қазақты орысқа айналдыру саясатын патша өкіметі

ерекше ыждахатпен жүргізе бастады. Сонымен қатар, патша өкіметі өзіне

дайын ұсынып отыратын кадр тәрбиелеуді мақсат етіп, орыс-қазақ мектептерін

аша бастады» [10, 15 б.] – деп жазды. Асфендияров осы жазған еңбегі үшін

қуғынға ұшыраған болатын.

Қазақтың біртуар ұлы Т.Рысқұлов [11] мәдениеттің дамуына зор үлес

қосқан қазақ интеллигенциясының атқарған қызметіне көңіл бөліп, оның пайда

болуы мен дамуының хронологиялық кезеңін XIX ғасырдың аяғына

жатқызады. Ғалым қазақ зиялы қауым өкілдерінің саяси, әлеуметтік, ұлттық

бағдарды негізге ала отырып саралау дәйектілігін атап өткен.

Ұлттық демократиялық интеллигенцияның көрнекті өкілдерінің бірі –

Қошке Кеменгерұлы Қазақстанның Ресейге қосылуының отаршылдық

сипатының нәтижесінде қазақ халқының тәуелсіздіктен айырылғанын баса

айтқан. Сонымен қатар, XIX ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басындағы ақын-

жазушылар, қоғам қайраткерлер және сол кездегі қазақ халқының мәдени

дамуы зерттеліп, нақты бағасын беруге тырысқан. [12]

Сол кезде, яғни Кеңес өкіметі тұсында патша өкіметінің отаршылдық

саясатының озбырлығын жазған тарихшылар мен олардың еңбектерін «Кеңес

73

үкіметіне қарсы» бағытталған деген жала айып тағылды. Көптеген ғалымдар

қудалауға ұшырап, ал олардың жазған еңбектерін оқуға тыйым салынды.

XX ғасырдың 50-80 жылдары XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX

ғасырдың басындағы халық ағарту ісі терең зерттеліне бастады.

Т.Тәжібаев, Н.Сәбитов, К.Е Бержанов, Г.И.Храпченков және тағы

басқаларының бірқатар еңбектері жарық көрді. Мысалы, Т. Тәжібаевтың XIX

ғасырдың екінші жартысындағы қазақ өлкесіндегі оқу-ағарту, білім беру ісінің,

мектептердің және педагогикалық ойдың дамуы тарихына арналған

монографиясында автор: «Патша өкіметі бастауыш мектептерді әсте де

қазақтардың толық және жан-жақты білім алуы үшін емес, болыс

басқарушыларына тілмаш, сұлтандардың іс-жүргізушілері және т.б болып

жұмыс істеуге жарарлықтай аздаған білім беру үшін ғана ашқанын»,-

мәлімдейді [13].

Патша өкіметі тұсындағы оқу орындар жүйесі жайлы маңызды бірқатар

мәліметтерді А.И.Сембаев пен Г.М.Храпченковтың еңбектерінен кездестіруге

болады. Революцияға дейінгі Қазақстандағы кеңінен тарала бастаған жаңа

тәсілдік мектеп-медреселердің, мұсылмандық оқу орындарының даму

ерекшеліктері туралы бірқатар зерттеушілер қарастырды. Н.Сәбитов еңбегінде

ХХ ғасырдың басында қазақ өлкесінде кеңінен тарала бастаған «жаңа әдістегі»

мектеп медреселердің пайда болуы мен даму ерекшеліктерін ашып көрсетуге

тырысты [14].

К.Кереева-Қанафина қазақ жерінде болған экспедициялардың қазақтар

туралы қалдырған мәліметтеріне талдау жасау негізінде ХІХ ғ. ІІ жартысы мен

ХХ ғ. басындағы қазақ халқының өмірі мен тұрмысы, мәдениеті мен әдебиетін

зерттеді. Сонымен қатар Х.Сүйіншәлиев, Х.Маданов, А.Жұбанов еңбектерде

қазақтың рухани мәдениетінің дамуы, өнер қайраткерлері туралы көптеген

деректер келтірілген.

Үшінші топқа қазіргі кездегі қазақстандық зерттеушілердің еңбектерін

жатқызуға болады. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін қазақ халқының

мәдени өмірі тың деректер арқылы ұлт мүддесіне сай сай, жаңа көзқарас

тұрғысынан зерттелінді. Атап айтқанда, М.К.Қозыбаевтың, К.Н.Нүрпейісовтің,

А.Канапиннің, Р.Б.Сүлейменовтың, В.Галиевтің, Х.М.Әбжановтың,

Т.К.Кәкішовтің, М.Мырзахметовтің, Ә. Омаров еңбектері дәлел бола алады.

Қ.Қ.Абуев Көкшетау өңірінің ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. басындағы

мәдени даму үрдісін терең зерттеді [34]. Автор көптеген мұрағат деректері

негізінде осы өлкеден шыққан белгілі тұлғалардың (Ш.Уәлиханов,

С. Уәлиханов, Науан Хазірет, М. Сердалин және т.б қоғамдық саяси қызметін,

оқу-орындарының қалыптасу барысы сияқты мәселелерді қарастырды.

74

Әдебиеттер:

1. Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. -560 б.

2. Румянцев П.П. Киргизский народ в прошлом и настоящем. – СПб., 1910

г. - 66 б.

3. Словцов И.Я. Путевые заметки, веденные во время поездки в

Кокчетавский уезд Акмолинской области в 1878 г. // Записки ЗСОИРГО

в 1881. - 152 б.

4. Потанин Г.Н. В юрте последнего киргизского царевича // Русское

богатство. – 1896, №8. – 66 б.

5. Ядринцев Н.М. Сибирские инородцы: их быт и современноеположение.

- СПб, 1891; Его же Сибирь как колония. - СПб, 1882

6. Красовский Область сибирских киргизов. – СПб, 1868. – 580

б.;Завалишин И. Описание Западной Сибири. Т.3. Сибиро-киргизская

степь. М: Наука, 1867. – 145 б.; Гейнс А.К. Собрание литературных

трудов. Т.1. СПБ., 1897. - 590 б.

7. Ильминский Н.И. О правде православных христианских книг на

инородческие языки. - Казань, 1875.

8. Алекторов А.Е. Очерки народного образования в Тургайской области.

Летопись 1744-1889 гг. - Оренбург, 1900. – 277 б.

9. Сердалин М. Об эксплутации степей Западной Сибири путем

скотоводческой культуры //Общество для содействия русской

промышленности и торговле. – СПб., 1900. т.25.

10. Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен). –

Алматы: Қазақ университеті, 1993.– 304 б.

11. Рыскулов Т. Собрание сочинений. В 3-х томах. - Алматы:

Қазақстан, 1997. – 335 б.

12. Кеменгерұлы Қ. Таңдамалы. - Алматы: Өлке, 2002. – 240 б.

13. Тажибаев Т.Т.Просвещение и школы Казахстана во второй

половине XIX вв. - Алма-Ата: Казгосиздат, 1962. – 507 б.; Его же

Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй

половине XIX вв. - Алма-Ата: Изд-во АНКазССР, 1958. – 98 б.

14. Сембаев А.И, Храпченков Г.М. Очерки по истории школ

Казахстана (1901-1917). - Алма-Ата: Мектеп, 1972. - 164 б.

15. Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов: Историко-педагогический

очерк. - Алма-Ата, 1950. – 44 б.

16. Абуев К.К. Кокшетау. Исторические очерки. – Кокшетау, 1997. –

292 б.

75

ГОЛОД В АКМОЛИНСКОЙ ГУБЕРНИИ В 1921-1922 ГГ.

(НА МАТЕРИАЛАХ СЕВЕРО-КАЗАХСТАНСКОГО

ГОСУДАРСТВЕННОГО АРХИВА)

Карсакова Г.Б.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

«Из многочисленных и разнообразных бедствий, которые обрушиваются

на род человеческий, четыре бедствия, вероятно, случаются чаще всего и

являются самыми разрушительными и страшными и, вместе с тем, наиболее

поучительными и значительными, а именно - война и революция, голод и

эпидемия» - писал П. Сорокин [1, с.13]. В нашей истории был период, когда все

эти четыре бедствия обрушились одно за другим.

Голод охватил большинство районов Северного Казахстана. Засуха, джут,

интенсивное выкачивание хлеба, мяса и других видов продовольствия привели

к голодной катастрофе в данном регионе. Например, весенняя посевная

компания 1921 года для крестьянства обернулась мучительным испытанием. В

период гражданской войны были разграблены семенные фонды. А тот хлеб, что

уцелел, изымался продовольственными органами до мая 1921 г. методами

продовольственной разверстки. Крестьяне жаловались: «Последний хлеб

отбирают и другие продукты также как и в 1920 г., и нет никакой разницы

между продовольственным налогом и продовольственной разверсткой» [2,

с.161].

Одним из важнейших факторов голода являлся глубокий упадок

экономического положения, как земледельческого, так и скотоводческого

хозяйства Республики. Гибель скота особенно у киргизского степного

населения от так называемого «Джута» (1920г.), от недорода трав и почти

полного отсутствия борьбы с эпизоотиями, объясняющейся недостаточностью

средств, привело к сокращению поголовья скота. Другой причиной голода

явилась невиданная засуха, поразившая многие ее регионы, которая привела к

неурожаю хлебов. В архивных материалах Северо-Казахстанского

государственного архива отмечается: «В информационном докладе

Кокчетавской уездной комиссии помощи голодающим Акмолинской губернии

от 17 декабря 1922 г. урожай 1921 года в Кокчетавском уезде вследствие засухи

оказался неблагоприятным, а кроме того, совершенно погибло от заморозков,

градобития, не всхожести и большая часть пострадала от кобылки, всего 173

841 десятин. Следовательно, из всего посева 283375 десятин осталось 169534

десятин, с которых, собрали урожай... Урожаев хлеба прошлых лет в

Кокчетавском уезде после разверстки и выкачки такового за 1920 и 1921 гг. не

осталось ничего... Из всего вышеизложенного видно, что сбор продналога с

доведением до 100 % совершенно не выполним» [3.Л.73-74].

Население уезда еще с июля и августа начало оставлять свои насиженные

места и целыми десятками домохозяев со всеми своими семействами и

мертвым инвентарем переселяются в Акмолинский и Атбасарский уезды, где

76

урожайность считается выше Кокчетавского уезда, а также немало выехало в

Семиречье и на Украину. Согласно приказу о прекращении свободного оборота

хлеба почти одновременно были выставлены заградительные посты и хлеб у

граждан, заготовивших хлеб и возвращающихся обратно к местам своего

жительства, на пути стал отбираться, что вызвало недовольство и даже

враждебное отношение к этим мероприятиям [3. Л.73-74].

По одним данным, число жертв, погибших от голода, увеличивалось с

каждым днем.В зоне стихийного бедствия оказалось более 37,5 млн. человек

[2, с.161]. По другим данным, косени 1921 года голодало по стране свыше 20

миллионов человек [4, с.193].

Также, ситуация усугублялась неконтролируемым притоком беженцев из

голодающих районов Поволжья. Около 900 тысяч детей и взрослых было

эвакуировано в более благополучные районы. Только в Сибирь было

отправлено 25 тыс. детей. Летом 1921 г. в Петропавловск, стали прибывать

крупные партии беженцев. Город был наводнен изможденными,

обессиленными людьми. В детских домах города и уезда скопилось до 10 тыс.

детей. Появилось много беспризорников. Грязные, оборванные, голодные,

бродили они в поисках пищи. Милиция вместе с комсомольцами и женщинами-

активистками проводила ночные облавы на вокзале, в проходящих поездах,

детей устраивали в детские дома и приюты. «Много было положено труда,

чтобы обуть, одеть, накормить, вылечить детей. И не меньше - приучить

многих из них жить и трудиться в коллективе", - вспоминает А.И. Ворожеева,

работавшая в то время заведующей женотделом горкома партии. В детских

домах не хватало постельного белья, одежды, обуви. Тиф, холера, дизентерия,

чесотка уносили много жизней. Но больше, чем от болезней, дети умирали от

истощения. Например, только в ноябре-декабре 1921 г. умерло 115 детей.

Положение с питанием детей характеризует телеграмма губернского

исполнительного комитета в КирЦИК: «Кирнаркомпродом разрешено для

детских домов только 500 пайков, вместо бывших 6710. Детей-10000,

положение ужасное, приходится выбрасывать на улицу. Примите срочные

меры» [2, с.162]. Некоторые детские дома месяцами не получали продуктов, и

дети разбегались, чтобы не умереть с голоду

Вот так описывает голодную катастрофу казахский поэт,

писатель,заместитель председателя комиссии помощи голодающим в

Акмолинской губернии и являвшийся очевидцем событий Магжан Жумабаев в

губернской газете «Мир труда» от 16 июня 1922 за № 30 (667) статью «Голод в

Сары-Арке», в которой писал: «С осени 1921 г. наша Акмолинская губерния

сделалась ареной смертного шествия немого царя - голода. С тех пор киргизы

(казахи) нашей губернии на почве голода переживают те же испытания и

страдания, каковым в течение двух лет подвергнуты их братья в верхних

губерниях Киргизской (Казахской) республики. Передо мной лежат

официальные отношения нескольких киргизских волисполкомов

Петропавловского и Кокчетавского уездов.Именалинский волостной

исполнительный комитет пишет: «В нашей волости голод начал сильно

77

чувствоваться с ноября 1921 года. Все бедное население волости, до осени съев

весь скот, всю зиму поголовно занималось скотокрадством. Небывалый джут

прошлой зимы скосил почти весь скот, каковой сократился на 70 процентов.

Люди пухнут и умирают. С ноября по май волостным исполнительным

комитетом зарегистрировано 270 случаев голодной смерти. Сарнайгырский

волостной исполнительный комитет пишет: «С января по май зарегистрировано

72 случая голодной смерти. Голод все возрастает. Масса скота погибла от

апрельской ледяной бури. Чрезмерно усиливается скотокрадство. Из

Баимбетской и Айыртауской волостей Кокчетавского уезда сообщают то же

самое...». Приводя еще несколько подобных примеров, Магжан Жумабаев в

заключение пишет: «...Эти выписки, безусловно, могут свидетельствовать о

степени бедственного положения киргизов в нашей губернии. Словом, кроме

одной Семипалатинской губернии, вся киргизская Сары-Арка от Каспийского

моря до Иртыша находится во власти голода. Разрушаются хозяйства,

уничтожается скот...». «..Пора же отказаться от старого взгляда екатерининских

времен на Сары-Арку как на сказочную киргиз-кайсацкую орду, как край, «где

все обилием дышит», где кумыс льется рекой и где копченое мясо под

открытым небом завялено горой. Пора услышать стон Сары-Арки и понять

полное страданий жуткое молчание киргизского народа» [5, с.2].

Причину того, почему о голоде в регионе «знают непростительно мало»

М. Жумабаев видит в следующем. «В 1921 году, как только бедствие постигло

Поволжье, заволновалась вся Россия. Широкая Волга заставила зашуметь всю

страну. Ибо, во-первых, Волга – ближе к центру, во-вторых, население

Поволжья гораздо культурнее, чем киргизы. А культурный человек всегда

сумеет заставить других услышать свой голос. Напротив, молчаливая Сары-

Арка, покорно приняв царя-голода, ведет с ним безмолвную борьбу и

безропотно умирает в этом неравном бою».

1 июля М. Жумабаев выехал в Кокчетавский и Петропавловский уезды

для сбора продовольственных пожертвований и налаживания работы

Кокчетавского укомпомгола.По результатам поездки по этим уездам, он

представил доклад, в котором писал, что 16 июля выехал в голодные западные

волости Кокчетавского уезда для ознакомления с положением на местах. «Был

в Чунгурчинской, Карачинской, Мезгильской и Айыртавской волостях.

Положение населения в выше указанных волостях действительно было

катастрофическое. 90% населения питалось ягодами. Был очевидцем многих

заболеваний на почве голода» [6. Л.26].

Ко второй половине 1921 года, по сведениям Акмолинскогогубернского

исполнительного комитета, на территории губернии контингент голодающих,

как беженцев Поволжья, так и местных составил 440 тыс. человек. Так, в

Акмолинском уезде число таковых составляло 66,5 тыс. человек, в Атбасарском

уезде – 110 тыс., в Кокчетавском уезде – 115 тыс. человек, в Петропавловском

уезде – 150 тысяч человек» [7.Л.56 об.].

В архивных источниках Северо-Казахстанского государственного архива

содержаться сведения о тяжёлом положении в Атбасарском районе. Например,

78

в протоколе Атбасарской уездной комиссии по оказанию помощи голодающим

говориться, следующее: «30 января 1922 г. Атбасарская уездная комиссия по

оказанию помощи голодающим представила следующие сведения: «Всего по 18

волостям и г. Атбасару голодающих переселенцев взято на учет 12 284 чел.,

местных – 17 240 чел. Тех и других вместе 29 524 чел. Вместе со списками

голодающих поступили ходатайства об удовлетворении голодающих в уезде.

Не только переселенцы, но и местные питаются при отсутствии хлеба и других

продуктов трупами павших животных, кожей, в особенности в западных

волостях уезда, коих постиг полнейший неурожай. По официальным данным

уздрава более 50% заболеваний на почве голода» [8. Л.35].

На 1 января 1922 г. в Атбасарском уезде из 24-х волостей и города было

зарегистрировано голодающих переселенцев - 14.962 чел., местного населения -

22.439 чел. Укомпомгол сообщал, что данные сведения далеко не полные в

виду того, что ежедневно прибывают голодающие из голодных губерний, а

также не предоставлено сведений от казахского населения, в виду отдаленности

от города. Смертных случаев как городе, так и уезде очень много. Указать

количество за неимением сведений Уздрава не представляется возможным [9.

Л.56].

В докладе о положении в Атбасарском уезде в период с 3 по 29 марта

1922 г. Уездный комитет помощи голодающим сообщал: «Уезд находится в

самом тяжелом положении голода... [В] уезде питательных пунктов и столовых

нет, и за неимением средств и продуктов питания, открыть [их] и говорить

[о таковых] не приходится… Каждый день из волостей районов прибывают

представители, категорически требуя хлеба для голодающих, с фактическими

данными, постановлениями, протоколами и другими фактами о кошмарных

случаях голода и голодной смерти, свидетельствующие [о том], что голод

дошел до крайности и люди обречены на голодную смерть. Особенно запрайон

уезда, где едят кожу, кости, павших животных, питаются кураем, жмыхами,

глиной - как таковых продуктов нет. В других волостях уезда поели весь

рабочий скот...» [9.Л.56 об.]. Для борьбы с голодом были созданыгубернские

чрезвычайные комиссии помощи голодающим (Губпомгол), определяющие

деятельность всех помогающих органов в этом вопросе.

Так, Акмолинская Губернская Комиссия Помощи голодающим была

организована 23 августа 1921 г. в начале при Губернском комитете РКП и в

последствии при Губернском исполнительном комитете на основании

распоряжения Центральной Чрезвычайной Комиссии Помощи голодающим при

Киргизии за № 4515 [10.Л.50 об.]. Первое время в задачи Губернского комитета

Помощи голодающим входили: добровольный сбор пожертвований среди

населения губернии и отправления всего собранного в голодные губернии

Поволжья. С этого губернская комиссия и начала свою работу. Для образования

денежного и материального фонда Помощи голодающим в губернии

устраивались периодические недельники, двух-недельники и трех-недельники

сбора пожертвований в пользу голодающим [10.Л.51]. В городе

Петропавловске было открыто - 8 столовых, в г. Кокчетаве - 5 столовых, в г.

79

Атбасаре -3 столовых, в г. Акмолинске - 3 столовых. Всего в городах было

открыто 19 столовых.

Общее количество голодающих зарегистрированных в Губернской

комиссии, как местных, так и беженцев в разгар голода январь, февраль и март

месяцев 1922 г. достигло: Петропавловский уезд -150.000 человек,

Кокчетавский уезд – 114.000 человек, Атбасарский уезд -10.000 человек,

Акмолинский – 66.397 человек.В итоге 340,397 человек [10.Л.53].

Главными причинами тормозящие деятельность Губернской комиссии

были: отсутствие достаточного количества продовольствия и денежных средств

- это лишало возможности шире развить питательную сеть в селениях и

губерниях, не отпуск денежных средств Губернским органам на борьбу с

голодом вынуждали Губернскую комиссиюПомощи голодающим тратить часть

своих средств, тогда как это была их прямая ответственность,

несогласованность продовольственных органов с Комиссией помощи

голодающим, непризнание Акмолинской губернии голодающей не дало

возможности развернуть работу, как это требовал голод и наоборот, часть

местных ресурсов приходилось давать в другие губернии.

Таким образом, основной причиной разразившегося голода стали

природно-климатические условия (засуха, джут), социальные потрясения

(гражданская война и революции) и политико-экономические мероприятия

Советского государства (продразверстка, продналог), которые привели к

голодной катастрофе казахского народа.

Литература:

1. Sorokin P.A. Man and Society in Calamity. NewYork, 1968, p. 13-14.

2. Северо-Казахстанская область: страницы летописи родного края.

Алматы: Казахстан, 1993. – 392 с.

3. СКГА (Северо-Казахстанский государственный архив). Ф.55. Оп.1. Д.28.

4. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти

томах. Том 4. – Алматы: «Атамұра», 2009.

5. «Голод в Сары-Арке» // Мир труда от 16 июня 1922 за № 30 (667), с. 2.

6. СКГА. Ф.1616. Оп.1. Д.2.

7. СКГА. Ф.55 Оп.3. Д.26.

8. СКГА. Ф. 1616. Оп.1. Д.1.

9. СКГА. Ф.1616. Оп.1. Д.4.

10. ЦГА РК Ф.1215. Оп.1. Д.19.

80

ПОНЯТИЕ И ИСТОЧНИКИ ДОКАЗАТЕЛЬСТВ В УГОЛОВНОМ ПРОЦЕССЕ

Нукиев Б.А., Жаксыбаева Д.Т.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, г. Кокшетау

Oep_st@mail.ru

Событие преступления всегда оставляет в «окружающем мире»

закономерные следы - последствия, которые изучают в процессе своей

деятельности органы дознания, следствия, прокуратуры и суда [3, c.82].

Поэтому познание происшедшего события в уголовном процессе

происходит опосредованным путем в ходе осуществления деятельности,

направленной на установление связанных с рассматриваемым событием

сведений, явлений, обстоятельств. Формирование сведений о происшедшем

событии основано на способности любого предмета или явления под

воздействием другого изменяться или сохранять следы этого воздействующего

предмета или явления, то есть воспринимать соответствующую информацию,

указывающую на наличие взаимодействия между ними [4, c.11-12]. Следует так

же отметить, что данный процесс характеризуется многократным отражением

события, составляющего предмет исследования: сначала оно отражается в

окружающем мире, оставляя в нем материальные (место происшествия,

предметы, телесные повреждения и др.) и идеальные (память участников

события) следы, затем эти следы воспринимаются субъектом доказывания

(следователем, дознавателем, прокурором, судом), отражаются его сознанием и

объективизируются в материалах дела, превращаясь в доказательства в

уголовно-процессуальном смысле. Именно в процессе «вторичного отражения»

формируются доказательства, как фактические данные, запечатленные в

предусмотренной законом процессуальной форме [5, c.3-18].

Проблема определения доказательств, их источников, видов, свойств,

содержания и классификации, несмотря на многочисленные научные

исследования, постоянно волновала умы ученых и остается актуальной и по

настоящее время. Вызвано это и происшедшими социально-экономическими и

политическими преобразованиями и с обновлением в связи с этим уголовно-

процессуального законодательства. Доказательственное право образует

совокупность норм, определяющих понятие и виды доказательств, порядок их

собирания, проверки и оценки. Нормы доказательственного права закрепляют

принципиально важные положения о средствах, которые могут использоваться

для решения задач уголовного судопроизводства. Эти нормы, обеспечивая

реализацию основной задачи уголовного судопроизводства — защиту

личности, ее прав и свобод, интересов общества и государства от преступлений,

— одновременно должны обеспечивать защиту от необоснованного обвинения

и осуждения, от незаконного ограничения прав и свобод человека и

гражданина. Для реализации указанных задач уголовно-процессуальный закон

устанавливает: кто, откуда и каким путем может получить доказательства, на

основе которых устанавливаются обстоятельства дела. В частности он

81

устанавливает круг субъектов, имеющих право получения доказательств,

исчерпывающий перечень источников доказательств и применительно к

каждому источнику — порядок их получения и закрепления в деле.

Важным в теории доказательств является вопрос о процессуальной

сущности доказательства (соотношение фактических данных и их

процессуальных источников).

Как справедливо утверждал выдающийся ученый-процессуалист

М.С.Строгович, понятие доказательства имеет двойное значение.

Доказательства - это, во-первых, те данные о юридически значимых фактах, на

основе которых устанавливается преступление или его отсутствие, виновность

или невиновность того или иного лица в совершении преступления и иные

обстоятельства дела, от которых зависит степень виновности этого лица, а во-

вторых, доказательствами являются те предусмотренные законом источники, из

которых следствие и суд получают сведения об имеющих значение для дела

фактах и посредством которых эти факты устанавливаются [6, с.288].

М.С.Строгович подверг справедливой критике ученых, пытавшихся

отождествить понятия доказательства и доказательственного факта, нивелируя

значение источника доказательств. В частности, отмечал, что факты, которыми

доказывается виновность лица в совершении преступления, как и факты,

которыми она опровергается, не даются следствию и суду в готовом виде. Эти

факты сами должны быть доказаны, а любой факт ничем другим доказываться

не может, кроме как доказательствами, поэтому показания свидетеля,

заключение эксперта - это доказательства факта нахождения обвиняемого в

данное время в данном месте [6, с.291].

Взгляды М.С. Строговича представляются правильными еще и потому,

что человеческое мышление оперирует не самими объективно существующими

явлениями и предметами, а образами, сведениями о них, в связи с чем

доказательства представляют собой не сами факты объективной

действительности, имевшие место в прошлом, а сведения об этих фактах, их

отображения, копии, образы.

Существуют различные подходы к рассмотрению вопроса о

процессуальной сущности доказательства.

М.С. Строгович, Р.Д. Рахунов и др. в разное время указывали, что

доказательствами являются как фактические данные, так и их процессуальные

источники [6, с. 291-294].

По мнению И.Д. Перлова, Б.А. Галкина, Р.С. Белкина и других,

доказательствами по делу являются только фактические данные [7, с.35-36].

Позицию, разделяемую в настоящие время большинством процессуалистов,

обосновал В.Я. Дорохов в монографии «Теория доказательств в советском

уголовном процессе». В анализе структуры доказательства автор исходит из

единства фактических данных и их процессуальных источников [8, с.199].

Предпочтительнее представляется последняя из приведенных точек

зрения. Сами по себе «фактические данные» о каких-либо обстоятельствах

являются инструментом логического доказывания в процессе познания истины.

82

Элементом процессуального доказывания (доказательствами по уголовному

делу) они становятся лишь на условиях их надлежащего получения и

процессуального удостоверения.

По нашему мнению, имеющиеся в науке различные точки зрения по

вопросу о единстве фактических данных и их процессуальных источников во

многом связаны с трактовкой законодателем понятия доказательств и

определения их видов. Так, понятие доказательств закреплено в ст.111 УПК РК,

согласно предписаниям которой: «Доказательствами по уголовному делу

являются законно полученные фактические данные, на основе которых в

определенном настоящим Кодексом порядке орган дознания, дознаватель,

следователь, прокурор, суд устанавливают наличие или отсутствие деяния,

предусмотренного Уголовным кодексом Республики Казахстан, совершение

или несовершение этого деяния подозреваемым, обвиняемым или подсудимым,

его виновность либо невиновность, а также иные обстоятельства, имеющие

значение для правильного разрешения дела».

Между тем анализ научной литературы позволяет сделать вывод о том,

что среди ученых-процессуалистов в вопросах понятия доказательств в

уголовном процессе нет единообразного мнения. В основном превуалируют три

основные точки зрения. Одни ученые рассматривают доказательства как

неразрывное единство содержания (фактических данных, сведений о фактах) и

процессуальной формы (источников, в которых такие данные содержатся и из

которых органы дознания, следствия, прокуратуры и суда их получают)

[7,c.85-88]. При этом они отождествляют их с фактами объективной

действительности: «те же совершающиеся в жизни явления, те же вещи, те же

люди» [10, c.223], «... их физиологическое и психическое состояние..., а также

явления природы и события, не зависящие от воли людей» [7, c.132].

Другая позиция заключается в том, что доказательства это не только

сведения о фактах, но и сами факты [7,c.116-117]. Полагаем, что данное

утверждение довольно спорно. Дело в том, что факты существуют независимо

от того, знают ли о них органы расследования или нет. И в процессе

осуществления своей деятельности эти органы оперируют не самими фактами,

а только сведениями о них, т.е. фактическими данными. Как это показано В.Я.

Дороховым и другими авторами, реальные явления действительности не могут

фигурировать в материалах дела в качестве доказательств, ибо в мышлении

следователя, судьи существуют и взаимодействуют не вещи, а их образы

[13, c.207].

При этом информация о фактах может быть не только истинной, но и

ложной. Первая ведет к тому, что познание факта становится

действительностью, а вторая препятствует этому. Поэтому отождествлять такие

самостоятельные категории как факт и сведения о нем - нельзя, так же как

нельзя отождествлять информацию о каком- либо объекте и сам объект.

Например, ни у кого не вызывает возражения тот факт, что во время

проведения допроса информация, сохранившаяся в памяти допрашиваемого

объективируется и оформляется с помощью устной речи. Восприятие речи

83

формирует познавательный образ в сознании следователя, дознавателя, судьи.

После этого, пройдя определенную переработку, устная речь трансформируется

в письменную путем закрепления ее в протоколе допроса. Аналогичные

преобразования происходят и при проведении других следственных действий,

связанных с вербальной информацией, в том числе и во время процесса

получения заключения эксперта. Другое дело, если в качестве доказательства

выступает материальный объект, который сохраняется в том же виде, каким он

стал, испытав воздействие исследуемого события. На первый взгляд в этом

случае никакой трансформации не происходит. В действительности же

рассматриваемая закономерность распространяется и на эти объекты: субъект

доказывания, наряду с приобщением самого объекта в качестве вещественного

доказательства, выделяет внешнюю среду и условия, в которых он был

обнаружен, а также собственные признаки и свойства объекта, имеющие

доказательственную ценность, и фиксирует эти данные в протоколе. В

результате этого материальный объект оказывается «преобразованным» в

систему суждений, зафиксированных в знаковой форме, без которых он

утратил бы свое доказательственное значение [8, c.111].

Сторонники третьей точки зрения считают, что под доказательствами

понимаются сведения, информация о фактах, но только при условии получения

их из надлежащих источников [8, c.10-11] и в предусмотренной процессуальной

форме. Например, в ходе осмотра места происшествия по уголовному делу

№ 0403240033 по обвинению Прохорова В.В. и Красовского С.Ф. в совершении

преступления, предусмотренного ст.192 ч.2 п. «а, б, в, г» была изъята и

упакована в бумажный пакет верхняя одежда потерпевшей В., на которой

могли остаться волокна одежды преступника. При задержании подозреваемого

его одежду (также в бумажном пакете) и изъятую с места происшествия одежду

направили на экспертизу. Обе упаковки были помещены в один матерчатый

мешок, в котором, во время транспортировки бумажные пакеты разорвались, в

результате чего часть одежды соприкоснулась. Эксперты справедливо

отказались от проведения исследования. Таким образом, несмотря на

законность получения источника доказательств, несоблюдение правил

хранения и перевозки вещественных доказательств (несоблюдения

предусмотренной законом процедуры) повлекло за собой утерю возможно

важного доказательства по делу.

Поэтому мы полагаем, что наиболее предпочтительной является

последняя точка зрения, поскольку если рассматривать доказательства как

неразрывное единство источников и фактических данных, то при этом

утрачивается самостоятельное значение такого понятия как «источник

доказательств». Обусловлено это тем, что информация сама по себе

существовать не может и поэтому органу, ведущему уголовный процесс,

прежде всего, необходимо установить носитель этой информации, каковым

является предусмотренный законом источник ее получения. Как уже

отмечалось ранее, эти органы оперируют не самими фактами, а сведениями о

них. Причем, зачастую эти сведения становятся известными субъекту

84

доказывания раньше, чем они станут содержанием соответствующих

доказательств. Более того, не всякая информация о фактах впоследствии

приобретает правовое значение, т.е. найти соответствующее подтверждение и

признана доказательством, в том числе и по мотивам незаконности ее

получения. Несмотря на тесную взаимосвязь указанных понятий,

разграничивать их необходимо, поскольку сведения об одном факте могут быть

получены из различных источников и, напротив, из одного источника могут

быть получены сведения о нескольких фактах. Например, сведения о

совершении грабежа определенным лицом могут быть получены от различных

очевидцев совершенного уголовного правонарушения, позволяя доказать сам

факт. В то же время сведения подозреваемого в совершении уголовного

правонарушения, могут содержать информацию о совершении им не одного, а

нескольких уголовных правонарушений.

Поэтому разграничение доказательств и источников определяет

правильность результатов их оценки, сначала раздельной, а потом совместной,

т.к. источник это носитель сведений о фактах, а в качестве доказательств

выступают не сами носители, а информация, которая в них заложена.

Самостоятельное изучение источника, из которого получены сведения о

факте, необходимо и для решения вопроса о том, признавать их допустимыми

или нет. Например, информация, полученная с нарушениями предусмотренной

процессуальной формы или с применением угроз и насилия, в любом случае

признается недопустимой и не имеет юридической силы (ст.112 УПК РК).

Исчерпывающий, не подлежащий расширительному толкованию

перечень источников доказательств дан в ч.2 ст.111 УПК РК и включает в себя:

показания свидетеля, потерпевшего, подозреваемого, обвиняемого, заключение

эксперта; вещественные доказательства; протоколы процессуальных действий и

иные документы.

Изложенное подтверждает вывод Л.М. Карнеевой о том, что фактические

данные выступают в виде содержания доказательства, а источники - как

процессуальная форма закрепления информации, которой обладает

соответствующий носитель [8, c.6-9].

Литература:

1. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: Процветание, безопасность и улучшение

благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны народу

Казахстана.-Алматы, 1998.-С.52

2. Белоусов А.В. Процессуальное закрепление доказательств при

расследовании преступлений. «Юрлитинформ»,М.,2001. С.3

3. Курс лекций по общей части уголовного процесса. Барнаул. 2000.-С.82

4. Кубеев М.К. Проблемы собирания и использования документов в качестве

доказательств по уголовным делам. Автореф. канд.юр.наук. Караганда.

2002.-С.11-12

85

5. Шейфер С.А. Следственные действия. Система и процессуальная форма.

М.: Юрид. лит., 1981. С. 3-18; Он же. Собирание доказательств в советском

уголовном процессе. Саратов: СГУ, 1986. С. 7-20.

6. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. Том I. М., 1968. С.

288..

7. Перлов И.Д. Уголовное судопроизводство в СССР. М., 1959. С. 35 - 36;

Галкин Б.А. Советский уголовно-процессуальный закон. М., Госюриздат.

1982. С. 175; Белкин Р.С. Собирание, исследование и оценка

доказательств. Сущность и методы. М., Наука. 1966. С. 10 - 12..

8. Теория доказательств в советском уголовном процессе / Отв. редактор

Жогин Н.В. Изд. 2-е, исправленное и дополненное. М., Юридическая

литература. 1973. С. 199.

АМЕРИКАНСКАЯ ИСТОРИОГРАФИЯ О НЕКОТОРЫХ ВОПРОСАХ

НАСИЛЬСТВЕННОЙ КОЛЛЕКТИВИЗАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ В НАЧАЛЕ

30-х ГОДОВ XX ВЕКА

Садыков С.Т.

кандидат исторических наук, доцент; sandhurst46@mail.ru.

Касимова М.Д.

Многопрофильный колледж гражданской защиты, г. Кокшетау

Американскую историографию коллективизации сельского хозяйства

СССР можно подразделить на три этапа. Первый связан со временем

проведения коллективизации, то есть с конца 1929 года и первой половины

1930-х годов. В то время на Западе появляются газетные материалы с

сообщениями о голоде, которые представляют отрывочную картину тех

горестных событий. Но в с накоплением фактов они предстают как целостная

государственная компания по истреблению крестьянства. Второй этап

начинается в 40-х годах, когда с началом «холодной войны» возникают первые

серьезные исследования, основанные на показаниях и воспоминаниях

очевидцев тех событий и глубокого анализа статистических данных и других

доступных в то время материалов. И, наконец, в 1970-е годы появляется много

исследований, посвященных состоянию сельского хозяйства ССР вообще и, в

частности, коллективизации и голоду. Общим недостатком этих исследований

является очень скудная их фактическая база.

Публикации американского экономиста А.Ноув относятся как раз к

третьей волне. Он одним из первых из западных исследователей приблизился к

реальной цифре утерь казахов от голода 30-х годов. Первые две его статьи

появились в журнале «Soviet Studies» в 1990 году. [1: 369-373; 811-814]. Третья

статья «Жертвы сталинизма: сколько же?» был опубликован в сборнике

«Сталинский террор» в 1993 году. [2]

86

А.Ноув анализирует материалы трех переписей, а именно: 1926, 1937 и

1939 годов. В переписи 1937 года были зафиксированы не

фальсифицированные цифры о трагедии начала 30-х годов. По данным

переписей 1926 и 1937 годов население Советского Союза увеличилось до 15

млн. человек. Но с учетом смертности и рождаемости увеличение должно было

составить, считает он, 21,3 млн. человек. Он объясняет это двумя причинами.

Первая - это неточности в подсчетах. Другая - массовый уход за границу

казахов, туркмен и таджиков в количестве 2 млн. человек в 1930 - 1933 годах.

Автор не соглашается с Цаплиным, директором Центрального Госархива

народного хозяйства СССР, который общие потери к январю 1937 года свел к

8,6 млн. человек. А.Ноув же убежден, что их должно было быть значительно

больше. А.Ноув ссылается советского ученого С.Максудова, полагавшего, что

общее количество умерших от голода составляет 9,8 млн. человек. И в отличие

от Цаплина он не оговаривает число казахов, якобы бежавших в Китай [3].

Американский исследователь упорно доказывает массовую гибель

казахов от голода в количестве около 1,5 млн. человек. Он при этом ссылается

на статью трех казахских историков Ж.Абылхожина, М.Козыбаева и

М.Татимова, утверждавших, что число умерших от голода казахов в 1931-

1933годах составляло 1 750 000 человек, то есть не менее 42 процентов от их

общего числа в республике [4: 53].

Свою третью статью «Жертвы сталинизма...» А.Ноув начинает с трех

замечаний. Во-первых, он считает, что архивные материалы периода террора,

считающиеся секретными, не всегда несут в себе правдивые данные. И

ссылается на письмо Курмана, одного из ответственных работников переписи

1937 года, написанное буквально перед арестом. В этом письме он не

осмеливается упоминать слово «голод», которое поразило население в 1933

году. И в случае с событиями в Казахстане он значительно преувеличил число

эмигрировавших из СССР казахов, чтобы скрыть число погибших. Во - вторых,

пишет он, теперь ясно, что число народонаселения, опубликованное в 1939

году, было преувеличено. Это явствовало из многих косвенных доказательств.

Еще не найдены архивные документы. Которые прямо свидетельствовали бы об

этом.

И, в - третьих, автор полагает, что данные относительно умерших от

голода не могут быть точными по ряду причин. Сюда он относит тех, чье

здоровье было подорвано голодом и умерло впоследствии от болезней, как с

случае с казахами, когда демографическая катастрофа от голода вызвала

эпидемию тифа.

К цифрам сталинских жертв он относит и ссыльных. Для

демографической статистики того времени они подчас проходили по графе

«гражданское население». Их число также неизвестно. Казахстан относился к

числу регионов с наибольшим числом депортированных кулаков и наиболее

резким сопротивлением властям. Соглашаясь с этим мнением в принципе надо

сказать следующее. До коллективизации в Казахстане в средне на одно

крестьянское хозяйство приходилось 40,1 голов скота. [5: 10]. По мнению же

87

партийных функционеров эти хозяйства считались богатыми, то есть

кулацкими. Соответственно они подвергались раскулачиванию и депортации.

Между тем, такое количество скота для кочевников - скотоводов было

жизненно необходимым минимумом. «Для воспроизводства же и нормального

функционирования хозяйственной ячейки требовалось гораздо больше (раза в

четыре), но эта объективная предпосылка не принималась во внимание, и

хозяйству в лучшем случае оставляли 2-3 барана, что ставило его на грань

исчезновения ...». [4: 59].

Во - вторых, А.Ноув считает, что тезис «о резком и ожесточенном

сопротивлении" можно принять условно, так как эта тема по существу не

исследована. На нее был наложен запрет, а архивные материалы недоступны

для ученых. Вообще, одним из первых на повестку дня эту проблему поставил

А.Б.Турсунбаев, что признается американскими исследователями. [6:316]. На

этот счет также определенно высказались известные казахские ученые

М.Козыбаев и др. [4: 64].

Таким образом, примечательная сторона деятельности А.Ноув является

попытка вывести точное количество жертв сталинизма на основе скрупулезного

анализа прямы или косвенных данных переписей 1926, 1937 и 1939 годов.

Определенный вклад в историографию коллективизации казахов внес

Герхард Симон. [7]. Он исследовал влияние экономической политики партии

большевиков на судьбы различных народов СССР, в том числе, казахов. В

своей книге он задается вопросами, на которые сам же пытается ответить. Была

ли национальная политика партии заранее заточена на столь печальные

последствия? Планировал ли Сталин построить отношения между русскими и

нерусскими так, чтобы подавлять национальные амбиции окраин России.

Рассматривались ли русские как гарант дальнейшего существования общества,

построенного большевиками?

Ученый подчеркивает, что Казахстан находился в числе тех районов, где

процент коллективизации должен был бы быть наиболее высоким. За этим,

отмечает Г.Симон, стоит принудительное оседание кочевников, что стало

национальной катастрофой для казахского народа [7: 94]. Для сравнения он

приводит примеры Дагестана и Закавказских Союзных Республик, где к весне

1932 года процент коллективизированных крестьян составлял 22,8 и 41,6

процент. [7: 94]. Большое число азербайджанских, армянских и грузинских

крестьян объединились в колхозы только в 1936 и 1937 годах. В июне 1937 года

среднесоюзный уровень коллективизации составлял 93 процента, а среди

азербайджанцев - 86,5, армян - 88,7, грузин - 76,5 процентов. В Грузии частное

землевладение продолжало оставаться необычайно важным компонентом

экономики. К 1970 году оно давало около 40 процентов сельскохозяйственной

продукции. Это было, заключает автор, одной из причин высокого жизненного

уровня в Грузии.

Симон утверждает, что сталинское руководство осознавало неизбежность

голода или даже специально организовало его с тем, чтобы подавить

сопротивление коллективизации раз и навсегда. Летом 1933 года М.Хатаевич,

88

второй секретарь ЦК Компартии Украины сказал представителю Москвы:

«Беспощадная борьба между крестьянством и нашим правительством

продолжается... Оно пользуется голодом, чтобы показать кто хозяин

положения. Мы выиграли эту войну».

Исследователь в своей книге приводит таблицу, иллюстрирующая

хороший урожай в 1930 году, а затем - снижение на 12 процентов в

последующие три года. Этого явно было недостаточно, пишет он, для голода на

селе. Однако государственные оптовые закупки увеличились до 44 процентов

за счет насильственной реквизиции, оставляя тем самым население с

недостаточно зерновым запасом. [7: 100].

Ответом был массовый забой скота. Животноводство Казахстана понесло

особенно большой урон. «В 1928 году в республике насчитывалось 6 509 тысяч

голов крупного рогатого скота, а в 1932 году - всего 965 тысяч. Даже накануне

войны, в 1941 году, доколхозный уровень, 3 335 тысяч голов, не был

восстановлен. Еще больше поражает цифры по мелкому скоту: из 18 566 тысяч

овец в 1932 году осталось только 1 386 тысяч. Из конского поголовья,

составлявшего в 1928 году 3516 тысяч, в 1941 году осталось 885 тысяч голов.

Практически перестала существовать такая традиционная для края отрасль, как

верблюдоводство: к 1935 году осталось всего 63 тысяч верблюдов, тогда как в

1928 году их насчитывалось 1 042 тысяч голов. [4: 63].

Интересные суждения высказывает автор по проблеме насильственного

перевода кочевников на оседлый образ жизни, которые характеризуется

авторам как «самое худшее проявление беззакония». Эта политика, тяжело

ударившая по казахам, кончилась для них геноцидом. Герхард Симон стал

первым из ученых США и вообще Запада, назвавшую насильственную

коллективизацию казахов как геноцид в полном смысле этого слова. В

Советской Азии, пишет он, «революция сверху» имела свои особенности.

«Советизация Центральной Азии и Казахстана запоздала на 10 лет по

сравнению с Европейской частью СССР. Басмачи оказывали сопротивление

властям до 1926 года. Структура поземельных отношений и общественная

структура окраин России к Югу и Востоку от Уральских гор едва ли

претерпели изменения с 1917 года. Земельно - водная реформа в Узбекистане

началась в 1925 году, в Казахстане - в 1927году. К этому времени, по мнению

Симона, в Казахстане лишь четыре процента общего поголовья скота поменяло

своего владельца. [7: 104].

Как и коллективизация, пишет Симон, широкомасштабное оседание

началось без подготовки, без долгосрочного планирования, без достаточного

финансирования. Проект первого пятилетнего плана, подготовленного

Казахским народным комиссариатом сельского хозяйства, предусматривал

«максимальное развитие кочевой экономики». Теперь казахов принуждали

кочевать в отдаленные районы, обживаться и оседать там, где не хватало воды

и корма для скота. Обещанные дома не были достроены, а стройматериалов не

было.Вокруг поселений удобных пастбищных угодий было недостаточно.

Секот умирал из-зи нехватки корма. Отдельные авторитеты задавались

89

вопросом об ответственности виновных. Однако партийные функционеры

теперь были заинтпересованы скрыть хаос и провал.

Как и А.Ноув Герхард Симон не обходит людские потери в Казахстане.

Он особо подчеркивает, что последствия репрессии кочевников были

невосполнимы. Их результаты, подчеркивает автор, ощущаются и сегодня.

Сылаясь на данные переписей 1926 и 1939 годов исследователь констатирует

увеличение населения СССР на 15,7 процентов, в то время кака число казахов

сократилось на 20 процентов [7: 101]. Автор полагает, что от 15 до 20

процентов казахов ушло в другие республики. Число казахских хозяйств

сократилось с 1,2 млн. в 1929 году до 565 000 в 1936 году. В 1926 году казахи

были самым большим «тюркско - татарским народом на территории Советского

Союза», пишет Симон. Они насчитывали на 60 000 человек больше, чем узбеки.

Из - за больших потерь в начале 30-х годов казахи сейчас насчитывают только

половину общей численности узбеков (6.6 млн. против 132,5 млн.) [7: 108].

Заключая эти тезисы, можно привести мысли американского историка

М.Олкото о том, что коллективизация не была необходимым условием

экономического развития Казахстана, равно как и модернизация или

национализация сельскохозяйственной экономики. Она вовсе не была нужна и

для создания нового общественного или политического порядка в ауле.

Коллективизация порушила скотоводческую экономику и привела к

невероятным потерям человеческой жизни. Коллективизация была торжеством

исключительной настойчивости, наглядно продемонстрировавшей, что

советский режим готов использовать все силы и ресурсы для насаждения и

отстаивания столь непопулярной системы [8: 122-142].

Литература

1. Alec Nove. How many victims in the 1930-s? - "Soviet Studies", vol. 42, no.

2, April 1990.

2. АlecNove. Victims of Stalinism: How many? - Вкн."Stalinist Terror.New

Perspectives".Camdridge University Press. 1993.

3. С. Максудов. ПотеринаселенияСССР. New York: Chalidze Publications,

1989.

4. Ж.Б.Абылхожин, М.К.Козыбаев, М.Б.Татимов. Казахстанскаятрагедия. -

"Вопросыистории", 1989, №7.

5. МанашҚозыбаев. Шындықтағылымы."Қазақәдебиеті" 8Көкек, 1988

жыл.

6. The Writing of History in the Soviet Union by Anatole G. Mazour.

StanfordUniversity - Stanford, California. 1971.

7. Gerhard Simon. Nationalism and Policy. Toward the Nationalities in the

Soviet Union. From Totalitarian Dictatorshipto Post - Stalinist Society.

Westview Press. Boulder. San - Francisco. Oxford. 1991.

8. The Collectivization Drive in Kazakhstan. By Martha Brill Olcott. - "The

Russian Review". An American Quaterly Devoted to Russia Past and Present.

Vol. 40. January, 1981.

90

БОЛМЫСЫ БӨЛЕК – ЗЕРТТЕУШІ ҒАЛЫМ

Төлепбергенов Ғалымтай Мәлікұлы

Ш. Уәлиханова атындағы Көкшетау мемлекттік университеті, Көкшетау қ,

galumtai_62@mail.ru

Көгілдір Көкше елінің тумасы, ежелден білім мен руханиятқа ден қойған,

арғы бабалалары Ақан сері Науан Қазірет сынды алаштың ірі тұлғаларымен

тығыз қарым-қатынаста болған текті әулиеттен өсіп-өнген бүгінде ел-жұртына,

ғылым мен білім ортасында өзінінің сан қырлы сипаттағы ғылыми-зерттеу

еңбектерімен алыс- жақын шет елдерге кеңінен танылған ғалым. Ғылыми-

зерттеу еңбектері Еуропаның кітап көрмелерінде көрнекті орынға ие

болып,кейбір зерттеу еңбектері АҚШ-тың ірі ғылыми басылымдарында жарық

көрген.

Ұлы Дала өзінің төртмыңжылдық өркениеттік тарихында талай небір

қилы заманды басынан кешірді. Осы Ұлы Далада бұрынғы өткен

бабаларымыздың сүрген дәурені, қылған тіршілігі туралы сан қатпарлы тарих

әлі де болса толық ашылмай тұнып жатыр десеңізші? Ұлы Даламыз әлі күнге

дейін астарлы тарихын бауырына алып құпиямды кімдер ашады деп жатқан

сыңайлы. Ұлы Дала өркениетінің бір бастауы болған Сарыарқа төріндегі

Көкшетау өңірінде замананың тағы бір ағысы бел алып кеңес билігі әбден

орныққан 1939 ж. қаңтарында дүниеге келген Қадыржан Қабиденұлы барлық

замандастары сықылды кеңес мемлекетінің тәрбие білім өнегесін алды.

Кеңестік идеология мен оның өмірлік практикасы қанша күшті болса да, Ұлы

Даланың қайнарынан қайнап шыққан тұлғаның тектік қасиетін өзгерте алмады,

керсінше кеңестік жүйе берген білім мен өнеге жас өркеннің ел-жұрты мен

тұлғалар өміртарихына деген құштарлығын ерте оятты. Қазақ ауылында

басқарма төрағасы болған әкесіне жан-жақтан үзбей келіп жатататын елдің

елдің «сөз» білетін кісілері арқылы ескінің «кәрия сөзін» көп естіп, жадына

түйіп ер жетті.

Өзі ұзақжылдарөткен соң, өзі еске алғанындай оның шығармашылық –

зерттеушілік тағдырына зор әсер еткен оқиға ол қазақтың әйгілі ғалымы Әлкей

Марғұланмен Алматыдағы кездесуі болатын. Сол уақыттан бастап Шоқан,

төрелер әулиетінің тарихы оның ойына алған, көкейіне мәңгілікке қонған

ғылыми-шығармашылық тақырыбына айналды. Бұрынғылар айтқандай: «Дүние

–үлкен үлкен көл болса,Замана соққан жел болса, сол замана желіне шыдас

беріп, Шоқан сынды тұлғаны өзінің білім-ғылым дариясындағы

темірқазықбағытына айналдырды.

Қадыржан Қабиденұлының зерттеушілік шығармашылығының бір арқауы

ол Қазақ елінің «Ұлы Дала» өркениеті туындатқан елдік-мемлекеттік,

мемлекетшілдік саяси дәстүрлердің генезисі болды. Ол Шоқан сынды тарихи

бірегей тұлғаны кейбір ресми-биографиялық стереотиптерден арылтатын

жаңалықтарымен қатар, Шоқанды зерттеушілердің маңдай алдында оның

тарихи тұлғасын бүкіл Орталық Азиялық геосаяси тарихи контексте

91

қарастырып, оның Орталық Азия мен Ресей империясы мүддесінің

ықпалындағы халықтар мен ұлттардың тарихындағы рөлін жаңа тарихи таным

қырларынан көрсете білген зерттеуші [1].

Кезінде, сол төрелер әулиетінің ХХ ғ. ең бір саяси кемелді тұлғасы,

Әлихан Бөкейхан: «Тірі болсақ – алдымызда үлкен той. Алаштың баласы бұл

жолы болмаса, жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар!» деп

қазақтың саяси болашығынан зор үміт күтті. Осы тұрғыдан қарастырғанда

Шоқанның да осы «Ұлы Дала» перзенті ретінде осы бір саяси асқақ арманды өз

бойында, көкей түпкірінде сақтаған тұлға екендігін аша түскен де Қадыржан

Қабиденұлы болатын. Ш. Уәлихановтың бар саналы ғұмырындағы атқарған

қызметі, ғылыми-танымдық сапарлары, Ресей империясының бұрынғы Шығыс

Түркістан мен Жоңғариядағы әскери-саяси акцияларына тікелей қатынасуы,

Батыс Қытай – «Шынзаң»деп аталған өлкедегі Ресей сыртқы саясатының тіпті

КСРО-ның ХХ ғ. 40 жж. соңына дейінгі саясатының басты желісін анықтап

бергендігін көрсете білген ғалым. Шоқанның басты ойы Шығыс Түркістанда

Ресей бұдан да батыл әрекеттерге барып, осы өлкені өзінің біржола

ықпалындағы буферлік территорияға айналуы керек деген саяси позицияны

негідеуге тырысты. Өз бабасы Абылай сияқты болашақта бітімі бөлек, ішіне

кіргенді енді қайтып сыртқа шығармайтын жебір өркениетті елден бөліп,

қорғап тұратын буферлік-қалқан территорияның болғанын қалады [2].

Сол себепті де ол Қытайға жаңадан қосылған осы өлкенің яғни Шығыс

Түркістанның Ресей ықпалындағы Батыс Түркістан халықтарымен тарихи,

этникалық, мәдени - саяси байланыстарының жан-жақты сипатын ашып, осы

өлке халқының біржақты мәнжүр-қытай ықпалында қала бермегені дұрыс деген

бағытты ұстанды. Осы тұрғыдан алғанда Шоқан Уәлиханов Ресей

империясының Азия департаментінде қызмет ете жүре бабасы Абылайдың осы

геостратегиялық бағыттағы саяси бағытын жалғастырып қорғаушының бірі еді

[3]. Осы өңірде ХХ ғғ. 40- шы жж. кейінгі және 90-шы жж. орын оқиғалар

Шоқанның осы бағыттағы Ресей, оның орнына келген КСРО саяси

миссиясының қандай болуы керектігі жөніндегі позициясының бірден – бір

дұрыс болғандығын айқындап отыр.Өкінішке орай коммунистік идеологиямен

уланған КСРО осынау стратегиялық бағыттағы сыртқы саяси бағыттың негізін

осыдан 150 жыл бұрын қалап кеткен Шоқан миссияның жобасында толық

ұстай алмады. Осының салдарынан Қазақстанда тура 100 жылдан соң 1969 ж.

Жалаңашкөл әскери-шекаралық қақтығысы орын алса, Ресей Федерациясының

Қиыр Шығысында «әйгілі Даман» оқиғасы орын алды. КСРО ыдыраған соң

жағдай бұрынғы Ресей империясының «мұрагер» халықтары үшін тіпті де

ыңғайсыз форматта қалыптаса бастады. Бұрындары Ресей және КСРО

Қытаймен қарым-қатынаста бастамшыл саясат жүргізіп, халықаралық

қатынастың белсенді субъектісі болып келген болса,ендігі жерде Ресей мен

Қазақстан,Орта Азия елдерін қоса алғанда ҚХР –ның белсенді сыртқы

саясатының объектісіне айналып кетті [4]. Шоқан сол уақытта-ақ Шығыс

Түркістандағы түркі-мұсылман басқадай көшпенді жұрттардың болшақ

тағдыры үшін алаңдады,олардың өздерінің болашағын мәнжүр- Кытай

92

империясымен емес, Еуропалық өркениеттік бағытта дамып бара жатқан Ресей

империясы құрамындағы өз тектестерімен байланыстырғанын қалады. Осыдан

Шоқандай ұлы тұлғаның қазақ халқының ғана емес, түбі бір түркі жұртының

жоқшысы болғанын байқаймыз. Орталық Қытай үкіметінің

қазақ,ұйғыр,қырғыз,татар т.б. ұлттық азшылықтарға байланысты қазіргі

саясаты Шоқандай кемеңгердің Асан- Қайғыдай ел болашығына көрегендік

дана қөзқараспен қарағандығының дәлелі демеске лажымыз жоқ.

Бүгінде саяси тәуелсіздікке қол жеткізіп отырған қазақ елі – ХХI ғ.

ұлттық бірегейлігі берік ұлттардың біріне айналу мақсаты тұр. Осы

стратегиялық ұлттық даму мақсатын жүзеге асыруда сырттағы қазақтардың

оның ішінде бейресми ресми деректерге сүйенсек 3 млн болып отырған қытай

қазақтарының орны ерекше. Ол турасында үлкен мінберден 2017 жылдың 23-

ші маусымында Дүниежүзі қазақтарының 5-ші құрылтайында Германиядан

келген қазақ диаспорасының өкілі Өмірхан Алтын мәлімдеген болатын. Онан

бері бүгінде Шыңжандағы ұлттық азшылықтар мәселесі Еуропарламент пен

БҰҰ- ның адам құқықтары жөніндегі ұйымдарына дейін жетті. Еуропарламент

депутаттары өз сөздерінде қытайлардың бұл жолғы Қазақтардың құқығын

таптаған жәйттерді бұрын-соңды еш жерде қолданбаған, ерекше сорақылықпен,

адам сенгісіз жауыздықты іске асырып келе жатқандықтарын айтады [5].

Ал Қытайда билеуші династиялар тіпті қандай да бір саяси режимдер

ауысса да ауыспайтын, айнымайтын саяси сабақтастық дәстүрін

табандылықпен жүргізетін дүние тарихындағы ең көне имперлік «кіндік

орталық мемлекет» саясатын өз еңбектерінде көрсете білген тарихшының бірі

Қадыржан Қабиденұлы. Оны біз «Абылай және дәуірі» атты монографиялық

еңбегінен де айқын көреміз [6].

Қадыржан Қабиденұлы Еліміз тәуелсіздікке бет бұрғанда небір тарихи

даулы кезеңдер мен тұлғаларға байланысты тақырыптарға ғылыми орта мен

Орталық басылымдарда араласып іргелі принципті мақалалар авторы ретінде

Қазақстан жұртшылығына кеңінен танылды. Олардың қатарында: Ермакатың

Сібірді бағындыруы, тың көтеру науқаны т.б. Десе де, Қадыржан

Қабиденұлының ғылымдағы шыққан ең бір қауіп-қатерлі «Хан тәңірісіндей»

биік шыңы алаш жұртының соңғы құдіретті билеушісі – Абылай туралы

жазылған монографиясы. Ол Шоқанның: «Қазақтар Абылайды тәнірдің өзі

жіберген құтқарушы рухы» қабылдадады деген пікірін ту етіп, Абылай

тұлғасын,оның бұкіл Орталық Азиядағы көшпелі жұрттар мен түркі-мұсылман

халықтары тарихындағы, қазақ-орыс қатынастарындағы орны мен рөлін

мейлінше кең көлемді деректемелік құжаттарды тарихи сын тұрғысынан елеп-

екшей отыра Абылайдай ұлы тұлғаның шынайы тарихи портретін жасап

шықты. Осы монография дүниеге келіп, хан – Ордасы Көкшеде мерейлі оқиға

арнайы аталып өтілген кезде осы жолдардың авторы бұрынғы

өткенжыраулардың дәстүрімен келесі жыр парасын толғаған болатын:

Әзіреті Әлі Түркістан

Куәсі болған сол тұстан,

Әңгімені жалғасам,

93

Ертегіге кетпеспін.

Онсегіз мың ғаламның,

Онсегізінші ғасырын

Дүбірлеткен,дулатқан.

Дүйім қазақ баласын,

Бір аузына қаратқан.

Алты алаштың аңызы.

Бұрынғы өткен хандардың

Ішіндегі абызы,

Хан Абылай бабамыз.

Қабиден –ұлы Қадыржан

Көкшемнің ұлы – көк бөрі

«Шаңды жорық» іздерін

Іздеймін деп талай жыл,

Мұрағатта өткерді.

Абылайдай ханының

Даналығын дөп көрді.

Батырлығын,белдігін

Қазағымның елдігін.

Хан Абылай дәуірін,

Ортамызға ап келді.

Қайырлы құтты болсын деп,

Ініңіз бүгін жырлайды.

Ақтамберді, Бұқардай,

Сөз мәйегін ағытып,

Тереңнен тартып толғайды.

Замандар болған бас қайғы.

Болжауы туып әз—қайғы,

Назалы еді халқымыз

Жазалы болып мәртіміз,

Орысқа сіңіп жартымыз,

Шүршітте ауып халқымыз.

Келмеген еді шартымыз.

Бүгінде туды таңымыз,

Алысқа кетіп даңқымыз.

Жаңғырып елдік салтымыз.

Орнына келіп тарихат,

Салтанат құрды ақиқат

Сүйегі асыл сіздердей, азаматтар арқасы

Тұрғаным айтып насихат.

Қадыржан Қабиденұлының ғылыми-шығармашылығын шағын мақалада

жан-жақты шолып шығу әсте мүмкін емес, біз мұнда қазіргі қазақ тарихи

ғалымның абызына айналған ғалымның ең бір шешуші деген тақырыптағы

еңбектерінің маңызына тоқталдық. Шындығында да тарих ол өткен уақыттың

94

белгісі ғана емес, ол бүгінге жеткен өткен ұрпақтардың баға жетпес тәжірибесі,

даналық ақыл-ойының,ерлік,елдік мінезінің жиынтық аманаты. Осындай

аманаттың тарихи астары мен сырларын тереңнен саралап саралап зерттеп

жүрген Қадыржан Қабиденұлы болмысы бөлек зерттеуші екендігі ақиқат.

Әдебиеттер:

1. Чокан Валиханов и его современники: Монография/ К.К. Абуев-

Кокшетау: КГУ им. Ш. Уалиханова, 2016 г.-386 стр.

2. Ш. Уәлиханов Көп томдық шығармалар жинағы 3 т, Алматы .:Толағай

групп, 2010,- 424 б.

3. Ч.Ч. Валиханов и Азиатский департамент Министерство иностранных

дел : взаимоотношения с Н.П. Игнатьевым почему Ч.Ч. Валиханов не

вернулся в Петербург в 1862-1864.? C.В. Селиверстов: - Караганда

журнал Вестник КарГУ, 2010.

4. http://www.gezitter.org/politic/35130/ Китай готовит очередную мощную

волну экспансии в Центральной Азии, газета «Азия news» №76 от

20.11.2014/стр. 10

5. Zamana.kz /01.05.2018 Еуропарламент Қытайдағы қазақ мәселесін

талқыламақ.

6. Абуев К.К. Хан Абылай и его время. Астана. Елорда, 2006. - 304 с.

ШЫҒЫС ТҮРКІСТАН ТАРИХЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ.

Утегенов Марат Зинатұлы

Тарих ғылымдарының кандидаты

Байқоныс Игілікұлы

Тарих мамандығының 2 курс магистранты.

Бір жарым ғасырдан бұрын Ресейдің боданында болған Қазақтардың ата-

бабалары мекендеген жерлері (Шығыс Түркістан аймағы) олардың

ықтиярынсыз Ресей мемлекеті тарапынан Қытаймен өзара саудаланып, 1860

жылғы Пекин, 1864 жылғы Шәуешек, 1881 жылғы Петербург келісімдері

бойынша заңдастырылды. Ал 1864 жылы қазан айының 7-сі күні Ресей мен

Қытай арасында «Шәуешек келісімі» қазіргі қазақ-қытай шекара сызығының

тартылып белгіленуінің негізі болды. Бұл келісім-шартты кезінде ресейлік

тарихшы ғалым Владимир Моисеев «1864 жылғы «Шәуешек келісімі» – орыс

дипломатиясының ірі табысы» деп бағалапты [1].

Бұл келісім Ресей империясының шығыс шекарасы мен Қытайдың батыс

шекарасы жөнінде алғаш жасалған 1860 жылғы Пекин келісімінен бастау алып,

1869 жылы Қобда хаттамасына, 1870 жылы Тарбағатай демаркациялық

хаттамасына және 1881 жылы Петербург келісіміне ұласты.

95

Петербург шарты — 1881 жылы Ресей мен Қытайдың Іле аймағындағы

шекара мәселесін айқындауға арналған келісімі. Қытайдағы мұсылмандар

көтерілісінің қол астындағы ұлт аймақтарына қанат жаюынан сескенген Ресей

1871 жылы қазақ жеріне жақын Іле аймағын басып алды. Қытай Шыңжаңдағы

көтерілісті басқаннан кейін Ресейге Ілені қайтару туралы талап қойды. Екі ел

арасындағы ұзаққа созылған дипломатиялық келіссөздерден кейін 1881 жылы

12 ақпанда екі жақ Петербург шартына қол қойды.

Келісім бойынша орыс әскерлері басып алған Іле аймағы Қытай

үкіметінің билігіне қайтарылды, тек Цин өкіметінің билігінде қалғысы

келмейтіндерді орналастыру үшін деген желеумен Ресей Іленің батыс бөлігін

иемденді. Іле халқына бір жыл ішінде Ресейге дүние мүлкімен кедергісіз қоныс

аударуға рұқсат берілді. Екі мемлекеттің Іле аймағындағы шекарасы

Бежінтаудан басталып, Қорғас өзенін бойлай оның Ілеге құяр тұсына дейін

созылып, одан қазіргі Алматы облысындағы Көлжат ауылының шығысын орап

өтіп, оңтүстікке қарай Ұзынқаратауға дейін, ал қалған жері 1884 жылғы

Шәуешек келісімінде көрсетілген сызықпен өтетін болды. Алайда қазақтардың

бұрынғысынша жайлау мен қыстауларын ауыстырып, көшіп-қонып жүруі Ресей

мен Қытай шекарасында біраз қиындықтар туғызды. Келіссөздер барысында

патша өкіметі «жерлері дұрыс бөлінбеген қазақ рулары тұтасымен Ресей

бодандығында болу керек» екендігін дәлелдеу арқылы, Зайсан мен Қара Ертіс

аумағындағы шекараны Ресейдің пайдасына қайта белгілеуге қол жеткізді.

Шекара сызығы Қара Ертістің Күйтін тауларынан Сауыр жоталарына қарай

кесіп өтетін болды. Алайда шекара сызығын жүргізу туралы келісімдердің

ішінде негізгісі, кейінгі келіссөздерде талқылайтын мәселені анықтағаны 1860

жылғы Пекин келісімі екені байқалады. Пекин келісімі бойынша даулы екі

сызық сызылғаны мәлім. Екі сызық та Пекин келісімінде талқыланатын мәселе

ретінде қала берген. Қазіргі шекараның жалпы сорабы сол кезде айқындалған.

Ол бойынша «орыс-қытай шекарасының жалпы бағыты Алтай, Тарбағатай,

Жоңғар Алатауы, Тянь-Шань және Памир таулары арқылы, ірі өзендер Ертіс

пен Ілені қиып өтетін болған». Әлгі даулы екі сызықтың бірі Зайсан көлінің

үстінен өтсе, бірі Зайсан көлі Ресей иелігінде қалатын болып белгіленген. Ресей

мен Қытай арасындағы аталған келісімдер Совет өкіметі тұсында да, кейін де

Қазақстанның Қытаймен арадағы мемлекеттік шекарасының негізіне айналды

[2].

Ал енді Шығыс Түркістан жері туралы айтатын болсақ, ол аймақ ежелден

көк түріктің яғни, қазақтардың ата-бабаларының қоныс тепкен жері екендігін

тарихта, археологиялық зерттеулер де растайды. Тіпті, қазақтардың ата-

баблары қоныстанған жер екендігін қазіргі Шығыс Түркістанның қожасы қытай

тарихы да жоққа шығара алмайды. Шығыс Түркістан жері қазір Қытай

мемлекетінің жері болып саналып оған Шинжиаң (жаңа шекара, жаңа өлке)

өлкесі атауы берілген. Солтүстігі мен солтүстік шығысында Алтай, батыс

ортасында Тәңір тауы (Тянь-Шань), оңтүстігінде әйгілі Такламакан шөлі мен

Кунлунь тауларын алып жатыр, Қытайдың батыс солтүстік бөлігінде,

территориясының алтыдан бір бөлігін құрайтын өлкелік көп ұлтты елді мекен .

96

Солардың Ішіндегі қазақ көп шоғырланған Алтай, Тарбағатай, Іле аймақтары

географиялық жақтан Шығыс Қазақстан мен Жетісу жерімен шекаралас.

Шығыс Түркістан атауы – ешқандай саяси мүддеге тәуелсіз географиялық атау

ғана, былайша айтқанда, түркі әлеміне тәуелді жердің шығыс қанаты [3].

Ежелден түркілердің өзі билеп, өз төстеген жері.

Қытай жылнамалары түркілерді ғұндардың ұрпағы деп атаған. Бастапқы

кезде түрік деген сөз түркітілдес көшпелілердің ішіндегі басқарушы ақсүйек ру

өкілдеріне ғана қатысты болды. Содан кейінгі кездерде түрік деген атау саяси

мәнге ие болып, олардың қол астында болған өзге тайпалар да атала бастады.

Дегенмен Түрік қағанаты құлағаннан кейінгі түрік ұлыстарын түріктер

дегеннен гөрі түркі тілді, түркі нәсілді халықтар деп атау үрдісі қалыптасты [4].

Түріктер 552 жылы Солтүстік Моңғолия жерінде Түрік кағанатын құрды.

Оның алғашқы билеушісі Бумын қаған еді. Мұқан қаған тұсында бүкіл Ішкі

Азия, Оңтүстік Сібір жері, Оңтүстік-батыс Маньчжуриядағы қидандар,

қарақытайлар, Тува жері мен Енисей қырғыздары бағындырылды. Иштеми

(Естеми) қаған тұсында түріктер батысқа қарай жылжып, Жоңғария жерін,

Қазақстанның, Орталық Азияның шығыс аймақтарын бағындыра бастады. VI

ғасырдың екінші жартысына қарай түріктер бүкіл Қазақстан жерін, Орталық

Азияның біраз бөлігін бағындырып, Қара теңіз жағалауына дейін жетті. Билік

басында ақсүйек ашына (ашина) руы тұрды. Бұл – «киелі қасқыр» деген сөз.

Қағандар мемлекеттің басты билеушісі болды. Түріктердің туы бөрілі байрақ

болуымен қатар олардың қорғаушы оқ қағарлары да «бөрі» аталған. Оның

алғашқы қағандары Түмен (Бумын), Мұқан, Естеми, Қара-Еске қағандар еді.

Қытай жазбаларында айтылғандай Бумын (Тұмын) қағанның кіші інісі Мұқан

қаған 552—554 жылдары Түрік қағанатының негізгі дұшпанының бірі

жужандарды (аварларды) бағындырып, Орталық Азия билеушісіне айналады.

Түрік қағанының тағы бір інісі Иштеми (Естеми) (552-582 жж.) батысқа

жылжып, Жетісу мен Қазақстанның далалық аймақтары және Сырдария, Арал

теңізіне дейін жетті. Түрік қағанаты Қазақстан жеріндегі алғашқы

ортағасырлық мемлекет болды. Батыс түрік қағанаты (603-704). Сонымен 580

жылға дейін Түрік қағанаты дамуының шарықтау шегіне жетті. 20 жылға

созылған түрік билеушілерінің арасындағы өзара соғыстар нәтижесінде 582-603

жылдары Түрік мемлекетінде ыдырау үдерісі жүрді. Түрік қағанаты 603 жылы

Шығыс (Моңғолия), Батыс (Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі) болып екіге

бөлінді. Батыс Түрік қағанаты ежелгі үйсін мемлекетінің жерінде құрылды.

Батыс қағанаттың орталығы Шу аңғарындағы Суяб (Жетісу) қаласы болды.

Аумағы: Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жер, Алтай,Сібір,

Әмудария, Еділ, Жайық өзенінің төменгі ағысы аралықтарын қамтыған.

Құрамына Шығыс Түркістан, Самарқанд, Кеш, Бұқара сияқты отырықшы-

егінші аймақтар да енді.

Шығыс Түрік қағанатының жұрты көк түрік, ал Батыс Түрік қағанатының

жұрты «он оқ бұдын» – «он оқ елі» аталды. Батыс Түрік қағанаты өзіне жаңа

жерлер мен жаңа елдерді жаулап алып жатты. Олар 588 жылы Еділ бойын,

Орал тауының бергі бетіндегі елдерді, Орталың Азияның біраз бөлігін өздеріне

97

бағындырып алды. Алайда «он оқ бұдын» елінің оң қанаты (5 нушиби) мен сол

қанаты (5 дулу) арасындағы 16 жылға созылған билік үшін күрес қағандықтың

іргесін шайқалтты. Бұған 657 жылы Жетісуда өз үстемдігін орнатуға ұмтылған

Қытай экспансиясы қосылды.

Екінші Түрік қағанаты кезеңі және оның атақты билеушілері (683-745).

Бірақ Батыс Түрік қағанаты құлағанымен, Шығыс түріктері Қытай билігін

мойындамай тәуелсіздік үшін күрестерін жалғастыра берді. 679-689 жылдары

Шығыс түріктері Қытаймен күресте өздерінің тәуелсіздігіне қол жеткізді.

Шығыс түріктері қағаны Елтеріс-Құтлық қаған, көмекшісі, кеңесшісі Тоныкөк

кезінде Екінші Түрік қағанатын қайта құрды. Екінші Түрік қағанатын

құрушыларды «түркі-қыпшақ» деп атады. Сол кездегі ескерткіштегі жазуда

«түркі-қыпшақ елу жыл биледі» дейді. Екінші Шығыс Түрік қағанаты және

оның негізін салған Тоныкөк жайындағы деректі Тақ әулеті шежіресінен,

Тоныкөк құрметіне қойылған ескерткіштегі тас жазу дәлел. Онда 646 жылы

дүниеге келген, шыққан тегі теле бірлестігіне қарайды делінеді. Тоныкөк жас

кезінде Қытайда оқыған көрінеді, ол Шығыс Түрік қағанатының үш бірдей

ханына уәзір болды. Күлтегін (686-731) – Екінші Түрік қағанатын құрушы

Елтеріс-Құтлық қағанның ұлы. Екінші Түрік қағанатын құруға атсалысқан

қолбасшылардың бірі. Ол 16 жасында, демек, 702 жылы Тақ империясының 50

мың қолын талқандап, әскербасын тұтқынға алады. 706 ж. ағасы Білге қағанмен

түріктердің қолын бастап, Хуанхэден өтіп, астана аймағына қауіп төндіреді.

716 жылы Білге қағанның тұсында түріктер қытай әскерлеріне үлкен соққы

берді. Қапағаннан кейін ел билеген Білге, Күлтегін (686-731) сияқты ағайынды

қағандар Қытаймен соғыста тағы да жеңіске жетіп, шекаралық сауда жақсы

дамыды. 731 жылы Күлтегін қайтыс болды, 734 жылы Білге де у беріліп

өлтіріледі. Көк түріктер құрған Екінші түрік қағанатын 744-745 жылдары

Орхон ұйғырлары мен қарлұқтар (тоғыз оғыз конфедерациясы) талқандады.

Қазіргі Моңғолиядағы Орхон өзені бойында ағайынды билеушілерге тас белгі

қойылып, оған қағанаттың тарихы қашап жазылған. Күлтегін мен Білге қаған

ескерткіштеріндегі жазбалар Екінші түрік қағанатының құрылу мен өрлеу

кезеңіндегі қағанаттың Тақ империясымен болған қарым-қатынасынан

хабардар етеді.

«Шығыс түркі қағандығының соңғы қағаны Озмештегін қаған 744 жылы

ұйғырлар қолынан қаза табады. Бос қалған түркі қағанының орнына Құтлық

Білге Құл қаған отырып, Ұйғыр мемлекетін құрды. Шығыс түркі мемлекеті

қираған соң батыс жағындағы жерлерге найман, керей, меркіт, қимақ, қыпшақ

тайпалары ие болды. (К.Р.Аманжолов «Түркі халықтарының тарихы», Алматы,

«Білім 2005 1-том, 135-136 бет).

Жоғарыда айтылған Шығыс Түркі қағандығының Шығыс Түркістан

атуының қалыптасуына негіз болғанын байқайымыз.

Тарих бір мезет Түркі елінің байтақ даласын орыс және қытай елдерінің

отарына айналдырып тынды.

98

Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Қарақалпақстан, Өзбекстан,

Түркіменстан түркілері Батыс Түркістан аталса, Шынжаң жері – Шығыс

Түркістан аталды.

Ал, Түркістан атауының ресми қалыптасуына келсек, «Жұңго

Шынжаңның тарихы және қазіргі жағдайы» деген кітапта былайша

түсіндіріледі: «Түркістан деген сөз жағрапиялық атау, ол «Түркілер мекені»

деген ұғымды білдіреді. Бұл Түрік қағаны жойылғаннан кейін ішінара

жағрапиялық шығармаларда қолданылған ұғым. Жаңа эраның ІХ ғасырының ХІ

ғасынына дейінгі аралықта, арабтардың жағрапиялық шығармаларында орта

Азиядағы Сыр дарияның солтүстігіндегі Бенгалдың шығысындағы өңірлер

Түркістан деп аталды [5].

«Түркістан» деген жағрапиялық атаудың қайтадан аталуы ХІХ ғасырдың

бас шенінде капиталистік белді елдердің, Орта Азия өңіріндегі отар жерлерінің

іргесін кеңейтуінің туындысы еді. 1805 жылы Ресейлік Жимоковский

баяндамасында Орта Азиядағы аудандарды және Қытайдағы Шынжаңның

оңтүстігіндегі Тарым ойпатын «Шығыс Түркістан» немесе «Қытай Түркістаны»

деп атады. Өйткені осы екі жердегі тарих, тіл, ғұрып-әдет жақтағы

айырмашылықтарды және саяси жақтағы ұқсастығы ескерілген еді [6].

Империялық «бөліп ал да билей бер» деген өктемдіктің кесірінен

тұтастай қазақ елі үшке бөлініп кетті. Қазақстан үшін сондай мүдделі, құпия да

күрделі мәселе – ертеден бергі ата қонысында отырған Шығыс Түркістандағы

қазақтардың тарихи тағдыры. Соған қарамастан қазірдің өзінде қытайдағы

қандас бауырларымыз ата бабамыздан келе жатқан қазақи әдет-ғұрып пен салт-

дәстүрді сақтап өмір сүруде.

Әдебиеттер:

1. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. -Астана,12-том. 2008.

2. www.baq.kz. Қытай қазақтары. Бекен Қайратұлы. Алтай өңіріне ресейдің

ықпалы. 28 Қараша 2012

3. Жәди Шакенұлы. Шығыс Түркістан мәселелері. \\Қазақ үні газеті, 10

тамыз 2010.\\

4. Қазақстан тауелсіздігіне 20 жылға арналған, ЕНУ жас тғалымдарының

ғылыми-тәжірибелік конференциясының жинағы. -Астана, 2011.

5. Ислам Қабышұлы. Тұран әлемі кітабы.

6. «Жұңго Шынжаңның тарихы және қазіргі жағдайы»,Шынжаң халық

баспасы, 2006ж.Үрімжі 244 бет.

99

АРХИВНЫЕ ИСТОЧНИКИ ПО ИЗУЧЕНИЮ ИСТОРИИ ДЕТСТВА В ГОДЫ

ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ В КАЗАХСТАНЕ

Шаймуханова Д.С.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова,

г. Кокшетау

Didara_93@list.ru

Изучение «военного детства» в Казахстане, является новым

направлением в современной отечественной исторической науке, вследствие

чего при исследовании данного вопроса особое место занимают архивные

источники, значительная часть которых остается неиспользованной. При

изучении данных источников основной акцентделается на документы отделов

образования, здравоохранения, партийных и других организаций, а также на те,

или иные материалы, содержащие сведения автобиографического характера,

дающие возможность более подробно отразить социальный облик детей в

военный период. Не менее важное значение имеют документы, содержащие

сведения о трудовой активности детей в указанный период.

Значительныйинтерес по детской тематике представляют документы,

позволяющиеизучитьисторию становленияшкольного образования, пионерских

и комсомольских организаций. Наиболее информативными документами

являются отчеты Отделов народного образования, содержащие статистические

данные (количество школ, численность учащихся), сведения об учебно-

воспитательном процессе и внешкольной деятельности учащихся. Так, к

примеру, по данным отчетов начальных, неполных и средних школ на начало

1942-1943 учебного года всего по КазССР насчитывалось 6906 школ с

численностью учащихся 701989 [1: 13].

Данные источники дают возможность проследить процесс

реформирования школьного образования и более детально рассмотреть

изменения, происходившие в учебной программев годы Великой

Отечественной войны. Так, из отчетов отделов образования, хранящихся в

архивахследует, что в указанный период основной уклон на уроках истории

делался на тему идущей войны:

«Война и причины ее возникновения. Войны справедливые и

несправедливые.

Великая Отечественная война советского народа против германского

фашизма: а) кто такие фашисты? Захватническо-империалистический характер

войны гитлеровской Германии, образование итало-германской коалиции и

программа ее действий. б) справедливая освободительная война Советского

Союза против фашистской Германии. Образование англо-советско-

американской коалиции и программа ее действий. Разгром гитлеровской

Германии неизбежен.

Партия Ленина-Сталина - организатор борьбы за победу над немецко-

фашистскими захватчиками» и другие темы [2: 5].

100

Кроме того, в этих отчетах содержится информация, касающаяся

внешкольной работы школьников, т.е. сведения о деятельности детей в

различных кружках (юный натуралист, драматические, художественные и др.),

клубах, детских организациях и движениях (пионеры, тимуровцы), об участии

детей в спортивных и культурных мероприятиях и т.п. В указанный период

тематика многих из них приобрела военную окраску,если драматические

кружки работали над постановкой пьесы Симонова «Русские люди», пели

песни «Священная война», «8-я гвардейская», «Прощение», то мероприятия,

проходившие с участием детей, в первую очередь были ориентированы на

помощь фронту [3:88]. В «Годовом отчетеАкмолинского областного Отдела

народного образования о работе школ области за 1942 год» имеются сведения о

помощи учащихся школ в сборе средств на «танковую колонну». В результате

за проделанную работу три школы Акмолинской области получили

благодарственные письма от имени И.В. Сталина [3: 91].

Значительный объем информации содержится в документах отделов

здравоохранения. В них содержатся сведения о рождаемости, детских болезнях,

превалировавших в военное время, причинах смертности в детском возрасте,

медицинские карточки и др. Данные источники дополняются отчетами

областных и городских санэпидемстанций, где подробно расписывается

санитарное состояние детских учреждений, начиная с яслей и заканчивая

школой. По данным «Конъюктурного обзора областного зравотдела о

состоянии здравоохранения за 1943 год» среди наиболее распространенных

детских заболеваний в годы войны была корь, чесотка, малярия, дифтерия, а

также различные виды травм. Кроме того, объясняются причины уменьшения

или увеличения численности детей с теми или иными заболеваниями. К

примеру, резкое снижение кори объяснялось тем, что основная масса детей

переболела в предыдущем году; рост же малярии – прибытием

эвакуированного населения из неблагополучных по малярии мест, особенно из

Крыма и Кавказа [4: 191].

Следующий комплекс источников, хранящихся в архивах, составляет

делопроизводственная документация, среди которыхцентральное место

занимает блок организационно-распорядительных документов. К ним

относятся решения, резолюции, приказы, инструкции, циркуляры,

распоряжения, положения о деятельности воспитательного, учебного или

досугового учреждения и пр. [5]. Изучение данных источников позволяет

определить положение детей в государственной системе, охарактеризовать

особенности социальной политики в отношении детей, обозначить возрастные

рамки трудовой активности в военное время, а также выделить роль

агитационно-пропагандистской деятельности в воспитании и др.

Самые разнообразные виды источников могут содержать информацию о

жизни детей в прошлом, но наиболее ценными являются источники,

написанные самими детьми. К ним относятся воспоминания, письма, дневники

и другие источники, авторами которых являются дети. Важно отметить то, что

военное время наполнило содержание этих источников высокой

101

эмоциональностью, символичностью образов и фантастичностью

представлений. Так, к примеру, заявления детей,подававшиеся в военкоматы с

просьбой зачислить их в армию, наполнены детским стремлением к

героическим поступкам и абсолютной неприязнью к образу врага. Одним из

таких документов является, заявление, поступившее в военкомат Южно-

Казахстанской области, от ученика 6-го «Б» класса 14-летнего Киселева Вити, с

«убедительной просьбой» зачислить его в ряды Красной Армии, где он со всей

серьезностью обещает отдать свои силы на борьбу с противником [6: 16].

В большом объеме представлена разнообразная текущая переписка детей

с фронтовиками. Как источник письма свидетельствуют о неразрывной связи

тыла с фронтом. Письма военных лет адресовались не только близким, но и тем

с кем они никогда не были знакомы и связаны. Дети переписывались с

солдатами, в первую очередь из интереса к событиям, происходящим на

фронте, во вторых целью писем была поддержка красноармейцев. Учащиеся

СШ №1 Акмолинска в ответ на свои письма получили 1450 писем с фронта.

Ученики же 3-го класса Вознесенской начальной школы завязали тесную

письменную связь с бойцами, оказавшимися в госпитале 14/61 [3: 90].

В письмах дети делились со взрослыми рассказами о повседневной

жизни: их досуге, времяпровождении в школе, кружках, о деятельности в

пионерской организации, о помощи взрослым и др. Здесь можно привести

небольшой отрывок из письма, написанного маленьким мальчиком своему

отцу: «Пишем тебе письмо из нашей группы пятилеток «А». Недавно я болел

воспалением легких. Мама рассказывает, что когда у меня был большой жар, я

бредил. Мне, наверное, казалось, что я с тобой на фронте. Я все кричал: Папа

бей фашистов как следует, не жалей на них патронов. Напиши нам,

пожалуйста, как ты со своими боевыми товарищами сражаешься с врагом. Мы

прочтем твое письмо и будем еще сильнее ненавидеть фашистов» [7: 16].

Данный отрывок, подтверждает вышеуказанные выводы по поводу того, что

указанный источник, занимает первостепенное место в формировании

представлений о детской повседневности и открывает возможность проникнуть

во внутренний мир ребенка.

Таким образом, данные архивных материалов являются основным

источником в исследовании истории детства в Казахстане в годы Великой

Отечественной войны. Данный комплекс документов позволяет узнать о

различных сторонахжизни детей в условиях военного времени, т.е. определить

взаимоотношения«семья и ребенок», «школа и ученик», «государство и дети»,

«общество и дети», «война и лишенное детство» и другие. Они являются

уникальным проводником в мир прошлого и нуждаются в дальнейшем

детальном изучении.

102

Литература

1. Центральный государственный архив Республики Казахстан (ЦГА РК)

Ф. 1692, Оп. 1, Д. 626а

2. ЦГА РК Ф. 1488, Оп.2, Д.300.

3. ЦГА РК Ф. 1692, Оп. 1, Д. 628.

4. Государственный архив Акмолинской области (ГААО) Ф.622, Оп.1,

Д.10.

5. Салова Ю.Г. Источники по изучению жизни детей в российской

провинции в 1920-е годы. Материалы Всероссийской научной

конференции. - Социальная история российской провинции. Ярославль:

ЯрГУ, 2007. - С. 40-49

6. ЦГА РК Ф. 1660, Оп. 1, Д. 14

7. ЦГАРК Ф. 1660, Оп. 1, Д. 13

«ТЫҢ КӨТЕРУ НАУҚАНЫ» КЕЗЕҢІНДЕГІ ТЫҢГЕРЛЕРДІҢ

КҮНДЕЛІКТІЛІКТІ ӨМІРІ ТУРАЛЫ РЕСЕЙЛІК ЖӘНЕ ОТАНДЫҚ

ЗЕРТТЕУЛЕР.

Шукеева А.Т.

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ.

ainur_shukeeva@mail.ru

Тың көтеру науқаны Қазақстан үшін хронологиялық жағынан 1954-1964

жж. аралығын қамтиды. «Тың көтеру науқаны» немесе «Тың эпопеясы»

тарихнамасын шартты түрде уақытына байланысты кеңестік кезеңдегі және

КСРО мемлекеті ыдыраған 1991 ж. кейінгі кезеңнен қазіргі заманға дейінгі деп

немесе геосаяси орналасуы бойынша ресейлік және қазақстандық деп бөлуге

болады.Сонымен бірге «тың эпопеясы» тарихнамасын кеңестік дәуірдегі

мерзімдеу бойынша 50 жж. дан 80 –ші жж. тың тарихнамасы және 80-ші жж.

