Θεωρία Δικαίου και Θεσμών 2

“Τα όρια της ελευθερίας”Επιλογή συντρόφου. Έλεγχος του σώματος.

Ελευθερία του λόγου, της έκφρασης και του τύπου.

Αριστείδης Ν. ΧατζήςΚαθηγητής

Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών

Τμήμα Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης

Ιανουάριος 2019

Πρέπει να έχει όρια η

Ελευθερία;

• Προφανώς

• Αν έχει, ποιος τα θέτει;

• Όρια σε τι;

• Με τι κριτήριο;

Όρια – από ποιον;

• Ποιος δικαιούται να βάζει όρια στην

ελευθερία του Α;

– O B;

– Μια ομάδα;

– Η κοινωνία;

– Το κράτος;

– Άλλα κράτη;

– Άλλες κοινωνίες;

Όρια – σε τι;

• Ανάλογα με την απάντηση που θα

δώσουμε στο πρώτο θα εξαρτηθεί και η

απάντηση στο δεύτερο ερώτημα

• Π.χ. Προσβολή

– Προσωπική

– Ιδεών / Κυρίαρχων ιδεολογιών

– Θρησκευτικού συναισθήματος κλπ.

• Π.χ. Εθνική Ασφάλεια

Δανία, 2005

200

νεκροί

Μεγάλη Βρετανία 1988

Submission

2004

Ολλανδία

Theo van Gogh

2015

12 νεκροί

Δεν είμαι τόσο αφελής ή ηλίθιος ώστε να μην καταλαβαίνω ότι ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να βρουν το έργο μου βλάσφημο. Στο κάτω κάτω ονομάζω τη σειρά αυτή "Dry Sin" ("Στεγνή αμαρτία"). Στα γαλλικά η έκφραση αυτή είναι "péché sec" και πρόκειται για έκφραση καναδική που σημαίνει ακριβώς "βλασφημία". Δεν θα προσποιηθώ ότι μου έπεσε ο ουρανός στο κεφάλι, ότι δεν το είχα φανταστεί. Είχα σκεφτεί ότι το έργο μπορεί να προσβάλει ορισμένους χριστιανούς. (Thierry de Cordier, Δεκέμβριος 2003)

Με έκπληξη πληροφορήθηκα κι εγώ μόλις χθες, ότι στην έκθεση 45 ημέρες μετά τα εγκαίνια εντοπίσθηκε έργο Βέλγου καλλιτέχνη που προκάλεσε ήδη έντονες αντιδράσεις ως προσβλητικό του σταυρού, του συμβόλου της χριστιανικής θρησκείας. (Ευάγγελος Βενιζέλος, Υπουργός Πολιτισμού, Δεκέμβριος 2003)

Ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Δ. Λινός έδωσε χθες παραγγελία στον προϊστάμενο της Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών Δ. Παπαγγελόπουλο να διενεργήσει επείγουσα προκαταρκτική εξέταση για την ανάρτηση πίνακα του Κορντιέ.(Καθημερινή, 11 Δεκεμβρίου 2003)

