262

Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 2: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΛΟΥΙ ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΑΡΞ

Page 3: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 4: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Λουί Άλτουσέρ

Γιά τόν Μάρξ

γραμματα 1978

Page 5: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ή μετάφραση Εγινε άπό τόν Τάκη Καφετζή άπό τό γαλλικό πρωτότυπο Louis Althusser, Pour Marx, François Maspero Στήν έλληνική Εκδοση τοϋ βιβλίου 6χουν προστεθεί τά κείμενα, Γιό τόν Ανα-γνώστη πού ίιπάρχει στήν άγγλική καΐ γερμανική Εκδοση, Συνέντευξη μέ τόν ΛουΙ Άλτουσέρ πού ύπάρχει στή γερμανική Εκδοση κα( τό Γλωοοάρι άπό τήν άγγλική Εκδοση

° 1965 François Maspero c 1978 Γιά τήν έλληνική γλώσσα

'Εκδόσεις «γραμματα·, 'Αθήνα

Φωτοστοιχειοθετήβηκε οτή «ΟΤΟΓΡΑΜΙΜ ΕΠΕ Κεραμεικού 23, τηλ. 5245 846. Αθήνα γιά λογαριασμό τών έκβόσεων «γραμματο·

Εκδόσεις «γραμματα· Κεραμεικού 23, 'Αθήνο Κεντρική Διάθεση: ΑΜΦΟΡΕΑΣ, Βαλτετσίου 50 τηλ. 3638 693 - ΑΘΗΝΑ

Page 6: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ol σελίδες αυτές είναι Αφιερωμένες στή μνήμη τού Jacques Martin, του φίλου πού, μέσα στήν πιό τρομερή δοκιμασία, μόνος άνακάλυψε τό δρόμο γιά τή φιλοσοφία τού Μάρξ - καΐ όδήγησε καΐ μένα.

A.A.

Page 7: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 8: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ

Τό Γιά τόν Μάρξ κυκλοφόρησε στή Γαλλία στά 1965. 'Ωστόσο μονάχα ή ΕΙσαγωγή του ('Σήμερα») γράφτηκε κείνη τή χρονιά. "Ολα τ' άλλα κεφάλαια είχαν δημοσιευτεί πιό πριν, στό διάστημα 1960-1964, μέ τή μορφή άρθρων σέ έφημερίδες του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμμα-τος. Τά συγκέντρωσα σ' αυτό τόν τόμο μέ τή μορφή πού πρωτογράφ-τηκαν, χωρίς διορθώσεις ή άλλαγές.

Γιά νά καταλάβετε αυτά τά δοκίμια και νά τά κρίνετε, ουσιαστική προϋπόθεση είναι νά καταλάβετε δτι είναι Ιδέες, κείμενα και δημο-σιεύσεις ένός κομμουνιστή φιλόσοφου, μέσα σέ μιά είδική Ιδεολο-γική καί θεωρητική συγκυρία. Πρέπει λοιπόν ν' άντιμετωπίσετε τά κείμενα σάν αύτό πού είναι. Είναι φ ιλοσοφικά δοκίμια, τά πρώτα στά-δια μιάς μακροπρόθεσμης διερεύνησης, προκαταρκτικά άποτελέ-σματα πού είναι φανερό δτι χρειάζονται διόρθωση• ή διερεύνηση αύτή άφορα τή συγκεκριμένη φύση τών άρχών της έπιστήμης καί της φιλοσοφίας πού θεμελίωσε ό Μάρξ. Παρ' όλα αυτά, τούτα τά φιλο-σοφικά δοκίμια δέν προέρχονται άπό μιά έρευνα, άπλώς λόγια καί θεωρητική. Είναι ταυτόχρονα έπεμβάσεις σέ μιά καθοριστική συγκυ-ρία.