кейінгі тарихнама деп мерзімдеу қалыптасқан болатын. «Тың эпопеясына»

зерттеуші А. Абдырайымованың дерегі бойынша 1975 ж. дейін 15 мыңнан

астам түрлі еңбектер басылып шыққан.Тың тақырыбына жазылған еңбектердің

басым көпшілігі Ресейдің кейбір тың көтерген аудандарымен қазақстандық

«тыңды» зерттеуге арналынған тақырыптағы жарияланымдар болып келеді[1,

147-156].

Тың көтеру тарихнамасының алғашқы кезеңіне тән сипат, ол тақырыпты

тым иделогизациялау, тыңдағы еңбек адамының жеңістері, коммунистік

партияның Қазақстандық «тыңға» қатысты алғанда интернационалистік

саясатының салтанаты, партия мен кеңес үкіметінің қазақ халқына жасап

жатқан риясыз «қамқорлығы»ретінде қарастырылды. Мәселені осы тұрғыдан

қарастыру «тың дәуірін» зерттеушілердің алғашқы буындарына тән еді. Бұл

зерттеулердің деректемелік базасы өзінің шектеулігімен ерекшеленді. Партия

ұйымдарының директивалық құжаттары мен хаттамалары,жеке адамдардың

103

естеліктеріне,ресми құжаттарға сүйенілді. Ал тың эпопеясы дәуіріне қатысты

көптеген құжаттар оның ішінде партиялық құжаттар, Ішкі істер министрлігі

мен жергілікті үкімет органдарының хат-хабарларына «құпия» және «аса

құпия» деген белгілер соғылған соң әсіресе қарапайым адамдардың, этникалық

топтардың өзара қатынасына сәуле түсіретін деректер зерттеушілер үшін күні

кешеге дейін қол жетімсіз болып келді. ХХ ғ. 50-ші жж. қарапайым еңбек

адамдарының формалді емес өмірлік жағдайлардағы өмір тіршілігі ХХI ғ.

бірінші онжылдығына дейін ресейлік тарихнаманың да назарынан тыс қалып

келген еді. Бұл еңбектерге тән сипат олардың барлығы дерлік мәселені

біржақты яғни жоғарыда айтқанымыздай парттяның саясаты мен

идеологиясының жемісі қарастырып,ғылыми проблемаға сыни тұрғыдан

қарастырудан ада болатын. Мәселен 1978 ж. жарық көрген В.И. Куликовтың

[2] «Исторический опыт освоения целинных земель»еңбегінде тыңды кеңестік

тәжірибенің жағымды нәтижесі ретінде қарастырып, тыңға сыни көзқарас

пікірлерін білдірген Л. Шапиро, Л.Фишер, Б.Майснер, Шарндорф қатарлы т.б.

шетелдік зерттеушілерді бірыңғай реакцияшыл-буржуазияшыл деп сипаттап

кеңестік отарлау,жергілікті халықтың тілі мен мәдениетіне еш зияны болмаған

деген пікірді негіздеуге тырысты. Тың тақырыбына байланысты 60-70 жж.

тыңның көтерудің экономикалық аспектілерін, партияның ұйымдастырушылық

қызметін,тың игерушілердің ерлік істері жайлы жазылған публицистикалық

мазмұндағы материалдар көптеп жарияланды. Әсәресе «тыңның» мерейтойлық

даталарына арналған материалдар жарық көрді. Соның бірі Д.А. Қонаевтың

1979ж. «Тың және тыңайған жерлерді игерудің 25 жылдығына арналған» «Тың

резервтері Отанға қызмет етсін» деп аталатын баяндамасы [3,48]

Немесе, қазақстандық зерттеушілер 1980 ж. шығарған «Экономика

целинных совхозов» еңбегінің негізгі идеялық желісі Л.И.Брежневтің «Целина»

кітабындағы мына бір пікір негізге алынды: «Тың көтеру Қазақстан үшін ірі

оқиға ғана емес, экономикалық жағынан ұтымды акция болып шықты» [4,78].

Дегенмен, 80- ші жж. бастап «тың эпопеясына» ғылыми-зерттеушілік

тұрғыдан қарастыратын тенденциялар айқын байқалды. Тыңның шаруашылық-

экономикалық дамудағы, агроэкологиялық, этномәдени салалардағы

салдарлары, оның кейбір көлеңкелі тұстары қарастырыла бастады.

Хронологиялық жағынан біздің зерттеумізге сәйкес келетін тақырыпта Ресейдің

Орынбор облысының тұрғындарының күнделікті тіршілігіне зерттеу жүрігізіп

монографиясын шығарған О.В. Кузнецова. Оның осы еңбегі Орынбор облысы

территориясына тән материалдар негізінде жазылған «Повседневная жизнь

первоцелинников 1954-1965 гг.» атты диссертациялық жұмысы 2008 ж. жарық

көрген. Онда автор Ресейдің тың көтерілген аймағындағы тыңгерлердің

қоныстануына байланысты жаңа әлеуметтік қауымдастықтардың құрылуы,

олардың өмір-тіршілік проблемалары, демографиялық жағдайы неке және

отбасы, мәдени ошақтармен қамтылуы сияқты мәселелер зерделенді.

Тыңгерлердің «жасанды» жолмен пайда болған елді-мекендердегі салт-

сананың қалыптасуы, ондағы мейрамдарды талдап зерттеу арқылы анықталған

[5]. Солтүстік Қазақстан өңірі тұрғындарының күнделікті тіршілігіне қатысты

104

еңбектер қатарына Н.Ф. Алексеенконың,Ф.Н. Базанованың, Х.М. Абжановтың

зерттеулерін жатқызуға болады. Бұл еңбектердің барлығы дерлік кеңестік

дәуірдің туындылары болғандықтан,ресми иделогиялық шектеу салдары көп

жағдайда қарапайым адамдардың күнделікті тіршілігіндегі объективті шындық

тұрғыдағы өмір қырларын толық ашып көрсетуге мүмкіндік бере бермеді. Өмір

мен тұрмыс шындығы уақытша қиындықтармен немесе социалистік

принциптің өрескел бұзылу фактілерімен түсіндірілді. КСРО-ның ыдырауына

аз-ақ уақыт қалған 1990 ж. тың өлкесінің орталығы болған Целиноград

қаласында Қазақ ССР ғылым академиясының Ш. Уәлиханов атындағы ғылыми

– зерттеу институты мен Целиноград облыстық партия комитеті, С. Сейфулин

атындағы Целиноград пединстуты бірлесіп ұйымдастырған ғылыми-

практикалық конференцияда жасалған баяндамалар мен мақалалар Есіл

өңірінің әлеуметтік-саяси даму тақырыбына арналды [6]. Еліміздің тарихында

«Қайта құру саясатының» басталуы қоғамдық санада үлкен өзгерістер

тудырды.Осының арқасында «тың эпопеясы» тарихына көзқарастарда үлкен

өзгерістер байқала бастады. Бірыңғай жағымды сипаттағы дискурс ендігі жерде

сыни-ғылыми көзқарстағы дискурсқа ауыса бастады.

Ғылыми мақалалардың бірқатары «Тың және тыңайған жерлерді игеру

оның тарихи салдары мен тағылымына арналды. Бұл мақалада тың көтеру

науқанының жергілікті халықтың демографиялық,әлеуметтік аһуалына тигізген

кері әсерлері, қоныстанушылардың әлеуметтік жағдайларына көлеңкелі

тұстарына назар аударылған. Сондай мақалалар қатарына А.С.

Абдираймованың «Тың және тыңайған жерлерді игеру: тарихы мен тағылымы»

[7] Аталмыш автордың тағы бір мақаласы «Социальные последствия освоения

целинных земель в Казахстане» орыс тілінде Евразийское сообщество

журналында 2008 ж. жарияланды [ 8,93-99].

Сонымен бірге қазіргі уақыттың өзінде бұрынғы сүрлеуден айнымай

қалған авторлар да кездеседі. Солтүстік Қазақстан өңіріндегі тың кезеңін

бұрынғы кеңестік кезеңдегі дәстүрдегі жоғары пафоспен тым

иделогизацияланған дискурста «тыңды» тыңдағы әлеуметтік үдерістерді

жағымды жағынан ғана сипаттайтын,тыңдағы өмірді негізінен коммунистік

партия бастаған социалистік қоғам идеалдарының жеңістерінің реляциясы

ретінде баяндайтын Т.Г. Верещагин [9, 40-46] сияқты авторлардың мақаласын

кездестіруге болады. Осындай мазмұндағы мақалаға қарама-қарсы дискурста

жазылған Қайсар Құсайынұлының «Тың жерлерді игеруге көқарас» атты

мақаласынан көруге болады: Кезінде «Тың және тыңайған жерлерді игеру»

Қазақ еліне «ғажайып өзгерістер» әкелді деп сипаттаған мақалалар мен арнайы

еңбектер жарияланып,еш қисынсыз ұғымдарды санамызға сіңірді емес пе?!

Алайда, бұл «ғажайып өзгерістер» қандай құрбандықтар арқылы жүзеге

асырылғаны туралы мүлдем айтылмады Ал ол еліміздің дәстүрлі

шаруашылығы мен экологиясына, демографиясына, тілі мен мәдениетінің, жер-

су атауларының эрозиясына, бағзы замандардан қалған тарихи-мәдени

ескерткіштердің жойылып кетуіне әкелді, «Жаңа» орыс славян атауларының

ешқандай талқылаусыз, референдумсыз қойыла берді деп жазған болатын [10].

105

Осы ғылыми форумда «тың мәселесі» бойынша өзінің батыл пікірін білдірген

авторлардың қатарында Қ.Қ. Әбуов болатын. Ол өзінің «К вопросу истории

освоения целинных земель в Казахстане» автор осы мақалада осыған дейінгі

еңбектердің басым көпшілігі ғылыми-сыни тұрғыдағы еңбектер болып

табылмайтындығына, апологетикалық мазмұндағы басылымдар екендігіне

назар аударды. Сондай-ақ «тыңды» сынаған Батыс авторларын «әшекерелеу

мен сынаудың» кеңестік идеология шырмауында отырған зерттеушілер үшін

сәтсіз шыққандығын, «тың эпопеясы» жергілікті халықтың шаруашылық-

мәдени мүдделерін ескермегендігін,көптеген шешімдердің валюнтаристік

сипатын ашып көрсетті [11,114-115]. Кейінгі жылдары жарық көрген Қ.Қ.

Әбуовтың «Акмолинская область: история и современность» атты ғылыми

мақаласында Ақмола облысының соңғы жүз жылдық әлеуметтік-саяси,

аграрлық тарихының көлеңкелі тұстарын қамтитын көлемді мақаласында атап

көрсеткен еді [12,72-78]. 2002 ж. А.Ж. Төлегенованың «Тың және тыңайған

жерлерді игеру жылдарындағы Торғай өңірі интелегенциясының қоғамдық-

саяси белсенділігі» [13,219-223]. Мақала мазмұны тың өлкесіндегі ұлттық

интелегенция өкілдерінің өсіп-өркендеуі тұрғысынан ғана сипатталынған, бірақ

сол кезеңдегі қазақ интелегенциясының «тың көтеру» науқанына байланысты

бастарынан кешкен қайшылықты рухани тіршілік мәселелері сырт

қалдырылған. Б.Г. Жүнісов, А.У. Абдрахманованың тыңдағы кеңшарлардың

шаруашылық-экономикалық даму жағдайларын қарастырған «Организационно-

экономические условия развития целинных совхозов Казақстана» мақаласы

сараптау,талдау ыңғайында жазылған [14,125-130].

Қорытындылай келгенде «тың эпопеясының» тақырыбы зерттеушілердің

назарын өзіне әлі күнге дейін аударып келеді. Әсіресе, жоғария партия және

кеңес органдарында қызмет атқарған лауазымды адамдардың естеліктері

арқылы ғана емес,дәуір тынысының реалды ретрансляторлары болып

табылатын қарпайым адамдар тіршілігінен хабар беретін архив құжаттары мен

естелік материалдар тың эпопеясының бүтін болмысын реконструкциялап

көрсетуге негіз болады.

Әдебиеттер:

1. 1.А. Абдырайымова Тың игерудің толық жазылды ма? Отан тарихы

2005.№3, 147-156 бб

2. 2.Исторический опыт освоения целинных земель»,- М,: Мысль, 1978.-

253с.

3. Д.А. Қонаев «Тың резервтері Отанға қызмет етсін» Алматы,

Қазақстан,1979.48 бет

4. Л.И.Брежнев Целина.- Ижевск: Удмуртия,1979.- стр.78

5. 5.О.В.Кузнецова «Повседневная жизнь первоцелинников 1954-1965

гг».Оренбург 2008

6. Социально-политическая история приишимья. Целиноград 1990

7. А.С. Абдыраймова « Тың және тыңайған жерлерді игеру: тарихы мен

тағылымы» Хабаршы Алматы, №2 (3) 2009

106

8. 8.Бұл да соныкі «Социальные последствия освоения целинных земель в

Казахстане» журнал Евразийское сообществ. 2008. - №4.-С.93-99

9. Т.Г. Верещагин Целина и целинники северного Казахстана Вестник

Северо-Казахстанского государственного университета имени

М.Козыбаева. Петропавл 2013. С40-46

10. Қайсар Құсайынұлы «Тың жерлерді игеруге көзқарас». Қазақ тарихы

№6(129), тамыз-қыркүйек, 2014

11. К.К.АбуевК вопросу истории освоения целинных земель в Казахстане»

114-115 Сборник материлов научно-практической

конференции,Целиноград 1990.

12. «Шоқан тағылымы» Материалы междунар. Научно-практической

конференции Көкшетау 2009 с 72-78

13. 13. Шоқан тағылымы – 7 Том 1. Халықаралық ғылыми-практикалық

конференция материтериалдары 219-223бб.

14. Степной край Евразии. Тезисы докладов и сообщений

IVмеждународной конференции,посвященной 170 летию со дня

рождения Г.Н. Потанина и Ч.Ч. Валиханова. Омск – 2005г. с 125-130

107

«ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА МЕКТЕПТЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕРДІ

ОҚЫТУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ МЕН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ»

секциясы

ЗНАЧЕНИЕ СОСТАВА ПРЕСТУПЛЕНИЯ ДЛЯ КВАЛИФИКАЦИИ

ПРЕСТУПЛЕНИЯ

Абдилова Д.Ж.., Абдилов К.С.

Кокшетауский государственный университет имени Ш.Уалиханова

Kanat_aliher@mail.ru

Под уголовной ответственностью понимаются все меры уголовно-

правового воздействия, применяемые к лицу, совершившему преступление.

Она подразделяется на два вида: без назначения наказания и с назначением

наказания. Такая ответственность возникает вследствие совершения

правонарушения, т.е. в результате возникновения охранительных отношений.

Правоотношение всегда возникает в связи с юридическим фактом. Для

охранительного уголовно-правового отношения таким фактом будет

совершение лицом преступления.

Чтобы установить в совершенном деянии признаки соответствующего

состава преступления надо правильно его квалифицировать. Квалификация

преступления - это уголовно-правовая оценка фактических обстоятельств.

«В реальной жизни преступление всегда конкретно. И уголовная

ответственность может наступить не вообще, а лишь за конкретное

преступление. Определить, какое именно преступление совершено данным

лицом в конкретной ситуации, т.е. квалифицировать преступление, можно

только с помощью такого инструмента как состав преступления.

Следовательно, функция состава преступления состоит в том, чтобы служить

инструментом квалификации преступления»[16,1].

Состав преступления играет очень большую роль при квалификации

преступления. Например, «стремление причинить жертве особые мучения и

страдания перед убийством либо в его процессе может быть одним из мотивов

убийства. Подобные действия виновного не требуют дополнительной

квалификации по ст. 107 УК РК (истязание), поскольку особая жестокость

характеризует способ убийства.

На практике также возможны ситуации, когда истязание потерпевшего

характеризует не способ убийства, а обстановку его совершения. Убийца может

применять к потерпевшему пытки, истязать его различными способами,

высказывать при этом угрозы убийством для того, чтобы он испытал особые

мучения и страдания перед смертью. К смерти же потерпевшего приводят

действия, которые уже не носят характер мучений и страданий (удушение,

огнестрельное ранение, удар ножом в сердце и т.д.). В подобной ситуации

действия виновного также не требуют дополнительной квалификации по ст.

108

107 УК РК, поскольку они полностью охватываются диспозицией п. «д» ч. 2 ст.

96 УК РК.

Для квалификации содеянного по п. «д» ч. 2 ст. 96 необходимо доказать,

что умысел на рассматриваемый вид убийства возник до истязания жертвы

либо в процессе истязания. Если же материалами уголовного дела доказано, что

умысел на убийство возник после истязания жертвы, действия виновного

следует квалифицировать по совокупности ст. 107 и соответствующими частью

и пунктом ст. 96 УК РК.

Признаки составов преступлений делятся на две группы:

1. Необходимые (или обязательные) признаки преступления.

2. Факультативные или необязательные признаки преступления.

Совокупность признаков необходимых для каждого состава преступления

называют обязательной, а признаки, характеризующие не все составы

преступления - факультативными. Вина лица (субъекта) – это обязательный

признак для всех субъективных сторон составов преступлений, а орудие, место,

время совершения преступления есть не во всех составах.

В первом случае имеются в виду такие признаки состава преступления,

которые присущи всем преступлениям без исключения. Без них (хотя бы без

одного из этих признаков) нет состава преступления. К ним относятся: объект,

объективная сторона, субъект, субъективная сторона преступления.

Факультативные имеют в виду те признаки состава преступления, которые

устанавливаются законодателем дополнительно к обязательным признакам при

описанииотдельных составов преступлений в Особенной части УК, к которым

относятся: место, время, способ, обстановка, мотив, цель и др.

Но если законодатель указывает в той или иной статье на факультативный

признак (конкретный), то его наличие для состава данного преступления является

обязательным. Отсутствие этого признака свидетельствует об отсутствии данного

состава преступления.

Факультативные признаки в некоторых случаях изменяют квалификацию

состава преступления в сторону повышения или смягчения ответственности.

Также признаки составов преступлений могут подразделяться на

конкретно-определенные и оценочные. Конкретно-определенные признаки -

это признаки, четко называющие то или иное деяние, определяющие его как

преступление. Например, ст. 133 УК РК, в ней расшифровывается понятие

«торговля несовершеннолетними» как «купля-продажа несовершеннолетнего

либо совершение иных сделок в отношении несовершеннолетнего в форме его

передачи и завладения им». Или ст.316 УК РК «Халатность», т.е. неисполнение

или ненадлежащее исполнение должностными лицом своих обязанностей

вследствие недобросовестного или небрежного отношения к службе, если это

повлекло существенное нарушение прав и законных интересов граждан или

организации.

В диспозициях статей Общей части Уголовного кодекса РК описываются

общие признаки, присущие всем или отдельным видам составов преступлений.

Однако такие признаки типичны. Поэтому состав конкретного преступления -

109

это структура преступления, основные признаки, обозначающие его сущность и

специфические особенности. Он существует только в единстве этих признаков,

где каждый связан с другими и не существует вне состава преступления в

целом.

В законодательном описании признаков состава преступления отражены

не все фактические признаки, а только наиболее значимые, которые и делают

совершенное деяние общественно опасным. В диспозициях статей Особенной

части УК РК описываются признаки оконченных составов преступлений.

Значение конкретных составов преступления состоит в том, что они

позволяют отличить преступное от законного. Без такого описания состава

преступления невозможно было бы уяснить и отличить друг от друга

умышленное убийство и грабеж, кражу и мошенничество. Без четкого

определения, например, шпионажа, невозможно добиться единообразия в

судебных разбирательствах и трудно поддерживать законность борьбы с

преступностью в стране. По уголовному праву РК предусмотрен перечень

конкретных составов преступлений. Это значит, что преступным и уголовно -

наказуемым является лишь то общественно-опасное деяние, которое

определено в Уголовном кодексе и попадает под признаки какого-либо состава

преступления (ст.3, ст.9 УК РК).

Состав каждого преступления состоит из элементов, характеризующих

общественно-опасное деяние с 4-х сторон. Это объект, объективная сторона,

субъективная сторона и субъект. Каждый элемент состава преступления

состоит из структурных единиц, которые в каждом определенном составе

специфичны и неповторимы.

Рассмотрим из каких конкретно элементов состоит состав преступления.

Это объект, объективная сторона, субъект и субъективная сторона.

Объект преступления. Объект преступления то, на что посягает лицо,

совершающее преступление и чему причиняется или может быть причинен

вред в результате общественно-опасного деяния. Это права и свободы человека

и гражданина, собственность, общественный порядок и общественная

безопасность, окружающая Среда, конституционный строй РК, мир и

безопасность человечества. Практически во всей юридической литературе

объектом преступления назывались общественные отношения, охраняемые УК

от преступных посягательств. Под общественными отношениями понимались

отношения между людьми в процессе их совместной деятельности или

общения, а также отношения между государством, отдельными предприятиями,

организациями и гражданами по поводу выполнения каждым из этих субъектов

своих задач, полномочий, прав и обязанностей. И преступление нарушает эти

общественные отношения, наносит вред обществу. Понятие об объекте

преступления как общественном отношении подходит к таким преступлениям,

как, например вымогательство, кража, хищение, где объектом выступают

отношения собственности, а не похищаемое имущество (ему не наносится

урон). А к таким преступлениям, как убийство, изнасилование, похищение, т.е.

преступлениям против личности теория объекта преступления, как

110

общественного отношения не подходит. Понимание жизни человека, как

объекта убийства, в смысле совокупности общественных отношений принижает

ценность человека. В этом случае больше подходит теория объекта, как

правового интереса (блага). Представитель науки уголовного права

Н.С.Таганцев определял преступление «как деяние, посягающее на такой

охраняемый нормой интерес жизни, который в данной стране, в данное время

признается столь существенным, что государство в виде недостаточности

других мер угрожает посягавшему на него наказанием» [4,65].

Следует подчеркнуть, что нельзя противопоставлять друг другу

различные объекты преступлений, когда определяется их важность. Они все

охраняются уголовным законом, а значит, являются социально значимыми.

Любое преступное деяние должно преследоваться по закону, влечь наказание

или иные меры воздействия.

Все объекты преступлений классифицированы в Особенной части по

степени их общественной опасности и природе преступления:

Глава 1. Преступления против личности.

Глава 4. Преступления против мира и безопасности человечества.

Глава 7. Преступления в сфере экономике

Глава 9. Преступления против общественной безопасности и

общественного порядка.

Глава 13. Преступления против интересов государственной службы.

Глава 16. Воинские преступления

Все объекты преступлений по видам подразделяются на общие, родовые

(специальные) и непосредственные.

Общим объектом преступления называется совокупность благ

(интересов), охраняемых уголовным законом от преступных посягательств.

Выделение общего объекта вместе с родовым и непосредственным имеет

большой значение. Это позволяет всесторонне изучить конкретные интересы,

которым наносится вред в результате преступления, помогает работникам

правоохранительных органов правильно применять нормы уголовного права,

ограничивать преступления от других деяний.

Общий объект преступления разделяется на родовые объекты

преступлений. Родовой объект представляет собой группу однородных благ, на

которые посягает однородная группа преступлений. В основу деления

Особенной части УК на главы положен родовой объект. Обычно составы

преступлений, объединенные в отдельные главы, разделы имеют один родовой

объект (личность, честь и достоинство личности, сфера экономики, мир и

безопасность и др.). Знание родового объекта имеет непосредственное значение

для квалификации преступлений. Так, например, квалифицируя

противоправное причинение смерти человеку по 97, 98, 99, 100 гл.1 особенной

части УК РК надо учитывать, что жизнь человека признается объектом и

других преступлений, предусмотренных, например в ст. 295 в главе 12 УК РК.

Непосредственный объект - часть родового объекта, тот определенный

интерес, которому причиняется вред в результате совершения определенного

111

преступления (например, убийство или нарушение правил охраны труда,

клевета или воспрепятствование осуществлению избирательских прав).

Непосредственными объектами преступлений в Особенной части УК РК в гл. 3

являются честь или свобода личности, как часть родового объекта – личности в

целом. В отдельных случаях родовой и непосредственный объекты совпадают,

когда невозможно расчленить родовой объект на элементы (например, мир и

безопасность человечества Гл.4).

Непосредственные объекты определяют специфику отдельных

преступлений, направленных против одного родового объекта. Если выяснение

родового объекта помогает определить родовую принадлежность преступления,

то на основе непосредственного объекта можно разграничить преступления

внутри главы Особенной части УК РК.

Как правило, каждое преступление имеет один непосредственный объект.

Но встречаются преступления, посягающие на 2 объекта и более. Так

называемые двух объектные преступления. В этих случаях один из объектов

является главным (основным), а другой - дополнительным. Вопрос о том, какой

из объектов является основным, а какой дополнительным, решается в

зависимости от его связи с родовым объектом. Например, ст.233 УК РК,

непосредственным объектом терроризма являются общественная безопасность

и нормальная деятельность органов власти, личность и собственность.

Основным из них будет первый названный объект, личность же выступает в

качестве дополнительного объекта (Глава 9. Преступления против

общественной безопасности).

Дополнительный объект может быть как необходимым, так и

факультативным. Необходимый дополнительный объект всегда связан с

причинением ему вреда преступным деянием (либо с угрозой такого

причинения). Факультативному же объекту вред в одних случаях причиняется,

в других нет. Например, ст. 179 УК РК, при разбое основной объект отношение

собственности, дополнительный необходимый - жизнь или здоровье личности,

факультативный - использование оружия (т.е. общественная безопасность).

Безусловно, решающее значение при квалификации преступления

принадлежит основному непосредственному объекту преступления.

Установление дополнительного необходимого или факультативного объектов

позволяет рассматривать содеянное как единое преступление и не

квалифицировать его по совокупности преступлений. Наличие причинения

вреда дополнительным объектам играет роль при назначении наказания

виновному в рамках санкции статьи Особенной части УК РК и при возмещении

причиненного ущерба. Например, ст. 120 УК РК – «Изнасилование». При

наличии только основного непосредственного объекта половая

неприкосновенность и дополнительного здоровье человека предусмотрено

наказание в виде лишения свободы на срок от 3-х до 6-ти лет, если же

присутствует факультативный объект - интересы несовершеннолетних, либо

жизнь, то определяется наказание от 7 до 15-ти лет.

112

Элементом объекта преступления является предмет преступления -

материальный предмет внешнего мира, на который воздействует лицо,

осуществляя преступное посягательство на определенный объект. Так при

вымогательстве (ст. 181 УК РК) денег предметом преступления будут деньги, а

объектом право собственности на них. В некоторых статьях УК РК прямо

указывается на предмет преступного посягательства. Например, ст.275 УК РК

«Надругательство» ‒ предметом являются тела умерших и места их

захоронения.

Изменения, которые претерпевает предмет преступления, как

материальное выражение определенного интереса, позволяют судить о размере

ущерба, нанесенного в результате преступного деяния, этому интересу.

Составы преступлений отличаются друг от друга, в частности, тяжестью

наступивших последствий: кража, разбой, грабеж.

Уголовно правовое значение предмета посягательства заключается еще в

том, что его признаки в ряде случаев признаются в качестве квалифицирующих

обстоятельств, так в ст. 133 УК РК «Торговля несовершеннолетними» в ч. 1

говорится о купле - продаже несовершеннолетнего, в ч. 2 - с целью изъятия

органов у несовершеннолетнего, в ч.3 о наступлении смерти

несовершеннолетнего. Также предмет преступления может играть роль

смягчающего обстоятельства. Например, неправомерное поведение

потерпевшего учитывается при назначении наказания, если поводом для

преступления послужили противоправные или аморальные действия

потерпевшего (п. «и» ч.1 ст.53 УК РК).

Наряду с предметом преступления орудия и средства преступления, т.е.

предметы, которые используются преступником для совершения преступления,

являются элементами объекта преступления. Один и тот же предмет в разных

составах преступлений может выступать как предмет преступления и как

орудие и средство совершения преступления. Наркотические вещества в роли

предмета преступления при их изготовлении, хранении, потреблении выражены

в ст. 259 УК РК, они выступают как средства и орудия преступления.

Разграничение предмета преступного деяния и средства совершения

преступления необходимо для правильной квалификации преступного деяния и

решения о применении тех или иных видов наказания. Объект преступления

тесно связан с объективными и субъективными признаками состава

преступления. Особенности предмета преступления нередко влияют на умысел,

мотив и намерения. Так, например, совершаются угоны автомашин, не

оборудованных сигнализацией, находящихся на неохраняемых стоянках. Или

появление представителей государственной власти (работника

правоохранительных органов) может остановить преступника, а может

наоборот спровоцировать его на более решительные действия - на оказание

сопротивления, разбой, применение оружия.

Объект преступления неразрывно связан с последствиями. Так как о

последних можно судить только по изменениям, которые произошли в объекте

113

в связи с совершенным преступлением. И наоборот, наступившие последствия

помогают установлению объекта соответствующего преступления.

Связь объекта можно увидеть и с рядом других признаков объективной

стороны. Так отдельные посягательства на объект считаются преступлением

только при определенном мотиве, в определенном месте, времени и при

указанном в законе способе. Это служебный подлог (ст.314 УК РК),

неуважение к суду (ст.342 УК РК), жестокое обращение с животными (ст.276

УК РК).

При убийстве с особой жестокостью возможно сочетание различных

мотивов убийства (личная неприязнь, корысть, хулиганские побуждения) и,

таким образом, возможна квалификация по п. «д» и п. п. «з», «и», «к», «л», «м»

ч. 2 ст. 96, характеризующим субъективную сторону убийства» [17,32].

На сегодняшний день имеется ряд определений понятия состава

преступления. Все они более или менее сходны между собой и в различных

выражениях констатируют, что «состав преступления есть совокупность всех

объективных и субъективных признаков (элементов), которые, согласно

соответствующему закону, определяют конкретно общественно опасное для

общества либо государства действие (бездействие) в качестве преступления».

Как уже отмечалось выше, состав преступления охватывает те признаки,

которые являются общими для всех преступлений данного вида. Эти признаки

в своей совокупности характеризуют сущность данного преступления,

свидетельствуют о наличии, характере и в общих чертах о степени его

общественной опасности, позволяют ограничить данное преступление от

других.

Литературы:

1. Ансель М. Новая социальная защита // гуманитарное движение в

уголовной политике М.: 2015 г.

2. Борчашвили И. Ш., Рахимжанова Г.К. Комментарий к Уголовному

кодексу Республики Казахстан. А., Жеті Жарғы 2016г.

3. Каиржанов Е. Уголовное право Республики Казахстан. Учебник.

Алматы. 2016

4. Красиков Ю.А., Алакаев A.M. Уголовное право. Общая часть. Курс

лекций. Понятие преступления. Множественность преступления. М.,

2016г.

114

К ВОПРОСУ О ПРЕПОДАВАНИИ СОВРЕМЕННОЙ ИСТОРИИ

КАЗАХСТАНА В ВЫСШЕМ ВОЕННОМ УЧЕБНОМ ЗАВЕДЕНИИ

Альжанова Р.С.

Военный институт Национальной гвардии Республики Казахстан,

г. Петропавловск

baurka@bk.ru

Динамичные преобразования в казахстанском обществе, государстве и

воинской среде обусловливают широкомасштабные инновационные процессы в

высшем военномучебном заведении. Время подвело к тому, что в современной

жизни нужны офицеры, которые являются подлинными военными

профессионалами, обладающими гуманитарной культурой, лидерскими

качествами, способностью самостоятельно решать учебно-боевые задачи.

Гуманитарная подготовка курсантов должна быть направлена на

актуализацию их мировоззренческих, общекультурных, духовных и

интеллектуальных личностных потенциалов, формирование социально-

профессиональных компетенций и гуманистических качеств, задающих

жизненные смыслы и государственно-патриотические основания служения

Родине.

Роль гуманитарной подготовки выпускников военных вузов многократно

возрастает в связи с развитием военного дела и изменением характера

противоборства с противником, так как война приобретает новые свойства и

характеристики («интеллектуальная», «психологическая», «информационная» и

др.).

При обучении курсантов первого курсавысших военных учебных

заведенийнаблюдаются низкая культура речи; слабое владение иностранным и

русским языками; неумение четко, грамотно формулировать свои мысли,

работать с научной литературой; слабо развита потребность в самообразовании

и самовоспитании. Также отмечается недостаточный уровень их военно-

профессиональной культуры, склонность к командно-административному

стилю взаимоотношений с подчиненными, низкая личная примерность в

службе и укреплении воинской дисциплины и т.д. Последствия низкого уровня

гуманитарной подготовленности молодых офицеров, их неумения строить свои

отношения с подчиненными с позиций гуманизма, нередко создают

предпосылки неуставных взаимоотношений в воинских коллективах, приводят

к травматизму и гибели личного состава, авариям на технике и вооружении, к

уголовным преступлениям и др.

Решение современных проблем гуманитарной составляющей военного

образования следует искать в его истории, помня о сохранении «живой связи

времен», а это значит, что изучение дисциплины «Современная история

Казахстана» крайне необходима в высших военных учреждениях, где знания по

истории будут накладываться на осознание себя как будущего офицера (в

отличие от изучения этого курса в школе).

115

Очень важна в учебно-воспитательном процессе актуализация

многовекового наследия предков в условиях цифровой цивилизации. В числе

основных результативных компонентов гуманитарной подготовки курсантов -

культурно-историческая идентификация себя как продолжателей воинских

традиций, ценностное наполнение положительного образа «Я в профессии» с

позиций альтруистических устремлений («на всех других»), построения

собственного поведения на основе гуманитарно-культурных норм и др.

Глядя на происходящие политические, макроэкономические процессы,

как никогда важна духовная составляющая. Именно она придает силу, веру,

нерушимость и незыблемость всех основ мировых цивилизаций. А для нашего

молодого государства в этом и кроется основа всех основ. Ибо именно

благодаря ей мы смогли выдержать все те тяжкие испытания, которые

пришлись на наши земли. Это накладывает на нас ответственность за будущее

и необходимость глубокого знания прошлого, то есть истории своего народа.

Национальной истории Президент нашей страны Н.А.Назарбаев придает

исключительное значение, о чем говорит его труд, вышедший в 1999 году под

названием «В потоке истории». В этой книге Глава государства глубоко

осмысливает историю своего народа: «Непростые испытания были ниспосланы

многострадальным казахам и другим нациям, связанными с нами одной

судьбой, но нам суждено было выжить и получить исторический шанс

воскреснуть и продолжить свой неповторимый независимый путь» [1:7].

Далее, с 2004 года была реализована уникальная государственная

программа «Мәдени мұра», направленная на восстановление историко-

культурных памятников и объектов на территории Казахстана.

В 2013 году в стране принята программа «Халық тарих толқынында»,

позволившая нам системно собрать и изучить документы из ведущих мировых

архивов, посвященных истории нашей страны.

«…а теперь мы должны приступить к более масштабной и

фундаментальной работе… изменить общественное сознание, чтобы стать

единой Нацией сильных и ответственных людей», - подчеркивает Президент.

2017 год стал особенным для всех казахстанцев, мы встали на путь

модернизации общественного сознания, благодаря программной статье

Президента «Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания»

(«Болашаққабағдар: руханижаңғыру»). И этот путь мы проходим через

осмысление истоков. «Первое условие модернизации нового типа – это

сохранение своей культуры, собственного национального кода, - отметил

Президент нашей страны Нурсултан Назарбаев [2].

Это очень глубокий по содержанию и масштабнейший по своему охвату,

серьезный программный документ. Его реализация выведет нашу нацию на

совершенно качественный новый уровень. И он адресован, прежде всего,

поколению независимости. В статье отражены ключевые духовные ценности

современного Казахстана. Проблемы, на которых заострил внимание Лидер

государства, актуальны сегодня как никогда.

116

Президентом были сформулированы главные ориентиры и ценности

нашего времени, которые должны обеспечить сохранение культурного кода

нации: языка, духовности, традиций, культуры и, конечно, истории. В связи с

этим необходимо создание новой мировоззренческой модели, где важно

воспринимать историю не как сухую хронологию и летопись дат и цифр, а как

живой организм с уникальной историей - со всеми пережитыми трудностями,

страшными трагедиями, героическими победами и славными достижениями.

Историю казахского народа необходимо рассматривать сквозь призму

современности. Это опыт, пронесенный через века, осмысление которого

позволит модернизировать сегодняшние нормы и принципы.

Статья Главы государства дает исчерпывающие ответы на целый ряд

вопросов, которые давно беспокоили казахстанцев относительно «духовных

скреп» нашего общества и, самое главное, формирования сути национальной

идеи». В своей статье он обращается к молодёжи, говоря о сохранении своего

генетического кода. Иначе говоря, сохранить свою национальную культуру,

родной язык и исторические корни.

В последние десятилетия мы часто слышим о случаях вторжения в жизнь

какой-либо страны чуждой системы ценностей, разрушающей устоявшуюся

культурную среду. Идеология становится инструментом давления и оружием,

от которого гибнут, обращаются в руины и хаос ранее экономически развитые

государства. Чтобы противостоять разрушительному внешнему влиянию,

каждая страна ищет собственный способ выработать свой «национальный

иммунитет». В Казахстане разработана стратегия, в которой помимо всего

прочего, ставка делается на осмысление истории страны и традиционных

духовных ценностей казахстанского народа.

Как никогда своевременно выходит статья Президента Республики

Казахстан Нурсултана Назарбаева «Семь граней Великой степи», где он

продолжает системно выстраивать баланс между социально-экономическим и

духовным развитием Казахстана [3].

Историческое мышление человека - это не какая-то статическая

субстанция, это органичный ментальный процесс, который постоянно меняет

границы нашей самоидентификации. Для человека вопросы «Кто мы?» и

«Откуда мы берем свои корни?» всегда будут иметь первостепенное значение.

За годы независимости в этом направлении сделано очень много. Были

сформированы основы новой казахстанской исторической науки,

реабилитирован огромный пласт исторического наследия. А празднованием

550-летия Казахского ханства расширены временные границы нашего

государственного строительства. Все нашло отражение в нашей системе

образования, в культуре, литературе и так далее. Статья Главы государства

«Семь граней Великой степи» становится новым рубежом в этом большом

процессе. Размышляя над историей, Президент предлагает шире взглянуть на

собственное прошлое. Оценить роль и значение Великой степи в формировании

глобальной истории. Понимание собственной истории – это важнейшая

117

составляющая духовного стержня человека. Без этого невозможны крупные

достижения государства [5].

Все эти современные исторические процессы говорят нам о

необходимости гуманитарной подготовки курсантов военного вуза в

современных условиях, которая включает в себя: а) в широком смысле -

многокомпонентная целенаправленная и непрерывная педагогическая система

интеллектуального и общекультурного развития личности (её самореализации,

стремления к достижению, культивируемых обществом и государством

ценностей и идеальных качеств офицера), позволяющих выпускнику военного

вуза успешно осуществлять профессиональную деятельность в

условияхмирного и военного времени и входить в разряд интеллектуальной и

духовной элиты общества; б) в узком смысле - цель, содержание и результат

гуманитаризации и гуманизации образовательного процесса, обеспечивающего

формирование личности выпускника военного вуза, обладающего философско-

мировоззренческими общекультурными, социально-педагогическими,

художественно-эстетическими, культурно-религиозными и другими

компетенциями, которые дают ему возможность успешно осуществлять

профессиональную деятельность в условиях мирного и военного времени [4]..

Для современной подготовки будущих офицеров характерна реализация

инновационных педагогических моделей; поиск путей сбалансированности

военно-профессиональной и гуманитарной составляющих военного

образования; формирование государственно-патриотического сознания

курсантов, их нравственных и коммуникативных качеств, способности к

самосовершенствованию, мотивационной готовности к профессиональной

деятельности в войсках.

Социально-гуманитарный контекст формирования мотивационной

готовности будущих офицеров к военной службе отражает понимание ими

сущности миссии офицерской профессии, вследствие гуманистического

сознания, творческой установки, восприимчивости к новому, преобладания

положительного эмоционального настроя, овладения нормами этики и

общения, самопроектирования стратегии саморазвития и профессионального

роста.

Вместе с тем в ходе модернизации гуманитарной подготовки должен

быть творчески использован соответствующий опыт военных вузов развитых

зарубежных стран, который характеризуется ориентацией на подготовку

офицера как гуманистически мыслящей и ответственной личности, человека

творческого, предприимчивого, с развитыми военными и гражданскими

качествами, обостренным чувством собственного достоинства.

Актуальным задачам военного образования на современном этапе

развития в наибольшей степени отвечает личностно-ориентированная модель,

направленная на формирование профессионально компетентных,

нравственных, социально ответственных офицеров. К доминантным

организационно-педагогическим условиям модернизации гуманитарной

подготовки курсантов относится её государственно-патриотическая

118

направленность, которая предстает как многоплановая, систематическая,

целенаправленная и скоординированная деятельность всех субъектов высшей

военной школы, обеспечивающая осознанный выбор курсантами в качестве

приоритетных личностных ценностных понятий [5: 26].

Организационно-педагогические основы гуманитарной подготовки

курсантов предстают как упорядоченная оптимальная совокупность

гуманистических стратегий, условий, субъектов, методов и средств,

обеспечивающих совпадение достигнутых результатов с поставленными

целями формирования у выпускников военных вузов социально-

профессиональных компетенций и гуманистических качеств, задающих

жизненные смыслы и государственно-патриотические основания служения

Родине.

К закономерностям модернизации гуманитарной подготовки, наряду с

известными общепедагогическими закономерностями (обусловленность целей

и задач государственным заказом подготовки офицеров; единство воспитания,

обучения и психологической подготовки; моделирование условий будущей

профессиональной деятельности и др.) относятся её новые закономерности

обусловленность возрастающими духовными потребностями и субъектной

активностью курсантов; развития гуманитарной образовательной среды

военных вузов и др.).

Гуманитарная подготовленность курсантов: способствует развитию

интеллектуальных, эмоциональных и социокультурных компонентов

профессиональной субъектности; характеризуется в сознании и убеждениях

выпускника военного вуза, его целеустремленностью, дисциплинированностью,

высокой культурой общения и поведения, ответственностью, творческой

эрудицией, наличием социально-профессиональных компетенций,

гуманистических мотивов деятельности, способности к социокультурному

самосовершенствованию, решению гуманитарных задач в соответствии с

должностным предназначением в войсках.

Как показало исследование, курсанты тем полнее реализуют свои

возможности развития, чем более: гуманитарная образовательная среда требует

от них инициативного действия и поощряет инициативу; создаются условия, с

акцентом на самообразование, самовоспитание и самооценку будущих

офицеров, для развития их творческой индивидуальности, потребности в

самосозидании, субъектном гуманистическом опыте, развертывании

внутренних потенциалов, включая познание и развитие собственной системы

ценностей.

В нынешних условиях для формирования государственного

самосознания, государственного мировоззрения, государственности в умах

нашей молодежи необходимо восстановить историческую память народа,

формировать историческое самосознание, которое и будет лежать в основе

казахстанского патриотизма. Сопричастность к славной истории своих великих

предков и связь времен, ответственность перед государством в той или иной

мере существовавшей тысячелетия является той прочной базой

119

государственности в мировоззрении каждого гражданина и казахстанского

патриота. Историческое сознание дает возможность осознать необходимость

сохранения исторической памяти своего государства, воспитания любви к

своей стране.

Курсанты, получающие образование в высшем военном учебном

заведении, будут в будущем формировать основу военной, политической и

научной элиты общества. От того как они будут личностно ориентированы,

какую социализацию им предоставит система образования и какие ценности

казахстанской культуры, истории, менталитета будут укореняться в их

сознании и будет определяться успешность развития казахстанского общества.

Модернизация общественного сознания выступает одним из важнейших

условий модернизации всего военного образования, всех его звеньев и

компонентов и становится мощным фактором, реально влияющим на характер

социокультурных условий консолидации общества и армии посредством

внесения изменений в содержание образования с учетом профессиональной

специфики формирования социально-гуманитарных компетенций выпускников

военных вузов, развития их профессиональных навыков межличностной

коммуникации, лидерских качеств и др.

Литература

1. Назарбаев Н. В потоке истории. – Алматы, 1999. – 296 с.

2. Программная статья Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева

«Взгляд в будущее: модернизация общественного сознания» (12 апреля

2017 г.).

3. Статья Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева «Семь граней

Великой степи».

4. Смирнова С.А. Педагогика, педагогические теории, системы,

технологии.- М.: Академия, 1999 г.

5. Сыдыков Е. Созидательная история Великой степи // Казахстанская

правда. 26 ноября 20018 года. № 226 (28855).

6. Доломанюк Л.В. Формирование военно-профессиональной компетенции

курсантов в процессе обучения в военно-учебных заведениях. // Л.В.

Доломанкж // Казанский педагогический журнал. - 2010. - №12.

120

ТІЛДІ ДАМЫТУ МЕН ОНЫҢ ЗЕТТЕЛУІНЕ ҮЛЕС ҚОСҚАН

РЕФОРМАТОР - ҒАЛЫМ

Аубакирова Б.К.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Көкшетау, Қазақстан

Барлық ғалымдар сияқты лингвистика ғылымының негізін оның ұғымдар

жүйесі қалайды. Сондықтан тіл дамыту сол тілдік ұғымдардың қалыптасуына

байланысты. Оқыту үрдісіне ұғымдардың пайда болуы мен құрылысы, олардың

материалдық дүниесінің заттарымен, құбылыстармен байланыстарын ашу –

оқытушының бірден-бір міндеті. Тіл білімін игертудің мақсатын оқу

бағдарламасында «…тіл ұстарту, тіл дамыту, тіл ширату, логикалық ойды

кеңейту, дамыту жұмыстарында тілден алған теориялық материалды дұрыс

пайдаланады”, – деп атап көрсетеді. Тіл – кез келген танымдық іс-әрекеттің

құралы, ойлау формасы және оны дамытудың негізі болып саналады.

Сондықтан да келер ұрпақты, болашақ қоғам иелерін тәрбиелейтін жалпы білім

беретін мекемелерде оқылатын қазақ тілі пәнінің маңызы зор. Қазақ тілі пәні

арқылы оқушылар мен студенттер тілдің атқаратын негізгі үш қызметін:

бірінші, теориялық мәселелердің тәжірибелік дағдының негізі болатынын

пайымдауға үйрететін білімдік қызметі, екіншіден, адамзат жинаған тарихи-

мәдени, рухани мұраларды тіл арқылы меңгеруге болатын және өз ойын

жеткізудің, өзін-өзі тану мен өзгені танудың құралы екендігін көрсететін

танымдық қызметі, үшінші, алған білімді тәжірибелік тұрғыдан қалай қолдану

іскерліктерін жетілдіруге бағыттайтын коммуникативтік қызметін таниды.

Осы бағытта жұмыс жасау үшін қазақ тіл білімі ғылымының негізін

қалаушы, ұлы реформатор – А.Байтұрсынұлының қазақ халқының тілдік

мәдениетіне қосқан үлесінің орасан зор екенін түсініп, оқыту мен тіл дамытуға

үйретуде еңбектері мен оқыту әдістемесін кеңінен пайдаланудамыз. Ғалымның

қай еңбегін алып қарасақ та сауат ашу, тілдік құндылықтың сақтау, ел ертеңіне

деген азаматтық жанашырлықты көріп, өткен ғасырда жазып кеткен ғылыми

еңбектерінің бүгінгі күнде де тіл дамыту жұмыстарында ғылыми маңызы

артып, бүгінгі ғылымның дамуына пайдасы бар екенін айтып, көз жеткізудеміз,

яғни бүгін таңда білім беру бағдарындағы қазақ тілін оқыту әдістемесіне

ғалымның қосқан үлесі мол. Бұл тақырыпқа ғылыми сараптама жасауда тілдің

дамыту аясы мен тілді оқытудың тиімділігін арттыру жолдарына

А.Байтұрсынұлының ғылыми еңбектерін пайдалана отырып, қазақ тілін оқыту

әдістемесін кеңейту жолдарын саралауды мақсат тұттық.

А.Байтұрсынов: «Мұғалім әдісті көп білуге тырысуы керек. Оларды өзіне

сүйеніш, қолғабыс нәрсе есебінде қолдану керек», – деген [1]. Тілді оқытуда да,

дамытуда да әдіс түрлерін жан-жақты қамтып, түрлендіріп отырған абзал. Ұлы

ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың «Ұстаз үздіксіз ізденгенде ғана шәкірт

жанына нұр құя алады», – деген сөзі ізденімпаз, жаңашыл ұстаздарға

арналғандай. Мұны әрбір оқытушы жадында сақтауы тиіс. Ахмет

121

Байтұрсынұлы – халыққа ғылым-білімнің қажеттілігін түсіндірумен ғана

шектелмей, білім беру ісін жолға қоюға күш салған ғалым. Орыс, татар

мектептерінен оқып шыққан ұлт мамандарының өз тілін қолданудағы

кемшіліктерін көріп: «Әр жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде

қандай басқалық болса, тілінде де сондай басқалық болады. Біздің жасынан не

орысша, не ноғайша оқыған бауырларымыз сөздің жүйесін, қисынын нағыз

қазақша келтіріп жаза алмайды, не жазса да қиындықпен жазады, себебі –

жасынан қазақша жазып дағдыланбағандық», – деп [2], 1912 жылы қазақша

жазылған тұңғыш әліппелердің бірі – «Оқу құралында» жазды. «Оқу құралы»

қазіргі әдістеме тұрғысынан әлі күнге дейін маңызды оқулық ретінде

бағаланады. Ахмет Байтұрсынұлының реформалаған араб жазуы негізіндегі

әліпбиі – заманында қазақ халқының мәдени дүниесінде зор серпілістер

әкелген құнды еңбек. Қалың көпшілікті жаппай сауаттандыру ісіне, жазба

дүниелердің дамуына, баспа жұмысының жандануына зор ықпал жасады. Осы

ретте сауатты жазу мақсатында еңбегіне сүйене отырып, студенттермен түрлі

жазба жұмыстарын сабақта жүзеге асырудамыз. Ол үшін А.Байтұрсынұлының

қазақ тілінің дыбыс құрамы жайлы айтқан пікіріне сүйенеміз.

А.Байтұрсынұлының негізгі еңбектері әлемдік тілтанымда

(лингвистикада) фонетика ғылымының пайда болып, тыңнан қалыптаса

бастаған тұсына тура келеді. Сөйтіп, біздің қолымыздағы қалған мәлімет –

фонетикалық теорияның (үндесім, сингармонизм) өзі емес, сол теорияның

нәтижесі болып отыр. Қазақ тілінің сондай «законы» ретінде үндесім

(сингармонизм) заңдылығын алып отыр. Қазақ сөзінің фонетикалық бірлігі

үндесім (үндестік) екенін дәлелдейтін мысалдар ғалым еңбектерінде

жеткілікті. Жалпы, орыс тілінде оқылатын дәрісханаларда оқушылардың

сөйлеу тілін дамыту айтылым, жазылым арқылы екі түрлі бағытта жүргізіледі.

Айтылыымда ғалымның еңбегінде айтылған үндестік заңын сақтап сөйлетуге

машықтандырамыз, мысалы өмір/ өмүр, құлын /құлұн т.б.

Біраз уақытқа дейін өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуде ауызша

айтылым арқылы тіл дамыту жұмыстары басымырақ болып келді. Ал, қазір

тіліміздің қолдану аясы кеңейіп, ғылымның барлық салаларында, мемлекеттік

мекемелерде іс-қағаздар қазақша жүргізіліп жатқандықтан, ауызекі сөйлеумен

қатар сауатты жаза білуге дағдыландырудың маңызы күннен – күнге арта

түсуде, өйткені адам өз ойын жазбаша, сауатты, әдеби тілде жеткізе білгенде

ғана, тілді толық меңгерген болып саналады. Бұл нәтижеге жетуде көптеген

жазбаша тіл дамыту жұмыстарының алар орны ерекше.

Тіл дамыту жұмысы - күрделі де шығармашылық үдеріс. Тілді дамыту

дегеніміз – оқушының сөздік қорын дамыту, ойлаған ойын өз еркінше басқа

адамға жеткізе алу, оның сөзін түсіне білу, қысқаша айтқанда еркін сөйлей

білуге үйрену. Тіл ұстарту жұмыстарының негізгі мақсаты – дұрыс, сауатты

жазуға, студенттің ауызша және жазбаша ойын, грамматикасын және

стилистикасы жағынан дұрыс сөйлем құрап, жүйелі сөйлеуге үйрету. Мұғалім

студентінің ауызша және жазбаша тілін дұрыс дамытуда грамматикалық

ережелерді жақсы білуге, тыныс белгілерін дұрыс қоюға үйретіп, көркем

122

әдебиетті көп оқуға бағыт беріп, оның үлгісін көрсетіп отыруы тиіс. Әр ұстаз

тіл ұстарту жұмыстарын шығармашылықпен жүргізіп, дұрыс ұйымдастыра

білсе, ол студенттің күнделікті тақырыпты жан – жақты түсіне білуіне, білген

нәрселерін ауызекі сөздерінде қолдана білуіне жағдай жасайды. Тіл дамыту

жұмыстары ауызша – жазбаша жаттығулар, мәтінмен жұмыс, мазмұндама,

шығарма, диктант, мақала жазу, мінездеме беру, суретпен жұмыс, сұраққа

жауап жаздыру, жоспар жасату, кітап оқу сияқты жұмыс түрлері арқылы іске

асырылады. Тіл ұстарту жұмысының бір түрі – мазмұндама жазуға үйрету.

Әрине, орыс тобындағы студенттердің қазақша жатық түрде мазмұндама жазып

кете алмайды, сондықтан оларды әдейі оқыған мәтін бойынша берілген

сұрақтарға жауап жаздырту арқылы үйреткен жөн. Мұны жүзеге асыру үшін

сөздері таныс, түсінікті мәтінді таңдап алады. Оқытушы мәтін бойынша өз

бетімен жауап бере алатындай сұрақтар құрастыруы керек. Мәтінді оқытқан

кезде оның мазмұнын оқушылардың толық түсінуін қадағалаумен бірге, өз

сөздерімен айтып берулерін талап ете отырып, мәтінде кездескен жаңа сөздерді

сөздіктеріне жаздырып, ол сөздерді естерінде ұзақ сақтауы үшін жаттығу

жұмыстарын жүргізу керек [3].

Шығарма жазуға үйрету - әрі жауапты, әрі көп ізденуді, көп еңбек етуді

керек ететін жұмыстардың бірі. Студентке шығарма жаза білуді үйретудегі

мақсат - өз ойын, өз пікірін орамды, әдеби тілмен дәл әрі нақты жеткізе алатын

сауатты адам тәрбиелеу; студентті шығармашылық күрделі ой еңбегіне баулу;

оның түрлі тәсілдері мен амалдарын меңгерте отырып жазу жұмысына

жаттықтыру. Шығарма жазуда студент мыналарды білуі керек:1) Тақырыпты

түсіну; 2) Тақырыптың мақсаты мен мазмұнын білу; 3) Тақырыпқа жоспар

жасау; 4) Тақырып бойынша жасаған жоспарына сай өзінің ойын жаза білу;

5) Баяндайтын ойын дәлелдеп жаза білу; 6) Ойды дұрыс құрап, дұрыс

қиыстыру; 7) Эпиграф таңдау; 8) Шығарманың құрылысын дұрыс құра білу [4].

Студенттің сөздік қорын байытып, тілін ұстартуда шешуші рөл атқаратын

жұмыстардың бірі - сөздік жұмысы. Сөздік жұмысы арқылы оқушының тіл

байлығын молайтумен қатар, дұрыс жазуға да дағдыландыра аламыз. Сөздің

мағынасы затты көрсете отырып, оның атын алдымен қазақша, соңынан

орысша айту. Суретін көрсетуге келмейтін сөздің баламасын айту, антоним,

омоним, синоним сөздер арқылы сөз мағынасын түсіндіру. Мысалға, Қабанбай

– епті, күшті, мерген, денелі, құдай қара күш пен денені о бастан–ақ аямай-ақ

беріпті, тұла бойына сыймай тұратын қара күш иесі. Сөйлем ішінде, одан кейін

мәтін арқылы сөз мағынасын түсіндіру. Жаңа сөзді естерінде тұрақтандыру

үшін әр түрлі жаттығулар жүргізу қажет. Сол сөзді қолданып бір-біріне сұрақ

қойғызу, оған жауап бергізу, сұрақ жауаптарын жазғызу, сөйлем құрату. Тіл

ұстарту жұмыстары студент игерген білімдері мен біліктерін қолдануға

бағытталады. Бұл сабақта мақал-мәтелдер мен даналық сөздерді талдатуға,

халқымыздың жақсы дәстүрлерін сақтап келген шешендік сөз үлгілерін әрі

қарай дамытып, оны жастардың сөйлеу дағдысына сіңіру бағытында жұмыс

жүргізуге болады. Мысалы, Мөңке би, Төле би «Өнер алды-қызыл тіл», «Сөз

құдіреті» шешендік сөздері бойынша «Жақсы сөз - жарым ырыс» деген

123

мақалдың мәнін ашқызу. Бір ауыз жақсы сөз адамды жадыратып, көңілін

көтеретіндігін, қуат беріп, шабыттандыратынын мәтіндер арқылы дәлелдету.

Халықтың салт – дәстүріне байланысты сөз орамдарын тіл мәдениетіндегі

орнын түсіндіре келіп, олардың сөз әдебімен байланысын ашқызу, көркем

мәтіндерден осындай тілдік құбылыстарды теріп жаздырту. Мысалға,

Қ.Жұмаділовтың «Дарабоз» романы бойынша: «Ата-анасының бесікке саларда

азан шақырып қойған аты-Қабанбай да, Дарабоз да емес, Ерасыл болатын. Ең

алдымен, бұған ат қоюды ауылдағы жеңгелері бастады. Салт бойынша

қайнысына ат беру қажет болғанда, «Нар бала» дегенді ойлап тапқан –

солар...». Ауыспалы мағыналы сөздерге сай мәтіндермен жұмыс жүргізіп,

олардың мағынасын ашуға, табиғат көрінісін суреттеп жаздыртып, онда

ауыспалы мағынадағы сөздердің көркемдік сипатына назар аудартуға сөз

құдіреті, тіл қасиеті туралы мақал–мәтелдер ұсынып талдауға болады. Тіл

ұстарту жұмысына арналған мәтіндер тақырыбы мен мазмұны жағынан әр

түрлі. Бұл мәтіндер студенттерді Отанды сүю, табиғатты қорғау, сыйластыққа

тәрбиелеу міндетін көздейді. Мәтінмен жұмыс оқушының ойлау дағдысын

талдауға, жинақтауға алып келеді. Мәтін студенттің пікірін тудырады, ол өз

пікірін бағалайды, түсінеді, ізденеді, қызығады, яғни студент пікіріне

қажеттілік туады. Мысалға, мәтіннің негізгі идеясы, тақырыбы жайында ой

бөлісіңіз, мәтіндегі оқиға немен аяқталды, оқиғаның тарихпен қаншалықты

байланысты, т.б. Берілген тапсырмалар оқушылардың сабақта, сабақтан тыс

кезде жұмыс істеуіне, тіл дамыту, жазба жұмыстарын (мазмұндама, шығарма

жазу, әңгіме құрастыру, т.б.), жазу дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік

береді. Жеке жұмыс ретінде үлестірме жеке тапсырмалар кестесі түрінде де

пайдалануға болады.1) Өлең құрастыру, студентке ұсынылады: «О, Махаббат,

сен әлі тірі ме едің, тірі ме едің!» Студент жалғастыруы керек; 2) Мақал –

мәтелдерді толықтыру. Мысалы, ...., тояды қарның тіленбей. Мақал –

мәтелдерді толықтырғаннан кейін мәнін түсіндіріп, өз пікірлерін айтқызу; 3)

Мәтін құрастыру. Берілетін тақырыптыр: «Ауыл», «Отан», т.б. Мәтін

құрастыруға, қажетті тірек сөздерді беруге болады. 4) Өлеңдегі мәні бар нақыл

мәні бар жолдарды теріп алу арқылы тұжырымды түрде түсініктеме жаздырту.

Мысалға, Абайдың «Әсемпаз болма әрнеге» өлеңі бойынша «Сен де бір кірпіш

дүниеге кетігін тап та, бар, қалан» нақыл сөз, студент жазған түсініктеме:

«өмірден өз орныңды тауып, бір маман иесі болу» т.б. 5) Сурет арқылы әңгіме

жазу. Сурет бойынша әңгіме жүргізгенде, студенттің одан көргені, байқағаны

бойынша еркін әңгіме құрады, өз жағынан сөз қосады, осы арқылы оның

байқағыштығы артады, логикалық ойы дамуда, сөйлеу тілі жетіле түседі. Сурет

бойынша жаңа сөздерді құрастыру. Сол сөздерді қолданып мұғалімнің сұрақ

қоюымен сөйлем құрату. Одан кейін әңгіме жазғызу. 6) Сөзжұмбақ шешу.

С.Мұқановтың «Өмір мектебі» романында Солтүстік Қазақстанның қай

қаласының ежелгі атауы және оның қойылу себебі түсіндіріледі (Қызылжар),

Ғабит Мүсіреповтың бір шығармасы батыр және шеше сөздерінің

синонимдерінен аталады. Ол қай шығарма? Ер ана. Бір сөзі – көп сөзінің

антонимі, екінші сөзі – сөйлемнің ең кішкене бөлшегі, үшінші сөз – қымбат

124

металл аты. Ол қай мақал? Аз сөз – алтын. 7) «Бір сөзбен атаңдар» ойыны.

Құлақ аспау (тыңдамау), арасынан қыл өтпейді (тату), бетінен оты шығу (ұялу),

бас қосу (жиналу), бармағын тістеу (өкіну); 8) Фильм пайдалану. Фильмнің

керекті деген кадрларын көрсетіп, әр студенттің құрған жоспары талқыланып,

дұрыс деген нұсқасы тақтаға жазылады. Бірінің әңгімесін бірі жалғастырады.

Мазмұнын ауызша жүйелі айтқызу арқылы студентті сөйлей білуге

дағдыландырумен қатар дұрыс тыңдай білуге де үйретеді. 9) Қызықты

оқиғалар, ұлы адамдар өмірі, ақын – жазушылардың еңбектері, әр түрлі

тағдырлар туралы айту. Оралхан еңбегі, Абай өмірі, Мағжан тағдыры, әлем

ғажайыптары т.б. туралы мұқият тыңдайды, өз ойларын білдіреді. Мысалы,

Оралхан Бөкей шығармашылығын оқытуда «Қайдасың, қасқа құлыным!»

әңгімесі оқылады, ең түйінді ойды дәптерге жазып алып, кестеге толтырады.

Мысалы, Сенің ойың: Мәтіннен алған үзінді, Мәтіндегі негізгі ойды қандай

мақал-мәтелмен қорытындылауға болады, Оралхан Бөкей шығармаларының

ерекшелігі неде? 10) Жатқа айта білу – тіл ұстарту жұмыстарының бірі. Тек

өлең ғана емес, сонымен мәтіндегі жаңа сөздер, сөйлемдер, осы сөйлемдерге

байланысты сұрақ-жауаптар, мақал - мәтелдер, жұмбақтар, грамматикалық

анықтамалар да жатталады. Жатқа айтқан кезде студенттің тілі ширайды, сөздік

қоры көбейеді, сөздерге екпінді дұрыс түсіруді үйренеді. Осы ретте қазақ тілін

оқыту әдістемесі мен қазақ тілінде дыбыс негізінде сауаттандыру әдісінің

негізгі іргетасын қалаушы А.Байтұрсынұлының қазақ тілінің тазалығын сақтау

мақсатында жан-жақты жүргізген зерттеулерін, құнды әдістерін пайдаландық

[5

Ғалым бұл салада 1910 жылдардан бастап 1927-1928 жылдарға дейін

бірнеше материал жариялаған. 1927-1928 жылдары «Жаңа мектеп» журналында

«Ана тілінің әдісі», «Зерттеу мен сүгіретшілік әдісі туралы», «Жалқылаулы-

жалпылау әдісі», «Қай әдіс жақсы?», «Ана тілінің әдісі» деген әдістеме

мәселелерін сөз ететін бірнеше мақала жариялайды. Ағартушы ғалымның 1928

жылы «Жаңа мектеп» журналында «Қай әдіс жақсы?» деген атпен жариялаған

мақаласында тілді оқыту әдістерінің ғылыми маңыздылығына ерекше

тоқталған. Содан бері ғасырға жуық уақыт өтсе де, А. Байтұрсынұлының

мақаласына арқау болған мәселе өзектілігін жоймаған. Керісінше, бүгінгі қазақ

тілі мамандары үшін де күн тәртібіндегі аса бір маңызды, күрделі мәселелер

қатарында саналып отыр. Әрине, Ахмет Байтұрсынұлының әдіс туралы

көпшілікке ой салып, пікір айтудағы мақсаты мен біздің бүгінгі мақсатымыз

арасында елеулі айырмашылықтар бар. Соған қарамастан, А.Байтұрсынұлының

әдіс және оның ерекшелігі туралы айтқандары қайталап оқыған сайын

әрқайсымызға тың ой салары хақ. Ахмет Байтұрсынов: «Әдіс керекшіліктен

шығады», – дей келе, сол керекшілікке қарай тілді дамыту жолдарын нақтылап

өткен. Бүгінде қазақ тілінің даму бағдарын қайта қарап, оқыту әдістерін

нақтылаудың қажеттілігі де, қазақ қоғамын қазақша сөйлетудің қиындығынан

болып отыр. Яғни, тілді оқыту әдістерін ағартушы ғалымның еңбектеріне

сүйене отырып, бүгінгі күн талабына сай дамытудың маңызы зор. Мемлекеттік

тілді білуге мүдделі Қазақстан азаматтары мен шетелдіктерге тіл үйретуде

125

сапалы қызмет көрсетумен байланысты қазақ тілін оқыту бағдарына ерекше

көңіл бөлуді қажет етеді. Сапалы қызметтің кепілі – тіл үйретудің ұтымды

әдістерін іздеп табу, қажет болған жағдайда қазақ тілінің өзіндік

ерекшеліктерінен туындайтын тың әдіс түрін жасап қолдану және оны

өзгелерге үйрете отырып, білікті әдіскерлерді даярлау. Тілді оқытуда әдіс

түрлерін тиімді пайдаланып, жақсы- жаманын қалай ажыратуда Ахмет

Байтұрсынұлының «...Әдістің жақсы-жаман болмағы, жұмсалатын орнының

керек қылуына қарай» деген тұжырымын басшылыққа алған абзал. Осы орайда

«бүгінде мұғалімдер сол әдістерді ұтымды қолданып жүр ме?» деген сұрақ

көкейге ұялайды. Мектеп балаларына арналған оқулықтарында

А.Байтұрсынұлы иллюстративтік материалдарды қатар ұсынуда үлкен

тәрбиелік, әрі тіл ұстарту мүддесін көздеген. Автор жалпы оқулыққа тән

«жеңілден ауырға, оңайдан қиынға, қарапайымнан күрделіге» принципін

ұстанып, білім беру бағдарындағы ерекшелігін нақтылаған. Бастауыш

мектептің балаларына арналған материалдарды аса түсінікті етіп беруді

көздеген ғалым оқу материалдарына мысалдарды қазақ баласына таныс мақал-

мәтел, нақыл сөздерден, мысалдардан ала отырып, оның тиімді әдіс екендігін

зерделеген. Ұсынылған мысалдардың барлығы дерлік адамгершілікті,

адалдықты, еңбексүйгіштікті ұлттық құндылықтарға негізделген қасиеттерді

уағыздайтын дидактикалық мәні зор мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, өлең-жыр

жолдарын ұсына отырып, тәрбиелік маңызына ерекше көңіл бөлген. Ал белгілі

бір тақырыпқа лайықтап, өзі жасаған мәтіндер ауыл балаларының күнделікті

тұрмысынан алынып, олардын арман-тілегін, талап- талпынысын т.б.

танытатын шағын әңгімелер түрінде берілген шығармалары баланың тілдік

білімімен қатар ойлау дүниетанымын дамытатындығына мән берген. Жас

ұрпақтың жаңаша ойлануына, олардың біртұтас дүниетанымының

қалыптасуында әлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін меңгеруіне

ықпал ететін жанаша білім мазмұнын құру – жалпы білім беру жүйесіндегі

өзекті мәселе. Бүгінгі орта білім беру ісіне қойылар талаптар қай кездегіден де

күрделі маңызды. Өйткені бізді дамудың жаңа кезеңі күтіп тұр. Сол кезеңге

лайық ұлттық санасы жаңғырған жаңа ұрпақ тәрбиелеу міндеті мойнымызда.

Барлық кедергіні жеңу, табысқа талпыну өз қолымызда [6].Оқыту үрдісінде

кәсіби сала тіліне үйретуде терминдердің маңызы зор. Қазақ тіл біліміне

қатысты терминдердің жасалуы, жалпы терминдік жүйе ретінде

қалыптасуының даму бағдары да А.Байтұрсынұлы еңбектерімен де тығыз

байланысты. Ұлттық терминологияның қалыптасуында ғалымнң «Тіл – құрал»,

«Оқу құралы», «Сауат ашқыш», «Тіл жұмсар» т.б. еңбектерінде тіл біліміне

қатысты терминдер мен термин жөніндегі ойларының маңызы зор. Ғалым

Ж.Манкеева «А.Байтұрсынұлы терминдерінің танымдық негіздері» деген

мақаласында: «Терминнің шартты белгілерден айырмасы – оның ұлттық

танымға жақындығы, уәжділігі мен түсініктілігі, қызмет әлеуеті т.б. негізінде

тілдің бұзылмай, жаңаша дамуы. Міне, кезінде А.Байтұрсынұлы

шығармашылығындағы термин жасау ұстанымының да негізгі арқауы – осы.

Себебі термин қалыптастырудағы ең негізгі талаптар: ұлттық, қоғамдық,

126

әлеуметтік мүдде тұрғысынан қойылар талаптарға сай болу. Олай болса,

қоғамдағы ғылыми қатынас құралы ретіңде жаңа, күрделі ойды жеткізуші

терминдер де сөздер секілді халықтың ақыл-ойын, адамдық рухын, ғылыми

көкжиегін, білім аясын жаңа сапада өсіру мұратын есте тұтады. Ол үшін термин

маманға ғана таныс жасанды таңбалардан ғана жасалмай, терминжасамда

халықтың тарихи-мәдени кодтық жадын жаңғырту да ескерілгені жөн екенін

жалпы тіл табиғатын анықтауға негіз ретіндегі когнитивтік лингвистика

тұрғысынан дәлелдеудің мәні ерекше. Осы жаңа ғылыми бағыттар (мысалы,

психолингвистика) тұрғысынан саралап қарасақ, осы қисынға сәйкес

терминжасам А.Байтұрсынұлы бастаған зиялылардың қазақ тілінде термин

түзуді ұлттық тіл мүддесі мен таным тұрғысынан, ана тілінің табиғатына сай

жасауға ұмтылыстарынан басталғанын байқаймыз», – деген пікір айтады [7].

Тіл білімі саласындағы тілдік бірліктер білім-ғылымға ұмтылған өзге де

адамдарға мейлінше түсінікті болуы қажет. Сондықтан А.Байтұрсынұлы –

бастауыш мектеп оқулықтарынан және осы мектеп мұғалімдеріне арналған

әдістемелік құралдарынан өзге еңбектерінде жаңа сөздердің түсінікті болу

жағын басты назарда ұстап, терминдердің барлығында да ұғым дәлдігіне қатты

назар аударған ғалым. Оқытудың тиімділігі оқытудың жеке тұлғалық стиліне,

яғни, оқушыға оқу материалын тиімді сипаттайтындай қабылдау механизміне

тәуелді болуы керек.

Соңғы кезеңде қазіргі заманғы педагогикалық ғылым мен практика

түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Соның ішінде оқыту үрдісі ақпараттық-

коммуникациялық жағдайларда жаңа көрініс алу жолында басқаша жаңалаған

жолмен ХХІ ғасыр талаптарына сай білгір, уақытты үнемдей алатын тұлғаны

қалыптастыруға бағытталады. Білім сапасы мұғалімдер қызметінің сапасына

тікелей байланысты. Мұғалім жайлы Ахмет Байтұрсынов: … «Мұғалім қандай

болса, мектеп те сондай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен

балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң ең әуелі мектепке

керегі – білімді, педагогикадан, методикадан хабардар, жақсы оқыта білетін

мұғалім». Демек, білім сапасын көтерудің негізгі тетігі – ұстаз, сондай-ақ

оның теориялық білімі мен кәсіби шеберлігі, шығармашылық қызметі».

Шығармашылық қызметі дегеніміз – білім беру бағдарындағы әдіс-тәсілдерді

ұтымды пайдаланып, дұрыстап, орнымен қолдана білудегі тапқырылығы.

Сонымен, тілші-ғалымдар Ахмет Байтұрсынұлы тұжырымдамаларын «қазақ тіл

білімінің бастауы» деп танып, оны ғылыми тұрғыда жүйелеп, бүгінде білім

беру бағдарында пайдалануда. Қорыта айтқанда, тілді оқыту әдістемесіне

қалдырған еңбектерінің бүгінде маңызды екендігін айта келіп, сол ойды дамыту

бағдарында жұмыс жасап, қазақ тілін оқыту жолдарын тереңдету қажет.

Әдебиеттер:

1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б.

2. Манкеева Ж. А.Байтұрсынұлы терминдерінің танымдық негіздері //

«А.Байтұрсынұлы және қазақ филологиясының мәселелері » атты

127

халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Алматы:

Арыс, 2004. - 15-18-б.

3. 3.Шаханова Р. Сейсенбаева Ж. Ахмет Байтұрсынұлының

еңбектеріндегі әдістемесінің маңызы.

4. Ә.Қалықова «Қазақ тілі сабақтарында тіл дамыту. Алматы. -2004 ж.

5. 5.Жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне арналған оқу-әдістемелік

құрал. Алматы, -2005 ж.

6. Яковлев Н.Ф. Математическая формула построения алфавита

//Реформатский А.А. Из истории отечественной фонологии. – М., 1970. –

С.123-148.

7. Сухотин А.М., Юдахин К.К. О сокращении некоторых букв в ряде

тюркских алфавитов // Реформатский А.А. Из истории отечественной

фонологии. – М., 1970. – С. 157-162.

АРХАИЗМ ОБЫЧАЕВ И ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ ДЕТЕЙ

Ауелбеков Сейткасым

Франция, Париж

кандидат философских наук

skaouelbekov@gmail.com

Читателям хорошо известен обычай усыновления чужих детей, широко

распространенный у казахов в прошлом. Существовал особый ритуал, путем

которого «чужой» ребенок превращался в «своего». Но я пишу об

«усыновлении» дедом и бабушкой своих внуков, хотя они имеют общее

название – «бала ету».

Обычай вызывал ряд изменений. Менялся статус всех трех поколений,

живших под одной крышей. Для деда с бабушкой внук становился «родным

сыном», для биологического отца он превращался в «младшего брата», для

матери – «қайын». Как рассказывала мне одна знакомая, когда родился ее

старший сын, то свекор со свекровью потребовали, чтобы она не называла «их»

сына по имени; чтобы придумала условное имя, поскольку, по правилам

обычая «усыновления», сын превращался в «младшего брата» мужа, то есть в

ее «қайын», как было сказано.

Этнографы объясняют происхождение обычая чувственной

привязанностью деда и бабушки к внукам, то есть аффективным фактором. И

обосновывают эту гипотезу эмпирической констатацией, «истиной» самой

жизни: «Немерең өз балаңнан да тәтті болады екен», как говорят казахи в таких

случаях – внуки, дескать, «слаще» бывают, чем родные дети. Отсюда, якобы, и

любовь к ним.

Если допустить такое предположение, то остается непонятным изменение

статусов, вызванное обычаем и смысл реструктуризации межпоколенческих

128

отношений. Неясной представляется и настойчивость, с которой дед и бабушка

интегрируют новый порядок отношений в семье.

Обратимся к фольклорным и этнографическим данным.

Алпысқа келгеннен ақыл сұра

Давным-давно некий кровожадный хан приказал предавать смерти всех,

кто достиг шестидесятилетнего возраста. Так и поступали: убивали всех,

достигших шестидесяти лет. За исключением одного, который, из жалости к

отцу, спрятал его в кебеже (большом сундуке) и возил с собой все время

перекочевок. По пути следования им пришлось испытать много трудностей. И

каждый раз, как говорится в легенде, их спасали от верной смерти советы

старика. Наконец, когда все испытания были позади, сын раскрыл свою тайну

перед ханом. Выслушав его, он повелел отныне не убивать стариков, а почитать

их как хранителей знания и мудрости.

В этом эпизоде для нас важно упоминание о предании физической смерти

людей пожилого возраста. Пусть и произнесенное устами «кровожадного»

хана, «чужого» казахам персонажа. Хотя именно это обстоятельство и

повышает интерес к легенде, поскольку она отсылает происхождение

«неудобного» во всех отношениях обычая к личности хана, то есть «чужака».

Возможно, этим же обстоятелством объясняется редкость этнографического

материала по обычаю. Сохранилось лишь название ритуала «ас атау»: «пища,

которую в последний раз принимает умирающий», по словам профессора

Рабиги Сыздыковой. Но в каких обстоятельствах, в какой форме выполнялся

этот обряд – об этом нет сведений. Известна лишь форма ругательства,

производная от выражения «ас атауын ішу»: «Атауыңды ішкір!» – Чтобы пища,

которую ты принимаешь сейчас, стала твоей последней!

Исходя из этих данных, можно допустить предположение, что обряд «ас

атауын ішу» зародился в кочевом обществе казахов. В качестве предпосылки я

вижу экстенсивное скотоводческое хозяйство, экстремальные условия жизни и

структуру самого общества. И, как следствие перечисленных факторов, – джут,

межплеменные, межродовые столкновения и войны, массовое обнищание,

ставившие народ перед фатальным выбором: кого спасать, а кого оставить на

произвол судьбы. Нетрудно догадаться, сохранение чьей жизни в таких случаях

было предпочтительным.

Как мне представляется, роль подросших внуков, символически

превращенных в «родных» детей, – как заступников бессильных стариков и

бабушек, – была в этих условиях значительной, если не сказать, решающей.

Достаточно упомянуть в этой связи пример бабушки Зере, мать Кунанбая,

которая жила в семье Абая, то есть внука. Тезис можно обосновать примером и

другого порядка. Как пишет М.Ж. Копеев о Казыбек бие, на старости лет он

жаловался, что люди забыли о нем, что обходят стороной его аул, что всем он

стал не нужен… Если подобная участь выпала на долю именуемого ныне не

иначе как «святым» Казыбек бия, что же остается думать о судьбе других? Я

129

ограничусь констатацией роли данного обычая как социального института, хотя

ряд аналогичных примеров можно было бы продолжить.

Обычай «усыновления» как отчуждение внука от родителей

Судя по обычаю, наши предки не только изобрели «прокреационную»

гипотезу о рождении своих внуков, но позаботились и о том, чтобы

изобретение работало во времени и в пространстве. К этому шагу их

подталкивала, надо полагать, сама жизнь: возможность оказаться в один

прекрасный день объектом ритуала «ас атау» – обеспечения «достойной

смерти» à lanomade.

Итак, как я отметил выше, общий смысл изменения,

«переформатирования» межпоколенческих отношений в рамках большой

семьи, состоял в том, чтобы обеспечить лояльность внука к деду и бабушке

посредством отчуждения его от родителей. Внук символически

трансформировался в «сына», из которого следовал ряд статусных изменений и

соответствующая им модель межличностных отношений. Прежде всего,

посредством обычая устанавливалась ритуальная дистанция между ребенком и

его биологическими родителями. Для родной матери он становился «қайын»,

проявление аффективных чувств к которому не допускалось самим обычаем.

Равным образом превращенный в «младшего брата», причем «очень любимого»

дедом и бабушкой, сын становился «братом» родному отцу. Как следствие этих

манипуляций, их отношение из вертикального, межпоколенческого («отец –

сын»), трансформировалось в горизонтальное, межвозрастное, становясь

отношеним старшего брата к младшему. Отец лишался, таким образом, статуса

отца. А в нашем контексте – если говорить о воспитании ребенка –

возможности прямого воздействия на сына. Процесс этот принимал, в лучшем

случае, форму опосредованных действий.

Приведу несколько примеров достижения искомой лояльности. Один из

моих троюродных братьев (ағайын ағамыз) называл своего отца «Тілеке» (отца

звали Тілләкәрім), как старшего брата; или как любого казаха, старшего по

возрасту. А его старшая сестра, будучи «дочерью» бабушки, высказывала

упреки родной матери как «младшая сестра» биологического отца, то есть как

носительница более высокого социального статуса – в качестве «золовки»

(«бикеш»). Разумеется, бабушка следила за тем, чтобы каждый поступал

согласно позиции в иерархии семьи. Однажды, как она рассказывала моей

бабушке, ее «сын» сильно провинился в школе. Тогда, узнав об этом, отец

хотел вмешаться и наказать «брата». Но, по словам бабушки, она отчитала сына

в присутствии внука: дескать, на что ты «бастық», если не сможешь защитить

«несмышленого мальчика» от учителей.

В нашей семье «детьми» бабушки считались старший брат и сестра. По

словам сестры, до одиннадцати лет, пока бабушка была жива, она верила в то,

что ее родной матерью является именно она. Когда однажды, после ее смерти,

130

мать за что-то поругала ее, то она, по ее словам, подумала про себя: «Вот какой,

оказывается, бывает доля сирот».

Более радикальным, но весьма распространенным способом достижения

верности внуков, по моим наблюдениям, являлось – и является поныне –

оскорбление матери собственным ребенком по наущению бабушки с дедушкой.

Обычай, как я отметил, практикуется и сегодня. Как сказала мне один

психолог, молодые женщины, которые приходят к ней за помощью, жалуются

на то, что свекор со свекровью не только позволяют сыну делать все, что он

пожелает, но, чтобы пресечь всякую попытку ее вмешательства в воспитание

сына, дискредитируют ее как специалиста на его глазах, подвергают сомнению

ее профессиональную компетентность, принижают ее человеческие качества.

Дескать, «какая из тебя учительница, если толком суп сварить не можешь?!».

Таким образом, проблема является не только семейно-бытовой, но

социальной и политической, ибо она касается становления и формирования

будущего поколения казахстанцев. Тем не менее, далеко не все признают ее

таковой.

Разумеется, обычай возник не на пустом месте. И корни его глубоки. К

вышеотмеченному можно добавить ориентированность действий деда с

бабушкой, нацеленных на то, чтобы дисквалификацировать родительскую роль

отца и матери в глазах ребенка. Но, в первую очередь, я думаю, матери. Потому

что именно в ней они видели главную соперницу в части влияния на внука. Моя

гипотеза основывается, в частности, на народной доктрине казахов о роли отца

и матери в организации семьи. Так, по нашему традиционному представлению,

мужчина является человеком «извне» («еркек – сырттың адамы»). Поэтому, по

определению, сферой его деятельности являлась «внешняя» сторона семейной

жизни, то есть хозяйственные вопросы, как «кормильца». Тогда как

внутренними, «очаговыми» делами, – воспитанием детей, в частности, –

занималась мать. Иначе говоря, локализация деятельности келін самой

системой взглядов казахов на мир и на место человека в нем,

санкционированной авторитетом «священной» традиции, отводила ей высокую

позицию, полноценное занятие которой оставалось для нее лишь вопросом

времени.

Но практика «испытания чувством», попытки эмоционально-

аффективного разъединения матери и ребенка продолжалась до тех пор, пока

оставался в ней какой-то смысл. Помню случай из детства. Гостил у нас дома

мой родной дядя с женой и ребенком, не достигшим еще годовалого возраста. В

один из этих дней приехал в гости другой дядя (ағайын ағамыздың бірі), старше

моего дяди по возрасту. Как-то «шутя» он взял ребенка, и, обхватив его за пояс,

как охапку сена, ходил взад-вперед. От страха и боли ребенок сильно плакал.

Но дядя не отпускал его, ожидая, что мать выйдет заступиться за него. Но она,

как предписывал обычай доброй келін-снохе, не показывалась. Тогда, вдоволь

насладившись придуманным ей испытанием, дядя оставил ребенка в покое,

положив его обратно на кровать.

«Еркелету» – способ достижения лояльности внука

131

Если таковы в общих чертах способы воздействия на ребенка для

достижения искомой лояльности, то каковым было традиционное понятие о

воспитании внуков?

В казахском словаре есть слово «тәрбие», заимствованное из арабского

языка, концептуализацией которого, однако, мы никогда всерьез не занимались.

Поэтому, оставляя этот вопрос на отдельное рассмотрение, перехожу к той его

части, относительно которой имеется более надежное знание.

Мы говорим: «балаға қарау» (следить за ребенком), баланы «үйрету»

(научить ребенка) и «бала өсіру» (растить ребенка / детей). «Следя» за

сохранностью телесной целостности ребенка, мы «растим» его. Иначе говоря,

занимаемся физическим бытием ребенка. В отличие от этого, «научение»

предполагает воздействие на его поведение. Остановимся на последнем.

Слово «үйрету» имеет ряд синонимов: баланы «бастықтыру»,

«жаттықтыру», «көндіктіру», «жуастыру», «жөндіктіру», «бас білгізу». Все эти

слова можно использовать в как смысле научения ребенка, так и в контексте

приручения диких животных. Так, если выражение «тайды үйрету» означает

«объезжать жеребенка», то «баланы үйрету» – научить ребенка к совершению

определенных действий. Само слово «үйрету» образовано от выражения «үйір

ету», где «үйір» – табун лошадей, происходящее, в свою очередь, от корневого

«үй» – юрта. Стало быть, общий смысл сволдится к следующему: приручение

жеребенка; обучение ребенка навыкам жизни в «юрте», то есть в человеческом

обществе.

Концепция согласуется с антропологическими представлениями казахов о

природе детей. «Балаға жеті жасқа дейін ақыл кірмейді» (до семи лет ребенок

остается несмышленышем), говорят в народе. Поэтому цель воспитательного

воздействия сводилась к научению ребенка стереотипам поведения в родной

среде путем подражания и имитации готовых моделей. О культивировании его

личности с тем, чтобы избавить ее от «природных», врожденных наклонностей

и привить навыки к жизни в глобальном обществе, по принципу: «поступай с

другими так, как ты хотел бы, чтобы они поступили с тобой» – такой принцип

воспитания был совершенно чуждым традиционному воззрению казахов.

Его суть можно выразить одним словом – «еркелету». Этимологически

корень слова восходит к древнетюркскому «erk»: власть, могущество, сила; от

корневого «еr» муж, мужчина, и ряда смыслов, ассоциированных с мужским

началом: erklik власть, могущество; erkliglik власть, могущество; erksin

господствовать, управлять. Общий смысл «еркелету» сводится, таким образом,

к тому, чтобы не воспрепятствовать желанию ребенка, дать осуществиться ему,

как воле er.

Отцы, дети и внуки

Отношения между дедом с бабушкой, с одной стороны, и внуком – с

другой, отличались, как правило, бесконфликтностью. Во всяком случае, ни

132

фольклорные, ни этнографические данные не дают основания для допущения

обратного тезиса. На этом фоне противоречивым характером отличалась связь

между отцом и сыном. Так, в эпосе «Қыз Жібек», проклятый родным отцом

Толеген уходит из дома и погибает в безлюдной степи. Даже кровь его осталась

невостребованной. Причиной разлада, по словам жыршы, была обида Толегена

на отца за то, что он, Сырлыбай, владелец несчетного количества табунов

лошадей, не засватал за него невесту, как предписывает обычай богатому

казаху.

Обида нешуточная, если вспомнить, что иметь засватанную с малолетства

невесту было знаком богатства. Знаком, зарезервированным исключительно за

детьми богатых, что легко прослеживается в ценностях и нормах того времени.

В эпосе «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу», главный герой – Қозы Көрпеш, узнав о

том, что у него есть невеста, засватанная до его рождения, отправляется на ее

поиски. И погибает на этом пути, как Толеген. Но и оставаться дома он не смог,

не восстановив свои права на невесту. Люди смеялись бы над ним, а ровесники,

по словам жыршы, обзывали бы его «қатын», то еть «бабой». Нет, такой

привилегией не пренебрегали. Тем понятнее обида Толегена на отца.

Интересно отметить в этой связи, что Толеген высказывает упреки

матери, а не отцу, который, в принципе, и решал этот вопрос. Но таков обычай:

отцы и дети в традиционной казахской семье прямо не общаются.

Посредническую роль в ней всегда играла мать. Отец, как человек «внешнего»

мира, не вмешивался – и не должен вмешиваться! – в «домашние» дела,

отведенные за женщинами и детьми – «қатын, бала-шаға тірлігіне

араласпайды». Он принимал участие в исключительных случаях. Как правило, в

качестве субъекта физической санкции.

Общим местом в специальной литературе является то, что, если два

субъекта избегают прямого общения между собой, то это знак напряженности в

их отношениях. Оставляя в стороне обоснование тезиса, хочу сказать, что отец

и сын взаимодействовали в рамках и по поводу материальных интересов, то

есть «внешних», по определению, факторов семейной жизни. Они объядиняли

их как членов одной семьи, и одновременно разъединяли как реально или

потенциально самостоятельных хозяйственных субъектов. В зависимости от

характера этого взаимодействия их отношения могли складываться как

согласованные или конфликтные. Поэтому, как бы то ни было, «по душам» с

отцом не говорили, о «жизни» с ним не рассуждали. Нити позитивно-

аффективных связей завязывались с матерью. Отца уважали. Но уважение, –

«сыйлау», по-казахски, от корневого «сый», то есть дар, – имеет две стороны.

Дар сближает людей, но он же и разъединяет их, устанавливая известную

дистанцию между ними.