Thierry de Cordier, «Πότισέ με», 20003

Το Σάββατο το μεσημέρι η Υποδιεύθυνση Ασφάλειας Βορειοανατολικής Αττικής, ύστερα από ανώνυμη καταγγελία, όπως αναφέρθηκε, κατέσχεσε το έργο της Εύας Στεφανή, «το οποίο προέβαλε άσεμνη σκηνή ενώ ακουγόταν ο Εθνικός Υμνος». Συνέλαβε τον κ. Μιχάλη Αργυρού, ο οποίος πέρασε τη νύχτα στην Ασφάλεια, ενώ την Κυριακή οδηγήθηκε στον εισαγγελέα, ορίστηκε τακτική δικάσιμος, με την κατηγορία προσβολής συμβόλων του ελληνικού κράτους σε συνδυασμό με παράβαση του νόμου περί ασέμνων δημοσιευμάτων, και αφέθηκε ελεύθερος. Παράλληλα, αναζητείται η Εύα Στεφανή, κόρη του ακαδημαϊκού και πρώην υπουργού Υγείας Κώστα Στεφανή, γνωστή σκηνοθέτις ντοκιμαντέρ («Ε.Χ. Γονατάς», «Το κουτί» κ.α.) και λέκτορας στο τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το επίμαχο έργο της δείχνει υπαινικτικά, μέσα από μια κλειδαρότρυπα, ένα παλιό οπτικό υλικό διαφοροποιημένο, ενώ ακούγεται ο Εθνικός Υμνος. Παρουσιαζόταν με την ένδειξη ότι δεν επιτρέπεται για ανηλίκους κάτω των 18. Το νέο κρούσμα λογοκρισίας έχει προκαλέσει αναστάτωση στον καλλιτεχνικό και πνευματικό κόσμο, ενώ αύξησε την επισκεψιμότητα της Art Athina, που έληξε χθες το βράδυ. Σκηνοθέτες, εικαστικοί και άλλοι, συνυπογράφοντας το έργο της Στεφανή και κυρίως την ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης, ετοιμάζονται να εκθέσουν το έργο, μαζί με άλλα, τις επόμενες ημέρες. Ο υπουργός Πολιτισμού κ. Γιώργος Βουλγαράκης σε δηλώσεις του διαφοροποιήθηκε από το έργο αλλά υπερασπίστηκε την ελευθερία των καλλιτεχνών: πήρε το μέρος της ελευθερίας του δημιουργού. «Η Art Athina είναι ένας σπουδαίος θεσμός που έχει την αιγίδα και υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού. Το συγκεκριμένο έργο δεν είναι σύμφωνο ούτε με τη δική μου αισθητική ούτε με τις αρχές μου. Πλην όμως ο κάθε καλλιτέχνης φέρει το βάρος της υπογραφής του και υποστηρίζει το έργο του. Συνεπώς, μέσα στα πλαίσια αυτά, οι καλλιτέχνες έχουν αυτή τη δυνατότητα». (Έθνος, 4 Ιουνίου 2007)

Αθήνα

1988

Ευριδίκη ΒΑ 2037 (1975)

1979

Η κριτική για

τα Κουρέλια

Singapore Sling (1990)

Νέα Υόρκη

Λονδίνο

Αθήνα

1998-2012

Ελλάδα

21ος αιώνας

Η επιβολή της «Ηθικής

«Συμπεριφοράς από το Δίκαιο

Είναι ένα ερώτημα που απασχολεί την ηθική

φιλοσοφία και τη νομική επιστήμη από τη

γένεσή τους: θα πρέπει το δίκαιο να

επιβάλλει με τη (νόμιμη) βία του

οργανωμένου κράτους έναν συγκεκριμένο

τύπο ηθικής συμπεριφοράς; Και ποιος

είναι αυτός;

Η επιβολή της Ηθικής

Συμπεριφοράς από το Δίκαιο

Δεν θα πρέπει η κοινωνία (δημοκρατική

αρχή) να αποφασίζει μέσω συλλογικών

αποφάσεων για τα ζητήματα αυτά;

Γιατί θα πρέπει, σε κάποιες περιπτώσεις, η

ατομική επιλογή (φιλελεύθερη αρχή) να

προηγείται των συλλογικών αποφάσεων;

Μπορείς να επιβάλεις δια νόμου

την ηθική συμπεριφορά;

• ανθρωποκτονία, κλοπή, βιασμός;

– στις περιπτώσεις αυτές απαγορεύονται πράξεις που θεωρούνται ανήθικες

• γιατί να μην γίνεται το ίδιο και με τις υπόλοιπες «ανήθικες» πράξεις;

– αμβλώσεις, μοιχεία, ομοφυλοφιλία, πορνεία κλπ.

Ατομικό-Συλλογικό

• Προφανώς σε κάποιες περιπτώσεις οι

συλλογικές αποφάσεις είναι απαραίτητες

• Σε ποιες περιπτώσεις οι ατομικές θα

πρέπει (αν πρέπει) να προηγούνται;

• Ποιο θα είναι το κριτήριο (αν υπάρχει);

Η «δημοκρατική» θέση

• Ορισμένα ζητήματα είναι πολύ σοβαρά για να αφεθούν στις ατομικές επιλογές των προσώπων που εμπλέκονται.