I

Όπως δείχνει ή ΕΙσαγωγή, ή συγκυρία αυτή είναι πρίν άπ' όλα ή θεωρητική καί Ιδεολογική συγκυρία στή Γαλλία, καί πιό συγκεκριμένα ή σημερινή συγκυρία τοϋ Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος καί της γαλλικής φιλοσοφίας. Παράλληλα δμως μ' αύτή τήν είδικά γαλλική συγκυρία, είναι καί ή σημερινή Ιδεολογική καί θεωρητική συγκυρία μέσα στό διεθνές κομμουνιστικό κίνημα.

7

Page 9: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Φυσικά, τά δοκίμια πού θά διαβάσετε δέ βασίζονται στά πολιτ ικά στοιχεία τής συγκυρίας (τ ή ν πολιτική των Κομμουνιστικών Κομμάτων, τή διάσπαση του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος).

Ασχολούνται μέ τά Ιδεολογικά καί θεωρητικά προβλήματα πού ύπάρχουν μέσα σέ, καί πού παράγονται άπό αυτή τή συγκυρία. Από όρισμένες άπόψεις τά προβλήματα αύτά είναι καινούργια· άπό άλλες άπόψεις πάλι, μας κάνουν ν' άνατρέξουμε στό παρελθόν, σέ διαμά-χες πού άπό καιρό χαρακτηρίζουν τήν Ιστορία τού έργατικού κινήμα-τος.

Μιά έξέταση των πρόσφατων στοιχείων αύ τής τής συγκυρίας άπο-καλύτττει άτι, άπό τό θάνατο του Στάλιν καί μετά, τό διεθνές κομμου-νιστικό κίνημα ζει σέ μιά συγκυρία όπου δεσπόζουν δυό μεγάλα γε-γονότα: ή κριτική τής ·προσωπολατρίας» άπό τό Εικοστό Συνέδριο, καί ή ρήξη πού έγινε άνάμεσα στό Κινέζικο Κομμουνιστικό Κόμμα καί τό Σοβιετικό Κομμουνιστικό Κόμμα

Ή άποκήρυξη τής "προαωπολατρίας*, οι άπότομες συνθήκες καί φόρμες μέσα στ/ς όποιες συντελέστηκε, είχαν βαθύτατο άντίχτύπο, δχι μόνο στόν πολιτικό χώρο άλλά καί στόν Ιδεολογικό. Στά παρα-κάτω θά άσχοληθώ μόνο μέ τις Ιδεολογικές άντιδράσεις τών κομμου-νιστών διανοούμενων

Ή κριτική τού σταλινικού «δογματισμού» σέ γενικές γραμμές «βιώ-θηκε:» άπό τούς κομμουνιστές διανοούμενους σάν ·άπελευθέρωση». Αυτή ή "άπελευθέρωση* γέννησε μιά βαθιά Ιδεολογική άντίθεση, μέ «φιλελεύθερες» καί "ήθικές» τάσεις, πού άνακάλυψε ξανά αύθόρμητα τά παλιά φιλοσοφικά θέματα τής *έλευθερίας·, τού 'άνθρωπου·, τού «άνθρώπινου προσώπου» καί τής "άλλοτρίωσης*. Αυτή ή Ιδεολογική τάση άναζήτησε θεωρητική δικαίωση στά νεανικά έργα τού Μάρξ, πού πραγματικά περιέχουν ολα τά έπιχειρήματα μιάς φιλοσοφίας τού άνθρώπου, τής άλλοτρίωσης καί τής χειραφέτησής του. 01 συνθήκες αύτές, παράδοξα, στράφηκαν κατά τής μαρξιστικής φιλοσοφίας. Από τή δεκαετία τού 1930, τά νεανικά έργα τού Μάρξ έχουν γίνει όπλο τών μικροαστών διανοούμενων στή μάχη τους ένάντια στό μαρξισμό• σιγά σιγά όμως, κι έπειτα μαζικά, μπαίνουν στήν ύπηρεσία μιάς νέας «έρμηνείας» τού μαρξισμού, πού σήμερα άναπτύσσεται άπροκάλυπτα άπό πολλούς κομμουνιστές διανοούμενους, *άπελευθερωμένους» άπό τό σταλινικό δογματισμό, άπό τό Εικοστό Συνέδριο. Τά θέματα τού «μαρξιστικού άνθρωπισμού· καί τής *άνθρωπιστικής· έρμηνείας τού έργου τού Μάρξ, έπιβλήθηκαν προοδευτικά καί άναπότρεπτα στήν πρόσφατη μαρξιστική φιλοσοφία άκόμα φαί μέσα στό Σοβιετικό καί τά Δυτικά Κομμουνιστικά Κόμματα.