Что касается внука, то он находился в стороне от материальных

интересов, пока дед был «при деле». Когда он подрастал, дед уже отходил от

хозяйственных забот, оставляя все родному сыну. Поэтому, по вполне

объективным причинам, интересы деда и внука никогда не сталкивались.

Именно на этой основе строились их отношения.

133

Обычаи и общество: современные проблемы

Я затронул лишь те аспекты обычая, которые прямо связаны с

воспитанием ребенка. Перечисление вопросов, связанных или прямо

порождаемых им, заняло бы не одну строку данного текста. Достаточно назвать

проблему психологических травм и их последствий, возникающих у

«усыновленных» внуков и их родителей.

Но, говоря фундаментально, вопрос заключается не столько в обычае,

сколько в противостоянии традиции ценностям современного общества.

Практика обычая «усыновления» иллюстрирует глубину этих противоречий. В

этом конфликте предвзятое мнение давно взяло верх над рациональным

знанием, традиция победила науку.

Обычаи появляются в анонимном «прошлом», а эпохи рождают новые

парадигмы. Поэтому задача интеллектуально честной части казахского

общества заключается в том, чтобы объективно изучать феномены

национальной культуры и доводить их до читателей.

Общество не стоит на месте. Меняется более динамичная его часть,

например, сфера образования. Теперь зачастую молодые казахстанцы получают

образование лучшее, чем у предыдущего поколения, обучаясь, в частности, за

рубежом. Но, создав семью, возвращаются в традиционную среду с ее

архаичными ценностями, представлениями о семье, о воспитании детей. И,

когда у них рождаются дети, то, как и сотни лет назад, некоторые бабушки с

дедушками «усыновляют» либо «удочеряют» их по «естественному», так

сказать, праву, на правах «шал-кемпір».

«Немеренің қызығын көреміз!», – говорят они. Но «қызық», если

подумать, это развлечение, спектакль, потеха. Стало быть, дети – забавная и

милая, но игрушка для них, о чем прямо говорится: «Ата-анаға бала – ермек».

«Балалы үй – базар» («многодетняя семья – словно базар»), говорят также

наши «шал-кемпір». Но базар, если подумать, – место, где все продается и

покупается, где все подчинено меркантильному интересу. И, вполне в духе

базарного азарта, говорят, кстати: «Баланы алдай салшы!» – «Обмани ребенка

как-нибудь, соври ему!»…

Это не просто эгоизм «шал-кемпір» (дать реализоваться «их» любви), не

коррупция в отношении детских душ («я тебе куплю то-то, если…»), – то есть

«неприятные инциденты» обычной жизни, – но сама суть традиционного

воспитания казахов, называемая «еркелету». То есть детям позволяется делать

все, что они пожелают не потому, что любят их; не потому, что не могут

сказать им «нет», но просто потому, что за ними еще не признают человека. В

представлении большинства казахов дети делают все «почти как человек» –

«құдды адам!», но не «адам» без оговорок.

Текст можно было бы закончить банальным морализаторством о том, что,

дескать, наши «шал-кемпір» не понимают смысла того, что они делают, и как

все это «плохо» для воспитания внуков. Но дело в том, что они не только

134

понимают и знают, что «хорошо», а что «плохо» для их отпрысков, но и делают

так, чтобы им было только хорошо, ибо следуют самому «проверенному»

опыту – традиции. Проблема, таким образом, в противоречии между традицией

и современностью, как я отметил выше: между тем, что диктует традиция –

повторение моделей прошлого – и наукой, основанной на критике постулатов

этой же самой традиции.

Хотя, объективно говоря, я даю здесь не совсем истинный ответ,

поскольку никто традициям вслепую не верит и не следует. Каждый старается

быть «прагматиком», рассуждать трезво и поступать «в интересах» дела. Не

будем, как говорится, пренебрегать тем, что видно невооруженным глазом.

Однако загвоздка здесь в том, что ни один расчетливый ум не способен решить

эвристическую задачу, которая заключена здесь: между понятиями, принятыми

в педагогической науке Казахстана, и базовыми понятиями самих казахов о

природе ребенка нет внутренней, смысловой связи. Выше я привел пример с

термином «тәрбие». Продолжу его с понятиями «долг», «ответственность»,

«дисциплина», без которых невозможно даже в шутку говорить о современной

теории детского воспитания.

В русско-казахском словаре слово «долг» мы переводим как «борыш»,

«ответственность» – «жауапкершілік», а «дисциплина» – «тәртіп». Однако то,

что они означают в «родном» арабском языке – мы понятия не имеем. Мы не

знаем ни корней, ни последующую смысловую эволюцию этих слов, ни

семантического поля и смысловых переходов в различных контекстах,

конституированных во времени и пространстве арабской культуры. Мы

поступили предельно просто: взяли у «нерусских», – у персов и арабов, в

данном случае, – эквивалент русского слова «воспитание», и «посадили» его на

казахскую языковую «почву». Прошло более ста лет, а они до сих пор остаются

понятийно, концептуально стерильными, поскольку чужеродность этих

понятий – с одной, и механичность заимстования – с другой, не позволяют

обеспечить сколько-нибудь значимую их продуктивность. А самостоятельное

мышление, как известно, без такой предварительной интеллектуальной работы,

родиться никак не может. Можно имитировать «мыслителей» и «философов»,

но при этом мыслить так и не научиться.

Если согласиться с этим тезисом, то в продолжение его нужно будет

провести понятийную «переаттестацию» всех слов и понятий, заимствованных

из арабского и персидского языков, которые, как и сто лет назад, в момент их

включения в лексический словарь казахского языка, лежат в нем мертвым

грузом. Затем на базе этого знания переформулировать, редефинировать сами

понятия «воспитание», «любовь к детям», «долг», «ответственность» и т.д. и

наполнить их научным содержанием, понятным казахскому восприятию,

которое согласуется с образом действия казахов. Делать нужно все это на

основе изучения фольклорного, этнографического материала казахов, как это

делали в свое время древние греки, на основе изучения и осмысления

архаичных мифов, эпических поэм «Илиада» и «Одиссей» разработавшие весь

135

корпус философских понятий. Мы тоже имеем богатый фольклор. Надо просто

начать эту работу.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ТРУДОВ К.К.АБУЕВА В РАБОТЕ С ДЕТЬМИ

ДОШКОЛЬНОГО И МЛАДШЕГО ШКОЛЬНЫХ ВОЗРАСТОВ.

Ахметжарова Д.З.

КГУ «Зареченская начальная школа» Тайыншинский район с.Заречное

dinara.ah@mail.ru

Я родилась в Красноармейском районе, Кокшетауской области.

Историей родного края заинтересовалась еще в 11 классе, изучая по литературе

поэму С. Сейфуллина «Кокшетау». В 1997 году поступила в университет

им.Ш. Уалиханова, факультет истории и изобразительного искусства, по

специальности учитель истории. Обучаясь в университете в период

становления Истории Казахстана мы многое узнали о истории своего

государства.

Завершив учебу в университете я поехала в работ учителем истории в

свой родной район. К тому моменту это уже Тайыншинский район, Северо-

Казахстанской области. Работая в школе учителем истории я с учениками

собирали материалы для расширения школьного музея боевой славы села в

краеведческий музей. При сборе информации использовали материал из

книги К.К. Абуева «КОКШКТАУ. Исторические очерки». Эта книга была

написана Кадыржаном Кабиденовичем основываясь на широкой и

основательной источниковой базе. Скрупулезно изучены фонды архивов не

только Казахстана, но и многих архивов РФ, например, таких как

Центральный госархив РФ, Архив древних актов России, Архив

внешней политики Российской империи, государственные

архивы Омской, Томской областей. [1 :5 ] В деятельности учителя истории я

часто применяла труды Кадыржана Кабиденовича.

Прошло время и школа, в которой я работала учителем истории, стала

основной, а затем и начальной школой. Я переучилась на учителя казахского

языка и воспитателя дошкольных организаций, но полученные знания как

учителя истории я широко использовала в внеклассной работе и при

организации мероприятий к Дню Независимости и другим праздникам.

Современная школа динамично меняет свой облик. Это связано, прежде

всего, с серьезными переменами в казахстанском образовании. Обновление

содержания образования в Республике Казахстан ставит перед собой главную

цель: совершенствование педагогического мастерства учителей в контексте

обновления образовательной программы и внедрения системы критериального

оценивания. Данная программа основана на развитие спиральной формы

образования, основанной на когнитивной теории Д.Брунера.

136

С внедрением обновленной программы для воспитанников дошкольных

организаций и учеников начальной и средней школы, а так же в рамках

реализации программы «Рухани жаңғыру» у меня появилась огромные

возможности использовать исторические труды на уроках и внеклассной

работе.

Так изучая темы архитектура и выдающиеся личности в третьем классе,

можно использовать отрывки из книги К.К. Абуева «КОКШКТАУ.

Исторические очерки». Для сравнения научно-познавательного текста с

художественным текстом. Ученики на наглядном примере увидят разницу

научного от художественного текстов. Знакомить учеников с Абаем я

начинаю со слов Кадыржана Кабиденовича: «Как известно, по-настоящему

оценивают талант спустя годы. Абай в этом плане – исключение. Еще при

жизни он стал духовным лидером, объединявшим всех тех, кого волновала

судьба народа, судьба Казахстана» [2: 206]. Далее ученики выделяют

информацию о Абае из текста данной страницы. Работа с историческим

учеником у детей младшего школьного возраста вызывает интерес к изучению

предмета истории в средней школе. Так мы в начальной школе закладываем

интерес к Истории Казахстана. Это основа патриотического воспитания.

В рамках внедрения обновления в дошкольном образовании мы перешли

от отдельных программ для каждого возраста (Алғашқы қадам, Зерек бала, Біз

мектепке барамыз) к единой программе Типовая учебная программа

дошкольного воспитания и обучения. В данной программе для старших

дошкольников поставлены цели. Несколько целей хочу выделить, это -

воспитание любви и бережного отношения к природе, чувства ответственности

на сохранение природы [3:112 ]; - воспитывать уважительное отношение к

культуре, обычаям и традициям казахского и других народов [3: 84]. Для

достижения выделенных целей программы я использовала материал, как

кочевники веками использовали земли. Обширные степные и луговые просторы

нашего края благоприятствовали ведению скотоводческого хозяйства. Этому

способствовал тысячелетний опыт и навыки кочевой жизни казахов. Годичный

цикл жизни в степи начинался ранней весной. С появлением первых проталин

кочевник трогался со стадами туда, где лучше сохранилась прошлогодняя

трава, где задерживался, пока скот не выест траву. Отсюда он двигался на

летние пастбища – «жайлау» [2 : 39].

В апреле 2017 года была опубликована статья главы Государства

Казахстана, направленная на модернизацию общественного сознания.

Сохранить и приумножить духовные и культурные ценности – вот главная цель

работы по программной статьи президента «Болашаққа бағдар: Рухани

жаңғыру». Без опоры на национально-культурные корни модернизация

повиснет в воздухе [4 ].

В рамках реализации данной программы были проведены совместно со

школой мероприятия ко Дню Первого Президента и к Дню Независимости. Где

также использовались материалы из книги профессора.

137

Возможности использование и других исторических трудов Кадыржана

Кабиденовича в дошкольном и младшем школьном возрасте проблематична,

так как отсутствует в районных и сельских библиотечных фондах. Решаем

проблемы за счет областных библиотек.

Свою статью хочу завершить словами Кадыржана Абуева: «Чтобы знать,

в какой стране живешь, надо знать ее прошлое» [5 ]. Для успешного развития в

современном мире, мы должны помнить о прошлом.

Литература:

1. «Актуальные проблемы истории и социально-гуманитарных наук»»

Кокшетау 2014 год

2. К.К. Абуев «Кокшетау. Исторические очерки» Кокшетау 1997год

3. «Типовая учебная программа дошкольного воспитания и обучения»

Астана 2016год

4. Статья Главы государства «Взгляд в будущее: модернизация

общественного сознания» апрель 2017

5. apgazeta.kz

БИОЛОГИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРДІ

ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ

Әліп А., Нурмуханбетова Н.Н., Баярболат Р., Темирбекова Н.Г.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік универсиеті, Көкшетау қ.

aitolkin1393@mail.ru

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Инновациялар мен оқу- білімді жетілдіру

арқылы білім экономикасына» деген тақырыпта оқыған дәрісінде: «Осы

заманғы әлем жаһандану кезеңін – адамзаттың біртұтас ақпарат және

коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл планетаның біртұтас

экономикалық рынокқа айналуы дәуірін бастан кешіруде» деп айтқан болатын.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының білім беру реформасы білімді, ойлы

және өнерлі тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. Сондықтан қазіргі білім

беру жүйесіне оқушылардың танымдық белсенділігін дамытатын белсенді және

инновациялық әдістерді енгізу биология пәнін оқытудың негізгі мәселелерінің

бірі болып табылады. Оқу процесінде білім берудің дәстүрлі әдісінен

студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттыратын білім берудің жаңа

белсенді әдісіне көшу керек. Бұл тапсырманы оқыту үдерісінде тек жаңа

технологияларды қолдану арқылы жүзеге асыруға болады.

Қазіргі уақытта тәуелсіз елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып,

жаhандық білім беру кеңістігіне бағыт алу үстінде. Бұл оқу-тәрбие процесіндегі

маңызды өзгерістерге байланысты. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді,

білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда

болуда. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде

138

оқытушылардың инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін

меңгеруі маңызды мәселелердің бірі.

Қазіргі таңда оқытушылар инновациялық және интерактивтік

әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы әрі

қызықты өтуіне ықпалын тигізуде.

«Инновация» термині – қазіргі кезде барлық өндіріс, медицина, техника

салаласында жиі қолданып жүрген термин. Инновация ұғымы жаңару, өзгеру

ұғымын білдіреді [1: 68].

Инновация - модификациялық, комбинаторлық, радикалдық инновация

деп үш түрге бөлінеді.

Модификациялық инновация - қолда барды дамытумен, түрін өзгертумен

айналысу.

Комбинаторлық инновация - бұрын пайдаланылмаған, белгілі әдістеме

элементтерін жаңаша құрастыру. Бұған пәндерді оқытудың қазіргі кездегі

әдістемесі дәлел.

Радикалдық инновацияға білімге мемлекеттік стандарттарды енгізу

жатады. Мемлекеттік стандарт білім беруде, негізінен мөлшерлерді,

параметрлерді, деңгейлік және сапалы оқытудың көрсеткіштерін

қалыптастырады [2:35].

Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған

мақсаттарының бірі — оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін үнемі

жетілдіріп отыру және қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды

меңгеру. Қазіргі таңда оқытушылар оқытудың инновациялық және

интерактивтік әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып, сабақтың

сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде.

Интерактивті әдіс–үйретуші мен үйренушілердің өзара әрекеттесуін

оқытудың негізі деп танитын және сондай қатынасқа жағдай жасайтын әдістер.

(inter – аралық, бiрнеше, action- әрекет дегендi бiлдiредi) Өзара әрекеттестiк

әдетте, белгiлi бiр мәселенi шешу, ол шешiмнiң тиiмдiлiгi Бiз оқытуды және

бiлiм берудi, егер сабақ барысында оқытушы мен студент арасында өзара

әрекеттестiктiң жоғары деңгейiне қол жеткiзсе, «интерактивтi» деп атаймыз.

«Интерактив» сөзі – ағылшын тілінен аударғанда «өзара әрекет» деген

мағынаны білдіреді.

Бұл интерактивтi әдiстiң мақсаты – тек ақпаратты беру ғана емес,

оқушыларға жауаптарды өз бетiнше табу дағдысын меңгерту екендiгiмен

байланысты. Ол оқыту үрдісінде студенттерді бірігіп белгілі бір мәселені

шешуде өз жауапкершіліктерін сезініп, белсенді болуға және осы кезде өз

қиялын, ой–өрісін, шығармашылық қабілетін көрсетуге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар айта кететін бір жайт, бұл әдіс оқушыларды

жұптасып,топтасып, біріге жұмыс жасауға, өзгелерге бағыт–бағдар беруге, топ

арасында басшы (лидер) болуға, өзгелерге, топ мүшелеріне көмек көрсетуге, өз

топтарының жасаған шығармашылық жұмыстарын өзге топтарға таныстыру

барысында шешен сөйлей білуге үйретеді. Былайша айтқанда, интерактивті әдіс

139

– студенттердің қабілеттерін жан–жақты қырларынан дамыта отырып,

болашағына жарқын жол сілтейтін инновациялық әдіс.

Интербелсенді әдісте студенттер төмендегідей білім, білік, дағды,

машықтарға үйренеді:

терең ойлану, жеке рефлексиялық қабілеттерді дамыту;

өз идеялары мен әрекеттерін талдау және оларға баға беру;

ақпаратты өздігімен түсініп, жан-жақты талдап, таңдап алу;

өздігімен жаңа түсінік пен білім құрастыру;

пікірталастарға қатысып, өз ойы мен пікірін дәлелдеу;

шешім қабылдау және қиын мәселелерді шешу;

Интербелсенді тақтаның мүмкіндікшіліктерін оқытушы дұрыс қолдана

білсе, онда үлгерімі төмен студент қызығып берілген тапсырмаларды

орындайды, бұл жерде интербелсенді тақтаның көмегі арқылы жеке

тапсырмасын тексерудің бірнеше жолдары бар, соның бірі деңгейлік

тапсырмалар арқылы бағалау. Интербелсенді оқыту технологиясының

мүмкіндіктерін пайдалану студенттің бойында қызығушылық, белсенділік,

танымдық, ізденушілік, табыстылық сезімдері мен қасиеттерін

қалыптастырады, бұл өз кезегінде студенттің оқу процесі барысында

белсенділігін оятады, оқытушы да өз жетістігін көре алады. Ал биология

сабағында интербелсенді тақтаны қолдану оқытушы үшін де, студент үшін де

нәтижелі. Мысалы, суреттер, сызбанұсқалар, графиктер, аудио, видео

материалдар және т.б. Интербелсенді технологияларды қолданудың бір

мүмкіндігі – уақытты үнемдеу.

iSpring QuizMaker тестілеу бағдарламасы арқылы студенттердің білімін

бағалауда үнемді пайдалануға болады. iSpring QuizMaker тестілеу

бағдарламасы аудиториядағы барлық студенттерге сұрақтарға, бірнеше

берілген жауаптардың нұсқаларынан таңдау әдісімен, суреттен көрсету арқылы,

бос орынға қажетті сөздерді жазу арқылы жауап беруге мүмкіндік береді. Бұнда

әр сұраққа жауап беру уақытын орнатуға болады (сурет-1).

140

1-сурет. iSpring QuizMaker бағдарламасымен жасалған тест тапсырмасы

ACTIV studio - арнайы презентацияларды өткізуге және оны сабақ

барысында қолдануға жасалған бағдарлама. Бұл бағдарлама ACTIVboard және

ACTIVpen қаламымен жұмыс жасау үшін жасалған. ACTIVstudio

бағдарламасының мүмкіндіктері өте көп. Атап айтқанда, презентацияларды

құруға, өткізуге, материалдарға арнайы эффектілер қосуға, негізгі кезеңдерді

көрсетуге, көрсеткіштерді қосуға, қосымша ақпараттарды енгізуге және басқа

да көптеген мүмкіндіктері бар.

Биологияны оқытуда инновациялық технологияларды қолдану

студенттердің түрлі ақпараттармен жұмыс жасауын бейімдейді, логикалық

ойлау қабілеттерін дамытады, пәнге деген қызығушылықтарын арттырып, оқу

материалдарын қоршаған ортамен байланыстыра меңгерулеріне себепші

болады.

141

Әдебиеттер:

1. Мынбаева А.К., Садвакасова З.М. Инновационные методы обучения,

или Как интересно преподовать: Учебное пособие. –Алматы, 2009. -344

с.

2. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. – М.

Высшая школа. 1995. -336с.

ПЯТЬ НОВЫХ ПОДХОДОВ В ОБУЧЕНИИ,

УЛУЧШАЮЩИХ ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ

Бабенко О.Н.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

Babenko_ON@mail.ru

В современных условиях развития общества школьное образование

переживает период реформ, которые привели к смене основной парадигмы

обучения в направлении непрерывного образования для формирования

полноценной творческой самореализующейся личности.В связи с этим в

школьных образовательных учреждениях активно внедряются инновационные

подходы и способы улучшения обучения учащихся. Тем не менее, необходимо

признать, что многие (если не большинство) преподаватели только начинают

сталкиваться с тем, как адаптировать свой опыт и практику к меняющимся

потребностям будущего. Для тех, кто только начинает изучать инновации и

усовершенствования в сфере образования, и предназначен данный обзор пяти

наиболее важных новых подходов в обучении, оказывающих положительное

влияние на процесс обучения учащихся в современном мире.

Персонализированное обучение. Персонализированное обучение не

очень сложно в теории – по сути, идея заключается в том, что «среднего»

учащегося (для которого преподаватели традиционно разработали учебную

программу) на самом деле не существует. Любой отдельно взятый учащийся

будет где-то рядом со «средним», а подача материала, рассчитанная на

среднего учащегося, никогда не даст отдельному учащемуся все, что ему может

понадобиться. Персонализированное обучение – это подход в обучении, в

котором преподаватели стремятся адаптировать задачи, уроки и стиль

преподавания к потребностям каждого учащегося. Ведь известно, что обучение

лучше продвигается при неподдельном интересе самих учащихся к

преподаваемым тематикам.

Исследования показали, что традиционная, рассчитанная на всех сразу

модель преподавания в отношении многих учащихся не срабатывает. Сейчас

многие образовательные учреждения используют цифровые технологии, на

основе которых выстраивают модель «персонализированного обучения», что

позволяет учащимся нарабатывать широкий набор компетенции в контексте их

личных интересов. В образовательных учреждениях разных стран мира,

142

руководство школ внедряет онлайн платформы, позволяющие учащимся

самостоятельно составлять для себя учебные планы. Среди самых популярных

платформ – американская система управления обучением Schoology, канадская

Brightspace (созданная компанией D2L и ориентированная на развитие

компетенции), и DreamBox (созданная на базе программного продукта для

детей с математическим уклоном). Даже сетью Facebook была разработана

платформа для школ Summit Public Schools в Калифорнии и Вашингтоне

(США), которая направлена на обучение с упором на будущие цели учащихся.

Не смотря на всю простоту теоретического осмысления

персонализированного обучения, при его реализации возникают определенные

сложности. Во-первых, необходимы новые способы контроля и измерения

успеха учащихся, так как при данном обучении существует несколько форм

оценки, обратной связи и демонстрации обучения, и конечные результаты

могут принимать различные формы. Во-вторых, многие представители

международного педагогического сообщества ставят под сомнение наличие у

учащихся достаточной мотивации для самостоятельного изучения, в

особенности тех предметов, которые им кажутся сложными или

неинтересными.

Тем не менее, персонализация обучения является достойной задачей

образования. Так «Silicon Schools» добились больших успехов благодаря

строгим и хорошо управляемым подходам к персонализированному обучению.

Рассуждая о перспективах персонализированного обучения для улучшения

образования учащихся во всем мире, Сара Люш, координатор программы K-12

(с детского сада до 12 класса) в рамках инициативы Next Generation Learning

Challenges (проблемы обучения следующего поколения), реализуемои некоммерческои организациеи EDUCAUSE (Колорадо, США), говорит

следующее: «Персонализированное обучение можно считать ключевым

принципом новейших стратегии адаптивного образования, которые заставляют

переосмыслить подход к обучению, поскольку предоставляют учащимся

возможность заниматься исключительно тем, что им действительно интересно»

[1].

Проектное обучение. Сегодняшние учащиеся находятся в быстро

меняющемся современном мире, который требует от них уникальных

человеческих навыков, адаптивности, умения задавать правильные вопросы и

умения управлять как проектами, так и людьми. Проектное обучение – это

динамический подход в обучении, при котором учащиеся активно изучают

реальные проблемы и сложные задачи, и приобретают более глубокие знания.

Своим предметом этот подход в обучении полагает не столько специальные

области знания, сколько метазнания (знания о том, как приобретать знания) и

познавательные навыки, которые могут быть успешно перенесены на другие

сферы деятельности. Действенность проектного обучения обусловлена тем, что

оно позволяет учащимся выбрать деятельность по интересам и через дело,

которое соответствует их развивающимся способностям, дает знания и умения

и способствует устремлению к новым знаниям и делам.

143

Преподаватели играют уникальную роль в проектном обучении, во

многих отношениях они становятся сотрудниками и тренерами, а не

инструкторами, помогая своим учащимся ориентироваться в их сложных

проектах. Разрабатывая и реализуя проекты, учащиеся развивают навыки

мышления, поиска информации, анализа, экспериментирования, принятия

решений, самостоятельной работы и работы в группах.

Общие проблемы, связанные с проектным обучением, основаны на

предположении, что проектному обучению присуще отсутствие внимания к

стандартным предметам и что оно не будет готовить учащихся к поступлению в

колледж, институт и к будущей карьере. Однако эти опасения в основном

необоснованны. Этот подход в обучении призван привлечь учащихся, которые

могут быть не заинтересованы в традиционном контенте, потому что он

позволяет им выявлять проблемы в своем сообществе или мире в целом,

которые они хотят решить. Это также дает преподавателям и учащимся

возможность проявить творческий подход. В школах, которые стремятся к

проектному обучению, учащиеся могут участвовать в проекте и изучать все

предметы по завершении своего проекта. В этом процессе учитель ищет

способы связать предмет с проектом. В свою очередь, ученики обращаются к

учителю за знанием содержания, чтобы они могли завершить свой проект [2].

Обладая широким диапазоном возможностей, проектное обучение может

быть организовано как в одном классе, так и в разновозрастных группах, может

строиться на основе индивидуальной или совместной проектной деятельности

учащихся, распределяемой по содержанию, назначению, трудоемкости и

обеспечению. В настоящее время, для учащихся нашей республики наиболее

привлекательна тематика интегрированных семейных проектов, связанных с

изучением истории родного края и его культурных традиций (история,

литература, краеведение). Однако, несмотря на то, что проектная деятельность

очень привлекательна для учащихся, ее воспитательная и образовательная

эффективность зависят от правильного понимания сущности проектного

обучения самим преподавателем и грамотного использования возможностей

данного метода в педагогической практике [3].

Компетентностно-ориентированное обучение. Наиболее важной

характеристикой компетентностно-ориентированного обучения является то, что

оно измеряет обучение, а не время. Учащиеся прогрессируют, демонстрируя

свою компетентность, т.е. доказывают, что освоили определенные знания и

навыки (называемые компетенциями), необходимые для определенного класса,

и проходят учебную программу в своем собственном темпе, независимо от

среды. Ключевыми особенностями компетентностно-ориентированного

обучения является его чрезвычайная «мелкозернистость» (учащиеся работают

над одной компетенцией, которая является небольшим компонентом большой

цели обучения), нацеленность на демонстрацию навыков и умений (учащиеся

не имеют права продолжать, пока они не продемонстрировали заявленные

компетенции, после этого, более высокие или более сложные компетенции

усваиваются по мере возрастания степени навыков и умений), гибкость

144

процесса обучения (учащиеся в состоянии двигаться в своем собственном

темпе, также существует возможность пропускать учебные модули полностью,

если учащийся сможет сразу продемонстрировать компетенции по модулю).

Этот подход в обучении предназначен для удовлетворения различных

способностей к обучению и может привести к более эффективным результатам

обучения [4].

Коллаборативное обучение, или обучение в сотрудничестве.

Коллаборативное обучение – это подход в обучении, который представляет

собой групповую работу учащихся для решения проблемы, выполнения

задания или создания какого-либо продукта. Это обучение основано на

понимании обучения как естественного социального действия, в котором

участники, беседуя между собой осуществляют обучение [5].В отличие от

индивидуального обучения, учащиеся, участвующие в коллаборативном

обучении, используют ресурсы и навыки друг друга (запрашивая друг у друга

информацию, оценивая идеи друг друга, отслеживая работу друг друга и т.д.)

[6]. Этот подход основан на концепции обучения Льва Выготского [7],

называемой зоной ближайшего развития, которая дала дорогу идеям

группового обучения, одним из которых и является коллаборативное обучение.

Обычно есть задачи, которые учащиеся могут и не могут выполнить. Между

этими двумя областями находится зона ближайшего развития, которая

представляет собой категорию вещей, которые учащийся может выучить, но с

помощью руководства. Зона ближайшего развития дает указания относительно

того, какой набор навыков у учащегося находится в процессе

совершенствования. При этом Выготский подчеркивал важность обучения

через общение и взаимодействие с другими, а не только через самостоятельную

работу.

Основными характеристиками коллаборативного обучения являются:

• Работа учащихся лицом к лицу в разнородных группах.

• Четкоопределенная роль и индивидуальная ответственность каждого

члена группы.

• «Позитивная взаимозависимость» – когда каждый учащийся вносит

важный вклад в успех усилий группы [8].

Коллаборативное обучение может быть адаптировано ко многим урокам

и занятиям. В дополнение к преимуществам, которые предлагает этот подход

во всех областях учебных программ, коллаборативное обучение является

особенно подходящим для социальных исследований. Совместная работа в

группах является отличным способом развития у учащихся навыков

социального участия, которые всегда являются ключевой целью учебных

программ по общественным наукам.

Практико-ориентированное обучение. Сущностью практико-

ориентированного обучения является построение учебного процесса на основе

приобретения новых знаний и формировании практического опыта их

использования при решении жизненно важных задач и проблем. Принципами

организации данного подхода в обучении являются: деятельностный подход,

145

мотивационное обеспечение учебного процесса, связь обучения с практикой,

сознательность и активность обучающихся в обучении.

Реализация практико-ориентированного обучения предполагает

рассмотрение практики как источника познания, как предмета познания при

комплексном подходе к анализу фактов, как средства познания. Поэтому

организация учебного процесса в рамках практико-ориентированного подхода

способствует созданию такого уровня актуализации знаний, при котором

осознается их социально-личностная необходимость в совокупности с

наличием познавательных потребностей.

Огромную роль практико-ориентированное обучение играет в развитии

творческой деятельности обучающихся. Практико-ориентированное обучение

способствует развитию внутренней мотивации учения, создает условия для

реализации познавательного поиска новых знаний, самовыражения, творчества

и повышения эффективности образовательного процесса [8, 9].

Во всех перечисленных подходах в обучении наиболее сильной стороной

является то, что они явно сосредоточены на привлечении как учащихся, так и

преподавателей. А когда преподавателям предоставляется гибкость в

использовании инновационных подходов к преподаванию и обучению,

выходящих за рамки архаичных моделей, с которыми они часто связаны,

учащиеся реагируют положительно, и процесс образования улучшается.

Существует еще множество новых и эффективных современных

подходов в обучении, которые преподаватели могут опробовать в своих

классах. Это всего лишь несколько из них, но они – это отличный способ чтобы

начать свое собственное путешествие по инновационным образовательным

практикам.

Литература:

1. Gibson R. Personalized Education. – URL: https://compassmag.3ds.com/en/

?/switchlanguage/to/en/2#/en/Education/PERSONALIZED-EDUCATION

(датаоб-ращения – 03.01.19).

2. Emdin Ch. 5 New Approaches to Teaching and Learning: The Next Frontier.

– URL: https://www.huffingtonpost.com/christopher-emdin/5-new-

approaches-to-teaching-strategies_b_4697731.html (датаоб-ращения –

04.01.19).

3. Проектное обучение. – URL: http://cito-web.yspu.org/link1/metod/met49/

node19.html (дата обращения – 04.01.19).

4. Mendenhall R. What Is Competency-Based Education? –

URL:https://www.huffingtonpost.com/dr-robert-mendenhall/competency-

based-learning-_b_1855374.html (датаобращения – 05.01.19).

5. Айтмухаметова Б.М. Коллаборативное обучение – обучение

посредством общения. – URL: https://videouroki.net/razrabotki/novye-

podkhody-i-metody-v-obuchenii.html (дата обращения – 05.01.19).

146

6. Dillenbourg P. Collaborative Learning: Cognitive and Computational

Approaches. Advances in Learning and Instruction Series. – New York, NY:

Elsevier Science, Inc., 1999.

7. Vygotsky L. Interaction between Learning and Development. – New York,

NY: W.H. Freeman and Company, 1997.

8. Bukharbaeva E. Using Collaborative Learning in Social Studies. – URL:

https://infourok.ru/material.html?mid=36865 (датаобращения – 05.01.19).

9. Крупина Н.А.Использование практико-ориентированного подхода в

обучении математики. – URL: https://infourok.ru/ispolzovanie-

praktikoorienti-rovannogo-podhoda-v-obuchenii-matematiki-1057431.html

(дата обращения – 05.01.19).

10. Practice-Based Education: Perspectives and Strategies /Higgs, J.,

Barnett, R., Billett, S., Hutchings, M., Trede, F. (Eds.). – Springer, 2012.

ОТАНДЫҚ ТАРИХТЫ ОҚЫТУДА ӨЛКЕТАНУ МАТЕРИАЛДАРЫН

ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗЫ

Байбосын Л.С.,Оразбекова Р.С.,Бижанова Г.Х.

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институтының

аға оқытушылары, Арқалық қаласы

Laila.baibossyn@mail.ru

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани

жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында «Еліміз жаңа тарихи кезеңге аяқ

басты. Мен жыл басындағы халыққа жолдауымда Қазақстанның үшінші

жаңғыруы басталғанын жарияладым» - деп атап өтті. Осы орайда Қазақстанның

жаңғыруында 1997 жылы жарияланған «Қазақстан-2030» стратегиясы және

2012 жылы жарияланған «Қазақстан-2050» стратегиясының маңыздылығы

ерекше орын алады. Елбасының жарияланған мақаласы Қазақстанның үшінші

рухани жаңғыруы деп негіздеуге болады.

Осы жаңғыру арқылы елдік мақсат пен мемлекет құрылымын, қазақ

елінің тарихи мұраларын алдағы алыс болашаққа жеткізудің жайы кеңінен

қамтылды.

Мақалада еліміздегі жасалған 2004 жылғы «Мәдени мұра» бағдарламасы

негізінде Қазақстан жеріндегі тарихи-мәдени ескерткіштер мен әртүрлі

нысандарды жаңғырттық деп атап өтілді. Бұл бағдарлама негізінде Торғай

өлкесі бойынша да тарихи-мәдени ескерткіштерді зерттеу қолға алынып,

әртүрлі іс-шаралар жүзеге асырылды.

Мақалада «Таяу жылдардағы міндеттер» атты екінші бағыттың үшінші

міндеті ретінде «Туған жер» бағдарламасын қолға алу ұсынылды. Елбасының

ұсынған бағдарламасы қазіргі жас ұрпақты тәрбиелеуде негіз бола алады.

Адамзат өркениетін дамытудың басты идеясы - бұл рухани тұлғаны тәрбилеу.

Капитал салымының ең құндыларының бірі - ол өскелең ұрпаққа білім беруде,

147

тәрбиелеуде адамгершілік тазалықты сіңіру. Бүгінгі таңда болашақ ұрпақ

тәрбиесі ұлттық мұраттар мен әлемдік рухани құндылықтардан нәр алумен

ұштастырылып жүргізуді талап етеді.

Еліміздегі 2004 жылғы «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын және

іс-шараларын жүзеге асыру мақсатында және Қазақстан Республикасы

Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы:

Жалпыға Ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам» атты Жолдауының негізінде

көптеген жоғары оқу орындарының іс-тәжірибелері мен оқу-тәрбие үдерісінде

өлкетану жұмыстарының жандана бастағанын көреміз [1].

Өлкетану - оның өткенін мақтаныш ету еліміздің әрбір аймағын, ауданы,

тіпті қала, ауылының тарихын насихаттау Қазақстан Республикасын дәріптеу

болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н Ә. Назарбаевтың

2004 жылғы халыкқа арналған Жодауында «біртіндеп... халықтардың көлемді де

мол мәдениет мұрасын, соның ішінде қазіргі ұлттық мәдениет, фольклор,

салттар мен дәстурлердің жүйесін жасау, екіншіден...ұлттың тарих үшін

ерекше маңызга ие, ірі де маңызды тарихи, мәдени және архитектуралық

ескерткіштер ашылуын қамтамасыз ету» деген сездері бар. Ендеше осы

айтылғандардан шығатын қорытынды туған жер тарихы дербестік, тәуелсіздік

жолындағы күрес, экономиканың, өркендеуге арналған үлгілі еңбекке толы жолы.

Президент Жолдауында айтылғандай өлке тарихын жасау, қазіргі және келер

көп ұлтты ұрпақтың оны жақсы білетіндей, білім берілуі - кезең күттірмейтін

міндет. Халқымыздың көптеген біртуар азаматтарының тарихтан өздерінің

лайықты орындарын алуы, әдеби еңбектердің жарыққа шығуы мектептерде тарих

пәнінің оқытылуын, тарихи-өлкетану жұмыстарын жақсарта түсті. Бұған бірқатар

мектептердің “Туған өлке тарихы мен мәдениеті” атты бағдарламалар мен шағын

оқу құралдарын шығарғаны, мерзімді педагогигалық басылымдарда жарияланған

ғылыми-әдістемелік, тәжірибе алмасу мақалалары куә.

Қазақстанның тәуелсіз Республика болып жариялануы, халыққа білім

беру саласындағы оң өзгерістер, әсіресе мектептің оқу жоспарына қазақстан

тарихының дербес оқу пәні ретінде ендірілуі, оның жаңа бағдарламалары мен

оқулықтарының көп таралыммен, әрі бірнеше рет басылып шығуы

мектептердегі тарихи өлкетану жұмыстарының бұрынғыдан да жандана түсуіне

әсер етті.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың тарихқа баса

көңіл бөлуі, еліміздің халықтарын, әсіресе жастарды алдымен өз халқымыздың

тарихын оқып үйренуге үндеуі, 1997 жылды «Жалпыұлттық татулық және

саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы», 1998 жылды «Халықтар

бірлігі және ұлттық тарих жылы», ал 1999 жылды «Ұрпақтар бірлігі мен

сабақтастық жылы» деп жариялауы әсер етті. Халқымыздың біртуар

азаматтарының тарихтан өздерінің лайықты орындарын алуы, олар туралы

көптеген монографиялық, ғылыми-көпшілік, көркем-әдеби еңбектердің

жарыққа шығуы мектептерде тарих пәнінің оқытылуын, тарихи-өлкетану

жұмыстарын жақсарта түсті.

148

Отан тарихын сапалы оқыту мен оқушылардың тарихи санасын

қалыптастыру бағытында өлке тарихының алатын орны ерекше. Өйткені өлке

тарихы - Отан тарихының бастауы. Өлкетану өзінің табиғаты бойынша көп

функционалды және қоғам алдында тұрған әлеуметтік-экономикалық

проблемаларды шешуде нақты ықпалды иеленеді. Өлкетанудың зерттеу

обьектісі: табиғат, жер, территория, сол жердің халқы, тарихы, шаруашылығы,

өнері мен мәдениеті. Өлкетану ұғымын түсіндіруде көптеген авторлар оның

белгілі бір территория туралы мағлұмат жинау ғана емес, сонымен қоса бір

факторлардың екінші факторларға әсерін анықтау, сол жердегі өмірдің және

табиғаттың кешенді көрінісін, тарихи тұлғалардың патриоттық ерлігін

насихаттап дәлелдеуге ұмтылады.

Белгілі ғалым-географ А.С.Барков өлкетануды «кішкене елтану» ретінде

қарастырадыБілім беру жүйесіндегі бүгінгі күндегі өзгерістер Отандық

тарихтан білім беруде оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеруді

талап етеді. Туған жері мен елінің, халқының өткен өмірі мен бүгінгі тіршілігін

оқытып үйрету оқушыларды азаматтық пен ұлтжандылықққа, Отанға деген

сүйіспеншілікке тәрбиелеп, жеке тұлға болып қалыптасуларына септігін

тигізеді. Осы мақсатта Елбасының 2012 жылғы Қазақстанның әлеуметтік

жаңғыртылуы: «Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты

бағдарламалық мақаласындағы 13 - тапсырмада оқу орындарында Қазақстан

тарихын оқытудың мазмұны мен пішінін өзгерту жөнінде іс-шараларды жүзеге

асыруды; орта, техникалық, кәсіптік және ЖОО-да «Археология», «Қазақстан

құқығы», «Өлкетану» сияқты міндетті оқу курстарын енгізуді қамтыған

бағдарламалық мақала серпінді жұмыс жүргізуді талап етіп, үлкен міндеттер

жүктегені баршамызға мәлім [2].

Сондықтан тарих сабақтарында инновациялық әдістерді пайдалану

арқылы өлкетану материалдарын оқыту және елдің тарихын оқып меңгерген

тарихи сананы қалыптастыру бүгінгі тарихшы ұстаздардың міндеті болып

саналады және дәріс сабақтарында өлке тарихына қатысты деректерді барынша

тиімді қолдануға тырысуы қажет. Студенттерде тарихи білімді қалыптастыру

аса маңызды проблема. Тарихи білім мынадай құрамдас бөлімдерден тұрады:

тарихи фактілер, тарихи даталар мен хронологиялар; тарихи фактілердің

кеңістікпен, уақытпен байланыстылығы; тарихи түсініктер; тарихи ұғымдар;

тарихи заңдылықтар. Олар үш категорияға бөлінеді: тарихи уақыт, тарихи

кеңістік, тарихи қозғалыс.

Тарихи білімді меңгеру тарихи фактіні оқып үйренуден басталады. Факт-

тарихта болып өткен оқиға. Демек тарихи фактілер өте көп. Оларды екі топқа

бөлуге болады: 1) жеке оқиғаны білдіретін факт. Ондай оқиға тарихта бір-ақ рет

болған. Мысалы, Алматыдағы 1986ж. 16-17 желтоқсан оқиғалары, 1991ж. 16

желтоқсанда Қазақстан Республикасының жариялануы т.б. Екінші топқа

жататын фактілерді-тарихи құбылыстар деп атауға болады, өйткені олар белгілі

бір тарихи дәуірдің, кезеңнің сипатты белгісін білдіреді, бірнеше рет

қайталанады. Мысалы, ХІХ ғ. патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы

Қазақстанда болған ұлт-азаттық қозғалыстар.

149

Тарихи фактілер көлемі, күрделілілгі, маңызы жөнінен түрліше болады.

Мысалы, 1916 ж. көтеріліс ірі тарихи фактілер қатарына жатады және бірнеше

шағын фактілерден құралады.

Фактілерді оқыту, қалыптастыру олардың үлкен-кішілігіне байланысты

және олар өзара байланысты. Оқытқан кезде фактілердің себептері мен

салалары міндетті түрде ашылып көрсетілуі тиіс, сонда ғана олардың өзара

байланысы бірден байқалады. Мысалы, ХХ ғ. 70-80 жылдарында Қазақстанда

ұлт саясатының барынша бұрмалануы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғаларының

себептері мен сипатын түсінуге көмектеседі. Сондықтан да әрбір сабаққа

дайындалғанда фактілерді таңдауға, іріктеуге ерекше мән беріледі. Ең алдымен

факт сабақтың негізгі мақсатын, білім мазмұнын ашуға көмектесуі тиіс.

Сонымен қатар оның ғылымилығы, анық-дұрыстығы, нақтылығы, бейнелілігі,

эмоциялылығы, біліктерді қалыптастыруы мен оқушылардың таным қызметін

дамытуы мүмкіндігі ескерілуі керек. 8-11 сыныптарда оқушылардың сенімін

қалыптастыра түсетін, қорытып-жинақтауға көбірек көмек беретін фактілер

алынады.

Фактілердің даталарын, хронологиясын оқытып, үйретуге ерекше назар

аудару қажет. Адамзат қоғамының дамуы уақыт бойынша анықталады.

Сондықтан оқушыларға тарихи уақытты қолдана білуді үйрету ерекше

маңызды. Алдымен олардың уақыт категориясын-жыл, ғасыр, мың жыл, дәуір,

кезең, заманды жақсы білуі шарт. Тарихты уақытты хронологиялық даталар деп

атайды.

Тарих пәнінің өзге пәндерден ерекшелігі-негізінен өте ертедегі

фактілерді, оқиғаларды баяндайтындығында. Білімді қалыптастыру үшін өткен

оқиғаның, фактінің бейнесін оқушының көз алдына келтіре отырып, оларда сол

оқиға туралы түсінік қалыптастыру керек. Ал, түсініктер сезу, сезіну арқылы

қалыптасады, ол екі тәсілдің көмегімен жүзеге асады: көру арқылы-демек

көрнекі, техникалық көрінетін т.б. құралдар көмегіменжәне мұғалімнің тарихи

фактіні суреттеп, сипаттап айтуымен. Тарихи түсініктер үш түрлі объектілер

туралы қалыптасуы тиіс.

а) қоғамның өткендегі барлық тарихын, фактілерді қамтитын:

материалдық өмір-тұрмыс, әлеуметтік-саяси өмір, тарихи қайраткерлер, соғыс

тарихының оқыиғалары, тарихи-мәдени өмір.

ә) тарихи уақыт туралы түсінік қалыптастыру қоғамның пәрменді

дамуын түсінуге мүмкіндік береді.

б) тарихи кеңістік туралы әңгімелеу тарихи-география-географиялық

ортаның, оқиғаның, қоғамның, мемлекеттің дамуына қалай әсер ететіні туралы

түсінік қалыптастырады.

в) тарихи қозғалыс. Осы түсініктерді қалыптастыру үшін көптеген әдіс,

тәсілдер қолданылады: ауызша әдістермен қатар, көрнекі құрал, әсіресе-бояулы

суреттер, схемалар, кестелер, аппликациялар, сынып тақтасы, қосымша әдебиет

т.б[3].

Кез келген пәнді, ғылымды білу, меңгеру деген оның ұғымдар жүйесін

меңгеру деген сөз. Мектеп қабырғасында оқушылар тарих пәнін жеті жыл

150

оқығанда оларда 300-дей ұғым қалыптасады. Оқыту барысында тарихи түсінік

те, ұғым да қатар қалыптаса береді. Бірақ айырмашылығы: тарихи түсінік әр

оқушыда түрліше қалыптасуы мүмкін, ал ұғым бәрінде бірдей қалыптасады

немесе қалыптасуы тиіс. Тарихи материалдың мазмұнына қарай ұғымдар

сұрыпталады. Тарихи ұғымдар жүйелі курсты оқытудан (6-сынып) бастап

барлық сыныптарда қалыптастырылады. Мысалы, 6-сыныпта «мәдениет»

ұғымы меңгертіле бастайды.

Ұғымды қалыптастыру оның басты белгілерін анықтаудан және оларды

нақты материал негізінде ашып көрсетуден басталады. Ұғымдарды ойдағыдай

қалыптастыру үшін бірқатар әдістемелік жағдайлар қажет: нақты тарихи

түсініктер мен кәдімгі бейнелер теориялық қорытындыны негізгі фактілер мен

олардың жүйесін, өзара байланысын меңгергеннен кейін жасаған дұрыс; тарихи

материалдың көлемін жақсы білу үшін оқушылардың бағдарлама мен тарих

курсының мазмұнынан толық хабары болуы керек; теориялық ұғымдар

дараланбай бұрыннан таныс ұғымдармен байланыста қарастырылғаны дұрыс.

Ұғымды қалыптастыру жұмысы оқушылардың өздігінше атқаратын танымдық

жұмыстарын белсенді жүргізгенде ғана нәтижелі боладыы,ы, күрделі

ұғымдарды қалыптастыру жұмысы ұзақ жүргізіледі және қайталауды қажет

етіп, жинақтап-қорыту сабақтарында ұғымды қалыптастыру аяқталады.

Тарихтың даму заңдылықтарын ашып көрсету. Алдымен маңызды тарихи

ұғымдарды меңгерген оқушылар тарихи дамудың заңдылықтары болатынын

түсінеді.

Тарихи дамудың заңдылығын ашып көрсету дегеніміз-тарихи құбылыстар

мен үдерістер арасында болатын, қайталанып отыратын объективті, ішкі

маңызды байланыстарды анықтау. Оларды айыра алу үшін оқушыларда

жеткілікті тарихи білімдер болуы тиіс. Тарихтың даму заңдылығын түсіну үшін

тарихи құбылыстар арасында болатын белгілі бір байланыстырушы топтарды

білу қажет. Олар: 1) себептік-салдарлық байланыстар тобы. Мысалы,

мемлекеттің шығу себебін түсіндіру. Екінші-локальдық байланыстар тобы.

Үшінші-уақыт бойынша байланысатын топ, яғни белгілі бір дәуірде, бір

мезгілде, не ретімен болатын оқиғаларды анықтау [4].

Өлкетану жұмысын дұрыс ұйымдастырып, жұмысты мұқият жоспарлау

қажет. Өлкетану жұмысының жоспары мектептің оқу-тәрбие жұмысы

жоспарының құрамды бөлігі болып саналады және көбіне сыныптан, мектептен

тыс жұмыстар жоспарымен біргежасалады. Бұл жұмыс көбінесе тарих,

география, әдебиет пәндері мұғалімдері бірлесіп ұйымдастырады, мұның өзі

жұмыс жүргізу үшін қолайлы.

Туған өлкенің материалны жинағанда алдымен мектептің оқу-тәрбие

жұмысына, тарих және басқа да пәндерді оқытқанда қандай материалдардың

қажеттігі ескеріледі және оларды қайдан, қандай объектілерді зерттеп алуға

болатыны анықталады. Осыдан кейін тарихи өлкетану жұмысының мақсаты

мен міндеттерін белгілеуге болады.

Алдымен өлке тарихынан алынатын фактілер мен оқиғалардың

төмендегідей талаптарға сәйкес болғаны дұрыс:

151

А) алынған материалдың осы өлке тарихына ортақ, аса маңызды және

оқушылардың бүкіл еліміз тарихымен қоса түсінуіне ыңғайлы, қиындық

келтірмейтін болуы;

Ә) анық, айқын эмоциялы фактілері бар оқиғалар студенттердің санасына

да, сезіміне де әсер ететіндей болуы;

Б) мүмкін болғанынша оқушылар мен студенттерді қарапайым болса да

зерттеушілікке қатыстыруға жағдай жасауы;

В) студенттерді қоршаған ортаны бақылай алу білігін қалыптастыруы

және оларда күнделікті қажетті істерге қатысу қабілетін дамыта алуы;

Г) студенттерде және оқушыларда туған өлкеге деген қадір-құрметті оята

отырып, сол арқылы туып-өскен өлкеге, отанға деген сүйіспеншілікті

қалыптастыруы қажет [5].

Тарихи өлкетану мектеп бағдарламасында және жоғарғы оқу

орындарында таңдау пәні ретінде кеңінен қолданылып оқытылады және жалпы

білім беретін мектепте ақпарат беретін негізгі сала болып табылады. Өлкетану

студенттер мен оқушылардың көзқарастарын кеңейтеді, отаншылдық тәрбие

қалыптастырады.

Өлкетану мектеп қабырғасындағы тәрбиелік маңызы бар пәннің бірі

болып табылады. Оқушылардың іздену жұмыстарын дамытады. Тарихи

өлкетану мектепте факультативтік сабақ ретінде өтіледі, мектептен тыс

тапсырмалар беріледі. Жергілікті материалдар отандық тарихтың бөлінбес бір

бөлігі болып табылады. Туған өлкені зерттеу ерекше маңызды, қоғамдық ой-

пікірді қалыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар

негізінде тарихи өлкетанудың тәрбиелік маңызы бар. Басты тәрбиелік дерек -

жергілікті дәстүр болып табылады.

Мектепте жүргізілетін өлкетану жұмыстары, яғни туған өлкенің тарихын

зерттеу, соның нәтижесінде жиналған материалдарды оқу-тәрбие

жұмыстарында жоспарлы, жүйелі түрде пайдалану аса маңызды. Егер де

мектепте бұл жұмыс жақсы жолға қойылып, жиналған материал мектеп

мұражайында немесе өлкетану бұрышында сақталса және ол материал ретіне

тарих сабақтарында пайдаланылып отырса, онда осы пәнді оқытудың алдына

қойылған үш міндетті жүзеге асыруға үлес қосады.

Тарихи өлкетану матераилдарын жинақтау:1.Өлкедегі тарихи

ескерткіштер; 2.Өлкенің тарихын баяндайтын түрлі әдебиеттер; 3.Өлке

тарихына байланысты баспасөзде жарияланған материалдар; 4.Тарихи

оқиғаларға қатысушылардың естеліктері; 5.Өлкетану мұражайларына экскурсия

жасағанда жинақталған материалдар.

Жинақталған материалдардың барлығы уақытылы талданып, сарапталып,

мектептегі арнайы бөлінген орынға қойылғаны дұрыс. Осыдан барып бірте-

бірте өлкетану бұрышы, залы, бөлмесіне мұражайы ұйымдастырылатын

болады.

Қазақстан тарихының өлкетану жұмысында зерттелетін негізгі

тақырыптардың үлгісі: 1. Экономика мен мәдениет мәселелері; 2. Мектеп

152

тарихы; 3. Ескерткіштер мен белгілі тарихи орындар.; 4. Туған өлкені

археологиялық зерттеу.

Қазақстан тарихы туралы деректер, әсіресе жазба деректер өте аз. Мұндай

жағдайда тек археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері ғана ежелгі

тарих туралы нақты деректер бола алады.

Республикамыздың бірқатар аймақтарында жүргізіліп жатқан

археологиялық зерттеу жұмыстарына мамандармен бірге мектеп оқушылар да

қатысуда. Осы арқылы олар ғылыми-зерттеу әдістерін үйренеді, әрі өз

өлкесіндегі археологиялық ескерткіштер туралы мәлімет жинайды.

Осылайша, оқушыларда тарихи білімді толық әрі берік қалыптастыру

үшін тарихты оқыту үдерісінің негізгі сатыларын – тарихи түсініктерді,

ұғымдарды, заңдылықтарды тиісті дәрежеде оқыту қажет. Мектепте

жүргізілетін өлкетану жұмыстары, яғни туған өлкенің тарихын зерттеу, соның

нәтижесінде жиналған материалдарды оқу-тәрбие жұмыстарында жоспарлы,

жүйелі түрде пайдалану аса маңызды. Егер де мектепте бұл жұмыс жақсы

жолға қойылып, жиналған материал мектеп мұражайында, немесе өлкетану

бұрышында сақталса және ол материал ретіне қарай тарих сабақтарында

пайдаланылып отырса, онда осы пәнді оқытудың алдына қойылған үш міндетті

жүзеге асыруға үлес қосады.

Қорыта келгенде өлке тарихы туралы материалдар тарих мұғаліміне сабақ

құндылығы мен нақты деректер, цифрлар, көрнекіліктер түрінде көмекші құрал

бола алады.

Өлкетану – белгілі бір өңірдің табиғатын, халқын, шаруашылығын, шағын

аумақтың табиғатын, халқын, шаруашылығын, тарихын және мәдениетін, елді

мекендерін олардың таяу төңірегімен қоса зерттеу. Салалық өлкетану (тарихи,

этнографиялық, топонимиялық және т.б.), табиғи және әлеуметтік

құбылыстардың өзара байланысын зерттейтін кешендік географиялық өлкетану

болып бөлінеді. Өлкетанудың негізгі әдісі - аумақ туралы ақпаратты, табиғи

үлгілерді (геологиялық, топырақ, биологиялық, зоологиялық), материалдық

мәдениет заттарын және т.б. деректерді жинау және жүйелеу.

Отандық тарихты оқытуда өлкетану пәнінің маңыздылығын

қорытындылау негізінде келесі ұсыныстар берілді:

біріншіден, Жоғарғы оқу орындарында және орта арнаулы білім беру

мекемелерінде туған өлкені зерттеуді ұйымдастыру жұмыстары негізінде

тарихи-өлкетану қоғамын құру.

екіншіден, Тарихи-өлкетану ескерткіштерін зерттеу үшін алыс жерлерге

археологиялық жұмыстар, экспедициялар жиі ұйымдастырылса;

үшіншіден, Тарихи-өлкетану жұмыстары бойынша оқу орындарында

арнайы өлкетану мұражайлары ашылса;

төртіншіден, Тарихи-өлкетану тақырыбына конференция, пікір-сайыс,

талқылаулар және дөңгелек үстелдер ұйымдастыру.

бесіншіден, Тарихи-өлкетану жұмысының барысы бойынша арнайы

журналдар шығарылса.

153

алтыншыдан, Өлкетану ғылымының өзекті мәселелері бойынша

халықаралық, республикалық, аймақтық ғылыми тәжірибелік

конференциялар ұйымдастырылса;

Қазақстан тарихын оқытуда өлке тарихының деректерін жинақтап,

күнделікті сабақтардағы пайдаланудағы мақсат – тәуелсіз елімізің болашағы

жастарды туған елге деген перзенттік сезімін қалыптастыру, ел тарихындағы

ұмытылмас тарихи оқиғаларды терең біліп, өткені мен бүгінгісін байланыстыра

отырып, өзінің саналы көзқарасы мен үлесін қоса білуге дағдыландыру. Тарих

сабақтарында өлкетану материалдарын тиімді пайдалану оқушылардың

бойында адами құндылықтарды сіңіруге көп көмегін тигізеді. Өйткені, оқу

материалы оқушыларға жақын, әрі таныс болғандықтан, оларды

қызықтыратыны сөзсіз.

Әдебиеттер:

1. Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы:

2. Жалпыға Ортақ Еңбек қоғамына қарай 20 қадам» атты Жолдауы;

3. Н.Ә.Назарбаев 2012 ж 14 желтоқсанда халыққа жолдаған Жолдауында

2050 стратегиялық бағдарламасы.

4. Т.Тұрлығұл. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен

әдістемесі. –Алматы,2011.

5. Алшынбаев З. Мектептегі өлкетану жұмыстарын ұйымдастырудың әдіс-

тәсілдері//Қазақстан тарихы, 2006 ж №2 20-22б

6. Ысқақов Е.С. Тарих сабағында өлкетану арқылы отансүйгіштікке

тәрбиелеу//Қазақстан тарихы, 2007ж №7 40-44б

РЕАЛИЗАЦИЯ ИНДИВИДУАЛЬНОГО ПОДХОДА К УЧАЩИМСЯ

В ШКОЛАХ НОВОГО ТИПА

Байгарина А.Т., Тлеубаева З.Д., Бурмаганов У.Ж., Тюлегенова А.Т.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

baygarina78@mail.ru

Самые лучшие педагоги истории и современности говорили о том, что не

существует не талантливых детей, у каждого свой талант, задача учителя

разобраться, в чем же именно талант ученика. Однако необходимость

соответствовать стандартам образования не всегда позволяет выявить и развить

индивидуальные особенности учащегося. В связи с этим повсеместно

возникают школы «нового времени», о которых мы вкратце расскажем в

данной статье.

В передовой школе инновационного типа Big Picture Learning (США)

нашли золотую середину, когда, конечно же, соблюдается государственный

стандарт и в то же время развиваются индивидуальные склонности ребенка.

Так, один из организаторов этой школы Эллиот Уошор отметил: «Мы

154

используем специальную систему, которая хотя и ориентируется на

государственный образовательный стандарт, но позволяет школе зачитывать

совершенно разную учебную активность школьников. Ведь у каждого из наших

учеников есть свой учебный план. И мы проводим посвящённые учебным

планам встречи, на которых присутствуют сами учащиеся, их семьи, учителя и

менторы» 1.

Проект Big Picture Learning возник в США в 1995 году. Сначала это была

одна-единственная школа в штате Род-Айленд — региональный центр карьеры

и технологий. Первый выпуск из школы состоялся в 2000 году и был

потрясающе успешным: 98% выпускников поступили в колледжи и получили

стипендии на общую сумму более 500 тысяч долларов.

В 2001 году Big Picture Learning фонд Билла Гейтса и его супруги

Мелинды назвал эту школу лучшей в Америке и выдал проекту грант на

строительство аналогичных школ по всей стране. За полтора десятка лет сеть

Big Picture Learning разрослась до 65 школ, и не все из них находятся в Штатах

- они есть также в Голландии, Канаде, Италии и Австралии.

Но главное в Big Picture Learning — это отношение к ученикам. В школе

ярко выражен индивидуальный подход к ученикам. Свою систему

организаторы называют ученикоцентрической — школьники здесь главные

герои, к ним и их выбору относятся с уважением, какая-либо дискриминация

запрещена. Наставники и учителя исполняют роль группы поддержки,

направляют ученика, но по окончанию школы он должен научиться

образовательной самостоятельности и знать, чего хочет дальше.

Оценки в данной школе не выставляются, учитель предоставляет не

оценку, а подробное описание того, как учится и прогрессирует ученик.

Подобный отчёт о прогрессе ученика пишет и ментор. Кроме того, есть система

самооценивания. Наконец, учитываются результаты ученика в

профессиональных и академических программах за рамками школы.

В школе создается среда, в которой ученики имеют возможность

попробовать себя в разной деятельности и решить что бы они хотели изучить

более глубоко. При этом им предоставляется разнообразие профессий, в

которых они могут попробовать себя под присмотром взрослых — менторов,

умеющих содействовать развитию ученика вне школы. Это среда, в которой

учащиеся мотивированы учиться при поддержке взрослых, задачей которых

является рассмотрение индивидуальных особенностей, склонностей и качеств

ребенка. Также создаются условия для того, чтобы ученики могли выполнять

реальные профессиональные задачи, могли практиковать свои навыки с учётом

того, кто они, что они уже знают, что они хотят узнать и понять, в чём они

хотят стать лучше.

Эллиота Уошор как-то отметил: «Государственным системам нужно

разработать несколько систем оценивания для различных типов студентов и

того, как они учатся. Я за стандарты — но не за стандартизацию. Наоборот,

нужно дальше отходить от подхода «единый тест для всех учеников», также

добавил «… в фокусе всегда должны быть интересы учащихся и то, какие

155

возможности им предоставлены, чтобы глубже и шире исследовать

интересующие их области. Что касается учителей, то они должны не просто

писать отчёты, а в первую очередь отдавать себе отчёт о происходящем» 1.

В современном мире все больше появляется новаторов-энтузиастов,

которые внедряют совершенно новые формы организации средних школ с

акцентом на индивидуальный подход. В таких учебных заведениях существует

твердое мнение о том, что не талантливых учеников просто не существует,

задача школы обнаружить этот талант через наблюдение за ребенком,

предоставление ему возможности самостоятельного выбора сферы обучения.

Школы подобного типа находятся по всему миру.

Ниже представлены еще некоторые примеры:

Сеть школ Vittra Telefonplan, Швеция.

Это свободный тип школ, основанный на создании пространства

школьников, где внешнее окружение является частью школьного

развития.Команда архитекторов Rosan Bosch успешно справилась с

обустройством таких своеобразных классов — территорий. Школьники могут

отдохнуть на неоновом зеленом диване, изучить школьный предмет на

причудливой скамейке или посидеть с друзьями

вокруг гигантского синего амфитеатра, который напоминает айсберг. Этот

уникальный дизайн создает отдельные учебные области для поддержания целей

школы — дифференцированного обучения.

Отличительной особенностью этих школ является то, что в них нет

привычных нам классов, детей не разделяют по возрастам. Школьное

пространство включает в себя 5 основных территорий: «пещера» — личное

пространство для обучения, «лаборатория» — эксперименты и практическая

работа, «огонь» — групповой процесс, «вода» — место для встреч и

дискуссий, «Showoff» — новаторство и открытия. То есть дети группируются

в зависимости от той деятельности, которой они занимаются в данный

момент 2.

В таких школах нет стандартных уроков, в основном перед детьми

ставятся определенные задачи и каждый ребенок может решить для себя:

решать ли ему ее индивидуально или в группе. Если он собирается решать ее

индивидуально, то он просто уединяется в «пещеру», если желает послушать

мнение своих друзей, то просто идет в ту секцию, которая подразумевает

групповую работу, а если он решил обсудить тему, то и для этого найдется

определенная секция. Ученик такой школы не связан с определенными

учениками своего класса, как мы привыкли к этому в обычных школах. Он

постоянно мигрирует из одной группы в другую в зависимости от задач,

которые ему поставили педагоги. Расширяя спектр взаимодействия с другими

учениками, он имеет отличную возможность справится со своим

заданием.Данный подход развивает в ребенке самостоятельность, креативность,

позволяет развиваться гармонично, разумно и интенсивно.

Школьная организация Vittra Telefonplan открыла уже 30 подобных школ.

Кроме того, школы данного типа отличаются необычным дизайном. Например,

156

команда архитекторов Rosal Bosch создала для такой школы в Стокгольме

очень красивое и необычное здание, которое в Швеции считают шедевром

дизайнерского искусства 3.

Школы Стива Джобса (Steve JobsSchool).

Первая школа была открыта в Нидерландах, а сейчас по всему миру

успешно функционирует целая сеть школ Стива Джобса, главной целью

которых является формирование оригинальности и гибкости мышления,

гармонизация восприятия учеником окружающего мира, индивидуальный

подход к особенностям каждого ребенка. Кроме того, ученики приобретают

универсальные качества, необходимые для цифровой эпохи, к окончанию

школы они умеют собирать информацию, анализировать ее, делать выводы и

понимать, как эти знания можно применить на практике. Вместо разделения на

классы по возрасту здесь создаются группы с разницей в возрасте до 4 лет. В

этих группах дети проводят вместе лишь 25% времени, в остальное время –

ходят по кабинетам, следуя своему индивидуальному графику. В кабинетах

сидят учителя: каждый занимается одним предметом, в котором он «мастер». В

Steve JobsSchool роль учителя сводится в большей степени не к преподаванию

теории, а к персональной помощи ученикам в самостоятельном обучении.

Классы в таком случае становятся студиями, где учителя-специалисты

придумывают проекты, дети занимаются самостоятельно и обращаются к

учителям за помощью. Из-за такой экономии времени у преподавателя есть

возможность заниматься индивидуально и следить прогрессом учеников в

отдельности, и каждый ребенок идет со своей скоростью 4.

По мнению Business Insider, Steve Jobs School входят в рейтинг 13 самых

инновационных учебных заведений мира 5.

Литература:

1. https://newtonew.com

2. europe-today.ru/ Европа сегодня. Школа без стен в Стокгольме.2012

3. www.jvlife.ru

4. https://letidor.ru

5. https://novacity.kz/education/

ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ В МЕТОДИКЕ ПРЕПОДАВАНИЯ

ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА НА НЕЯЗЫКОВЫХ СПЕЦИАЛЬНОСТЯХ

БаймановаЛ.С.,Фахруденова И.Б.

Кокшетауский государственный унверситетим.Ш.Уалиханова, г.Кокшетау

ljasat@mail.ru

Интенсивно развивающиеся в последнее десятилетие интеграционные

процессы, рост профессиональных и академических обменов, углубление

международного сотрудничества стимулировали поступательное развитие

157

иноязычного образования. В этих условиях иностранный язык приобретает

статус действенного инструмента формирования интеллектуального

потенциала общества, который становится на современном историческом этапе

одним из главных ресурсов развития нового государства. При этом основной

целью языкового образования является формирование профессионально-

ориентированной коммуникативной компетенции обучающихся в рамках

будущей профессиональной деятельности [1].

Иностранный язык является одной из обязательных дисциплин

общеобразовательного цикла и преподается на основании Типовой учебной

программы, рекомендованной РУМС МОН РК КазУМО и МЯ [2].

Программа обучения профессиональному иностранному языку по данной

специальности характеризуется тремя составляющими: межпредметностью

(обучающиеся используют в своей профессиональной речи на иностранном

языке не только знания из области права, но также данные по экономике,

истории и др.), многоуровневостью (необходимость овладения лексическими,

грамматическими и фонетическими языковыми средствами, а также умениями

во всех видах речевой деятельности) и полифункциональностью (может

выступать как цель обучения и как средство приобретения сведений в самых

различных областях знаний).При этом в современных условиях глобализации

гарантией успешной профессиональной работы всякого специалиста считается

хорошее владение ИЯ не только на культурно-бытовом уровне, но и в

профессиональной сфере. Ввиду этого вопрос о преподавании ИЯ на

неязыковых факультетах вузов представляется наиболее важным.

При этом подходе иностранный язык выступает инструментом для

изучения других предметов.Дисциплина «Профессионально-ориентированный

иностранный язык» представляет собой практический курс по изучению

профессионального языка, направленный на формирование и развитие

специальной коммуникативной компетенции по различным специальностям.

В процессе освоения дисциплины студенты используют язык для

специальных целей в контексте различных сфер профессиональной

коммуникации, в частности: сельское хозяйство, экология, право,

юриспруденция, история, математика, химия, физика и др.При этом

обучающиеся должны в первую очередь овладеть на должном уровне

необходимым словарным минимумом,согласованным непосредственно

спреподавателямикафедр профильных дисциплин, и позволяющим работать с

деловой документацией профессионального характера. Это означает, что каждый

специалист с высшим образованием должен уметь самостоятельно, без помощи

переводчика, быстро и компетентно решать профессиональные проблемы.

Наиболее значимой проблемой современной методики обучения

иностранным языкам является ориентация учебного процесса на активную

творческую мыслительную работу студентов в контексте развития их аналитико-

конструктивных умений. Формирование будущего специалиста юридического

профиля в условиях современного образовательного пространства предполагает

развитие и дальнейшее совершенствование таких типов его готовности, как

158

мотивационная, информационная и операциональная, т. е. выпускник вуза должен

быть готов к практической деятельности, к социально-востребованной

исоциально-приемлемой реализации его профессионального, интеллектуального и

творческого потенциала [3].

В первую очередь необходимо определить уровень владения иностранным

языком каждого студента для формирования одинаковых групп. С этой целью в

самом начале учебного процесса преподавателями кафедры иностранных языков

проводится тестирование, позволяющее выявить грамматический и лексический

уровень владения иностранным языком.

На протяжении многих лет приоритет в преподавании иностранных языков

отдавался большей частью грамматике, лексике, чтению и переводу. Однако уже с

начала нового тысячелетия при изучении иностранного языка предпочтение

отдается коммуникативной методике, основная задача которой заключается в

избавлении о так называемого «пресловутого языкового барьера». Не секрет, что

языковой барьер часто развивается от того, что человек боится допустить ошибку

в разговоре. И здесь коммуникативный метод как раз и помогает снять

непосредственно языковой и психологический барьер, т.е. у обучающихся

пропадает страх разговаривать на иностранном языке.

Проблемы социализации являются, безусловно, актуальными при изучении

иностранных языков. Будущие специалисты должны знать не только основы

грамматики, но и лексику соответствующей направленности, необходимой для

свободной коммуникации с зарубежными коллегами при обсуждении любой

профессиональной ситуации. Соответственно особое внимание в процессе

иноязычной подготовки обучающихся необходимо уделять усвоению устной и

письменной профессиональной лексики.

В связи с вышесказанным появляется необходимость внедрения

инновационных методик в процесс обучения. Так, в последние годы в

Казахстане все большую популярность при преподавании иностранного и

профессионально-ориентированного языка набирает методика CLIL (Contentan

LanguageIntegratedLearning или предметно-языковое интегрированное обуче-

ние). Идея использования данного принципа возникла в результате возросших

требований к уровню владения иностранным языком при ограниченном

времени, отведенном на его изучение (6 кредитов базового ИЯ и 2 кредита

профессионально-ориентированного ИЯ).

Однако столь активно используемая в странах Евросоюза методика CLIL

имеет наравне с преимуществами и определенные сложности: высокие

требования к уровню владения языком, предъявляемые к будущим

специалистам, не в полной мере соответствуют количеству академических

часов, выделяемых для практикумов в рамках бакалавриата; недостаточный

уровень владения ИЯ преподавателями-предметниками профильных кафедр и,

соответственно, отсутствие навыков владения определенным предметом для

преподавания той или иной дисциплины у лингвистов.Существенно и то, что

недостаточно высокий уровень владения ИЯ обучающимися снижает качество

усвоения учебного материала на ИЯ.

159

Таким образом, подготовить в такой короткий срок специалистов,

свободно владеющихпрофессиональным ИЯ, при минимальном количестве

часов в действующем учебном плане достаточно проблематично. Несмотря на

то, что преподаватели-предметники изучают ИЯ на языковых курсах, получают

консультации специалистов кафедр иностранных языков, выезжают на

краткосрочные профессиональные стажировки за рубеж, принимают участие в

программах DAAD, ERASMUS+и других, способствующих преодолению

языкового барьера и более эффективному усвоению ИЯ, возникает

необходимость в поисках новых подходовв преподавании иностранного языка в

вузе, разработке рабочих программ и подбору учебного материала.

Практика показывает, что интерес к дисциплине возрастает тогда, когда

он имеет практическую значимость и обучающиеся четко представляют

перспективы использования полученных знаний, повышающих личную

конкурентоспособность и шансы на профессиональный успех. Сегодня в

условиях активного вхождения нашей республики в мировое сообщество перед

преподавателями иностранного языка стоит особенно важная задача не просто

дать знания по дисциплине, а сделать так, чтобы обучающиеся осознали

значимость иноязычной подготовки при решении различных проблемных

ситуаций в личной, профессиональной и общественной деятельности.

Литература:

1. ГОСО РК 6.08.085-2010. Языки триединства.- Астана, 2010. – 33с.

2. Типовая учебная программа по дисциплине «Иностранный язык» на

неязыковых специальностях. - Протокол № 11 от 30.06.2016. – Алматы,

2016.

3. Загорная Л.П., Иванов А.Н. Интегративный подход к формированию

специалиста юридического профиля в условиях современного

образовательного пространства // Формирование личности специалиста

в условиях современного образовательного пространства: мат. Пятой

всероссийской конф. Н. Новгород, 15-16 мая 2009 г.: в 2 т. Н. Новгород:

Нижегород. академия МВД России, 2009. - С. 157.

ТАРИХИ ӨЛКЕТАНУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ

ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Бектенова Аяжан Шотпаевна

МККМ Жоғары техникалық колледжі

Қазақ елі өзінің сан ғасырлар бойы аңсаған арманына қолы жетіп, өз

Тәуелсіздігін жеңіп алып, егемендігімізді алғаннан кейін есімізді жиып, өз

еліміздің тарихына сын көзбен қарай бастадық. Кім-кімге болса-дағы кіндік

қаны тамып, шыр етіп дүниеге келген жері әрқашанда ыстық сезілетіні

бесенеден белгілі ғой.

160

Қазақстан тарихын оқытуда өлке тарихының деректерін жинақтап,

күнделікті сабақта, тәрбиелік шараларды пайдаланудағы мақсат-тәуелсіз

еліміздің болашағы кейінгі жас жеткіншектердің туған елге, жерге деген

перзенттік сезімдерін қалыптастыру, ел тарихындағы ұмытылмас тарихи

оқиғаларды терең біліп өткені мен бүгінгісін байланыстыра отырып, өзінің

саналы көзқарасын, үлесін қоса білуіне дағдыландыру, осы өлкеден түлеп

ұшып қазірде республикамыздың түкпір-түкпірінде қызмет атқарып жүрген

ағаларымыздың өмір жолдарын, әдебиет пен мәдениетке қосқан үлестерін және

ел шежіресін насихаттау.

Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы аңсаған Тәуелсіздігінің қазақ

жұртына оралуы ел тарихына біршама өзгерістер әкелді. Осы мүмкіндіктер

арқасында туған өлкеміздегі бізге беймәлім деректермен таныса бастадық. Жас

ұрпаққа осы беймәлім деректерді айтып — үйрету, оқиғалармен хабардар ету

— тарихшы мұғалімнің міндеті деп білемін.

«Қазір біз ХХІ ғасырда өмір сүріп отырмыз. Болашақта өркениетті ел

қатарына қосылатын көш бастайтын ұрпақ өсіреміз дейтін болсақ, Отан сүйгіш,

өз елін, туған жерін сүйетін ұлтжанды, патриоттық интернационалдық

сезімдерге бай, жан-жақты білімді, дені сау ұрпақ тәрбиелеуде еш уақытта

естен шығармауымыз керек», — дейді елбасы Н.Ә.Назарбаев.

Оқушыларға еліміздің аяқ асты пайда болған бір мемлекет емес, көне

заманнан бері еркіндікке ұмтылған, ар намысы бар, ұшқыр ойлы жандардың

сан ғасырлар бойы жасап келе жатқан мекен екенін елін, жерін қорғай алатын

ұлдары бар «қазақ» — деген ер халықтың бүгінгі ұрпағы. «Қазақстан» деген

еліміздің ұлы бабалар ісіне лайық ұландары, бойына дәстүр-салтын сіңірген

инабатты қыздары бар ұрпақ екенін қазақ тілі, әдебиет, тарих пәндері

мұғалімдері аймақтық компонент арқылы жеткізе алады.

Аймақтық компоненттердің бірі – ол Өлкетану. Өлкетану дегеніміз –

туған өлкені жан-жақты зерттеп білу. Өлкетанудың басты міндеттері – өздерің

туған, өскен өлкелеріңдегі тарихи ескерткіштерді аялап күту, қамқорлыққа алу,

олардың сақталуын қадағалау. Тарихты білу – өзінің, отбасының, әулетінің,

туып-өскен өлкесінің тарихын білуден басталады. Өзінің тегін, оның тарихын

білмеген адам өз халқының тарихын білуге ұмтылмайды, оған қызықпайды. Ал

мұндай адам басқа халықтарды, оның тарихын, тілін, әдет-ғұрпын құрметтей

де, сыйлай да алмайды.

Тарихи өлкетану XVIII ғасырдан бастап жеке ғылым ретінде

қалыптасқан. Орыс патшасы І Петр 1713 жылы қаулы шығарып, қандай да

болмасын тарихи құндылығы бар заттарды мемлекетке тапсыру керек деп

шешкен. Сонымен қатар олардың қай жерде, қандай жағдайда табылғандығын

жазып алу міндеттелген. Өлкетану – археология, ономастика, мұрағаттану

сияқты тарих ғылымының салаларымен тығыз байланысты.

Жалпы білім беретін мектепке арналған тарих, әсіресе Қазақстан тарихы

бағдарламаларында көлемді де маңызды тақырыптардан кейін «… жылдардағы

біздің өлке» деген мәселелер ендірілген. Туған өлке материалы бағдарламадағы

негізгі материалға қосымша болып есептеленеді, сондықтан ол ешуақытта

161

бағдарламалық материалды ауыстыра алмайды, оның орнына да жүрмейді.

Туған өлке материалы өтіліп жатқан материалды нақтылау үшін, оқушыларға

таныс, жақын өмірден мысал келтіре отырып оларды тарихқа, тарих

сабақтарына қызықтыру үшін қажет.

Осыған қарамастан сабаққа қойылатын үш міндет: білімділік, тәрбиелік,

дамытушылық туған өлке материалына да қойылады.

Өлке материалын сабақта пайдаланудың әдіс, тәсілдері көп. Мәселен, 30-

жылдардағы сауатсыздықты жою туралы айтып тұрып мұғалім, өз ауылындағы

ересек адамдардың сауат ашу мектебінің жұмысы туралы бір қызықты

эпизодты өзі айтып берсе, енді бір сабақта оқушы жергілікті архив пен

музейден алған материалға негізделген баяндама – хабарын оқыса (5-6 минут),

белгілі бір тарихи кезеңдегі экономика мәселесін оқытқанда өлкенің

шаруашылық дамуын кестелердегі цифр мәліметтері арқылы көрсетіп,

түсіндірсе, тағы бір сабақта өлкедегі тарихи оқиға туралы көркем әдебиет

үзіндісі оқылса немесе оқиға туралы оқушылар тарихи құжатпен өздігінше

жұмыс істеп, соңынан мұғалім қойған сұрақтар бойынша құжатты бірлесіп

талқыласа, сонда ғана жұмыс нәтижелі болады.

Сондықтан да мен Қазақстан тарихы сабақтарында өлкетану жұмысының

әр түрлі жолдарын ұйымдастырдым.

Мысалы, адамның қалыптасып, дамуы кезеңдері жайында айтқанда,

Қалба өңірінде адам баласы 40 мың жыл бұрын өмір сүріпті деген дерек

келтірдім.

Қола дәуірінің қоныстары туралы айтып өткенде, өте ерте кездерде Қалба

мен Нарым жоталарындағы кен орындарынан ғалымдардың есептеуі бойынша

адамдар 1100 тонна қалайы қазып алған деп, табылған құралдардың суреттері

бойынша жұмыс жүргіздім.

XVIII ғасырдың қазақ батырлары тақырыбына тоқталған кезде, тарих

сабағында адамдар өмірдегі шынайы фактілерді пайдалану сабағын өткіздім.

Бұл жерде жазушы Қ.Жұмаділовтің «Қабанбай» романынан «Қызылсу мен

Шардың арасында қыстырылып зорға отырған Керей, Уақ, Матай,

Терістаңбалы, Бура рулары шекара бойында Жоңғар шапқыншылығына ең

алдымен ұшырап, ата қоныстарын амалсыз жау қолына қалдырғандар»

жайында үзінді оқыдық. Оқушыларға Жарма өңірінің батырлары жайында

қосымша зерттеу жүргізіп, мәлімет жинап келуге тапсырдым.

Абай Құнанбаев есімі де Жарма ауданымен байланыстыруға болады.

Өйткені Абайдың әжесі Зере зерттеулер бойынша Жарма ауданын мекендейтін

матай руының қойкел тобынан шыққан деген деректер бар. Осы сабақта

викторина сұрақтарына жауап беру арқылы оқушылардың Абай Құнанбаев

туралы білетіндерін айқындадым.

1920-1930 жылдардағы өнеркәсіптің дамуы тақырыбына байланысты

семинар сабақ өткіздім. Бұнда оқушылар өздігінен дайындалып келіп, ойларын

ортаға салды. Түрксібтің салыну тарихын мұғалім жергілікті материалмен

байланыстырып айтып өтті. Сабақ барысында толықтыру тестін пайдаландым.

Мысалы, Жаңғызтөбе – Түрксібтің шақырымында тұр. Алғашқы паравоз мұнда

162

өтті. Бұл өңір қысы-жазы құм дала болатын. Шығыстағы ең үлкен элеватор іске

қосылды. Стансаның батыс жағынан поселкесі бой көтерді. Оның алғаш

қазығы жазда қағылды. ( керекті сөздер: 1928 жыл, 165-ші, 1954 жылы, жел

үзілмейтін, Солнечный, 1965 жылы.)

«Ұлы Отан» тақырыбын өткен кезде мектеп мұражайындағы жергілікті

жеріміздегі жауынгерлердің орден, медальдары, документтері бойынша жұмыс

жасап, ерліктері жайында мәлімет алып, сол білімдерін оқушылар «Жұлдызды

сәт» ойынында көрсете алды.

Қоғам дамуының тарихында, адамдардың өмірінде мәдениет әрқашан

екпінді роль атқарды. Осы мәселе төңірігінде оқушылармен топпен жұмыс

өткіздім. Әр топ өзінің сұрағын өлке материалымен толықтырып айтты және де

фактілер мен цифрлар келтірді. Мысалы, Жарма өңірінде халық-ағарту ісіне

бөлінетін қаржы әр адамға 16,2 тиыннан келді,1928-1929 оқу жылында ауданда

1-2 сынып көлемінде білім беретін 24 және 4 сынып көлемінде білім беретін бір

ғана қазақ-орыс үлгі-тірек мектебі болғаны, жазушы Әди Шәріпов, жауынгер-

жазушы Әзілхан Нұршайықов есімдері аталып өтті.

50-ші жылдар туралы сөз болғанда, ең алдымен көңілімізге тың туралы

ойлар оралды. Оқушыларға тың игеру туралы айтып, түсінік беріп өттім.Тың

туралы айтқанда көңілімізге екі пікір қатар оралады: ширек ғасырдан аса уақыт

бойы жер-көкке сыйғызбай мадақтаған, бүкілхалықтық ерлік деген ұғым бар,

сондай-ақ өлшеп – пішілмей, асығыс жүргізілген, экономикамызға айтарлықтай

салқынын тигізген саяси шаруашылық науқаны болды деген ұғым бар. Осы

ұғымдар төңірігінде оқушылармен пікірталас өткіздім.

Қорытынды сабақтарда оқушылармен туған өлке туралы мақал-мәтел

сайысын өткізіп, «Туған өлке – тұнған шежіре» тақырыбында тарихи эссе –

шығарма жазуға тапсырдым.

Оқу мен тәрбие егіз ұғым. Сондықтан да өлкеге қатысты қосымша тарихи

деректерді тек қана сабақтарда қолданбай, сабақтан тыс шараларда және де

«Юный краевед» үйірмесіне де пайдаланамын. Бұл үйірмені мұражай жұмысын

жандандыру мақсатында жүргіземін. 7 сынып оқушылары өз өлкеміздің еңбек

ардагерлері туралы, мектеп тарихы, ұстаз ардагерлері туралы т.б. мәліметтер

жинайды. Оқушыларға қосымша тапсырма беріп, нәтижесінде оқушылардың өз

бетінше жұмыс істегенде қызығушылықпен ізденгенін байқадым.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының білім жүйесінің стратегиялық

мақсаты – жүйелі дайындалып, берген білімді, дағдыларды меңгеретін,

бәсекелестік қабілеті мол шығармашылық бағытта жұмыс істей алатын, тың

жаңалықтар ашатын, ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға

қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады. Олай болса

тарих сабақтарында өлкеге қатысты тарихи деректерді үнемі қолданып отыру

керек.

Кемеңгер А.Байтұрсыновтың нақылына құлақ түрсек: «Біздің заманымыз

– өткен заманның баласы, келер заманның атасы. Ата тарихты жинау қажет».

163

Жеке тұлға білімді, саналы, толыққанды азамат болып қалыптасуы үшін

ең алдымен мектептегі берілетін білім мен ілімнің, тәлім–тәрбиенің оның

болашағына тікелей қатыстылығын әрбір ұстаз есте сақтауы қажет.

« Әр ұрпақтың арқалар ауыр жүгі бар » дегендей әрбір Жарма ауданының

азаматы өз өлкесінің құрылу тарихы, географиялық жағдайын, табиғат

ерекшелігін, шаруашылығын, әрбір кезеңнің дәлме-дәл уақыттарын білуге

тиісті. Жас ұрпақтың ұлттық дәстүрге құштарлығын арттыруда үнемі есте

сақтайтын мәселе – туған өлкенің тарихын насихаттайтын тың деректер

жинақтау, хабардар етіп баланың қызығушылығын туғызу арқылы жеке

шығармашылық жұмысқа баулу.

Тарихи өлкетану жұмыстарын ұйымдастыру кезіндегі күтілетін нәтиже:

Оқушының өлке тарихын зерттеуге құлшынысын артып, туған жерге

деген құрмет сезімін ояту.

Өзіндік ой-толғанысын еркін білдіре алатын, нәтижесінде

шығармашылық жұмыстармен айналыса алатын оқушыны тәрбиелеу.

Өзінің шығармашыл тұлға екендігін өзге оқушыларға дәлелдей алатын.

Өзіндік ұстанымы, қағидасы қалыптасады.

Тарихи әдебиеттермен, құжаттармен таныса отырып, өзінің қорытынды

пікірін еркін айта алатын ой-өрісі биік, өзінің теориялық білімін

практикамен ұштастыратын сауатты ұрпақ ретінде қалыптасуы.

Тарихи оқиғаны тарихи-шешендік тілмен еркін жеткізуге дағдысы

жетіледі.

Сонымен қатар тәуелсіздік туын желбіретіп елімізді өркениетке бастар

жолдың бастауы мен патриоты болып қалыптасады деген сенімдемін

Әдебиеттер:

1. Керейбаев Қ. « Қазыналы Қалба ». Алматы, 2003 жыл

2. Ышқалова А. Ауыл тарихы.// Қазақ тарих журналы, 2008 жыл № 4 82

бет.

3. Әпет Қ. Туған өлкеге, өскен ортаға – өмірлік құрмет. // Қазақстан тарихы

журналы, 2007 жыл № 2 74 бет.

4. Қуатова Б. Тарих пәнін оқытуда мектеп мұражайының материалдарын

пайдалану. // Қазақстан тарихы журналы, 2007 жыл №6 74 бет.

5. Аудан тарихына байланысты баспасөз материалдары.

6. Айдарова А. Өлкетану жұмыстарының әсері мол // Қазақстан мектебі,

2006 жыл №6 10-15 бет.

7. Ысқақов Е.С. Мектепте тарихи-өлкетану жұмысын ұйымдастыру //

Қазақстан тарихы, 2006 жыл №8 55-56 бет.

164

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ПРЕПОДАВАНИЯ ЭКОНОМИЧЕСКИХ

ДИСЦИПЛИН

Бурмаганов У.Ж., Тлеубаева З.Д., Байгарина А.Т.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

onerbek.burmaganov@mail.ru

Студенты бывшего СССР изучали марксистко-ленинскую философию,

политэкономию капитализма и социализма и верили своим преподавателям,

верили непогрешимости данного учения, а буржуазные идеи считали

отсталыми.

Современные студенты также с верой относятся к преподаваемым наукам

о рыночной экономике, а к советской политэкономике, которая уже ушла в

историю, относятся, как относились советские студенты к буржуазным

учениям.

У преподавателей экономических дисциплин большая ответственность

перед обучающимися. Каким образом достойно выполнить преподавательский

долг в ознакомлении экономической наукой?

В ходе изучения и преподавания, преподаватель прежде всего сам перед

собой должен ответить на три основных вопроса:

1. Какие есть возможности в преподавании экономической теории?

2. Каким должно быть обучение экономическим дисциплинам для

реализации государственных задач экономики Республики Казахстан?

3. Каким образом можно расширять свой собственный кругозор, чтобы

поспевать за изменениями во времени и наблюдать процессы в пространстве?