• Θα πρέπει η κοινωνία να τα ρυθμίσει μετά από συλλογική απόφαση που θα βασίζεται στις επικρατούσες αντιλήψεις περί ηθικής και δικαίου.

Η «φιλελεύθερη» θέση

• Το δίκαιο δεν θα πρέπει να εφαρμόζει

συγκεκριμένες θεωρίες και απόψεις περί

δικαιοσύνης και ηθικής, αλλά να εξυπηρετεί

την ευημερία των ατόμων, όπως αυτά την

αντιλαμβάνονται.

• Ο καλύτερος τρόπος για να επιτευχθεί κάτι

τέτοιο είναι να αφεθεί στα άτομα μία (όσο

γίνεται μεγαλύτερη) σφαίρα προσωπικής

αυτονομίας, ελεύθερη από παρεμβάσεις.

Ποιο όμως είναι το όριο;

• Υπάρχει τελικά κάποιο όριο;

• Υπάρχει εκείνο το σημείο που ορίζει πού

τελειώνουν τα δικά μου δικαιώματα και

αρχίζουν τα δικά σου;

• Υπάρχει δηλαδή ένα όριο που να

περιορίζει σαφώς τις

συλλογικές/κοινωνικές/κρατικές αποφάσεις

και να προστατεύει τις ατομικές;

Η αρχή της βλάβης

Ο μοναδικός σκοπός χάριν του οποίου νομιμοποιείται το κράτος να περιορίσει την ελευθερία του ατόμου παρά τη θέληση του τελευταίου είναι για να αποτρέψει τη βλάβη σε άλλα άτομα. Δεν νομιμοποιείται όμως το κράτος να περιορίσει την ελευθερία του ατόμου για το «δικό του καλό» (σωματικό ή ηθικό). Δεν δικαιούται να το υποχρεώσει να κάνει ή να μην κάνει κάτι διότι υποτίθεται πως έτσι θα είναι καλύτερα γι’ αυτό ή διότι θα το κάνει ευτυχέστερο ή γιατί σύμφωνα με κάποιους έτσι είναι «πιο σωστό» ή «πιο σοφό». Το άτομο είναι κυρίαρχο πάνω στον εαυτό του, πάνω στο σώμα του και το μυαλό του.

John Stuart Mill (On Liberty, 1859)

4 κατηγορίες

• Βλάβη (harm)

• Προσβολή (offence)

• Βλάβη του εαυτού (harm to self)

• Απλά κακό! (harmless wrong-doing)

Δύο αντιρρήσεις

• Όμως, τα άτομα δεν γνωρίζουν πάντα το συμφέρον τους. Το δίκαιο θα πρέπει να τα προστατεύει, έστω και με τη βία (νομικός πατερναλισμός)

• Επίσης, τα άτομα θα πρέπει να περιορίζονται από τους κανόνες της ηθικής. Ακόμα και εάν κάτι είναι προς το συμφέρον τους, αν είναι ανήθικο θα πρέπει να απαγορεύεται, έστω και με τη βία (νομικός ηθικισμός)

Διαφορές

Νομικός Πατερναλισμός

Ορισμένες φορές δεν προσβάλλει την

προσωπική αυτονομία

Το κίνητρο είναι συχνά αλτρουιστικό

Στόχος η αποφυγή βλάβης

Νομικός Ηθικισμός

Πάντοτε προσβάλλει την

προσωπική αυτονομία

Το κίνητρο είναι η απαξία

για κάποιες πράξεις

Αδιάφορη η βλάβη ή η

ωφέλεια

στο παράδειγμα της Παρένθετης Μητρότητας

Νομικός Ηθικισμός (Δ)

Η επιβολή της συμβατικής ηθικής

(conventional morality)

Σύμφωνα με τον James Fitzjames Stephen, κάποιες ανήθικες πράξεις είναι τόσο απεχθείς ώστε να δικαιολογούν την ποινικοποίησή τους ακόμα και αν δεν προκαλούν κάποια βλάβη και στηρίζονται στη συναίνεση.

Για τον Patrick Devlin, η ανήθικη συμπεριφορά προσβάλλει τον κοινωνικό ηθικό ιστό και γι’ αυτό ισοδυναμεί με προδοσία.