"Αν αυτή ή Ιδεολογική άντίθεση, χαρακτηριστική κυρίως τών κομ-μουνιστών διανοουμένων, κατάφερε νά έξελιχθεί τόσο, παρά τήν κά-ποια άντίσταση πού συνάντησε, είναι έπειδή έπωφελήθηκε άπό τήν άμεση ή έμμεση ύποστήριξη κάποιων πολιτ ικών συνθημάτων, άπό τά Κομμουνιστικά Κόμματα τής ΕΣΣΔ καί τής Δύσης. Από τή μιά μεριά, γιά παράδειγμα, τό Εικοστό Δεύτερο Συνέδριο τού ΚΚΣΕ διακήρυξε

8

Page 10: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πώς μέ τήν έξαφάνιση τής πάλης των τάξεων, ή δικτατορία του προ-λεταριάτου ·ξεπεράστηκε* στήν ΕΣΣΔ, πώς τό σοβιετικό κράτος δέν είναι πιά ταξικό κράτος άλλά ·κράτος όλόκληρου του λαού»· και πώς ή ΕΣΣΔ έχει ξεκινήσει τήν ^οικοδόμηση του κομμουνισμού», καθοδη-γημένη άπό τό «άνθρώπιστικό* σύνθημα, ·"Ολα γιά τόν "Ανθρωπο*. Από τήν άλλη μεριά, γιά παράδειγμα, τά Δυτικά Κομμουνιστικά Κόμ-

ματα άκολούθησαν πολιτική ένότητας μέ τούς σοσιαλιστές, τούς δη-μοκράτες καΐ τούς καθολικούς, καθοδηγημένα άπό όρισμένα συνθή-ματα πού βρίσκουν σχετική άπήχηση, κι όπου τονίζεται τό <εΙρηνικό πέρασμα στό σοσιαλισμό», ό «μαρξιστικός» ή «σοσιαλιστικός άνθρω-πισμός*, ό «διάλογος» κλπ.

01 «άνθρωπιστικές» έρμηνειες τής μαρξιστικής θεωρίας πού έχουν άναπτυχθει κάτω àn' αύτές τ ις καθοριστικές συνθήκες, άντιπροσω-πεύουν ν έο φαινόμενο σέ σύγκριση μέ τήν άμέσως προηγούμενη περίοδο (τό διάστημα 1930-1956). "Εχουν όμως πολλά Ιστορικά προη-γούμενα στήν Ιστορία τού έργατικού κινήματος. Ό Μάρξ, ό "Ενγκελς καί ό Λένιν, γιά ν' άναφερθώ μόνο σ' αύτούς, πάλεψαν άδιάκοπα έν-άντια στις Ιδεολογικές έρμηνειες κάθε Ιδεαλιστή άνθρωπιστή, πού ήταν άπειλή γιά τή μαρξιστική θεωρία, θ' άρκεστώ έδώ νά θυμίσω τή ρήξη τού Μάρξ μέ τόν άνθρωπισμό τού Φόυερμπαχ, τή μάχη τού "Ενγκελς ένάντια στό ν Ντύρινγκ, τό μακρόχρονο άγώνα τού Λένιν μέ τούς ρώσους ποπουλιστές, κλπ. Όλο αύτό τό παρελθόν, όλη αύτή ή κληρονομιά, είναι όλοφάνερα μέρος τής σημερινής θεωρητικής καί Ιδεολογικής συγκυρίας τού διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.