Данные вопросы столь обширны, многосложны, дискуссионны, поэтому в

данной статье тема рассмотрена в более узком аспекте - говоря словами

Д.М.Кейнса: «На первый взгляд представляется, что изучение экономики не

требует специальных способностей особенно высокого порядка. Не является ли

экономика, с интеллектуальной точки зрения, очень легким предметом по

сравнению с высшими разделами философии или чистой науки? Тем не менее,

хороший или даже просто компотентный экономист является редкой птицей.

Легкий предмет, в котором очень немногие достигают успеха!». Из этих слов

Д.М.Кейнса отчетливо видно, что экономика вовсе не является легким

предметом. Например, распад Советского Союза самым драматичным образом

доказал, что огромный советский научно-исследователский и

преподавательский потенциал не смог создать сильной советской экономики.

А перестройка экономики только ускорила невыполнение всех

запланированных основных производственных показателей развития народного

хозяйства. Ожидания от перестройки не оправдались. Резюмирую данную

мысль можно сказать, распад Советского Союза помог освободиться от многих

иллюзии и догм и закономерно поднял проблему о необходимости серьезного

отношения к экономике, к экономическому образованию.

165

В современных условиях переходной экономики обьективно создан спрос

к знаниям о рыночной экономике (соответственно к овладению экономическим

профессиям), о предпринимательстве, о бизнесе т.к. экономические трудности

(безработица, инфляция и т.д.) касаются всех и каждого. Иначе говоря, на деле

преодолены многие иллюзии о том, что экономика – это дело легкое, простое и

т.д. Новые проблемы, впервые появившиеся перед бышим советским человеком

- безработица, инфляция - помогли осознать экономическую ответственность

каждого перед самим собой, понять то что в трудное время необходимо

рассчитывать на собственные силы: экономические знания, трудолюбие,

ответственность.

Экономическая теория (экономика свободного предпринимательства)

является философией человеческой жизни и деятельности, энергией

цивилизации и человеческого существования. Как отмечает россииский

исследователь Лапаева М.Г.: «Не только экономисты, но и все люди придают

экономической науке особое значение. Все думают об экономической науке,

отдают они себе в этом отчет или нет. В современных условиях нет ничего

более важного для каждого мыслящего человека, чем экономическая наука. На

карту поставлена собственная судьба каждого и судьба его детей. Все разумные

люди должны изучать экономическую теорию. Экономическая наука имеет

дело с фундаментальными проблемами человечества, она касается каждого и

принадлежит всем».

В современном мире люди интуитивно все больше и больше осознают

ценность экономической науки. Об этом говорят неуменьшающиеся конкурсы

на экономические специальности в университетах. То есть, люди хотят знать

экономическую науку и использовать ее положения для достижения личных

успехов и успехов своей страны. Поэтому перед преподавателями

экономических дисциплин стоит большая ответственность за передачу знаний

об экономике перед теми, кто пришел к ним на занятия. Ему необходимы не

только знания, также у него должна быть способность аналитически

рассуждать, сравнивать, разбираться в причинно-следственных связях.

Так, величайший экономист Д.М. Кейнс отмечал, что реальная экономика

требует от человека, избравшего профессию экономиста, высокого умения

думать: «Настоящий экономист, знаток своего дела, должен быть наделен

разнообразными дарованиями - в определенной степени он должен быть

математиком, историком, государственным деятелем, философом... Он должен

уметь размышлять о частностях в понятиях общего и обращать полет своей

мысли в одинаковой степени к абстрактному и конкретному. Он должен

изучать современность в свете прошлого - ради будущего. Ни одна черта

человеческой натуры или созданных человеком институтов не должна

оставаться за пределами его внимания».

Таким образом, именно этими качествами и должен обладать

преподаватель экономических дисциплин.

Эту мысль хорошо хорошо подчеркивает точка зрения российского

специалста Лапаева М.Г.: «Смотреть на вещи с точки зрения экономиста - это

166

значит систематизировать хорошо известные всем явления с помощью таких

понятий, как спрос, альтернативная стоимость, предельный эффект и

сравнительная выгода. Экономист знает реальный мир не лучше, а в

большинстве случаев хуже инженеров, механиков, технологов, словом, людей

дела. Но экономисты знают, как разные вещи связаны между собой.

Экономическая наука позволяет им лучше понимать то, что они видят, более

последовательно и логично размышлять о широком круге сложных

общественных взаимосвязей».

Резюмируя вышесказанную информацию, можно сказать, что

преподаватель должен давать знания об экономике не как догмы и не как

верную истину в последней инстанции, а как возможность размышлять и

анализировать. То есть, перед ним стоят сложные и ответственные задачи.

Чтобы не случилось с молодым человеком после окончания учебы, как

отмечено в работе американского ученого Э. Димнета «Искусство думать»,

следующее: « ... это стройный умный молодой человек, абсолютно

неподготовленный к жизни, склонный принимать абстрактные идей за

реальность...».

Также это явление отмечал Д.Сорос в своей специально написанной для

советского народа в период перестройки книге «Советская система: к

открытому обществу».

Преподавателю следует помнить, что в экономической теории при

анализе различных групп эмпирических данных особенно важно не смешивать

корреляцию спричинностью. Причинно-следственные связи в экономике

отнюдь не самоочевидны, экономисту следует тщательно подумать, прежде чем

делать вывод, что событие А вызвало событие В. Например, в самом начале

весны лекарь племени совершает в зеленом облачении ритуальный танец вок-

руг своей деревни. А затем, примерно через неделю, деревья и земля

покрываются зеленью. Можем ли мы из этого уверенно заключить, что именно

событие А- шаманство лекаря, вызвало событие В-появление весенней зелени?

Конечно нет! Петух кричит перед рассветом, но это не означает, что петух вы-

звал восход солнца!

В преподавании экономической теории можно предложить

воспользоваться моделью таксономии Блума, где получение новых знаний

заканчивается их анализом и оценкой.

Таким образом, преподавание экономических дисциплин, кроме

достижения всех целей указанных в силлабусах, должно сподвигать студентов

думать, анализировать, делать анализ и оценку, то есть служить достиженю

задаче создания достойного гражданина Республике Казахстан, что выгодно и

государству и самой личности студента.

167

Литература:

1. 1.Макконнелл К.Р.,Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и

политика. В 2т.: Пер. с англ.11-го изд. Т.1. –М.:Республика,1992.

2. Есимжанова С.Р., Абенова Е.А. Методика преподавания экономических

дисциплин: Алматы: Экономика, 2010.

3. 3.Каменецкий В.А., ПатрикеевВ.П. Основы экономической теории: Курс

лекций.-СПб.: 2000.

4. 4.Димнет Э.Искусство думать. –М.: Вече, АСТ, 1966.

5. 5.Раяцкас Р.Л., Плакунов М.К. Экономические догмы и управленческая

реальность.-М.: «Экономика» 1991.

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ

ИННОВАЦИЯЛАР

Дурмекбаева Ш.Н., АхметоваН.П.

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті,

Көкшетау қ.,

durmekbaeva@mail.ru

Өскелең ұрпаққа қазіргі қоғам талабына сай сапалы білім беру және

оларды бәсекеге қабілетті етіп оқыту мен тәрбиелеу педагогика ғылымы

саласында жаңа әдіснамалық негіздегі ғылыми зерттеулерді талап етіп отыр.

Оқыту мазмұны мен әдістері мұндай нәтижеге жетуге кепілдік бермейтінін

күнделікті іс-тәжірибе көрсетіп отыр. Оның шешімінің бірі – оқу-тәрбие

үрдісіне интерактивті әдістерді қалыптастыруға ықпал ететін жаңа

педагогикалық технологияларды ендіру болып табылады.

Білім беруді ақпараттандырудың негізгі міндеттеріне білім беру

жүйелерін ақпараттық және телекоммуникациялық техникалық құралдарымен

қамтамасыз ету, білім беруді ақпараттандыру бойынша практикалық

шараларды анықтап жүзеге асыру және ғылыми-ізденушілік пен жаңа оқу

әдістемелік жұмыстарды жүргізе білу, педагог мамандарды жаңа ақпараттық

технологияларды өз қызметтеріне еркін пайдалана білуге даярлау, жүйелі түрде

біліктіліктерін үнемі көтеріп отыру және т.б. жатады [1:24].

Осыған орай оқытушының алдында студентке білім, білік, дағдыларын

игертіп қана қоймай, жан-жақты, озат, шығармашыл, өз бетімен жұмыс жасай

білетін, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дамыту міндеттері тұр.

Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны

күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін

дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім

беру кеңістігіндегі жаңару оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен

шығармашылығының жемісі. Сондықтан да әрбір білім алушыны қабілетіне

қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа

168

тәрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны

меңгеруге үлкен жағдай жасалуы қажет [2: 13].

Білімнің теориялық саласын қалыптастырушы Г.Тардтың есімімен

байланысты жаңа енгізілімдер түрінде мақсатты бағыттағы өзгерістер заңын

пайдалануды зерттеуді қамтамасыз етуші ретінде инновацияның қалыптасу

кезеңіне қатысты алғашқы еңбектерде «инновация» көп функциялы ұғым

ретінде түсіндіріледі [3: 300].

Педагогикалық инновациялық үрдістер арнайы оқыту құралы ретінде

батыс елдерде ХХ ғасырдың 50 жылдары енгізілсе, КСРО-да ХХ ғасырдың 70

жылдарынан бастап, ал біздің елімізде соңғы жылдары кең көлемде қолданысқа

енді [4: 28].

Инновация өздігінен қалыптаспайды, ол ғылыми ізденістердің, толық

ұжымдардың және жеке оқытушылардың озық педагогикалық тәжірибелерінің

нәтижесі болып табылады [5: 87].

Жаңашылдық немесе инновация адамның кез-келген кәсіби қызметіне

тән, сондықтан да оны үйренуді, оған анализ жасауды және қолданысқа енгізуді

талап етеді [6:29].

Педагогикалық үрдіске қатысты айтар болсақ, инновация

жаңашылдықтың мақсатқа, мазмұнға, әдістер мен тәсілдерге, тәрбиелілікке,

сондай-ақ оқушы мен оқытушы қызметтерінің бірлесіп ұйымдастырылуына

негіз болып табылады[5:87].

Педагогикалық инновация – бұл педагогикалық қызметтегі жаңашылдық,

яғни оның тиімділігін арттыру мақсатындағы мазмұны мен оқыту

технологияларындағы және тәрбиелеудегі өзгерістер [6;29].

Сонымен, инновациялық үрдіс жаңаның мазмұны мен

ұйымдастырылуының дамуы және қалыптасуы болып табылады. Толығымен

алғанда, инновациялық үрдіс деп жаңашылдықтың жоспарлану, жасалу,

меңгерілу, пайдаланылу және таратылу қызметтерінің кешені түсіндіріледі.

Ғылыми әдебиеттерде «жаңалық» және «инновация» түсініктерін ажыратады.

Бұл түсініктердің мағынасын ашу үшін салыстырмалы кесте берілді (1-кесте)

[6:29].

1-кесте- «Жаңалық» және «инновация» түсініктері

Белгілері Жаңалық Инновация

Мақсат-

міндеттерінің көлемі

жеке жүйелік

Методологиялық

қамтамасыз етілуі

осы күнгі теориялар

шеңберінде ғана

осы күнгі теориялар

шеңберінен кең, ауқымды

169

1- кестенің жалғасы

Ғылыми контексті қазіргі түсіндіру мен

түсіну нормаларына

біршама жеңіл енгізіледі

ғылымның қабылданған

нормаларына қарсы

келетіндіктен,

түсінбеушілік, қақтығыс

пен ажырау жағдаяттарын

туғызуы мүмкін.

Қызметтік сипаты

(сапасы)

экспериметтік (жеке

жаңалықтардың

саралануы)

жаңа нәтижеге қол

жеткізудегі барынша

толық талаптану және

бағытталған іздену

Қызметтік сипаты

(саны, мөлшері)

көлемі мен уақыты

бойынша шектеулі

толық, әрі ұзаққа

созылған

Іске асырылуы саралану, басқару жолы

ретінде қолданысқа енгізу

(жоғарыдан немесе

әкімшілікпен келісу

арқылы)

өндіру, баулу (іштен),

сәйкес қызметке

байланысты кеңістік пен

шарттардың

ұйымдастырылуы

Нәтижесі осы күнгі жүйедегі жеке

элементтердің өзгеруі

тәжірибе субъектілерінің

көзқарастарының толық

жаңаруы, жүйе

байланыстарының және

жүйенің өзінің қайта

қалыптасуы

Өзектілігі іс-әрекеттегі

бастамшылық,

ұтымдылық, әдістердің

жаңартылуы, жаңа

әдістерді ойлап табу

іс-әрекеттердің жаңа

бағыттарын ашу, жаңа

технологияларды жасау,

қызмет нәтижесінің жаңа

сапасына қол жеткізу

Салдары бастапқы жүйені

жетілдіру, оның

функционалды

байланысын ұтымды ету

зерттеу мен

пайдаланудың жаңа

парадигмасы немесе жаңа

тәжірибенің пайда болуы

Сонымен, жаңалық – бұл құрал (жаңа әдіс, әдістеме, технология,

бағдарлама және т.б.), ал инновация – бұл осы құралды меңгеру үрдісі.

Инновация – бұл жүйенің бір күйден басқа күйге өтуін тудыратын, өмір сүру

ортасына жаңа тұрақты элементтерді енгізетін, мақсатты түрде бағытталған

өзгеріс [7:5].

Инновациялық үрдістің даму сатыларының бірнеше сипаттамалары бар.

Онда келесі қызметтері атап көрсетілген: өзгерістердегі қажеттіліктерді

анықтау; ақпаратты жинау мен жағдаяттарды талдау; алдын ала талдау немесе

170

жаңашылдықты дербес пайдалану; енгізу туралы шешім қабылдау; жаңалықты

сынамалы қолдану мен қатар оны жеке, дербес енгізу; осы үрдіс барысындағы

күнделікті іс-тәжірибе элементіне айналатын жаңалықты пайдаланудың

ұзақтығы [7:5]. Осы барлық сатылардың жиынтығы жеке бір инновациялық

циклді құрайды.

Инновацияның бірнеше түрлері бар. Олар өз ішінде төмендегідей

жіктеледі [8:8]: пайда болу көзіне байланысты сыртқы (білім беру жүйесінен

тыс) және ішкі (білім беру жүйесінің ішінде жетілдіріледі);пайдалану көлеміне

байланысты жекелеген, аралас;қызметтік мүмкіндіктеріне байланысты;

инновациялық өзгерістер белгілерінің қарқындылығына немесе инновациялық

деңгейіне байланысты: алғашқы, бірінші қатарлы,екінші қатарлы, үшінші

қатарлы, төртінші- жетінші қатарлы инновациялар.

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, инновацияның негізгі

заңнамалық жобасын құрастыруға болады: инновацияның дәрежесі неғұрлым

жоғары болса, соғұрлым инновациялық үрдісті ғылыми-негіздемелік жағынан

басқару талаптары жоғары болады.

Педагогикалық инновациялардың феноменологиясын зерттей отырып,

В.Загвязинский «инновациялық ағын» ұғымын енгізеді. Ол бұл ұғымға

педагогикалық жаңалықтарға деген дұрыс қатынасын білдіретін

оқытушылардың түрлі сипаттағы қызметтері енеді деп көрсетеді. Оның

пікірінше, жаңашыл педагог – жаңа педагогикалық жүйенің авторы, яғни өзара

байланысты идеялар мен тиісті технологиялардың жиынтығының авторы

[9:385].

Мысалы, Э.Раджерс инновацияны былайша түсіндіреді: «Инновация-

нақтылы бір адамға жаңа болып табылатын идея» [10:13].

Болашақ оқытушылардың инновациялық іс-әрекетке даярлығын

қалыптастыру үрдісінің теориялық-әдіснамалық негіздерін Н.Селевко,

Н.Шуркова, В.Беспалько, А. Нұрлыбекова, А.Қалыбекова, Әжібекова,

А.Швайковский және т.б. ғалымдар жан-жақты зерттеген. Олардың еңбегінде

атап көрсетілді:инновациялық іс-әрекеттің құрылымдық бөліктері,

критерийлері мен функциялары анықталған педагогикалық жоғары оқу орнын

бітірушінің концептілік моделі құрылды;болашақ мұғалімнің инновациялық іс-

әрекетке даярлығын қалыптастыру жолдары мен педагогикалық шарттары

теориялық және эксперименттік тұрғыдан анықталған;болашақ мұғалімнің

инновациялық іс-әрекетке даярлығын қалыптастыруды ұйымдастыру

технологиясы теориялық жағынан негізделді және ЖОО-ның оқу-тәрбие

үрдісіне біртұтас әдіс тұрғысынан енгізілді;болашақ мұғалімдердің

инновациялық іс-әрекеттерін мектепте жүзеге асыра алу даярлығын

қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар жүйесі құрылды және тәжірибеге

енгізілді;болашақ мұғалімдерді инновациялық іс-әрекетке дайындау ЖОО-да

оқудың барлық кезеңдерін қамтуы керек, ал бұл үрдістің өзегі педагогикалық

іс-тәжірибе болып табылады [11-14].

В.С.Лазарев пен Б.П. Мартиросян бойынша инновациялық процесс

басқарушылық және педагогикалық жүйедегі өзгерісі болып табылады. Ол оқу

171

орнының тиімділігінің жоғары потенциалы болып саналады. Осыған сүйене

отырып, педагогикалық инновациялардың мынадай белгілерін

анықтады:бағыттылық (инновациялық идеяның жаңашылдығы студенттің

шығармашылық ізденушілігі мен технологиялық шешімдердің түп

нұсқалығына бағытталады);өзектілік (инновация – оқу үрдісінің өзекті

мәселелерін шешеді);құрылымдық біртұтастылық (инновацияның мақсаты –

оның мазмұнымен, ұйымдастырылушылығымен және әдістемелік

қамтылуымен байланысты);тиімділік (инновацияның арқасында оқытушылар

мен студенттердің күш-қуаты және уақыты үнемделеді) [13:19].

Дәстүрлі әдістердің орнын алмастыратын жаңа технологиялардың пайда

болуы оқу үрдісінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік жасайды.

Инновациялық технологиялардың келешек ұрпақтың жан-жақты білім

алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол, еркін дамуына жол ашатын

педагогикалық, психологиялық жағдай жасау үшін де тигізер пайдасы аса мол.

Инновациялық оқыту технологиялары: интерактивті оқыту және

компьютерлік технологиялар болып екіге бөлінеді.

Оқытудың компьютерлік технологиялары – бұл компьютер арқылы

студенттерге ақпараттарды жинақтау, өңдеу, жіберу және сақтауға көмектесетін

процестер [14:355].

Интерактивті оқыту технологиялары тұлғааралық қарым-қатынасқа

негізделе отырып, “жеке тұлғаны дамытуға бағытталатын” қазіргі білім беру

парадигмасын қанағаттандырады. Сонымен бірге, сапалы білім алудың

алғышарттары болып табылатын таным белсенділігі мен ізденіс дербестігін

қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамытады [15:7].

Сондай-ақ, интерактивті құралдарды сабаққа пайдалану дидактикалық

бірнеше мәселелерді шешуге көмектеседі:пән бойынша базалық білімді

меңгеру;алған білімді жүйелеу;өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру;

жалпы оқуға деген ынтасын арттыру;студенттерге оқу материалдарымен

өздігінен жұмыс істегенде әдістемелік көмек беру.

Әдебиеттер:

1. Сәтімбеков Р., Ибраимова Б., Орайханова А. Зертханалық сабақтарда

жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану // Биолог анықтамалығы,

2012. № 2, – Б. 24.

2. Бөрібекова Ф., Кусаинова А.А. Оқытудың инновациялық

технологияларын пайдалану ерекшеліктері // ҚазМУ хабаршысы, 2012. –

№2. – Б. 14.

3. Тард Г. Законы подражания. Академический проект, 2011. – 304 с.

4. Алексеева Л.Н. Инновационныетехнологиикак ресурс эксперимента //

Учитель, 2004. – №3. – С.28.

5. Селевко Г.К. Современныеобразовательныетехнологии:

Учебноепособие. – М.: Народноеобразование, 1998. – С. 87.

6. Пугачёва Н.Б. Источникиинновацииобщеобразовательногоучреждения //

Завуч, 2005. – №3. – С. 29.

172

7. Дебердеева Т.Х. Новыеценностиобразования в

условияхинновационногообщества // Инновации в образовании, 2005. –

№3. – С.5.

8. Загвязинский В.И. Инновационныепроцессы в образовании и

педагогическаянаука // Инновационныепроцессы в образовании:

Сборникнаучныхтрудов. – Тюмень, 1990. – С.8.

9. 3агвязинский В.И. Инновационные процессы в образовании.– Тюмень,

1990.– 390 с.

10. Раджерс Э. Инновация туралы түсінік // Қазақстан мектебі, 2006.–

№4.– Б.14.

11. Қалыбекова А., Аблязимова Н.

Педагогическиеусловияформированиякомпетентностибудущегоучителя

к инновационнойдеятельности // Поиск, 2010. – №1. – С.185-187.

12. Досбенбетова А., Қожамжарова Б. Инновациялық әдістер негізінде

оқыту үрдісін жетілдіру // Қазақстан мектебі, 2011. – №9. –Б.29.

13. Лазарев В.С., Мартиросян Б.П. Педагогическаяинноватика: объект,

предмет и основныепонятия // Педагогика, 2004.– №4.– С. 11-21.

14. Абрамова И.Г. Активные методы обучения в

системевысшегообразования.– М.: Гардарика, 2008. – 368 с.

15. Садыбекова Ж. Оқу-тәрбие үрдісінде ақпараттық -

коммуникациялық технологияны қолдану қажеттілігі // Информатика

негіздері, 2008.– № 4. – Б.7.

СОВРЕМЕННЫЕ ИНФОРМАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В УЧЕБНОМ

ПРОЦЕССЕ

Еламанова А.Б., Кайкенова А.А., Данкина Г.Р.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

bilyalova_alina@mail.ru

Способность людей жить в быстро меняющемся мире в немалой степени

зависит от образования, которое в значительной степени определяется

профессиональной компетентностью учителя и качеством его педагогической

деятельности. В настоящее время в учебном процессе большое значение

отводится использованию современных обучающих технологии с целью

реализации познавательной и творческой активности обучающихся.

Современные технологии предоставляют возможность повысить качество

образования и более эффективно использовать учебное время. Современные

образовательные технологии ориентированы на индивидуализацию,

дистанционность и вариативность образовательного процесса, академическую

мобильность обучаемых, независимо от возраста и уровня образования.

173

Многие специалисты выделяют современный этап развития образования

как переход от традиционных массовых средств информации к новым

информационным технологиям.

К наиболее известным авторам современных обучающих технологий

относятся Дж. Кэрролл, Б. Блум, Д. Брунер, Г. Гейс, В. Коскарелли и др. Теория

и практика осуществления технологических подходов к обучению отражена в

научных трудах П.Я. Гальперина, Н.Ф. Талызиной, Ю.К. Бабанского, П.М.

Эрдниева, В. П. Беспалько, М.В. Кларина и др.

Обучающая технология характеризуется рядом признаков:

– четкая, последовательная педагогическая, дидактическая разработка целей

обучения, воспитания:

– структурирование, упорядочение, уплотнение информации, подлежащей

усвоению;

– комплексное применение дидактических, технических, в том числе и

компьютерных, средств обучения и контроля;

– усиление, насколько это возможно, диагностических функций обучения и

воспитания;

–гарантированность достаточно высокого уровня качества обучения [1: 61].

Компьютерные технологии, на базе которых строятся современные ИКТ,

вносят в обучение принципиально новые элементы и закономерности, не

проявлявшиеся ранее. Эти закономерности были сформулированы Б.Е.

Стариченко в качестве принципов компьютерной дидактики: принципы

информационной гуманности, мультимедийности, метапредметности

информационных технологий [2].

Позднее Б.Е.Стариченко были сформулированы принципы построения

современного образовательного процесса при учете использования ИКТ:

1. Полное усвоение базовой учебной информации заключается в

освоении материала в полном объеме без градаций успешности усвоения –

дихотомическая шкала: освоен – не освоен.

2. Индивидуализация обучения заключается в вариативности форм

представления информации и организации деятельности с информацией;

индивидуальные траектории обучения после освоения базовой части;

расширение диапазона интерактивного общения участников образовательного

процесса; обеспечение индивидуальной учебной и познавательной активности

обучаемых.

3. Временная эффективность обучения. Состоит в минимизации

времени усвоения базового содержания; использование обобщенных приемов

работы с учебной информацией при изложении и обучении; грамотное

использование каналов восприятия в процессе представления учебной

информации (в частности, визуального и аудического: звукового и речевого).

4. Постоянство управления обучением представлена в непрерывности

измерения успешности освоения учебной информации каждым обучаемым;

оперативная обратная связь преподавателя и обучаемых; коррекция

управляющей (сопровождающей) деятельности [3].

174

В настоящее время предметом педагогической технологии в общем виде

представляет собой область знания, которая охватывает сферу практических

взаимодействий преподавателя и обучающихся в любых видах деятельности,

организованных на основе четкого целеполагания, систематизации,

алгоритмизации приемов обучения.

В условиях изменения концепции методики преподавания, создание

новых, современных обучающих технологий является необходимым условием

для повышения мотивации и увеличения интереса, обучающихся к изучаемому

предмету, а также эффективности процесса обучения в целом.

Таким образом, с одной стороны, обучающая технология – это

совокупность методов и средств обработки, представления, изменения и

предъявления учебной информации, с другой - это наука о способах

воздействия преподавателя на студентов в процессе обучения сиспользованием

необходимых технических или информационных средств.

«Широкое применение информационных технологий в высшей школе не

случайно. Это связано, в первую очередь, с непрерывным развитием и

совершенствованием программно-аппаратных средств и необходимых ресурсов

для их внедрения во все сферы деятельности», – отмечает С.А. Осокин [4].

К.Н. Фадеева определяет подготовку студентов к использованию ИКТ как

процесс освоения теории и практики использования ИКТ для осуществления

сбора, обработки, хранения, передачи, продуцирования информации, а также

реализации информационного взаимодействия с целью оптимизации учебного

процесса. В своем исследовании автор предлагает использовать повышение

квалификации преподавательского состава в области ИКТ для достижения

информационного взаимодействия со студентами, создание модульной

структуры содержания подготовки в области ИКТ.

Е.Т. Булгакова отмечает, что готовность к использованию

информационных технологий следует формировать за счет введения

дополнительных специализированных факультативов. При этом она выделяет

следующие показатели, на основании которых она анализировала уровни

информационной культуры студентов:

1) теоретические знания в области функционирования информации в

обществе; 2) практические умения и навыки применения информационных

технологий в учебной деятельности; 3) готовность к использованию

информационных технологий в учебной и профессиональной деятельности; 4)

алгоритмичность мышления; 5) сформированность познавательной мотивации

в области информационных технологий [5].

Большинство педагогических технологии являются информационными,

так как учебный процесс всегда сопровождается обменом информацией между

педагогом и обучаемым. Но в современном понимании информационные

технологии обучения ‒ это педагогическая технология, использующая

специальные способы, программные и технические средства (кино, аудио- и

видеосредства, компьютеры, телекоммуникационные сети) для работы с

информацией.

175

Таким образом, информационные технологии обучения следует понимать

как приложение информационных технологий для создания новых

возможностей передачи знаний (деятельности педагога), восприятия знаний

(деятельности обучаемого), оценки качества обучения и всестороннего

развития личности учащегося в ходе учебно-воспитательного процесса.

Сегодня новым вызовом для традиционной системы образования

становится необходимость закладывать основы цифровой грамотности на всех

уровнях образования, а это требует профессионального развития

преподавателей и учителей.

Понятие «цифровая грамотность» как инструмент информационной

деятельности вышло за рамки умения только использовать компьютер и стало

рассматриваться в ряду понятий, связанных с технологической грамотностью:

компьютерной и ИКТ грамотностью. Цифровая грамотность служит

катализатором развития, потому что содействует самообразованию и

приобретению других важных жизненных навыков гражданина

информационного общества, потребителя электронных услуг.

Цифровая грамотность включает компьютерную грамотность и

специальные технические навыки в области компьютеров, ИКТ грамотность

включает коммуникационную составляющую как набор пользовательских

навыков для использования сервисов и культурных предложений, которые

поддерживаются компьютером и распределяются через Интернет, и

информационную составляющую, которая сосредоточена на ключевых

аспектах общества, основанного на знаниях: способности оптимальным

образом находить, получать, выбирать, обрабатывать, передавать, создавать и

использовать цифровую информацию.

Программа ЮНЕСКО «Информация для всех» (IFAP) на основе

международного опыта сформулировала «индикаторы развития

информационного общества», определяя цифровую грамотность как

важнейший жизненный навык. В мае 2007 г. были утверждены 16 ключевых

индикаторов для мониторинга процесса достижения задач в области

образования в условиях формирования информационного общества [6].

Цифровая грамотность способствует успешному обучению: обучающиеся

легче получают доступ к информации по мере того, как растет объем баз

данных цифровых хранилищ, а это упрощает доступ по сравнению с работой с

традиционными, бумажными ресурсами обучения. Компонентом цифровой

грамотности является и управленческая информация, предоставляемая

обучающимся и используемая ими в частной жизни, когда они вступают в

онлайн сообщества и работают с различными сетями. Наиболее важны

компоненты цифровой грамотности общие для будущих пользователей

компьютера и профессионалов в области ИКТ – доступ, управление, оценка,

интеграция, создание и коммуникационный обмен информацией в

индивидуальной или коллективной работе в сети, поддержка компьютерных

технологий, веб-среда для обучения, работы и досуга.

176

Инновационные педагогические технологии взаимосвязаны, и составляют

определенную дидактическую систему, направленную на воспитание таких

ценностей как открытость, честность, доброжелательность, сопереживание,

взаимопомощь и обеспечивающую образовательные потребности каждого

студента в соответствии с его индивидуальными особенностями.

Нетрадиционные технологии характеризуются интенсивной подачей

материала, активной позицией и высокой степенью самостоятельности

обучающихся, наличием самоконтроля и самокоррекции, диалогичностью,

проблемностью.

Майкл Фуллан (Michael Fullan) (2001), признанный эксперт в области

реформирования образования, утверждает: «Нет никаких доказательств того,

что технологии являются наиболее удачной отправной точкой для

реформирования всей системы, но они могут существенно ускорить дело, если

мы поставим во главу угла процесс обучения, квалифицированных

мотивированных учителей и учеников» [6: 72].

Основная миссия преподавателя заключается в том, чтобы отобрать

нужное содержание, применить оптимальные методы и средства обучения в

соответствии с программой и поставленными образовательными задачами. При

этом ключевую роль отводится совершенному владению информационными

технологиями. Одна и та же технология может осуществляться разными

преподавателями, но в особенностях ее реализации как раз и проявляется их

педагогическое мастерство.

По-настоящему бесценен педагог, компетентный во многих областях

науки и техники, педагогики и психологии, способный сочетать в себе

гуманность и требовательность, имеющий пылкий и любознательный ум

исследователя, высокую культуру, и, конечно же, любовь к своему предмету и

мастерское овладение его тонкостями.

Литература:

1. Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии/ Беспалько В.П.

М: - 1989.

2. Семенова И.Н., Слепухин А.А. Методика использования

информационно-коммуникационных технологий в учебном процессе. Ч.

2. Методология использования информационных образовательных

технологий : Учебное пособие [Текст] / Под ред. Б.Е. Стариченко / Урал.

гос. пед. ун-т. Екатеринбург, 2013. – 144 с.

3. Стариченко, Б. Е. Принципы построения

информационнотехнологической модели обучения Текст] / Б. Е.

Стариченко // Инновационные технологии в образовательном процессе

высшей школы : материалы IX междунар. науч. конференции. –

Екатеринбург, 2012. – С. 46–51.

4. Осокин, С.А. Формирование готовности студентов факультета

управления автомобильно-дорожного института к использованию

информационных технологий в профессиональной деятельности [Текст]:

177

автореферат дис. ... кандидата педагогических наук : 13.00.08 / С.А.

Осокин. – Чебоксары, 2008. – 24 с.

5. Булгакова, Е.Т. Подготовка студентов гуманитарных специальностей к

использованию информационных технологий в профессиональной

деятельности [Текст] : автореф. дис. … канд. пед. наук: 13.00.08. /

Е.Т. Булгакова. – Ставрополь, 2005. – 187 с.

6. Информационные и коммуникационные технологии в образовании:

монография / Под.редакцией: Бадарча Дендева – М. : ИИТО ЮНЕСКО,

2013. – 320 стр.

ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ

ЕНДІРУДІҢ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН ШАРТТАРЫ

Ерманова Айгул Боранбаевна

Ешмұрат Расулхан

Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты

Қазір Республика оқу орындары ұсынып отырған көп нұсқалыққа

байланысты өздерінің қалауына сәйкес кез-келген үлгі бойынша қызмет етуіне

мүмкіндік алды. Бұл бағытта білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны,

құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа

технологиялар бар. Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны

әрбір білім алушының жас және жеке дара психологиялық ерекшеліктеріне

орай таңдап, тәжірибеде сынап қараудың маңызы зор.

Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып табылған

оқыту үрдісінің нәтижесін көретін әдіс-тәсілдері, түрлері көбіне жаңашыл,

инновациялық болып табылады.

Қазіргі күні инновация деп көбінесе жаңа технологияларды, әдістер мен

құралдарды жасау және қолдануды айтса, сонымен бірге жаңа идеяларды,

процестерді бірлкте жетілдірудің де жүйесі.Сондықтан оқыту мен тәрбиедегі

жаңа технология инновациялық идеяларды енгізу, жаңарту нысаны болып

табылады [1].

Инновация өзінің даму барысында белгілі бір өмірлік даму сатыларынан

тұрады:

- жаңа идеяның пайда болуы;

- мақсат қоюшылық;

- тарату және жойылу.

Шетел мамандары оқыту технологиясының 3 кезеңі болды дейді.

І кезең: Мұғалім бірде-бір көмекші құрал- жабдықсыз ауызша оқытты.

ІІ кезең: Мұғалім түрлі дидактикалық материлдарды пайдаланды.

ІІІ кезең: Мұғалім техникалық құралдарды қолдана бастады.

Оқыту технологиясы дидактиканың жетістіктерін педагогикалық

практикаға енгізіп таратады. Оқыту технологиясы - қолданбалы дидактика.

178

Педагогикалық технология – дидактика мен педагогиканың практикалық

жалғасы.

Инновациялық технологияның негізі болып саналатын жаңа

педагогикалық технологиялар көптеп саналады:Эрдниевтің ірі блокпен оқыту

технологиясы, М.Монтессори мен В.В.Давыдовтың дамыта оқыту

технологиясы, Шаталовтың ірі блоктік жүйесі және т.б.

Инновациялық технологияларды енгізудің жөні осы деп түрлі

технологиялар мен халықаралық бағдарламаларды сабақта қолдану

көпшілігімізге тән құбылыс болып кетті. Кейбір әріптестеріміз жаңа

технологиялардың философиялық мазмұнын, тұтастығы мен жүйелілігін

меңгеріп алмай, таза еліктеушілікпен сыртқы формасын ғана қолдануда. Кез-

келген педагогикалық технология философиялық негізде қаралады. Міне

сондықтан, бірінші кезекте, білім әлеміне еніп жатқан сан алуан инновациялық

технологияларды реттеу, жүйелеу, сұрыптау, нәтижелерін талдау үшін арнайы

ақпараттық-әдістемелік орталық құрылуы қажет.

Жаңа инновациялық оқыту технологиясы кәсіптік қызметтің ерекше түрі

болып табылады. Инновациялық оқыту технологиясын меңгеру үшін

педагогикалық аса зор тәжірибені жұмылдыру қажет. Бұл өз қызметіне

шығармашылықпен қарайтын, жеке басының белгілі іскерлік қасиеті бар

адамды қажет ететін жұмыс. Шындығында да әрбір педагог жаңа

инновациялық технологияны меңгеру барысында өзін-өзі дамытады және өзін-

өзі қалыптастырады.

Инновациялық процестерді ендіру үш өзара байланысты күштер

анықталады:

- енгізілген технологияның ерекшеліктерімен;

- жаңашылдардың инновациялық әлеуетімен;

- жаңалықты енгізу жолдарымен.

Сондықтан бұл уақыт ағымына байланысты дамиды, бірқалыпты

өзгеріске ұшырайды, жағдайына байланысты тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің

өзара байланысы болып саналады. Ағылшын ғалымдарының пайымдауынша,

жаңалық көзі арнайы қолданған деректерде, дамушы идеяларда, кітаптарда,

педагогтардың, білімді көтеру ұйымдастырушыларда т.с.с. «Әр жоғары

сатыдағы мұғалім әрдайым жаңалықты бастаушы ретінде іс-әрекет жасауы

тиіс», - дейді.

В.А. Сластенин, Л.С. Подымова инновациялық іс-әрекетті

шығармашылық пен кәсіпшіліктің сәйкестілік тұрғысынан қарастырады.

Педагог инновациялық технологияны меңгеру мақсатында іс-әрекет

жасауы тиіс. Оның құрылымы:

1. Жалпы және кәсіби мәдениет

2. Педагогикалық бағдарлылық

3. Моральдық қасиеттер

4. Диалектикалық қасиеттер

5. Ерік қасиеттері

6. Сөйлеу қабілеттері

179

7. Ұйымдастырушылық

8. Коммуникативтік

9. Педагогикалық елестету

(Ф.Н. Гоноблин, В.А. Кан Калик, А.А. Бодалев, С.В. Кондартьева, Н.В.

Кузин, И.Ф. Исаева, И.М. Шиянова, А.И. Мищенко, В.У. Криллов, М.Р. Львов,

Н.В. Путилин, А.А. Талмачев).

Оқу-тәрбие үрдісіне жаңа педагогикалық технологияларды ендірудің

алғы шарты: оқытушылардың инновациялық іс-әрекетін қалыптастыру болып

табылады. Жаңа педагогикалық технологияны меңгерген әрбір оқытушы өз

сабағын нәтижелі даму жағынан көре алады [2].

Оқытушы алғаш педагогикалық технологияларды оқып үйренеді,

екіншіден, меңгереді, үшіншіден, жаңа педагогикалық технологияларды

тәжірибеде қолданады, төртіншіден, оны дамытып, нәтижесін тексереді.

Жаңа технологияны қолдану төмендегідей кезеңдер арқылы жүзеге

асырылады:

1 кезең – оқып үйрену;

2 кезең – меңгеру;

3 кезең - өмірге ендіру;

4 кезең – дамыту.

Педагог инновациялық технологияны меңгеру мақсатында іс-әрекет

жасайды, ол инновациялық іс-әрекет деп аталады.

Инновациялық іс-әрекет - педагогикалық еңбектің өнімділігін сапалы

өзгертетін оқыту мен тәрбиелеудің жаңа үлгілері мен әдістерін құру үлгісі.

Педагогикалық технологияларды енгізуде оқытушы іс-әрекетінің маңызы

зор. «Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру

оқытушының интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және

де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі

дамытып, оқу-тәрбие процесін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі», – деп

көрсетеді С.В.Селевко [3].

ХХІ ғасырда болашақ мамандарды даярлау, олардың кәсіби бейімделуін

қалыптастыру мәселелері – кезек күттірмейтін өзекті қоғам талабы. Сондықтан

біз болашақ педагог маманның жаңа педагогикалық инновациялық

технологияларды қолдануға даярлығын қалыптастырудың құрылымдық-

мазмұндық моделін жасадық. Болашақ мамандардың жаңа инновациялық

педагогикалық технологияларды қолдануға даярлықты қалыптастыру мына

көрсеткіштерді қамтиды: [4].

Мотивациялық өлшемдерінетанымдыққызығуды қалыптастыру бейнесі

жатады. Оған болашақ мамандарды қалыптастыру, құндылық қарым-қатынас,

болашақ маманның өзінің кәсіби шеберлігін дамытуға талпынуы, болашақ

мамандығын ерекше жақсы көруі, ұрпақ тәрбиесінде ұстаздың жетекші орнын

сезінуі, кәсіби жеке біліктілік деңгейін көтеруге бағыттылығы, инновациялық

іс-әрекетке ұмтылыу әрекеттері кіреді.

Мазмұндық өлшемдерінеболашақ маманның жалпы мәдениеттілік

дайындығы мен пәндік әдіснамалық дайындығының деңгейі, мамандығы

180

бойынша білімі, педагогикалық біртұтас білім жүйесі, біртұтас педагогикалық

үрдістің заңдылықтары, мен қозғаушы күштерінің жалпы теориялық білім

негіздерімен қарулануы кіреді. Оған біртұтас педагогикалық үрдістің

теориялық негіздерін және жеке тұлға териясының ғылыми негіздерін меңгеруі,

педагогикалық іс-әрекет теориясының негіздерін білуі, білім алушылардың

барлық мүмкіндіктерін пайдаланғанда инновациялық іс-әрекеттің көбіне

нәтижелі болатындығын сезіне алуы жатады.

Бейімділік өлшемдеріне болашақ маманның барлық жағдайға бейімделе

алу қабілеті жатады: бейімділік жағдаятына бағдарлана алуы, микроорта

өзгерістеріне сай қолайлы инновациялық педагогикалық технологияларды

таңдай алуы. Бейімділік өлшемдері болашақ маманның білімгер мәртебесінен

оқытушы, ұстаз мәртебесіне ауысуының ерекшелігін сезіне білуімен, бейімділік

іс-әрекетті жүзеге асырудың жаңа әдіс-тәсілдерін пайдалана алуларымен

ерекшеленеді.

Танымдық өлшемдері болашақ маманның әлеуметтік кәсіби қоршаған

ортаны жедел тани алуымен, өзін кәсіби жүзеге асырудың нәтижелі әдіс-

тәсілдерн пайдалануымен, инновациялық педагогикалық технологияларға

қызығу танытумен ерекшеленеді. Оған болашақ маманның әлеуметтік кәсіби

қоршаған ортаны біліп тануы, кәсіптік білімін өз әжірибесінде қолдана білуі,

инновациялық педагогикалық технологияларды оқып меңгеруі, үйренуі

жатады.

Іс-әрекеттік өлшемдеріболашақ маманның өзінің кәсіби іс-әрекетінің

мақсаты мен міндетін анықтай алуы және педагогикалық қарым-қатынастық

үрдісті тиімді жүзеге асыра алуымен өлшенеді. Оған болашақ маманның өз

пәнін жете меңгеруі, біртұтас оқу-тәрбие үрдісінің психологиялық,

педагогикалық негіздерін білуі, педагогикалық үрдісті жоспарлап, жүзеге асыра

алуымен өлшенеді.

Технологиялық өлшемдеріоқытудың әдістемелік мақсаттары, оқыту

үрдісі, оның міндеттерін анықтай алуы, оқытудың нәтижесін болжай алуы және

психологиялық-педагогикалық білімдерді меңгерумен анықталады. Оған

болашақ маманның біртұтас оқу-тәрбие үрдісінде сабақты тиімді ұйымдастыра

білуі, оқушылармен ынтымақтастық қарым-қатынасты жүзеге асыра алуы,

біртұтас педагогикалық үрдісті диагностикалай алуы және сабақтың нәтижесі

жоғары болатындай ең тиімді педагогикалық технологияны таңдай алуы қажет.

Шығармашылық өлшемдерінешығармашылық ептілікті, шығармашылық

белсенділікті, болашақ маманның шығармашылық-ізденушілік дамыту кіреді.

Оған болашақ маманның ғылыми-зерртеу жұмыстарына өзіндік талдау жасай

алуы, өз білімін көтеруге, жетілдіруге талпыныстың болуы мен иннновациялық

әдіс-тәсілдерді қолдануға өзіндік (авторлық) жаңалықтар, өзгерістер енгізумен

және жаңалықты шығармашылықпен қолдана алуымен сипатталады[5].

Қорыта келгенде, жаңа инновациялық педагогикалық технологияның

негізгі, басты міндеттері мынадай: Әрбір білім алушының білім алу, даму,

басқа да іс-әрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу; білім мен білігіне

сай келетін бағдар таңдап алатындай дәрежеде тәрбиелеу; өз бетінше жұмыс

181

істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; аналитикалық ойлау қабілетін

дамыту.

Әдебиеттер:

1. Әмір Шарапат. “Педагогикалық инновацияны іске асырудың жолдары”

// Қазақстан мектебі. № 6. 2001 ж.

2. Бейсембаева А. “Оқу-тәрбие үрдісін ізгілендірудің мүмкіндіктері”. //

Қазақстан мектебі. № 4. 2001 ж.

3. Көшімбетова С. “Оқыту тиімділігі – озық технологияларда”. // Қазақстан

мектебі. № 7. 2005 ж.

4. Көшімбетова С. “Оқыту тиімділігі – озық технологияларда”. // Қазақстан

мектебі. № 7. 2005 ж.

5. Б.М. Камзина. “Жаңа инновациялық технологияларды оқу-тәрбие

үрдісіне енгізудің педагогикалық шарттары”.

НОВЫЕ ПОДХОДЫ И НЕТРАДИЦИОННЫЕ ФОРМЫ ОБУЧЕНИЯ

В ПРЕПОДАВАНИИ ИСТОРИИ В ШКОЛЕ

Жапарова К.Г., Абдрахманова С. А.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

abdraxmanova_s@mail.ru

Социально-экономические преобразования в РК сопровождаются

сложными процессами перемен в сознании людей, требуют переосмысления

фундаментальных и универсальных знаний, их реализацию через систему

образования. Учитывая все это, необходимо изменить идеи, принципы и

характер процесса обучения и воспитания. Общество нуждается в творческой

самостоятельной личности, которая не только бы сумела адаптироваться в

новых условиях, но, развиваясь, изменила бы само общество. В Законе РК «Об

образовании» говорится: «Приоритетными задачами системы образования

являются: развитие творческих, духовных и физических возможностей

личности, формирование прочных основ нравственности и здорового образа

жизни, обогащение интеллекта путем создания условий для развития

индивидуальности» [1]. В связи с этим система образования должна развивать

творческие способности учащихся во время учебного процесса и тем самым

способствовать развитию гармонично развитой личности.

Основная цель преподавания истории в школе - развитие личности

ученика на основе знания прошлого и умения ориентироваться в важнейших

достижениях мировой культуры. Развитие личности предполагает, прежде

всего, формирование творческого мышления, способности критически

анализировать прошлое и настоящие, делать собственные выводы на основе

самостоятельного изучения исторических источников. История должна ставить

учеников перед проблемами нравственного выбора, честно показывая

182

сложность и неоднозначность моральных оценок исторических событий.

Ученик получает право на субъективность и пристрастность, на обоснование

своих решений нравственных проблем истории. Необходимо воспитать

историзм - умение понимать и оценивать события прошлого в их взаимосвязях,

уникальных для каждого отдельного исторического момента, осознавать

постоянную изменчивость мира и общества в их целостности, процесс

возникновения, развития и исчезновения общественных явлений.

Важная цель уроков истории - способствовать социализации

вступающего в жизнь человека, т.е. самоопределению его как личности,

пониманию им своего места в обществе, своих исторических корней [2]. Задача

истории - воспитать гражданина страны, активного, принципиального в

отстаивании своих позиций, способного к участию в демократическом

самоуправлении, чувствующего ответственность за судьбы страны, патриота

родной культуры. Подлинный патриотизм немыслим без интернационализма -

поэтому подробное знакомство с историей разных народов и культур,

понимание постоянного характера взаимодействия и взаимообогащения разных

культур, их тесной связи друг с другом входит неотъемлемой частью в задачи

исторического образования. Ученик должен понимать, что его народ-это часть

мировой цивилизации. Ориентация исторического образования в школе на

развитие личности ученика предполагает отказ от подхода к истории как к

застывшей схеме, в которой массы людей повинуются жестким

социологическим законам и фатально движутся по пути прогресса к заведомо

определенной цели. Предметом истории как науки является человек в

бесконечной системе поколений, поэтому гуманизация истории означает ее

«очеловечивание». Познание исторических закономерностей, решение

исторических проблем, понимание смысла истории должно идти не путем

отвлеченных абстракций, а от человека и через человека [1].

Формирование исторического мышления, развитие творческих

познавательных способностей ребенка возможно только путем восхождения от

простого к сложному. Его следует начинать с образных представлений об

истории на эмоционально-нравственном уровне. Следующая ступень-

приведение знаний в простейшую хронологическую систему, понимание

истории как цепи событий и деяний исторических лиц, в результате которых

меняется мир. На следующем этапе формируется аналитическое мышление,

умение выявлять причинно-следственные связи, определять главные и

второстепенные факторы развития и т.д. При этом особое внимание обращается

на умение пользоваться терминами, характерными для соответствующей эпохи.

На аналитическом уровне возможно уже понимание истории как действий и

борьбы больших групп людей, движимых общими интересами.

Заключительный этап формирования исторического мышления – понимание

истории как единого, целостного процесса, выявление общих и частных

закономерностей, постановка и решение исторических проблем. Важнейшим

условием развития личности должно стать поощрение ребенка к

самостоятельности мышления, уважение его мнения. Учитель обязан

183

доказывать, а не навязывать свои оценки событий и фактов. Необходима

вариативность программ обучения истории, что обеспечивается, во-первых,

наличием разноуровневых программ и индивидуальных планов. Во-вторых,

введением факультативных курсов на средней и старшей ступени обучения. В-

третьих, предложением курсов, одним из которых ученик должен освоить

обязательно по выбору. Историческое мышление следует формировать в

тесном взаимодействии с литературой, философией, искусством, географией

[3]. При этом не только история должна играть роль одного из методов

изучения гуманитарных предметов, но и сами эти предметы могут стать

средством исторического познания. Ведущее место в современном

преподавании истории занимает использование активных форм и методов

обучения, инновации в учебном процессе, новых педтехнологий, организация

самостоятельной познавательной деятельности учащихся, применение

практических и творческих заданий, диспутов и семинаров. В использовании

этих форм непосредственную роль играет учитель. Учитель –

непосредственный творец учебного процесса, создатель неисчислимого

множества конкретных учебных ситуаций, через которые проходит ученик на

протяжении всего периода школьного обучения. Нельзя не согласиться с тем,

что именно от учителя всецело зависит и такой важный аспект успешной

учебно-воспитательной работы, как эмоциональность обучения. Здесь

решающее значение имеет личность учителя, его способность поддерживать

живой темп урока, увлечь каждого; активизировать познавательную и

мыслительную деятельность учащихся на уроках, сформировать у всех

учеников положительное отношение к учению. Поэтому в своей

педагогической деятельности учителю необходимо уделять большое внимание

новым формам и методам обучения: нетрадиционным, нестандартным или

инновационным. Имеется несколько классификаций методов обучения. Среди

педагогов распространена традиционная классификация, отраженная во всех

учебниках дидактики: методы словесные, наглядные, практические и т.д. В

основании этой классификации лежит способ предъявления учебной

информации обучаемым. Если же в основу классификации положить,

например, степень самостоятельности учащегося в приобретении знаний, то

получается другой набор: репродуктивный, частично-поисковый, поисковый,

исследовательский. Такая классификация, как и классификация по уровню

исследовательской деятельности обучающихся, напрямую связанных между

собой, помогает оценить степень их активности по уровню самостоятельности.

Такие формы проведения уроков создают определенный эмоциональный

настрой, обостряют мыслительную деятельность, а главное, развивают интерес

у учащихся к изучению предмета [4]. При нетрадиционном обучении

обязательным является применение занимательного дидактического материала:

кроссвордов, ребусов, головоломок, сканвордов, загадок, логических и

аналитических задач и др., что позволяет привлечь внимание учащихся к уроку,

развить их интерес к предмету и получению знаний. При проведении

нетрадиционных уроков стимулируется поисковая деятельность учащихся.

184

Именно такие уроки заставляют ученика сконцентрировать свое внимание в

индивидуальных, а особенно в коллективно – командных состязаниях,

воспитывают у них ответственность за свою работу в команде, развивает

чувство коллективизма и взаимопомощи, в чем и проявляется активный

воспитательный аспект. Большую роль в развитии познавательной активности,

а особенно творческих способностей учащихся играет внеклассная работа по

предмету. При проведении в школе декады истории проходят исторические

вечера, КВН, «Конкурсы знатоков истории», «Лидер XXI века»,

театрализованные инсценирования исторических событий, викторины «Знаешь

ли ты историю?» и др. С интересом проходят конкурсы на лучший кроссворд,

ребус или сканворд среди учащихся 5-11 классов. Творческие способности

особенно проявляются в конкурсах. Они дают большие возможности учителю

проявить творчество и внедрить на практике разнообразные формы

нетрадиционного обучения.

Таким образом, нетрадиционный подход к учебно-воспитательному

процессу дает большой импульс творческому поиску самого учителя, а так же в

поисково-позновательной деятельности учащихся. В конечном итоге

воспитывает и вырабатывает у учащихся стремление к новым знаниям.

Литература:

1. Закон РК об Образовании от 27 июня 2007 года. Алматы, 2007 г.

2. Каузбаева Е. Исследование и внедрение новых подходов и

нетрадиционных форм обучения в системе преподавания истории в

современной школе. // Журнал. Преподавание История Казахстана в

школе и вузах.

3. Кочетов И.С. Нестандартные уроки история 8-11 классы. Волгоград,

1997.- 78с.

4. Колоскова А.Г. Актуальные вопросы методики обучения истории в

средней школе. Москва, 1984.- 271с.

5. Студеникин М.Т. Современные технологии преподавания истории в

6. школе. М., «Владос». 2007.

7. Асылбекова А.Е. Современный урок. Алматы: Ғылым. 2001.

8. Кукушкин В.С. Педагогические технологии. Москва-Ростов-на-Дону,

9. 2006.

10. Борзова Л.П. Игры на уроках истории. М., 2001.

185

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ

ОБУЧЕНИЯ НА ЗАНЯТИЯХ ПО ИСТОРИИ.

Жусупова Р.К., Идрисов Р.А.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова,

г. Кокшетау

zraushan@inbox.ru

Что значит быть хорошим преподавателем? Уже начиная с 30-х годов ХХ

века изучался этот вопрос. Обучающиеся того времени, по данным

Г.С. Прозорова, включали в портрет хорошего педагога знание предмета и

владение методикой, хорошие взаимоотношения с обучающимися; умение

правильно оценивать знания, дисциплинированность, их внешний вид.

В 40-е годы в педагоге ценили знание предмета, общую эрудицию,

политическую зрелость. Среди черт, характеризующих идеального педагога

обучающихся 60-х годов, описаны следующие: уравновешенность,

гармоничность, авторитет, знание предмета, сильная воля, храбрость,

остроумие, приятная наружность, понимание своих обучающихся, умение

говорить логично и выразительно, требовательность самостоятельности,

любовь к педагогической работе.

В 70-е годы после проведения аналогичного исследования, по данным Ж.

Лендел, портрет хорошего педагога описывался детьми набором следующих

качеств: справедливый, умный, энергичный, требовательный, авторитетный,

хороший организатор, приветливый, любящий детей и свой предмет.

Данные исследования, проведенного Г.И. Михалевской в 1996 г., в

котором обучающимся предлагалось ранжировать качества педагога по степени

их важности для обучающихся, показывают, что первые места ученики отводят

доброте, внимательности, чувству юмора, такту [1: 28]

Образование XXI века приобретает новый, современный облик, меняются

и её обучающиеся. Современные дети модернизированы, шагают в ногу со

временем: они без труда смогли овладеть сотовыми телефонами, Интернетом,

различными компьютерными программами, электронными книгами.

Естественно, что современное образование диктует новые требования к работе

преподавателя. В стремительно меняющемся открытом мире главным

профессиональным качеством, которое педагог должен демонстрировать

обучающейся аудитории, становится умение учиться. Готовность к переменам,

мобильность, способность к нестандартным трудовым действиям,

ответственность и самостоятельность в принятии решений – все эти

характеристики деятельности успешного профессионала в полной мере

относятся и к педагогу. Обретение этих ценных качеств невозможно без

расширения пространства педагогического творчества. Важными чертами

современного педагога являются: постоянное самообразование,

самосовершенствование, самокритичность, эрудиция, целеустремленность и

овладение новыми современными технологиями [1: 30].

186

Социально-экономические и культурные перемены, происходящие в

современном обществе, ставят перед системой образования задачу

сформировать у будущих педагогов компетенции, отвечающие требованиям

времени. Формированию педагогических компетенций способствует

применение интерактивных технологий и методов. Сегодня, мы являемся

свидетелями создания новых подходов к изучению истории Казахстана. В

своём выступлении на заседании межведомственной рабочей группы по

изучению национальной истории Республики Казахстан, государственный

секретарь РК М.Тажин отметил,что: «что Нурсултан Абишевич Назарбаев,

давно и предметно занимающийся вопросами национальной истории,

предложил разработать специальную программу исторических исследований

под названием «Народ в потоке истории». Главные ее цели - создание условий

для качественного скачка исторической науки Казахстана на базе передовой

методологии и методики; расширение горизонтов национальной истории

казахов, формирование нового исторического мировоззрения нации;

осмысление двух десятилетий новейшей истории Казахстана. Эта инициатива

Главы государства появилась не случайно. Будущее невозможно без опоры на

историческое прошлое. В той незримой войне смыслов и ценностей, которая

разыгрывается на планете каждый день, сохранение исторической памяти - это

единственный способ самосохранения вообще» [2].

В этой связи, актуализируются задачи по дальнейшему активному

внедрению в преподавание исторических дисциплин в Казахстане

методических инноваций, в виде интерактивных технологий и методов, а так

же диалоговых средств обучения. Интерактивные методы обучения –это

специальная форма организации познавательной деятельности, когда учебный

процесс протекает таким образом, что практически все студенты оказываются

вовлеченными в процесс познания, они имеют возможность понимать и

рефлектировать по поводу того, что они знают и думают. Совместная

деятельность студентов в процессе познания, освоения учебного материала

означает, что каждый вносит свой индивидуальный вклад, идет обмен

знаниями, идеями, способами деятельности

Интерактивное обучение требует использования специальных форм

организации познавательной деятельности и ставит вполне конкретные и

прогнозируемые цели, например, создание комфортных условий обучения и

включенность обучающихся в учебное взаимодействие, что делает

продуктивным сам процесс обучения. Специфика интерактивных методов

обучения заключается в моделировании содержания всей педагогической

деятельности. На уроках истории следует чаще применять способ

диалогического общения, которое предполагает, что обучающиеся оказывают

друг другу поддержку, таким образом, между педагогом и обучающимися

выстраивается атмосфера сотрудничества и диалога.

Ориентация на новые цели образования - компетенции - требует не

только изменения содержания изучаемых предметов, но и методов и форм

организации образовательного процесса, активизацию деятельности

187

обучающихся в ходе занятия, приближения изучаемых тем к реальной жизни и

поисков путей решения возникающих проблем.

Одним из эффективных методов активации процесса обучения считается

метод проблемного изложения. При таком подходе лекция становится похожей

на диалог, преподавание имитирует исследовательский процесс (выдвигаются

первоначально несколько ключевых постулатов по теме лекции, изложение

выстраивается по принципу самостоятельного анализа и обобщения студентами

учебного материала). Эта методика позволяет заинтересовать студента, вовлечь

его в процесс обучения. Противоречия научного познания раскрываются

посредством постановки проблемы. Учебная проблема и проблемная

ситуация являются основными структурными компонентами проблемного

обучения. Перед началом изучения определенной темы курса ставится перед

студентами проблемный вопрос или дается проблемное задание. Стимулируя

разрешение проблемы, преподаватель снимает противоречия между

имеющимся ее пониманием и требуемыми от студента знаниями.

Эффективность такого метода в том, что отдельные проблемы могут

подниматься самими студентами. Главный успех данного метода в том, что

преподаватель добивается от аудитории «самостоятельного решения»

поставленной проблемы. Организация проблемного обучения представляется

достаточно сложной, требует значительной подготовки лектора. Однако на

начальном этапе использования этого метода его можно внедрять в структуру

готовых ранее разработанных лекций, семинаров как дополнение. Другим

эффективным методом можно назвать метод кейс-стади или метод учебных

конкретных ситуаций (УКС). Центральным понятием метода УКС является

понятие ситуация, т.е. набор переменных, когда выбор какого-либо из них

решающим образом влияет на конечный результат [3: 46].

Согласно теории деятельности Л.С. Выготского, развитие учащегося как

личности определяется процессом обучения [3: 48]. В этой связи, необходимы

новые пути по использованию в учебно-воспитательном процессе современных

технологий. Наиболее эффективным методом, является проектное обучение,

имеющее более высокий потенциал самостоятельности учащихся,

направленный на повышения инициативности познавательной

мотивированности, а так же развитие социальных навыков и интеграции.

Основной принцип метода проектного обучения заключается в

следующем: обучающийся в рамках работы по данной технологии является

субъектом своей деятельности. Метод проектов по своей дидактической

сущности нацелен на формирование способностей, позволяющих эффективно

действовать в реальной жизненной ситуации, применяя навыки, полученные

при использовании данной технологии, обучающийся способен адаптироваться

к изменяющимся условиям, ориентироваться в разнообразных ситуациях.

Метод проектных технологий предполагает получения знаний и навыков

социального опыта. Социализация молодежи позволяет сформировать

Я-концепцию гармонично развитой личности, мировоззрение, а так же навыки

социального взаимодействия с внешним миром.

188

В целом, как подчёркивает В.Гузеев, «проектное обучение поощряет и

усиливает истинное учение со стороны учеников, расширяет сферу

субъективности в процессе самоопределения, творчества и конкретного

участия» [3:51]. Проектная методика позволяет гармонично дополнять

традиционную классно-урочную систему как новая технология обучения, более

тесно связанная с жизнью, практикой, стимулирующая учеников

самостоятельно познавать окружающий мир, самоутверждаться и

самореализовываться в разнообразной учебной и практической деятельности.

Она помогает освоить новые способы деятельности на основе

интегрированного содержания; вывести образование за пределы школы,

используя потенциал информационных ресурсов. Проектные приёмы отвечают

всем современным тенденциям в образовании.

Метод проектов возник ещё в 20-е годы прошлого века в США. Его

называли также методом проблем. Он основывался на идеях прагматической

педагогики американского философа и педагога Джона Дьюи. Его ученик и

последователь В.Килпатрик, определяя суть этого метода, называл его «от

души выполняемый замысел».

Основоположники метода проектов предлагали строить обучение на

активной основе, через целесообразную деятельность учащегося, опираясь на

его личную заинтересованность именно в этом знании для достижения именно

этой цели. Очень важным, даже принципиальным было предложить детям

проблему, взятую из реальной жизни и значимую для них. Для решения такой

проблемы учащемуся будет необходимо применить как уже имеющиеся у него

знания, так и новые знания, которые ему предстоит приобрести

непосредственно в ходе работы [4:57].

В курсе истории метод проектов может использоваться в рамках

программного материала практически на любом занятии. Избираемые темы

должны быть значительными, интересными и усложняться в зависимости от

возраста учащихся. Творческая деятельность в ходе проектной работы

доставляет учащимся истинную радость познания и общения. При выполнении

проектной работы, которая может быть представлена в устной и в письменной

форме, необходимо придерживаться, на мой взгляд, следующих рекомендаций:

Во-первых, поскольку проектная работа даёт возможность

учащимся выражать собственные идеи, важно не слишком явно контролировать

и регламентировать учащихся, желательно поощрять их самостоятельность.

Во-вторых, проектные работы являются главным образом

открытыми, поэтому не может быть чёткого плана их выполнения. В процессе

выполнения проектных заданий можно вводить и некоторый дополнительный

материал.

В-третьих, большинство проектов может выполняться отдельными

учащимися, но проект будет максимально творческим, если он выполняется в

группах. Это ещё раз подчёркивает важность и эффективность учебного

сотрудничества [5:39].

189

Таким образом, метод учебного проекта способствует развитию

самостоятельности учащегося, раскрывает творческий потенциал его личности,

обеспечивает субъектность обучаемого в образовательном процессе, что

позитивным образом влияет на конечный итог обучения.

Метод проектного обучения позволяет реализовывать не только

образовательные задачи, но и воспитательные. Формы проектной деятельности

различные: исследовательские, социальные, сетевые. Использование любой

дает колоссальный эффект не только повышения интереса к истории и

обществознанию, но и формирует навыки, необходимые современному

человеку: коммуникативные, исследовательские, аналитические [6:73]. При

использовании этого метода на занятиях по историческим дисциплинам у

учащихся формируется собственный взгляд на окружающую их реальность,

активная гражданская позиция. В преподавании исторических дисциплин,

педагогами-новаторами широко используется метод лекция-визуализация,

которая предполагает реализацию принципа наглядности. Наглядность не

только способствует восприятию и запоминанию учебного материала, но и

позволяет активизировать умственную деятельность, проникнуть в сущность

изучаемых явлений. Подготовка лекции-визуализации преподавателем состоит

в перекодировании учебной информации темы лекции в визуальную форму

через ТСО, схемы, рисунки, чертежи. Чтение лекции-визуализации сводится к

связному, развернутому комментированию подготовленных визуальных

материалов, раскрывающих тему лекции. Отметим, что лекцию-визуализацию

лучше использовать при введении в новый раздел или тему с целью

формирования, прежде всего, интереса обучающихся.

Таким образом, сама специфика применения интерактивных технологий и

методов в преподавании исторических дисциплин заключается в использовании

преподавателем и обучающимся самых различных источников информации,

позволяющих получить не только определенную сумму знаний, но и

компетентностные навыки и умения в их использовании.

Литература:

1. Имакаев В.Р. Образование и ось времени // Философия образования и

реформа современной школы. – Пермь. 2002.

2. Ломов И.Н. (б.д.). Школьный сектор. Полученоиз school-

sector.relarn.ru/efim/5tomorrow/1998/ras28.html.

3. Пахомова Н.Ю. Учебные проекты: его возможности. //Учитель, -№4,

2000.

4. Бухаркина М.Ю. Разработка учебного проекта. - М., 2003г., - с. 57.

5. Гузеев В.В. «Метод проектов» как частный случай интегративной

технологии обучения. //Директор школы. -1995. - J№6, - С. 39-48.

6. Выготский Л.С. Педагогическая психология. -М., 1991 г.

7. Хуторской А. В. Современные педагогические инновации на

уроке. www.eidos.ru

190

ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Захай Б.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекттік университеті, Көкшетау қ

bibi.z@mail.ru

Қазір Қазақстан қоғамның экономикалық және әлеуметтік жағынан

ілгерілеунің маңызды факторы ретінде білім берудің ұлттық моделін дамыту,

шығармашыл тұлға қалыптастыруды мақсат етіп келеді. Соған орай білім

берудің жаңа жүйесі жасаланып әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт

алған. Білім берудің маңызы өзгеріп, жаңаша көзқарас, жаңаша қарым қатынас

пайда болды.

Жалпыға білім беру моделін әр адамға таңдау бойынша білім беру

моделіне көшіру мәселесі білім беру саласында алдыңғы қатарда. Сондықтан

осы мәселені шешуде ең алдымен оқу үдерісінде жаңа педагогикалық

технологияларды және идеяларды еңгізуді білім беру саласында қажет етілді.

Қазіргі заманда білімінің басты ерекшеліктерінің бірі - қашықтықтан білім

беруді кеңейту.Уақыт пен кеңістікке қарамастан білім беру қажеттіліктерін

икемді, көп қырлы, ашық, қолжетімді, сапалы және тиімді пайдалануды

қамтамасыз ететін жүйені құру маңызды.

Мектепке дейінгі білім беру, бастауыш, негізгі, орта білім беру, кәсіптік

даярлау, техникалық білім беру және жоғары білім беру қызметтеріне

қолжетімділік, сапа және тиімділік, балаларды оқыту мен дамытуға, өмір бойы

оқытуға және олардың білімі мен дағдыларын дамытуға тең құқықты

қамтамасыз ету қашықтықтан оқыту маңызды. Қашықтықтан оқыту

технологиясымен оқу кезінде пәннің электрондық оқу курстарын өз бетімен

оқып-үйрене алады, оқытылатын пәндерде қарастырылған тәжірибелік

тапсырмаларды, бақылау жұмыстарын, рефераттарды, курстық жұмыстарды

және т.б. тапсырмаларды орындайды және оларды электронды түрде мұғалімге

тексеруге жібере алады, пән бойынша тестік сұрақтарға жауап береді және сол

сәтте тест қорытындысын біле алады,орындалған тапсырмаларға мұғалімнің

койған бағалары мен пікірлерін қарай алады пәнді оқып-үйренудің барлық

уақытында мұғалімнен кеңес ала алады.

Қашықтықта оқу адамның білім алуға және ақпарат алуға деген

құқықтарын іске асыратын үздіксіз білім беру жүйесі нысандарының бірі

ретінде мамандардын негізгі қызметін атқара жүріп білімін, біліктілігін

арттыруға мүмкіндік береді.

Үздіксіз білім алу яғни өмір бойы оқыту - шынымен жаңашылдық емес.

Ежелгі философы Платонның белгілі «Мемлекет» еңбегінде адам өміріне ие

белгілі бір кезең үшін қажетті білім ол «өмір бойы өмір сүруге» арналған білім

деген. Сонымен қатар, «Егер сіз оқуды тоқтатсаңыз, сіз 20 жаста болсаңыз да 80

жаста болсаңыз да қартаясыз. Алайда әрқашан үйрене берсеңіз мәңгі жас жігіт

болып қаласыз деп – атақты Генри Форд айтқан.

191

1800 жылдың аяғында сабаққа толық қатыса алмайтындар үшін поштаға

хат жіберу арқылы қашықтан оқыту мүмкіндігіне қол жеткізген. Мектеп

оқушылары қысқа мерзімді дәріс сабақтары қатысу арқылы, курстық жұмыс

және үй тапсырмалары поштамен алмасып, емтихан тапсырды мектепке келіп

тапсырып қашықтықтан оқытуды жүргізіліп келген.

Содан кейін оқытушы мен оқушылардың қарым қатынастарын

жақындату үшін радио,теледидар сияқты әр түрлі технологияларды

пайдаланып келсе ХХ ғасырдың аяғында ақпараттық технология және

интернетті жүйелелерді пайдалану сияқты қашықтықтан оқыту технологиясы

кеңінен қолдана бастады.

Қашықтықтан оқытудың тағы бір қызықты түрі ашық университеттердің

ашылуы мен жұмыс істеуі. Ең алғашқы ашық университет Ұлыбританияда

ашылды. Университет 1969 жылы құрылған. Бұл тамаша университетте 250

мыңнан астам студент бар, 32 мың 25 жастан төмеңгі жаста және 50000

шетелдік студенттер екен. Бұл университетке түсу ашық және қандай да бір

талап етілмейді. 1000-нан астам профессор ішінен бұрынғы премьер-министр

Гордон Браун сияқты атақты адамдар бар және де 2 миллионнан астамы

түлектер кейін дарынды суретшілер, ғалымдар және саясаткерлерге айналды.

Ең бастысы – бұл университет Ұлыбританияда ең сапалы бестікке

кірумен қатар әлемдік университеттер ішінде 50-ші орынды иеленді.

Бүгін Үндістанда Индра Ганди атындағы ашық университеттің

студенттер саны 4 миллионнан асқан және ол мега университеті болып

табылады. Содан басқа Оңтүстік Корей ұлттық ашық университеті,

Малайзияның ашық университеті, Канада Атабассадағы ашық ашық

университеттер табысты жұмыс жасайды.

Оқытудың жаңа технологияны еңгізу, яғни қашықтықтан оқыту принципі білім

беруді ізгілендіру танымдық күшін қалыптастыру және дамыту, білімін

кеңейтуге, тереңдетуге жағдай жасау.

Қашықтан оқыту – өзіңдік артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Артықшылықтары:

1. Оқытушы мен жеке тұлғалары арасында жеке қарым қатынас туралы

түсінік жоқ

2. Студенттер уақытқа ұсталмайды бірақ білімге қол жеткізеді

3. Орналасқан жеріне қарамастан оқи алады

4. Оқыту мазмұны шектеусіз

5. Оқу материалдары инновацияларына қол жеткізе алады

6. Ақпараттық технологиялар құралдарға қол жеткізе алуы

7. Бағалаудың өзектілігі жоғалады

Қашықтан оқытуда оқушыда жақсы техникалық және программалық құралдар

болуы тиіс және байланыстың сапасы жоғары болуы тиіс.Мысалы: кабинеттер

компьютерлермен толық қамтамасыз етілуі, қашықтан оқытуда оқушының

білім сапасын бағалаудың жаңа критерийін жасау, ақпаратты-техникалық

жабдықтау қызметі қашықтан оқытудың программалық, ақпараттық және

192

техникалық құралдарын дайындау,мультимедиялық бағдарламалармен

жабдықталуы керек.

Қашықтық оқуда оқушылар келесі әдістерді үйренеді:

Зерттеу тақырыбының мазмұнын оқыды.

Өз бетімен жұмысты әзірлейді және өңдейді.

Курстың басқа қатысушыларымен әңгімелесуді электронды пошта немесе

сөйлесу бөлмесі арқылы түсініп, сұрақтар қойып, командалық жұмысты,

тапсырмаларды алмасуды, ақпарат алмасуды үйренеді.

Көптеген жағдайдп ақылды оқытушының рөлін электронды педагогтарды

оқушы ретінде қабылдап, оларды алға жетелейді және олардың арасында

ақпарат алмасады.Бұл жаңа оқыту әдісі – e-Learning жаңа мүмкіндіктерді

ұсынады және өзін-өзі үйрету әдістерін, өзін-өзі басқаруды және бірлескен

оқыту дағдыларын талап етеді.

Әдебиеттер:

1. Егоров В.В., Нурмаганбетов С.Б. Технология дистанционного обучения.

— Караганда: Изд-во КарГУ, 2002.

2. Дистанционное обучение: Учеб. пособие /Под ред. Е.С.Полат. — М.:

Владос, 1998.

3. Қашықтықтан білім беруді ұйымдастыру. Негізгі ережелер. ҚРМЖМБС

5. 03.004 — 2006

ЖОО-да ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ӘДІСТЕРІ

Искаков А.Ж., Ашимова И.Д., Бекетова А.М., Джакупова А.Н.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Aimgul.Djakupova@mail.ru

Бүгінгі күні еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы жалпы білім беру

жүйесін және, атап айтқанда, кәсіптік-техникалық білім беру жүйесін

реформалау қажеттілігін анықтады. Бүгін жұмыс берушілер оқушыларды

мемлекет пен қоғаммен теңестіруге қойылатын талаптарды анықтай бастады.

Жоғарғы оқу орнын бітірген түлек дерлік жоғары кәсіптік деңгейде өз

білімдерін және дағдыларына ие болуға ғана емес, білікті бакалавр болуға тиіс.

Оқу үрдісінің барлық қатысушылары бакалаврларды сапалы даярлауға

мүдделі. Бұл үшін инновациялық оқыту технологияларын енгізу қажет.

Экономикалық білім беру әлеуметтік дамудың өзгеруіне тікелей әсер етеді.

Сондықтан экономикалық пәндерді оқыту әдістерін жетілдіру мәселесі өзекті

болып келеді. Оқу әдістемесі оқытудың жоғары теориялық деңгейін, қатаң

ғылыми білімді және айқындылықты қамтамасыз етуге арналған.

Экономикалық пәндердің оқытушыларынан теориялық принциптер негізінде

нарықтық өзгерістердің қайшылықты процестерін талдау үшін интерактивті

193

оқыту әдістерін, тест тапсырмаларын, нақты жағдайларды қолдануды талап

етеді.

Біздің тәжірибемізде дәрістер, тәжірибелік сабақтар, студенттердің өзіндік

жұмысы сияқты дәстүрлі оқыту әдістерімен қатар дәстүрлі емес әдістерді

кеңінен қолдануға тырысамыз. Осы әдістердің мәні студенттердің өз ойларын

білдіруге, проблемалық жағдайларды талдауға және оларды шешудің тиімді

жолдарын табуға көмектесетін диалог түрінде оқу процесін ұйымдастыру

болып табылады. Мұндай әдістер білім деңгейін көтеруге, студенттерді

дамытуға, болашақ кәсіби қызметінде пайдаланатын дағдылар мен қабілеттерге

жетуге мүмкіндік береді.

Осылайша, дәрістер пікірталас, пікір алмасу, сұхбаттасуға студенттерді

тартуға, проблеманы ұжымдық зерттеуге, пікір алмасуға мүмкіндік беретін

лекциялар түрінде өткізіледі. Оқу талқылауларының әдісі күрделі және көлемді

материалды зерттеуде тиімді. Студенттер тобын шағын топтарға бөлуге болады

(әрқайсысы 5-7 адам) және белгілі бір экономикалық жағдайларды қарастыру

үшін ұсынуға болады. Мысалы, жұмыссыздықтың себептері, әлемдегі

экономикалық дағдарыс және т.б. Студенттерге нақты экономикалық

құбылыстардың мәселелерін түсінуге және объективті қорытынды жасауға

мүмкіндік беріледі. Оқу талқылауларының әдісінің артықшылығы тек

материалды біріктіру ғана емес, студенттердің өз тәжірибелерін пайдалану, бір

саладан екіншісіне білімін пайдалану қабілеті, сонымен қатар коммуникативтік

дағдыларды дамыту, командалық рух, тәуелсіз ойлау. Бұл әдіс студенттерге

бастама көтеруге көмектеседі, көптеген идеяларды жасайды.

Келесі әдістердің негізгі тұжырымдамасы- кейс болып табылады. Кейс-

ілеспе фактілермен бірге күрделі жағдайдың сипаттамасы, оны түсіну оны

бөлек бөліктерге бөлуді талап етеді, содан кейін әрбір бөлікті талдау және

толық жағдайды алу үшін қорытындыларды біріктіру. Бұл әдіс белгілі бір

міндеттерді шешуге мүмкіндік береді: нақты жағдайлардың проблемаларын

кешенін оқшаулау, оның құрылымын айқындау және осы жағдайды тудырған

факторларды анықтау; бағалау жүйесін құру, болашақ мемлекетті болжау,

ұсыныстар әзірлеу және жағдайды шешу жөніндегі іс-қимыл бағдарламасы.

Сабақ барысында, бұл әдісті қолдана отырып, кәсіпорында тікелей кездесетін

өндірістік жағдайлар, әр түрлі жағдайлық тапсырмалар қолданылады. Сонымен

қатар, проблеманы шешуде білім алуы қажет білім жинақталған және өзекті

болып табылады, бұл студенттерді білім беру процесінің пассивті

қатысушыларынан белсенді түрде айналдырады. Жағдайларды талдау әдістерін

қолдану студенттердің аналитикалық ойлауды жақсартуға ықпал етеді. Нәтиже

тек білімді ғана емес, кәсіби дағдыларды да білдіреді.

Экономикалық пәндерді оқытуда инновация ретінде жоба әдісі

қолданылады. Инновациялық білім беру жобасының қызметі студенттердің

танымдық қызығушылықтары мен шығармашылық қабілеттерін жеке дамытуға

бағытталған оқу процесін ұйымдастырудың тиімді түрі болып табылады. Бұл

әдіс түрлі шығармашылық жұмыстардың (баяндамалар, шолулар, эсселер,

кәсіби бағдарланған тақырыптар бойынша баяндамалар) презентация

194

технологиясын меңгеруді қамтиды. Жобаның әдісі зерттеуге жатады. Ол

студенттердің танымдық дағдыларын дамытуға, өз білімін өз бетімен

қалыптастыруға, ақпараттық кеңістікте өзін-өзі бағалауға, сыни ойлау мен

шығармашылық қабілеттерін дамытуға негізделген. Жобаның әдісі әрқашан

әртүрлі әдістер мен құралдарды пайдалануды, ал екінші жағынан - ғылымның,

технологияның, шығармашылық салалардың әртүрлі салаларынан білім мен

дағдыларды біріктіруді қамтамасыз ететін белгілі бір мәселені шешуді

қамтиды.

Осы шарттарда студенттер компьютерлік техниканы экономикалық

білімге, ақпаратқа қол жеткізуге, түсіндіруге және өз білімдерін ұйымдастыруға

және осы білімнің басқа студенттерге тәжірибелік жаттығулар кезінде

таныстырылымы ретінде пайдаланған кездегі рөлін атқарады.

Студенттердің жобаларды құруға қатысуы үлкен алдын-ала аналитикалық

және практикалық жұмысты талап етеді, білім деңгейін дамытады, студенттер

мен оқытушы арасындағы ынтымақтастыққа ықпал етеді. Студенттер

презентацияларды пайдалана отырып, «Шаруашылықтың ұйымдастырушылық-

құқықтық формалары», «Негізгі құралдарды қолдануды талдау»,

«Кәсіпорынның еңбек ресурстарын пайдалануды талдау» тақырыптарында

жобаларды дайындайды. Компьютерлік презентациялардың артықшылығы

сабақтың қарқынын арттыру, студенттердің көз алдында қажетті ақпараттың

болуы, сондай-ақ қажет болған жағдайда қажетті материалдарды

жаңатақырыптарды жақсы меңгеруге ықпал ететін сабақтың кез келген

кезеңінде қайтару болып табылады.

Экономикалық пәндерді оқытудағы жалпы инновацияларға әртүрлі

ойындар кіреді: іскери, ұйымдастырушылық, белсенділік, стрессті босату және

инновациялық ойлауды қалыптастыру, іздеу және апробациялау және т.б. Бұл

тәсіл алғаш рет 1940 жылдардың басында американ экономистермен табылған.

Ойын - экономикалық теорияның, экономикалық қатынастардың практикалық

игерудің тәсілі. Ойындардың көмегімен экономикадағыболып жатқан нақты

процестерді модельдеуге болады. Білім беру ойындарының басты

артықшылығы - теориялық білімді іс жүзінде қолдану мүмкіндігі.

Бизнес-ойындарды пайдаланған кезде студенттердің өнімділігі мен

трансформациялық белсенділігі басым. Атап айтқанда, білім беру ойындарында

көп өлшемді және балама шешімдер типтік болып табылады, оның ішіндегі ең

ұтымды таңдау жасалуы керек. Тренингтердегі іскерлік ойындар қазіргі

уақытта кеңінен таралған және негізінен экономика, ұйымдастыру және

басқару, бухгалтерлік есеп, нарықтық жағдайда менеджменттің жаңа

түрлерімен байланысты зерттеулерде қолданылады.

Қазіргі американдық экономистер көркем фильмдер, бейнежазбаларды

пайдалануды тиімді деп санайды. Батыс Техас университетінің оқытушысы

Энн Мэйсидің айтуынша, фильмдер студенттердің назарына және еске

сақтауларын жақсартады, студенттер экономикалық мәселелерге көбірек

қызығушылық танытады, өйткені олар теория мен нақтылық арасындағы

байланысты көреді.

195

Фильмдер проблеманы көрнекі түрде көруге, оны жақсы түсінуге және

белгілі бір мәселені шешуге балама тәсілдерді қалыптастыруға немесе белгілі

бір жағдай бойынша белгілі бір басқару шешімдерін қабылдауға негіз болатын

объективті тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Оқу үрдісінде фильмдерді

қолдану студенттерге сыни ойлау қабілетін көрсету мүмкіндігін береді. Сыни

ойлауды дамыту - оқытудың маңызды аспектісі. Сыни тұрғыдан ойлау - бұл өз

пікірін және пікірлерін қалыптастыруға және сонымен бірге оларды дәлелдеуге

көп көңіл бөлінетін тәсілі.

Экономиканы оқытуда жоғарыда аталған әдістерді қолдану оқытушының

рөлін біршама өзгертеді: ол авторитарлық және білімнің жалғыз көзі болып

қалады және білім беру процесінде студенттердің көшбасшысы және көмекшісі

болады. Студенттер тез өзгеретін әлемде өздерінің қажетті білімін іздестіруге

мүмкіндік алады, сондықтан олар әрбір оқу үрдісіне белсенді қатысушы болуға

және оларға берілген білімге сыни көзқараста болуға мүмкіндік беретін жеке

оқыту стратегиясының маңызды санын талап етеді.

Қорытындылай келе, экономиканы оқытудың инновациялық әдістерінің

тиімділігі айқын екенін атап өтуге болады. Бұл әдістер оқыту деңгейін

жоғарылатуға, студенттерді креативті ойлауға, теорияны практикада қолдануға,

тәуелсіз ойлауды дамытуға, белгілі бір жағдайда оңтайлы шешімдер

қабылдауға үйретуге көмектеседі. Тәжірибе көрсеткендей, кәсіби бағдарланған

оқытудағы инновациялық әдістерді пайдалану жоғары білікті бакалаврларды

дайындаудың алғышарты болып табылады. Белсенді оқытудың әртүрлі

әдістерін және әдістерін қолдану студенттердің оқу, танымдық қызметке

қызығушылығын тудырады, бұл мотивациялық, шығармашылық оқытудың

атмосферасын құруға, сондай-ақ білім беру, тәрбиелеу және дамудың барлық

міндеттерін шешуге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер:

1. Гутников А.Б. Обучение профессиональным навыкам (интерактивные

методики) //Профессиональные навыки юриста: опыт практического

обучения.

2. Кипнис Н. Использование интерактивных методик в преподавании. М.,

Михайлова Л. Деловая игра //Туманова Л., Харитошкин В., Михайлова

Л. Методические рекомендации по организации проблемного обучения.

3. Бухаркина М.Ю. Разработка учебного проекта. - М., 2003г., - с. 57.

4. Ерахтина И.И., Ударцева С.М., Ударцева Т.С. ОБ ЭФФЕКТИВНОСТИ

ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ

ПРИ ПОДГОТОВКЕ БАКАЛАВРОВ В ТЕХНИЧЕСКИХ ВУЗАХ

КАЗАХСТАНА // Международный журнал экспериментального

образования. – 2014. – № 5-1. – С. 136-140;

5. Евстигнеев Е.Н., Викторова Н.Г. Инновации в обучении гуманитарным

и социально-экономическим дисциплинам в вузе // NB: Финансовое

право и управление. — 2012. - № 1.

196

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ИНДИВИДУАЛИЗАЦИИ ПРОЦЕССА

ФОРМИРОВАНИЯ ЯЗЫКОВОЙ КОМПЕТЕНЦИИ СТУДЕНТОВ

СПЕЦИАЛЬНОСТИ «ИНОСТРАННЫЙ ЯЗЫК»

Исмагулова А.Е., Рахметова Ш.С.

Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова,

г.Кокшетау

Ismainagul@mail.ru, Rakhmetova_Shnar@mail.ru

В начале XXI в. перед высшей школой ставятся задачи, связанные с

интеграцией Республики Казахстан в мировое образовательное пространство и

удовлетворением текущих потребностей экономики страны в

квалифицированных кадрах.

Создание оптимальных условий для реализации потенциальных

возможностей каждого студента достигается с помощью индивидуализации

обучения. Соответственно, необходимость повышения качества современного

профессионального образования обусловливает значимость организации

учебного процесса с учетом индивидуальных особенностей студентов [1].

В современной педагогике обозначились новые образовательные

тенденции. Сейчас особое внимание уделяется творческой и развивающей

направленностям основного обучения, технологизации и компьютеризации

учебно-воспитательного процесса [2].

Трансформация парадигмы образования, его гуманизация, влекут засобой

изменение подходов к преподаванию академических дисциплин ввысшей

школе.

Учёт возрастных и индивидуальных особенностей послужил основой для

всё более активного применения в рамках обучения новой личностно -

ориентированной образовательной парадигмы.

Теория и практика индивидуализации обучения разрабатывалась А.В.

Петровским, В.И. Слободчиковым, Г.А. Цукерман, И.С. Якиманской и

другими. Все педагоги - исследователи считают, что при индивидуализации

образования на первый план выходит развитие личности. Таким образом,

осуществление индивидуализации в образовании возможно при соблюдении

следующих условий:

- наличие комфортных и безопасных условий обучения;

- осуществление воспитания саморегулирующего поведения личности;

- формирование и развитие мышления;

- учёт уровня способностей и возможностей каждого студента в процессе

обучения;

- адаптация учебного процесса к особенностям групп студентов.

Индивидуализация обучения предполагает поэтапный характер процесса

обучения: от изучения личности студента через осознание и коррекцию

личности, и основано, в основе своей, на когнитивных аспектах, на понимании

197

того, что личность представляет собой совокупность всех её психических

свойств, которые составляют её индивидуальность [3].

В отличие от других предметов, иностранный язык – это не просто

учебная дисциплина, а целая образовательная отрасль, так как он

являетсясредством усвоения и воспроизведения знаний, полученных в

процессеобучения другим предметам, с одной стороны, и инструментом

познанияреалий жизни стран изучаемого языка, с другой стороны, а также

одним из способов формирования личности. Круг тем, изучаемых на занятиях

поиностранному языку, включает в себя практически все сферы нашей жизни

идеятельности.

Основной процессуальной характеристикой индивидуализации является

учебная ситуация, которая актуализирует, делаетвостребованными личностные

функции обучаемых.Занятия по иностранному языку предоставляют

наилучшие возможностидля реализации индивидуализации, так как она

предполагает наиболее эффективное использование его преимуществ

всравнении с традиционным образованием [4].

Педагогические условия успешной реализации индивидуализации

обучения иностранному языку создаются:

- общим подходом вуза к проблеме изучения иностранного языка;

- преподавателем, овладевшим технологией индивидуализации обучения,

которая предполагает отказ оттрадиционных видов работы и методов обучения.