ΑΚ 178: «Δικαιοπραξία που αντιβαίνει στα χρηστά ήθη είναι άκυρη»

Προσωπική αυτονομία (Φ)

Προσβάλλουν και οι δύο την ιδέα της προσωπικής αυτονομίας του προσώπου (personal autonomy): Ό άνθρωπος πρέπει να διαμορφώνει τη συμπεριφορά του με βάση την κρίση του και τη συνείδησή του και όχι έπειτα από εξωτερικό εξαναγκασμό προερχόμενο από το δίκαιο και την κοινωνική ηθική. (self-ownership).

Τα αυτόνομα άτομα είναι εκείνα που μπορούν να διαμορφώσουν τη ζωή τους και να καθορίσουν την πορεία της - είναι δημιουργοί του δικού τους ηθικού κόσμου.

Joseph Raz

Βιοηθική

• Αρχή της αυτοκτησίας (αυτοκαθορισμός)

• Αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας

(ετεροκαθορισμός)

Κατά του ηθικισμού

Πολλοί θεωρούν ότι βλάπτονται από

οποιαδήποτε συμπεριφορά δεν τους αρέσει

και δυσανασχετούν καθώς προσβάλλει τα

αισθήματά τους […] Δεν υπάρχει όμως

σύγκριση μεταξύ αυτών που αισθάνεται

κάποιος για την άποψή του με την προσβολή

που η άποψή του προκαλεί σε κάποιον άλλον.

Όπως δεν συγκρίνεται η επιθυμία ενός κλέφτη

να κλέψει μια τσάντα με την επιθυμία του

ιδιοκτήτη της τσάντας να την κρατήσει.

(Mill 1859: 6.12)

U.S.A.

Baker v. State Vermont Supreme Court (1999)

“[T]he State is constitutionally required to extend to same-sex couples the common benefits and protections that flow from marriage under Vermont law.”

“Whether this ultimately takes the form of inclusion within the marriage laws themselves or a parallel "domestic partnership" system or some equivalent statutory alternative, rests with the Legislature.”

Goodridge v. Department of Public HealthMassachusetts Supreme Judicial Court (2003)

“[B]arring an individual from the protections,

benefits, and obligations of civil marriage

solely because that person would marry a

person of the same sex violates the

Massachusetts Constitution.”

“We construe civil marriage to mean the

voluntary union of two people as spouses,

to the exclusion of all others.”

Goodridge v. Department of Public HealthMassachusetts Supreme Judicial Court (2003)

“[T]he right to marry means little if it does not

include the right to marry the person of one’s

choice, subject to appropriate government

restrictions in the interests of public health,

safety and welfare.”

“Our obligation is to define the liberty of all,

not to mandate our own moral code.”

(Anthony Kennedy)

Is this a Rights issue?

Richard Posner (2003)

“[A]ny person who wants a marriage license has a strong presumptive right to it regardless of how the person defines marriage. He might be a man who wanted to marry his sister (both being sterile), or a very mature twelve-year-old boy (say, a freshman at MIT) who wanted to marry his twelve-year-old girlfriend (say, a freshman at Harvard), or a married man who wanted additional wives so that they might help out his current wife around the house, or a busy professional woman who wanted two husbands, the better to take care of the house and the kids, or a homosexual male who wanted three male spouses.”

“[I]f a man wanted to marry his sterile sister, his eighty-year-old grandmother, three other women, two men, and his chihuahua, a court would have to turn somersaults to come up with a "compelling state interest" that would forbid these matches.”

Elizabeth Emens

University of Chicago

She suggests that “we view this

historical moment, when same-sex

couples begin to enter the institution

of marriage, as a unique opportunity

to question the mandate of

compulsory monogamy.”