Γιά νά ξαναγυρίσουμε στις πρόσφατες άπόψεις αυτής τής συγκυ-ρίας, θά προσθέσω τήν παρακάτω παρατήρηση.

Στό κείμενο «Μαρξισμός καί Ανθρωπισμός», γραμμένο στά 1963, έρμήνευσα ήδη τό σημερινό πληθωρισμό των θεμάτων τού μαρξιστι-κού ή σοσιαλιστικού « Ανθρωπισμού» σάν Ιδεολογ ικό φαινόμενο. Δέν καταδικάζω μέ κανένα τρόπο τήν Ιδεολογία σάν κοινωνική πραγματι-κότητα: όπως λέει ό Μάρξ, μέσα στήν Ιδεολογιά ol άνθρωποι 'συνει-δητοποιούν* τήν ταξική τους σύγκρουση καί «πολεμούν γι' αυτήν*· στις θρησκευτικές, ήθικές, νομικές, πολιτικές κλπ. μορφές της, ή ιδεολογία άποτελεί άντικειμενική κοινωνική πραγματικότητα· ή Ιδεο-λογική πάλη είναι όργανικό τμήμα τής ταξικής πάλης. Από τήν άλλη όμως, κρίνω τά θεωρητ ικά άποτελέσματα τής Ιδεολογίας, πού πάντα είναι άπειλή ή έμπόδιο στήν έπιστημονική γνώση. Kai έπισημαίνω ότι ό πληθωρισμός των θεμάτων τού «μαρξιστικού άνθρωπισμού* πού σφετερίζονται τή μαρξιστική θεωρία, θά πρέπει νά έρμηνευτει σάν πιθανό Ιστορικό σύμπτωμα μιας διπλής άνικανότητας κι ένός διπλού κινδύνου Μιας άνικανότητας νά σκεφτούν τό συγκεκριμένο χαρα-κτήρα τής μαρξιστικής θεωρίας καί, συσχετικά, ένός άντίστοιχου κιν-δύνου νά τή μπερδέψουν μέ τΙς προμαρξιστικές Ιδεολογικές έρμη-νειες. Μιάς άνικανότητας νά λύσουν τά πραγματικά (κατά βάση πολι-τ ικά καί ο ικονομικά) προβλήματα πού θέτει ή συγκυρία άπό τό Εικο-στό Συνέδριο καί μετά, κι ένας κίνδυνος νά συγκαλύψουν αύ τά τά

9

Page 11: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

προβλήματα μέ τήν πλαστή «λύση» κάποιας καθαρά ιδεολογ ικής φόρμουλας.

I I

Ακριβώς μέσα ο' αύτή τή συγκυρία συνέλαβα καί δημοσίεψα τά κεί-μενα πού θά διαβάσετε. Πρέπει νά τά συσχετίσετε μ' αύτή τή συγκυ-ρία, γιά νά έκτιμήσετε όλοκληρωμένα τή φύση καί τή λειτουργία τους: είναι φ ιλοσοφικά δοκίμια, πού άντικείμενό τους έχουν θεωρη-τικές έρευνες, καί σκοπό τους μιά έπέμβαση στή σημερινή θεωρητικο-ίδεολογική συγκυρία, σάν άντίδραση στ/ς έπικίνδυνες τά-σεις της.

Πολύ σχηματικά, θά έλεγα ότι αύτά τά θεωρητικά κείμενα περι-έχουν μιά διπλή «έπέμβαση» ή, äv προτιμάτε, *έπεμβαίνουν» σέ δύο μέτωπα, γιά ν' άνιχνεύσουν, σύμφωνα μέ τή θαυμάσια διατύπωση του Λένιν, μιά 'όριοθετική γραμμή» άν 'άμεσα στή μαρξιστική θεωρία άπό τή μιά μεριά, καί τίς ιδεολογικές τάσεις πού είναι ξένες στό μαρξι-σμό, άπό τήν άλλη.