Для эффективной реализации задач индивидуализации обучения

иностранному языку необходимы следующие условия:

- профессиональные качества преподавателя и его готовность к работе в

личностно-ориентированном режиме;

- создание предпосылок к внедрению демократического стиляобщения;

- преобладание диалогических видов работы;

- ситуативность (моделирование реальных ситуаций);

- создание положительного эмоционального фона на занятиях

поиностранному языку;

- использование ролевых игр;

- привлечение аутентичных материалов для более полного

овладенияязыковыми реалиями в процессе изучения иностранного языка;

- учёт экстра-лингвистических и прагма-лингвистических параметров;

- коммуникативно-деятельностный характер обучения;

- отказ от стандартизации и унификации точек зрения;

- разнообразие обучающих технологий;

- уважение независимости студента, которое выражается в вольном

иравноправном общении;

- гибкий выбор стратегии и формы проведения занятий.

Использование индивидуализации при изучениииностранного языка

требует усилий, как со стороны преподавателя, так и состороны студента.

Такой подход стимулирует студентов к развитию своейличности, поиску путей

к самоутверждению, учит самостоятельно добыватьзнания, развивает

198

потребность в постоянном обновлении и обогащениизнаний, полученных в

вузе [5].

В условиях возрастания необходимости в компетентных специалистах

важно организовать процесс обучения таким образом, чтобы увеличение

объема знаний было, во-первых, пропорционально нарастанию объема

информации (в данном случае языковой) и, во-вторых, творческим, то есть,

позволяющим сделать процесс интересным и направленным на развитие

будущего специалиста и формирования его языковой компетенции.

Исследование поставленной проблемы позволило сформулировать следующие

предложения, которые могут быть положены в основу определения целевой

дидактической функции решения учебно-воспитательных задач, (через

педагогическое общение) для профессиональной подготовки будущих

специалистов в условиях вуза:

- формирование профессиональной направленности будущего специалиста

через приобретение профессиональных знаний, их систематизацию и

актуализацию в практике.

- воспитание языковой компетенции с использованием для своих

дидактических целей как аудиторных, так и внеаудиторных форм работы.

Решение данной задачи позволит сформировать профессионально-

лингвистические значимые качества будущего специалиста, необходимые в его

дальнейшей деятельности, то есть собственные умения, связанные с речевым

поведением - речевым этикетом.

- формирование идейно-патриотической направленности будущего

специалиста, его духовных ценностей и приоритетов. Система задач должна

быть построена таким образом, чтобы в процессе педагогического общения

актуализировалось и развивалось не только мировоззрение будущего

специалиста, но и актуализировались его идейно-политические и толерантные

качества [6].

Реализация теоретической модели индивидуализации обучения на

практике требует соблюдения ряда педагогических условий. К ним относятся:

1) Информированность преподавателя об основных компонентах

способностей к освоению иностранных языков и их динамике у студентов.

Обычно процесс обучения ориентирован на средний уровень обученности и

развития познавательных способностей, в результате чего не каждый

обучающийся может реализовать свои потенциальные возможности. Для

осуществления учебного процесса с учетом тех или иных индивидуальных

особенностей всех студентов преподавателю необходимо получить точное

представление об определенных чертах личности каждого подопечного.

Способности к освоению иностранного языка тесно связаны с вербально-

логическим мышлением, вербальной памятью и фонематическим слухом.

Следовательно, возрастает значимость подбора диагностических методик,

помогающих установить уровень развития данных психических процессов.

2) Осознание обучающимися собственных мотивов изучения иностранного

языка и необходимости систематической работы по совершенствованию

199

способностей к его освоению. Выполнение данного условия является

необходимым для осуществления перехода от учета индивидуальных

особенностей студента преподавателем к саморегуляции каждым обучающимся

своего индивидуального потенциала. При этом важную роль играет умение

адекватно оценивать собственные возможности и достижения. Инструментом

саморефлексии обучающихся служит «портфель студента», построенный на

основе технологии «портфель ученика». Он содержит оценку результатов

проведенных диагностических методик и перечень параметров, по которым

следует осуществлять самостоятельный выбор заданий на практических

занятиях и во внеаудиторное время. В «портфель студента» также

вкладываются выполненные письменные работы, сопровождаемые кратким

комментарием обучающегося относительно собственных успехов или неудач и

корректности отметки, поставленной преподавателем.

3) Осуществление преподавателем целенаправленной и систематической

работы по повышению мотивации студентов к освоению иностранного языка и

развитию у них психических процессов, оказывающих наибольшее влияние на

успешность выполнения данной деятельности. Наличие саморегуляции каждым

обучающимся своего индивидуального потенциала не означает отсутствие

ответственности преподавателя за результат обучения. Планирование и

организация практических занятий должны следовать поставленной цели -

созданию оптимальных условий для реализации потенциальных возможностей

каждого студента.

4) Создание благоприятного психологического климата на практических

занятиях по иностранному языку. Доброжелательная атмосфера способствует

развитию умения вести диалог, полилог, аргументировать собственные

действия, слушать и слышать доводы оппонентов, а также ведет к преодолению

языкового барьера. То есть выполнение данного условия благоприятно

сказывается и на осуществлении студентами самоконтроля, и на развитии

речевых умений.

5) Построение аудиторной и внеаудиторной самостоятельной работы

студентов на вариативной основе. Данное условие подразумевает наличие

возможности самостоятельного аргументированного выбора тех или иных

устных и письменных заданий для их последующего выполнения. Проведение

индивидуальных консультаций помогает обучающимся определить

предпочтительные для них виды работ в плане развития способностей к

освоению иностранных языков. Оценку учебной деятельности студентов

желательно осуществлять на основе рейтинговой формы контроля, дающей

возможность для развития навыков самоконтроля и повышения мотивации к

освоению образовательной программы [7].

Изучение методологических и теоретических проблем развития

Казахстанского и зарубежного высшего педагогического образования, а также

обучения будущих учителей и организации образовательного процесса в

педагогических вузах позволяет утверждать, что индивидуализация способна

привести профессиональную подготовку в соответствие с новыми социальными

200

реалиями и международными стандартами, сделать студента субъектом своего

образования.

Литература:

1. Российская педагогическая энциклопедия: В 2 т. / Под ред. В. В.

Давыдова. М.: Большая Российская энциклопедия, 1993. Т. 1. 608 c.

2. Хуторской А.В. Современная дидактика. Учебное пособие. 2-е издание,

переработанное / А.В. Хуторской. — М.: Высшая школа, 2007. -639с.

3. Самоукина Н. Личностно-ориентированное обучение как актуальный

вопрос современного образования // Практический психолог в школе. №

4, 2007. С. 44-45.

4. Герасименко В.А. Личностное знание и научное творчество. – Минск,

1989. – 208 с.

5. Семиченко В.А. Психологические основы процесса профессиональной

подготовки студентов вуза. – Полтава, 1991. – С. 11-12.

6. Якиманская И.С. Личностно-ориентированное обучение в современной

школе. – М: «Сентябрь», 2000 г. – 96 с.

7. Гордеева Н. Н. Индивидуализация обучения: опыт, реалии, перспективы

// Педагогика. 2002. № 2. 145 c.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ

ТЕХНОЛОГИЙ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ

Исмагулова А.Е., Жукенова А.К., Рыспаева Д.С.

Кокшетауский государственный университет им Ш.Уалиханова,

г.Кокшетау

ismainagul@mail.ru

almazhukenova@rambler.ru

goldensunrise@mail.ru

В современном обществе информационные процессы являются одной из

важнейших составляющих жизнедеятельности человека и социума. Развитие

глобального процесса информатизации общества ведёт к формированию нового

информационного уклада их жизни и профессиональной деятельности.

Информатизация является важнейшим механизмом реформирования

образовательной системы, направленным на повышение качества, доступности

и эффективности образования [1: 3-10].

Использование информационно-коммуникационных технологий в

учебном процессе демонстрирует потенциал, который можно применить для

совершенствования образовательного процесса и не только устранения

пробелов в знаниях и навыках студентов, но и для развития личностных

качеств. Снижение затрат и повышение качества образования достигается за

счёт использования информационно-коммуникационных технологий в

201

следующих областях: получение сведений о том, как и что именно изучают

студенты в режиме реального времени (за счёт большего разнообразия, объёма

и скорости передачи данных); повышение производительности труда педагогов,

так как технологии сокращают время на выставление оценок и проверку

знаний, которое можно использовать для развития компетенций и личностных

качеств в рамках индивидуального подхода; помимо этого, образовательные

технологии используются для развития таких навыков и компетенций XXI века,

как коммуникабельность, креативность, настойчивость и умение работать в

команде [2: 37].

Информационно-коммуникационные технологии позволяют обеспечить

дифференцированный подход к преподаванию, предоставляя возможность

индивидуального обучения с использованием компьютерных технологий с

учётом потребностей каждого студента. Часто такие продукты демонстрируют

высокую эффективность при комбинированном подходе к преподаванию,

который сочетает очное и электронное обучение. Эти программы используются

наряду с очным обучением, освобождая время для углубленного преподавания

материала таких компетенций, как умение решать задачи, креативность и

умение работать в команде [3].

На своих практических и лекционных занятиях на кафедре английского

языка и методики преподавания активно применяются информационно-

коммуникационные технологии, поскольку данные технологии позволяют

более наглядно подать материал, увеличить эмоциональную составляющую,

повысить темп занятия, обеспечить обратную связь, осуществить быстрый

поиск нужной информации. Например, на занятиях по практической фонетике

и грамматике со студентами первых курсов применяется мультимедийная

обучающая программа «Профессор Хиггинс». В программе представлены:

курсы английской фонетики и грамматики, справочник (Theory), образцы

(Examples), продуктивные упражнения (Exercises), проверка (Statistics).

Прослушивая произношение выделенных звуков, фонем, повторяя и записывая

себя, студенты наглядно видят свои ошибки, но процесс тренировки позволяет

исправить их. Студенты интересуются успехами друг друга, стараются не

отставать от других, достигать более высокого результата, что создаёт

здоровую конкурентную среду. На лекционных и практических занятиях, при

презентации нового материала активно применяются медиапроекторы,

поскольку тщательно подобранный видео материал не только вызывает

интерес, студенты воспринимают материал визуально и на слух, что повышает

информативность.

При выполнении практических заданий возможность использования

интернета также очень эффективна – это и онлайн словари и огромный выбор

аутентичного материала в Интернете (электронные версии газетных статей,

публикаций, видео репортажи, документальные фильмы).

Компьютерные программы и ресурсы Интернета являются

продуктивными при выполнении обучающимися самостоятельных творческих

или проектных работ. Например, во время преподавания таких теоретических

202

курсов как «Основы профессиональной деятельности переводчика», «Введение

в языкознание и переводоведение»и др. при использовании проектно-

ориентированной методики средства коммуникации и инструменты для

совместной работы, помогают студентам развивать такие компетенции как

умение работать в команде и навыки коммуникации, взаимное обучение.

Для проверки усвоения знаний и в качестве промежуточного контроля мы

используем тренировочные тесты, они позволяют сократить время на проверку,

предоставляют обучающемуся время на обдумывание, ровно столько, сколько

ему нужно.

Применение информационно-коммуникационных технологий на занятиях

требует от преподавателей умений продуктивно пользоваться всеми

представленными средствами, это – приёмы текстового редактора, поиск

информации, презентационные технологии. У преподавателей возникает

необходимость быть в курсе событий, новшеств в применении информационно-

коммуникационных технологий с точки зрения методики преподавания.

Участие в онлайн конференциях и вебинарах становиться неотъемлемой частью

процесса преподавания и саморазвития педагога. Развитие интернет-ресурсов

для повышения квалификации обогащает репертуар преподавателей новыми

образовательными стратегиями и обучает внедрению этих стратегий в

аудитории [4].

Теперь учащиеся могут создавать и совместно обсуждать тексты для

чтения и задания, рассылать информацию и быть в курсе объявлений

преподавателей через страницы в социальных сетях (Facebook), помимо этого,

они могут комментировать и обсуждать заданную литературу на таких сайтах.

Создание автоматизированной информационной системы Planonus, значительно

облегчает работу преподавателей и обучение студентов. Предусмотренный

«личный кабинет» для каждого преподавателя и студента, позволяет

автоматизировать многие аспекты работ, студенты же могут получить всю

необходимую информацию, а дистанционно обучающимся студентам –

моментально получать доступ к кейсам и контролю знаний.

Таким образом, мы видим, что активное применение информационно-

коммуникационных технологий позволяет развивать у студентов не только

базовые навыки, но и компетенции и личностные качества, позволяет

оптимизировать управление обучением, повысить эффективность и

объективность учебного процесса при значительном экономии времени

преподавателя.

Литература:

1. Ваграменко Я.А. Информационные технологии и модернизация

образования. – Москва: Педагогическая информатика, 2013. – С.3-10.

2. Нелунова Е.Д. Информационные и коммуникационные технологии в

обучении иностранному языку. – Якутск: Владос, 2018. – С.37.

3. Потапова Р.К. Новые информационные технологии. – Санкт-Петербург,

2016.

203

4. Сурхаев М.А. Умения, необходимые преподавателю для работы в

образовательной среде, основанной на средствах ИКТ. – Москва, 2008.

МЕТОДИКА ПРОВЕДЕНИЯ САМОСТОЯТЕЛЬНЫХ ЗАНЯТИЙ ПО

ФИЗИЧЕСКОМУ ВОСПИТАНИЮ СТУДЕНТАМИ ВУЗА

Исмаилова С.И.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

ismailova_si@mail.ru

Здоровье - по определению Всемирной организации здравоохранения –

это состояние полного физического, духовного и социального благополучия, а

не только отсутствие болезней и физических дефектов. Это бесценное

достояние не только каждого человека, но и всего общества, оно является

основным условием и залогом полноценной жизни.

В наше время общественный прогресс и связанное с ним развитие

техники и цивилизации изменили условия нашей жизни, сделав ее значительно

комфортней, вместе с тем это привело к крайнему обеднению двигательной

деятельности человека. Из-за обилия информации и стрессовых ситуаций,

напряженный ритм современной жизни значительно повысил общий уровень

нервного напряжения человека. Характерной чертой нашего времени стало

нарушение функций организма при ограничении двигательной активности и

недостаточном мышечном напряжении, т.е. гиподинамия.

Обучение в высшей школе требует от студентов значительных

интеллектуальных и нервно-эмоциональных напряжений, особенно в период

экзаменационной сессии. Поэтому чередование активной умственной

деятельности с активным отдыхом должна соблюдаться. При соблюдении

четкого режима вырабатывается определенный биологический ритм

функционирования организма, который помогает справляться с

эмоциональными перегрузками и создает условия для повышенной

работоспособности

Программа физического воспитания в вузе согласно учебному плану

включает в себя 4 академических часа, что составляет два занятия в неделю.

Исследования многих ученых, показали, что двигательная нагрузка для

молодых людей в возрасте от 14 до 25 лет должна составлять 8-10 часов в

неделю. Для восполнения оптимального суточного объема движений, важно

находить дополнительные резервы для увеличения двигательного режима. Для

этого необходимо прививать студентам интерес к самостоятельным

регулярным занятиям физическими упражнениями. Формировать мотивации,

которые перейдут в потребность постоянно заниматься физическими

упражнениями. Мотивации нужны в первую очередь для определения выбора

той или иной системы занятий, индивидуального вида спорта.

Выбор количества занятий в неделю зависит в значительной степени от

цели самостоятельных занятий. Для поддержания физического состояния на

достигнутом уровне достаточно заниматься два раза в неделю; для его

204

повышения - не менее трех раз, а для достижения заметных спортивных

результатов - 4-5 раз в неделю и более.

Проведя опрос у студентов нашего вуза, преподаватели выяснили, что в

большинстве случаев,занимаясь спортом больше трех раз в неделю, юноши

стремятся самоутвердиться, развить физические качества, добиться признания.

У девушек в основном присутствует желание иметь красивое телосложение,

исправить недостатки своей фигуры. Анализ показывает, что мотивы для

занятий спортом разные, а все результаты этих занятий приводят к укреплению

здоровья, повышению общей физической подготовленности, развитию

двигательных навыков, воспитанию и самосовершенствованию своих

морально-волевых качеств.

Самостоятельные занятия для студентов представляют собой несколько

форм. Утренняя гигиеническаягимнастика, упражнения в течение учебного

(рабочего) дня, самостоятельные тренировочные занятия в свободное время.

Утренняя гигиеническаягимнастика должнавходить в распорядок дня,и

проводиться утром после сна. Упражнения в утренней гимнастике должны

быть направлены на быстрое пробуждение и подготовку организма к трудовому

дню.

Упражнения в течение учебногодняподдерживают хорошую

работоспособность, предупреждают усталость. Обычно эти простые

общеразвивающиеупражнениявыполняются в перерывах между учебными

занятиями.

Самостоятельные тренировочные занятия можно начинать, выяснив

состояние своего здоровья, и определив уровень физической подготовленности.

Преподаватель и специалисты по физическому воспитанию помогут подобрать

необходимые комплексы упражнений, объем нагрузок, вид спорта. Выбор

видов спорта, систем физических упражнений также проводится для того чтобы

достичь лучшей специальной психофизической подготовленности к избранной

профессии.

Одним их самых доступных самостоятельных занятий, является

оздоровительный бег. Положительные изменения в результате занятий бегом

способствуют укреплению здоровья, повышению сопротивляемости организма,

улучшению работы сердечно-сосудистой и дыхательной систем. Повышается

общая выносливость организма. Нарядус оздоровительным бегом,

выносливость также развиваетсяходьбой на лыжах, плаванием, велоспортом,

катанием на коньках.

Регулярные занятия атлетической гимнастикой шейпингом, аэробикой,

гантельной гимнастикой стали очень популярны среди студентов. Эти

физические занятия направлены на развитие силовой выносливости, силы и

ловкости. Включают в себя комплексы упражнений, которые целенаправленно

воздействуют на недостаточно развитые группы мышц, на коррекцию фигуры.

Очень важной составляющей при выборе вида спорта или программы

физических упражнений является темперамент, психологический настрой и

эмоциональное состояние студента. Так, если он подвижен и легко

205

переключается с одной работы на другую, общителен с окружающими,

эмоционален в спорах, для него предпочтительными будут игровые виды

спорта (баскетбол, волейбол, футбол), или единоборства. Если же он усидчив,

сосредоточен в работе и склонен к деятельности без постоянного переключения

внимания, если способен в течение продолжительного времени выполнять

физически тяжелую работу, значит, ему подойдут занятия циклическими

видами спорта (длительным бегом, лыжным спортом, плаванием, велоспортом).

При самостоятельных занятиях необходимо постоянно наблюдатьза

изменениями своего самочувствия.Самоконтроль – представляет собой

систематические наблюдения человеком за своим здоровьем, физическим

развитием и физической подготовленности. Самочувствие, настроение, сон,

аппетит, частота сердечных сокращений, масса тела, функция кишечно-

желудочного тракта, потоотделение, жизненная емкость легких, сила мышц,

динамика развития двигательных качеств, спортивные результаты - все это

показатели самоконтроля.

С первых дней занятий необходимо вести спортивный дневник. В него

надо регулярно записывать не только краткое содержание и объем

тренировочной нагрузки, но и все данные о своем самочувствии.Самоконтроль

может помочь человеку уберечься от нежелательных отклонений в состоянии

здоровья и в случае наблюдения первых отрицательных симптомов (плохой сон

и аппетит, утомление, боль и т.д.) обратиться к специалистам за консультацией

и помощью. Если после тренировок самочувствие, настроение, аппетит, сон

хорошие и есть желание заниматься дальше, то это показывает, что организм

справляется с нагрузками.

Нужно понимать, что, занимаясь самостоятельно, нагрузки должны

соответствовать функциональным возможностям организма. Составляя план

тренировок желательно включать упражнения для развития всех двигательных

качеств (быстроты, силы, гибкости, выносливости, скоростно-силовых и

координационных качеств). Занятия должны носить оздоровительную,

развивающую и воспитательную направленность. Все тренировочные нагрузки

нужно повышать постепенно, контролируя реакцию организма на них.

Положительным отношением студентов к занятиям физическими

упражнениями является одновременно целью, средством, механизмом и

фактором успешности обучения студентов в области физкультурного

образования, а также выработки личностных качеств, которые студенты могут

применять в дальнейшем в своей профессиональной деятельности и в быту.

206

Литература:

1. Ю. А. Орешкин «К здоровью через физкультуру», Москва «Медицина»

2. 1990 г.

3. Готовцев П.И., Дубровский В.Л. Самоконтроль при занятиях физической

культурой.

4. Синяков А.Ф. Самоконтроль физкультурника.

5. Спортивная медицина: Учеб. для ин-товфиз.культ./ Под ред.

В.Л.Карпмана.-М.: Физкультура и спорт. 1987

ОҚУШЫЛАРДЫ ЕЛЖАНДЫЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ӨЛКЕТАНУЛЫҚ

БІЛІМНІҢ МАҢЫЗЫ

г.ғ.м. аға оқытушы Г.Т. Каненова

г.ғ.м. аға оқытушы А.Б. Ерманова

т.ғ.м. аға оқытушы Р.С. Оразбекова

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты,

Арқалық

Мектеп оқушыларына елжандылық тәрбие беру – біздің мемлекетіміздің

ұзақ мерзімді даму бағыттары шеңберіндегі ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз

ететін ең өзекті мәселелердің бірі. Патриоттық тәрбие берудің рөлін арттыру,

неғұрлым маңызды құралдарына өлкетану, яғни туған өлкенің тарихын, халқы

мен шаруашылығын, оның өткені мен бүгіннің жергілікті қоғамдастық өмірін

жақсарту мақсатында зерделеу болып табылады. Оқушыларға өзінің туған

өлкесі туралы толық, терең мазмұнды білім беруді талап ететін, олардың туған

жеріне және табиғатына деген сүйіспеншілік сезімін, сондай-ақ өз халқының

әдет-ғұрпына деген құрметін қамтитын аймақтық-өлкетану ұстанымында өз

бейнесін табады.

2018 жылдың қыркүйек айынан бастап, бүкіл мектептерде өлкетану

сабағы өтеді. 5-7 сыныптарға арналған оқулық төрт пәнге Қазақстан тарихы,

қазақ әдебиеті, география және музыка пәндеріне қосымша ретінде оқытылады.

Өлкетанудың өзге оқулықтардан ерекшелігі мұнда белгілі бір өлкенің

тарихы, әдебиеті географиясы табиғаты және мәдениеті жан-жақты айтылады.

Оқушылар өздері өмір сүріп жатқан аймақтарының рухани байлығы мен

тарихын қалыптастырған адамдардың үлгі істері жөнінде мол мәлімет алады.

Мектептегі оқу-тәрбие үдерісінде оқушыларға елжандылық тәрбие беруді

қалыптастырудағы аймақтық-өлкетану мәліметтерін пайдаланудың рөлін

арттыру, аймақтық базалық білім берумен байланыстыру, педагогикалық

шарттарын айқындау, аймақтық-өлкетануға тән ерекшеліктерді анықтауымыз

керек [1].

Аймақтық-өлкетану арқылы оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу

проблемасын зерттеу мақсатында орта мектептердің базистік оқу

207

жоспарындағы «Қазақстан тарихы» пәндерінің оқу бағдарламалары мен

оқулықтарына ғылыми бағытта талдау жүргізу нәтижесінде оқушыларға

патриоттық тәрбие берудің жағдайын қарастырса, жалпы білім беретін орта

мектептердің оқу-тәрбие үдерісіндегі маңызды компоненттердің бірі –

патриоттық тәрбие беруді әлі де болса жүйелеп, жетілдіруді қажет етеді.

Тарихи өлкетану барысында, өлкетану мәліметтерін мектептің оқу

бағдарламасына кешенді түрде енгізу, сабақ барысында кіріктіру мүмкіндіктері

мектеп оқушыларының отансүйгіштік қасиеттерін жетілдіруде маңызды рөл

атқарады.

Жалпы білім беретін орта мектептерде патриоттық тәрбие берудің тиімді

әдістерін жетілдіру, жаңа мазмұнда жасалған оқу-әдістемелік құралдар мен

бағдарламалардың қажеттілігі байқалды. Яғни, мектептегі құрайтын «Қазақстан

тарихы», «Адам және қоғам» пәндерінің бүгінгі оқу бағдарламаларында

оқушылардың патриоттық тәрбие негізінде рухани кемелденуіне мән

берілгендігін көреміз [2].

Оқушыларды өлкетану арқылы патриотизмге тәрбиелеуде мектеп

әрқашанда жоғары рөл атқарады. В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда,

«төрт түрлі құрмет: Отанға құрмет, адамға құрмет, кітапқа және туған тілге

құрмет салтанат құрғанда ғана мектеп мәдениеттің нағыз ошағына айналады»

[3].

8 – 9 сыныптағы Қазақстан тарихы мектеп курсы қазақстандық

патриотизмді қалыптастыруда үлкен күш болып табылады. Оқулықта

кіріспеден қосарбеттегі қорытындыға дейін қазақстандық патриотизм идеясы

нақты көрініс табады. Оқулыққа кең ауқымды, жан-жақты отантанушылық,

өлкетанушылық білім жүйесі сыйғызылған. Бұлар патриотизмге тәрбиелеудің

іргетасы болып табылады.Н.Н.Баранскийдің «Отанды сүю үшін, оны жақсы

білу керек» деген кең таралған сөзі бар. Бұл сөздердің астарында қаншама

мәнді мағына жатыр. 8-9 сыныптарға арналған Қазақстан тарихы пәні арқылы

алған оқушылардың білімі өз отаныңның көздеген мақсатын орындауға жол

ашады деп ойлаймын.

Қазақстан тарихы оқулығы сан алуан тақырыптар ұсынады. Тақырыптар

негізінен оқытудың өлкетанушылық принципіне бағытталған. Хабарламалар

мен рефераттар өз облысы (қаласы) және ауданы (ауылы) туралы білімді

кеңейтудің, ауызша және жазбаша жауап беру мәдениетін қалыптастырудың,

кредиттік жүйе жағдайында оқытуға даярлаудың құралдары болып табылады.

Бұл жұмыстар оқушыларды қосымша білім көздерімен – аймақтық-өлкетану

оқулықтарымен және энциклопедиялармен, монографиялармен, жергілікті БАҚ

материалдарымен, облыстық және аудандық газеттермен жұмыс істей білуге

үйрету үшін арналған. Оқушылар тақырыптарға қажетті ақпаратты жылдам

табу, жүйелеу, оларға талдау жасау, толықтыру және баға беру, олардың

негізінде мәтін құрастыру, оны мақсатты жағдайға байланысты өзгерту сияқты

өз бетінше білім алуға қажетті дағдыларды өздеріне қалыптастыруы керек [4].

208

Қазіргі күні мектеп оқушыларында аймақтық-өлкетану мәліметтерін

пайдалану арқылы қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мәселесінің

шешімін табуда мынадай проблемаларға тоқталғанды жөн деп білеміз:

- Жалпы орта білім беретін мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру

материалдарын жүйелі, кешенді енгізу;

- Қазақстанның тарихы пәндерін оқыту барысында аймақтық-өлкетану

мәліметтерін пайдалану арқылы оқушыларды қазақстандық патриотизм

рухында тәрбие беруді жолға қою;

- Оқу-тәрбие үдерісінде патриоттық тәрбие беру мәселесін үздіксіз

жүргізу:

- Педагогикалық үдерісте аймақтық-өлкетану және туған өлке

мәліметтерінің бейнесін тәрбие құралы ретінде пайдалану.

Жалпы білім беретін орта мектептегі Қазақстанның тарихы пәнінің оқу

бағдарламасына енгізілген өлкетану негізіндегі патриоттық тәрбиеге

лайықталған тақырыптар оқушылардың бағдарламалық білім мазмұнын

тереңдетіп, теориялық білімдерін кеңейтіп, қазақстандық патриотизм туралы

түсініктерін қалыптастырып, аймақтық-өлкетану арқылы қазақстандық

патриотизмге тәрбиелеу белсенділігін жетілдіреді. Мысалы: Кенесары

Қасымұлы бастаған көтерілісті өткенде туған өлкемізден яғни Торғайдан

қатысқан туған жерінің азаттығы үшін күрескен батырлардың ерлігін болашақ

ұрпаққа таныстыра отырып, жас ұрпақтарды Отан сүйгіштікке, туған жерінің

тарихын білуге тәрбиелеу.

Ресей патшалығы қазақтың жерін алды, байлығын алды, қазақты өз

жерінен түре қуды, атты, асты, адам қатарына санамады. Қазақ хандығын

жойды, округтерге бөлді, қысқасы ойына не келсе соны істеді. Бұл оқиғалар

тарихтан белгілі. Патшалық Ресейдің осы зорлығы мен қиянатын ХХ ғасырдың

басында Мемлекеттік Думада уақытша өкімет басшысы А.Керенскийдің өзі де

айтқан болатын.Отаршыл елдің бастан асқан осындай озбырлығына қазақ елі де,

оның қаһармандары да төзе алмады. Ресей отаршыларына қарсы азаттық күрес

басталды. Оны 1783-1797 жылдары Сырым Датұлы, 1806-1820 жылы Қаратай

Нұралыұлы, 1826-1838 жылдары Қайыпқали Есімұлы, 1836-1838 жылдары

Исатай Махамбет, олардың ізін ала Жоламан, Есет, Кенесары батырлар

бастаған еді.

Тарихшы Ермұхан Бекмахановтың«Қазақ халқының Кенесары бастаған

азаттық қозғалысы» атты тарихи монографиясына жүгінсек мынадай

мәліметтерді аламыз: «Кенесары әскерінің ішінде қазақтың үш жүзінен аса

беделді, аты жұртқа әйгілі батырлары болады. Шұбыртпалы руынан шыққан

Ағыбай (Орта жүз - Қарқаралы), сүйіндік Жанайдар батыр (Орта жүз -

Баянауыл), қыпшақ (Орта жүз - Торғай) Иман Дулатов (Амангелді батырдың

атасы), табын Жоламан Тіленшиев (Кіші жүз - Сырдария), Дулат Бұғыбай (Ұлы

жүз) (Ұлы жүз - Жетісу), атығай Аңғал батыр (орта жүз – Көкшетау), қыпшнқ

Басығара батыр (Орта жүз -Ақмола), арғын Жеке батыр (Орта жүз), дулаттан

Жәуке, Сұраншы, Байсейіт батырлар сияқты үзеңгілес жолдастары

болды»[5,416 б]

209

Осы азаттық қозғалыста Торғай өңірінен қатысқан батырлар Жәуке

Назарғұлұлы (1822-1904), Иман Дулатұлы, Қошқар Дауұлы (1795-

1874),Тайшығара Байғұлұлы (1826-1915) тарихта алатын орны ерекше.

Жеке жеке ерліктеріне тоқталсақ Жәуке Назарғұлұлы (1822 - 1904). Бұл

танымал тұлға туралы академик Манаш Қозыбаев -«Кенесары

менНаурызбайдың соңынан ергенақ найзалы ерлердің қай-қайсысының аты

датарихқа алтын әріппен қашап жазуға тұрады.Төлек Жәуке батыр сол

қозғалыста бастанаяқ қатысқан Кенесары мен Наурызбайдыңжан серіктерінің

бірі. Ол тарихи тұлға»- деген болатын.

Кенесары қозғалысындағы айтулы батырлардың бірі Төлек Жәуке –

дулығалы дала перзенттерінің ішіндегі бөлек ерекше тұлға.

Торғай топырағынан шыққан батыр бабамыз Жәуке Назарғұлұлы 1822

жылы Қостанай облысы, Амангелді ауданында Сарыторғай кеңшарында.

Ақшығанақ аңшы елді мекенінде дүниеге келген. Орта жүз құрамындағы

Арғын тайпасының Төлек руынан шыққан. Мұсылманша сауатты, жастайынан

өр мінезді, намысқой, дұшпанына қатал боп өскен. Жәуке батыр Ресей

империясының отаршылдық саясаты мен озбырлығына қарсы қазақ ханы

Кенесары Қасымұлының көтерілісіне 1838 жылдан кейін қосылып, соңғы сәтке

дейін қасында болған. [6,52 б]

1838 жылы Жәуке батыр Ресей империясының отаршылдық саясаты мен

озбырлығына қарсы қазақ ханы Кенесары Қасымовтың көтерілісіне қосылып,

Ақмола бекінісін басып алуда ерекше көзге түскен. Жәуке батырдың

басқаруымен әскери сарбаздары бекініске алғашқылардың бірі болып кірген.

Кейіннен Ақтау, Ор бекіністерін басып алған. 1842 жылы Иман мен Жәуке

батырлардың табандылығымен сенімділігі арқасында Кенесары Қасымұлы

Торғай жағалауында қыстап шығады. Кейіннен Кенесары ханның ордасы осы

жерге көшіріледі.

Жәуке батыр Кенесары Қасымұлының сарбаздарының отаршылдармен

қақтығыстарында, Ресей үкіметінің жандайшабы Ахмет Жантөрин отрядына

қарсы 1844 жылғы соғыста Ресей патшасының әскерлерімен бетпе-бет

шайқасып, бірнеше рет күйрете соққы берген. Екатеринск стансасына шабуыл

кезінде ерекше көзге түскен. Халық қамын ойлаған батыр қара қылды қақ

жарған әділдігімен, ақыл-парасатымен де ел құрметіне бөленген.

«Атақты Абылай хан тұсында атамыз Шақшақ Жәнібек батыр халық

арасында, қоғамдық ортада қандай беделді болса, Кенесарының ақ патшаға

қарсы жүргізген он жылдық соғысының тоғыз жылында қан майданда бірге

болған Жәуке батыр да сондай құрметке ие болып, батырлығымен де, ақыл-ой

парасатымен де зор құрметке бөленген.

Досқожа мен Нысанбай жырларында да, әйгілі «Наурызбай-Ханшайым»

дастанында да, берісі Нұрхан Ахметбековтің «Қарға» поэмасында да Жәукенің

ерлік істері айтылмай қалмайды. Атақты тарихшы ғалым Е.Бекмаханов та

өзінің зерттеу еңбектерінде Жәуке есімін құрметпен атайды. Өйткені бар жоғы

16 жасында Кенесары көтерілісіне қосылған Жәуке сонау қырғыз жеріне дейін

барып, бұл тарихи трагедияның тікелей куәгері болған...» [7,36 б]

210

Төлек Жәукенің жаужүректігі, әсіресе, 1844 жылдың шілде айынан сол

жылдың соңына дейінгі жорықтарда айрықша байқалады.

Торғай даласындағы уақыт шіркіннің сан ғасырлық сыр шежіресіне бөгіп

жатқан жерлердің бірі - Өлкейік өзенінің солтүстігінде, Тобылдың төменгі

жағында. Кезінде, Ырғыз бен Торғай елінің қалың жұртының тіршілігінің бір

көзі салынған бұл өзеннің о жақ, бұ жағында Толыбай, Балапан елді мекендері

болған, Кенесарының атышулы шайқастары осы жерлерде - Өлкейік өзені

бастау алатын Жанатай, Толыбай өзендері өңірлерінде өтеді. Бұлай дейтініміз

Кенесарының қолы о шеті Ұлытау мен бұ шеті Мұғалжар тауларының арасын

жалғаған жорық көші осынау аты аталған жерлерді далалық соғыс тактикасы

үшін өте тиімді пайдаланған.

Тумысынан жаужүрек, үнемі ауыздығымен ат суарған Төлек Жәуке

батырдың ерлігі 1844 жылғы шілде айында Ахмет Жантөриннің отрядымен

болған соғыста анық байқалады. Шайқаста қарсы келгеннің оңын оңға, солын

солға түсірген Жәукенің ерен қимылы қолбасшы Кенесарының оған деген

сенімін арттырады. Ақберген ұлдардың ерлігі қашаннан еліне аңыз боп тараған.

Ал аңыз түбі ақиқат.

Еліміздің тәуелсіздігі үшін көк найзасын көлденең ұстап, қас жауына

қасқайып тұрып жан қиған хас батырларымыз Төлек, Жәуке, Бегімбет Иман,

Сары Қошқар, батырлар жайында сыр шерттік. Халық ешқашан да өз

батырларын ұмытпайды. Батыр қашанда батыр болып халық жадында қала

береді. Тек қана сол туған өлкемізден шыққан батырлар есімдерін ардақтап,

мақтан тұтуға болатынын үнемі насихаттап отыруымыз қажет.

Әдебиеттер:

1. 1.Әмірханов А.С «Оқушыларды өлкетану арқылы елжандылыққа

тәрбиелеу» Қазақстан тарихы әдістемелік журналы. Алматы 2011ж

2. 2.А.Қ.Дүйсенбаев. Ұлт мектебіндегі жаратылыстану, гуманитарлық

пәндер бағдарламаларындағы отансүйгіштік тәрбие берудің

мүмкіндіктері //ХХІ ғасырдағы қазақ мектебі: даму болашағы.

Республикалық ғылыми-конференция материалдары. Алматы. 2006

3. 3.В.А.Сухомлинский. Как воспитать настоящего человека. Киев. 1975.

4. 4.В.Усиков. А.Усикова, Г.Зәбенова . Анықтамалыққұрал. Алматы. 2009

ж.

5. 5.Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында: Оқу

құралы.

i. Алматы: Санат, 1994. – 416 бет.

6. 6.Жақан Қосабаев Торғай-дуан // “Айқап” баспасы.- Алматы 1995.- 52

бет.

7. 7.Қасымбаев Ж. Кенесары хан // ?”Қазақстан” баспасы. – Алматы 1993.-

36 бет.

211

ОПЫТ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ В

СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ КАЗАХСТАНА

Канитаева К.П.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова ,г. Кокшетау

Karima_k57@mail.ru

Казахстан один из первых среди постсоветских стран стал участником

Болонского процесса и накопил определенный опыт в развитии своей

образовательной траектории, интеграции образования и науки, в применении

западных программ, технологий и стандартов обучения, а также в создании

научно- исследовательских университетов. С 1998 года у нас появился

бакалавриат, с 2002 года магистратура и с 2008 года докторантура PhD.

Профессорско – преподавательский состав (ППС) и студенты постепенно

освоили образовательные программы западных технологий и перешли на

систему электронного контроля и оценки знаний студентов. Ежегодно

повышается степень мобильности студентов и ППС, активно осваиваем

систему двухдипломного образования и многое другое. Разумеется, все это

инструменты, индикаторы и механизмы функционирования образовательного

процесса, они заслуживают всяческого изучения и что важно- складывается

положительная динамика количественных показателей роста образовательных

параметров, что не всегда соответствует уровню развития этих же параметров.

Исходя из этого, хотелось бы остановиться на следующих вопросах:

1. Каким образом западные технологии обучения повлияли на качество

образования вКазахстане?

2. Насколько был обоснован переход на Болонский процесс?

3. Какие позитивные и негативные результаты мы имеем?

4. На каких принципах должна строиться интеграция образования и

науки?

Отвечая на первый вопрос, касательно влияния западных технологий на

качество образования в Казахстане, хотелось бы начать с того, что

преимущества и недостатки есть в любой системе образования и науки, было

бы не корректно, фетишизируя одну из систем подвергать критике другие. Дело

в том, что все существующие модели образования олицетворяют собой

многообразие духовного мира, качество человеческого разума на разных этапах

его эволюции. Так, советская (Российская) система образования, от которой

практически отказались все страны СНГ включая Россию, став основой

образовательной модели Китая и Южной Кореи, привела к невиданному

прорыву науки и образования в этих странах. Почему так произошло?

Дело в том, что содержание реформ в образовании, как правило,

соответствует уровню социально- экономического развития страны, иначе быть

не может. Советская система образования была конкурентоспособной с

западной, прежде всего, в области фундаментальных наук и должна была

постоянно доказывать свое превосходство. Достаточно длительное время это

212

удавалось. Но ее отличительной чертой являлся принудительный характер

обучения, тогда как западные технологии образования базируются на развитии

самостоятельных инициатив обучающихся и в этом была принципиальная их

разница. Однако ,после распада СССР некоторые страны постсоветского

пространства, оказавшись экономически ослабленными, начали переходить на

западные технологии обучения, которые под силу лишь высокоразвитым

странам, где на науку и образование тратится от 5 до 10% ВВП против 0,8% в

нашей стране. Абсолютные показатели ВВП на душу населения в

постиндустриальных странах в десятки раз превышали и продолжают

превышать аналогичные показатели постсоветских стран. Почему- то не

учитывался тот факт, что кредитная система обучения самая затратная в мире,

ее высокая эффективность обусловлена огромными инвестициями и наличием

их источников. Мало кто из исследователей обратили внимание на то, что

реформа образовательной системы в постсоветских странах, включая

Казахстан, совпала с переходом из одной социально- экономической формации

к другой при сохранении прежнего технологического уклада. Это закономерно

создало немало трудностей в формировании организационной структуры

образования и науки.

Таблица 1. Доля технологических укладов в экономике некоторых стран

Страна

3

техноуклад

4

техноуклад

5

техноуклад

6

техноуклад

США - 20 % 60 % 5 %

Россия 30 % 50 % 10 % -

Казахстан 65 % 34 % 1 % -

Кроме того, возникло несоответствие, возможно и временное, между

задачами реструктуризации экономики и финансированием науки и

образования в условиях дефицита инвестиций, что породило еще более

сложные проблемы. Прежде всего, создались противоречия между

экономическими возможностями страны и научно- техническим процессом,

обуславливающим качество высшего образования. Какое- то время за счет

созданного в СССР научно- образовательного потенциала удавалось решать

определенные задачи, но когда нарушились пропорции между объемами

финансирования и запросами к содержанию образования и научно-

исследовательских работ, то явно, и это закономерно, наметились тенденции

снижения качества обучения и эффективности научно- исследовательских

работ.

Насколько был обоснован переход на Болонский процесс?

Первоначально это решение в Казахстане, а затем и в других странах СНГ

было продиктовано желанием скорее интегрироваться в мировое научно-

образовательное пространство, приравнять дипломы своих вузов к

зарубежным, то есть европейским и американским. Это позволило бы повысить

213

конкурентоспособность наших выпускников на мировом рынке труда и т.д.

Конечно, используя зарубежный опыт, следовало бы не механически

переносить их формы, а изучить возможности адаптации западных технологий

обучения к нашим условиям, важнейшим принципом которых является

формула «Учиться всю жизнь». Ведь наша образовательная система пока еще

обладает относительно высоким интеллектуальным потенциалом,

позволяющим создавать новые, а не имитировать существующие зарубежные

технологии. Однако, перейдя на западные технологии обучения, сказав «а», мы

не сказали «б», хотя этот вопрос является во многом спорным и

дискуссионным. Под «а» мы имеем в виду переход на внешние стандарты

западных технологий обучения – «Рабочие учебные программы», «Учебно-

методические комплексы дисциплин». В то же время недостаточно решены, на

наш взгляд, вопросы повышения качества образовательных учебных программ

(ОУПов) и учебно- методических комплексов дисциплин (УМКД). Они не

редко страдают невысоким уровнем исполнения, и это зависит от объективных

и субъективных факторов, во- первых, от качества стратегий и концепций

развития науки и образования и, во- вторых, от различного профессионального

уровня их составителей. В кредитной технологии это одна из ключевых

проблем, определяющих качество образования и требующая особого внимания

и соответствующих методов решения, к сожалению, на основе

дополнительного и существенного финансирования, поскольку знания в

данном случае становятся товаром. Вместе с тем, кредитная система обучения

возможна при наличии современного лабораторного оборудования и

спецтехники не только для проведения лабораторно- практических занятий, но

и научно- исследовательских работ. Ключевым фактором в подготовке

специалистов выступает наличие мощной базы производственных практик,

включая технопарки и технополисы. При всем этом, качество образования в

высшей школе определяется профессионализмом профессорско-

преподавательского состава и организацией учебного научно-

исследовательского процесса, постоянным ростом их профессионализма.

Повышение уровня квалификации в ряде вузов страны проходит формально и

не на должном научно- методическом уровне, а требования, предъявляемые к

ППС очень высокие, хотя они больше направлены на усиление

административных рычагов управления, а не на раскрытие их творческого

потенциала. Так, в настоящее время, что бы удержаться на соответствующей

планке действующего ученого- профессора или доцента ,помимо монографий и

учебников, необходимо публиковать десятки статей, причем в зарубежных

журналах с высоким импакт- фактором, по нескольку раз в год переделывать

УМКД и другую документацию в соответствии с бесконечно меняющимися

требованиями МОН РК. Также надо руководить научными проектами,

участвовать в работе республиканских и международных конференций,

нередко выезжать в страны дальнего и ближнего зарубежья. И основное- это

работа со студентами, не только учебная, но и воспитательная, а также

членство в различных диссертационных и экспертных советах. То есть ,

214

физическая и психологическая нагрузка на преподавателя начинает превышать

предельно допустимые нормы, что отражается негативно на качестве обучения

студентов. В западных вузах на обучение и науку приходятся 100 % нагрузки

ППС, поскольку студенты выступают активными участниками научно-

исследовательского процесса, без чего повышение качества их знаний

немыслимо. Большое внимание уделяется также воспитанию студентов

высокой культуре поведения, гражданскому законодательству, но этим

занимаются специалисты департамента по воспитанию, не касаясь учебного

процесса. В таком формате работают практически ППС всех европейских

стран с той лишь разницей с нами, что у них, строго дифференцированы

нагрузки, как учебные, так и научно - исследовательские и они избавлены от

ежедневного малопроизводительного, не имеющего никакого отношения к

учебному процессу или научно - исследовательской работе, труда,

занимающего у нас более половины рабочего времени. Следовательно, слабым

местом в учебном и научно- исследовательском процессе становится

организация и планирование учебной и научно- исследовательской работы,

размывание ее граней с воспитательной работой и растворением конкретных

задач в общей массе существующих проблем.

Какие позитивные или негативные результаты мы имеем?

Положительным моментом здесь выступает то, что наши студенты при

прохождении практик и стажировок в европейских университетах не

испытывают особых трудностей в форматах обучения, поскольку знакомы с

требованиями кредитной технологии. Следует также подчеркнуть успехи

наших студентов в овладении английским языком, благодаря созданию

мотивации кредитной технологией не только для изучения языка, но и

проведения научных исследований. Кредитная технология раздвинула

горизонты интересов, самое главное - раскрепостило мышление студентов и

инициирует их на решение конкретных практических задач, и что также

немаловажно – стимулирует их усилия на карьерный рост. Негативными

результатами выступают пока слабые практические навыки в решении

творческих задач, больше они проявляют себя в качестве квалифицированных

показателей зарубежных программ, добросовестных исполнителей, нежели

специалистов интеллектуального труда, наделенных навыками

самостоятельного мышления, в лучшем случае – имитаторами чужих идей.

Конечно, во многом это упущения ППС и отсутствие базы производственных

практик.

Рейтинг не цель, а средство улучшения качества и имиджа вуза для

повышения конкурентоспособности вуза и востребованности выпускников на

рынке труда. Рейтинг вуза должен являться индикатором в системе

менеджмента вуза для выработки управленческих решений, направленных на

совершенствование учебного, научно- исследовательского процессов и

создания условий для эффективной работы преподавателей и научных

215

сотрудников. Проведение ППС научных исследований на мировом уровне

оказывает непосредственное влияние на рейтинг вуза, что требует создания

необходимых условий для научной работы на грани возможного и

невозможного. Разумеется, такая работа не может быть осуществлена без

поддержки МОН РК. Ключевой фигурой в университете при любой ситуации

должна стоять фигура учёного, но не должностного лица из административного

аппарата. Не исключено, что для реализации идей одного учёного могут

работать не только кафедра, факультет, а возможно и весь университет в лице

«научной школы», как это имеет место в Великобритании. Но, при этом

критерием оценки деятельности учёного – инноватора должен являться не его

вклад, который может быть представлен целым рядом формальных

показателей, а конкретный результат, граничащий с научным открытием

исследователя. Большого внимания заслуживает разделение процесса

воспитания и образования на два больших функционально – самостоятельного

блока. В аудиториях, лабораториях, на базах производственных практик и

библиотеках студенты учатся примерно 15-16 часов в сутки, в общежитиях их

воспитывают специалисты, не относящиеся к профессорско-

преподавательскому составу. Это, закономерно, дает больше времени ППС для

повышения качества обучения и занятия научными исследованиями.

Тематика нынешнего Послания Президента Казахстана Нурсултана

Назарбаева «Рост благосостояния казахстанцев: повышение доходов и качества

жизни » вызвала у нашего педагогического коллектива особый интерес к жизни

и большую надежду на улучшение условий жизни. Профессорско –

преподавательский состав Кокшетауского государственного университета им.

Ш.Уалиханова ежегодно разрабатывает план проведения различных

мероприятий по Посланию нашего Президента.

За годы Независимости была проведена в нашей стране большая работа.

Президент предлагает уделить особое внимание развитию въездного и

внутреннего туризма для использования нашего богатого природного и

культурного потенциалов. В рамках новой инициативы «Познай свою землю»

необходимо возродить массовый школьный туризм по регионам страны.К

примеру, по инициативе Казахского географического общества ежегодно

проводятся республиканские молодежные фестивали для школьников и

студентов в разных уголках страны с целью ознакомления с историей,

природой и интересными сакральными объектами. В этом году наши

магистранты специальности «География» приняли самое активное участие в

данном фестивале в Актюбинской области и заняли 1-е место.В рамках

программы «Руханижангыру» наш университет сотрудничает с историко –

краеведческим музеем. Будучи членом научно – методического совета КГУ.

«Акмолинский областной историко – краеведческий музей», приняла активное

участие в работе данного совета. Затем после экскурсии по замечательной

выставке «Сокровища древнего Тараза» члены УМС посетили музей под

открытым небом «Ботай – Бурабай» и экспозиционные залы историко –

краеведческого музея Бурабая. Одним из принципов построения учебных

216

программ по ознакомлению дошкольников с природой, по познанию мира и по

географии является принцип краеведения. Отрадно то, что в школах Казахстана

наши дети более подробно изучат и историю происхождения географических

названий ( топонимика ), и флору, и фауну родного края и туристские

маршруты на уроках краеведения.

Учителя в школах на всех уроках при изучении любой темы должны

научить детей применять теоретические знания на практике, так как связь с

жизнью просто необходима. Не зря наш поэт Олжас Сулейменов утверждает : «

Без глубины прошлого, без вершины будущего – нет настоящего!» .

Литература

1. Послание Президента РК от 5.10.2018 г. Казахстанская правда

2. Информационно-методический журнал. Педагогический диалог. № 3

2017г.

К ПРОБЛЕМЕ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ

МОЛОДЕЖИ В СОВРЕМЕННОМ ОБЩЕСТВЕ

/ПО РЕЗУЛЬТАТАМ СОЦИОЛОГИЧЕСКОГО ИССЛЕДОВАНИЯ/

Капышев А.К., Свинарчук А.И.

Кокшетауский университет им.А.Мырзахметова

ardak.kapyshev@mail.ru

Одной из самых актуальных проблем в процессе модернизации

общественного сознания является вопрос духовно – нравственного воспитания

подрастающего поколения. Учитывая важность выбранной темы нами было

проведено социологическое исследование на базе Кокшетауского университета

им.А.Мырзахметова, цель которого заключалось в изучении формирования

духовно-нравственных ценностей молодых людей. В исследовании

сосредотачивается внимание на одном из них: выявление факторов влияющих

на формирование духовно-нравственных ценностей молодежи.

Проблемой исследования выступил поиск и создание условий для

духовно-нравственного воспитания молодежи. Для решения данной проблемы

требуется не только знание круга интересов молодых людей, но и выявление

доминирующих факторов формирующих духовно-нравственные ценности

молодежи.

Объектом изучения выбраны существующие нравственные ориентиры

молодых людей.

Предметом - влияние факторов на нравственное развитие молодежи.

Метод исследования – опрос, вид опроса – анкетирование.

Круг респондентов представлен студентами Кокшетауского

университета имени Абая Мырзахметова от 17 до 22 лет. Число опрошенных

респондентов – 400 человек.

217

В результате опроса респондентов были получены следующие

статистические данные: При ответе на вопрос «Нуждается ли современная

молодежь в духовно-нравственном воспитании?» получены следующие ответы:

55% - да; 8% - нет; 37% - не ответили. Таким образом, больше половины

респондентов дали положительный ответ (55%), меньшая часть (45%) либо

затруднились, либо отказались от такого рода вмешательства в свое

мироощущение. Высокий уровень отсутствия ответов (из 45% - 37%), в данном

случае, оценивается как «настороженно неприемлющий», что, в конечном

итоге, дает скорее негативную реакцию на вопрос.

Ответы на вопрос «Что, по вашему мнению, более всего влияет на

духовно-нравственное воспитание молодежи?» распределились следующим

образом: 48% - семья; 11% - учебное заведение (школа, вуз); 10% - друзья; 9% -

СМИ (телевидение, радио, интернет); 5 % - религиозные объединения (мечети,

церкви, дома молитв); 5% - молодежные объединения; 4% - художественная

литература; 4% - дали свой вариант ответа – «общество», «личностные качества

человека», «самосознание человека», «всего понемногу»; 4% - не ответили. При

суммировании высказываний респондентов, имеющих близкое по своему

базовому значению соотношение, результата ответов на вопрос выглядит

следующим образом – 35% респондентов выделяют общественные отношения

(от круга друзей до СМИ), 48% - традиционны в этом отношении и выбирают

семью за «месторазвитие» тех принципов, которые управляют их поведением в

будущем. В данном случае интерес вызывает значительно высокий уровень

ответов молодого поколения, не привязанных к исторически близкому для

местного общественного сознания понятию семейных и родовых отношений.

Возможно, пресловутый процесс «глобализации», а также идущий в паре с ним

процесс «вестернизации» все же повлиял на сознание казахстанской молодежи.

Больше, чем это кажется на первый взгляд.

Авторы опроса выделили несколько основных моделей поведения, с

характерными отличительными чертами, предложив их респондентам на выбор

в следующем вопросе: «Выберете образ человека, на которого вы бы хотели

быть похожим?». В результате подсчета эмпирических данных были получены

следующие ответы: 27% - Билл Гейтс;18% - Нурсултан Абишевич Назарбаев;

11% - Мать Тереза; 6% - Алдар Косе (Робин Гуд); 5% - Перис Хилтон; 4% - Аль

Капоне; 7% - не ответили; 22% - выбрали свой вариант ответа, в числе

которых:5% - не хотят ни на кого быть похожими; 6% - хотят быть похожими

на себя;3% - на родителей, маму, папу, бабушку;1% - на А. Эйнштейна; 1% - на

П. Волю; 1% - на Д. Чана;1% - на пророка Мухаммеда;1% - на Б. Марли; 1% -

на А. Джоли, К. Найтли, Д. Лопес, М. Тэйлор; 1% - на М. Касаса, А. Ламберта,

П. Эскобаро, Д. Кармен, Д. Роуз. Ответы респондентов в целом ожидаемы и

легко поддаются анализу. Большую часть (48%) при общем суммировании

выбирают фигуру и популярного человека как ориентир для будущего.

Вариации этого образа представляют собой личностные предпочтения

респондента (от личности создателя крупнейшей компании и Лидера Нации до

популярного ныне молодого актера).

218

При выявлении спектра интересов молодежи, исходя из их зрительских

предпочтений молодым людям был задан вопрос: «Какие телепередачи вы

предпочитаете?» и получены следующие ответы: 17% музыкальные каналы;

15% - « Camedyclub»; 14%- сериалы; 14%- новости; 10%- «Наша правда»; 7%-

спортивные каналы; 6%- «Наша казаша»; 5%- «Фактор страха»; 2%- «шесть

соток»; 1%- « Быстро и вкусно»; 5%- не ответили; 4%- выбрали свой вариант

ответа, а именно- «Каникулы в Мексике», «Давай поженимся», «Битва

экстрасенсов», «Самый умный», «Дом 2», «Животный мир», «Исторические

фильмы», «Аниме», «Универ», «Вузеры», «не смотрю TV». При суммировании

высказываний респондентов, имеющих близкое по своему базовому значению

соотношение, результат ответов на вопрос выглядит следующим образом -

более 60% респондентов смотрит телепередачи развлекательного характера,

спектр разнится от музыкальных каналов до «ток-шоу», в меньшинстве

программы развивающего плана и новостные блоки.

Выясняя общий настрой молодого поколения, их отношение к такому

ярко окрашенному понятию как «насилие», логическим следствием которого

являются «смерть», «убийство», «жестокость», «силовые методы решения

вопросов», молодым людям был задан вопрос: «Как вы относитесь к фильмам и

компьютерным играм, в которых присутствуют элементы насилия?» и

получены следующие ответы: 48% - отрицательно; 19%- безразлично; 15%-

положительно; 18%- не ответили. Почти половина респондентов дали ответ об

отрицательном отношении к подобным сценам (48%) что, конечно, не может не

радовать, учитывая обилие таких сцен и на экране ТВ, и в Интернете, и в

сетевых играх. Однако, меньшая часть (15%) не видят в этом что-либо

отрицательное, еще 19% респондентов либо затруднились, либо вообще

оставили свое мнение при себе (18%). Нет сомнений в том, что колеблющаяся

часть и те, чье мнение вообще не нашло своего отражения в листах опросов,

могут в любой момент встать на сторону и тех, кто «против», и тех, кто «не

против». Подобный результат, по мнению авторов, должен серьезно,

заинтересовать компетентных специалистов в области психологии молодого

поколения.

Перед респондентами был поставлен однозначный выбор, не

предполагающий двойственных ответов. «Духовное или материальное»,-

данный вопрос хорошо моделирует большую часть ситуаций, когда подобный

же выбор лишь в несколько иной интерпретации стоит перед каждым

человеком. На вопрос «Что бы вы выбрали: совесть или деньги?» даны

следующие ответы: 52% - выбрали совесть:13% - ответили деньги; 17% - не

ответили. Однозначное большинство опрошенных (52%) выбирают «духовное»

как первичную необходимость, в то время как 31% видят в «материальном»

источник счастья и успеха. 17% респондентов не сделали для себя

окончательный выбор, по-видимому процесс выстраивания самосознания у

этой группы еще не завершен и в дальнейшем будет определяться.

Практическая значимость проводимого исследования заключалось в

выявлении необходимости введения в систему образования дисциплины

219

«Этика». На вопрос «Как вы думаете, нужно ли ввести в программу обучения

школ и вузов дисциплину «Этика» ответили: 58% - да; 18% - нет; 16% -

затрудняюсь ответить; 8% - не ответили. Однозначное большинство

опрошенных (58%) видят необходимость в изучении основных понятий и

принципов действия этических императивов в социальной среде.

Проведенный опрос позволяет сделать следующий анализ духовно-

нравственного воспитания молодежи. Как показывают результаты опроса

большое влияние на формирование личности молодых людей имеют СМИ,

интернет формирующаяся медиа-реальность.

Наиболее настораживающим ответом на проведенный опрос оказался

катастрофически близкий уровень компромисса между совестью и деньгами.

Это неудивительно, если принимать во внимание и отсутствие восприятия

нравственности как не внешнего, но внутреннего контроля над собой, наличие

таких кумиров как Билл Гейтс у подавляющего большинства числа

респондентов и Перис Хилтон. Наличие в лидерах и Матери Терезы, конечно,

дает нашему обществу надежду на постепенный наравственный ренессанс,

однако 31% молодежи, выбирающий деньги своим приоритетом, может стать в

самом ближайшем будущем достаточно крупной проблемой не только для

нравственного, культурного развития казахстанского общества, но встать на

повестку дня вопросов нациостроительства и развития всей государственной

системы. Человек, выбирающий деньги и откладывающий совесть как мерило

своих поступков на задний план, - такой казахстанец завтра наследует плоды

трудов многих поколений, для которых, кстати, нравственность, а вместе с ней

патриотизм, моральные устои, семейные ценности, были отнюдь не пустым

звуком. В контексте вышеизложенного, проведение духовной модернизации,

изменения общественного сознания является как никогда крайне необходимой.

В связи с поставленной проблемой нравственного воспитания молодых

людей и проведенного опроса, мы предлагаем следующие рекомендации:

1. В рамках проекта «Туған жер» разработать план мероприятий в

государственных органах и молодежных объединениях, которые будут

способствовать повышению духовно-нравственного уровня молодежи.

2. Усилить воспитательную работу в направлении духовно-нравственного

воспитания в школах и вузах.

3. Ввести дисциплины «Этика», «Этика и психология семейной жизни»,

«Культура речи» в школах и вузах.

4. Ввести частично цензуры в СМИ на информационный поток,

содержащий антинравственные образцы поведения.

5. В рамках проекта «100 новых лиц» создать программы телепередач,

повышающие нравственный уровень молодежи, направленных на целевые

аудитории: молодежь и старшее поколение, передающие духовно-нравственные

портреты в семье.

В свете вышесказанного можно сделать вывод, что проблема духовно-

нравственного воспитания молодежи приобретает особую важность.

Ориентация сознания молодого поколения на высокие нравственные ценности

220

и идеалы способствует стабилизации процессов его социализации, является

необходимым условием сохранения духовной целостности исследуемой

социально-демографической группы; стабильного развития государства и

адекватной реализации ценностей общества на практике. В этой связи видится

необходимым усилить работу всех заинтересованных в данном вопросе

социальных институтов и организаций.

БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗДЫ, ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІБИ

КҰЗЫРЕТТІЛІКТЕРДІ ЕЛБАСЫ ҰСЫНҒАН «ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ЖЕТІ ҚЫРЫ»

МАҚАЛАСЫМЕН ҰШТАСТЫРУДЫ ДАМЫТУ

Кулбергенов Ж.Т.

аға оқытушы,ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты

Қазақ халқының өмір сүру дағдысы, тұрмысы, салт дәстүрі жайлы білу,

оны сақтап кейінгіге үйрету ұрпақтардың парызы. Ашқан жаңалықтарын

жеткен жетістіктерін ұрпақтарына ұқтырып кетеді, Сол аманатты Елбасымыз

Түркі әлемінің бесігі-Тәуелсіз Қазақстанның жастарына «Жастар жылын»

жариялай отырып шыққан тектерімен таныстырған мақала жолдады.Бұл қазақ

халқының сенімділігі арттырған рухани тіректей болды, Президент

мақаласында осы қалыптасқан қасаң тарихи сананы қайта жаңғырту қажеттігін

қадап айтып, оны жүзеге асырудың нақты жолдарын атап атап көрсетті.

Алдымызда енді соны науқанға айналдырмай, аса біліктілікпенғ іскерлікпен ел

игілігіне айналдыруымыз қажет, Тарихты қолдан жасауға болмайды, Бірақ бар

тарихқа байыппен қарап, кезінде орын алған түрлі түрлі себептермен

кемшіліктерді ғылми зерде елегінен өткізіп, екшеп отыру; жақсысынан үлгі-

өнеге алып; жаманынан безініп, алда оның қайталануына жол бермеу-бәрімізге

ортақ міндет.Сонда ғана ұлтына, адамзатқа адал қызмет етіп,ұрпақ санасын

дұрыс қалыптастыратын тарих жазылмақ. Ең негізгісі Ұлы даланың жеті

қырымен таныса отырып, арғы тегімізді түгендеп, тарихымызды жаңғыртып,

келер ұрпақ мақтанып айта жүретіндей жобаларды қолға алмақшы. Жаһандану

кезеңінде, ұлт тарихының мәдениеті мен құндылықтарын білу, насихаттау әрі

сақтау елді бекемдеудің тікелей кепілі. Жоғарыда айтылып өткен қоғам

санасының тарихи жаңғыруы үшін Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев ұсынып отырған

жобалар толықтай жауап жауап беретіні айдан анық, Түркі әлемі ежелден

Қазақстанды-күллі түркі халықтарының қасетті қара шаңырағы ретінде

мойындайды, Ал Түркістан халқымыздың рухани орталығы ғана емес, содай-ақ,

бүкіл түркі әлемі үшін киелі орын болып саналады деген сөздер әрбір қазақтың

жүрегіндегі мақтаныш сезімдерін оятады деп ойлаймын, + бағдарламасының

жалғасы болатын Елбасының тарихи сананы жаңғыртуға бағытталған

ұсыныстары мемлекетіміздің нығаюына септігін тигізетініне толық сенім

туғызады, Өйткені тарихын білген ел ғана өткеннен сабақ алып, жарқын

болашаққа жол таба алады. Президент өз мақаласында санамалап көзсеткен

221

Ұлы Даланың жеті қыры арқылы біздің ғалымдарымыз бен тарихшыларымызға

ежелгі ұлыдалалықтардың адамзат баласы жасаған өркениеттің бастауында

тұрғанын меңзеп көрсетті. Тәуелсіздік алғалы ширек ғасыр көлемінде үшінші

мәрте тарихимызды түгендейтін бағыт-бғдар алып отырмыз. «Мәдени мұра» -

ақтаңдақтарды қалпына келтіріп,өшкенімізді жандырса, «Рухани жаңғыру»-ұлт

тағдырын таныстыратын даңғыл болып есептеледі. Егеменді ел болып ес

жиғалы өткенімізді түгендеп, қайта жазуға болады. Кеңестік тоталитарлық

жүйеде бізге ұлықтар мен байларды жаман етіп көрсетіп, батырларымызды

балағаттап, арғы тегімізді теріс етіп оқытты.Мақаланың алғашқы жеті

тарауында бабаларымыздың өз заманында жетістіктері мен технологиялық

жаңалықтарын жіліктеп түсіндіріп, құйма құлаққа құйып, көкірегінде көзі барға

көрсетіп, бүгінгінің саналы ұрпағына ұқтырып отыр. «Ұлы дала есімдері» атты

оқу-ағарту сабақтарын ұйымдастырып, «Ұлы дала тұлғалары» атты ғылыми-

көпшілік фильмдер шығарып тарату ұлтымыздың қаһармандарын өз елімізде

ғана насихаттамай, шет елдерге де шығарып, әлем халқымен таныстыруға да

болады. Келер ұрпақ өзінің арғы тегіндегі ұлт батырларын үлгі тұтып өсетін

болады. Ең негізгісі Ұлы даланың жеті қырымен таныса отырып жарқын

болашаққа жол тауып жетістіктерге жете беруге кәміл сене отырып келер ұрпақ

мақтанып айта жүретіндей жобаларда қолға алынбақшы.Ал осыны оқыған

ұрпақ төл тарихын білуге ұмтылып, тарихи санасы жаңғырып, мақалада

айтылған керемет идеялады қолға алып, жобаларға атсалысатына сенуге

болады.

ВРЕМЕН СВЯЗУЮЩАЯ НИТЬ…

Кулбулдина М.А.

учитель истории, основы права, экономики, филолог, высшей категорий

КГУ «Средняя школа №8» г.Кокшетау.

В этих строках выражено, насколько высоко народ оценивает

преемственность поколений. Непреходящие жизненные ценности, опыт состоят

в том, что дети (учащиеся) становятся истинными «наследниками» своих

учителей, стремятся быть достойными продолжателями их идей и оправдать

надежды директоров...

Начало 50-ых годов - это время расцвета, время возрождения общества

после долгих четырех лет войны. В это время появилось много новых жилых

зданий, магазинов. Это как начало новой жизни. Ну а для нее нужны в первую

очередь, хорошие люди, которые воспитывались в детских садах, школах,

ВУЗах. Именно в это время появилось много новых детских образовательных

учреждений. И наша школа не исключение. С 1952 по 1958 год школа была

начальной. Директором школы был Корсунов Павел Трофимович.

60-е годы.С 1958 по 1961 г. Руководит школой Акбердин Мунип

Газимович. Школа в эти годы была семилетней. В середине 60-х годов школа

222

располагалась в деревянном здании напротив Элеватора. А в 1959 году было

сдано в эксплуатацию новое здание школы, состоявшее из двух корпусов.

Школа в эти годы становится восьмилетней.

С 1962 по 1963 год директором школы был Насыров Афзал Ашимович. В

эти годы она называлась семилетняя школа № 11

Сколько угодно можно спорить о правильности воспитания в те годы. Но

школа октябрят, пионерия и комсомол – это яркие и памятные моменты

школьной жизни. Как радостно было увидеть на своей груди октябрятскую

звездочку и гордо носить имя: я – октябренок.

«Я, Крюков Денис, вступая в ряды Всесоюзной пионерской организации,

торжественно клянусь…» Помните? Да, это волнительные минуты

торжественной линейки, когда тебя принимают в пионеры.

80-е годы. В 1979 году в школе было два обладателя золотых медалей:

Василевич Валерий Евгеньевич и Дмитриев Игорь Николаевич. В

1980 году с золотой медалью закончила школу Шульга (Самусева) Ирина

Юрьевна, которая в долгое времяпроработала в школе № 8 заместителем

директора по УВР, в 1981 году – Любавина Светлана Николаевна, в 1982 году -

Искакова Зульфия Нурмуханбетовна, в 1985 г. - Ергалиева Айгуль Акимбаевна.

В 1987 году в школе был открыт Зал боевой славы. Проводилась большая

поисковая работа.

Выпускник 1973 года Болдырев Виктор был участником Чернобыльских

событий.

90-е годы. 1990-1991 учебный год ребята встречали в стенах новой

школы. С 1986 по 1996 годы директором школы была Мукаева Халида.

В 1989 году с золотой медалью закончила школу Балтина Алия

Ергаиновна, с серебряной медалью Величко Светлана Петровна и Рауш Галина

Борисовна. В 1990 году серебряными медалистами стали Ергалиева Жанар

Акимбаевна, Маркина Елена Анатольевна, Маругина Ирина Геннадьевна,

223

Сиротина Оксана Викторовна. Войтович Руслан, Захарова Светлана,

Райнбекова Райни, Шкурко Татьяна.

Конец 20 века ознаменован большими переменами в жизни людей.

В 1991 году Казахстан становится Независимым государством.

В эти годы школой руководила Сапаева Карлыгаш Камиевна, отличник

просвещения Казахской ССР, награждена медалью Ибрая Алтынсарина.

В 1991 году открывается первый класс с казахским языком обучения.

2000 год ознаменован первым выпуском 9 класса с казахским языком

обучения, в 2004 году выпускается 11 класс с казахским языком обучения.

В 1994 году сдается в эксплуатацию третье здание школы.

В эти годы школа выпускает двух серебряных медалистов: в 1991 г.-

Михалев Виктор Владимирович, в 1992 г. - Рафальчук Татьяна Анатольевна.

С 1996 года лучшим ученикам вручаются аттестаты с отличием. В 1996 г.

обладателем данного аттестата становятся Лосева Наталья Михайловна и

Нестеренко Елена Сергеевна, в 1998 г. Куншуаков Суиндык Орманбекович, в

1999 г. Заблоцкая Татьяна Викторовна и Кулманбетова Алия Маратовна, в 2001

г. Хорошаева Вероника Владимировна, в 2002 г. Ахмедьярова Гульмира

Рустемовна, в 2003 г. Юсупова Бахыт Олжабаевна

С 2004 года выпускники, окончившие школу на отлично становятся

обладателями знака «Алтын белгі»: в 2004 г. – Кантарбаева Алия, в 2005 –

Василенко Инна, в 2008 – Жукашева Аймира, в 2010 – Шалабаева Макпал, в

2010 – Бахытжанулы Нурлан и Идрисов Бахтияр, в 2012 – Макен Райымбек и

Лукманов Бекжан.

В 2010 по 2016 годы школой руководилаНугертаева Айгуль

Бексултановна.

Творческий поиск и инициативность, стремление к профессиональному

росту, глубокое знание педагогики и психологии, предельно внимательное,

уважительное отношение к окружающим и тонкое чувство красоты- все эти

качества в полной мере характеризуют директора школы. Учащиеся школы

занимали призовые места на областных и республиканских олимпиадах. В 2011

и 2012 году учащиеся школы приняли участие в Международных научных

соревнованиях по космическим исследованиям «Открываем мир науки» в

г. Байконур. В 2013 году команда учащихся школы приняла участие в III

Республиканском астрономическом турнире школьников в г. Алматы и заняла

почетное 2 место. Усманов Р., ученик 4 класса, занял 2 место в

Республиканском конкурсе научных проектов «Зерде». В 2014 году ученик 7

класса Мухаметзянов Артур занял 3 место в Республиканском конкурсе

научных проектов по астрономии и физике космоса в г.Алматы.

С 7 июля 2016 года переступила порог СШ №8 в качестве руководителя

школы, Богатырева Александра Александровна.

Руководствуясь принципами добра и справедливости, уважения к детям,

Александра Александровна заслужила авторитет коллег, учащихся и родителей.

Хорошо знает стратегию развития системы образовани, принципы и методы

работы школы. Владеет навыками анализа, планирования, прогнозирования.

224

Являясь членом партии «Нұр Отан» с 2009 года, занимает активную

гражданскую позицию, верный друг, умеет поддержать в трудную минуту и

порадоваться успехам других. Общегосударственной рейтинговой программой

награждения в 2017 году была награждена орденом имени Д.А.Кунаева

(Лидеры образования республики Казахстан, ІІнациональная премия «Лидер в

образовании», ТОР– 100).

С 2018 года руководство в свои руки взял перспективный, креативный,

идущий в ногу со временем, спортсмен, происходящий из поколений династий

учителей, довольно - таки молодой - Мукажанов Нурлан Кусаинович. В

настоящее время полное название школы – Коммунальное государственное

учрежение «Средняя школа №8».В школе обращают особое внимание на

разностороннее развитие личности учащегося. Поездки, походы, тематические

вечера, концерты, встречи выпускников, дискотеки и субботники,

соревнования, конференции, слеты и олимпиады. И это то огромное

наследство, которое хранит школа уже более 60 лет со дня основания школы.

Эта привычная жизнь учеников и учителей наполняет их сознанием общности,

взаимопомощи.

Школа живет своей обычной жизнью, и учителя, как и почти более 60 лет

назад стремятся научить и воспитать детей, приходящих учиться в среднюю

школу №8.

ПРОБЛЕМЫ ЛЕКСИКО-ГРАММАТИЧЕСКОЙ МЕЖЪЯЗЫКОВОЙ

ИНТЕРФЕРЕНЦИИ

Курманова М.Е., Дальбергенова Л.Е.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова

maral_kurmanova@mail.ru

ljasatdal@mail.ru

Современное мировое сообщество вступило в эпоху интеграции,

благодаря чему значительно расширились масштабы межкультурного

взаимодействия, которое невозможно без знания нескольких иностранных

языков.

Как следствие диалога культур, характеризующего политическую

обстановку современного Казахстана, является возникновение различных

культурологических процессов, проявляющихся как в речи, так и языке:

интерференция, интеркаляция, трансференция, транскаляция и др. В этих

условиях особый интерес вызывает изучение межъязыковой интерференции,

возникающей в результате языковых контактов представителей различных

культур.

Одной из главных причин интерференции являются системные

расхождения между контактирующими языками. При построении

монологической или диалогической речи на иностранном языке (Я2)

225

говорящий использует слова этого языка, сочетая их все же по правилам

родного (Я1). При совпадении правил словообразования в обоих языках,

ошибок в речи говорящего не возникает. Однако в большинстве случаев эти

правила не совпадают, что приводит к ошибкам. Так как при сочетании слова с

другими словами происходит взаимодействие трех его механизмов –

лексического, семантического и грамматического, то в результате языковой

интерференции ошибки эти могут проявиться на любом уровне.

Следовательно, результатом интерференции нередко становится

нарушение норм лексической и грамматической сочетаемости языка-

приемника (Я2), при котором изучение сочетаемости с позиции интерференции

представляется чрезвычайно важным, так как позволяет решить ряд как

лингвистических, так и методических задач.

А.Е. Карлинский представил три возможных метода изучения

межъязыковой интерференции в прикладных целях: индуктивный метод,

дедуктивный метод и экспериментальный метод [1].

Индуктивный метод связан с фиксацией ошибок в иноязычной речи

учащихся и их классификацией по различным признакам. Недостаток данного

метода состоит в том, что он не предполагает разграничения интерференции и

ошибок.

Дедуктивный метод позволяет предсказать сферу потенциальной

интерференции чисто теоретически – путем сопоставления языковых систем

или отдельных явлений и установления случаев сходства и различия между

ними. Недостаток данного метода состоит в том, что он носит чисто

лингвистический и абстрактный характер.

Экспериментальный метод связан с созданием искусственных условий

для наблюдения и изучения явлений, интересующих экспериментатора в

данный момент, с привлечением информантов. Целью эксперимента всегда

является проверка определенной гипотезы, которая должна быть

сформулирована в явном виде еще до его постановки.

Как уже было сказано выше, потенциальную зону проявления

интерференции составляют те факты иностранного языка, которые отличаются

от фактов родного языка, или отсутствуют в нем – грамматические и

лексические характеристики слов, грамматические категории и т.д. Эти факты

можно установить методом диалингвального анализа.

Как отмечает И.Н. Григорьев, «процедура диалингвального анализа

включает себя четыре этапа:

1) раздельное описание систем или подсистем контактирующих языков;

2) конфронтативный анализ рассматриваемых систем, подсистем или

моделей с целью определения сходств и различий;

3) прогнозирование интерференции;

4) экспериментальная проверка предсказанной сферы интерференции»

[2:20].

Наиболее уязвимыми с точки зрения возможности возникновения

лексико-грамматической интерференции являются:

226

1) порядок слов;

2) грамматические категории лица и числа и существительных;

3) грамматическая категория времени у глагола;

4) отрицательные конструкции;

5) полисемантичные лексические единицы;

6) слова в переносном значении;

7) фразеологизмы;

8) лакуны;

9) межъязыковые паронимы и омонимы;

10) понятия, для выражения которых в разных языках требуется разное

количество лексических единиц.

Таким образом, анализ изученной лингвистической и методической

литературы позволил дать некоторые рекомендации по предупреждению

возникновения межъязыковой лексико-грамматической интерференции.

Знание грамматического строя контактирующих языков позволяет

предсказать тип интерференции (морфологическая или синтаксическая).

Следовательно, при введении и семантизации новых слов, необходимо

обращать внимание учащихся на их грамматическую характеристику, в первую

очередь, на те категории, которые отличаются от соответствующих категорий

эквивалентного слова родного языка.

При изучении грамматических категорий английского языка особое

внимание должно быть направлено на их сопоставление с соответствующими

грамматическими категориями родного языка, причем не только на уровне

значения, но и на уровне формы.

На более поздних этапах обучения необходимо, помимо прямых

соответствий между определенными грамматическими явлениями казахского и

английского языков, необходимо представлять различные синонимичные

способы выражения одного и того же значения в английском языке.

Необходимо учитывать полифункциональность грамматической

категории в казахском и английском языках, т.е. возможность выражения

различных смыслов. Для этого необходимо акцентировать внимание учащихся

на контекстах, актуализирующих различные значения данной категории.

Особое внимание необходимо уделять работе с предлогами. Отсутствие

их в родном языке существенно влияет на количество ошибок, допускаемых

студентами-казахами. Предлоги в английском языке служат, в том числе, и для

передачи падежных отношений. Следовательно, при изучении различных

предложных конструкций, необходимо обращать внимание учащихся на

значения падежа, выражением которого служит предлог в конкретном случае.

Также следует знакомить учащихся со всеми возможными вариантами

передачи того или иного казахского падежа средствами английского языка.

Изучая различные видовременные формы английского глагола, нужно

сопоставлять их с соответствующими формами в родном языке, а также делать

акцент на том, что в английском языке выбор определенной видовременной

формы глагола зависит, прежде всего, от контекста.

227

Полученные знания о синтаксической сочетаемости слов английского

языка требуют закрепления системой упражнений: упражнений по работе над

словообразовательным составом слов; упражнений синтаксического характера

– составление словосочетаний и предложений, трансформация и т.д.;

межъязыковые контрастирующие упражнения – самостоятельный поиск

эквивалентного словосочетания в английском языке или поиск эквивалента из

представленных вариантов и т.д.

Учащийся должен получать как можно больше сведений о

сочетаемостном потенциале слов английского языка. Для этого на разных

этапах обучения следует постепенно вводить новые, неизвестные значения уже

известного слова, в том числе и непрямые, вводить фразеологизмы с данным

словом (сопоставляя их с соответствующими казахскими фразеологизмами), а

также вводить сведения о коннотативной и стилистической окраске данных

слов и, в связи с этим, определенные запреты на сочетаемость.

Поскольку одной из главных причин лексической интерференции является

наличие у слова внутрисистемных парадигматических связей [3], необходимо

при семантизации слов учесть наличие омонимов, синонимов, антонимов,

идеографических синонимов, т.е. новую лексическую единицу нужно вводить в

систему знаний, уже имеющихся у учащегося.

Особое внимание следует уделять случаям полных и частичных

расхождений в семантическом объеме соотносимых слов казахского и

английского языков, выделяя семантические компоненты данных слов и

сопоставляя их.

Следует работать не только со свободными словосочетаниями, но и учить

способам передачи на английский язык фразеологизмов и словосочетаний, в

которых реализовано непрямое значение слова казахского языка (коллокаций).

Это можно делать с помощью межъязыковых сопоставлений.

При сочетании слова с другими словами происходит взаимодействие трех

механизмов слова: лексического, семантического и синтаксического, т.е. его

парадигматических и синтагматических свойств. Это проявляется в том, что

сочетаемостный потенциал слова тесно связан с его лексическим значением.

Таким образом, усвоение лексики представляется более успешным при

объединении слов в лексико-тематические группы.

Обучение сочетаемости не должно ограничиваться лишь шаблонными,

однотипными моделями словосочетаний. Учащийся должен усвоить

многочисленные возможности иноязычного слова, которые раскрываются при

его сочетании с другими словами. Для этих целей необходимо изучение новых

слов в их естественном контекстном окружении, в котором будет реализован

весь сочетаемостный потенциал данных слов.

Необходимо препятствовать закреплению в языковом сознании учащихся

механического соотнесения одного казахского и одного английского слова и

учить переводить в первую очередь не слова, а их значения, то есть, стремиться

развивать речемыслительную деятельность на иностранном языке.

228

Полученные сведения о лексической, семантической, фразеологической и

стилистической сочетаемости слов английского языка должны закрепляться в

системе упражнений: подбор синонимов, антонимов, выявление ошибочного

словосочетания, распределение слов по тематическим группам, подбор

определений, исключение лишнего и т.д.

Данные рекомендации нацелены на развитие у учащихся коллокационной

компетенции и более успешному усвоению иностранного языка, а также на

избежание интерференционных трудностей при изучении неродного языка.

Литература:

1. Карлинский А.Е. Принципы, методы и приемы лингвистических

исследований. – Алматы: КазУМОиМЯ, 2003. – 184с.

2. Григорьев И.Н. Литературный билингвизм В. Набокова

(Синтаксическая интерференция в англоязычных произведениях писателя):

автореф. дис. канд. филол. наук. – Пермь, 2005. – 28 с.

3. Абдигалиев С.А. Интерференция на уровне

лексического сочетания.//Языковые контакты и интерференция. – Алма-Ата, 1984. –

31-35 с.

ПРИМЕНЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ МЕТОДОВ ВИЗУАЛИЗАЦИИ В

ЗАКРЕПЛЕНИИ ИНФОРМАЦИИ ПО ИСТОРИИ ИСКУССТВ

Лузина О.И.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

o-luzina@mail.ru

В соответствии с принятыми в настоящее время в РК «Правилами

организации учебного процесса по кредитной технологии обучения» на

учебных занятиях в вузе необходимо использовать наглядные

иллюстрационные материалы (АРМ или Hand-outs) для мотивации

обучающихся к творческому успешному усвоению темы [1]. Это современное

требование находится в полном соответствии с классическим дидактическим

принципом наглядности обучения, также направленным на повышение

эффективности усвоения учебной информации в процессе обучения.

Наглядность в том или ином виде применялась и применяется в процессе

обучения на всех его уровнях с давних пор, поскольку вербальная передача

знаний требует визуальной поддержки для их закрепления в памяти и

последующего извлечения для применения в деятельности. Поскольку два

основных способа представления информации – вербальный и невербальный в

памяти тесно связаны между собой, то визуализация дает возможность извлечь

текстовую информацию из изображения или схемы, или, наоборот, с помощью

словесной метки восстановить зрительный образ [2, с. 278-279].

229

Проблема применения наглядности для повышения эффективности

учебного процесса является одной из наиболее значимых как в теоретических

дидактических исследованиях, так и в практической педагогике. Так,

исследования, проведенные П. Анохиным и Д. Поспеловым, доказывают, что в

усвоении информации достижение наибольшего эффекта возможно путем

сочетания вербальной и визуальной форм, что создает своего рода «маяки» для

ее запоминания на первоначальном этапе, а далее – для опознания и

восстановления [цит. по 3, п. 8.1]. В советской педагогике 70-80-х гг. ХХ в.

широкое распространение получил метод опорных точек, разработанный

педагогом-новатором В.Ф. Шаталовым для обучения физике в школе [4, 5].

Метод опорных точек (сигналов) В.Ф. Шаталова обладающий универсальными

характеристиками, позволил применять его в обучении дисциплинам

различных направлений не только в средней общеобразовательной школе, но

также на других уровнях образовательной системы, в том числе – в высшей

школе. Неоспоримым достоинством указанного метода является то, что

объемный и сложный учебный материал можно кодировать и сохранять в

сжатой форме в виде рисунков, символов и знаков опорного плаката, что

помогает запомнить, а в дальнейшем извлечь информацию из памяти.

В то же время необходимо отметить, что опорные плакаты становятся

понятными обучающимся только после вербального изложения темы учителем,

который сохраняет традиционную роль транслятора знаний. Однако в

настоящее время в образовательном процессе на всех уровнях основная

функция педагога – консультирование, направление работы своих учеников. В

организации учебного процесса необходимо предусматривать возможности для

активного и относительно самостоятельного освоения учебного материала

обучающимися, поскольку это может способствовать повышению

результативности обучения в целом. Наиболее значимой организация

самостоятельной работы обучающихся является в высшей школе. В

формировании компетенций, необходимых в избранной профессиональной

деятельности, важную роль играет сформированный навык аналитической

обработки необходимой информации, один из признаков которого заключается

в ее преобразовании и кодировании. Самостоятельная работа по визуальному

кодированию учебной информации представляет собой действенное средство

развития памяти и творческого мышления.

К современным методам визуализации информации можно отнести метод

ментальных карт (метод ассоциограмм). Основой его является технология

активизации мозговой деятельности MindMapping, разработанная в 80-х гг. ХХ

в. американским психологом Т. Бьюзеном [6, 7]. Визуализация позволяет

продуктивно осваивать базовый объем знаний и понимать основы изучаемых

процессов, а также проводить сравнительный и сопоставительный анализ и

оценку обрабатываемой информации для дальнейшего ее применения, что

соответствуют таксономии Блума. Метод ассоциограмм универсален и может

найти применение на занятиях по гуманитарным дисциплинам, линейные

изложение и обработка информации которых достаточно трудоемки и очень

230

сложны для запоминания. Поэтому применение наряду с текстовым

конспектированием также символов и графических изображений может

способствовать решению этой проблемы.

Таким образом, в интеллектуальную работу по усвоению учебной

информации на помощь левому (рациональному) подключается правое

(эмоциональное) полушарие головного мозга. Визуализация учебного

материала по истории искусстввыполняет несколько функций, в числе которых

можно выделить, как наиболее значимые, следующие:

1. повышение эмоциональности восприятия произведений искусства

2. закрепление в памяти необходимых сведений о взаимодействиях

явлений искусства, внешних характеристик произведений искусства и др.

3. активизация анализа произведений искусства и явлений искусства

4. формирование целостных представлений о развитии искусства

5. закрепление в памяти объемного контента

Организация учебного материала по истории и теории изобразительного

искусства возможна на основе разработанных О.П. Околеловым процедур

алгоритма структурирования учебного материала [8, с. 21-26.]:

выделение средствами теории графов ведущих знаний дисциплины

вместе с их логическими взаимосвязями – создание графов каждой темы

эволюции искусства и графов-взаимосвязей тем;

моделирование ведущих знаний в символической, графической или

иной форме – разработка формально-логических таблиц, схем и графиков,

визуализирующих основную информацию по истории искусства;

преобразование модели ведущих знаний с целью выделения общих

системных понятий и отношений и их взаимосвязей (проектирование

логического конструкта) – разработка общего глоссария и глоссариев к

каждому разделу темы, выделение ключевых понятий в структурно-логические

схемы и таблицы;

формирование общих способов познавательной деятельности,

характерных для данной области научных знаний – формирование познания,

восприятия и анализа произведений искусства на основе интеграции

рационального и эмоционального компонентов;

построение системы частных задач, решаемых общими способами –

разработка заданий разного уровня сложности с алгоритмами выполнения,

направленных на формирование умений анализа произведений искусства;

оценивание усвоения обучающимися общего способа решения

данного класса познавательных задач – разработка критериев оценивания

заданий СРС (ассоциограмм) как для оценки со стороны преподавателя, так и

для самооценки своих достижений для студентов.

Рассматривая примеры визуального кодирования информации по истории

искусств, можно отметить, что их словесная экономность позволяет охватывать

сложные блоки информации в целом в отличие от конспектов, где основной

смысл может быть трудно различим:

231

Актуальное искусство

Казахстана

Кызыл трактор

андеграунд

перформансы

Неприятие общества

эпатаж

Выставки за рубежом

протест

нонконформизм

перестройка

синтетичность

Однако использование визуального кодирования учебной информации по

гуманитарным дисциплинам, в том числе по истории искусств, имеет

определенную специфику. Б. Айсмонтас выделил некоторые негативные

аспекты применения визуализации:

иллюзия простоты, упрощенность и огрубление понимания темы,

которая возникает в результате схематизации подачи материала;

отдельные части материала гуманитарных дисциплин не

«поддаются» структуризации;

упрощенные схемы могут не соответствовать сложности изучаемых

процессов, не передают «многоплановость», при которой просто знаний о

фактах, явлениях и их свойствах для глубокого понимания изучаемого

материала недостаточно [9, с. 4-5].