Elizabeth F. Emens, “Monogamy’s Law: Compulsory

Monogamy and Polyamorous Existence”, New York

Review of Law & Social Change (2004)

Ιρλανδία 2015

Marriage may be

contracted in accordance

with law by two persons

without distinction as to

their sex

Yes: 62%

No: 38%

Απόφαση Richard Posner

Tradition per se therefore cannot be a lawful ground

for discrimination—regardless of the age of the

tradition. If no social benefit is conferred by a

tradition and it is written into law and it discriminates

against a number of people and does them harm

beyond just offending them, it is not just a harmless

anachronism; it is a violation of the equal protection

clause. (Σεπτέμβριος 2014)

Το ήξερες ότι μία απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου

θα οδηγήσει στη νομιμοποίηση του γάμου ομοφύλων

σε τέσσερεις πολιτείες που ήταν ΚΑΤΑ;

No union is more profound than marriage,

for it embodies the highest ideals of love,

fidelity, devotion, sacrifice, and family. In

forming a marital union, two people

becomeαα something greater than once

they were. As some of the petitioners in

these cases demonstrate, marriage

embodies a love that may endure even

past death. It would misunderstand these

men and women to say they disrespect

the idea of marriage. Their plea is that

they do respect it, respect it so deeply that

they seek to find its fulfillment for

themselves. Their hope is not to be

condemned to live in loneliness, excluded

from one of civilization’s oldest institutions.

They ask for equal dignity in the eyes of

the law. The Constitution grants them that

right.

Δικαστής Anthony Kennedy για την

πλειοψηφία (United States Supreme Court.

Ιούνιος 2015. Απόσπασμα από την απόφαση

Obergefell et al. v. Hodges (2015)

David Fitzsimmons, Arizona Star

Καμία ένωση δεν είναι πιο σημαντική από τον

γάμο, γιατί αυτός ενσαρκώνει τα υψηλότερα

ιδανικά της αγάπης, της πίστης, της αφοσίωσης,

της θυσίας και της οικογένειας. Όταν ενώνονται σε

γάμο δύο άτομα, γίνονται κάτι πολύ περισσότερο

απ’ αυτό που ήταν πριν. Όπως μας απέδειξαν

κάποιοι από τους ενάγοντες σ’ αυτές τις

υποθέσεις, ο γάμος επιπλέον ενσαρκώνει μια

αγάπη που μπορεί να διαρκέσει και μετά τον

θάνατο. Θα ήταν μεγάλο λάθος να θεωρήσουμε ότι

αυτοί οι άντρες και αυτές οι γυναίκες δεν σέβονται

την ιδέα του γάμου. Η επίκλησή τους είναι ότι

πράγματι τη σέβονται, τη σέβονται τόσο βαθιά,

που αναζητούν και οι ίδιοι να βρουν την

ολοκλήρωση που δίνει ένας γάμος. Η ελπίδα τους

είναι να μην καταδικαστούν να ζήσουν στη

μοναξιά, αποκλεισμένοι από έναν από τους

αρχαιότερους θεσμούς του πολιτισμού. Αναζητούν

ίση αξιοπρέπεια στα μάτια του νόμου. Το

Σύνταγμα τους παραχωρεί αυτό το δικαίωμα.

Δικαστής Anthony Kennedy για

την πλειοψηφία (United States

Supreme Court. Ιούνιος 2015.

Απόσπασμα από την απόφαση

Obergefell et al. v. Hodges

(2015)

Η απαρίθμηση στο

Σύνταγμα ορισμένων

δικαιωμάτων δεν

πρέπει να θεωρηθεί ότι

αποκλείει ή υπονομεύει

άλλα δικαιώματα τα

οποία διατηρεί ο λαός.

James Madison, 9η

τροποποίηση του Α.Σ.

Ευρώπη 2014

Ομόφυλα Ζευγάρια

6 ιστορίες

• Το τραπέζι στο Μανχάταν

• Ο καθηγητής στην Iowa

• Το παράνομο ζευγάρι

• Bologna 2003

• Υπόθεση Σ

• Δωρεά Οργάνων

Ηθικές Εξωτερικότητες

• Η ανήθικη συμπεριφορά “εξωτερικεύεται” καθώς

προσβάλλει τους ηθικούς ανθρώπους

• Η σοβαρότερη περίπτωση ηθικής

εξωτερικότητας εμφανίζεται όταν η συμπεριφορά

προσβάλλει την «κοινωνική ηθική»

• Το κράτος πρέπει να παρέμβει για να

προστατεύσει την πλειονότητα αυξάνοντας έτσι

την ευημερία

Ηθικές Εξωτερικότητες

• Shavell (2002): “η ύπαρξη ηθικών πεποιθήσεων θα πρέπει να επηρεάζει τη δημιουργία του δικαίου, δεδομένου ότι οι ηθικές πεποιθήσεις αποτελούν προτιμήσεις η ικανοποίηση των οποίων αυξάνει την ατομική ευημερία”.