Αντικειμενικός σκοπός τ ής πρώτης έπέμθασης είναι «νά χαράξει μιά όριοθετική γραμμή» άνάμεσα στή μαρξιστική θεωρία καί τίς μορ-φές του φιλοσοφικού (καί πολιτικού) ύποκειμενισμού πού τήν έκθέ-τουν ή τήν άπειλούν: πάνω άπ' όλα, τού έμπε ιρ ισμοϋ καί τών παραλ-λαγών του, κλασικών καί σύγχρονων - τού πραγματισμού, του βολον-ταρισμού, τού Ιστορικισμοϋ κλπ. Ούσιαστικά στοιχεία αύ τής τής πρώ-της έπέμβασης είναι: μιά άναγνώριση τής σημασίας τής μαρξιστικής θεωρίας στήν έπαναστατική ταξική πάλη, μιά διάκριση τών διάφορων πρακτικών, μιά κατάδειξη τού συγκεκριμένου χαρακτήρα τής «θεωρη-τικής πρακτικής», μιά πρώτη διερεύνηση τού έπαναστατικού προσδιο-ρισμού τής μαρξιστικής θεωρίας (μιά καθολική διάκριση άνάμεσα στήν Ιδεαλιστική καί τήν ύλιστική διαλεκτική) κλπ.

Αύτή ή πρώτη έπέμβαση έδράζεται ούσιαστικά στό πεδίο τής άντι-παράθεσης Μάρξ-Χέγκελ.

Αντικειμενικός σκοπός της δ εύ τ ερης έπέμθασης είναι «νά χαράξει μιά όριοθετική γραμμή» άνάμεσα στ/ς πραγματικές θεωρητικές βά-σεις τής μαρξιστικής έπιστήμης τής Ιστορίας καί τής μαρξιστικής φι-λοσοφίας άπό τή μιά, καί, άπό τήν άλλη, στις προμαρξιστικές Ιδεαλι-στικές έννοιες πάνω στις όποιες βασίζονται ol σύγχρονες έρμηνειες τού μαρξισμού σάν «φιλοσοφίας τού άνθρώπου» ή «άνθρωπισμού». Ούσιαστικά στοιχεία αύ τής τής δεύτερης έπέμβασης είναι: ή κατά-δειξη μιας «έπιστημολογικής τομής» στήν Ιστορία της μαρξιστικής σκέψης, μιας βασικής διαφοράς άνάμεσα στήν Ιδεολογική «προθλη-ματική» τών νεανικών έργων τού Μάρξ καί τήν έπιστημονική •προ-βληματική» τού Κεφαλαίου- πρώτες διερευνήσεις στό συγκεκριμένο χαρακτήρα τής θεωρητικής άνακάλυψης του Μάρξ κλπ.

Ή δεύτερη αύτή έπέμβαση έδράζεται ούσιαστικά στό πεδίο τής άντιπαράθεσης νεανικών έργων Μάρξ-ΚεφαλαΙου

10

Page 12: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Πίσω άπό τ/ς λεπτομέρειες τών έπιχεφημάτων, των άναλύσεων των κειμένων καί των θεωρητικών συζητήσεων, α υ τ έ ς ol δύο έπεμβάσεις άποκαλύπτουν μιά μεγαλύτερη άντίθεση: τήν άντΙθεση που χωρίζει τήν έπιστήμη άπό τήν Ιδεολογία ή, άκριβέστερα, πού χωρίζει μιά νέα έπιστήμη πού όδεύει στήν αύτοσυγκρότησή της, άπό τις προεπιστη-μονικές θ εωρητ ι κ ές Ιδεολογίες πού καταλαμβάνουν τό «πεδίο* μέσα στό όποιο έδραιώνεται. Τό σημείο αϋτό είναι σημαντικό• αυτό πού άντιμετωπίζουμε μέσα στήν άντίθεση έπιστήμη ς / Ιδεολογιών άφορά τή σχέση «τομής» άνάμεσα στήν έπιστήμη καί τή θεωρητ ική Ιδεολο-γία μέσα στήν όποία τό άντικείμενο τ où όποίου δίνει τή γνώση, είχε «περάσει άπό τή σκέψη» πρίν άπό τή θεμελίωση τής έπιστήμης. Αυτή ή τομή άφήνει άνέπαφο τόν άντικειμενικό κοινωνικό χώρο πού κατα-λαμβάνεται άπό Ιδεολογίες (θρησκεία, ήθική, νομικές καί πολιτικές Ιδεολογίες κλπ.). Καί σ' αϋτό τό χώρο τών μή θεωρητικών Ιδεολογι-κών, ϋπάρχουν «χάσματα» καί «τομές», άλλά είναι πολ ι τ ι κές (άπο-τ έ λ ε σ μ α τ α τ ή ς πολ ι τ ικής πρακτ ικής, τών μεγάλων έπαναστατ ικών γε -γονότων) κ ι 6χ ι «έπιστημολογ ικές».