Но, несмотря на указанные недостатки визуального кодирования, этот

методический инструмент обладает высоким потенциалом применения в

процессе обучения и самостоятельного освоения информации, поскольку

стимулирует как педагогов, так и обучающих к творческому подходу в

обработке и презентации учебного материала.

232

Литература:

1. Приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 12

октября 2018 года № 563

2. Клацки Р. Память человека. Структуры и процессы. / Перевод с англ. Т.

Сидоровой. Под ред. д-ра биолог.наук Е. Соколова – М: Мир, 1978.– 320

с.

3. Лаврентьев Г.В. Лаврентьева Н.Б. Неудахина Н.А. Инновационные

обучающие технологии в профессиональной подготовке специалистов. //

http://www.asu.ru/cppkp/index.files/ucheb.files/innov/Part2/ch8/clava8._1._h

tml

4. Шаталов, В.Ф. Куда и как исчезли тройки. Из опыта работы школ

Донецка / В. Ф. Шаталов; Предисл. В. В. Давыдова. – М.: «Педагогика»,

1980.

5. Шаталов В. Ф. Точка опоры. – М.: Педагогика, 1987. – 167 с.

6. Бьюзен Т. Суперпамять/ Т.Бьюзен; пер. с англ. – 6-е изд. – Минск:

«Попурри, 2008. – 208 с.: ил.+4 с. цв. Вкл. – (Серия «Живите с умом»)

7. Бьюзен Т. Интеллект-карты. Полное руководство по мощному

инструменту мышления / Т.Бьюзен – Манн, Иванов и Фербер (МИФ),

2018.

8. Околелов О.П. Оптимизационные методы дидактики // Педагогика. –

2000. – № 3. – С. 21 – 26.

9. Айсмонтас Б.Б. Педагогическая психология: Схемы и тесты. – М.: Изд-

во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2002. – 208 с.

ЛИРИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ

ЖАНРЛЫҚ - ТАҚЫРЫПТЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ

Ж.Т. Қадыров, А. Шапауова, Г.А. Зейнолова, А.И.Маликова,

Е.И. Туровская, А.Қ. Байболова

М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Петропавл, Көкшетау, Павлодар қалалары, Қазақстан

Лиpикaлық шығapмaдa, әpбip өлeңдe өзiндiк идeя бoлaды. Сoнымeн қaтap

aқынның дapaлық стилi қaлыптaсқaн, ұлттық идeясы aйқын бoлсa, тұтaс

пoэзиясының циклдiк шығapмaлapын бipiктipiп тұpaтын дa идeяның бoлapы

aнық. Oндa хaлық тaғдыpы, aдaмзaт қoғaмы, жep бeтiндeгi экoлoгиялық

мәсeлeлep көpiнiс тaбуы мүмкiн.

Сөз өнepiндe, жaлпы өнepдe идeяның aлap opны epeкшe. Идeя бәpiнe

бaсшы. Aдaм өмipiндe, өнepдe, ғылымдa идeяның opнын aйқындaудa

қaншaмaoй, пiкip, тaлaсы бoлып жaтaды. Көpкeм идeя көpкeм oймeн қaбысып

жaтaды. Идeя туpaлы, oның мaзмұн мәнi жaйындaaкaдeмик З. Қaбдoлoв

мынaдaй пiкip aйтaды: «Идeя, көpкeм идeя – әдeбиeт пeн өнep шығapмaсының

233

өзeгiнeн aлынғaн жинaқтaушы, эмoциaльды, oбpaзды oй. Көpкeм oйдың

нысaнaсы бoлып көбiнeсe бeлгiлi бip дәуip шындығы нeғұpлым aйқын көpiнeтiн

өмipдiң жeкeлeгeн құбылыстapы aлынaды. Идeя жaзушының oсы өмip

құбылыстapы туpaлы aйтқысы кeлгeн oйы мeн бepeтiн бaғaсын бiлдipeдi. Әpбip

әдeби шығapмaдa көpкeм шeшiмiн тaпқaн идeяның тepeң тaмыpы сoл

шығapмaны тудыpғaн суpeткepдiң дүниeтaнымынa, әлeумeттiк көзқapaсынa

жaтaды» [1, 292 б.].

Шәкәpiм пeн Мәшһүp-Жүciптiң өлeңдepiнiң тaқыpып aуқымы кeң. Ocы

тaқыpыптың кeңдiгiнe cәйкecтeндipiп, қoc aқынның өлeңдepiн caяcи-әлeумeттiк

жәнe aзaмaттық лиpикa, филocoфиялық лиpикa, тaбиғaт лиpикacы, мaхaббaт

лиpикacы, дiни нeмece тeoлoгиялық лиpикa дeп бөлудi жөн көpiп, ocы тұpғыдa

aтaлғaн aқындapдың туындылapын тaлдaйтын бoлaмыз.

Eң бacты тaқыpыбы – caяcи-әлeумeттiк. Eкi aқын дa eл жaйынa, хaлық

тaғдыpынa бeйжaй қapaмaй, Aбaй бacтaп кeткeн aзaмaтшылдық pухты биiккe

көтepiп, өмipлiк қызмeтiн хaлық жoлынa apнaғaн. «Eкiншi жaқтың өлeңшiлepi –

Aхмeт Бaйтұpcынoв, Cәбит Дөнeнтaeв, Шәкәpiм Құдaйбepдиeв, Бeкeт

Өтeтiлeуoв. Бұлapдың өлeңi cыpты төгiлгeн, cұлу, тiлi кecтeлi, aнық хaлықтың

ұғымынa, oқуынa жeңiл, тәттi. Бұлapдың өлeңiнiң ceзiм мeн қиялғa тәpбиe –

әcepi aз, aқылғa aзығы бap. Бұлap – хaлықшыл (нapoдник) aқындap. Шәкәpiм

көбiнece өлeңiн хaлыққa ұғымды бoлуын көздeйдi жәнe өлeң apқылы хaлықтың

aқылын дa тәpбиe қылып жeтiлдipгici кeлeдi. Ocы күнгi aқындapдың iшiндeгi

Aбaйғa өлeңiнiң cыpтымeн бoлмaca дa, iшкi мaғынacымeн eлiктeгeн кici –

Шәкәpiм. Мiндi, кeмшiлiктi aйтқaндa жepлeп, кeкeп, шeнeп, oндыpмaйтын

Шәкәpiм өлeңiндe шaнышпa aщылық бap» [2, 195-196 б.], – дeп, кeзiндe Ж.

Aймaуытoв пeн М. Әуeзoв құнды пiкip қaлдыpғaн. Яғни бұл пiкipлep Шәкәpiм

мeн Мәшһүp-Жүciп Aбaйдың iзiн тiкeлeй жaлғacтыpушылapы eкeндiктepiн

тiкeлeй мoйындaтaды.

«Шәкәpiм лиpикaсының тaқыpыптық қaмту aуқымы өтe кeң. Aқын

мұpaлapының iшiндe ceзiмнiң нәзiк cыpлapын шepтiп, жacтықтың жaлынды

шaқтapын мөлдipeтe зepлeп aйтып бepгeн мaхaббaт лиpикacын дa, өз

зaмaнының бүкiл бoлмыc-бiтiмiн бapыншa ceзiнe oтыpып, уaқыт пeн қoғaм,

тipшiлiк пeн aдaм жaйындa шaбыттaнa cыp aқтapғaн caяcи-әлeумeттiк

лиpикaмeн дe, дaлaның әceм көpкi мeн жapaтылыcтың тaмaшa құбылыcтapын

шeбep өpнeктeгeн тaбиғaт лиpикacын дa, зaттap мeн құбылыcтap, aқиқaт пeн

бoлaшaқ, тipшiлiктiң нeгiзi туpaлы тepeң тoлғaныcты oйлap ұcынaтын

aзaмaттық, филocoфиялық лиpикaны дa мoлынaн ұшыpaтaмыз» [3, 130 б.], –

дeгeн ғaлым Ш. Cәтбaeвaның пiкipi дe ocыны pacтaйды. Жoғapыдa

aйтқaнымыздaй, Шәкәpiмнiң лиpикacындaғы eң бacты идeя, нeгiзгi тaқыpып –

хaлық жaйы, caяcи – әлeумeттiк лиpикa, aзaмaттық лиpикa. Жиыpмacыншы

ғacыpдың бacындa қaзaқ тoпыpaғындa бoлғaн шытыpмaнғa тoлы caяcи-

әлeумeттiк oқиғaлap мeн жaңғыpулap Шәкәpiмдi дe aйpықшa тoлғaнтты. Oл өз

жұpтының, қaзaқ қoғaмының бacындaғы жaғдaйды өтe жaқcы түciндi. Aл, бұл

кeзeң caяcи жaғдaйлapғa бaй бoлды. Caяcи-әлeумeттiк лиpикa тeк қaнa

көpкeмдiк-эcтeтикaлық фaктopымeн ғaнa eмec, көтepгeн әлeумeттiк

234

мaзмұнымeн дe epeкшeлeнeдi. Aқынның «Пapтия aдaмдapы»,«Тaғы дa copлы

қaзaқ», «Пapтия қуғaн өңкeй қыpт» жәнe т.б. caтиpaлық өлeңдepiндe қaзaқ

жepiндe бoлыcтapды caйлaу қaлaй жүpгiзiлeтiнi шынaйы бeйнeлeнeдi. Өз

өлeңдepiндe қaзaқ дaлacындaғы кeлeңciз тәpтiпкe қapcы шығa oтыpып, қaзaқ

қoғaмындaғы билiккe тaлac, pуapaлық aлaуыздықты cынғa aлaды. Eндi

өлeңдepгe тoқтaлa кeтceк:

Ap сaтap шaйғa дa бoлсa,

Бipaсaм мaйғa дa бoлсa,

Iздeнiп тaбaды, жeйдi,

Apaмды қaйдa дa бoлсa.

Жуaны қылaды зopлық,

Мoмынның көpгeнi қopлық.

Тeп-тeгiс қулық пeн ұpлық,

Aл eндi қaйтiп eл бoлдық? [4, 87 б.].

Мiнe, ocы өлeңдe aщы шындық, мiнciз cын жaтыp. Хaлықтың aдaл eңбeкпeн

eмeс, apaм iстepapқылы пaйдa тaбуының шapықтaуы сoншa – «бip сaлым шaй,

бipaсap мaй» үшiн дeapын сaтуғa дaйын eкeндiгiн, «жуaн, мoмын»

мeтaнимиялapы apқылы көpсeтiлгeн eлдeгieтeк aлғaн әлeумeттiк тeңсiздiктi,

қулық пeн ұpлыққa тoлғaн eл iшiндeгiaзып-тoзуды aқын oсы 8 жoлдaaнық

көpсeтe бiлгeн. Сoңындaaқын pитopикaлық сaуaл apқылы күpeсepгe дәpмeн

жoқтығын, өзiнiң дe үмiтi үзiлгeндiгiн сeздipeдi.

Aқынның «Қaзaқ» aтты өлeңi – oсы сapындa жaзылғaн, сынғa тoлы

шығapмa.

Жep жүзi жaбылғaндa ғылым жaққa,

Қaзaқ жүp құмapлaнып құp шaтaққa.

«Aнaу – қу, мынaу – пысық, мeн – бaтыp» дeп,

Aйнaлды бipiн-бip құpытпaққa [4, 168 б.].

Өзгeнi мiнeп-сынaуғa дaйын қaзaқтың oсы бip жaғымсыз мiнeзiн

сынғaaлaoтыpып, aқын «ғылым-бiлiмгe қapaй тapтылмaсaқ, түбi құpимыз»

дeгeн oйын aшық aйтaды. Aл «Пapтия aдaмдapы» өлeңiндe:

Бұл қaзaқ уәдeдe қaшaн тұpды,

Aлдaумeнeн күн өтiп құдaй ұpды.

Бipiн-бipi құтыpғaн итшe қaуып,

Өңкeй төбeт шуылдaп ұлып жүpдi.

Бeтiн бaйқaп қapaсaң бұл қaзaқтың,

Сoқпaғынa түстi ғoй дәл тoзaқтың.

Aқыл aйтсaң, aлaды бip жepiңнeн,

Бeлгiсiз eсi шыққaн сaндaлaқтың [4, 80 б.], –

дeп, бipiн-бipi көpeaлмaй, aяқтaн шaлaтын, тeк пaйдaны ғaнa мaқсaт тұтқaн eл

iшiндeгiaдaмдapды «ит, төбeткe» бaлaп, aщы шындықтың бeтiн aшaды.

«Дoзaқтың сoқпaғы» мeтaфopaлық тipкeсiapқылы eлiнiң бұpыс жoлдa жүpгeнiн,

oсы бip жaғымсыз қaсиeттepдeн apылмaсa, хaлықтықтaн apылaмыз дeгeн oйын

бiлдipeдi. Aқыл aйтқaн кiсiнiң тiлiн aлмaй, кepiсiншe қapсы шaбaтын eлiнiң

мiнeзiнe қaпaлaнғaн aқын:

235

Бәpiн жи, бәpiн шaқыp, бәpiнe бep,

Қaлмaсын бipi өкпeлeп, жaлпылдaп гөp.

Итшeepкeлeп қу мeнeн сұмғa жaлын,

Сoл oтыpсын, өзiңe тимeйдi төp.

Aнт iшiп, aлдaмaсқa жaныңды бep,

Жaлaңaш, жaлмaуызғa мaлыңды бep.

Жaуды жeңiп aлaсың, жaнды aямa,

Жүзiң түгiл ipкiлмeй сaныңды бep [4, 81 б.], –

дeгeн мысқыл, кeкeсiнгe тoлы жoлдapмeн өзiнiң ызaсын, сoл apқылы

шapaсыздығын дa көpсeтeдi. Coл зaмaндaғы «eл пыcықтapын – қулapды» aқын

көп өлeңдepiндe caтиpaны ұтымды пaйдaлaнып, aщы мыcқылмeн кeкeтiп

oтыpғaн. Қopытa кeлe, Шәкәpiм өлeңдepi – өз зaмaнының aйнacы, cыншыcы.

Мәшһүp-Жүciп бip кeздeгi eл билeушiлepдiң өз бacтapынa бepiлгeн тapту,

нaгpaдaлapғa caтылып, eл қaмын oйлaмaғaнын шeнeгeн. Aбaйдың «Мәз бoлaды

бoлыcың...» өлeңiнe ұқcac мынa жoлдapғa нaзap aудapaйық:

Тapту дeп мeдaль, нaгpaд aлa бepдi,

Өз бacы aмaн, жұpтты oтқa caлa бepдi,

Пaйдacын үpiм-бұтaқ oйлaмaйды,

Күйiктe кeйiнгiлep қaлa бepдi [5, 35 б.].

C.Тopaйғыpoв тa «Бip aдaмғa» өлeңiндe бұл icпeттi cын үлгiciн өpбiткeн.

Мұның бәpi coл зaмaндaғы caяcи aхуaлдың aуыp бoлғaндығын, eлiм дeгeн

aзaмaттapдың жaлынды туындылapын кeлeңciз қылықтapды cынaп, түзeту

мaқcaтынa жұмcaғaнын көpугe бoлaды.

Peceй пaтшaлығының oтapлaу caяcaтын Мәшһүp-Жүciп cынaп тa, күйiнiп

тe жaзaды:

Жaтыpмыз бiз қapaңғы ұзын түндe,

Көpiнбeй жapық cәулe, бip тaң aтқaн.

Cыpғытып қoныc-жaйдaн пoceлкeлep,

Қacынaн өткeн жaнды тaбaндaтқaн [5, 32 б.].

Ocы үзiндiдiдeгi «түн» cөзi oтapлaудың, қыcымның нышaн бeлгici (cимвoлы)

eкeнi, үшiншi, төpтiншi жoлдapдaғы пoceлкeлepдiң хaлықты eжeлгi қoныc-

жaйынaн cыpғытуын бaяндaуы тұcындa aйқындaлa түceдi. Coндaй-aқ

«қapaңғы» cөзi «түн» apқылы бepiлгeн eзгiнiң қaншaлықты aуқымды eкeкнiн

мeжeлeугe apнaлғaн көpiктeуiш (эпитeт) бoлca, «ұзын» cөзi әpi oтapлaу нышaны

«түн» cөзiнiң, әpi coл oтapлaуды қaлыңдaтa түcкeн «қapaңғы» көpiктeуiшiнiң

шapпуынa бөлeнiп, өз мaғынacын, яғни, ұзындық, ұзaқтық мөлшepiн aнықтaуды

көп кeңeткeнiн бaйқaймыз. Aтaп aйтқaндa, мұндa «ұзын» cөзi кeңicтiк, нe зaт

cипaтын aшapлық өлшeмгe cыймaй, oдaн көп кeң уaқыт ұзaқтығын қoca қaмтып

тұp. Coл apқылы «ұзын» көpiктeуiшi «түн», «қapaңғы» cөздepiнe өз жapығын

түcipiп, oлapдың мaғынacын өpбiтe түcугe қызмeт eтудe. Ocы oтapлaудың

нышaны «түн» cөзiн aқын кeй өлeңдepiндe тaғы дa қoлдaнaды. Aқыннның eл

үшiн бocтaндық, жapық күндi aңcaу түpiндe жaзғaн «Күн мeн түн» дeгeн өлeңi

бap. Шығapмaның мaзмұны мынaдaй: aқын жaлғыз өзi ылғи қapaңғы түндe өмip

cүpeдi: түндe oяу бip жaн жoқ, жұpт түгeл бip ұйқыдa жaтaды. Тeк жaлғыз өзi

236

ғaнa acпaндaғы aйғa тeлмipiп, қapaумeн бoлaды. Oл жapық aйғa қapaп, қapaңғы

түндi жaмылып жылaйды:

Aйдa бac бap, aуыз бeн тic бoлмaca,

Өз тiлiң өзiңe жaу, eл бoлмaca.

Бeйпiл жac aғып көздeн жылaумeнeн,

Caй-caйдaн aғып дapия ceл бoлмaca.

Мeн ғaшық уыз жacтa бoлдым күнгe,

Күн қaшaн тiлiңдi aлып жүpгeн жөнгe.

Бoйымa бip ciңбeдi acып тapaп,

Құpғыp күн бaтып кeтiп қылды хapaм [6, 154 б.].

Aй, күн – жapық нұp, қaшaн дa бoлcын, бұл aдaмның бaқыты, ыpыcы

бeйнeciндe, aл түн – жaуыздықтың қapa пәлeci бacқaн, үкiмeттiң oтapшыл

caяcaтының қaтaл зaмaны. Лиpикaлық қaһapмaнның күн көpмeй жылaуы, көз

жacының көптiгi coншa, тiптi «aғып дapия ceл бoлмaca» дeуi гипepбoлaғa

ұлacқaн. Aқын ocылaй тұcпaлдaудың тaмaшa үлгiciн қoлдaну apқылы зaмaн

шындығын мeйлiншe aшып бepгeн. Acпaнғa қoл coзып, көз тiгiп бaқыт iздeйтiн

тaлaп, caнa түгiл хaлық oйынa ciңiп жeткeн жoқ, coндықтaн, aқын түн

құшaғындa хaлықтың бocтaндық күйiн aңcaйды:

Aлдaндық aтaйтұғын тaң жoқ, шaңғa,

Кeз бoлмaй бip aғapып aтқaн тaңғa [6, 154 б.] –

дeп қaйғыpaды. Хaлық үшiн, eл үшiн тaң aтпaды дeп күңipeнeдi. Aқын

импepиaлизм зaмaнындaғы oтapшылдық, тoнaу қыcымынaн тeк aзaт бoлуды

ғaнa oйлaғaн. Мәшһүp-Жүciптiң caяcи-әлeумeттiк тaқыpыптa тoлғaғaн өлeңдepi:

«Пapтия хaқындa», «Тipлiктe көп жacaғaндықтaн көpгeн бip тaмaшaмыз», Қapa

өлeң», «Қaзaқтың қылып жүpгeн жұмыcы», «Хaл-aхуaл», «Қaзaқтың ocы күнгi

әңгiмeci», «Мәшһүpдiң қыpық aлты жacындa cөйлeгeнi» т.б.

Aдaм мәceлeci, oның өмipi – әp уaқыттa филocoфияның бacты тaқыpыбы.

Шәкәpiм aдaм жaйын әp түpлi қыpынaн, aтaп aйтқaндa, эcтeтикaлық,

филocoфиялық, биoлoгиялық, пcихoлoгиялық, дүниeтaнымдық тұpғыдaн жaн-

жaқты қapacтыpғaн. Aқынның өмip филocoфияcынa тoлы «Тумaқ, өлмeк –

тaғдыpдың шын қaзacы» aтты өлeңiндe мынaдaй жoлдap бap:

Өмipдiң өкiнбeйтiн бap aйлacы,

Oл aйлa – қиянaтcыз oй тaзacы.

Мeйipiм, ынcaп, әдiлeт, aдaл eңбeк,

Тaзa жүpeк, тaту дoc – coл шapacы [4, 155 б.].

Ocы aтaлғaн жaқcы қacиeттepдi бoйғa дapытқaн aдaм ғaнa өмipдe өкiнiшciз

өтeдi.

«Дүниe мeн өмip» дeгeн өлeңiндe aқын қaйғы, дүниe, өмip,бeйнeт, paхaт

дeгeн ұғымдap тaқыpыптap peтiндe aлынып, oлapдың тaбиғaты aшылaды, Aқын

қaйғы жaйындa былaй тapaтaды:

Мeн дe coққы жeдiм дeп cұм дүниeдeн,

Дeп жaзым eм, oнымa өкiндiм мeн.

Oйлacaм, көpгeн бeйнeт, тapтқaн қaйғы,

Бoлыпты нe бipeудeн, нe өзiмнeн [4, 63 б.].

237

Шәкәpiмнiң aйтap oйы қaйғыны aдaм бaлacы өз бacынa көбiнe өзi тiлeп aлaды.

Oны тaғдыpынaн көpу aғaттық дeйдi. Ocы қaйғыcы үшiн тaғдыpды кiнәлaу тiптi

жapaтушының өзiнe қapcылық дeйдi aқын. Шәкәpiмнiң ocы өлeңiнiң тepeң

тaнымындa имaндылыққa шaқыpу жaтыp. Шәкәpiм пoэзияcындaғы

мeтaтaқыpып oл – имaндылық тaқыpыбы. Бұл өлeңiндe oл бipнeшe ұғымдapғa

тoқтaлғaн. Coның бipi– өмip тaқыpыбы. Шәкәpiм өмipдiң aлдaмшы,

тұpaқcыздығын, көpгeн түcтeй өтпeлiлiлiгiн cынғa aлуғa қapcы шығaды, өмipдi

кiнәлaмaуды нacихaттaйды.

Кeйбipeулep жaзaды «ку өмip» дeп,

«Тұpaғы жoқ, aлдaмшы, cу өмip» дeп.

«Көpгeн қызық, қылғaн ic – бәpi дe ұмыт,

Иә, көлeңкe, яки түc, у өмip» дeп [4, 63 б.], –

дeп, aқын түpлi эпиeттepдi қoлдaнып, «ку өмip», «cу өмip», «у өмip» ceкiлдi

тipкecтepдi үcтeмeлeп жaзу apқылы aдpecaттың нaзapын aудapуғa тыpыcaды.

Aқынның ocы тaқыpыпқa apнaлғaн өлeңдepi: «Өмip», «Өкiнiштi өмip»,

«тoйымcыз нәпci, тұpaқcыз дүниe», «Өлгeн көңiл, ындынcыз өмip», «Өмipдiң

ұнaп oйыны» т.б.

Мәшһүp-Жүciптiң ocы дүниe, өмip тaқыpыбынa жaзылғaн шығapмacының

бipi – «Ит дүниe» өлeңi. Өлeң былaй бacтaлaды:

Ит дүниe, мұншa нeгe oлaқ бoлдың,

Ұcтaуғa құйpық-жaл жoқ, шoлaқ бoлдың.

Дүниeдe жoлдac бoлғaн дocтapыңның,

Ит дүниe, бәpiн бipдeй тoнaп бoлдың! [6, 68 б.].

Жoғapыдa Шәкәpiм өлeңдepiн тaлдaғaндa, тaбиғaт лиpикacындaғы

филocoфиялық capын дeдiк, eндi Мәшһүp-Жүciптeн дe ocы құбылыcты көpiп

oтыpмыз. Дүниeдeгi тipi, өлiлepдiң бәpi жoғapыдa Aллaның бap eкeндiгiн бiлeдi,

тaғзым eтeдi дeгeн oй тacтaйды.

Шәкәpiм мeн Мәшһүp-Жүciптe дe мaхaббaт, ғaшықтық тaқыpыбынa

жaзылғaн бipaз өлeңдepi бap. Бip epeкшeлiгi – қoc aқындa дa мaхaббaт,

ғaшықтық Хaққa, Жapaтушығa бacтaу aлып жaтaды.

ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің даму сипатын шынайы

зерттеуде жеке шығармашылық тұлғалардың алатын орны ерекше. Шәкәрім

мен Мәшһүр Жүсіп лирикасы даралық стилімен, көркемдік-эстетикалық,

танымдық-идеялық қуатымен қазақ поэзиясын жаңа биікке көтерді деп айта

аламыз. Шәкәрім мен Мәшһүр Жүсіп шығармашылығының, оның ішінде

лирикасының дараланып тұратын өзіне тән бір ерекшелігі – тілдік

бейнелілігінде, адам мен қоғам өміріндегі сөз өнерінің орны, жалпы идеялық

биіктігі, ар ілімін көтере білуінде деп түсінеміз.

Әдебиеттер:

1 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Ғылым, 1993. – 360 б.

2- Шәкәрімтану мәселелері: сериялық ғылыми жинақ. Т. 1. – Алматы:

Раритет, 2007. – 448 б.

238

3- Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. – Алматы: «Білім» қоғамы, 1990. –

52 б.

4- Шәкәрім Құдайбердиев. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара

сөздер. Құраст. М. Жармұхамедов, С. Дәуітов, А. Құдайбердиев. –

Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.

5- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ,

2003. – Т. 4. – 384 б.

6- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ,

2003. – Т. 1. – 454 б.

ФУНКЦИОНАЛЬНОЕ СОДЕРЖАНИЕ ИНСТИТУТА ГРАЖДАНСТВА В

ГЕРМАНИИ

Максименко Е. В. Ашуов Ж.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

maksimenko_evgen@mail.ru

Гражданство – это политико-правовая связь человека и государства.

Гражданство определяет всю полноту взаимных прав и обязанностей.

Ориентируясь в эволюционном процессе на построения правового государства,

мы должны рассмотреть тот опыт, который не в теории, а на практике смог

реализовать права, свободы и законные интересы своих граждан. Впервые

институт гражданства, на наш взгляд, проявившийся в Римской империи

наиболее ярко показал дифференциацию общества, закрепив статусы

гражданства римлян, латинов и перегринов. Однако, рабовладельческое

общество, ориентированное на бесправие всех не «граждан», сейчас

рассматривается как архаизм неприемлемый с позиции достижений

человеческой цивилизации. Концепция правового государства – это прежде

всего европейская идея, слабо адаптируемая в восточных обществах, в силу

особенностей как геополитических, так и исторических процессов

взаимодействия с европейскими обществами. Но реализация самых принципов

«правового» общества в Европе далека от теоретических положений, равенства,

гуманности, справедливости, и.т.д. Рассмотрим, на примере содержание

института гражданства в Германии.

На современном этапе развития общества в условиях

интернационализации мирового хозяйства существует проблема миграции

населения, которая приводит к притоку иммигрантов. Быстрыми темпами

растет население стран с высоким уровнем жизни. В частности, это касается и

Федеративной Республики Германии, в которой динамично и эффективно

развивается экономика. ФРГ является второй в мире страной по популярности

иммиграции после США [1]. Передвижения иммигрантов – индивидуальные и

групповые, браки, заключаемые между гражданами различных государств,

постоянно порождают проблемы приобретения и изменения гражданства.

239

Современное законодательство ФРГ о гражданстве и иммиграции, судебная

практика находятся в процессе постоянного совершенствования. Некоторая

часть практических вопросов, связанных с определением гражданства,

разрешается с помощью норм международного права (в соответствии с

договорами, заключаемыми между государствами). В условиях современной

геополитики необходимо своевременное регулирование вопросов, которое

возможно только при условии создания эффективных правовых механизмов, в

том числе и по вопросам предоставления статуса гражданина. В последние

годы в ряде европейских стран, в том числе и ФРГ, произошло усиление

иммиграционного законодательства и вызвало ухудшение статуса

иммигрантов. Вместе с тем у многих людей возникает правовое состояние

двойного гражданства либо безгражданства, которое создает трудности в

решении некоторых вопросов. Целью данной статьи является рассмотрение

современного состояния законодательной базы ФРГ, выявление и анализ

проблем института гражданства в законодательстве. Приобретение гражданства

создает права и обязанности для лица не только на территории данного

государства, но и за рубежом. Практически в каждом государстве проживает

немало людей, которые не являются гражданами данного государства, но

пользуются определенными гражданскими правами. Однако в полном объеме

гражданскими правами, и, следовательно, правовой защитой своих прав

обладают лица, имеющие законно оформленное гражданство. В немецком

языке понятие гражданство обозначается терминами «Staatsangehörigkeit»

(буквально – «государственная принадлежность») и «Burgerschaft» (буквально –

«гражданство») [2]. Немецкое законодательство о гражданстве состоит из

Основного закона (Конституции) Германии, федерального законодательства

(«О гражданстве ФРГ», «Об иностранцах», «О переселенцах» и т.д.).

Аналогичным образом компетентными органами утверждаются

подзаконные нормативные акты (положения, инструкции). Основной закон

ФРГ состоит из краткой преамбулы, 14 разделов и 146 статей, причем три

раздела были включены в базовый текст уже в период его действия.

Особенностью этого акта является отличие от других конституций зарубежных

государств. Первый раздел посвящен основным правам и свободам человека.

Они представляют собой систему ценностей и требований к государственному

строительству страны, пережившей фашизм. Большое внимание уделяется

личным (гражданским) правам. Специально фиксируется право на человеческое

достоинство. Закрепление в первом разделе фундаментальных прав и свобод

человека является не случайным явлением, т.к. создатели подчеркивают

особую значимость основных прав, исходя из идеи официального признания не

отчуждаемости основных прав человека. Следует обратить внимание на

содержательное разграничение в конституционно-правовом регулировании

статуса личности Германии: Основной закон различает «права немцев» и

«права человека». Понятие «немец» означает наличие у лица гражданства ФРГ

[2, с. 168]. В соответствии со ст. 116 п.1 и п. 2 Основного закона немцем

является каждый, кто обладает германским гражданством, или в качестве

240

беженца или изгнанного лица немецкой национальности. Также немцем

признается лицо немецкой национальности либо его супруг(а) или потомок,

которое нашло убежище на территории Германии в границах, существовавших

на 31 декабря 1937 г. Бывшие граждане Германии, лишенные гражданства в

период между 30 января 1933 г. и 8 мая 1945 г. по политическим, расовым и

религиозным мотивам, и их потомки подлежат восстановлению в гражданстве

по их ходатайству. Они считаются не утратившими гражданства, если после 8

мая 1945 г. поселились в Германии и не выразили иной воли [3, с. 112]. В ряде

случаев правообладателями называются только немцы. Так, например, все

немцы имеют право на мирные собрания без специальной регистрации или

разрешения властей (ст. 8), на создание союзов и обществ, которые не

противоречат законодательству и конституционному порядку (ст. 9), право

свободного передвижения и проживания в пределах страны (ст. 11), право на

свободный выбор профессии, места работы или учебы (ст. 12).

Избирательными правами Основной закон ФРГ наделяет только немцев. Статья

16 устанавливает, что ни один немец не может быть выдан иностранному

государству. В немецком законодательстве существуют законы, согласно

которым иностранцы могут получить немецкое гражданство. Это AUSLAN

DERRECHT (AuslG) – Закон о правах иностранцев и STAATS AN

GEHORIGKEITSCESETZ (StAG) – Закон о гражданстве [4]. Указанные акты за

последний период подверглись значительным изменениям с целью

предоставления немецкого гражданства большему числу людей в более

короткие сроки. 21 мая 1999 федеральный совет (Bundesrat), представительный

орган земель, одобрил Закон о реформе правовых норм, регулирующих

вопросы гражданства. Его основные части вступили в силу с 1 января 2000 г.

Новый и важный момент нововведений – появление в законе принципа

приобретения гражданства по рождению. Это дает возможность детям

иностранных граждан, которые родились в Германии, получить шанс расти

немцами среди немцев. В новом законе закреплена еще одна важная

возможность для интеграции иностранцев: это сокращение срока, который

необходимо прожить в Германии для приема в гражданство до 8 лет. Закон

содержит минимальные требования к интеграции: тот, кто желает постоянно

жить в Германии, должен соблюдать законы страны, знать немецкий язык,

иметь возможность обеспечивать себя и свою семью. При этом социальная

помощь или помощь по безработице источником существования не считаются;

отказаться от прошлого гражданства (не касается контингентных беженцев); не

привлекаться к судебной ответственности. Традиционно немецкое

законодательство о гражданстве основывалось на принципе права «крови», в

отличие от законодательства стран, допускающих массовую иммиграцию.

Согласно закону, принятому еще в 1913 г., соискатель гражданства должен был

доказать свое бесспорное немецкое происхождение. Однако, сегодня, когда в

Германии проживает более 7 миллионов иностранцев, проблема реформы

законов о гражданстве закономерно возникла в повестке дня и с учетом

последних миграционных процессов беженцев. В период 1998–1999 гг. эта

241

проблема являлась актуальной в политической жизни Германии, вызывала

острые дискуссии. Предложенный сначала законопроект, предусматривающий

введение в ФРГ двойного гражданства, вызвал бурные протесты со стороны

партий консервативной и националистической ориентации. Баварские

консерваторы инициировали распространение писем протеста, которые собрали

более 5 миллионов подписей. Поэтому принятые в июле 1999 г. и вошедшие в

действие с 1 января 2000 поправки к закону о гражданстве стали результатом

сложного политического компромисса и вряд ли являются окончательными.

Неизбежность унификации законодательства в объединенной Европе с

усилением акцента на правах человека, объективная потребность самого

немецкого общества в притоке и интеграции иностранцев – все это, очевидно,

приведет к дальнейшему реформированию законов о гражданстве [5, с.136]. В

ФРГ в отличие от обязанностей «гражданина» основные обязанности

«человека» не связаны с гражданством. Совершенно ясно, что родительский

долг воспитания и школьного обучения независим от гражданства. Но и другие

основные обязанности, особенно послушание властям, дисциплина и уплата

налогов, относятся не только к «немцам» (по смыслу Конституции), даже если

содержание этих обязанностей различается по критериям персонального и

территориального суверенитета для граждан страны и иностранцев.

Рассматривая институт гражданства в ФРГ, особое внимание следует уделить

вопросам законодательного регулирования двойного гражданства. В общем

случае двойное гражданство согласно законодательству ФРГ не допускается.

Согласно норме § 25 Закона о гражданстве (§ 25 Abs. 1 Satz 1

Staatsangehörigkeitsgesetz (StAG)) гражданин Германии утрачивает свое

гражданство в следующих случаях: если он добровольно по своему заявлению

или заявлению его законного представителя приобретает гражданство другого

государства. При этом место жительства (пребывания) такого гражданина в

ФРГ или за ее пределами значения не имеет. Однако из общих правил следует

выделить ряд исключений, при которых гражданство Германии сохраняется и

при приобретении другого гражданства, а именно: 1. Если гражданин ФРГ

приобретает гражданство государства-члена Европейского Союза или

Швейцарии (п. (2) § 12 StAG) 2. Если гражданин ФРГ приобретает гражданство

государства, с которым ФРГ заключила соответствующий двусторонний

договор, предполагающий взаимное приобретение двойного гражданства (п. (3)

§ 12 StAG) 3. Если гражданину ФРГ предоставлено гражданство другого

государства автоматически, без его на то согласия и заявления. 4. Если

несовершеннолетнему гражданину ФРГ автоматически (без ходатайства

родителей) предоставлено гражданство государства, соответствующее

гражданству одного из родителей. 5. Если гражданин ФРГ перед

приобретением гражданства другого государства получит специальное

письменное разрешение соответствующего ведомства ФРГ п. (2) § 25 StAG).

Разрешение, указанное в п.5, выдается только по заявлению гражданина.

Отдельно следует выделить случаи двойного гражданства, возникшие в

результате предоставления гражданства ФРГ иностранным гражданам, которые

242

не вышли из предыдущего гражданства. Основания для предоставления

гражданства Германии подобным образом, предусмотрены в п. 1-6 § 12 StAG. В

частности, гражданство предоставляется при наличии следующих условий: -

если законодательство иностранного государства не предусматривает

возможности выхода из него; - если государство затягивает принятие решения

по выходу из гражданства, и процедура выхода сильно растянулась во времени

или невероятно дорого стоит; - престарелым гражданам, которым по состоянию

здоровья трудно пройти процедуру выхода из гражданства; - лицам, для

которых выход из своего прежнего гражданства означает особую

несправедливость; - лицам, для которых выход из своего прежнего гражданства

повлечет за собой серьезные материальные убытки. Получив паспорта

нескольких стран, лицо получает не только права и свободы, но и

соответствующие обязанности. Поэтому стоит выделить положительные и

отрицательные аспекты двойного гражданства. Следует различать понятия:

двойное гражданство и второе гражданство. С юридической точки зрения это

два разных определения. При наличии у лица гражданства двух государств он

может выбрать, в каких вооруженных силах ему служить, т.е. какого

государства. При желании иметь двойное гражданство необходимо рассмотреть

нормы законодательства двух государств, на гражданство которых претендует

лицо, существует ли возможность сосуществования при двойном гражданстве.

Наличие двух паспортов не всегда наделяет человека всеми возможными

правами. Также следует отметить, что бипатризм – это еще не гарантия

отсутствия проблем при пребывании в любой третьей стране. Имеется ряд

международных нормативных актов по вопросам двойного гражданства:

Конвенция о статусе натурализованных лиц, восстанавливающих свое

постоянное место жительства в государстве происхождения, принятая в Рио-

деЖанейро в 1906. Она устанавливает правило, согласно которому возвращение

натурализованного лица в государство предыдущего гражданства влечет утрату

натурализации и реинтеграцию в предыдущем государстве; Конвенция о

гражданстве женщин, принятая в 1933 году на VII Межамериканской

конференции в Монтеви део; Конвенция по некоторым вопросам относительно

коллизий законов о гражданстве, принятая на Гаагской конференции по

кодификации международного права в 1930 году. Согласно Протоколу по

воинской повинности в некоторых случаях двойного гражданства,

подписанному на Гаагской конференции в 1930 г., лицо, имеющее гражданство

двух или более государств и проживающее в одном из этих государств,

фактически связано с ним больше, чем с другими государствами (речь идет об

эффективном гражданстве). Бипатрид освобождается от воинской повинности

во другой стране, гражданство которого он имеет. Также вопросы гражданства

регулируются многосторонней Конвенцией по некоторым вопросам

относительно коллизий законов о гражданстве (1936 г., Гаага).

Законодательство каждого государства самостоятельно регулирует вопросы

приобретения и утраты гражданства, поэтому невозможно избежать

столкновений (коллизий) законов о гражданстве между различными

243

государствами. Наиболее реальным способом ликвидации коллизий и споров

является заключение международных договоров, то есть выработка

соответствующих норм международного права. В случае действительности

международного договора на него распространяется принцип pacta sunt

servanda. Нарушение кемлибо из участников положений договора должно

расцениваться как нарушение норм международного права. Поэтому

требование заинтересованного государства о выполнении договорных норм о

гражданстве не может считаться вмешательством во внутренние дела

государства-нарушителя. Но поскольку договор связывает только государства-

участников, такое требование может быть предъявлено только одной стороной

договора другой. В результате возникает проблема устранения противоречий

между иными государствами-субъектами международного права, поскольку по

вопросам гражданства заключено недостаточно универсальных

международных договоров. К немногочисленному перечню подобных

соглашений относится и Европейская конвенция о сокращении случаев

множественного гражданства и о воинской повинности в случае

множественности гражданства, подписанная в 1963 году наряду с другими

государствами и ФРГ, а также Конвенция о статусе апатридов 18 сентября 1954

г. Согласно последней упомянутой Конвенции, которая вступила в силу в 1969

году, совершеннолетний гражданин денационализируется в первичном

государстве после натурализации в другой стране – стороне договора. 6 ноября

1997 г. в Страсбурге была подписана Европейская конвенция о гражданстве,

являющаяся примером того, что в последнее время прослеживается тенденция к

либерализации двойного (множественного) гражданства в международном

праве. Согласно этой Конвенции государство-участник позволяет гражданам

автоматически приобретать другое гражданство при бракосочетании, а детям –

при рождении. Таким образом, институт гражданства в ФРГ имеет свои

особенности, которые сложились исторически. Теория права выделяет и

изучает в этой сфере лишь некоторые наиболее общие черты взаимодействия

гражданина и государства. Прежде всего, это обязанность государства перед

гражданином всегда социально и юридически защищать гражданина, где бы он

ни находился. Законодательство ФРГ о гражданстве четко регламентирует

принцип единого гражданства, однако реализация данного принципа не

является безупречной. Имеется ряд исключений, которые ставят под сомнение

необходимость декларации принципа единого гражданства. Из проведенного

анализа законодательства ФРГ, следует, что основания возникновения

гражданства ФРГ имеют ряд особенностей, которые заключаются в порядке

принятия в гражданство, особенностях натурализации, условиях приема в

гражданство. На реализацию норм германского законодательства в области

института гражданства влияют также и нормы международного права,

принятые в рамках ООН, Европейского Союза.

244

Литература:

1 Государственное право Германии: Сокращенный перевод немецкого

семитомного издания / Отв. ред. Топорнин Б.Н.– М.: Инфра-М, 1994, Том

2. – 320 с

2 Ковешников Е.М. Основы конституционного права зарубежных стран. /

Е.М. Ковешников. – М.: Инфра-М, 2001. – 192 с.

3 Германия в топ миграции на земле после США в рейтинге ОЭСР

[Электронный ресурс] URL:http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-

05-20/immigration-boom-propels-germany-past-u-k-innew-oecd-ranking

ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В СИСТЕМЕ ФИЗКУЛЬТУРНО-

СПОРТИВНОГО ОБРАЗОВАНИЕ

Малдыбаев У.С., Ахметов А.К., Бейсембаев Т.Т., Искаков В.А.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, г. Кокшетау

ulan_93.kz@mail.ru

Современные условия жизнедеятельности человека – это интенсивная

трудовая, образовательная и общественная деятельность. На них воздействуют

отрицательные факторы окружающей среды, эмоционально-стрессовые

нагрузки в обществе, технический прогресс, социально-экономические

катаклизмы. Поведение молодежи становится агрессивным, духовно-

нравственных и физических воздействий на человека.

В новых условиях физических упражнения по своему воздействию на

человека подразделяются по следующим критериям:

биомеханической структуре движений (циклические и

ацеклические);

проявлению физических качеств (быстроты, выносливости, силы,

ловкости, координации);

особенности локомоции ;

мощности выполняемой работы, преобладающему источнику

энергии, уровню энерготрат;

характеру регламентации нагрузки;

объему активной мышечной массы;

характеру мышечной работы;

Физические упражнения рассматриваются по степени их исторического

использование в системе оздоровительной физической культуры и спорта как

инновационные средство физкультурно-спортивного образование, сохранения

здоровья, психологического состояние и социальной активности человека.

Построение современных программ оздоровительной физической

культуры, активного спорта предусматривает использование технологии (форм,

средства и методов), влияющий на жизнеобеспечивающие функциональные

245

системы человеческого организма: сердечно-сосудистую, дыхательную,

иммунную.

Индивидуально направленное, комплексное, тренирующее воздействие

физических нагрузок на функциональные системы организма позволяет

поддерживать здоровье на оптимальном уровне его развития. Путь достижение

этого феномена в развитии человека исключительно труден, но возможен.

Физическая активность – инструмент общего социально-

психологического развития человека, даже с любым отклонениями от нормы в

состояние здоровья, независимо от возраста и характера психо-эмоциональных

и физических ограничений. Физическое воздействия на человека в системе

оброзования, реабилитации, труда, отдыха предусматривает развитие,

восстановление или компенсацию, развитие или совершенствование

утраченных или нарушенных функций. Это означает целенаправленный

психолого-педагогический процесс, возможность достичь оптимального

физического и социального уровня сучетам интересов и потребностей

студентов.

Технология физкультурно-оздоровительной активности предусматривает

следующие группы упражнений:

дыхательные, развивающие подвижность в суставах;

формирующие навыки сохранения правильной осанки;

увеличиващие силу сопротивление;

с предметами, в равновесии и асимметричные;

игровые и специально-прикладные;

с заданным результатом;

Эти упражнения могут использоваться на суше и в воде, коллективно и

индивидуально, под руководством педагога, а также самостоятельно.

Физкультурно-оздоровительные упражнения делят на группы по

критерию степени их воздействия на организм человека, показателям

конечного результата, характеризующего эффективность решаемых

педагогических задач на конкретном этапе обучения и тренировки.

Внедрение инновационных технологий фикультурно-спортивного

образования, оздоровления студентов – одна из основных задач развития

учебных планов и программ вуза. Чтобы повысить управление в системе

физкультурно-спортивного образования, преподавателям необходимо

проводить научные исследование и внедрять в практику положительный опыт.

Физическую культуру студента необходимо трактовать не только как

совокупность физических качеств личности, но и как определенный стиль

жизни. Решающим фактором укрепления здоровья является позиция самого

студента, его отношение к собственному социальному, психологическому и

физическому здоровью. Отсюда вытекает сущность концепции по

формированию ценностно-мотивационных установок личности,

ориентированной на здоровый стиль жизни, который становится основой

современного общества.

246

Развития инновационных средств физической активности вызвано

определенным социокультурным запросом, так как уже сложилась

определенная мотивация к тому или иному типу физкультурно-оздорвительной

работы и спортивной деятельности.

Интеграция различных форм и средств с использованием физических

упражнений может эффективно развиваться в вузе в рамках самостоятельных и

массовых комплексных мероприятий. Надо включать инновационные средства

в учебные программы, активности, разрабатывать и внедрять методическую

литературу, а также осуществлять материально-техническое обеспечение,

проводить научно-исследовательскую работу по проблемам эффективности

инновационных средств физической культуры и спорта.

Примером может служить следующая инновационная физкультурно-

спортивная активность студентов:

классическая аэробика – комплекс упражнений, сочетающий шаговые,

обще развивающие упражнения и танцевальные действия, выполняемый под

музыку, направленный на формирование аэробной выносливости, координации

движений;

силовая аэробика – комплекс упражнений классической аэробики,

выполняемой с гантелями, мини-штангами, резиновым амортизаторами,

эспандерами, гимнастическими палками, направленный на формирование

анаэробной выносливости, силы, координации движений;

степ-аэробика – ритмичная ходьба (степ-тренировка) с использованием

степ-платформы под музыку, с частым изменением ритма и движений,

направленная на формирование общей выносливости, коррекции веса, формы

голена, бедер, ягодица, а также лечение артрита.

Культивирование новых видов физической активности среди студентов

связано с развитием спортивно-оздоровительной работы, наличием

значительного количества коммерческих клубов по различным видам спорта и

оздоровительным системам, деятельностью «персональных тренеров»,

организацией семейного спорта, адаптацией программ занятий к конкретным

специальным группам, сближениям деятельности спортивно-оздоровительного

клубов, медицинских и социально-психологических учреждений.

В настоящее время значительного изменился стиль жизни молодежи.

Новый образ их жизнедеятельности способствует достижению физического и

духовного развития, улучшению самочувствия, психического и физического

здоровья.

Новый подход к физической активности позволяет все большему

количеству молодых людей вводить занятие физическими упражнениями в

свой распорядок дня, используя в качестве средства развитие, лечения от

болезней или как профилактическое средство.

247

О ТРЕБОВАНИЯХ К ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКЕ

СПЕЦИАЛИСТОВ В ОБЛАСТИ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА

Мукушева А.Т.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

a.mukuschewa@mail.ru

Анализ спортивно-массовой и физкультурно-оздоровительной работы с

различными социальными группами населения страны, работы по подготовке

спортивного резерва и воспитания спортсменов международного класса,

способных составить конкуренцию зарубежным спортсменам на

международной спортивной арене, показал, что в целях дальнейшего

совершенствования физической культуры и спорта необходимо

совершенствовать подготовку специалистов в высших учебных заведениях

страны по программам, отвечающим тенденциям развития мирового спорта и

новейшим методикам подготовки высококвалифицированных спортсменов.

Также нужно совершенствовать подготовку специалистов со средним

профессиональным образованием в области спорта;наладить систему

переподготовки тренерско-преподавательских кадров;рассмотреть вопрос

привлечения на контрактной основе к работе в сборных командах республики

высококвалифицированных зарубежных специалистов, имеющих опыт

воспитания спортсменов международного уровня и владеющих передовыми

технологиями; рассмотреть вопрос о внедрении действенных мер по

материальному и иному стимулированию отечественных тренеров,

преимущественно работающих с отечественными спортивными кадрами.

В первую очередь необходимо рассмотреть профессиональную

подготовку специалистов в области физической культуры и спорта в условиях

высшего профессионального образования. Рассмотрим квалификационную

характеристику бакалавра специальности «5В050108 – Физическая культура и

спорт»(ФКиС).

Сфера профессиональной деятельности бакалавра по ФКиС [1]:

физическая культура, физическое воспитание; медицинская сфера

(оздоровление населения средствами ФК и С, ЛФК); спорт (массовые виды

спорта, спортивная подготовка, повышение спортивного мастерства).

Объектами профессиональной деятельности выпускников являются

государственные, общественные, частные образовательные организации,

(дошкольные, школьные, средние профессиональные учебные заведения,

колледжи, гимназии, училища), детские спортивные школы и клубы; фирмы,

государственные организации, органы управления физической культурой и

спортивной деятельностью; научно-исследовательские организации

физкультурного, спортивного профиля, медико-биологические,

разрабатывающие проблемы физического и психического здоровья.

Предметы профессиональной деятельности: учебно-воспитательный

процесс по ФКиС, физическое здоровье учащихся и лиц разного возраста,

248

занимающихся физической культурой;тренировочный процесс, формирующий

интеллектуальную, функцииональную, спортивную (физическую, техническую,

тактическую, психологическую) подготовленности спортсменов; организация

педагогической, учебно-воспитательной, научно-методической, научно-

исследовательской, организационно-управленческой деятельностей в системе

школьного образования по физической культуре и спорту, рекреации и

реабилитации; инновационные технологии, научно-методический контроль за

эффективностью, адекватностью воздействия на организм, применяемых

средств, методов физического воспитания, спортивной тренировки,

реабилитации у лиц различного возраста, занимающихся физической культурой

и спортом;формирование двигательного фонда, умений, навыков и знаний о

физической культуре у всех контингентов населения, с целью поддержания

оптимальной физической работоспособности средствами и методами

физической культуры; развитие и совершенствование физических качеств,

технико-тактического мастерства; воспитание моральных, волевых качеств,

психологической устойчивости; организация спортивных мероприятий и

массовых спортивных выступлений.

Бакалавры по специальности «Физическая культура и спорт» могут

выполнять следующие виды профессиональной деятельности:

- образовательная (педагогическая) деятельность бакалавра

характеризуетсяпроведением научно-обоснованного процесса физического

воспитания в дошкольных, средних учебных заведениях и различных

организациях, использующих физическую культуру и массовые виды спорта

для укрепления здоровья, совершенствовании форм тела посредством

физических упражнений, применения гигиенических мероприятий и

использованию естественных сил природы, повышения физической

работоспособности, рекреации и активного проведения досуга;

- организационно-управленческая деятельность определяется

организацией и проведением педагогической деятельности по физической

культуре и спорту в учебно-воспитательных структурах сфер образования,

проведение и судейство соревнований, спортивных праздников; организацией

физкультурно-оздоровительной работы в школьных и дошкольных учебных

заведениях, колледжах, средних, профессиональных организациях образования,

в коллективах физической культуры, детско-юношеских спортивных школах и

спортивных клубах во внеурочное время; выполнением административной

работы в государственно-управленческих структурах по физической культуре в

качестве методиста, специалиста, администратора, зав. кабинета и помощника

по делам физической культуры и др;

- научно-исследовательская деятельность связана с проведением научных

исследований в области физической культуры в общеобразовательных и

научных лабораториях, организациях, в детских спортивных школах, клубах по

рекреации и реабилитации спортсменов и лиц, занимающихся физической

культурой;

249

- расчетно-проектная деятельность связана с разработкой тренажерного

оборудования, оказания консультативной помощи при проектировании,

спортивных сооружений, площадок, спортивных снарядов и инвентаря;

- организационно-технологическая деятельность связана с разработкой и

внедрением в учебный процесс новых технологий обучения по физической

культуре, а также технических средств, тренажеров с целью подбора

оптимальных режимов обучения и воздействия на организм учащихся, лиц

различного возраста, пола, уровня здоровья и физической подготовки;

- тренерская (спортивная) деятельность характеризуется научно -

обоснованным планированием, контролем, коррекцией - функциональной,

физической, технико-тактической, психологической, интеллектуальной

подготовленности, спортивных достижений, воспитанием морально-волевых

качеств, патриотизма у лиц различного возраста, пола, спортивной

квалификации с целью достижения высоких спортивных результатов без

ущерба для здоровья занимающихся;

- организационная функция связана с проведением и судейством

соревнований, проведением по физической культуре и спорту спортивных

праздников в учебных заведениях и других учреждениях, клубах.

Основные функции, бакалавра по специальности 5В050108 «Физическая

культура и спорт», связаны с проведением в качестве преподавателя по

физической культуре и физическому воспитанию: воспитательной,

образовательной, спортивно- оздоровительной работы; в качестве тренера по

виду спорта с организацией и проведением работы в группах по видам спорта в

дошкольных и школьных учебных заведениях, спортивных школах;

обеспечением тренировочного процесса научнообоснованными средствами и

методами тренировки и реабилитации; эффективным управлением

функциональной, спортивной подготовленностью и результатами выступлений

спортсменов разного уровня и квалификации; организационная функция

характеризуется проведением и судейством соревнований, проведение по

физической культуре и спорту спортивных праздников в учебных заведениях и

других организациях, клубах.

Типовые задачи профессиональной деятельности: проведение

просветительной работы, повышение знаний в области физической культуры

личности и здорового образа жизни; всесторонняя гуманизация, оптимизация и

гармонизация физического развития, духовного богатства, моральной чистоты,

внедрение идеалов олимпийского образования, воспитание любви и

преданности Родине граждан Республики Казахстан;достижение высокого

спортивного результата; повышение резервных возможностей и устойчивости

организма, с целью более эффективной адаптации к воздействию на организм

различных факторов внешней среды (повышенной, пониженной температуры,

среднегорья, высокогорья, водной среды и других факторов), физических

нагрузок, и оптимизации индивидуального режима жизни соответственно

требованиям гигиены; развитие и совершенствование физических, волевых

качеств, повышения уровня физической работоспособности, индивидуального

250

фонда двигательных способностей, умений, навыков с целью достижения

физического совершенства; планирование, организация целенаправленного,

научно-обоснованного управления процессом подготовки спортсменов и

спортивными результатами без срывов механизмов адаптации организма;

многолетнее сохранение и укрепление здоровья, пропаганда здорового образа

жизни, приобщение населения к занятиям физической культурой и спортом,

развитие двигательных навыков, необходимых в труде и повседневной жизни.

Направления профессиональной деятельности в сфере физической

культуры и спорта:педагогическая (образовательная); тренерская (спортивная);

организационно-управленческая; производственно-технологическая; сервисно-

эксплутационная; расчетно-проектная; экспериментально-исследовательская. А

содержание профессиональной деятельности: педагогическая, спортивно-

оздоровительная, воспитательная, тренерская, организационная, научно-

методическая; спортивно-судейская.

В качестве преподавателя-тренера по ФКиС педагогическая

образовательная деятельность направлена на формирование мировоззренческой

системы научно-практических знаний по физической культуре личности

(мотивационно-ценностного и здоровьесберегающего отношения).

Педагогическая и воспитательная направленность деятельности – воспитание

личности по проявлению самостоятельности, преодолению трудностей,

воспитанию воли, формированию ценностных ориентаций соблюдения

спортивной этики и др.

Педагогическая спортивно-оздоровительная деятельность связна с

планированием и организацией учебного и учебно-тренировочного процесса по

физическому воспитанию и видам спорта, контролем за его эффективностью по

уровню подготовленности, организации психологической подготовки

спортсменов и команд, проведению психодиагностики свойств личности,

ситуационное управление подготовкой; с разработкой спортивно-нормативных

документов, с использованием общепринятых, научно-методической

разработкой и внедрением инновационных методик и технологий в учебно-

тренировочный процесс по физическому воспитанию, спортивной тренировке,

с целью совершенствования физического здоровья, физической

подготовленности, спортивных достижений всех слоев населения и

спортсменов высокой квалификации. А спортивно–судейская деятельность

связана с организацией и проведением соревнований по различным видам

спорта.

Таким образом, бакалавр по физической культуре и спорту должен иметь

представление о всеобщих законах природы, общества, познания, заботе о

своем здоровье и общества в целом, о роли физической культуры и спорта в

жизни и культуре общества, как средства физического воспитания, укрепления

здоровья, и как фактор духовных, нравственных устоев личности человека; о

воспитательном и образовательном значении физической культуры и спорта,

роли спорта; о целях, задачах, принципах, средствах, методах и формах

251

воспитательной работы, на уроке по физическому воспитанию, в учебно-

тренировочном и соревновательном процессе.

Литература:

1. Квалификационный справочник должностей руководителей,

специалистов и других служащих. Утвержден приказом министра труда

и социальной защиты населения Республики Казахстан №273-П от

22.11.2002г.

APPLICATION OF STEM TECHNOLOGIES IN TRAINING CHEMISTRY IN

HIGH SCHOOL AND HIGHER EDUCATION

Y.Y. Nogoyev1, N.N.Nurmukhanbetova 2, A.A.Yeskendirova 2 , Kh.S.Yevloyeva 2 1Abai Kazakh National Pedagogical University

Almaty, Kazakhstan 2Sh. Ualikhanov Kokshetau State University, Kokshetau, Kazakhstan

havaevloeva@gmail.com

Rapid development and modernization of teaching methods in our country sets

before the modern teachers the most important goals for the education of quality

personnel in the labor market, which allows introducing the latest technologies, using

the experience of other states. One promising area is practice-oriented training, which

has been successfully used in educational institutions of foreign countries for many

years. This range of techniques is excellent for teaching natural sciences, including

for teaching chemistry in high school and higher education.

Today it’s not enough simply to understand the materials of chemistry course

for qualitative mastering of knowledge of natural sciences. Skills of operating with

sufficiently large amount of different data, knowledge of modern technologies and

methods and their successful application in further activities are highly required.

Thus, the training of schoolchildren who will be able to use the skills acquired during

schooling, and also apply them in practice in training and professional activities, is

the most important task of the modern teacher.

In many countries of the world, the modernization of teaching, and its closest

approach to real life conditions, is achieved through the use of integrated STEM

inter-subject programs. The abbreviation STEM stands for: S - science, T -

technology, E - engineering and M - mathematics, which in its general meaning

implies the interaction of natural disciplines, as well as the creation of engineering

solutions using the knowledge of mathematics.

The concept of these programs involves creating and modeling your own

projects - the product, after preliminary data analysis, which in turn requires the

competent application of the basics of mathematics, 3D modeling and of course

creativity and communication. Also, in the learning process, the skills of working

with modern computer systems and the fundamentals of programming are

252

indispensable. Besides, the use of STEM technologies is aimed at developing

students' critical thinking skills. Critical thinking assumes an independent, unbiased

view of the existing situation, the ability to question known facts, an independent

analysis of existing data in order to create their own solutions. In general, critical

thinking is the engine of modern science, because a critically thinking student can

most effectively interact with information, evaluate and find contradictions in any

information. Along with the use of STEM technologies, an excellent perspective is

the introduction of problematic training into the learning process. This approach has

also proven itself in the teaching of natural sciences, and allows the formation in the

student's skills of solving problem situations, research activity and independence [1].

Image 1. Visual interpretation of general meaning of STEM

The application of STEM technologies in the teaching of chemistry can be

realized in various ways, each of which has its own nuances, in particular

consultation and monitoring by teachers of related disciplines. One example of the

application of STEM technology and problem training can be the implementation of

interactive projects with the application of knowledge of more than one subject. An

example of such a project can be the development of an interactive map of

contamination of various reservoirs with heavy metals, where students would be able

to apply the knowledge of analytical chemistry, biology, ecology and programming.

The advantage of such a project is also the development of students' research

potential, as well as gaining the experience of teamwork, which the students will

encounter in the course of their professional activities.Another example can be the

253

task of finding the most suitable concentration of various mineral fertilizers,

phytohormones, which would positively influence the dynamics of plant growth in

the laboratory. This kind of project would require knowledge from students in the

field of inorganic chemistry, biology and biotechnology. In turn, the scale of projects

does not always have to be large; the elements of case study, which may be oriented

for one academic hour, can also be used. This may be a task to determine the

components of a solution, or a practical task for developing critical thinking among

students. An example of an ordinary case for a practical lesson may be the problem of

predicting the possible course of the reaction, and possible reaction products under

conditions of different environments or the influence of external factors. It may also

be a task for logic or creative thinking. There are numerous amounts of that kind of

problems, and they may also be aimed at applying knowledge from other disciplines

[2].

In development of such projects, special attention should be paid to the

systematization conditions of the project, such as the project timeframe and

evaluation criteria. The teacher should carefully study all the stages of the project;

identify the stages and the period of the task.

The time frame is set by the teacher and directly depends on the project, its

complexity and scope. This may be a small task for one or two classes, such as a lab

or a practical task aimed at finding the right answer; or for a whole semester, in case

this is a large-scale project. It is also important to distribute responsibilities among

students in accordance with their capabilities, which will contribute to the

development of an enabling environment for their communication. Also, the

individual abilities of each student are taken into account when he/she has a choice of

the direction of creative thinking and the pace of activity. Thus, the role of the teacher

is not only to observe and conduct the process, but also to correctly assess the

abilities of each student, which is almost impossible without a proper approach to the

development of evaluation criteria for each project.

It is also difficult to overestimate the prospect of the possibility of using

computer technologies in the implementation of STEM programs. One example of

the use of modern technologies is the modeling and visualization of chemical

processes, compounds and connections. Visualization in the teaching of chemistry

can become a bridge between the understanding of internal processes and their

application in practice, and will also make it possible to apply the knowledge of

mathematics and programming skills acquired during the training [3].

It should be mentioned in this paper that there are a lot of issues and problems

with STEM education. First of all is simple, it’sthe lack of understanding of what

STEM actually is.Second of all is lack of teachers which leads to lack of good and

quality curriculums. In general, teachers are facing a lot of troubles with integrating

STEM in every level of education. Most of them are related to having no time for

doing their duties in a proper way. Even if a teacher had always been satisfied with

her/his teaching job over ten years, he/cancan feel uncomfortable that he/she is not

able to teach science properly.

254

Teachers need to make sure that their school will support their program fully to

provide students the necessary materials.Moreover,the lack of environment which

prevents using proper STEM technologies in education process is also taking

place.Teachers are needed storage or a large classroom for keeping student materials

organized. Electronic technology materials are also necessary for teachers to be the

most effective. Internet, applets, molecule design programs, dynamic software,

chemical software, analysis apparatus, and calculators can all be integrated into

lessons. Access to the Internet is useful for students to do background research on the

problems that they are trying to solve [4].

In general, the prospects for implementing STEM technologies in teaching

chemistry are quite wide, and today the teacher is a guide between modern teaching

methods and students.Much of the newest and most valuable knowledge involves

more than one subject. Integrated STEM education can motivate students to careers

in STEM fields and may improve their interest and performance in mathematics and

science. Effective STEM education also can be vital for the future success of

students. The preparation and support of teachers of integrated STEM education is

essential for achieving these goals. Only thanks to interest and pedagogical

proficiency it may be possible to successfully implement practice-oriented teaching

methods.

References:

1. Chaika S.A., The possibilities of the STEM approach in the teaching of

natural sciences, 2017.

2. Tarhan L., Ayar K.H., Urek R, Acar B., Problem-Based Learning in 9th

Grade Chemistry Class: ‘Intermolecular Forces’. Research in Science

Education, 2008.

3. Gee, J. What Video Games Have to Teach Us About Learning and Literacy.

New York: Palgrave Macmillan, 2003.

4. Micah Stohlmann, Tamara J. Moore, Gillian H. Roehrig,Considerations for

Teaching Integrated STEM Education, 2012.

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ МАТЕМАТИКАЛЫҚ ЦИКЛ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУ

КЕЗІНДЕ ЖОБАЛЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ

Омарова А.Ж., Нурмуханбетова Н., Сыздыков Б., Фахруденова И.,

Темирбекова Н.

Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ.

araika-omarova@mail.ru

Жобалық технологиялар - бұл заманауи білім берудің перспективалық

бағыттарының бірі, оларды оқытудағы тұлғалық - бағдарлы тәсілді іске

асыратын төртінші буын технологиялары деп атайды. Неге жобалар әдісі

255

бүгінде сұранысқа ие және танымал? Өйткені қазіргі қоғамда жобалау адамзат

қызметінің дәстүрлі салаларында кеңінен қолданылады: сәулет, құрылыс,

машина жасау және т.б. экологиялық, әлеуметтік, генетикалық жобалау

танымал болып табылады. Гуманитарлық жобалар: журналистикада,

теледидарда, шоу-бизнесте кеңінен таралған. Бұл жобалау кең қолдану

мүмкіндігі мен әмбебап тәсіл, жалпы заңдылықтар бар деп айтуға мүмкіндік

береді. Қазіргі заманғы адам күші қажет, оны қолдану әр түрлі салаларында

өмірі мен кәсіби қызметі осылайша, жобалау игерілуде. Әрине, жоғары оқу

орнындағы оқыту мен дамыту және жобалау дағдысы. Сондықтан, пайдалана

отырып, жобалау технологиясын өз басым қоямыз тану процесі, дайындау үшін

білім алушылардың қабілетті, икемді бейімделуге, өзгермелі өмір

жағдайларында өз бетімен сатып алуға қажетті білім, іскерлікпен оларды

туындайтын мәселелерді үшін шешу және тәжірибеде қолдану.

Жобалау технологиясын пайдалану кезінде өз алдына келесі міндеттерді

қоямыз: білім алушылардың танымдық іскерліктері мен дағдыларын дамыту;

ақпараттық кеңістікте бағдарлануы; өз білімін өз бетінше құрастыру; білімді

ғылымның түрлі салаларынан интеграциялау; сыни ойлау.

Жобалау қызметінің элементтерін дәстүрлі сабақтар аясында жалпы оқу

сияқты, содан кейін арнайы, кезең-кезеңмен қалыптастырамын. Мұндай жұмыс

үшін практикалық, зертханалық жұмыстар, топта жұмыс бөлумен топтық өзара

әрекеттестікті ұйымдастыру сабақтары қолайлы. Мысалы, зертханалық

жұмысты немесе тәжірибені өз бетінше жоспарлау. Химияны оқытудың бірінші

курстарында жобалық жоспардың тәжірибелік жұмыстары жүргізілуі мүмкін.

Оқыту жобасы білім алушыларда арнайы біліктер мен дағдыларды

әзірлеуге және дамытуға, атап айтқанда оларды:

- мәселе (мәселелік алаңды қарау және нақты мәселелерді бөлу, жетекші

мәселені қалыптастыру және осы мәселерден туындайтын міндеттерді қою);

- мазмұндыққызметті мақсатты болжау және жоспарлау;

- өзекті ақпаратты іздеу және таңдау мен қажетті білімді меңгеру;

- әртүрлі, соның ішінде типтік емес жағдайларда білімді практикалық

қолдану;

Жобалау өнімін дайындаудың қолайлы технологиясын іріктеу, игеру

және пайдалану;

- арнайы дайындалған жобалау өнімін пайдалана отырып, өз қызметінің

нәтижелерінің әр түрлі формаларындағы презентациялар(макет, плакат,

компьютерлік презентация, модельдер және т. б.));

- өзін-өзі талдау және рефлексия (жоба проблемасын шешудің

нәтижелілігі мен табыстылығын дербес анықтау)

Жобалауды қалыптастыра отырып, қандай да бір дәрежеде барлық білім

алушылар меңгеруі тиіс әмбебап біліктілік ретінде жобалық сабақтарды

аудиториялық сабақтар жүйесіне тікелей енгізу қажет, оларды тақырыптық

жоспарлауда өткізуді қарастыру қажет. Алайда, жобалық оқыту мазмұнды

пәндік оқытуды алмастыра алмайды және алмастыра алмайды.

Жобалық сабақ толығымен жобадан тұрады.

256

«Бейэлектролит ерітінділерінің физико-химиялық қасиеттері» тақырыбы

бойынша химия сабағында ұжымдық жобалау қызметінің мысалы ретінде

қарастыруға болады.

Бұл зерттеу жобасы проблемалық және ішінара-іздеу тәсілі. Ақпаратты

жинақтау және жұмыс нәтижелерін ұсыну үшін білім алушылар Smart Notebook

бағдарламасын қолдана отырып компьютерді пайдаланады. оқытушы

дайындаған алдын ала жасалған тәжірибе фотосуреттерінің коллекциясы.

Оқу мақсаты: зерттеу түрінде зертханалық тәжірибелерді өткізу арқылы

оқушылардың физика-химиялық қасиеттері туралы білімдерін өзектендіру және

кеңейту; кезең-кезеңімен зерттеу жүргізу, ақпаратты жедел өңдеу және қорыту,

сондай-ақ құзыреттілікті қалыптастыруға, топта (командада) жұмыс істеу

қабілетіне көңіл бөлу.

Оқушылар алдын ала үш топқа бөлінді (қалауы бойынша). Сабақ

барысында әр топ тәжірибе мен зерттеу үшін ақпараттық мәтіндерді өткізу

бойынша тапсырма алды.

Мәселелі сұрақтар қойылды, бейэлектролит ерітінділердің физико-

химиялық қасиеттеріне қандай факторлар әсер ететінін анықтау.

Әрі қарай әрбір топ зерттеу жоспарын жасайды:

- гипотезаны ұсыну;

- мақсатты қою;

- тәжірибелерді жасау (бақылау, нәтижелерді талдау, қорытындылар).

Жұмыс нәтижелерін топ презентация түрінде үш слайдтан тұрады, Smart

Notebook бағдарламасы тез және жедел есеп жасауға мүмкіндік береді,

тәжірибе схемалары фотосуреттермен ұсынылуы тиіс, ал бейэлектролит

ерітінділердің физикалық-химиялық қасиеттеріне әсер ететін факторлар

кластер түрінде ұсынылуы тиіс.

Біздің ойымызша, оқытушы білім алушылардың негізгі құзыреттілігін

қалыптастыру бойынша жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндігі бар.:

- пәндік (тақырыпты меңгеру);

- жалпы оқу (ғылыми мәтінмен жұмыс, қажетті ақпаратты таңдау);

-ақпараттық-технологиялық (ДК пайдалану);

- коммуникативтік және т. б .

Білім алушылар шығармашылық, нәтижелі жасампаздық жұмыс

тәжірибесін алады.

Осындай сабақтарда жасалған есеп-презентациялар әрі қарай оқу

құралдары ретінде пайдаланылады. Білім алушылар өздерінің еңбектерінің

нәтижелері қолданылуда және бұл оқу қызметінің маңыздылығы болып

табылады.

Сабақ-жобада уақыт шектелген кезде тек кейбір сұрақтарды зерттеуге

болады.

Жобалық сабақтар-қорыту ақпаратты дайындау мен жинауға көп уақытты

талап етеді, оларды аудиториялық – аудиториядан тыс жобаларға жатқызады.

Мұндай жобаларды оқу жылында екі-үшеуден артық емес жоспарлаған жөн,

әдетте олар оқу модулін аяқтайды.

257

Жоба әдісі үнемі білім алушылардың өзіндік қызметіне (жеке, жұптық,

топтық) бағытталған, оны олар осы жұмысқа бөлінген уақытта (сабақтың

бірнеше минутынан бірнеше аптаға дейін, кейде айларға дейін) орындайды.

Жобалардың тақырыптары көбінесе мәселенің практикалық маңыздылығымен,

оның өзектілігімен, сондай-ақ білімді тарту кезінде оны шешу мүмкіндігімен

анықталады. Әдетте әрбір жоба оқытушы мен білім алушының үйлестірілген

бірлескен әрекеттерінің нәтижесі болып табылады.

* оқытушы білім алушыларға дерек көздерін іздеуге көмектеседі;

* өзі ақпарат көзі болып табылады;

* барлық процесті үйлестіреді;

* білім алушыларды қолдайды және көтермелейді;

*ЖОО-да оқытылатын пәндердің әр түрлі облыстарынан білім

алушылардың үздіксіз кері байланысын қолдайды.

Мысалы, «электрохимия негіздері» тақырыптары бойынша «металдардың

коррозиясы"жобасымен аяқтауға болады. Жоба түрі бойынша ақпараттық -

зерттеу, пәнаралық болып табылады. Уақыт бойынша-орта мерзімді. Оқу

мақсаты: металдардың коррозиясы, ықтимал салдары, коррозиядан қорғау

әдістері мысалында электрохимиялық процестер туралы білім алушылардың

білімін кеңейту. Бұл ретте студенттердің ақпараттық, зерттеу және

коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруға назар аудару маңызды. Топта

білім алушылар ұсынылған тақырып бойынша материалды зерттеу, сөз

сөйлеуді қалыптастыру, қарастырылатын мәселені эксперименттік қолдау, сөз

сөйлеу материалдары бойынша презентация дайындау үшін алдын ала топтарға

бөлінді.

Топта жұмыс істеуге арналған тақырыптар:

1.Металл коррозиясы;

2.Коррозия процесінің механизмі ;

3.Коррозиядан қорғау әдістері;

Білім алушылар дайындаған жобалардың презентациялары әрі қарай оқу

процесінде көрнекі материал ретінде пайдаланылады.

Аудиториядан тыс уақытта химия бойынша білім алушылардың жобалық

қызметі үйірмелердің жұмысында, сондай-ақ студенттердің ғылыми студенттік

қоғамы (ҒСО) аясында ұйымдастырылған.

Студенттердің іс-әрекеттері:

1. Дайындық кезеңі – жоба тақырыбын анқтау. Бір бағыт төңірегінде

студенттерді тақырып таңдауға ынталандырады. Топтағы әрбәр студенттің

пікірін ескере отырып жұмысты жоспарлауға үйретеді. Әр студент өмірлік

тәжірибесіне «егер ол болса», сүйене отырып өз ойын ортаға салады, бірігіп

жобаның мақсатын анықтайды.

2. Ақпарат жинау және талдаудың жолдарын көрсету. Әрбір топ мүшесі

алдындағы жұмысын анықтау. Студенттерді өз бетімен ақпарат жинауды

бағыттайды. Әрбір топ мүшесінің пікірін ескере отырып, ұжымдық талқылау

шешімін тыңдайды, қажет болса өз ойымен бөліседі. Студенттердің жобасы

бойынша күнделігін тексереді. Топ арасында әркімнің атқаратын қызметін

258

анықтайды, өз тақырыптарын анықтау жұмыс істеу кезеңдерін жоспарлап,

бірінші нәтижеге жету уақытын белгілейді. «Қоғамдық тапсырманы орындауға

дайындығын көрсетеді».

3. Зерттеу жұмысы. Ақпарат жинау, аралық нәтижені талдау, зерттеудің

негізгі құралдары: сұхбат, анкета, бақылау алынған түрлі ақпаратты талдау.

Студент күнделігін бақылап әрбәр жетекшісімен топ мүшелерімен жеке-жеке

сөйлесу талдау, нәтижені салыстыру арқылы алдағы жұмысқа бағыт беру.

4. Нәтижені талқылау. Ақпаратты талдау, шешім шығару, тұсау кесердің

қандай түрде өтетінін жоспарлау. Бақылайды, кеңес береді.

5. Жұмыстың тұсау кесері. Тыңдайды, проблемалық сұрақтарды қоя

отырып, студентті сөйлетуге мүмкіндік жасайды. Алынған нәтиже туралы есеп

береді. Бір-бірін мұқият тыңдайды.

6. Бағалау және жоспарлау. Шығармашылық жұмысты бағалайды, еңбек

иелерін алдыңғы үлкен мақсаттарға жетелейді. Ұжымды талқылай отырып бір-

біріне, өздеріне баға береді, алдағы жұмыс құрайды.

Біздің студенттеріміздің жобалау-зерттеу жұмыстары аймақтық,

республикалық және халықаралық конкурстарға ұсынылды, сарапшылардың

жоғары бағасына ие болды. Біз және біздің студенттеріміз үшін жүлделі

орындарды жеңіп алу мақсаты емес, ең бастысы – күш сынамасы, өз

білімдерінің қосымшасы.

Білім алушылар үшін жобамен жұмыс жасау бұл өзін көрсету,

шығармашылық қабілеттерін ашу мүмкіндігі. Оқытушы үшін жобамен жұмыс

жасау-бұл үздіксіз педагогиканы құру, студенттермен бірге шығармашылық

шабыт пен қуанышын бастан өткізу мүмкіндігі.

Әдебиеттер:

1. Гузеев В..«Метод проектов» как частный случай интегральной

технологии обучения/Директор школы-.1995.-№6.-С.39-40

2. Пахомова Н.Ю.Метод учебного проекта в образовательном учреждении:

Пособие для Учителей и студентов педагогических вузов.-

М.АРКТИ,2003.

3. Химия: проектная деятельность учащихся./ Авт- сост.Н.В.Ширина.

Волгоград : Учитель,2007.

259

ҚАЗІРГІ ЖАСТАРҒА ТӘРБИЕ БЕРУ АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ

ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ

Оразбекова Р.С, Каненова Г.Т, Ерманова А.Б.

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты

аға оқытушы, магистр, Арқалық қаласы

roza_orazbekova@mail.ru

«Патриотизмнің маңызды элементерініңбірі онымен етене байланысып

жатқанұлттық рух, ұлттық патриотизм-бұл ұлтішіндегі жеке адамның асыл

белгісі менқасиеті, өз халқына деген сүйіспеншілігі» деп Б.Момышұлыайтып

кеткен.Патриотизм гректің «patris»–Отан, ел-деген сөзінен шыққан. Кейінірек

бұл термин Отанға, елге, туған жерге деген сүйіспеншілікті білдіретін жиынтық

ұғымға ұласқан.

Патриотизм–тарихи, әлеуметтік ұғым. Патриотизм дегеніміз–өз Отанына

деген сүйіспеншілік, өз халқына берілгендік, өз Отанының мүддесі үшін кез

келген құрбандық пен ерлік жасауға дайын тұрушылық. Патриоттық сезім қан

арқылы мұраға берілмейді, нақтылы-тарихи ортада ұзақ уақыттар бойына

қалыптасады. Патриоттық сезімнің обьектісі мен қайнар көзі Отан болып

табылады.Ғылыми әдебиеттерге жасаған талдау «патриотизм» ұғымына

көптеген анықтамалар берілгендігін айғақтайды. Келтірілген анықтамалар

адамгершілік қасиет ретінде патриотизмнің мәнін неғұрлым дәл ой елегінен

өткізуге мүмкіндік береді. Мәселен, философиялық түсіндірмеде: «патриотизм

мазмұны–Отанға сүйіспеншілік, оған шынайы берілгендік, оның өткені мен

бүгінгісі үшін мақтаныш, Отан мүдделерін қорғауға ұмтылу болып табылатын

адамгершілік және саяси принцип, әлеуметтік сезім» делінсе, лексикалық

мағынада–патриотизм «Отанға сүйіспеншілікті, өз Отанына, өз халқына

берілгендікті» білдіреді. Ұлттық энциклопедиялық сөздікте патриотизм–

адамның Отанына, туған еліне, оның тіліне, салт-дәстүрі мен мәдениетіне деген

сүйіспеншілік сезім деп қарастырылады [1.]

Алайда қай анықтамада болмасын патриотизмнің мазмұнына мыналарды

жатқызған жөн: адамның өзі туып-өскен жеріне сүйіспеншілік сезімі; ана тіліне

құрметпен қарау; Отан мүдделеріне қамқорлық жасау; азаматтық сезімдерінің

көрініс беруі және отанға адалдықты сақтау, оның бостандығы мен

тәуелсіздігін қорғау; әлеуметтік және мәдени жетістіктерге деген мақсаныш;

отанның тарихи өткеніне және одан қалған мұраларға, дәстүрлерге құрметпен

қарау; өз еңбегін, күш-жігері мен қабілеттерін Отанның гүлденуіне арнауға

ұмтылу.

Отаншылдық идеясы өмірге бүгін келіп отырған жоқ. Адам қауымдасып

өмір сүргеннен бастап өз қоғамын, өлкесін табиғатын сүйген, ұнатқан. Соларға

деген айрықша сезімді бойына сіңірген. Кейін отаншылдық сезімі біртіндеп,

саяси мән-мазмұн ала түскен. Туған жер, табиғат оның байлықтары, тіл, дәстүр,

тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар–жалпы ұлттық

құндылықтар ешкімді де бейтарап қалдыра алмайды. Олар сөзсіз адам

260

көкірегінде жылылық, жақындық, туыстық сезімдерді ұялатып жатады. Бір

сөзбен айтқанда, патриотизм қасиетті ұғым [2].

Өз Отанына, халқына деген сүйіспеншілік жан дүниесінің терең

түкпірінен, жүрегінен шығатынын көпшілік жағдайда көп адамдар біле

бермейді. Бұл–жарнаманы қажет етпейтін, анаға деген сүйіспеншілік сияқты.

Өз анаңа сүйіспеншілігің қандай болса, Отанға да сондай сүйіспеншілік

қажет.Сондықтан, Отанға деген сүйіспеншілік пен мақтаныш, әдемі киім

сияқты көзге түсе бермейтін болуы керек, керісінше әрқайсымыздың

жүрегімізде сақтаулы, құны шексіз асыл дүние болуы шарт. Бұл мемлекет

ішіндегі адамға қатысты заңдарға, мемлекет құрылысының өміріне

байланысты: бұл адамдардың өз азаматтық заңмен бекітілген міндеттерін

орындалуы.

Бір сөзбен айтқанда елінің, жерінің өткенін сезінбей оның ерлікке,

адамгершілікке толы тарихын, дәстүрін білмей, мәдениетін, әдебиетін, өнерін

жете ұғынбай, отаншылдық сезімді оятудың өзі мүмкін емес. Сондықтан да

өткен тарихты обьективтік тұрғыдан саралап зерделеуге ұмтылу–заман талабы.

Отан деген дерексіз дүние емес. Ол халықтан, жерден, судан, елдің дәстүрі мен

мәдениетінен, әдебиеті мен өнерінен, тарихы мен бүгінгі тыныс-тіршілігінен

құралады. Сонда патриотизм дегеніміз осылардың бәріне деген терең

сүйіспеншіліктен туындайтын сезім.[3]

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында патриотизм идеясынан

маңызды мәселе жоқ. Бұл ұғым Қазақстан халқының рухани моральдық

бірігуіне және саяси-экономикалық жаңғыруына көмектесер еді. Егемендік мен

тәуелсіздікке ие болу жағдайында Қазақстан қоғамында «Ұлттық патриотизм»

«жалпы ұлттық патриотизм», «Қазақстандық патриотизм» ұғымдары жиі

пайдаланылады.Ұлттық патриотизм әдетте өз ұлтына, оның мәдениетіне,

тіліне, дәстүрлеріне деген сүйіспеншілік пен жанашырлық, осы жерде

туылғаныңды түсіну ұғымымен байланысты болса, жалпы ұлттық патриотизм

өзін мемлекет халқының бір бөлігі ретінде сезінуді білдіреді, яғни түрлі ұлт

қауымдастықтары өкілдері үшін біртұтас Отанына сүйіспеншілігі мен

адалдығының шегі неғұрлым кеңи түседі. Қазақстандық патриотизм дегеніміз–

Қазақстан мұнда тұрып жатқан барлық ұлттардың ұлттық Отаны деген іргелі

негізге сүйенген ұлттық патриотизмдердің синтезі [4].

Шынайы патриотизм–жалпы адамзаттыққұндылықтардың маңыздысы

болғандықтан, басқа халықтарға, ұлттар мен ұлыстарға сыйластықпен,

адамгершілікпен қарауды көздейді. Қазақстан сияқты көпұлтты мемлекетте

жекелеген этностар өкілдерінің ұлттық патриотизмі елде тұратын

барлықхалықтың ортақ патриотизмімен тұтаса байып отырады. Өйткені

«Халық» деген ұғымға мемлекеттегі барлық адам, яғни ұлттар, ұлттық топтар

сияды. Көпұлтты мемлекеттегі адамдардың патриотизмі олардың ұлтаралық

қарым-қатынас мәдениетімен ажырағысыз бірлікте қарастырылуға тиіс. Мұның

мәнісі, алдымен, қоғамдағы патриотизмнің екі элементтен тұратынына

байланысты. Олар: жалпы, яғни барлық ұлт өкілдерінің бойындағы жалпы

ұлттық патриотизм және ерекше яғни жекелеген ұлттардың өкілдеріне тән

261

ұлттық патриотизм. Айталық, Қазақстан Республикасында патриотизм бірден

жалпықазақстандық, осында тұратын барша ұлттардың жалпыұлттық

патриотизмі және қазақтардың, орыстардың, ұйғырлардың т.б өзіне тән ерекше

ұлттық патриотизмі түрінде көрінеді. Осылайша, жалпықазақстандық

патриотизмнің даму дәрежесі ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің даму

деңгейін сипаттайды. Көпұлтты қоғамда шынайы патриотизмнің тиянаға

ұлтаралық қарым–қатынас мәдениетіне жатады. Керісінше, жалпыұлттық

патриотизм неғұрлым кемел болса, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің

деңгейі де соғұрлым жоғары болмақ [5].

Қазіргі кезде елімізде егемендігімізді нығайтып, дамыған елдердің

қатарына ену үшін жасалынып жатқан игі шаралар баршылық. «Ел боламын

десең, бесігіңді түзе» дегендей, ең алдымен біз жастарымыздың өз Отанына

аялы көзқарасын, туған жерге сүйіспеншілігін, халқының салт-дәстүрлеріне

сыйлы қатынасын, батырларына құрмет-сезімін тәрбиелеуіміз қажет.

Ел өмірінде қалыптасқан бірқатар мәселелерді шешу көп жағдайда

азаматтыққоғамның даму деңгейін арттыруға, жастардың жоғарғы патриоттық

сана- сезімін қалыптастыруға, олардың бойына туған өлкесін мақтан тұту,

құрметтеу сапаларын дарытуға, өз Отанының мүддесін қорғау үшін азаматтық

борышын өтеуге даярлықты тәрбиелеуге байланысты. Сондықтан бүгінгі

қоғамда патриоттық тәрбие беру жүйесі оқу-тәрбие жұмыстарында әлеуметтік

мәні зор құндылықтар арқылы азаматтықты және патриотизмді қалыптастыру

мен дамытуды көздейді.

Қазақ табиғатынан интернационалист ұлт. Оған қарағанда бізге қазір

патриотизмді үйреніп өскелең ұрпақ бойына сіңіре беруіміз керек.

Ол– ұлттық интеллигенцияның міндеті. Жөргектегі сәбиді бесікке бөлеген

кезде қазақ даласының кеңдігі мен оның территориясын, оларды қорғап қалған

батырларымызды, айта берді ел-жұртымыздың қазақы барлық жақсы

қасиеттерін «бесік жырына» қосып, бөбек бойына сіңіре бермесек болмайды.

Ертегі-аңыздарымыз бен батырлар жырымызды сол «бесік жырындай» ойға да,

бойға да қансіңдіболатындай мақтанышпен құлақтарына құяберуге тиіспіз. [6]

Қазіргі топырақта өнбеген, қазақ менталитетіне жат бейдін, жат мәдениет,

жалған бірігіп тұтасу секілді сан түрлі айла-тәсілдермен келіп жатқан қару-

жарақсыз күштер соның айғағы. Олардың мақсаты ұлттың өткенін, қарнын тоқ

кезін аңсатып болашаққа күдікпен қарату [7].

Отансүйгіштік рух–қазақ елінің әлемдік өркениет көшіне қосылып,

дүниежүзілік қауымдастықтан лайықты орын алуына мүмкіндік беретін бірден

бір күш. Көп ортасында көзге түсу үшін декемел болмыс керек.

Төл тарихы, мәдениеті мен өнері, экономикалық қуаты жоқ ел басқаларға да

қызықсыз. Ал оларды кең таныту үшін алдымен қадір-қасиетіңді өзің жақсы

білуің, мақтаныш ете алуың керек. Сонда ғана немен, қалай байыту керек деген

мәселелер де айқындала түседі. Сүю, бар жаныңмен шексіз берілу, қашан да

қалтықсыз адал болу, өміріңнің ажырамас бір бөлігі ретінде сезіну деген

ұғымдармен астасып жатады. Отаныңды сүю дегеннің мән-мағынасы да осылай

262

ашылады. Оған орынды мақтанышпен қоса кемшін тұстарыңның орнын

толтыруға деген құлшыныс қиындыққа қайыспай төзе білу де қосылады [8].