• Posner (1998): “ο νομοθέτης έχει δικαίωμα να νομοθετεί λαμβάνοντας υπόψη του την ηθική […] όχι μόνο να περιορίζεται στην αποτροπή μιας προφανούς βλάβης”

Έχω πολλές αμφιβολίες για εκείνη την ερμηνεία του Συντάγματος που παρέχει στο Ανώτατο Δικαστήριο την διακριτική ευχέρεια να κρίνει ηθικά με τρόπο που προσβάλει την κυρίαρχη κοινή γνώμη […] Η άσκηση μιας τόσο απεριόριστης διακριτικής ευχέρειας από τους δικαστές απέναντι σε μία αδιάλλακτα αντίθετη κοινή γνώμη θα ήταν σοβαρά αντιδημοκρατική.” (Posner 2003)

Το φιλελεύθερο παράδοξο

• Amartya Sen (1970)

• D. H. Lawrence (1928)

FUCK

CUNT

“Είναι το είδος του βιβλίου που θα θέλατε να διαβάσει η σύζυγός σας ή ο

υπηρέτης σας;” (Δικαστής John Mervyn Guthrie Griffith-Jones)

Το φιλελεύθερο παράδοξοΣ = «σεμνότυφος» (prude) / Ε = «έκφυλος» (lewd)

Ποιος θα διαβάσει το βιβλίο;1. Θα το διαβάσει και ο Σ και ο Ε

2. Θα το διαβάσει μόνο ο Σ (όχι ο Ε!)

3. Θα το διαβάσει μόνο ο Ε (όχι ο Σ!)

4. Κανένας δεν θα διαβάσει το βιβλίο

Για τον Σ η σειρά προτίμησης (preference ordering) είναι:

4 > 2 > 3 > 1

Για τον Ε η σειρά προτίμησης (preference ordering) είναι:

1 > 2 > 3 > 4

Το 2 είναι ανώτερο κατά Pareto (Pareto-superior) από το 3

Το φιλελεύθερο παράδοξο

• Αλλά σύμφωνα με τον φιλελευθερισμό ο καθένας πρέπει να μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, άρα το καλύτερο αποτέλεσμα για έναν φιλελεύθερο είναι το 3. Όμως το 3 είναι κατώτερο κατά Pareto (Pareto-inferior) από το 2.

• Άρα δεν συμβιβάζεται ένα ευημεριστικόκριτήριο (Pareto optimality) που αυξάνει δηλαδή την ευημερία με τον φιλελευθερισμό!

Λάθος!

Brian Barry (1986): ο φιλελευθερισμός δεν

σου λέει τι θα πρέπει να κάνεις αλλά το

ποιος έχει το δικαίωμα να αποφασίσει τι

θα διαβάσει ποιος

[Ο φιλελευθερισμός αποτελεί πράγματι μια αρχή

που απομονώνει μια προστατευόμενη σφαίρα,

αλλά μια σφαίρα που προστατεύεται από

ακούσιες παρεμβάσεις και όχι απέναντι στη

χρήση της για συναλλαγή με άλλους (Barry

1986: 19)]

Δύο είδη φιλελευθερισμού

• Φιλελεύθερη ουδετερότητα

– Liberal Neutrality

– Φιλελευθερισμός της διαδικασίας

– Δεν έχει σημασία τι θα επιλέξουν τελικά τα άτομα –

αρκεί να επιλέξουν όσο το δυνατόν ελεύθερα

• Φιλελεύθερη τελειοκρατία

– Liberal perfectionism

– Φιλελευθερισμός του αποτελέσματος

– Έχει σημασία τι θα επιλέξουν τα άτομα – αν επιλέξουν

να περιορίσουν την ελευθερία τους αυτό αποτελεί

ένδειξη μη γνήσια ελεύθερης επιλογής