Елдік қасиеттер аспаннан түспейді, жоқтан жаралмайды. Өзі туған

топырақ тозаңы және ана сүтімен ұйыған ұлтжандылық сыртында, өскен

ортасымен азамат ретінде қалыптастырған қоғамы дарытар терең де текті

дүниетаным негізінде ғана түзіледі. Президент Н.Ә.Назарбаевтың

Қазақстандық Отансүйгіштікке тәрбиелеу ісін жаңа мемлекеттік идеологияның

аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде алға тартуының сыры да осында жатыр.

«Ал оны елдің Туын, Елтаңбасын, Әнұранын қастерлеуден, заңды, үкіметті

құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек» - деп жазады Нұрсұлтан Әбішұлы

«Қазақстанның болашағы–қоғамның идеялық бірлігінде» атты еңбегінде.

Елбасы айрықша назар аударып отырған мемлекеттік рәміздер мен заңға

құрмет көрсету бүкіл бүгінгі өркениетті қоғамдардыңөмір салтына айналған

дәстүр. Ол ел бірлігі мен демократиялық үрдістерге адалдық антындай

қастерленеді. Адам жанының ең бір нәзік пернелерін дәл басуға негізделген

бұлморальдық императив қоғамдық сана деңгейінде зор қозғаушы күш,

мемлекет пен прогресстің іргетасы міндетін атқарады.

Қазақстандық патриотизм ең алдымен адамның эмоциялы дүниесімен

байланысты. Оның рухани моральдық негізінде «Отан» деген ұғым жатыр. Ол

патриотизмнің рухани негізін, халықтың патриоттық тәжірибесінің мазмұнын

айқындайды. Қазақстандық патриотизм, қазақстандық интернационализммен,

яғни қазақстандық отансүйгіштік қазақстандық ұлтаралық татулықпен

байланысты деген ұғымды білдіреді. Оның түбінде ұлттық және мемлекеттік

идеология жатыр. Біз осының бәрін қатар алып жүруіміз керек. Ұлттық

идеология дегеніміз-Қазақстанда тұрып жатқан әр ұлттың мәдениеті, салт-

дәстүрі, тілі, діні, тарихынан туындайтын көзқарас. Бірақ қазақтың ұлттық

идеологиясы осының көшбастаушы болуы тиіс.Оған негізінен қазақ азаматтары

атсалысуы, көш бастауы керек. Ал мемлекеттік идеологиямыз-ол Қазақстанда

тұрып жатқан халықтардың мүддесінен туындаған мемлекет саясаты.

Әдебиеттер:

1. Қазақ ойшылдары мен ақын-жыраулары патриоттық тәрбие туралы. Оқу-

әдістемелік құрал. –Алматы: Абай атындағы АМУ баспасы, 1999.-32б.

2. Студент жастарды қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу. Әдістемелік

құрал. –Алматы: ӨКБ «Қазбілімжабдық», 2003.-34б.

3. Оқушылар мен жастарға патриоттық тәрбие беру тұжырымдамасы.-Алматы:

Абай атындағы қазақ ұлттық педагогикалық университеті, 2005.20б.

4. Көпұлтты егемен Қазақстан жағдайында балалар мен жасөспірімдерде

қазақстандық патриотизм қалыптастыру. Халықаралық ғылыми-

практикалық конференция материалдары. 19-20 сәуір, 2002.2т.-Алматы.

5. Қазақ жастарының азаматтық және патриоттық сезімдерін дамыту.

Қазақстан Республикасындағы білімнің даму тарихы мен қазіргі

тенденциялары: Халықаралық-практикалық конференция материалдары.-

Алматы, 25-26 ақпан 2005.-448б.

263

6. Патриоттық тәрбие және Б.Момышұлы. Қазақстан мектебі. 2005.№8.-Б.72-

73.

7. Жас ұрпақты патриоттық рухта тәрбиелеу. Қазақстан жоғары мектебі.

2006.№4.-Б. 59-62.

8. Қазақстандық патриотизмнің негізгі тірегі. Қазақстан мектебі. -2005.-№9-10.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ

ПӘНІНОҚЫТУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Оразбекова Р. С.

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты,

аға оқытушы, тарих магистрі, Арқалық қаласы

roza_orazbekova@mail.ru

Кожиков Ж.Т.

Б.Майлин атындағы №3 жалпы орта білімберетін мектебінің тарих пәні

мұғалімі, Арқалық қаласы

Білім беру жүйесі - қызығы мен қиындығы мол күрделі сала. Бүгінгі жас

ұрпаққа жан - жақты білім беру, тәрбиелеу — әрбір ұстаздың оқу - тәрбие

үрдісіндегі басты міндеті. Осы міндетті орындауда әрбір мұғалім түрлі әдіс -

тәсілдерді пайдаланып жатады. Қандай әдісті пайдаланса да мақсатымыз

айқын, ортақ. Ол бағдарламадағы материалдың мазмұнын шәкірт бойына

сіңіру. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев өзінің сөзінде

«Бізге интеллектуалды ұлт қажет. Халықаралық деңгейде бәсекеге түсетін

эрудициялы адамдар керек» деген болатын. Жастар білімді, ақылды, жан -

жақты жетілген, ұлттық рухы бар, ұлт мүддесі үшін қызмет ететіндей болуы

үшін біз ұстаздар қауымы ат салысуымыз керек сияқты. Оқушылардың білімін

жетілдіріп, дамыту жолында пәнге деген қызығушылықтарын арттырып, жаңа

технологияның тиімді әдіс - тәсілдерін жас ұрпаққа бойына сіңіре отырып,

жұмыс істеуге мен де тырысудамын.. Тарих сабағында оқушы бойында «Менің

Отаным қандай болған, қазір қандай, болашақта қандай болуы керек» деген

сұрақтар туындайды. Осы сұрақтарға жауап беріп, мақсатқа жету үшін тарих

пәнінің орны ерекше. Тарих сабақтарында қоғамда болып жатқан түрлі

өзгерістерге байланысты өткенді білуге деген құштарлық өсе түседі. Бұл

жағдай тарих ғылымының жаңа дидактикалық жүйені іздестіру, салалық

басылымдарда, бұқаралық ақпарат құралдарында, көпшілікке арналған

әдебиеттерде бұрын белгісіз болған, құпия құжаттар, жеке хаттар мен күнделік

жазбаларды іріктеу арқылы сабаққа пайдалану қажеттілігін көрсетеді.

Сондықтан, өткенді ғылыми танып білуде осындай тың деректерді, мұрағат

материалдарын жас ұрпақтың таным - түсінігіне сәйкестендіре отырып, сапалы,

бәсекеге қабілетті ұрпақ қалыптастырамыз. Білім беру үрдісінде

көзделген міндеттер мен мақсатты жүзеге асыруда мектептің ондағы

264

мұғалімдердің атқаратын еңбегі ерекше. Қазір білім беру жүйесінде түбегейлі

өзгерістер жүріп жатыр. Әлемдік білім кеңестігіне кіру үшін оның алғы

шарттары да жасалуда. Білім мазмұнын жаңалау, құзырлылыққа бағытталған,

ұлттық құндылықтар негізінде білім, тәрбие бере отырып, тұлға қалыптастыру,

дарын көзін ашу сынды келелі мәселелер сөз жоқ, ұстаз жұмысын да жаңа

арнаға бұруда. Қазіргі ақпараттық заманда барлық әлем өте тез жылдам дамуда

және өзгеруде. Болашақ ұрпақты білім сатысынан алдыңғы жетістікке қол

жеткізетін деңгейге жеткізу біздің еліміздің білім саласының алдында тұрған

үлкен мәселе. Еліміздің әлеуметтік - экономикасының дамуына өзіндік үлес

қоса алатын, өзіндік ой - пікірі бар жан - жақты дамыған, білімді де, білікті

жеке тұлғаны дайындап, тәрбиелеу қоғамдық міндет. Себебі, ел тұтқасын жан -

жақты білімді ұрпақ ұстаған кезде ғана өркениет алға қарай дамымақ. Мектеп

білім мен тәрбиенің ошағы есебінде аса маңызға ие. Мектепте еңбек ететін әр

ұстаздың да оған қосар өзіндік үлесі болуы тиіс. К.Д.Ушинский «Өмір бойы

ойлап табу керек, жетілдіріп, дамыта түсу керек – міне, мұғалім өмірінің ең

жалғыз жолы осы» демекші біздер әрдайым жаңалыққа ұмтылып, сыни ойлауға

бағыттала отырып, баршаны да ілестіре алатындай дамыту жолын адаспай табу

қажетпіз. Әлемдік білім беру жүйесінің көшінен қалмай, дамудың басым

бағыттарын негізге ала отырып, өркениетке аяқ басу білім беру мазмұнына

жаңа талаптарды алға тартуда.

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде былтырғы жылдан

бастап жаңартылған білім беру мазмұнына көшу сатысы басталып,

оқушыларды кең ауқымды дағдыларға үйретуге, функционалдық

сауаттылықтарын арттыруға, адами құндылықтарын дамытуға көңіл бөліне

бастады. Қазіргі кезеңде білім беру ісіне жаңа сапалы деңгейге көтерілуіне

кедергі келтіріп отырған проблемаларға мыналарды жатқызуға болады:

- білім мазмұны бойынша: мұғалімнің ақпаратты оқушыға дайын

(өңделген) күйінде бере салуы, оқушының пәндерді оқуда білімді жай ғана

«қағып алуға» бағдарлануы;

- оқыту үдерісіндегі қарым-қатынас бойынша: мұғалім мен оқушы

арасында қатынасқа субъект-объект сипатының тән болуы, оқушының

мұғалімді және оқулықты дайын оқу апаратынының көзі ретінде қабылдауынан

енжар келуі;

- оқыту нәтижелері бойынша: оқушы іс-әрекетінің репродуктивті

деңгейі, оқушы игерген пәндік білім-біліктің сандық мөлшерін бағалануы.

Жаңартылған білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты – жаңартылған

білім беру бағдарламасын жүзеге асыруда білім берудің жаңа парадигмасына

көшу жағдайында оқытудың тиімді стратегияларын қолдана отырып,

оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру.

Міндеттері:

- Білім берудің негізгі мазмұнын жаңартумен қатар, оқытудың әдіс-

тәсілдері мен әртүрлі құралдарын қолданудың тиімділігін артыру.

- Мұғалім оқыудың нәтижесіне технологиялық тәсілдермен қол жекізу

арқылы өзінің педагогикалық шығармашылығын бағамдау.

265

Қазіргі таңда барлық мектептер жаңа технология құралдарымен

жабдықталып, ұстаздар білім берудің жаңа әдіс-тәсілдері бойынша білімдерін

жетілдіру үстінде. Ендеше заманына қарай амалы, демекші бұрыңғы кездегідей

қарапайым дәстүрлі сабақтың мәні де сәні де кеткен уақыт. «Білімді ұрпақ –

болашақтың кепілі»,-деп дана халқымыз айтқандай, бүгінгідей ел болашағы –

жас буынды заманына сай лайықты жеке тұлға ретінде қалыптастыру ісі

мемлекетіміз үшін маңызды болса, мұғалімдер қауымына артылар жүк ауыр

екені баршаға мәлім. Қоғамның дамуындағы ең маңызды мәселе білім беру

жүйесі. Қазіргі таңдағы негізгі мақсат – жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім,

ой-тұлғасы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны яғни еліміздің

патриотын қалыптастыру. Оқып үйрену мен тәрбие ісінде оқу орындарының

жаппай заманауи технологияларды қолдануға көшу процесінде мұғалімнің

кәсіби шеберлігін арттыру - қоғамның басты мәселесі. Мұғалімдердің кәсіби

даму үдерісін дамыту барысында мектептің даму жоспарында желілік

қоғамдастық, тәлімгерлік инновациялық, интерактивті әдістерді пайдалану

арқылы білім сапасын арттыру, интернет жүйесімен байланысты жандандыру,

жаңа ақпаратты технологияны меңгеру, жан-жақты ұстаздар қауымымен пікір

алмасу қарастырылған. Ал мұғалім үнемі ізденіп, білім қорымен өзінің іс-

тәжірибесін таратып, өзгенің жаңалығын үйреніп отырса, оның сабақтары да

қызықты, бала үшін тиімді болмақ. Қазақстан тарихы пәнін оқытуда

жаңартылған білім беру мазмұнына көшу жағдайында нені білуіміз қажет.

- Қазақстан тарихы пәні бойынша жаңартылған білім беру

бағдарламасының құрылымымен,ондағы материалдардың күрделілігінің

мазмұнымен және мақсаттарымен танысу;

- Қазақстан тарихы пәндері бойынша жаңартылған білім беру

бағдарламасына сәйкес келетін педагогикалық тәсілдерді түсінуін және қолдана

білуін қамтамасыз ету;

- Қазақстан тарихы пәндері бойынша жаңартылған білім беру

бағдарламасындағы оқу мақсаттарына қол жеткізу мақсатында критериалды

бағалау жүйесін түсініп, қолдана білуін қамтамасыз ету;

- Мұғалімдердің бойында орта білім мазмұнын жаңарту жағдайында

Қазақстан тарихы пәндері бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасын

іске асыру үшін қажетті дағдыларды қалыптастыру.

Жаңартылған оқу бағдарламасының мазмұндық ерекшеліктері – білімді

тақырыптар және сыныптар бойынша күрделендіру; (спиральді қағидатпен

берілуі);

- бір білім саласы пәндері арасында, сондай-ақ пәнаралық байланыстарды

жүзеге асыру барысында «ортақ тақырыптардың» болуы;

- оқу процесін ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді жоспарлар

түрінде жоспарлау болып табылады.

Курс тыңдаушылары арасында өткізілген түрлі тақырыптардағы

коучингтер, ықшамсабақтар бұған дейін өз жұмысын өзі жеке атқарып жүрген

әріптестердің арасында ынтымақтастық орнап, ұстаздардың көзқарасы өзгеріп

жаңа инновациялық мүмкіндіктерді пайдалануға талпынысы басым болды.

266

«Ауызша айтсаң – тез ұмыттым, Көрсетсең – есте сақтаймын, Іске кіріссең –

үйренем.» - деген екен қытай даналығында. Қазіргі таңда әріптестерім

Қазақстан тарихы пәні бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасын іске

асыру үшін қажетті біліктері мен дағдылары қалыптасып,оқу мақсаттарына қол

жеткізу мақсатында критериалды бағалау жүйесін түсінді. Заман талабына сай

жабдықталған мектептеріндегі ұстаздардың осы талапқа сай жұмыстануға

бетбұрыстары айқын көрініс тауып жатыр. Бүгінгі мұғалімнің еңбегі, тынымсыз

ізденуді, үздіксіз кәсіби дамуды талап етеді. Қоғамның сұранысына лайықты

ақпараттық -коммуникативтік технологияларды меңгерген мұғалім болып, өз

бетінше білім алып, шешім қабылдай алатын, болашаққа жан-жақты көзқарасы

бар, ой-өрісі жоғары дамыған, зерделі, жан-жақты тұлғаны қалыптастыру.

Ғалым Андерес Шлейхер: «ХХІ ғасыр мектептері оқушыларды өмірде,

жұмыста және азаматтық ұстанымында өзгелермен ынтымақтастықта өмір

сүруге дайындай отырып, ұлттық және жаһандық пікір алуандылығының

шынайылығын ұғынатын өзіндік дербестігі мен ерекшелігін дамытуға

көмектесуі керек» деген тұжырымды келтірер болсақ, Қазақстандағы

жаңартылған білім беру бағдарламасының қазақ тілін үйренуге оң әсерін берері

сөзсіз. Ғылым саласындағы мұндай елеулі өзгерістер әлемдік экономикаға және

табысты болу үшін әрбір азаматқа қажетті білім мен дағдыға терең әсерін

тигізеді», – деп оң бағасын берген.

Бүгінгі күні барлық елдер жоғары сапалы білім жүйесімен жұмыс істеуде.

Өйткені қазіргі заманда елдің бәсекеге қабілеттілігі оның азаматтарының

парасаттылығымен анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың

талабына сәйкес дамуы тиіс. Оқушыларды заманауи әдіс –тәсілдермен оқытып,

ой –өрісі кең, саналы, еркін азамат етіп тәрбиелеу қажеттілігі де осы себептен

туындап отыр. Оның үстіне білім берудің жүйесін қарқынды дамытқан бұл

үрдістің жалпы білім беретін мектептерге де енгізіле бастауы көңілді

қуантады. Қорыта айтқанда, жаңа бағдарламаның мәні, баланың

функционалдық сауаттылығын қалыптастыру. Оқушы өзінің мектеп

қабырғасында алған білімін өмірінде пайдалана білуі керек. Сол үшін де бұл

бағдарламаның негізі «Өмірмен байланыс» ұғымына құрылған.

Ұстаздарға үлкен жауапкершілік міндеттелді. Оқушылардың бойына ХХІ

ғасырда өмірдің барлық салаларында табысты болу үшін, қажетті дағдыларды

дарыту үшін, мұғалімдер тынымсыз еңбектену керек. Жаңартылған оқу

бағдарламасы аясында тек өз пәнін, өз мамандығын шексіз сүйетін, бала

үшін ұстаз ғұмырын құдіретті деп санайтын білімді мұғалімдер ғана жұмыс

істей алады. Үйренгеніміз де, үйренеріміз де көп Үнді халқының тарихи

тұлғасы Махатма Гандидің «Егер сен болашақтағы өзгерісті байқағың келсе,

сол өзгерісті уақытында жаса» деген ілімін негізге ала отырып, оқушы

бойындағы қабілетті жетілдіріп, оқушыларды болашаққа жетелеп, жақсы істі

бастағалы отырмыз. Жаңартылған білім – болашақтың кепілі. Сөз соңында ұлы

ағартушы Ахмет Байтұрсыновтың «Ұстаз үздіксіз ізденгенде ғана, шәкірт

жанына нұр құя алады», – деген сөзі ізденімпаз, жаңаша ұстаздарға

арналғандай. Мұны әрбір мұғалім жадында сақтауы тиіс.

267

Әдебиеттер:

1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік оқу бағдарламасы

(12.08.2016ж№499);

2. Қ.РПрезиденті Н.Назарбаевтың «Қазақстанның үшінші жаңғыруы:

жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Қазақстан халқына жолдауы 2017 жылғы

31 қаңтар

3. Отан тарихын оқытудың өзекті мәселелері. http://baq.kz/kk

4. НуртазинаНуртазина Н. Ислам в казахском ханстве (ХV-ХVІІІ вв.). –

Алматы: КазНУ им. Аль Фараби, 2009. – С. 6.

4. Кан Г.., Шаяхметов Н.У. Қазақстан тарихы. Оқулық. – Алматы: Алматы

кітап, 2009–78 б

ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ – БІЛІМ САПАСЫН

АРТТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ

Оразбекова Р.С.

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты,

аға оқытушы, тарих магистрі, Арқалық қаласы

roza_orazbekova@mail.ru

Кокеева А.С.

Какимжанова Бибигуль Магазовна

«Қостанай қаласы әкімдігінің білім бөлімінің Бауыржан Момышұлы атындағы

№5 орта мектебі» ММ тарих пәнінің мұғалімдері, Қостанай қаласы

Қазіргі білім беру жүйесінің мақсаты - бәсекеге қабілетті маман

дайындау. Мектеп - үйрететін орта, оның жүрегі - мұғалім. Ұстаз атана білу,

оны қадір тұту, қастерлеу, өзін-өзі ұстауы - әр мұғалімнің борышы. Ол өз

кәсібін, өз пәнін, барлық шәкіртін, мектебін шексіз сүйетін адам. Өзгермелі

қоғамдағы жаңа формация мұғалімі-педагогикалық құралдардың барлығын

меңгерген, тұрақты өзін-өзі жетілдіруге талпынған, рухани дамыған,

шығармашыл тұлға құзіреті. Жаңа формация мұғалімі табысы, біліктері арқылы

қалыптасады, дамиды. Нарық жағдайындағы мұғалімге қойылатын талаптар:

бәсекеге қабілеттілігі, білім беру сапасының жоғары болуы, кәсіби шеберлігі,

әдістемелік жұмыстағы шеберлігі. Бұл міндетті тек кәсіби білімі жетік,

құзіретті, бәсекеге қабілетті ұстаздар ғана атқара алады.

Жаңа педагогикалық технологиялардың ерекшелігі - өсіп келе жатқан

жеке тұлғаны жан - жақты дамыту. Инновациялық білімді дамыту, өзгеріс

еңгізу, жаңа педагогикалық идеялар мен жаңалықтарды өмірге әкелу. Бұрынғы

оқушы тек тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі оқушы - өздігінен білім

іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мән беруіміз керек.

268

Бүгінгі шәкірт-ертеңгі ел тізгінін ұстар, мемлекетіміздің болашағы. Жас

ұрпақтың жаңаша ойлауына, олардың біртұтас дүниетанымының

қалыптасуына, әлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік негіздерін

меңгеруіне ықпал ететін жаңаша білім мазмұнын құру - жалпы білім беру

жүйесіндегі өзекті мәселенің бірі.

Мұғалімнің басты рөлі – тұлғаның жеке дамуына негізделген, жан-жақты

зерттелетін, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау,

нәтижесінде еліміздің әлемдік өркениетке негізделген білім саясатының

стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру. Осыған орай, нәтижеге бағытталған

жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне ауысу білім беруді басқару

жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда жаңаша

көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби құзырлылық-тарын дамытуды

талап етеді.Білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі —

белсенді оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру. Ескі мазмұнды ығыстыра

отырып, елімізде білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасуда. Әлемнің оқыту

технологиялары жоғары дамыған елдерінің (Жапония, Германия, Голландия)

тәжірибесіне назар аударсақ, түпкі мақсаты-баланы жеке тұлға ретінде

қалыптастыру, яғни, бірінші орында баланың білім, білігі мен дағдысы емес,

жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды.

Бүгінгі педагогика ғылымында жаңа оқыту технологиялары:

дидактикалық біліктерді шоғырландыру, ізгілікті-тұлғалық бағдарламалар,

дамыта оқыту, мәселелік, тірек сигналдары арқылы, деңгейлеп саралап оқыту,

өздігінен ізденіп даму, оқытудың компьютерлік, модульдік технологияларды

ғылыми тұрғыда дәлелдеп, баламен бірге жұмыс жүргізіп жүзеге асырушы

мұғалім.Заманауи білім берудің ерекшелігі: жаңа ақпарат беру; заманауи

технологияны меңгерту; іздендіру; өз бетімен жұмыстарды орындату; ой-

қиялын, сынай ойлауын дамыту; іскерлік пен дағдыны қалыптастыру;

қызығушылықты, ынта-ықыласты арттыру; топпен жұмыс істеуді үйрету және

т.б.

Әр ұстаз - ХХІ ғасыр мұғаліміне сай болу үшін - ізденімпаз ғалым, нәзік

психолог, жан-жақты шебер, тынымсыз еңбекқор, терең қазыналы білімпаз,

кез-келген ортаның ұйытқысы болу керек. Осындай биік нәтижеге қол

жеткізуді - кәсіби құзіреттілігі жоғары мұғалім ғана жүзеге асырмақ.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2017 жылғы 6

маусымдағы №265 бұйрығына сәйкес, бастауыш, негізгі орта, жалпы орта

білімнің білім беретін оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру

ұйымдарындағы білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылаудың, оларды

аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі қағидалары жүзеге

асырылуда. Сонымен қатар, жаңартылған орта білім мазмұны бойынша білім

алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау жүргізудің тәртібі енгізілді. Мұнда

тек қана мектептегі «Өзін-өзі тану», «Көркем еңбек», «Музыка», «Дене

шынықтыру» пәндері бойынша жиынтық бағалау жүргізілмейді. Тоқсанның

(«Дене шынықтыру»), жартыжылдықтың («Өзін-өзі тану», «Көркем еңбек»,

«Музыка») және оқу жылының соңында аталған пәндерден

269

«есептелінді»/«есептелінген жоқ» деген белгі жазылады. Ал, формативті және

жиынтық бағалау тапсырмаларын педагог өзі дайындайды. Мектептегі

гуманитарлық ғылымдар ішіндегі тілдік пәндерден жиынтық бағалау сөйлеу

әрекетінің төрт түрі бойынша жүргізіледі (тыңдалым, айтылым, оқылым,

жазылым). Тыңдалым (тыңдау) және айтылым дағдыларын бағалау жиынтық

бағалауды өткізу жоспарланған аптаның ішінде сабақтың барысында жүзеге

асады.Білім алушылардың тоқсандағы оқу жетістіктерінің нәтижелері бойынша

жазбаша түрде өткізілетін жиынтық бағалауда объективтілік және ашықтықты

қамтамасыз ету үшін модерация жүргізіледі.Модерация қорытындысы

бойынша білім алушылардың өзгертуге жататын жиынтық жұмыстарының

тоқсандық балы қайта тексеріледі. Модерация қорытындысы бойынша

қойылатын жиынтық жұмыс балы жоғарылатып, сол сияқты төмендетіліп те

қойылады. Мектеп оқушысы немесе білім алушы белгілі себептермен екі аптаға

дейін болмаған жағдайда (ауырып қалуына байланысты, жақын туыстарының

қайтыс болуы, конференцияға, олимпиадалар мен ғылыми жобаларға (ғылыми

жарыстарға) қатысу), білім алушы орта білім беру ұйымына қайтып оралғаннан

кейінгі екі аптаның ішінде мектеп жасаған жеке кестеге сәйкес жиынтық

бағалауды тапсырады.Сондай-ақ, бөлім (ортақ тақырып) және тоқсан бойынша

жиынтық бағалау қорытындысы болмаған жағдайда білім алушы уақытша

аттестаттаудан өтпеген болып есептеледі.Ал, формативті және жиынтық

бағалау қорытындысы бойынша ақпарат білім алушыларға және ата-аналарға

немесе баланың заңды өкілдеріне қағаз түрінде немесе электронды нұсқада

беріледі.Формативті бағалау нәтижелері тоқсандық және оқу жылының бағасын

қою кезеңінде есепке алынбайды.Тоқсандық баға бөлім (ортақ тақырып) және

тоқсан бойынша жиынтық бағалау қорытындысының негізінде 50%-да 50%

пайыздық арақатынаста қойылады.

Қалыптастырушы бағалау дегеніміз - оқушы мен мұғалім арасындағы

кері байланысты қамтамасыз ететін және оқу үдерісін дер кезінде түзетуге

мүмкіндік беретін бағалаудың түрі болып табылады. Қалыптастырушы

бағалаудың ерекшеліктері:қалыптастырушы бағалауда баға, балл

қойылмайды;ҚБ тоқсандық бағаға әсер етпейді;оқушылардың оқу

мақсаттарына жеткендігі бағалау критерийлеріне сәйкес жүзеге асады;әр

оқушының ілгерілеуі туралы кері байланыс беріледі.

Журналды толтырудың талаптары мен өзіндік ерекшеліктері де болады.

Мәселен, журналдың әр бетінде мерзім мен тақырыпқа тек 20 графадан

бөлінген. Сондықтан осыған байланысты мынадай шешім қабылданды:

1. Сабақ мерзімі мен тақырыбы жол қалдырылмай қатарынан

жазылады (қаржы бақылауының талабы), мысалы, 34 сағат 1,5 бетке, 68 сағат

3,5 бетке жазылады (бөлім бойынша жиынтық бағалау және тоқсан бойынша

жиынтық бағалауға арналған беттерді қоспағанда).

2. Бөлім бойынша жиынтық бағалау және тоқсан бойынша жиынтық

бағалаудың бағалары бірінші беттен басталады – І тоқсан, 2-бетте – 2 тоқсан, 3-

бетте – ІІІ тоқсан, 4-бетте – ІV тоқсан, жылдық баға 5-бетте жазылады.

270

3. Бағаланбайтын немесе жартыжылдықта бағаланатын пәндерден

(мысалы, “өзін-өзі тану” пәніне 3 бет қалдыруға болады) беттер санын азайтуға

болады. 7-сыныптарда музыка және көркем еңбектен де бет санын 3-ке азайтуға

болады («өзін-өзі тану» пәніне секілді).

4. Журналдың екі беті бір-біріне байланысты емес, жазулар дербес

жүргізіледі, кейбір беттер толтырылмауы мүмкін.

Бөлім бойынша жиынтық бағалау саны оқу бағдарламасына сәйкес

анықталады.Бөлім бойынша жиынтық бағалауды өткізу ұзақтығы 15-20

минуттан артық болмағаны ұсынылады. 15-20 минуттық шектеу – шартты

болып келеді, бұл – сабақтың бір бөлігін қамтитын, шағын тапсырмалардан

тұратын бағалау жұмыстарын қолдану қажет екендігін көрсетеді.Бөлім

бойынша жиынтық бағалауды қандай түрде (бақылау, практикалық,

шығармашылық жұмыс, проект, ауызша сұрау, эссе және т.б.) және қай сабақта

өткізетінін мұғалім өз бетінше анықтайды. Бөлім бойынша жиынтық бағалау

тапсырмаларын құрастыру кезінде тек өтілген материалдарды ғана қамту керек.

Бөлім бойынша жиынтық бағалау үшін тапсырмалар мен

дескрипторларды мұғалім өз бетінше құрастырады (әдістемелік нұсқаулықта

берілген тапсырмаларды қолдануға рұқсат етіледі). Бөлім бойынша жиынтық

бағалауда максималды балды дескрипторларды ескере отырып, мұғалімнің өзі

анықтайды.

Бөлім бойынша жиынтық бағалауды өткізу тоқсан аяқталғанға дейін

кемінде 1 апта бұрын жоспарланады.

Мұғалімге кез келген қолжетімді және қолайлы формада (электрондық

күнделік арқылы ақпараттандыру қарастырылуда) бөлім бойынша жиынтық

бағалау нәтижелері туралы оқушыны, ата-ананы ақпараттандыру

қажет.Тоқсандық бағалау жұмыстарын және балдарды қою кестесін әзірлеу бір

параллельдегі барлық сыныптар үшін біркелкі Тест спецификациясы негізінде

жүзеге асырылады.Тоқсандық жиынтық жұмыстар әр түрлі болуы мүмкін (тест,

сынақтар, бақылау жұмысы және т.б.)Тоқсандық жиынтық бағалауды өткізу

кестесі мектеп директорының бұйрығымен бекітіліп, тоқсан басында ата-аналар

мен оқушылардың назарына жеткізіледі.Тоқсандық жиынтық жұмыс бір

параллель үшін бірдей жағдайда өткізіледі. Тоқсандық жиынтық бағалауды

қайтадан орындауға (көшіруге) болмайды. Егер оқушы тоқсандық жиынтық

бағалауға белгілі бір себептермен қатыса алмаған жағдайда (ауырып қалуы,

конференцияға, олимпиадаға және басқа да ғылыми жарыстарға қатысқан

жағдайда), пән бойынша орындай алмаған тоқсандық жиынтық жұмысын

мектепке келгеннен кейінгі екі апта ішінде орындауы тиіс; бұл жағдайда

тоқсандық жиынтық бағалау жұмысының қосымша нұсқасы қолданылады.

Бағалаудың аталған рәсімдерін ұйымдастыру, жоспарлау кезінде

жиынтық бағалауға арналған әдістемелік ұсыныста берілген тапсырмалар

үлгілері бар тоқсандық жиынтық бағалаудың спецификациясы қолданылады.

Тоқсандық жиынтық бағалаудың спецификациясы мазмұнын,

құрылымын анықтайтын келесі ақпараттардан тұрады:

тоқсандықжиынтықбағалаудыңмақсаты;

271

пәнбойыншакүтілетіннәтижелер;

пән бойынша ойлау дағдылары деңгейлерінің сипаты;

ойлау дағдыларының деңгейіне байланысты тексерілетін

мақсаттарды тоқсандарға бөлу;

тоқсандық жиынтық бағалауды өткізу ережесі;

тоқсандықжиынтықбағалауғашолу;

тоқсандық жиынтық бағалау тапсырмаларының сипаттамасы;

тоқсандық жиынтық бағалау тапсырмаларының үлгілері;

тапсырмалардыңбаллқоюкестелері.

Әрмектептіңұсынылғанүлгілердіқолдануынанемесеөзбетіншетапсы

рмаларқұрастыруынамүмкіндігі бар.

Тоқсандықжиынтықбағалаутапсырмаларынқұрастыруспецификацияғасәйкесбір

параллельдегібарлықсыныптардабірыңғайталаптарнегізіндежүзегеасырылады.

Модерация – бағалаудың анықтығы мен дәлдігін қамтамасыз ету үшін

қойылған балдарды стандарттау мақсатында тоқсандық жиынтық бағалау

бойынша білім алушылардың жұмыстарын талқылап қарастыратын

үдеріс.Әрбірмұғалімүшінмодерацияғақатысутиімдіболыпкеледі.

Мүмкіндіктері:

• балл қоюкестесіескерілмегендіктендұрысжауапқабылданбаған, балл

қоюкестесіндеқатежіберілген, жалпы балл дұрысесептелмеген,жәнет.б.

жағдайлардыанықтау;

• әріптестердің бағалауды қалай жүргізгенін көру;

• бағалаудағы өз тәжірибесімен бөлісу;

• жиынтық бағалаудың дұрыс өтуін, білім алушылардың барлық

жауаптарының есептелуін, мұғалімдер арасында бағалаудың

айырмашылықтарын талқылау және түсіну;

• балл қою кестесіне өзгертулер мен толықтырулардың енгізілуі және

білім алушылардың алған балдарын қайта қарау туралы шешімдер қабылдау.

Модерацияға дейін:жиынтық бағалау жұмыстарын балл қою кестесіне

сәйкес бағалайды; баға қарындашпен қойылады;жиынтық бағалау жұмыстары

іріктелініп алынады (максималды, минималды балдары бар, бағалауда қиындық

туғызған жұмыс); іріктелген жиынтық жұмыс үлгілерінде білім алушылардың

жеке мәліметтері шифрленеді.

Модерация кезінде: жұмыс қорытындысын ұжымда талқылайды және

балл қою кестесіне сәйкес қойылғанына көз жеткізеді;қажет болған жағдайда

нәтижелерге немесе балл қою кестесіне өзгерістер енгізеді; отырыс

хаттамасына қол қояды.

Модерациядан кейін:білім алушылардың жұмыстарын қайта қарайды,

балдарды жоғарылатуы немесе төмендетуі мүмкін;нақты балл бағалау

нәтижелерін тіркейтін электрондық журналға қойылады.

Жаңартылған оқу бағдарламаларының мазмұндық ерекшеліктері: пән

мазмұнын жобалаудың спиральділік ұстанымы, яғни білім мен біліктерді

арттыруда оқу материалын тігінен, сондай-ақ көлденеңінен біртіндеп кеңейту

(білімді тақырыптар бойынша және сыныптар бойынша күрделендіру); таным

272

заңдылығы мен пәндік операциялардың неғұрлым маңызды түрлері бойынша

ойлау дағдысының деңгейлік жіктелімдеріне негізделген Блум таксономиясы

бойынша оқыту мақсаттарының иерерахиясы; білім беру деңгейлері және тұтас

оқыту курсы бойынша педагогикалық мақсаттардың пәнішілік байланыстарды

барынша ескеруге мүмкіндік беру; бір білім саласы пәндері арасында, сондай-

ақ пәнаралық байланысты жүзеге асыру барысында «ортақ тақырыптардың»

болуы;бөлімдер мен ұсынылған тақырыптар мазмұнының уақыт талабына

сәйкес болуы, әлеуметтік дағдылардың қалыптасуына назар аудару; оқу

үдерісін ұзақ мерзімді, орта мерзімді, қысқа мерзімді жоспар түрінде

технологияландыру болып табылады.

Жаңа технологиялық әдіс – тәсілдерді пайдалану білім сапасын

арттырудың бірден – бір жолы. «Халық пен халықты, адам мен адамды

теңестіретін нәрсе – білім» - деп ұлы жазушы М.Әуезов айтқандай тәуелсіздік

туын тіккен елімізді өркениетке апарар жолдың бастауы – мектеп. Сол алтын

ұяда оқушыға сапалы білім, саналы тәрбие берумен қатар, заман талабына сай

білімді, нарық заманында бәсекеге түсе алатын, өзінің білім деңгейі мен кәсіби

шеберлігін көрсете алатын адал азамат тәрбиелеу басты міндетіміз. Елбасымыз

Н.Ә.Назарбаев «Мемлекетіміздің ең басты дүниесі тек қана табиғи байлық

емес, сонымен қатар жасөспірім ұрпағы, өйткені олар – біздің ұлтымыздың

болашақ айнасы» - дегені мәлім.Демек, жас ұрпаққа білімді жан-жақты беру,

мектептен бастап оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін дамыту

негізінде білім беру үрдісіне Бағдарламаның жеті модулін енгізу қажет деп

есептеймін.

Әдебиеттер:

1. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»

2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан

халқына Жолдауы. 17 қаңтар 2014 жыл

3. http://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/kazakstan-

respublikasynyn-prezidenti-nenazarbaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2014-

zhylgy-17-kantar

4. 2.ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты

5. Шаймерденова К.Ш. Қазіргі сабақ және өзекті мәселер. Алматы, 1990

6. Исахов М.З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен, 2002

7. Темпл Ч., Стилл Дж., Мередит К. Сыни ойлауды дамыту әдістері. «Сыни

ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту» жобасы үшін әзірленген №2 оқу

құралы. - Алматы, 1998.

273

АГРОПРОМЫШЛЕННЫЙ КОМПЛЕКС США

Садуов Б.К.

Высший многопрофильный колледж гражданской защиты, г. Кокшетау

berikzhan_007@mail.ru

Сельское хозяйство США отличается высоким уровнем развития,

большими объемами и разнообразием продукции, которая составляет примерно

1/4 общемировой. В том числе США производят более 2/5 мировой продукции

сои и кукурузы (рис. 189), до 1/3 фуражного зерна, сорго, мяса птицы и сыра,

около 1/5 хлопка, цитрусовых и говядины, 1/7 коровьего молока и яиц.

Рис.189.Доля США в мировом производстве и экспорте

сельскохозяйственной продукции

Формирование агропромышленного комплекса началось в США еще до

Второй мировой войны, а завершилось в послевоенное десятилетие. США –

первая страна западного мира, в которой в таких крупных масштабах

произошло сращивание сельского хозяйства с промышленностью и другими

отраслями, приведшее к образованию АПК, системы агробизнеса. В конце

1990-х гг. в системе АПК было занято 18 % экономически активного населения

страны, а продукции он давал на 1 трлн долл.

США первыми среди экономически развитых стран перешли к машинной

стадии развития сельского хозяйства. Механизация – прежде всего

тракторизация– этой отрасли началась еще в 1930-х гг. В начале XXI в. в ней

работало 4,7 млн тракторов (средняя мощность реализуемых на американском

рынке тракторов – 75 кВт), 3,4 млн грузовых автомобилей, 660 тыс. зерновых

комбайнов. Следовательно, на одного постоянного работника этой отрасли

приходилось по 1,3 трактора и по 1 грузовому автомобилю. Поставками машин

для сельского хозяйства в США занимаются более 1,5 тыс. компаний, но

основную часть этих поставок обеспечивает небольшое число крупных фирм.

Химизация сельского хозяйства США в широких масштабах началась в 1950-х

гг. В наше время эта отрасль ежегодно получает примерно 20 млн т

минеральных удобрений. В состав I сферы входит также комбикормовая

274

промышленность. В США 10 тыс. комбикормовых заводов, которые

поставляют сложные кормовые смеси и минерально-витаминные добавки. В

последнее время в сельском хозяйстве США все шире применяется

автоматизация. Можно говорить также о начале перехода АПК к более высокой

биотехнологической стадии. Уже в 2001 г. площади, засеваемые генетически

модифицированными культурами, выросли почти до 40 млн га. Более половины

выращиваемой в США сои и почти четверть кукурузы выращиваются именно

таким способом. Что же касается зерновых, то применение методов генной

инженерии в некоторых случаях обеспечивает повышение их урожайности на

40–60 %. Столь же быстрыми темпами растет в США применение

гормональных добавок в животноводстве.

Ко II сфере АПК относится само производство сельскохозяйственных

продуктов, или собственно сельское хозяйство. О доле этой сферы можно

судить по следующим показателям. В 2005 г. в сельском хозяйстве и смежных с

ним отраслях было занято около 2 % экономически активного населения

страны.

Однако такое сокращение доли вовсе не означает уменьшения

производства. Достаточно сказать, что с 1950 г. до начала 1990-х гг. объем

продукции сельского хозяйства США вырос в 1,8 раза, а производительность

труда в нем возросла в б раз. Одновременно несколько изменились

структурные пропорции сельского хозяйства, в котором традиционно

доминировало животноводство. Начиная с середины 1970-х гг., когда во время

мирового продовольственного кризиса цены на растениеводческую продукцию

и в особенности на зерно заметно поднялись, растениеводство США, в

значительной мере ориентированное на экспорт, стало развиваться быстрее. В

результате соотношение между растениеводством и животноводством

выравнялось или даже наметился некоторый перевес растениеводства. Как

правило, каждая семейная ферма заключает контракт с той или иной компанией

в системе агробизнеса. Компания снабжает ферму машинами, удобрениями,

семенами, обеспечивает научно-методические консультации. Но она же

указывает фермеру точные сроки сдачи продукции, ее размеры и качество.

Опоздание со сроками поставок или невыполнение заданий по качеству грозит

ему разрывом контракта и полным разорением. Одним из наиболее ярких

примеров агробизнеса США может служить бройлерное хозяйство. Оно

включает в себя инкубаторы и предприятие по убою и разделке птицы,

принадлежащие крупным фирмам. Эти фирмы заключают контракты с

владельцами ферм на поставку кукурузы, соевых бобов для производства

комбикормов, предоставляют им кредиты, а иногда и технику. С владельцами

других ферм заключаются контракты на поставку яиц для инкубаторов.

Затем однодневные цыплята из инкубаторов передаются на откормочные

птицефермы, где ручной труд почти не применяется: подогрев помещений,

круглосуточное освещение, подача кормов полностью механизированы.

Благодаря этому многие фермеры могут осуществлять уход за 50–60 тыс.

цыплят. Через семь недель работники фирмы забирают цыплят и отвозят их на

275

птицефабрики. Там происходит разделка, охлаждение и упаковка бройлеров.

Ежегодно их производят примерно 5 млрд. В середине 1980-х гг. потребление

бройлеров на внутреннем рынке США достигло 25 кг на 1 человека в год.

Общее число сельскохозяйственных ферм в США постоянно уменьшается. В

1930 г. их насчитывалось 6,5 млн, в 1950– 5, бмлн, в 1970 – 3,8 млн, в 1990 г. –

2,1 млн, а в конце 1990-х гг. – менее 2 млн. Но это усредненные показатели для

страны. В действительности же главную роль играют крупные фермы, которые

составляют 15 % от общего числа ферм, но дают более 70 % всей

сельскохозяйственной продукции. В среднем одна такая ферма располагает 580

га земельных угодий и производит товарной продукции на 400 тыс. долл. На

другом полюсе американского сельского хозяйства находятся мелкие фермы,

которые реализуют свою продукцию на сумму менее 20 тыс. долл. в год.

Количественно они резко преобладают (1,5 млн).

Но процесс разорения мелких фермеров протекает очень быстро.

дифференциация районов по размерам ферм показана на рисунке 190.

Еще одна чрезвычайно характерная черта сельского хозяйства США, также

тесно связанная с агробизнесом, заключается в узкой специализации ферм. Во-

первых, это может быть специализация на отдельных культурах (кукурузе,

яровой или озимой пшенице, сахарной свекле, сое, бобах, табаке, овощах и

фруктах) или на отдельных продуктах животноводства. Например, фермеры

штата Висконсин специализируются на производстве зеленого горошка, бобов

и кукурузы молочной спелости, фермеры Техаса – на производстве лука и

моркови, фермеры Аризоны – на производстве цветной капусты и салата. Во-

вторых, это может быть специализация на отдельных сортах тех или иных

культур. В-третьих, по мере развития агробизнеса в сельском хозяйстве США

получила широкое распространение постадийная специализация, ранее

характерная только для некоторых отраслей промышленности. При такой

специализации происходит расчленение единого производственного процесса

на отдельные звенья. Например, выращиванием молодняка крупного рогатого

скота занимаются фермеры Техаса и южных Горных штатов, а откормом этого

молодняка до убойного веса – фермеры кукурузно-соевого пояса. Постадийная

специализация позволяет максимально эффективно использовать особенности

природных условий, достигать высокого качества и удешевления продукции.

Наряду с этим узкая специализация ферм делает их очень зависимыми от

колебаний рыночной конъюнктуры. Особую роль в составе III сферы АПК

играет пищевкусовая промышленность, которая дает около 60 % всей

продукции АПК, занимая третье место среди отраслей американской

промышленности. Пищевкусовая промышленность – ведущая в АПК по темпам

индустриализации производства и повышения производительности труда.

Прогресс этой отрасли и ее полная индустриализация объясняются прежде

всего резким увеличением спроса на стандартизированную продовольственную

продукцию со стороны как индивидуальных потребителей, так и предприятий

общественного питания. В наши дни в США более 70 % всего

сельскохозяйственного продовольственного сырья проходит промышленную

276

переработку в системе пищевой промышленности. Велико также значение

оптовой и розничной торговли, общественного питания. Добавим, что в III

сфере АПК действуют не только мелкие и средние, но и очень крупные

компании, которые также оказывают влияние на повышение качества и

разнообразие сельскохозяйственной продукции, на ее специализацию и

размещение.

В значительной мере под влиянием АПК в США сформировался

«американский тип» потребления пищевых продуктов, отличающийся

повышенной долей продуктов легкой усвояемости – мяса, молока, яиц, сахара,

фруктов. При этом на предприятия общественного питания, которые ежедневно

обслуживают более 140 млн человек, многие из них поставляются в виде

полуфабрикатов и замороженных готовых изделий. В литературе можно

встретить упоминание о том, что рацион питания среднего американца по

калорийности превышает среднемировой уровень в 2 раза, а по качеству – в 10

раз. Наконец, еще одна важная особенность АПК Соединенных Штатов – его

ярко выраженная экспортная направленность, касающаяся прежде всего

некоторых полевых культур. Доля США в мировом экспорте обычно

составляет: по пшенице – 1/3, по сое – более 1/2, по кукурузе – 2/3. Кроме того,

США – крупнейший в мире экспортер бройлерной и яичной продукции.

Американское сельскохозяйственное машиностроение также занимает

лидирующее место в мире по экспорту своей продукции.В целом специалисты

Института США и Канады РАН оценивают современное состояние АПК

Соединенных Штатов очень высоко. Они отмечают его высокую

эффективность, которая послужила основой для обеспечения как внутренней

продовольственной безопасности страны, так и ее лидирующего положения на

мировом сельскохозяйственном рынке. Формированию в США столь мощного

АПК во многом способствовала система мер государственного регулирования.

Так что в начале XXI в. аграрный сектор США демонстрирует огромные

возможности научно-технического прогресса в расширении производства

сельскохозяйственной продукции, повышения ее качества и экономической

эффективности. Профиль животноводства США прежде всего определяет

разведение крупного рогатого скота как молочного, так и мясного направления.

Широко распространено также разведение свиней и домашней птицы.

Производство мясных цыплят (бройлеров) - наиболее индустриализированная

отрасль сельского хозяйства США, которую можно рассматривать скорее как

отрасль промышленности, расположенную в сельской местностиДля США

характерно исключительное разнообразие форм сельского хозяйства. Можно

утверждать, что здесь представлены все основные его типы, встречающиеся в

экономически развитых странах Запада. Неудивительно, что

сельскохозяйственные районы США начали формироваться еще в конце XIX

в. Со временем чрезвычайное разнообразие природных условий, все более

высокая товарность, развитие транспорта, обеспечивающего перевозки

массовых грузов, создали предпосылки для узкой специализации не только

отдельных ферм, но и целых районов, которые в США принято называть

277

поясами. Число таких поясов – в зависимости от степени детализации

исследования – может различаться довольно существенно. Но в самом

генерализованном виде их обычно выделяют 9 (рис. 191). При этом нужно

учитывать, что в последние десятилетия некоторые их этих поясов, например

хлопковый, претерпели существенную трансформацию, другие же изменились

значительно меньше. Ведущие позиции занимает также животноводство,

которое в первую очередь ориентировано на удовлетворение национальных

продуктовых запросов. На фермах выращивают преимущественно крупный

рогатый скот, свиней и птицу. Животноводство распространено на всей

территории государства, за исключением Джорджии, Мериленда и Флориды

штатов, экономика которых так и не смогла трансформироваться с

классической земледельческой модели в смешанную.Молочный пояс США

сформировался в Приозерье и на Северо-Востоке в условиях относительно

короткого вегетационного периода и малоплодородных почв. Наиболее

типично молочное животноводство для юго-восточной части штата Миннесота,

для Висконсина, северной части штата Иллинойс. Здесь особенно велико

поголовье коров, а молочные фермы с высокими силосными башнями образуют

основную часть сельского пейзажа.

Рис. 191. Сельскохозяйственные районы (пояса) в США

Кукурузный пояс США сформировался в южной части Центральных равнин,

где почвенно-климатические условия чрезвычайно благоприятны для

выращивания данной культуры. В первую очередь это относится к

черноземовидным почвам равнин, обладающим очень большой естественной

продуктивностью. В севообороте с кукурузой обычно выращивается соя,посевы

которой особенно выросли после Второй мировой войны, поэтому этот пояс

ныне правильно было бы назвать кукурузно-соевым. Обе культуры

используются прежде всего для производства комбикормов и концентратов,

необходимых для откорма крупного рогатого скота и свиней, которое также

издавна происходит в кукурузном поясе, придавая его сельскому

хозяйству смешанную земледельческо-животноводческую направленность.

Соответствующий профиль имеет и пищевая промышленность пояса.

278

В центре кукурузного пояса находится штат Айова, который по производству

кукурузы и сои занимает второе место в стране. В некоторых графствах штата

эта культура занимает более 70 % посевной площади. Внеконкурентное первое

место в США Айова занимает по поголовью свиней, которое достигает 16 млн

(при численности жителей 3 млн человек).

Высокая степень интенсификации труда, острая внутриотраслевая и

межотраслевая капиталистическая конкуренция, высокая капиталоемкость

отраслей АПК, его масштабы и рост производительности труда позволили

американским фермерам и предпринимателям обеспечить сравнительно

высокий уровень сельскохозяйственного производства и производства

продовольствия.

Литература:

1. http://scicenter. online

2. В. П.Максаковский. Географическая картина мира. Книга I. Общая

характеристика мира. 2008

3. В.П.Максаковский. Географическая картина мира. Книга II. Региональная

характеристика мира. 2008

4. Экономическая и социальная география мира [Текст] : учебник для 10 кл. /

Е. А. Ахметов, Т. О. Увалиев, К. М. Ахметов. - 3-е изд., перераб., доп. -

Алматы : Мектеп, 2014. - 280 с.

5. География современного мира [Текст] : учебник для 11 классов / Е. А.

Ахметов, Т. О.Увалиев, К. М. Ахметов. - 3-е изд., испр. и доп. - Алматы :

Мектеп, 2015. - 304 с.

ПРОБЛЕМЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ

КОМПЕТЕНТНОСТИ СТУДЕНТОВ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ

НАПРАВЛЕННОСТИ

Н.Сахипов – профессор кафедры юриспруденции, д.м.н., магистр

юридических наук,

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова;

Ж.З.Косыбаев – доцент, к.п.н.

Евразийский национальный университет им. Л. Гумилева,

zhkossybaev@mail.ru.

В Государственной программе развития образования Республики

Казахстан на 2011-2020 годы отмечается, что главными задачами, которые

должны решаться в системе образования, являются повышение уровня

профессионального мастерства педагогов, активизация научно-педагогических

исследований, улучшение методического обеспечения, предполагающего

279

создание условий для постоянного совершенствования педагогической

деятельности [1].

Эти задачи органично сочетаются с требованиями Президента

Республики Казахстан Н. Назарбаева по вопросам развития системы инноваций

– «…для повышения конкурентоспособности экономики жизненно необходимо

развитие инновационных процессов в образовании Республики Казахстан» [2].

На современном этапе государство определило четыре основных

приоритета государственной политики в области образования: повышение

качества профессионального образования; формирование современной системы

непрерывного профессионального образования; обеспечение доступности

качественного общего образования; повышение инвестиционной

привлекательности сферы образования [3]. Решение всех приоритетных

направлений связано с профессиональной компетентностью преподавателя.

Конкурентоспособность и жизнеспособность учреждений общего

образования во многом зависит от образовательного уровня самих педагогов

(их методической, общей психологической подготовки, диагностической

культуры), обеспечивающего комфортное продвижение ребенка по ступеням

образовательной лестницы.

В настоящее время возросла потребность в педагоге, способном

модернизировать содержание своей деятельности посредством критического,

творческого ее осмысления и применения достижений науки и передового

педагогического опыта.

Реформа общеобразовательной системы повлекла за собой изменения в

подготовке педагога, от которого требуется, чтобы владел соответствующими

компетенциями для организации учебно-воспитательного процесса в школе.

В условиях перехода к новой школе предъявляются требования к

профессиональной компетенции педагогических работников. Педагог должен

уметь на высоком уровне, комплексно и творчески решать сложные

профессиональные задачи, поскольку востребован не просто педагог, а педагог-

исследователь, педагог-психолог, педагог-технолог, умеющий проводить

диагностику, выстраивать реально достижимые цели и задачи деятельности,

прогнозировать результат, творчески применять известные и разрабатывать

авторские образовательные идеи, технологии, методические приемы.

Проблемы формирования профессиональной компетентности студентов

связаны с кругом ряда вопросов, в том числе и с низким уровнем

подготовленности выпускников к обучению в педагогическом вузе. Часто

выбор педагогического вуза определяется несколькими причинами:

месторасположением, возможностью учиться за счет государства,

востребованностью профессии на рынке труда, гарантия стабильной (пусть и

небольшой) заработной платы. Качество обучения в вузе слабо влияет на выбор

выпускников школ. Слабая мотивированность, отсутствие интереса к

педагогическому труду, низкий авторитет статуса педагога в обществе,

бесспорно, оказывают влияние на формировании профессиональной

компетентности студентов.

280

Начало учебного года в вузе связано для студентов, особенно первых

курсов, с вопросами адаптации. На смену привычных стереотипов обучения,

студент попадает в совершенно новые условия: в вузовском обучении

используются иные методы обучения и организации учебного процесса.

Одновременно студент должен научиться самостоятельно вести бюджет,

планировать и организовать свое учебное и свободное время. Неравномерность

интенсивности учебного труда приводит к тому, что в период зимней и летней

сессии возникают значительные перегрузки организма.

Одним из серьезных вопросов в формировании профессиональной

компетентности студентов является качественная структура профессорско-

преподавательского состава (далее – ППС). Уровень обучения полностью

зависит от квалификации преподавателя. В некоторых случаях предмет дается

очень сложно, а иногда, легко. Уровень профессиональной компетентности

студентов никак не влияет на оценку труда преподавателя. Одним из

недостатков вузовской системы аттестации является то, что преподавателя

оценивают на основании его научной и методической работы и аттестация не

помогает преподавателю развиваться и самосовершенствоваться. Оценка

студентами качества работы преподавателя позволило бы кардинально

изменить традиционную форму аттестации ППС. В качестве критериев оценки

должны стать не формальные критерии, а такие как глубина знания

преподаваемой дисциплины, доступность изложения материала, объективность

оценки знаний студентов [4].

Следующим вопросом в формировании профессиональной

компетентности студентов является материально-техническая и методическая

база педагогического вуза.Современной системы доступа к информационным

массивам (электронных библиотек, баз данных и др.), обеспечивающей

преподавателей и студентов к научной информации, научно-методическим

материалам практически нет. В большинстве своем в ее создании участвуют

ППС. Использование студенческого потенциала в создании методического

материала выполнила бы задачу формирования компетенций студентов.

Связи вуза с общеобразовательными учреждениями, объединениями

педагогов по вопросам подготовки студентов, обеспечения занятости

выпускников, внедрения научных достижений в школьную жизнь также

должны служить формированию компетентности студентов вуза. Проведение

практики (ознакомительной, учебной, производственной) слабо привязано к

школьной жизни. Отсутствие непосредственного участия студентов в жизни

школы, отчуждение студентов от школьников и учителей, безусловно, не могут

положительно влиять на профессиональную компетентность студентов.

Для решения проблем формирования профессиональной компетентности

студентов педагогического вуза можно рекомендовать используемые в

настоящее время в Республике Казахстан три основные модели управления

качеством подготовки специалистов, основанные на следующих методах и

подходах: оценочный подход управления качеством деятельности ВУЗа (SWOT

– анализ); концепция, основанная на принципах Всеобщего менеджмента

281

качеством (TQM); подход, основанный на требованиях международных

стандартов качества ISO 9000:2000.

Модель управления, основанная на оценочном подходе, предполагает

систематическое проведение самооценки для выявления сильных и слабых

сторон деятельности вуза, а также положительных и отрицательных факторов

его развития. На этой основе вырабатываются и предлагаются меры для

разрешения выявленных проблемных ситуаций и улучшения деятельности

высшего учебного заведения.

Модель менеджмента, основанная на принципах TQM (всеобщего

управления качеством), использует метод оценок, основанном на более

глубоком анализе деятельности вуза, как производителя продукции и услуг.

Модель предполагает наличие у вуза чётко и ясно сформулированной миссии,

стратегических целей, выработанных в результате всесторонних исследований

потребностей внешней среды в основных продуктах деятельности высшего

учебного заведения. Всеобщий менеджмент качества предполагает процессный

подход к деятельности вуза, использует ряд специфических, достаточно

сложных, но весьма эффективных методов и инструментов управления

качеством.

Модель менеджмента, основанная на требованиях международных

стандартов качества серии ISO 9000:2000, устанавливает заинтересованность

сторон, выявляя их требования к качеству продукции, создавая систему

непрерывного совершенствования деятельности. Модель основана на

принципах менеджмента качества, на процессном подходе, и основным

инструментарием менеджмента является документированная система

менеджмента, ориентированная на качество (в виде соответствующих

стандартов предприятия, инструкциях и т.д.).

Высшим компонентом личностного становления является

профессиональная компетентность. Профессиональная компетентность

студента педагогического вуза оценивается уровнем сформированности

профессионально-педагогических умений. Развитие профессиональной

компетентности – это развитие творческой индивидуальности, формирование

восприимчивости к педагогическим инновациям, способностей адаптироваться

в меняющейся педагогической среде. От профессионального уровня педагога

напрямую зависит социально-экономическое и духовное развитие общества.

Литература:

1. Государственная программа развития образования Республики Казахстан

на 2011-2020 годы. Алматы, 2010, С. 6-15.

2. Сахипов Н. Основные аспекты инновационной деятельности Республики

Казахстан в системе современного образования // Материалы «круглого

стола» на тему «Инновационное развитие и механизмы обеспечения

прорыва в развитии образования и науки Казахстана» по лекции

Президента РК Н.А. Назарбаева перед студентами и профессорско-

282

преподавательском составом КазНУ им. Аль Фараби (13 октября 2009 г.). –

Астана, 2009. С. 14-16.

3. Совершенствование системы аттестации преподавателей вузов на основе

метода электронного портфолио //Материалы проектного

семинара/ФГУВПО«Сибирский федеральный университет»; О.Г.

Смолянинова. - Красноярск, 2009, С. 78-84.

4. Управление качеством образования //Под ред. М.М.Поташника. – М.:

Педагогическое общество России, 2004, С. 12-17.

ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ

КОМПЕТЕНТНОСТИ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ ФИЗИЧЕСКОЙ

КУЛЬТУРЫ НА ОСНОВЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ

Смирнов И.Н, Сатиев О.Ж., Ахметов К.Т., Юдакова Е.В., Семилетов А.В.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова,

г. Кокшетау

smirnovy.ivannatalya@mail.ru

Основная цель повышения профессионально-педагогической подготовки

состоит из связи образования и производства, а также организуя учебные

классы в производственных организациях и привлекая специалистов области в

учебный процесс производственному обучению и профессиональной

подготовки студентов обучающихся в системе образования. Минимальные

требования к содержанию образования по значению придаваемому системой

национального государственного образования в нашей республике

основывается на трёх основных единицах: знания, умения, навыки. С точки

зрения требований, предъявляемых к степени профессиональной подготовки

выпускников, компетентность означает способность обучающихся применению

соответственно цели знаний навыков и методов деятельности в определённых

ситуациях [1:4].

Компетентность — это приобретения обучающимся знаний, умений и

навыков для осуществления профессиональной деятельности имеющей и

личное и общественное значение.

На данном месте значение понятия компетентности вполне раскрывается

и проявляется в нижеследующих двух видах: компетентность множества

личных качеств обучающихся и опорных требований профессиональной

области.

Так как учебных блоки содержания образования сгруппированы в

учебном плане в виде (для всех предметов), межпредметные (для множества

предметов) и предметные (для одного определенного предмета), то

компетентность признана в нижеследующих трёх показательных степенях [2:9]:

- опорная компетентность (по гуманитарному, общественно

экономическому смыслу образования)

283

- межпредметная компетентность (по соотношению к учебным предметам

общепрофессиональной подготовки и образовательным блокам)

- компетентность по одному предмету (по владению конкретными и

определенными возможностями в окрестности специального учебного

предмета).

Таким образом, опорная компетентность определяется степенью

образовательных блоков и учебных предметов высшего педагогического

образования.

При определении степени опорной компетентности основное значение

приобретают основные типы, дающие возможность овладения жизненными

умениями в процессе организации профессиональной деятельности в обществе

в соответствии с основными целями профессионально-педагогического

образования, значению общественного и личного опытат [3:15].

С этой точки зрения они делятся на ниже типы компетентности:

1. Целостно-смысловая компетентность — это компетентность, связанная

с значимыми направлениями обучаемого, его чувствительность и способность

пони-мания общественной деятельности, умения находить себя в

самостоятельной жизни, осознание своей роли и места в обществе, при

организации движения способность обозначения определённой цели и

принятия решений мировоззрениям обеспечивают учащегося механизмом

определения себя в учёбе и других ситуациях. Индивидуальное

направление образования общая программа его жизнедеятельность связана с

этой компетентностью.

2. Общественно-культурная компетентность. Это являясь кругом

необходимых глубоко осваиваемых знаний и творческого опыта имеет в виду

свойства национальной и общечеловеческой культуры, духовно-моральные

основы жизни человека и человеческой культуры, культурные основы

семейных и общественных традиций, роль науки и религии в жизни человека

их влияние на материальную действительность, знания о жизни и отдыхе,

например имеется в виду методы полезной организации досуга в свободное

время.

3. Учебно-познавательная компетентность — это множество

компетентностей самостоятельного мышления учащегося состоящего из

логического, методологического и общественного творчества связанного с

изучаемым учащимся определённым объектом, в него входят видение

цели, планирование деятельности, анализ его смысла, рефлексия, знание и

умение оценивание личного творчества. Креативные навыки учащихся по

отношению к изучаемым объектам т. е. усвоения знаний непосредственно

из действительности, овладевает динамическими и эвристическими методами

решения в нестандартных ситуациях.

4. Способность получения информации — оно формирует

способность самостоятельность поиска, анализа и выбора необходимой

информации, их анализа, изменения, сохранения и посылки с помощью аудио-

видео средств и информационных технологий. Эта компетентность

284

обеспечивает усвоение учащимся основ предметов на основе важной

информации.

5. Коммуникативная компетентность — в это входит

взаимоотношения учащихся, их методы, усвоение преимущественного в

процессе общения, навыки работы в группах, умение организовать и проводить

различные мероприятия в обществе.

6. Общественно-деятельная компетентность — это

гражданственность (гражданин, наблюдатель, избиратель, исполняющий

обязанности представителя), общественно — трудовая область (потребитель,

покупатель, клиент, права производителя), семейные отношения и обязанности,

экономические и правовые задачи, профессиональные, а также овладение

знанием и опытом определяющим личную значимость (анализ ситуаций в

рынке труда, способность действовать следуя личные и общественные

интересы, знание этики труда и гражданских отношений).

7. Компетентность самосовершенствования личности — это

саморазвитие с точки зрения духовности, мотивации, интеллектуальности и

практики направленное на свободное, волевое и чувственное самоуправление.

Учащийся овладевает творческими методами по своим личным интересам

и возможностям, это помогает ему развивать творческое мышление, культуру и

поведение, соответствующее личным и профессиональным качествам

современного специалиста. Понятие «информационные технологии» отражает в

себе нижеприведенный смысл информационные технологии — это обучающие

знаниями человека, развивающие его возможность управления техническими и

общественными процессами, создающие, собирающие, посылающие,

сохраняющие и предлагающие методы и технические средства. Средства

информационных технологий означают множество программно-аппаратных

средств и устройств, работающих на основе микропроцессорной техники,

современные средства и системы телекоммуникации, аудио — видеотехника,

обеспечивающие продуктивное протекание целенаправленного процесса сбора

информации накопления, отбора, сохранения, разработки и посылки [4:4].

Таким образом, необходимо совершенствование навыков использования

информационных технологий при формировании профессионально-

педагогической компетентности будущих специалистов.

Литература:

1. Х.Ф.Рашидов. Особенности развития среднего специального,

профессионального образования в Узбекистане. — Т. Фан, 2004.

2. У. Нишоналиев. Формирование личности учителя трудового обучения:

проблемы и перспективы. — Т.: Фан,

3. 1990.

4. И. В. Блауберг, В. Н. Садовский, Э. Г. Юдин. Системный подход в

современный науке. — М.: Мысль. 1970.

5. Т. А. Ильина. Структурно-системный к организации обучения. — М.:

Знание, 1972

285

6. Садовский, В. Н. К вопросу о методологических принципах исследования

предметов, представляющих собой системы. Проблемы методологии и

логики науки. Томск: 1962. — 77 с.

ЭТНОПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД В ПОЛИКУЛЬТУРНОМ

ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ

Стукаленко Н.М., Навий Л.Н., Ракишева Г.М.

Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова, г. Кокшетау

nms.nina@mail.ru, liza281073@mail.ru, gulmira_rakisheva@mail.ru

Применение этнопедагогического подхода в профессиональной подготовке

учителей связано с активным развитием национальных культур народов

Казахстана, обращением к национальным ценностям, составляющим культуру

любого народа, стремлением к возрождению этнической культуры через

сохранение родного языка, обычаев и традиций. Этнопедагогический подход

предполагает учет культурно-исторических традиций народа,

этнопсихологических и этнопедагогических особенностей, учет этнической

идентичности воспитуемого и компетентностный подход, рассматривающий в

качестве результата профессиональной подготовки педагога способность

самостоятельно решать педагогические задачи в практической деятельности.

В современном обществе повышается значимость этнопедагогического

знания, в том числе и в системе образования, поскольку Казахстан является

поликультурным государством, главные задачи которого в сфере образования

решаются в условиях единого образовательного пространства, гармонизации

национальных и этнокультурных отношений.

С трансформацией общества в XXI веке изменилась государственная

политика в области образования. В настоящее время важным для образования

становится сохранение подрастающими поколениями ценностей этнической

культуры и ее вклад в мировую культуру. Интенсивность происходящих

изменений стимулирует рост национального самосознания народов,

возрождение национальных культур, народной педагогики, изменение

ценностных идеалов, обращение к национальным ценностям, составляющим

культуру любого народа, стремление к возрождению этнической культуры

через сохранение своего родного языка, обычаев и традиций [1]. Обращение в

воспитании к национальным традициям, к народной педагогике обусловлено

тем, что в условиях полиэтничности общества возникает ситуация

существования на ограниченной территории многочисленных этнических

групп, представителей разных национальностей и культур, со своими

ценностями, менталитетом, традициями, нормами и образом жизни.

Этнический состав в образовательных учреждениях неоднороден по

национальному составу, культурной и конфессиональной принадлежности,

уровню обученности и воспитанности.

286

В современном профессиональном образовании нашел отражение принцип

соединения национально-государственной и территориальной основ

формирования государственного устройства [2]. Это связано с тем, что на

протяжении длительного времени Казахстан был и остается полиэтническим,

поликультурным, поликонфессиональным государством.

Основные задачи государства в сфере образования сводятся к становлению

единого образовательного пространства, гармонизации национальных и

этнокультурных отношений. Значительные изменения содержания образования

в высшей школе обусловлены вступлением Казахстана в единое мировое

образовательное пространство, присоединением Казахстана к Болонской

образовательной декларации. Открытая система высшего образования

позволяет создать единое образовательное пространство с учетом сохранения

культурного разнообразия отдельных стран и различных образовательных

систем. При построении системы педагогического образования в вузе

необходимо оптимально сочетать требования мировой образовательной

системы, национальные особенности, реальные возможности каждого региона

и вуза.

Сегодня именно учитель способен организовать процесс обучения и

воспитания детей в тесной связи с национальными традициями воспитания,

обычаями, на основе многовековой культуры народа в конкретных

региональных условиях. Историческая память народов является важнейшей

предпосылкой сохранения самобытности национальной культуры.

Возрождение идей народной педагогики, использование прогрессивных

традиций и принципов образования и воспитания могут оказать большую

помощь в осмыслении и решении проблем воспитания, выдвигаемых

современной общественно-политической ситуацией. Классики педагогики

говорили, что первый воспитатель - это народ, и по идейному содержанию,

силе наблюдательности, точности мысли и выражения народная мудрость о

воспитании настолько оригинальна, что воистину «никто не в состоянии

состязаться с педагогическим гением народа» [3].

Этнопедагогика представляет собой систему методологической

деятельности, объектом которой является педагогическая действительность, а

предметом - этническое воспитание (практика). Подход в образовании,

направленный на сохранение этнокультурной идентичности личности путем

приобщения к родному языку и культуре с одновременным освоением

ценностей мировой культуры в практике педагогического процесса называется

этнопедагогическим подходом. При этом образование является одной из

составных частей этнокультурного пространства. Этнокультурное пространство

- это культурная почва, поле для развития этнических культур, материальные

условия развития национально-культурных общностей. Составные части -

семья, детские дошкольные учреждения, школы, вузы, национально-

культурные центры, кружки и курсы. Этнокультурное пространство является

условием и средством этнокультурного образования.

287

Этнопедагогика как наука об эмпирическом опыте этнических групп в

воспитании и образовании детей, о морально-этических и эстетических

воззрениях на исконные ценности семьи, рода, племени, народности, нации

изучает народную педагогику и предлагает пути ее использования в

современных условиях, собирает и исследует опыт этнических групп,

основанный на многовековом, естественно развивающемся соединении

народных традиций. Практическая направленность этнопедагогического

подхода не остается неизменной: задачи формируются и уточняются в

зависимости от изменений социального заказа, связанного с движением

общественного самосознания.

Этнопедагогический подход в современном образовании ориентирован на

процесс социального взаимодействия и общественного воздействия, в ходе

которого воспитывается, развивается личность, усваивающая социальные

нормы, ценности, опыт; на актуализацию народных знаний о воспитании и

обучении детей, народную мудрость, отраженную в религиозных учениях,

сказках, сказаниях, былинах, притчах, песнях, загадках, пословицах,

поговорках, играх и пр., в семейном укладе, быте, традициях, а также

философско-этические, педагогические мысли и воззрения, т.е. весь

педагогический потенциал, оказывающий влияние на процесс культурного

формирования личности. Народная педагогика, отражая определенный уровень

педагогических знаний, конкретный исторический этап в духовном прогрессе

человечества, служит основой, на которой возникла и развивается

педагогическая наука. Педагогическая наука и народная педагогика вступают в

сложные взаимодействия друг с другом и взаимно благоприятствуют развитию

друг друга, создавая единое пространство.

В условиях современной социально-экономической и культурной жизни

Казахстана одним из самых приоритетных направлений модернизации

образования может служить широкое применение этнопедагогического

подхода. В народной педагогике казахского народа, создаваемой веками,

раскрываются исторические и природные условия жизни, быта, традиций,

взаимоотношения людей. Педагогические ценности опредмечены в

многочисленных произведениях народного искусства, обычаях, обрядах,

нравах, типичном поведении казахов. Традиции, семейный уклад жизни

воспитывают в подрастающем человеке социально-этнические и моральные

нормы поведения. Важнейшей задачей школы и семьи являются раскрытие и

сохранение лучших человеческих качеств подлинно народного характера, таких

как: уважение старших, заботливое отношение к детям, слабым, сиротам,

обожествление хлеба, земли, трудолюбие, терпение, скромность,

гостеприимство и др.

В Казахстане нет ни одного города, ни одного села, где бы ни жили люди

разных национальностей. Например, в северных районах Казахстана живут

переселенцы из многих районов бывшего Союза: татары, туркмены, узбеки,

украинцы и другие. Нужно представителей разных национальностей приобщать

к казахской культуре, воспитывать подрастающее поколение на основе средств

288

народной педагогики, при этом учитывая культурные традиции каждого

народа, социальную сферу, в которой они жили раньше. Школа и семья должны

формировать личность школьника на основе социально-этнических

особенностей данной нации. Практика показывает, что дети разных

национальностей, обучающиеся в смешанных школах, с удовольствием

участвуют в казахских народных праздниках (Наурыз мейрамы и др.), с

интересом познают казахскую народную культуру.

Основы этнопедагогической подготовки закладываются в высшем учебном

заведении, поэтому важно, чтобы в содержание педагогического образования

включались компоненты этнопедагогической направленности. В результате

проведенного исследования было выявлено, что

этнопедагогическая подготовка студентов педагогического вуза может стать

одним из важнейших направлений в формировании профессиональной

компетентности будущего учителя, если в целостном образовательном

процессе педагогического вуза реализуется преемственность и единство

национально-регионального и этнопедагогического компонентов. При этом

образовательная среда в вузе должна строиться на основе отбора и

структурирования содержания этнопедагогических дисциплин всех циклов

учебного плана по принципу «единства в многообразии», а учебно-

методический комплекс по этнопедагогике должен разрабатываться по логике

применения междисциплинарного подхода. Кроме этого, педагогический

процесс в вузе должен осуществляться с использованием активных методов и

интерактивных форм обучения для обработки информации и усвоения знаний

по этнопедагогике. В соответствии с современными требованиями к

профессиональной подготовке учителя, критерием успешности являются

этнопедагогическая компетентность, т.е. ценностное отношение к знаниям по

этнопедагогике, умение применять эти знания в условиях педагогической

практики и рефлексивная позиция будущего учителя.

На основании вышеизложенного можно сделать вывод о том, что

этнопедагогический подход к профессиональной подготовке учителя в вузе

должен реализовываться с опорой на исторически сложившуюся систему

народного воспитания, единство народной и профессиональной культуры,

воспитание ценностного отношения к национальной культуре и

этнопедагогике. Особую практическую значимость имеют разработка и

внедрение в содержание национально-регионального компонента учебного

плана педагогических специальностей вуза тех дисциплин, которые

непосредственно ориентированы на сохранение национальных культурных

традиций и способствуют повышению уровня профессиональной подготовки

учителя в соответствии с этнопедагогической и современной социокультурной

ситуацией.

289

Литература:

1. Государственная программа развития образования Республики Казахстан

на 2011-2020 годы, утвержденная Указом Президента Республики

Казахстан от 7 декабря 2010 г. № 1118

2. Arts Education in the Republic of Kazakhstan: Perception of the National

Traditions and Rapprochement of the Cultures: Research Paper. Available in

Kazakh, Russian, and English languages – UNESCO Moscow Office, 2010;

UNESCO Almaty Office, 2010; Kazakhstan National Federation of UNESCO

Clubs, 2010. 54 p.

3. Закон Республики Казахстан «Об образовании».- Астана, 2007.

ДАЛА ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ АНТОЛОГИЯСЫ

Сугиралиев Д.Т., Сугиралиева Г.Қ., Қабеш Ф.М.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Көкшетау қ.,

gulsaira_65@mail.rusdt.60@mail.ru

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласы

былтырғы «Рухани жаңғыру» бағдарламасының жалғасы іспеттес. Сондықтан

«Ұлы даланың жеті қыры» мақаласын кейінгі ұрпақтар мақтанатын, арғы

тектерін әлемге батыл әрі айқын насихаттауға мүмкіндік беретін төлқұжат

деуге болады. Аталмыш мақала болашаққа тың серпін, жаңаша көзқарастарға

бағытталған жалпы ұлттық идеяларға толы. Сонымен қатар Елбасы қазақ

халқының мәдениетін, салт-дәстүрлерді сақтауын, ата-бабадан қанға сіңген

тектілікті, ержүректілікті нақты сипаттап көрсете білген.

«Ұлы даланың жеті қыры» мақаласы екі бөлімнен тұрады. Алғашқысы

«Ұлт тарихындағы кеңістік пен уақыт» деп аталады. Мақаланың аты айтып

тұрғандай, негізгі бөлім Ұлы даланың жеті қырын айқындап береді. Оның

ішінде жеті қазынамыздың бірі – жылқыға ерекше мән беріліп отыр. Ұлы дала

халқы металл өндірудің тарихымен мақтана алады. Сондай-ақ, Түркі әлемінің

бесігі болып, Еуропа мен Азияны жалғаған Қазақстан Ұлы Жібек жолын

жаңғыртуды да көздеп отыр. Қазақ даласының сулы, нулы табиғаты да елеусіз

қалмады. Ал, мақаланың екінші бөлімі алдағы уақытқа бағыт-бағдар береді.

Елбасы төл тарихымызды бағалап, жаңғыртуға арналған нақты 6 тапсырма

жүктеді. Оның ішінде «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасын жасау,

түркологтардың дүниежүзілік конгресін ұйымдастыру, «Ұлы дала» атты ежелгі

өнер және технологиялар музейін ашу сынды тарихи, әрі маңызды міндеттер

бар. Ұлы даланың жеті қырының кез келгені – Қазақ елінің өміріндегі ерекше

мұра. Атқа міну мәдениеті, ежелгі металл өндіру мен өңдеу технологиясы, өз

жазуы мен мифологиясы бар озық мәдениетті Қазақ елінің рухани байлығының

айшықты белгісі – «аң стилі өнері», бүкіл әлемді тамсандырған Дала

өркениетінің жәдігері − «Алтын адам» жауынгері, түркі әлемінің бесігі

290

саналатын Алтайдан бастау алатын түркі тарихы, әлемдік экономиканың

өркенденуіне септігін тигізген − Ұлы Жібек жолы жүйесі, Қазақ елінің ұлттық

брендіне лайықты алма мен қызғалдақтар, еліміздің аумағында орын алған

тарихи жайт қана емес, сонымен қатар әрбір қазақ үшін де аса қымбат

құндылықтар.

Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласы мен Қазақстан

үкіметінің «2019-2025 жылдарына арнаған Бағдарламасының» қабылдануы

Тәуелсіз Қазақстанның тарихындағы аса маңызды әрі өз уақытында іске

асырылатын шара болып табылады. Оның қабылдануы мәдени мұралар

саласында қалыптасқан хал-ахуалға неғұрлым белсенді, жобалы ықпал етудің

қажеттілігінен туындады. Бұл «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»

бағдарламалық мақаласының жалғасы деуге болады. Бұл бағдарламаның

құрамдас бөлімі «Дала фольклорының антологиясын» дайындау мен жариялау

болып табылады. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы қазақ

фольклорының таңдаулы үлгілері − батырлық, тарихи жырлары, дастандары,

ертегілері, аңыздары, аңыз-әфсаналары т.б. жинақталады. Антологияның басты

мақсаты – халқымыздың ұлттық мақтанышы саналатын аса бай фольклорының

үлгілерін қалың жұртшылыққа толықтай таныстыру. Бұл тәуелсіз еліміздің

қазақ фольклорлық үлгілерін қамтыған алғашқы антология болады.

Төл тарихымызды, ұлттық мәдениетімізді бағалауды, қастерлеуді

үйрететін мазмұны терең мақала. Өткенді бағалай отырып, оның ұлт болашағы

үшін маңыздылығын айқындап, болашаққа нық қадам басатынымызды

айқындайды.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың

«Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы уақыт талабына сай, еліміздің саяси,

мәдени, рухани өмірінде дамудың нақты бағыт-бағдарын айқындап берген

құнды пікірімен ерекшеленеді. Менің ойымша, мақалада көтерілген

ұлтымыздың тарихы мен мәдениетіне қатысты тың ойлар мен нақты ұсыныстар

Қазақстан азаматтарын қайрат, жігер беріп, болашақтағы жаңа ізденістер мен

бастауларға жол ашатыны күмәнсіз.

Елбасының бұл мақаласын алдыңғы «Болашаққа бағдар: рухани

жаңғыру» мақаласын нақты іске асырудың картасы деп қабылдадым. Әр салада

нақты қандай істер жасалуы керектігін атап айтқан. «Ұлы Даланың ұлы

есімдері» атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашу деген керемет идея.

Сосын «Архив−2025» жеті жылдық бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты

айтқан мына сөзі қатты ұнады: «Қай жағынан болсын, бұл маңызды жұмыс

мемлекет есебінен атқарылатын «Академиялық туризмге» айналмауы тиіс.

Архив деректерін тек жинақтап қана қоймай, барлық мүдделі зерттеушілер мен

қалың жұртшылыққа қолжетімді болуы үшін оларды белсенді түрде Цифрлық

форматқа көшіру қажет». Сосын тарихты кино тілімен, телевизия тілімен

сөйлету қажет дегені де өте өзекті мәселе. Қысқасы, осы айтылғандарды іске

асырсақ, жаман болмаймыз деп ойлаймын.

Тарихшы, қоғам қайраткері, Халықаралық Түркі академиясының

президенті Дархан Қыдырәлі Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры»

291

мақаласына қатысты мынадай пікір білдірді: «Жалпы, Ұлы дала деген ұғым –

өте ауқымды ұғым. Қытайды «Аспан асты елі» десе, оған ешкім таңырқамайды.

Ұлыбританияны ұлыбританиялықтар ғана емес, бүкіл әлем солай атап жүр.

Елбасы Ұлытаудағы сұхбатында, Қазақ хандығының 500 жылдығында және

«Мәдени мұра» бағдарламасында сөйлеген сөзінде «Біз – ұлы даланың

мұрагеріміз. Біз – ұлы даланың тұрғындарымыз» деді. Ұлы дала деген ұғым –

қазақ даласынан да, түркі әлемінен де кең ұғым, сондықтан мақалаға түркі

жұрттары ғана емес, ұлы далаға тиесілі ұлттар мен ұлыстардың бәрі үлкен

қызығушылық танытып отыр. Біздің тарихымыздың әлемдік өркениетте,

адамзат тарихында үлкен із қалдырған тарих екендігін әрқайсысымыз білуіміз

керек». Сондай-ақ, ғалым «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласы арқылы

Елбасының кең ауқымда ойлайтындығын, әлемдік масштабтағы саясаткер

екенін көрсететінін айтты. Тарихи сананы жаңғыртуда әлеуеті зор шараның бірі

– ғылыми-зерттеу бағдарламалары мен жобаларына арнайы бағыттар енгізу деп

санаймыз. Өйткені, өскелең ұрпаққа үлгі-өнеге болатын бабаларымыздың асқақ

рухы – Ұлы Дала жерінің баға жетпес байлығы, біздей жастарға табысталатын

аманат. Тәуелсіз Қазақстан зияткерлігі жоғары әрі жаһандану заманында

өзіндік нақышын жоғалтапаған ұлтты қалыптастыру саясатындағы басым

бағыттарының бірі – Ұлы Дала жеріндегі тарихи оқиғалар мен құбылыстарды,

халқымыздың отаншылдық рухының келбетін аша отырып, аса бай рухани

тарихы бар ел ретіндегі түсінікті азаматтардың санасына берік ұялату.

ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жариялаған «Ұлы даланың жеті қыры»

мақаласы мемлекетімізге, ұлтымызға өзекті болып табылатын елеулі мәселелер

сөз етілген. Елбасымыз айтпақшы, мұның барлығын жас ұрпақ біліп отыруы

тиіс, бұл міндеті. Өткенді білмей, болашаққа қадам жасай алмайсың. Біздер жас

буын өкілдері қолдап қана қоймай, мемлекетіміздің өркендеуіне, ұлттық

сананың, мәдениеттің одан әрі жетілдіруге өз үлесімізді қосуымыз керек...!

Дүниежүзілік мәдениетке, ғылымға, жалпы қоғамдық дамуға өзінің зор

үлесін қосқан өлкеде туып, өсіп-өну, оның тарихын жалғастыру әрбір санасы

ояу қазақ үшін үлкен мәртебе және мақтаныш.

«Елбасы Ұлы даланың жеті қырын тілге тиек ете келіп, бізге бірнеше

талап қойып отырғандай», – дейді Нұр Отан партиясының хатшысы Тамара

Дүйсенова BAQ.KZ сайтының жаңалықтарында», – «Біріншіден, күллі түркі

халқының «қара шаңырағы» болған Қазақстан бүгінде сол тізгінін ұстау

мүмкіндігінен айырылып қалмауы үшін біздің болмысымыз жаңа кезеңге сай

болуы қажет.

Ал, бұдан келіп екінші мәселе туындайды, ол – сананың жаңғыруы.

Адамдық болмыс оның санасының деңгейімен өлшенеді. Олай болса, бізге

қойылған талаптың тағы бірі – білімді болу, ғылымды дәріптеу.

Үшіншіден, бүкіл түркі халықтарының Қазақстанды «қара шаңырағы»

ретінде танып, сол туыстық қарым-қатынасты дамыту және таланымызға

бұйырған мәдени мұрамызды сақтап қалу үшін Елбасы бізге бірнеше ірі

жобаларды ұсынып, оны жүзеге асырудың жолын да көрегенділікпен көрсетіп

қойды».

292

Тарихшы-ғалым, тарих ғылымының докторы, ҚР ҰҒА профессоры

Мәмбет Қойгелдиев Елбасы мақаласы жайлы мынадай пікір білдірген екен, бұл

пікірмен мен де санасып, толықтай келісемін: «Елбасымыз жалпы ел тарихы

мәселесіне көп көңіл бөлетінін атап өткен жөн. Бүгінгі «Ұлы даланың жеті

қыры» атты мақала осыған дәлел! Президенттің мақаласында біз қазақ тарихын

тереңірек оқып білетін боламыз. Атап өткен жөн болар, біз Кеңес заманындағы

репрессиялау саясаттың арқасында тарихи шындықтан алыстап кеттік. Біз

ендігі сол дерттен енді-енді арылып келе жатырмыз. Тарихшы ретінде мен

Елбасымыздың «Архив-2025» жобасын жүзеге асыру туралы ұсынысын

толықтай қолдаймын. Біз халқымызға өзіндік тарихымызды қайтаруымыз

керек, оны қалың елге, әсіресе жастарымызға жеткізуіміз керек!»

Елбасымыздың мақаласында біз кім екенімізді анықтадық. Біздің

халқымыз сақтардың, ғұндардың, түркі этникалық топтардың мұрагері.

Президент біздің тарихқа түрлі ұлт өкілдері еңбек сіңіргенін нақтылап айтты.

Яғни бұл негізінен идеологиялық мәселе. Міне, осы маңызды болып табылады.

Біз өзімізді айқындап алуымызбен қатар бар әлемге өзіміз жайлы хабардар

еттік. Елбасымыздың бұл мақаласында қазақ халқының қазақ ұлтының кім

екендігін және қандай бағытпен даму керек екендігін көрсетті. Ендігі кезекте

көптеген тарихи жобаларды жүзеге асыру міндеті тұр. Мысалы, Қазақстан

қалаларында қазақ халқының мұңын жырлаған, жерін қорғаған, тарихымызға

көп үлес қосқан жандарды ұмытпас үшін ескерткіштер тұрғызса, сол

жандардың атынан музейлер ашылса нұр үстіне нұр жауар еді.

Сайып келгенде, «Түркі әлемі ежелден Қазақстанды − күллі түркі

халықтарының қасиетті қарашаңырағы ретінде мойындайды» деген ойдың өзі

біздің көкейімде бір мақтаныш сезімін ұялатады, туған еліме, жеріме деген

рухым, махаббатым одан әрі арта түседі. «Ұлы даланың жеті қыры мен» таныса

отырып, арғы тегі мізді түгендеп, тарихымызды жаңғыртып, келер ұрпақ

мақтанып айта жүретіндей жобаларды қолға алмақшымыз.

Әдебиеттер:

1. 2 бет 4 абзац Aikyn.kz

2. 3 бет 3 абзац BAQ.kz сайтының жаңалықтарыAbai.kz

ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ

ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ПРОЦЕССЕ ДОКАЗЫВАНИЯ

Султангалиев Е.А., Омаров А.Ж.

Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, г. Кокшетау

Omarov_8@mail.ru

В юридической литературе до последнего времени процесс доказывания

характеризовался, с одной стороны, с точки зрения его структуры (стадий),

предмета, пределов, системы, способов собирания и проверки фактической

293

информации и т.п., а с другой - с точки зрения логической формы

мыслительной деятельности следователя и судей. Доказывание в последнем

аспекте происходит путем выдвижения и проверки различных версий,

построения силлогизмов, индуктивных умозаключений и.т.п. Это безусловно

правильная характеристика форм мышления, однако, не раскрывает всех сторон

мыслительного процесса. Процесс этот в уголовно-процессуальном

доказывании, помимо логических операций, включает ощущения и восприятия,

акты узнавания и другие психологические акты, при посредстве которых

протекают сложные познавательные процессы. Поэтому было бы слишком

упрощенным представлять себе мыслительную деятельность следователя,

прокурора и судьи только как систему логических развернутых рассуждений,

именуемых в психологической науке дискурсивным мышлением.

Дискурсивное мышление само по себе, без включения других

компонентов, является вполне достаточным средством познания (доказывания)

в случаях:

а) когда даны все необходимые условия и предпосылки для решения

задачи и ответ достигается в результате выведения одного положения из

другого и

б) когда связь между искомым ответом (доказываемым положением) и

его предпосылками однозначна или ограничена небольшим числом вариантов и

строго определенными формами.

Тогда действительно рассуждение идет от одного довода к другому, пока

искомое не станет вполне ясным и доказанным. При этом движение мысли

происходит от известных предпосылок (фактов) к искомому, доказываемому

положению, которое уже намечено заранее, оформилось гипотетически. Но

выдвижение гипотезы (версии) и подбор соответствующих предпосылок

(фактических данных) происходят на основе широкого и содержательного

процесса. Здесь, как установлено психологией, вступает в свои права

творческое мышление [1,c.164]. Творческие элементы, как известно,

содержатся в любом виде труда, а вовсе не являются привилегией научного или

художественного творчества. Во всех областях познавательной деятельности,

включая расследование и судебное разбирательство, человек решает различные

творческие мыслительные задачи. Всякое мышление включает в себя два

необходимых компонента- знание и действие, т.е. состоит в применении знаний

для решения определенных задач. Этот процесс слагается из мыслительных

действий, каждое из которых решает конкретно одну элементарную задачу. Ее

решением завершается действие, и при этом нередко возникают новые

вопросы, требующие дальнейших мыслительных действий. Их совокупность и

образует сложную и длящуюся мыслительную деятельность.

Действительно, прежде чем что-то сделать, человек прикидывает это в

уме и, если результат его устраивает, приступает к практическому

осуществлению; в отрицательном случае он производит - в уме другие

действия, пока не получит мысленно то, что нужно. При этом нужно отметить,

что мыслительные процессы скрыты от внешнего наблюдения и далеко не

294

всегда осознаются их субъектами. Это обусловливает важность научного

рассмотрения настоящей проблемы и необходимость овладения «тайной»

собственной мыслительной деятельности каждым лицом, осуществляющим

производство по уголовному делу. Неумение отдавать себе отчет в своих

действиях, неумение сделать свое мышление осознанным — одна из основных

причин ошибочных суждений ивыводов в ходе доказывания.

Рассматривая мыслительную сферу следователя (судьи), мы видим

различные типы задач, решаемых в ходе доказывания. Мыслительная задача

встает, когда возникают какие-либо субъективные трудности (например,

сложно решить вопрос о достаточности данных для предъявления обвинения,

затруднительна юридическая квалификация совершенного деяния и т. п.).

Изложенное обусловливает необходимость самостоятельного

рассмотрения вопроса о классификации мыслительных задач в доказывании.

По различным основаниям могут быть выделены различные типы задач,

решаемых следователем и судом. Если эти задачи разложить на составляющие

их элементы, то полученные «подзадачи» не будут специфичны для

судопроизводства: в них окажутся операции и действия, свойственные любой

мыслительной деятельности. В частности, можно выделить: а) задачи на

отыскание; б) задачи на распознавание (различение, отождествление); в) задачи

на объяснение (истолкование); г) задачи на обоснование (доказывание); д)

задачи на предвидение (предсказание); е) задачи на выбор средств и образа

действия; ж) задачи на оценку. Между тем специфическими для уголовно-

процессуального доказывания являются лишь сочетания этих задач и

преобладание одного вида задач в определенной ситуации.

В психологии различают простые и творческие задачи. Говоря о простых

задачах, имеют в виду такие ситуации, при которых решение определенного

вопроса, получение нужного результата достигается в результате применения

заранее обусловленных правил поведения. Например, выезжая на место

происшествия следователь четко знает, что в соответствии с нормами УПК он

обязан произвести осмотр места происшествия, собрать первичный материал и

представить его в дежурную часть. Решающему все предоставлено: и

достаточные данные, и путь решения, указан или предполагается результат.

Вместе с тем наименование задачи «простой» не делает ее всегда легкой. Для

решения ее иногда требуется немало времени и усилий. В ходе расследования

так решаются лишь отдельные частные вопросы; сложные вопросы становятся

«простыми» только к окончанию доказывания. Тогда мы имеем дело с

выводным знанием, которое достигается в результате применения логических

форм. Для решения самой логической задачи уже не требуется приобретения

новых знаний и разработки новых способов действия.

Прежде чем задача станет простой и для того чтобы она стала такой,

исследователю нужно решить ряд творческих задач. Творческая задача встает

перед следователем, прокурором, судьей, когда не хватает исходных данных

или неизвестен образ действий с этими данными, ибо не определены условия,

при которых данный способ может привести к искомому результату. При

295

отсутствии и неполноте фактического знания на помощь приходит творческое

воображение. Отразив проблемную ситуацию, т. е. известные фактические

обстоятельства дела, и задачу, подлежащую разрешению, мысль мобилизует

запасы знаний и опыта, отыскивая в прошлом нечто сходное, что

предположительно может возместить недостающую информацию.

Одновременно принимаются меры к получению дополнительных сведений.

Имеющиеся данные подвергаются переработке при помощи таких операций,

как сравнение, классификация, анализ, синтез и т. п. Тем временем

воображение на основе имеющихся представлений и понятий из всего этого

материала строит новые образы, объединяя, комбинируя, сочетая и подчиняя их

определенному замыслу. Эта интеллектуальная деятельность приводит к

рождению догадки - первоначальному предположению, которое еще в

достаточной мере не исследовано, не выяснены его логические и эмпирические

основания. На первых порах это лишь проблеск идеи, смутное понимание,

которое обычно начинается с вопроса «может быть..?». Затем мысль

развивается, конкретизируется, уточняется посредством логических операций и

оформляется в гипотезу (версию). Дальнейшие рассуждения идут уже по линии

ее проверки. Так поступает следователь применительно к ряду возможных

вариантов, к системе версий.

Считается общепризнанным и неоспоримым положение, согласно

которому параллельно и одновременно проверяются все возможные для данной

ситуации версии. По этой концепции исследование происходит путем полного

перебора всех вариантов, т. е. в результате более или менее систематических

попыток, в ходе которых неудачные пробы отбрасываются, и после исключения

всех иных версий положительно подтверждается одна.

Несомненно, исключение всех иных возможностей необходимо для

доказывания определенного положения, но при этом вовсе не обязательно

специально исследовать и доказывать ошибочность всех возможных

предположений. Тот же результат достигается путем достоверного

подтверждения правильной интерпретации события, исключающей все иные

объяснения. Так, доподлинно установив совершение данного преступления

именно этим обвиняемым, по таким-то мотивам и точно определенным

способом, мы тем самым исключаем совершение этого преступления кем-то

другим, иным способом и по иным мотивам. Доказав пребывание человека в

известное время в определенном месте, вовсе не требуется устанавливать его

отсутствие в то же время в ряде других пунктов.

Кроме того, информацию, которой пользуется следователь в процессе

доказывания, можно рассматривать и как модель исследуемого события. В

процессе мышления исследователь оперирует некоторым умственным

материалом, который имеет двоякую психологическую природу. Это, во-

первых, более или менее яркие образы; во-вторых, это тот или иной смысл,

значение образов, выраженные в понятиях и суждениях. При получении

чувственной и словесной информации в сознании взаимосвязанно возникают и

образы, и понятия. Слова рождают образы, образы наполняются смыслом,

296

обозначаясь словами. В отличие от физического моделирования в данном

случае мы имеем дело с чисто информационной моделью, которая служит

основой для накопления, упорядочения, переработки и дальнейшего собирания

информации. Различаются модели и в зависимости от уровня нашего знания.

По исходным данным возникают простейшие модели, в которых

систематизируется информация об отдельных предметах и обстоятельствах. В

свою очередь эти отдельные ячейки, узлы, элементы увязываются в общую

схему расследуемого события. Вновь поступающая информация, проходя через

эту структуру, находя в ней свое место, достраивает ее или отсеивается как

безразличная. Так, следователь, разыскивая орудие убийства, создает в своем

воображении схематический образ ножа, обладающего признаками, которые

установлены судебно-медицинской экспертизой. В ходе поисков он отвергает

все орудия, не удовлетворяющие этой модели, и отбирает те из них, которые

соответствуют ей. Описание ножа очевидцем уголовного правонарушения

дополняет модель новыми деталями. В том же порядке корректируются и

достраиваются модели отдельных обстоятельств и всего события в целом.

Формируясь в процессе ориентировки в ходе первоначальных

следственных действий, модель на первых порах весьма схематична. Она

изобилует пробелами и неоформленными частями, в ней отсутствуют многие

узлы и детали. Фактически в параметрах этой схемы на первых порах действует

несколько моделей, по-разному связывающих наличные и предполагаемые

данные, т. е. дающих различное объяснение событию преступления, различные

указания по поводу его участников и результатов их действий. По мере

накопления информации модель реконструируется, освобождается от

излишних образований, обрастает «жесткими узлами» (достоверно

установленными фактами), количество вариантов в различных частях модели

сокращается, покуда сама она не станет однозначной системой достоверного

знания об исследуемом событии. В этом движении и осуществляется процесс

познания при расследовании.

Психологи предполагают, что на основе теоретических знаний,

жизненного и профессионального опыта в сознании человека формируется

специальный аппарат предвидения - интуиция. Известно, что в повседневной

жизни мы постоянно сталкиваемся с такими явлениями, когда по ничтожным

признакам при очень малом исходном материале возникают правильные

догадки; последующая проверка устанавливает их достоверность. В этом

«загадочном эффекте» обычно привлекает внимание недостаточность данных

для точного суждения. На эту сторону интуиции указывает в своих заметках о

писательском труде тонкий наблюдатель и талантливый художник К.

Паустовский: «Интуицию я представляю себе как способность по отдельной

частности, по подробности, по одному какому-либо свойству восстановить

картину целого» [2, c.138]. В подобных случаях говорят о педагогической,

конструкторской, врачебной, вообще о профессиональной интуиции. Такие

явления занимают прочное место в любом творческом процессе и

познавательной деятельности [3]. Описания многих уголовных дел также

297

изобилуют примерами блестящих следственных догадок. Порожденные

профессиональными знаниями, опытом, наблюдательностью, они сокращают

пути расследования. Конечно, подобные догадки не беспочвенны. Они всегда

имеют под собой определенные, хотя и малозаметные, основания. Вот почему

говорят, что интуиция - дочь информации. Догадки, лишенные каких бы то ни

было оснований, могут оказаться правильными только случайно и потому не

заслуживают серьезного рассмотрения. Чаще всего, когда говорят об интуиции

в таком смысле, то забывают или не умеют распознать фактические

обстоятельства, послужившие толчком к решению нужного вопроса.

Происходит это потому, что мыслительные процессы зачастую протекают

неуловимо. Процесс мышления - это не только совокупность развернутых

умозаключений. Наряду с полными логическими формами человек пользуется

такими суждениями, которые принимаются в сокращенном виде, а иные вовсе

выпадают, опускаются, как давно известные, проверенные опытом, доказанные

практикой или установленные какой-либо отраслью знаний. В результате

полученный вывод кажется оторванным, изолированным и представляется

чистой, ничем не обусловленной догадкой. Точно подметил эту закономерность

И. П. Павлов. Интуицию, говорил он, «так и нужно понимать», что «человек

окончательное помнит, а весь путь, которым подходил, подготовлял, он не

подсчитал к данному моменту» [4,c.227]. Фактически же полученный результат

был подготовлен предыдущим мыслительным процессом, в ходе которого

произошла актуализация нужных знаний, а если решение наступает с первого

шага, значит, необходимые знания актуализировались немедленно, благодаря

тому, что готовность опыта и знаний у человека была высока.

Таким образом, за способностью интуитивно угадывать истину стоят

опыт, знания, активная мыслительная деятельность, которые позволяют, как бы

внезапно правильно решить вопрос, понять сложное явление, предсказать

дальнейший ход событий. Конечно, очень многое зависит от того, что

решающий задачу может привнести в качестве фантазии, наблюдательности,

критичности, творческой заинтересованности и иных интеллектуальных

качеств. Интуиция позволяет мысленно увидеть сразу целую серию действий,

образов, ситуаций, нагруженных большим смыслов и значением. Возможность

такого видения подтверждается повседневной практикой, психологическими

наблюдениями и экспериментами [5]. Интуиция не окончательное решение

вопроса, а, как говорят психологи, антиципация, т. е. предвосхищение

мыслительной работы, которая еще должна быть проделана [6,c.132-133].

Интуитивная догадка (догадка, а не гадание) - это трамплин для будущей

мыслительной работы. В то же время следует помнить о том, что Интуиция не

исключает, а предполагает сознательное дискурсивное мышление, способное

развернуть догадку в систему доказательств, обнаружить ее фактические

основания, объяснить процесс ее формирования и в конце концов установить ее

правильность или ошибочность.

Опираясь на высказанные выше положения, следственную и судейскую

интуицию можно определить, как основанную на опыте и знаниях

298

интеллектуальную способность быстро, непосредственно и неосознанно

находить решение творческой задачи при ограниченном исходном материале.

Речь идет именно о решении мыслительных задач, а не о принятии

процессуальных решений по делу. Иными словами, интуиция в процессе

доказывания играет лишь вспомогательную роль, но не может непосредственно

служить обоснованием вывода следователя и суда по делу. Сотня самых

остроумных догадок, не проверенных и не подтвержденных реальными

фактами, останется бесполезной игрой ума и, конечно, не может служить

основанием для решения дела по существу, как и для применения, мер

процессуального принуждения и т. д. В этом смысле профессиональная

интуиция играет положительную роль для отыскания истины, для собирания

доказательств, для выбора наиболее эффективных приемов расследования.

Литература:

1. Пономарев Я.А., Психология творческого мышления, М., 1960.

2. Паустовский К. Золотая роза, М., 1956, стр. 138.

3. Воскресенский А. Д. и Прохоров А. И. Проблемы кибернетики в медицине,

«Кибернетику — на службу коммунизма», М., 1961.

4. «Павловские среды», т. 2, М. — Л., 1949, стр. 227.

5. 5.Б. Ломов, Человек и техника. Очерки инженерной психологии, М., 1963.

6. Эту сторону интуиции подчеркивают С. Л. Рубинштейн («Основы общей

психологии», М., 1940, стр. 482—483), А. Г. Ковалев, В. Н. Мясищев

(«Психические особенности человека», т. 2, Л., 1960, стр. 132—133).

ОҚЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОҚЫТУ

ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Тлеубаева З.Д., Бурмаганов У.Ж.,Байгарина А.Т.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ.

С.Садуакасов атындағы аграрлы-экономикалық институты

baygarina78@mail.ru

Қазіргі білім берудің оқу-тәрбие үрдісінде оқыту технологияларының

алуан түрлерін ұтымды қолдана, жастардың үйлесімді әлеуметтенуіне жаңаша

қарым-қатынастарды жүзеге асырып отыру үздіксіз педагогикалық процестің

мақсатты құбылысына бет алады.

Педагогикалық технология әр түрлі жағдайлардағы нақты өзара іс-

қимылдарды жүйеленген, бағдарланған, оқыту және тәрбиелеу стандарттарына

сай тәсілдер негізінде компьютер мен техникалық құралдар қолдану арқылы да

ұйымдастырылады. Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің құрылымдарында

оқытудың айқындалған көптеген технологияларын пайдаланып жатқандығы

белгілі. Болашақ маманға тәжірибе беруде ақпаратпен жұмыс істеу әдістеріне,

жаңа білімдерді құру әдістеріне, ең маңыздысы - әлемнің дамуы туралы

299

білімдердің қажетті деңгейін қалыптастыратын әдістерге үйрету. Сондықтан

әрбір оқытушыға және оқушыға «оқыту» мен «үйрену» процестерін игеру үшін

3 тілді меңгеруі қажет: ана тілін, ғылым тілін және технология тілін. Сонымен

технология көмегімен білімдерді, іскерлікті, дағдыларды игеру процесінде

тұлғалық қасиеттің дамуында нәтижелі шешімге жету мүмкіндігі қамтамасыз

етіледі. «Педагогикалық технология» оның ішінде «оқыту технологиясы»

ұғымын анықтауда, басым көпшілік мамандар оларды үш маңызды

жағдайлармен біріктіреді:

- іс-әрекетінің жиынтығы түріндегі қажет ететін үлгіні дәл анықтау

негізінде оқытуды жоспарлау;

- оқытуды талап ететін әрекетті қалыптастыруды іріктеген қатаң тізбекті

әрекеті түріндегі оқытудың барлық процесін «бағдарламалау ».

Жалпы «Педагогикалық технология» түсінігі қаншалықты қолданыста

болғанымен, ол жөніндегі түсінік ұғыныңқы болмаған. Білім берудің қазіргі

кездегі практикасында бұл ұғым стандартты емес ғылыми көріністерде ереже

ретінде қолданылып, педагог жұмыстарының өндірілген әдіс-тәсілдерін,

құралдарын білдіреді. В.П. Беспалько технологияны түсіну үшін ең алдымен

педагогикалық іс-әрекеттің өндірушілік белгісіне көңіл аудару қажеттігіне

зейін аударады, әлеуметтік тұрғыдан бұл белгі технологияның басқа

белгілерінен оның жалпылық сипатымен байланыстылығын

сипаттайды. Қазіргі білім беру технологияларын Г.К. Селевко технологияның

классификациялық параметрлері тұрғысынан: қолдану деңгейі, негізгі дамыту

факторы, меңгеру тұжырымы, жеке тұлғаның құрылымына бағдарлау, мазмұн

сипаты, басқару типі, ұйымдастыру формалары, балаға ықпал ету тәсілдері,

әдістердің басымдылығы, жетілдіру бағыттары, оқушылар категориялары

бойынша нақтылап көрсетеді.

Ш.Т.Таубаева оқытудың қазіргі технологияларының аттарын атап

көрсетіп, олардың мақсаттарын, тұжырымының және мазмұны мен әдістерінің

ерекшеліктерін сипаттап көрсетеді. Жұмыста педагог - ғалымның зерттеулері

басшылыққа алынған.

Сонымен педагогикалық технологиялардан төмендегілерін бөле жарып

көрсетуге болады:

- ойын арқылы оқыту технологиясы;

- проблемалық оқыту технологиясы;

- тірек сигналдары арқылы оқыту;

- деңгейлік саралап оқыту;

- міндетті нәтижелерге негізделген деңгейлік оқыту технологиясы;

- бағдарламалап оқыту технологиясы;

- оқытудың компьютерлік технологиясы;

- дидактикалық бірліктерді ірілендіру технологиясы;

- дамыта оқыту технологиясы;

- модульдік оқыту.

Сондай-ақ Қазақстандық ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді

түрде білім беру жүйесінде қолданылуда. Бұл технологиялардың өздеріне тән

300

ерекшеліктері бар. Мәселен, В.Ф.Шаталовтың тірек сигналдары арқылы оқыту

технологиясының ерекшелігі:

- үнемі қайталау;

- ірі блокпен оқыту, тіректі қолдану;

- жеке бағдарлы қарым-қатынас, ықпал;

- ізгілік;

- зорлықсыз, еркімен оқыту;

- әр оқушының табысының жариялылығын түзетуге, өсуге, табысқа

жетуге жағдай жасау;

- оқыту мен тәрбиелеуді біріктіру.

Сондай-ақ әрбір педагогикалық технологияның өзіндік ерекшеліктері бар.

Олардың негізгі қарастыратыны оқытуды нәтижелі ету.

Оқытудың ақпараттық технологиясы – бұл ақпаратпен жұмыс жасау үшін

арнайы тәсілдер, педагогикалық технологиялар, бағдарламалық және

техникалық құралдар (кино, аудио және видеоқұралдар, компьютерлер,

телекоммуникациялық желілер).

Оқытудың ақпараттық технологиясы білімді жаңаша беру мүмкіндіктерін

жасау (педагогикалық іс-әрекетті өзгерту) ,білімді қабылдау ,білім сапасын

бағалау, оқу-тәрбие үрдісінде оқушының жеке тұлғасын жан-жақты

қалыптастыру үшін ақпараттық технологияның қосымшасы деп түсіну керек.

Білімді ақпараттандырудың негізгі мақсаты – «оқушыларды ақпараттық

қоғам жағдайында тұрмыстық, қоғамдық және кәсіби салалардың іс-әрекетіне

толық, тиімді араластыру» болып табылады.

Модельдеу бағдарламалары мен микромирлер – бұл ерекше аз

мамандандырылған бағдарламалар, оларды компьютерде арнайы қолдану және

оның кейбір мәселелерін зерттеуге тура келеді.

Инструменттік құралдар деп –жаңа электрондық ресурстар жасауды

қамтамасыз ететін бағдарламаларды атайды:

-әртүрлі форматты файлдар;

-мәліметтер қоры;

-бағдарламалық модульдер;

-жекелеген бағдарламалар мен бағдарламалар жиыны.

Оқытудың ақпараттық технологиялары осы ақпараттық білім жүйесінің

шегінде жүзеге асырылатын болғандықтан, осы білім технологиясына

ақпараттық және бағдарламалық қолдаумен көрсететін құралдар бір ғана

компьютермен, оған енгізілген бағдарламамен шектеліп қалмауы керек. Шын

мәнінде бәрі керісінше, оқытудың ақпараттық технологияларының

бағдарламалық құралдары және білім технологияларының өздері ақпараттық

білім ортасына – ақпараттық білім жүйесінен бөлінген жүйешелер түрінде

қосылады.

Мұндай құралдар пәндік - бағытта болуы мүмкін, сол секілді нақты

міндеттер ерекшелігі мен қолдану саласына тәуелді болмауы да мүмкін. Білім

үрдісінде қолдануға негізделетін бағдарламалық құралдарда сақталатын негізгі

талаптар – бұл жеңілдік пен табиғилық, оқушының оқу материалымен жеңіл

301

танысуына мүмкіндік жасау. Бағдарламаларға сай келетін талаптар мен

сипаттамаларды HCI (ағылшын тілінде Human – Computer Interface –

«Интерфейс-адам-компьютер») аббревиатурасымен белгілеу қабылданған. Бұл

сөзбе-сөз аударуды «адаммен сұхбаттасуға арналған компьютерлік

бағдарламалар» деп түсінуге болады.

Білімді ақпараттандыру жағдайында болып жатқан кемшіліктерге

қарамастан, оны «ақпараттық революция» деп атауға болады, өйткені қол

жетерлік табыстар мыналар:

ақпаратты ұсынудың жаңа формасы. Қызықты, жанды немесе алдын ала

жазылған мультимедиалық ақпарат тек текстен емес, графикалық бейнелерден,

анимациядан, дыбыстан және видео үзінділерден құралып, интернет желісі

арқылы беріледі немесе басқа телекоммуникациялық құралдар арқылы

компакт-дискілерге жазылады;

жаңа кітапханалар. Интеллектуальдық ресурстар көлемі және табыстары

өседі. Internet злектрондық кітапхана каталогтарымен бірігіп, жер қашықтығы

мен уақыт айырмашылығына қарамастан, зор ақпараттар көлемін жинауға қол

жеткізеді. Әрине, мұндай кітапханалар онда сақталатын ақпараттарға толық

жол аша бермейді;

оқу сабақтарының жаңа формалары. Студенттер мен оқытушылардың

виртуальды семинарлар және лабораториялар режімінде бірігіп жұмыс жасауы,

сонымен бірге жаңа синхрондық мүмкіндік пайда болды. Бірқатар студенттер

үшін мұндай жұмыс формалары анағұрлым ыңғайлы, өйткені дәстүрлі оқытуға

қарағанда, оларға өз мүмкіндіктеріне қарай, өздеріне қолайлы графикпен

жұмыс жасау және артық ескертулермен кездеспей отырып ашу қызықты.

Қазіргі кездегі білім беру барысында жоғары білім сапасын қамтамасыз ету

үшін мен өз тәжірибемде «Деңгейлеп –саралап оқыту» педагогикалық

технологиясын қолданып жүрмін. Бұл технологияның дәстүрлі оқытудан

ерекшелігі-оқушы өзі ізденіп, өзі оқып, өзі үйренеді. Сабақта проблемалық

оқыту іске асады. Мұғалім сабақта басқарушы қызмет атқарады, оқушыға

бағыт-бағдар беріп отырады.

Негізгі мақсаты:

1. Жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.

2. Оқушының бақылаушлық, танымдық, қызығушылық, шығармашылық

іс-әрекетін арттыру.

3. Барлық оқушылардың оқу мақсатында жоғары пайызға қол жеткізу.

Бұл технологияда жеке және топтық, жұптық оқыту түрлері негіз болып

табылады.

Топтық оқытудың негізгі мақсаты – оқушыларды шағын топтағы

бірлескен жұмысқа тарту. Мұндай топта оқушы өз даралығын жоғалтпайды.

Қажетті жағдайда бір-бірінен көмек сұрай алады, ортақ міндеттерді шешеді.

Бұл жағдайда әрбір оқушы өзінің жетістіктерін бағалап немесе кемшіліктерін

түсініп қана қоймай, сонымен қатар ортақ нәтижеге өзі қалай әсер еткенін көре

алады.

Жеке оқыту түрі оқушыға кейбір тапсырмаларға тереңінен тоқталуға

302

мүмкіндік береді, өзінің де, мұғалімнің де алдында тапсырмаларды орындау

нәтижесінде жауапты болуға үйретеді.

Оқытудың бұл түрлерінің негізгісі- оқушыға сенімділік, өзіне жауап беру,

қабілетіне сүйену, өзін өзі сыйлау қасиеттерін ынталандыру.

Оқушылардың деңгейлеріне байланысты бірінші, екінші, үшінші

деңгейдегі тапсырмалар дайындаймын.

Қорыта айтқанда, деңгейлеп оқыту технологиясын өз тәжірибемде

қолдану нәтижесінде төмендегі өзекті проблемалардың шешілетініне көз

жеткіздім:

1. Оқушылардың сабақта белсенділігін , біліктілігін арттырады.

2. Білім сапасын жоғары деңгейге жетелеуге қолайлы жағдай туғызады.

3. Әр оқушының білім сапасын қадағалап ,көтеруге мүмкіндік туғызады.

4. Дарынды студенттерді дер кезінде анықтап және дамытуға жағдай

туғызады

5. Мұғалімнің оқу үрдісін басқару әрекетінің тиімділігін арттырады.

Әдебиеттер:

1. Бөрібаев Б, Балапанов Е. Жаңа ақпараттық технологиялар.-Алматы,2001.

2. Таубаева Ш.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары.// Бастауыш мектеп-

1999. № 4.5-12 бб.

3. Селевко Г.К. Современные технологии в образовании. –М., 1998.

ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕПТЕГІ ОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯ КУРСЫН ОҚЫТУ

БАРЫСЫНДА СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТІН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Тлеуова З.Ш., Нұрмуханбетова Н.Н., Каирнасова Г.З., Казьяхметова Д.Т.,

Сулейменова Д.А.

Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ.

zere.tleuova@mail.ru

Қазіргі кезеңдегі өмір талабына сай барлық Қазақстан халқының өсіп

өркендеуі, әл – ауқатының артуына негізделген басты бағыттары мен

міндеттерін жүзеге асыру үшін білім мазмұнын жетілдірумен қатар, оқыту

үрдісінің әртүрлі әдіс – тәсілдерін қолданудың тиімділігін арттыру қажет. Бұл

бағытта жаңаша жұмыс жүргізу үшін педагогикалық үрдісті әртүрлі жаңарған

техника мен технологиялар арқылы әрекеттенуіне мүмкіндік беру керек.

Студенттердің шығармашылық ойын тереңдетіп, білім мен ой - өрісін

дамытуға, іс - әрекет дағдысын қалыптастыруға әсерін тигізетін оқытудың

жаңашыл әдіс – тәсілдерін қолдану қажет.

Педагогикалық теориялар тұрғысынан қарағанда дамыту деңгейінің және

қарқынының көтеріңкі болуына, соларға сәйкес таным әрекетінің белсенділігіне

тәуелді болады. Мұның мәнісі - білім алудағы «ең жақын биігі» көрініп тұруы

303

және оған жету жолында біткен қабілеті мен күш – жігерін аямай, еңбек істеуі

тиіс деген сөз. Психологиялық жағынан алғанда дамыту білімді игеру мен

жаңғырту, таныс және жаңа жағдайда қолдана білу туралы көзқарас химия

ғылымының даму кезеңдеріне сәйкес қалыптасады [1].

Органикалық химиядан білім беру туралы көзқарас химия ғылымының

даму кезеңдеріне сәйкес қалыптасады. Білім және тәрбие берумен бірге

химияны оқытудың тағы да аса маңызды міндеті - оқу үрдісі барысында

студенттердің шығармашылық ойлау қабілетін дамыту.

Осыған орай, студенттердің танымдық іс - әрекетін дамытуды қамтамасыз

етуде теориялар мен заңдардың маңызы зор. Химияны оқытуда қолданылатын

оқыту және ақпараттық технологиялары ең алдымен шығармашылық ойлау

қабілетін ынталандырады. Ойлау қабілетінің іс - әрекетінің әдістеріне

логикалық сызбанұсқалар, алгоритмдер, компьютерлік модельдер, тұжырымдау

ережелері (нұсқаулар, бағыттамалар) жатады. Оқыту үрдісінің алдында тұрған

міндеті тек ақпараттық материалды беру ғана емес, сонымен бірге оны

қабылдап, қажетті жерде қолдана білуі болып табылады.

Теориялық материалды түсіндіру кезінде өзін - өзі жан – жақты көрсете

алатын, шығармашылық ойлау қабілеті дамыған, сонымен бірге белгілі

жағдайда кез – келген заттың немесе үрдістің қасиеттерін алдын – ала болжай

білетін білікті маманды дайындауға көп көңіл бөлінеді.

Органикалық химияны оқыту барысында әрі қарай заттар табиғатына

үңілу, яғни молекуладағы атомдардың орналасуын, химиялық байланыстың

электрондық табиғаттын, микроәлемдегі өзгерістерді тереңірек түсінуге

мүмкіндік береді. Органикалық химияның түсініктер жүйесін қарастыруды

бейорганикалық химиядан меңгерген білімдері негізінде қарастырады. Ал

осыған байланысты басты ғылыми теориялардың жіктелуін 1- кестеден көруге

болады:

1 –кесте. Органикалық химиядағы түсініктер жүйесі

Химиялық

реакциялар

заңдылықтары

туралы түсінігі

Органикалық химия

түсінік жүйесі

Жоғарғы молекулалар

химиясының

түсініктері

↓ ↓ ↓

Стереохимиялық

түсініктер

Электронды теория

түсінігі

Химиялық құрылыс

теориясы түсінігі

↓ ↓ ↓

Жеке түсініктердің маңызды белгілері

Айтылғандар органикалық химияның танымдық мазмұнын, сонымен

бірге ғылыми – материалистік көзқарасының қалыптасуына әсер етеді [2: 174].

Органикалық химияны оқыту барысында қажетті білімдері ақыл – ой

әрекетін дамыту негізінде қалыптасады.

304

Аталған курстың мазмұны үш нұсқаудан тұрады–құрылымы, құрылысы

мен қасиеттері.

Әр нұсқау логикалық ойлау кезінде құрастырылған үш бағытты қамтиды:

1 – нұсқау - «Құрылымы». Органикалық қосылыстардың типтерінің

гомологтық қатарының өкілдері, изомерлері және жүйелік атаулары туралы

ақпараттарды өздігінше орындауға негізделген төрт кезеңді қамтиды, яғни

жоғары мектептегі органикалық химия курсын төрт бөлікке бөлуге болады:

органикалық химия негіздері (органикалық қосылыстардың номенклатурасы,

органикалық қосылыстардың кеңістік құрылысы, органикалық қосылыстардағы

электрондық эффектілер, органикалық қосылыстардың қышқылдығы және

негіздігі), органикалық реакциялардың механизмдері (радикальды,

электрофильды, нуклеофильды), жоғары молекулалық қосылыстардың

ерекшеліктері, органикалық химияның профильды бөлігі. Осы айтылғандар

негізін органикалық қосылыстардың құрылыс теориясы қарастырады [3: 125].

2 – нұсқау - «Құрылысы». Бұл нұсқауда атомдағы гибридті орбитальдар

санын анықтап, молекуланың геометриялық пішінін логикалық тұжырымдау

алгоритмі қарастырылады.

3 – нұсқау - «Құрылысына негізделген заттар қасиеттері». Аталған нұсқау

алынған білімі негізінде және логикалық пайымдау барысында белгілі жағдайда

реакция жүру бағытын алдын - ала болжауға мүмкіндік береді.

1 – суреттегі алгоритм бастапқы алған білімдерін қолданып, кейін

логикалық тұжырымдау мен шығармашылық ойлау қабілетін дамыту арқылы

сұраққа жауап берудің моделін қалыптастырады.

305

Жағдайды талдау және тұрақтандыру әдістерін талқылауда 2 - суретті

қолдануға болады. Алкандардағы сутегі атомының радикалды орынбасуы,

карбониль тобының ионды бөлінуі және қарама – қарсы зарядталған бөлшектің

реакциялық орталықты шабуылдауы үрдістерінің динамикасын толық меңгеру

химиялық реакциялар негізін түсінуде шығармашылық ойлау қабілетін

дамытады.

Шығармашылық ақыл – ойының қалыптасуына сонымен бірге,

студенттердің ғылыми – зерттеу жұмыстар да әсер етеді.

Алынған білім негізі:

Элементтердің периодтық жүйедегі орны

бойынша,атомдардың поляризациялануы

және өзара әсері

Молекуладағы реакцияға қабілетті

орталықты табу.

Логикалық пайымдау : реагенттегі реакциялық

орталықтың болуы : радикал,электрофиль,

нуклеофиль.

Реакцияның қозғалыс күшін анықтау.

Логикалық пайымдау : жағдайды талдау Ауыспалы күйден өнімге өтуін

тұрақтандыру әдісін көрсету.

1-сурет. Органикалық қосылыстардың реакциялық қабілетін алдын-ала болжау алгоритмі.

Зарядталған бөлшектің

алшақтауыЖағдайды талдау

Белгілі тұрақсыз заттың

және оны тұрақтандыру

әдісінің бірлесуі

Бөлшектің қарама-қарсы зарядпен

қосылуы

2-сурет. Жағдайды талдау схемасы.

306

Кейін оқыту барысында студенттердің өзіндік ізденіс жұмыстары

қалыптасады. Қосымша материалдар ретінде элементтердің периодтық жүйесі

кестесі, элементтердің терісэлектрлік мәні және химиялық байланыстың сандық

сипаттамасы бар мәліметтер қолданылады. Сонымен бірге, теориялық

материалдарды түсіндіру тиімді ақпараттың негізі – компьютердің көмігімен

іске асады. Себебі, компьютер көмегімен атомдардың өзара әсерінен электрон

тығыздығының ығысуы, реакциялық орталықтың анықталуы және

гибридтелген электрон бұлттарының түзілу динамикасын көрсету

студенттердің ақыл – ой әрекетін дамытады [4: 145].

Органикалық химияның негізгі ұғымдарын қалыптастыру және дамыту-

аса маңызды әдістемелік мәселелердің бірі. Оларға жататындар: химиялық тіл

және органикалық қосылыстардың номенклатурасы, гомологтық қатарды оқып-

үйрену, заттардың алу тәсілдерін қарастыру, заттардың қолданылуын оқып-

үйрену, жаттығуларды пайдалану.

Бұл ұғымдарды ойдағыдай қалыптастыру үшін оқу жұмысының

ұйымдастыру түрлерін тиімді пайдалану, бейорганикалық химиямен пән

ішіндегі, басқа жаратылыстану пәндерімен пәнаралық байланысты жүзеге

асыру, тарихи негізді жүйелі қолдану, теорияның жетекші мәнін, әсіресе,

заттың қасиеттерінің құрылысына тәуелділік идеясын ұдайы көрсету,

көрнекіліктің алуан түрлерін тиімді қолдану қажет [5].

Сондықтан да осындай алгоритмдер, нұсқаулар, бағдарламалар,

қағидалардың студенттердің танымдық ойлау қабілетінің дамуына қамтамасыз

етуде маңызы зор. Ал ақыл – ой әрекетінің айтылған тәсілдерін қолдану арқылы

студенттер материалды жаңа қырынан көруге үйреніп, жеке бөліктерінің

арасындағы өзара байланысын тауып, шығармашылық ойлау қабілеті негізінде

алған білімді қолдана білуге дағдыланады.

Әдебиеттер׃

1. Г.М.Чернобельская. Основы методики обучения химии. М.

«Просвещение».1987. 174с.

2. И. Нұғыманов. Химияны оқыту әдістемесі // Алматы:Print- S. 2005. 125б.

3. В.Ф. Травень. Органическая химия. – М.: Академкнига, 2008. Т.1. 727с.

4. Органикалық заттарды оқып-үйренудегі әдістемелік ұстанымдар.

307

СПОРТ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ЗАМАНАУИ

ЖАҒДАЙЫ МЕН МӘСЕЛЕЛЕР ҚАТАРЫ

Тулегенова Ж.А., Белялов С.Д., Ахметова З.К., Шигибаева А.А.

Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

shakharbek@inbox.ru

Қоғамдық ортада «ғылым» деген сөз айтылса, көп жағдайда көтеріңкі күй

байқалады және осы сөзге құрметпен қарау жағы басым. Егерде осы сөзді

ұжым басшысы айтса, ол туралы прогрессивті алға жетектеуші деп айтады,

құрметпен қарайды. Жалпы ғылым адамды, қоғамды алға жетектеуші болып

табылады. Ғылым деген не, қазіргі қоғамда қандай орын алады? Әсіресеспорт

ғылымнын жағдайы қалай? - деген сұраққа жауап беріп көрейік.

Қазақстан энциклопедиясын ашып қарасақ ғылым- ол, адам баласының

әрекеті, аумағы оның негізгі жүйесі теория жағынан қамтылған обьективті

білімнің негізі. Ғылым – адамның табиғат пен қоғам туралы обьективті білімін

қалыптастыруға мүмкіндік беретін танымнын ең жоғарғы қалпы,

оныңпрактикалыққызметінің бір саласы. Ғылым адамзат қоғамының ерте

дәуірінен, адам баласының танымдық және өндірістік қажеттілігінің арасы

ажырамай тұрған кезінен бастау алады.

Ғылым адамды үнемі алға заманнан бір қадам озық жүруге үйретеді.

Ғылым сергектік пен сезімталдықты, алғырлык пен құштарлықты табандылық

пен мақсаткерлікті батыл ізденістерді талап етеді.

Шындығында тәжірибе ғылымның бірінші сатысы әр түрліамалдар жасап

кателесу арқылы жаңа бір шыңға көтеріліп отырады, адам өз табиғатын тани

бастайды, өзі меңгерген бір қызметті, әріқарай жетілдіру арқылы, өзі жинаған

тәжірибе арқылы, өз зерттеуіне жаңалық енгізеді. Бұл ғылымның екінші кезеңі.

Бапкерлер өз тәжірибесін пайдалана отырып өз шәкіртін спорт

шеберлігіне дейін көтере алады. Әрі қарай халық аралық жарысқа шығару үшін

жаңа ізденістер қажет. Яғниолар, келесі жоғарғы деңгейлі дайындықта алдыңғы

қатарлы ғылымды пайдаланып және дәл өлшейтін аспаптарды қолдану арқылы,

жүрек соғысын, тынығу процесін, қанның құрамын зерттеп, жаттығуға

өзгерістер енгізеді.

Қазіргі уақытта спорт ғылымы зерттейтін мәселелер анағұрлым көбейді.

Спорттың әр түріне орай, жалпы, педагогикалық, жастық және әлеуметтік

психологияның жетістіктері ескеріле отырып арнаулы жаттығу кешендерінің

бағдарламалары жасалуда. Олар спортшылардың физикалық, сондай-ақ

психикалық жаттыққандығын, эмоциялық — еріктілік, этикалық, моральдық-

адамгершілік және ұжымдық дайындалғандығын кемелдендіруге бағытталады.

Спорт психологиясында қозғалыс дағдылары мен біліктерін нәтижелі

қалыптастырудың заңдылықтары, күш, төзімділік, ептілік көрсеткіштерін

жетілдірудің әдістері біршама егжей-тегжейлі зерттелген.

Соңғы жылдардағы зерттеулерде спортшының өз жеңістеріне және

жеңілістеріне көзқарасы мәселелеріне көп көңіл бөлінуде. Командалар құру

308

олардағы тұлғалар аралық қарым-қатынастар, олардың топтасқандығын және

құндылық-бағдарлық бірлігін нығайту проблемалары, жаттықтырушымен

немесе жаттықтырушылар ұжымымен, жанкүйерлермен (бұлардың ішінде

«спорт фанаттарымен») қарым-қатынас, командалар аралық қарым-қатынастар

мәселелері әлеуметтік-психологиялық зерттеулердің өз алдына бір бағыты

болып саралануда. Спорт ғылымының қазіргі уақыттағы негізгі міндеттері

спортшылардың спорттық жоғары нәтижелерге жетуіне жағдай жасау ғана

емес, сонымен қатар спортшы тұлғасын жан-жақты дамыту, оның жалпы және

психологиялық мәдениетін көтеру болып табылады

Қазақстан 1996 жылы Атлантада олимпиядасында тұңғыш рет өз туы

астында, Егеменді ел болып қатысып 11 медаль (3 алтын, 4 күміс, 4 қола

медальдар) алды. Ол үлкен жетістік, үкімет тарапынан сыйлық, белгіленген

ақша берілді, халық сый құрмет көрсетті. Бірақ ғылыми талдау қорытындылау

болмады.

2016 жылы Лондон олимпиадасында, штангистер жеңісіне елеулі үлес

қосқан түрік маманы Түркелли екенін білеміз, осы маманның тәсілі көп

мамандардың аузында, яғни ел аузында. Тағыда бірақ, бірде бір ғылыми

журналдарда конференцияларда талқыланбады, тек Илья Ильин бір сөзінде

сағат түнгі төртте тренеровка өткізетіні айтып өтті. Ол қандай амал? Озық

әдісті амалды басқа Қазақстан штангистері неге пайдалана алмайды? (Өкінішке

орай, аталған спорт түрі допинг дауына ілікті).

Сол сияқты Серік Сапиев алтын медальмен марапатталды, бірақ көп

жылғы тренеровка арқылы қол жеткізген, қандай жүйе қолданылғаны туралы

ғылыми дерек жоқ. Оның күнделігінің өзі бір үлкен ғылым.

Осы олимпияда чемпиондарына бір-бір магистранты қосып олардың

шыдамдылық, жылдамдық туралы көз қарасын зерттеп, бірнеше ғылыми

мақала,диссертация жазуға да болады. Осы олимпияда чемпиондарының

жылдамдығын,шыдамдылығын, ептілігін зерттейтін аспаптар ғылыми

лаборатория қажет. Дене шынықтыру және спорт мамандарын Республикада

жиырмаға тарта университеттер дайындайды. Өкінішке орай бұл жерде де

мамандар жоқ, зертханалар жұмыс істемейді.

Сонымен, спорт ғылымында қазіргі кезде мынадай проблеманы алдынғы

қатарда тұр деп айтуға болады. Проблеманы көрсету жеңіл, бірақ сырын шешіп

ұсыныс жасау онай шаруа емес.

№ 1 мәселе: Спортшы шешінетін жерге келіп өз әріптесіне: «мен бүгін

тренировка жүктемесінен қатты шаршап тұрмын», - деп шағым жасайды. Ал

Бапкер өз бөлмесіне келіп, бапкерлерге «...бүгін жүктеме көптеу болып кетті

ғой деймін, шәкіртім төрт тағандап зорға кетті» дегенді айтады.Осындай

жағдайлар көп болады. Өйткені әр спортшының жүктемеге деген реакциясын

сезімін анықтау оңай емес. Өзгерістер сезім, көңіл күй арқылы беріледі, бұл

сырт көзге түсініксіз,ішкі жағдайда өтеді.

Жүктемелік жаттығуларды сезу жолдарын қарастырып, аз,орташа, көп

екенін спортшыларға ұсыну арқылы олардын,тәндік қасиеттерін,

психологиялық нышандарының өгеруін ай сайын бақылау арқылы

309

тренировкаға өзгерістер енгізу, ол жаңа сатыға көтеру жолдары. Жаттығу

жүктемелерді сезу жолдарын қарастырып, оны спортшылардың жеке

ерекшеліктерін ескере отырып жаттығу кезінде қолдану.Қазіргі таңда біз

бұрынғы кеңестік ғылымның жетістіктерімен басымыз айналып жүр деп айта

аламыз. Кеңестік ғылым бұрынгы кезде бүкіл әлемді таң қалдырып тренировка

процесіне әдісұсынудан бірінші орын алған.

Қазір жағдай мүлдем басқа. АҚШ-та, Канада, Италия, Германия, Франция

және Қытайда спорттық ғылымға көп каржы бөлінеді. Мысалы осы

мемлекеттерде дене тәрбиесі және спорт проблеммасымен айналысатын,

ғылыми мекемелер көбейді. Осы салада қаржы бөліне бастады, шет ел

тәжірибесін жан жақты зерттеп алдынғы әдістерді, амалдарды қолдану бүгінгі

күннің үлесіне кез келді.

Ғылым мен инновациялық технологияның дамуы – халықтың тұрмыс

жағдайының жоғары деңгейге көтерілуімен тікелей байланысты әрі ел

экономикасының дамуы және қоғамның тұрмыс жағдайының артуы

тұрғысынан да стратегиялдық маңызы зор. Елімізде жүргізіп келе жатқан

ғылым мен жаңа технологияны дамыту саясаты осы бағытта қолға алынып

келеді. Нақты айтар болсақ, ІЖӨ-нің ғылымға бөлініп отырған 0,13 проценттік

қаржы көлемін, Ел дамуының 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған

стратегиялық бағдарламасы бойынша, 2020 жылы 2%-ке жеткізу көзделіп отыр.

Бұл – жоспарлы түрде кезең-кезеңмен жүзеге асатын шаруа. Елбасы Үкіметке

алдағы 3 жыл ішінде жыл сайын қосымша кемінде 100 миллиард теңге қаражат

бөле отырып, 5 жыл ішінде ғылым, білім, денсаулық сақтау салаларына барлық

көздерден жұмсалатын қаражатты ІЖӨ-нің 10%-не дейін жеткізу керектігін

тапсырды.

№ 2 мәселе Спорттық шеберлік соңғы форма (пішіні) спортшының

машықтану әрекетінің нәтижесі –ол көп жыл бойы қалыптасады, және жарыс

кезінде тексеріледі. Осы «дене тірбиесінің теориясы және әдісінің» даму

барысын қарасақ, 1949 жылы А. Д. Новиковтан бастау алады, бұл оқулықта

спорттық тәжірибенің дамуы тұрақтануы қарастырылған.Л. Д. Лесгафтың

(1874)спорттық педагогика жұмысында «руководство по физичискому

образованию детей школьного возраста» ол бірінші болып мынадай ой

тастаған,дене тәрбиесінде және білімде оқушылардын антома-физиалогиялық

және психалогиялық негізін ескеру керек. А.Д.Новиков - ғылыми

еңбегінежүгінсек ол осы айтқан бағытты ары қарай дамытып осы салаға жана

үлес қосты. Ал Л. П. Матвеев жоғарыда айтылған ғалымдардыңеңбегіне терең

үңілмегені көрінеді, әсіресе оқушылар психологиясын алып тастаған, ол

дегеніңіз спорттық ғылымға пайдасынан, зияны көп болды.2008 жылғы

«психологиялы дайындық»деген енбегінде жігерлікті тәрбиелеу және спорттын

өжеттігіне аз мән берген.Осылай спорт психологиясының дамуына кедергі

келтірген. Қазір байқалып жүр. Осыны түзеу қиынның қиыны. Білім бойынша

қарасақ, тәндік дене адам негізінің бір саласы, ал қалған психологиялық

саламен байланыстырыпжәне осы алтауы тәндік денені басқарып бағыт береді.

310

Осы рухтық сала спортшыны жоғары рекордтарға бағыттаушы ретінде

қаралады.

№3 мәселе спорттық ғылымның теориясында және әдісінде спорттық

шеберлік « үш саламен байланысты. Олар; білім, біліктілік және дағды

біліктілік ол адамның бірінші деңгейі спортқа келуінің бастапқы дәрежесі,

басқа дәрежелермен қосылуы үшін көп еңбек қажет етеді. Н. А. Бернштейн өз

еңбектерінде бес дәрежені келтірген, осы біліктілікке және дағдыға тағы үшеуін

қосқан олар автоматтық, стандарттық және тұрақтылық. Көп жылдық спорттық

машықтануда айла тәсілдерді автоматтандыру, спортшының жақсы көретін

«түбірлік» әрекеттер пайда болуын қамтамасыз етеді, ол жарыстарда нәтижелі

көрсеткіш көрсетудің бір көзі. Осы айла тәсілдің нәтижесінде спортшы

алдырмайтын және жеңімпаз, қандай жағдайдағы жарыс болмасын ол тұғырға

көтерілетін болады. Жаңа бастағандардың белгілі деңгейі

1. (11-12) жастағы балаларды үшінші, екінші және бірінші разряды

2. (13-14) орта жастағы балалар деңгейі

3. (15-16) ересек жастардың деңгейі

4. (17-18) жастар

5. (19-21) жігіттік шақ

6. (21-33)ересектер

7. Спорт шеберіне үміткер, спорт шебері

Спорттық денгейдін үш деңгейі бар, ол спорттық ғылымда олардың тек 5-

ің қамтыған.Оларға ғалыми түсінік берілмеген. әр шеберліктің жекелеген

деңгейіне сипаттама беру қажеттілігі бүгінгі күннің үлесінде, спорт

тәжірибесіне осы дәрежелер туралы ғылыми түсінік беру қажеттілігі өз үлесін

береді.

Осы жерде нақтылап айтып кететін нәрсе ол, жарыстарда жеңіске жету ол

спортшы деңгейін спорт сараптамасын жоғары көтеру жолы,

классификациалық нормативтер разрядты орындау, мамандандыру

көрсеткіштері боп табылады көрсеткіштер болып табылады, оларды айқындау

оңай емес үйткені олар көп салалы.

№4 мәселе Жарыс өткізу және ұйымдастыру спортта ең негізгі екені

белгілі. Бұл саланы неге әдейі белгілеп бөліп қарау проблемасы тұр деп деп

ойлау мүмкін. Осы жұмысты ұйымдастыру және өткізу әр бір спорттың негізі

осы жұмыста жеңіске жету үшін спортшы ауыр жүктемені басынан өткізеді,

жарыста жеңіске жету спортшының бапкердің өмірінің үлкен бір саласы және

материялдық жағдайлардын бір көзі. Кейінгі 20 жылда осы бір бас ауруы болып

отыр, осы спортпен жарыс өткізу саласына бизнесмендер, спорт

функциянерлері федерацияны баскаруға күш салып отыр. Ақша салу арқылы

жоғарғы лига ойындарына,ойын нәтижесіне әсер етіп отыр. Басқаша болуы

мүмкін емес, «кім ақша төлейді», солтапсырманы толық жоспар бойынша бере

алады, кейбір спорт түрлерінде, ережені де өзгерте алады. Әлем біріншілігінде

жеке сайыс түрінен жарысқа келгенде, аяқ астынан ереже өзгергеніне куә

болып отырамыз. Әуесқой бокс саласында салмақтарды, раундтарды өзгерту

байқалады. Осындай өзгертулер спорт федерациясының мамандарын

311

алаңдатуда. Осы себептерден жарыс ережелеріне ғылыми негіз салу керек,

қандай жағдай болмасын ереже өзгермеуі керек. Жарыс ережелерінің негізгін

адам анатомиясы, физиолологиясы, психологиясы есепке ала отырып

құрастыру қажет. Жарыс кезінде «шынайы күрес прицпінің» сақталуын

қадағалап, жас ерекшеліктерін салмағын, бойын, дәрежесін, қолданған

спорттық киімдерін, сауыттарынесепке алу керек, өйткені тек тең дәрежеде

өткен жеңіс шынайы қанағаттандырылған болып табылады, және спортшының,

бапкердің жанына жабырқау салмауы спорт моралынын негізгі қағидасы болып

табылады.

Елімізде ғылым арқылы ең соңғы жетілдірілген технологияның берік

тұғырын қалыптастырып, қарқындап дамуға жан-жақты алғышарттар

жеткілікті. Соның бірі және бірегейі ретінде Қазақстанның Еуропа мен Азия

арасындағы «Алтын көпір» болу мүмкіндігін атап өткенді жөн көреміз.

Алдағы басым мақсаттардан бірі – 2050 жылға дейін дамыған 30 елдің

қатарына кіру екені белгілі. Бұл – оңай алынатын асу емес. Осы тұрғыдан жаңа

Жолдау Қазақстанның әлемдік экономикалық және әлеуметтік, мәдени

салалардағы түбірлі өзгерістерге бейімделуіне жол көрсетеді. Бұл құжат

«Мәңгілік ел» атану жолында жүктелген міндеттерді орындауға бағыттап,

болашағымызды жарқын етуге негіз болмақ. Жолдауда белгіленіп берілген

маңызды тапсырмаларды жүзеге асыру – Қазақстанның әлемдік аренадағы

орнын биіктетіп, жолын айқындап берері даусыз. Тек сонда ғана өркениетті

елдер қатарында ілгерілеп дамуға мүмкіндік аламыз.

Әдебиеттер:

1. Мұрат Жұрынов. Ғылымның дамуы – елдің дамуы.[ Элетрондық

ресурс]https://egemen.kz/article/175718

2. Казахстан на Олимпиаде в Атланте 1996: результаты всех

спортсменов.[Электронный ресурс]. olympteka.ruЭнциклопедия,Страны,

Результаты.

3. Новиков А.Д. физическое воспитание. Новиков А.Д. – Л Физкультура и

спорт, 1949. – С. 135

4. Сорванов В.А. Об индикации тренировочных средств различной

мощности в спортивной борьбе / В.А. Сорванов // Теория и практика

физ. культуры. – 1979. - № 10. – С. 10-12

5. Бернштейн Н.А. О ловкости и ее развитии / Н.А. Бернштейн. – М.:

физкультура и спорт, 1991. – С. 288. 4.

6. Г.Ф. Васильев, Н.А. Худадов // Теория и практика физ. Культуры. –

2008. - №–С44-466.

7. Bernstein, N.A. On Agility and its development / N.A. Bernstein. – Moscow:

Fizkultura I Sport, 1991. – P. 288. (in Russian) 8. Vasil’ev, G.F. On

Perspectives of use of the objective method of calculation of blow actions of

boxers in training and competitions / G.F. Vasil’ev, N.A. Khudadov //

Teoriya I praktika fizicheskoy culture. – 2008. – №9. – P. 44-46. (inRussian)

УСЛОВИЯ РАЗВИТИЯ УЧЕБНО- ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ УМЕНИЙ

312

УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ

Турткараева Г.Б., Смагулов Р.О.

Кокшетауский государственный университет им.Ш.Уалиханова

gbt61@mail.ru

Цель общего среднего образования на современном этапе казахстанского

общества: создание образовательного пространства, благоприятного для

обеспечения академической подготовки обучающихся к продолжению

образования в вузе и профессионального самоопределения на основе

целенаправленного развития навыков широкого спектра. Наряду с развитием у

учащихся критического мышления, умения работать в группе и индивидуально,

функционально и творчески применять знания, важным аспектом в

образовательной деятельности является проведение исследовательских работ.

Учебно - исследовательская деятельность учащихся входит в число

основных инструментов повышения качества образования. Один из аспектов

исследовательской деятельности учащихся – уроки с элементами исследования.

Целью таких уроков является приобретение учащимися функциональных

умений и навыков исследования, развитие особого типа мышления.

От современного образования требуется уже не простое фрагментарное

включение методов исследовательского обучения в практику, а

целенаправленная работа по развитию исследовательских способностей,

специально организованное обучение детей умениям и навыкам

исследовательского поиска. Готовить будущих исследователей еще со школы

можно лишь в методически и организационно тщательно разработанной новой

системе.

Современные педагоги-математики отводят учебно-исследовательской

деятельности важную роль как эффективному средству активизации учебного

познания [1].

А.В. Леонтович дает определение термина «исследовательская

деятельность учащихся»: «деятельность учащихся, связанная с решением

учащимися творческой, исследовательской задачи с заранее неизвестным

решением (…) и предполагающего наличие основных этапов, характерных для

исследования в научной сфере, нормированная, исходя из принятых в науке

традиций: постановка проблемы, изучение теории, посвященной данной

проблематике, подбор методик исследования и практическое овладение ими,

сбор собственного материала, его анализ и обобщение, научный комментарий,

собственные выводы» [2, с. 13].

А.С. Обухов считает, что «исследовательскую деятельность учащихся

можно определить как творческий процесс взаимодействия учителя и учащихся

по поиску решения (или понимания) неизвестного, в ходе которого

осуществляется трансляция между ними культурных ценностей, результатом

которого является развитие исследовательской позиции к миру, другим и

самому себе, а также формирование (или расширение) мировоззрения»

313

[3, с. 21].

В современной психолого-педагогической литературе под умением

понимается использование имеющихся знаний и навыков для выбора и

осуществления приемов действия в соответствии с поставленной целью.

К определению «исследовательские умения» существует несколько

подходов. Например, В.В. Успенский, И.А. Зимняя и Е.А. Шашенкова, Н.Л.

Головизнина рассматривают исследовательские умения как результат и меру

исследовательской деятельности, т.е. как способности к проведению

самостоятельных наблюдений, экспериментов, приобретаемой в процессе

решения различного рода исследовательских задач. Авторы другого подхода

Н.В. Сычкова, П.Ю. Романов, М.Н. Поволяева рассматривают

исследовательские умения как способность к действиям, необходимым для

выполнения исследовательской деятельности.

Под учебно - исследовательскими умениями мы понимаем, следуя З.А.

Файретдиновой , В.А. Андрееву и др., умения учащихся применить соответ-

ствующий прием научного метода в условиях решения учебной проблемы,

выполнения исследовательского задания.

По мнению автора Тимофеевой Л.Н. [4] исследовательские умения

формируются в процессе исследовательской математической деятельности и

определяются ее специфическими особенностями:

- умения не образуются в процессе обучения сами по себе, необходима

специальная методика их формирования в различных

видах самостоятельной деятельности под руководством учителя.

Использование учебно-исследовательских умений значительно

активизирует учебно-познавательную деятельность учащихся, повышая ее

степень самостоятельности, способствует повышению качества знаний учащих-

ся по изучаемому материалу, т. к. лучше усваиваются знания, которые

учащиеся получили самостоятельно, ведет к росту их информированности о

методах получения знаний.

Исследовательская деятельность учащихся на занятиях по математике

повышает интерес учащихся к учебному предмету, интерес непосредственно к

математической деятельности, делая ее личностно-значимой.

В работах М.Н.Скаткина, И.Я.Лернера, А.Я.Хинчина, А.М.Махмутова,

Д.В.Матюшкина и др. акцентируется внимание на развитие в процессе

обучения (в том числе и математике) таких учебно- исследовательских умений,

как:

- умение формулировать учебную проблему;

- умение выдвигать предположение, гипотезу;

- умение осуществлять доказательство в решении учебной проблемы;

- умение экспериментально проверять теоретически обоснованную гипотезу;

- умение делать обобщающие заключения и вывод.

Перечисленные исследовательские умения соответствуют этапам

исследовательской деятельности.

Ученые определяют такие педагогические условия формирования учебно-

314

исследовательских умений учащихся:

- учет возрастных и индивидуальных особенностей при организации

учебного исследования;

- развитие мотивации к исследовательской деятельности;

- деятельность педагога по созданию творческой образовательной среды;

- содержание изучаемого материала должно быть освоено учащимися на

уровне достаточном для организации исследовательской деятельности;

- приоритет в развитии исследовательских умений отдается специфическим

исследовательским умениям.

-обеспечение систематичности процесса формирования исследовательских

умений школьников;

Важным является также и характер обучения: оно должно быть

проблемно-исследовательским, направленным на личностное и

интеллектуальное развитие детей.

В диссертационном исследовании В.Л. Пестеревой[5] выделяются учебно-

исследовательские действия, характерные для математики:

- выяснение влияния определенного условия на выполнение некоторого

свойства объекта;

- выделение условий, при которых выполняется некоторое свойство

объекта;

- выяснение факта, показывающего, как с изменением условий изменяется

установленный результат.

Литература:

1. Савенков А.И. Психологические основы исследовательского подхода к

обучению: Учебное пособие. – М.: «Ось-89», 2006. – 480 с.

2. Леонтович А.В. Пособие по разработке методической карты по

организации исследовательской работы школьников.- М.: - 2003.

3. Обухов А.С. Исследовательская позиция и исследовательская

деятельность: что и как развивать? – Исследовательская работа

школьников, 2003, № 4.

4. Тимофеева Л. Н. Развитие исследовательских умений учащихся классов

с углубленным изучением математики (На примере изучения теоретико-

числового материала) : Дис. ... канд. пед. наук : 13.00.02 : Санкт-

Петербург, 2003.

5. Внеклассная работа по математике в современной школе: уч.пособие

/под ред.Л.В.Пестеревой.-Пермь, 2005.

315

C.ТОРАЙҒЫРОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Ә. Шапауов, Е. Туровская, А. Маликова

Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

shapau@mail.ru

Сұлтанмахмұттың шығармалары тұңғыш рет кітап болып 1922 жылы

Қазан қаласында, араб әріптерімен «Адасқан өмір» деген атаумен үш дастаны

басылды [«Айтыс» дастаны да бар]. Құрастырушысы ХХ ғасыр басындағы

қазақтың белгілі ақыны, өмірі қыршын үзілген талант Бернияз Күлеев. Екінші

рет кітап болып, ал шығармаларының толық жинағы ретінде 1933 жылы, сол

кездегі астанамыз Қызылорда қаласында, жазушы-драматург, өнерпаз

арысымыз Жүсіпбек Аймауытовтың үлкен парасаттылығының арқасында

жүзеге асты. Ақын Сұлтанмахмұттың қолжазбаларын жиыстырып, шын

ниетімен қамқор болған,

нәтижесіндеаласапыранзаманнанбүгінгіұрпаққааманатетудеЖүсіпбектіңеңбегіб

ірінші орында. Бүгінгі күнге шейін Сұлтанмахмұттың шығармалары кітап

ретінде он ал рет баспа бетін көрді.

Қазақ әдебиеттануында сұлтанмахмұттанудың ғылыми негізін салушы

профессор Бейсенбай Кенжебаев. Зерттеуші Б.Кенжебаев 1947 жылы

«Сұлтанмахмұттың ақындығы» атты тақырыпта кандидаттық диссертация

қорғады. 1949 жылы «Сұлтанмахмұттың ақындығы», 1958 жылы «Қазақ

халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары» [Осы еңбектің

негізінде 1959 жылы докторлық диссертация дайын болды. – Ш.Ә.], 1968 жылы

«Сұлтанмахмұт Торайғыровты зерттеу, тану мәселесі», 1973 жылы «Қазақ

әдебиеті тарихының мәселелері», «Әдебиет белестері», «ХХ ғасыр басындағы

әдебиет», 1975 жылы «Асау жүрек» және т.б. кітаптары мен бірнеше зерттеу

мақалаларын ақынның шығармашылығынаарнады.

Профессор Б. Кенжебаев біріншіден, С.Торайғырұлы әдеби мұрасын

жинаушы, екіншіден, Сұлтанмахмұттың шығармаларын 1944, 1950, 1957, 1962,

1987 жылдары бір, одан кейін екі томдық және таңдамалы шығармалар

жинағын құрастырып, жарыққа шығарушы, үшіншіден, ақын шығармаларының

тағдырын зерттеуші, төртіншіден, Сұлтанмахмұт шығармаларының мәтіншісі

(текстологы), бесіншіден, С.Торайғыров жайында түсірілген деректі фильмнің

сценарий авторы, алтыншы, сұлтанмахмұттану тарихын қоса жазған зерттеуші.

Жалпы сұлтанмахмұттануға үлес қосушы ғалымдар қатарына:

Ж.Аймауытов, Б.Күлеев, М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Б.Шалабаев,

Қ.Мұқаметханов, Т.Кәкішев, А.Еспенбетов, Е.Өтебаев, Д.Ысқақ, Қ.Ергөбеков,

Б.Мамыраев, С.Негимов, Т.Жабағин, Л.Ақбаева есімдерін ерекше атауға

болады.

Профессор Серік Негимов «Сұлтанмахмұт Торайғыров және дін» атты

күрделі ғылыми еңбегінде: «Асылы, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың

шығармашылық өнернамасына ұлттық рух, сыншылдық көзқарас, трагедиялық

сарын, психологиялық тереңдік, эпикалық серпін, лирикалық сипат, драмалық

316

тартыс, көркемдік пафос, сыршылдық, ойшылдық мәнер тән»,- дейді (Негимов

С. «Таным мен пайым». «Арыс» баспасы, -Алматы-2009 ж, 149 бет).

ХХ ғасыр басындағы елдегі аласапыран жағдай Сұлтанмахмұтқа қатты

әсер етті. Осы кезде елдің тұрмысын алға қарай жылжытып, қазақ халқына

бостандық әпереді деген [«Таныстыру» дастанындағы] зиялылар қауымының

әрекетіне көңілі толмады. Қасіретке толы халық өмірі ақынды қала мен

даланың айқасына, әкеліп соғып, дүниеге «Айтыс» дастаны келді.

Сұлтанмахмұттың «Айтыс (қала ақыны мен дала ақынының айтысқаны)»

атты дастаны жариялылықтың жарық сәулесі түскенше жабық шығармалар

сөресінен орын алып келгені, дастанға “байшылдық-ұлтшылдық пиғылды

әспеттейтін зиянды шығарма” деген ат қойылып, айдар тағылып, тұтқындық

күй кешкені мәлім.

«Айтыс» дастанында оқиға тұтастығы жоқ. Дастан екі адамның

әңгімелесуі, пікірсайысы түрінде жазылған. Дастанның мақсаты – қос ғасыр

тоғысында қоғамдық жаңа биікке көтерілгелі тұрған қазақ секілді халықтың

бойындағы кемшілігі, жетістігі қандай екенін таразылау. Дала ақыны, қала

ақыны – бірі ескіні қолдаушы, бірі жаңаны жырлаушы сипатында көрінеді.

Бірін - бірі сыйлай отырып сынайды, бірінің ұлттық жетістік деп тапқанын

екіншісі дәлелді оймен талдай келіп, бүгін оның да жаңалыққа, жақсылыққа

саналмасын айтады.

«Айтыс» – әдебиеттің ерекше атап, тоқталуды қажет ететін түрі,

ғасырларға жалғасын таба беретін қасиетті өнері. Ал, Сұлтанмахмұттың

«Айтыс» дастаны тіпті бөлек, ол екі ақынның айтысы, қаһарман ретінде «қала

ақыны мен дала ақыны» деп алып екеуін ортаға шығарып, ауыздарына сөз

салып айтыстырады, тартыстырады. Бұл жерде драманың да

элементтері молынан кездеседі. Ақын Сұлтанмахмұтты ХХ ғасыр басында

қазақ даласында болып жатқан саяси жағдайлар қатты толғантып, өзінше баға

бергізген шығармасы.

Қала адамының ауыл адамына менсінбей, паңдана, кекірлене, кемсіте

қарайтын алғашқы аман-саулығы былай өрбиді:

Қала ақыны:

Сен кімсің семіз, толық тән жағынан? Өгіздей бар шығарсың әл жағынан.

Көрінген көрнегіңнен, жүрісіңнен, Топастығың білінген ар жағынан.

Қала ақынының бұл тосын сауалына бірден ашуланып – аптықпай, ежелгі

даланың табиғатымен, парасаттылығымен жауап қайтарады, дала көркін

сымбатты жырға бөлейді, елінің ерлігін паш етеді.

Ғалым С.Негимов «Алашты» ұран қылып айтатын да Сұлтанмахмұт деп

ерекше атап өтеді. Дала ақыны:

Мен – қазақ, қазақпын деп мақтанамын, Ұранға “алаш” деген атты аламын.

Сүйгенім – қазақ өмірі, өзім – қазақ, Мен неге қазақтықтан сақтанамын? Ерікті

ен даланың құсынша ұшып, Ержеттім кеңшіліктің сүтін ішіп.

Сен құсап сармасадай ілбиткен жоқ, Қаланың көшесінде жоқтық қысып.

- деген жолдар толық мысал бола алады.

317

Сұлтанмахмұттың «Айтысы» «қазақ» деген кім?, даласының қандай

екенін, жағдайлары қалай, қандай кәсіппен шұғылданатынын, дінін, ділін, әдет-

ғұрпын, салт-санатының қандай екенін айтқысы келіп, өзі кейіпкер етіп алған

«қала ақыны мен дала ақынын» айтыстырады. Ақынның қыр адамы, қыр

төсінде туып, өскендіктен және шынында даланың барлық табиғаты

артықтығына көзі жете отырып, «дала» ақынына бүйрегі бұрыла сөйлетеді.

Сұлтанмахмұт екі ақынды бір-біріне сынатады, кемшіліктерін айттырады.

Шығармада сөз болатын ата қоныстың тұтастығы, дін, ана тілі мәртебесінің,

ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрдің берік сақталуы, дамыған өнер-білім

мен бір бүтін ауыз бірлік болуы қажет екенін ескертеді.

«Айтыстағы» әр жайдан әңгіме қозғап, сөз сайысына түскендердің жөн –

жобасы қилы- қилы. Даланың намысын қорғаушы ақынның тұрағы мен түсінігі

бесенеден белгілі, ал оның қаланың атынан сөйлейтін қарсыласы біздіңше

«уақытша үкімет». Негізінде ақын Сұлтанмахмұт қалаға, қала тіршілігіне,

мәдениетіне қарсы емес. Қос ғасыр тоғысында қазақ даласындағы тіршілікті

астарлап болса да көрсете білген көріпкелділігі.

«Айтыс» дастаны – Сұлтанмахмұттың саяси бағдарламасы»,- деп атап

өтеді. Атап айтқанда: сол уақытта армандаған қазақтың өз алдына автономия

алуы, төл өнеркәсіп, тіл теңдігі, ұлттық қорғаныс, ата заңы, жер туралы заңы

т.б. көкейтесті шешімдері ғасыр соңында ғана шешімін тауып жатыр.

Дастанда бірден халықтың жақсы өмір сүру үшін не істеу керек екендігі

туралы сөз болып отырады. Лирикалық кейіпкердің «Мен – қазақ, қазақпын деп

мақтанамын», - деп айқайлап дүниеге келеді және шығарманың өне бойында

«меннің» дауысы басым естіліп, оның өмірлік жолы өзек болады, жырланады.

Дастанда баяндалатын ойдың нәрлісі ақындардың жауаптасуынан кейін қала

ақынының бергенжауабы:

Қала ақыны:

Қазақта не бар еді сүйетіндей? Кетуіне қайғырып күйетіндей. Сөйлеші, қане

маған, не бар еді,

Соншама жүрек сүйіп иетіндей?

- деп, сол қараңғыда бөгде жандардың жанарына ілігерлік, сезімін

тербетерлік несі болған, қазір содан қалған жұрнақтар бар дегенге саятын іші-

сырты кедір-бұдырсауалына:

Дала ақыны:

Сүйдіріп жүрегімді тартқан менің, Сарыарқа, сары дала – туған жерім. Көк

күмбездің астында көк масаты, Сәулемен алтындаған сары белім,

- деп басталатын жолдардан ақынның туған жеріне деген ыстық

махаббатыаңғарылады.

«Айтыс» дастанының бір алуан тармақтары «алаш» жұртының ерте

замандардан бері дамып кележатқан салт-дәстүрін, тұрмыс өрнегін сипаттайды.

Сұлтанмахмұт далалықтарды хал-ахуал тұрғысынан біркелкі емес екендігін де

есінен шығармайды. Өлең жолдарына кезек береміз:

Дала ақыны:

318

Сағынам билерімді кең ақылды, Адамға жегізбейтін ақ – мақұлды. Құдай өзін

туғызған іштен би ғып, Білмейтін төре айтқанда жат-жақынды, Кебежеқарын

кең құрсақ кемеңгерім. Кәпірдің сақта құдай қаламынан! Дала жайын білмейтін

наданынан. Қазақ ісі қалаңа қараған соң, Әзірейілдің адал ісі арамынан,

- деп дала ақыны қазақ ауылындағы билік айту өнерін, дәстүрін

орындымадақтайды.

«Қағазсыз, полициясыз» екі ауыз сөзбен дау дамайды тиятын, төрелік айтқанда

туралықтан таймайтын билерді қаланың парақор, қиянатшыл соттарына қарсы

қояды.

Ғалым Серік Нығметтолаұлы: «Сұлтанмахмұт поэзиясы мен прозасында

мынадай араб- парсы сөздерін жиі пайдаланатынын, атап айтқанда: «ақыл,

ғылым, иман, ахуал, ақиқат, тағат, сабыр, тәсбиық, хадис, аят, жұмақ, тозақ,

бақ, ар, ұят, ырыс, уәзін, адам, әлем, заман, медресе, мектеп, шариғат, рух,

мағнауи» және т.б.

Дастанда дарындылықпен суреттелген мәселенің бірі – жыршы-

жыраулардың шығармашылық өнері. Дала ақыны:

Даламның ақындарын айтсам сізге, Үлгіге сөз патшасын содан ізде.

Миға тамақ, жүрекке сусын беріп, Даңқы кеткен ақын көп бұл үш жүзде.

Қазақтың өміріне айна болған,

Өмірге илһәм құйылар жайда болған. Қалың топта домбыра қолына алса,

Жаратқыштық бір қуат пайда болған Айқай сап домбыраны қағып-қағып,

Содан соң көзді жұмып кеткен ағып,

- деген тармақтар соның кейбір сәттері ғана. Хан мен қараның ертелі-кеш

елі үшін атқарған аумақты істерін, достық пен жарастықты, ерлік пен

жомарттықты шабыттана толғап, алашына өмір бойы ақысыз-пұлсыз тегін

қызмет еткен өрелі таланттардың мәрттігін ұрпақтар есінде мәңгі қалдыру.

«Анам тілі»,-деген тіркесті де тұңғыш қолданған адам – Сұлтанмахмұт.

Сүйемін туған тілді - анам тілін,

Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.

Сол тілменен үйрендім нәрсе аттарын,

Сол тілменен дінді, әдетті мен жаттадым,- деп түйінді тұжырым жасайды.

Дінге жол ашқан, хақ жолын нұсқаған тіл құдыретін әрі діни ұстанымын паш

етеді.

Әдебиеттер:

1. Сұлтанмахмұт Торайғыров. Екі томдық шығармаларының толық

жинағы. Құрастырушылар: А.Еспенбетов, Б.Мамыраев, Қ.Ергөбеков.–

Алматы: ҚР ҰҒА, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты.

«Ғылым», -1993.

2. Кенжебаев Б. Ақын – жазушы, ақын – ойшы//«Қазақстан мектебі»

журналы, № 10,1973.

3. Кенжебаев Б. Асау жүрек. – Алматы: Жазушы.1975.

4. Кенжебаев Б. Сұлтанмахмұт Торайғыровты зерттеу, тану мәселесі. –

319

Алматы: ҚазМУ.1968.

5. Өтебаев Ермек. Сұлтанмахмұт//”Сарыарқа самалы” атты Павлодар

облыстық газеті. № ,1992.

6. Өтебаев Е. Жасасын, алаш, жасасын //«Ана тілі» газеті, 25 сәуір.1991.

7. Жұмағалиев Задан. Құпиясы ашылған қос дастан//”Жас алаш”

республикалық газеті. № , 7 - тамыз, 1993жыл.

8. Мұсағитов Мүсілім. “Айтыс ...” поэмасы неге аяқталмаған?//”Сарыарқа

самалы” атты Павлодар облыстық газеті. №44,1993.

9. Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. –Алматы: Ғылым.1992.

10. Негимов С. Сұлтанмахмұт Торайғыров және дін//Кітапта: Таным мен

пайым. - «Арыс» баспасы, - Алматы-2009, 148 бет.

11. Шапауов Ә. Сұлтанмахмұт халық және оның болашағы туралы

//”Сұлтанмахмұт тағылымы” атты республикалық ғылыми-теориялық

конференцияның материялдары. Т. 1., Павлодар: ПМУ баспасы. 2003.

12. Шапауов Ә. С.Торайғыровтың “Айтыс” дастанының құрылымы және

көркемдікерекшелігі//”Мәшһүр – Жүсіп оқулары” атты республикалық

ғылыми-теориялық конференцияның материялдары. Павлодар: ПМУ

баспасы. 2003.

320

«ОТАН ТАРИХЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ МЕН ДЕРЕКТАНУЫНЫҢ

МӘСЕЛЕЛЕРІ» секциясы

1 Буканова Р.Г. (Уфимский юридический институт МВД РФ, г. Уфа, Республика

Башкортостан, Россия). Кадыржан Кабиденулы Абуев – ученый, энциклопедист, педагог

(личность историка в истории).

5

2 Күзембайұлы А. (Ө. Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогика

университеті, Қостанай). Керей тарихының шежірелік деректері.

10

3 Қарасаев Ғ.М. (ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институты, Астана). ХІХ ғасыр

басындағы ресейлік ресми деректердегі қазақтар туралы мәліметтер және оның тарихи

маңызы .

16

4 Игибаев С.К. (ВКГУ им. С. Аманжолова, Усть-Каменогорск). Вклад Ч.Ч. Валиханова в

изучение истории народов Центральной Азии.

21

5 Садықов Т.С., Набиев С.Т. (Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Астана). Академик М. Қ. Қозыбаев еңбектеріндегі қазақ азаттық күресінің мәселелері.

35

6 Сорокин Ю.А. (Омский государственный университет им. Ф.М. Достоевского,

Омск).Взаимоотношения Руси и Золотой Орды: историографические традиции.

40

7 Сактаганова З.Г. (КарГУ им. Е. Букетова, Караганда). Современная казахстанская и

российская историография о женщинах в годы Великой Отечественной войны.

45

8 Садықов Т.С. Темирханова А.С. (Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Астана).Қазақ

зиялыларының тәуелсіздік идеясын пайымдаудағы бүгінгі ұстаным (академик М. Қозыбаев

еңбектері негізінде).

49

9 Абдыкулова Г. (ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана). История повседневности населения

Кокшетауского края в «Исторических очерках» К. Абуева.

54

10 Абуталипова А.Б., Шаривхан Ж. (Ш. Уалиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Азаматтық қоғам жағдайына бұқаралық ақпарат құралдарының қатысы мен ықпалы.

58

11 Аймағамбетұлы Р., Сейдалықызы Д. (Ы. Алтынсарин атындағы АрМПИ, Арқалық;

Гуманитарлық колледж, Астана). Баспасөз материалдарындағы Абылай ханның бейнесі.

61

12 Бекмағанбетов Ө.Ж. (С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті,

Астана). Қазақ азаттық күресі жетекшілерінің тағдырын зерттеу мәселелері.

66

13 Еслямова А.З. (Еуразия гуманитарлық институты, Астана). Ақмола облысының мәдени

даму тарихы бойынша зерттеулер (XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы).

70

14 Карсакова Г.Б. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау). Голод в Акмолинской губернии в

1921-1922 гг. на материалах Северо-Казахстанского государственного архива.

75

15 Нукиев Б.А., Жаксыбаева Д.Т. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау). Понятие и

источники доказательств в уголовном процессе.

80

16 Садыков С.Т., Касимова М.Д. (Многопрофильный колледж гражданской защиты, г. Кокшетау).Американская историография о некоторых вопросах насильственной

коллективизации в Казахстане в начале 30-х годов XX века.

85

17 Төлепбергенов Ғ.М. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Болмысы бөлек –

зерттеуші ғалым.

90

18 Утегенов М.З., Игілікұлы Б. Шығыс Түркістан тарихының тарихнамасы. 94

19 Шаймуханова Д.С. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Архивные источники по

изучению истории детства в годы Великой Отечественной войны в Казахстане.

100

20 Шукеева А.Т. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). «Тың көтеру науқаны»

кезеңіндегі тыңгерлердің күнделікті өмірі туралы ресейлік және отандық зерттеулер.

102

321

«ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА МЕКТЕПТЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕРДІ

ОҚЫТУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ МЕН ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ӘДІСТЕРІ»секциясы

1 Абдилова Д.Ж., Абдилов К.С. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Значение состава

преступления для квалификации преступления.

107

2 Альжанова Р.С. (Военный институт Национальной гвардии РК, Петропавловск). К

вопросу о преподавании современной истории Казахстана в высшем военном учебном

заведении.

114

3 Аубакирова Б.К. Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Тілді дамыту мен оның

зерттелуіне үлес қосқан реформатор-ғалым.

119

4 Ауелбеков Сейткасым. (Франция, Париж). Архаизм обычаев и проблемы воспитания детей. 127

5 Ахметжарова Д.З. (Зареченская начальная школа, Тайыншинский район, с. Заречное).

Использование трудов К.К.Абуева в работе с детьми дошкольного и младшего школьных

возрастов.

135

6 Әліп А., Нурмуханбетова Н.Н., Баярболат Р., Темирбекова Н.Г. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Биология пәнін оқытуда инновациялық әдістерді тиімді пайдалану.

137

7 Бабенко О.Н. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Пять новых подходов в обучении,

улучшающих школьное образование.

141

8 Байбосын Л.С., Оразбекова Р.С., Бижанова Г.Х. (Ы. Алтынсарин атындағы АрМПИ,

Арқалық). Отандық тарихты оқытуда өлкетану материалдарын пайдалану және оның маңызы.

146

9 Байгарина А.Т., Тлеубаева З.Д., Бурмаганов У.Ж., Тюлегенова А.Т. (КГУ им. Ш.

Уалиханова, Кокшетау).Реализация индивидуального подхода к учащимся в школах нового

типа.

153

10 Байманова Л.С., Фахруденова И.Б.(КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Лингвистические

основы в методике преподавания иностранного языка на неязыковых специальностях.

156

11 Бектенова А.Ш. (Жоғары техникалық колледжі, Көкшетау). Тарихи өлкетану жұмыстары және оларды ұйымдастыру жолдары.

159

12 Бурмаганов У.Ж., Тлеубаева З.Д., Байгарина А.Т. (КГУ им. Ш. Уалиханова,

Кокшетау).Некоторые аспекты преподавания экономических дисциплин.

164

13 Дурмекбаева Ш.Н., Ахметова Н.П. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Білім

берудегі инновациялық технологиялар және инновациялар.

167

14 Еламанова А.Б., Кайкенова А.А., Данкина Г.Р. (КГУ им. Ш. Уалиханова,

Кокшетау).Современные информационные технологии в учебном процессе.

172

15 Ерманова А.Б., Ешмұрат Р. (Ы. Алтынсарин атындағы АрМПИ, Арқалық). Оқу-тәрбие

үрдісіне инновациялық технологияларды ендірудің кезеңдері мен шарттары.

177

16 Жапарова К.Г., Абдрахманова С.А. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Новые подходы и

нетрадиционные формы обучения в преподавании истории в школе.

181

17 Жусупова Р.К., Идрисов Р.А. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау). Использование современных интерактивных методов обучения на занятиях по истории.

185

18 Захай Б. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Қашықтықтан оқыту технологиясы. 190

19 Искаков А.Ж., Ашимова И.Д., Бекетова А.М., Джакупова А.Н. (Ш. Уәлиханов атындағы

КМУ, Көкшетау). ЖОО-да экономикалық пәндерді оқытудың инновациялық әдістері.

192

20 Исмагулова А.Е., Рахметова Ш.С. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Педагогические

условия индивидуализации процесса формирования языковой компетенции студентов

специальности «Иностранный язык».

196

21 Исмагулова А.Е., Жукенова А.К.,Рыспаева Д.С. (КГУ им. Ш. Уалиханова,

Кокшетау).Использование информационно-коммуникационных технологий в учебном

процессе.

200

22 Исмаилова С.И. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Методика проведения самостоятельных занятий по физическому воспитанию студентами ВУЗа.

203

23 Каненова Г.Т., Ерманова А.Б., Оразбекова Р.С. (Ы. Алтынсарин атындағы АрМПИ,

Арқалық). Оқушыларды елжандылық тәрбие берудегі өлкетанулық білімнің маңызы.

206

24 Канитаева К.П. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Опыт использования инновационных

методов обучения в системе образования и науки Казахстана.

211

25 Капышев А.К., Свинарчук А.И. (Кокшетауский университет им. А.Мырзахметова,

Кокшетау).К проблеме духовно-нравственного воспитания молодежи в современном обществе

(по результатам социологического исследования).

216

26 Кулбергенов Ж.Т. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Білім берудің маңызды,

жаңарту жағдайында кәсіби кұзыреттіліктерді Елбасы ұсынған «Ұлы даланың жеті қыры»

мақаласымен ұштастыруды дамыту.

220

322

27 Кулбулдина М.А.(КГУ «Средняя школа №8», Кокшетау).Времен связующая нить… 221

28 Курманова М.Е., Дальбергенова Л.Е. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Проблемы

лексико-грамматической межъязыковой интерференции.

224

29 Лузина О.И. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау). Применение современных методов

визуализации в закреплении информации по истории искусств.

228

30 Қадыров Ж.Т., Шапауова А., Зейнолова Г.А., Маликова А.И., Туровская Е.И., Байболова

А.Қ. (М. Қозыбаев атындағы СҚМУ, Петропавл; Ш. Уәлиханов атындағы КМУ,

Көкшетау). Лирикалық шығармалардың жанрлық - тақырыптық ерекшелігі.

232

31 Максименко Е.В., Ашуов Ж. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Функциональное

содержание института гражданства в Германии.

238

32 Малдыбаев У.С., Ахметов А.К., Бейсембаев Т.Т., Искаков В.А. (КГУ им. Ш. Уалиханова,

Кокшетау).Инновационные технологии в системе физкультурно-спортивного образования.

244

33 Мукушева А.Т. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).О требованиях к профессиональной

подготовке специалистов в области физической культуры и спорта.

248

34 Ногоев Ю.Я. (КазНПУ им. Абая, Алматы).Аpplication of STEM technologies in training

chemistry in high school and higher education.

251

35 Омарова А.Ж., Нурмуханбетова Н., Сыздыков Б., Фахруденова И., Темирбекова Н. (Ш.

Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Жаратылыстану математикалық цикл пәндерін оқыту

кезінде жобалық оқыту технологиясын қолдану.

254

36 Оразбекова Р.С., Каненова Г.Т., Ерманова А.Б. (Ы. Алтынсарин атындағы АрМПИ, Арқалық). Қазіргі жастарға тәрбие беру арқылы қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың

орны мен рөлі.

259

37 Оразбекова Р.С., Кожиков Ж.Т. (Ы. Алтынсарин атындағы АрМПИ, Б. Майлин атындағы

№3 орта мектебі, Арқалық). Жаңартылған білім беру мазмұнындағы Қазақстан тарихы пәнін

оқытудың маңыздылығы.

263

38 Оразбекова Р.С., Кокеева А.С., Какимжанова Б.М. (Ы. Алтынсарин атындағы АрМПИ,

Арқалық; Б. Момышұлы атындағы №5 орта мектебі, Қостанай). Жаңартылған білім беру

бағдарламасы – білім сапасын арттырудың негізі.

267

39 Садуов Б.К. (Высший многопрофильный колледж гражданской защиты, Кокшетау).

Агропромышленный комплекс США.

273

40 Сахипов Н., Косыбаев Ж.З. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау; ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана). Проблемы формирования профессиональной компетентности студентов

педагогическойнаправленности.

278

41 Смирнов И.Н, Сатиев О.Ж., Ахметов К.Т., Юдакова Е.В., Семилетов А.В.(КГУ им. Ш.

Уалиханова, Кокшетау).Формирование профессионально-педагогической компетентности

будущих специалистов физической культуры на основе информационных технологий.

282

42 Стукаленко Н.М., Навий Л.Н., Ракишева Г.М. (КГУ им. Ш. Уалиханова,

Кокшетау).Этнопедагогический подход в поликультурном образовательном пространстве.

285

43 Сугиралиев Д.Т., Сугиралиева Г.Қ., Қабеш Ф.М. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ,

Көкшетау). Дала фольклорының антологиясы.

289

44 Султангалиев Е.А., Омаров А.Ж. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Психологическая

характеристика познавательной деятельности в процессе доказывания.

292

45 Тлеубаева З.Д., Бурмаганов У.Ж., Байгарина А.Т. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ,

Көкшетау). Оқытудың педагогикалық технологиялары және оқыту технологиясының

ерекшеліктері.

298

46 Тлеуова З.Ш., Нурмуханбетова Н.Н., Каирнасова Г.З., Казьяхметова Д.Т., Сулейменова

Д.А. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау). Жоғарғы мектептегі органикалық химия

курсын оқыту барысында студенттердің шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру.

302

47 Тулегенова Ж.А., Белялов С.Д., Ахметова З.К., Шигибаева А.А. (Ш. Уәлиханов атындағы

КМУ, Көкшетау). Спорт ғылымының заманауи жағдайы мен мәселелер қатары.

307

48 Турткараева Г.Б., Смагулов Р.О. (КГУ им. Ш. Уалиханова, Кокшетау).Условия развития

учебно-исследовательских умений учащихся на уроках математики.

312

49 Шапауов Ә.Қ., Туровская Е.И., МаликоваА.И. (Ш. Уәлиханов атындағы КМУ, Көкшетау).

C. Торайғыров шығармашылығының зерттелуі.

315