Αύτή ή άντ ίθεση έπιστήμης καί ιδεολογ ίας , κα ί ή έννο ια τής «έπι-στημολογ ικής τομής» πού μας βοηθάε ι νά στοχαστούμε τόν Ιστορικό χαρακτήρα της , άναφέρον τα ι σέ μιά θέση πού, άν καί ύπάρχει πάντα στό βάθος αύτών τών άναλύσεων, δ έν άναπτύσσετα ι ποτέ καθαρά' τή θέση δ τ ι ή άνακάλυψη τ ο ύ Μάρξ ε'ιναι έπ ιστημον ική άνακάλυψη χωρίς Ιστορικό προηγούμενο , καί στή φύση καί στά άποτελέσματά της .

Πραγματ ικά, συμφωνώντας μέ τ ή ν παράδοση δπου άνατρέχουν σταθερά o i κλασικο ί τ ο ύ μαρξ ισμού, μπορούμε νά ισχυρ ιστούμε πώς ό Μάρξ ί δρυσε μ ιά ν έα έπιστήμη: τήν έπιστήμη τής Ιστορίας τών «κοινωνικών σχηματισμών*. Γιά νά γίνω περισσότερο άκριβής, θά έλεγα δτι ό Μάρξ «άνοιξε» στήν έπιστημονική γνώση μιά νέα *ήπει-ρο», τήν ήπειρο τής Ιστορίας - όπως άκριβώς ό Θαλής άνοιξε τήν «ήπειρο» τών μαθηματικών στήν έπιστημονική γνώση καί ό Γαλιλαίος τήν «ήπειρο» της φυσικής έπιστήμης.

Θά πρόσθετα δτ ι , όπως άκριβώς ή ίδρυση τών μαθηματικών άπό τόν Θαλή «προκάλεσε» τή γέννηση τής πλατωνικής φιλοσοφίας, όπως άκριβώς ή ϊδρυση τής φυσικής άπό τόν Γαλιλαίο *προκάλεσε» τή γέννηση τής καρτεσιανής φιλοσοφίας κλπ., έτσι καί ή ϊδρυση της έπιστήμης τής Ιστορίας άπό τόν Μάρξ «προκάλεσε» τή γέννηση μιας νέας, θεωρητικά καί πρακτικά έπαναστατικής φιλοσοφίας: τής μαρξι-στικής φιλοσοφίας ή διαλεκτικού υλισμού. Τό γεγονός δτι, άπό τή σκοπιά τής θεωρητικής της έπεξεργασίας, αύτή ή άνεπανάληπτη φι-λοσοφία υσ τ ερε ί άκόμα σέ σχέση μέ τή μαρξιστική έπιστήμη τής Ιστορίας (τόν Ιστορικό ύλισμό), έρμηνεύεται άπό Ιστορικοπολιτικούς λόγους καί έπίσης ταυτόχρονα άπό θεωρητικούς: ol μεγάλες φιλο-σοφικές έπαναστάσεις άκολουθούν πάντα καί «παρασύρονται» άπό μεγάλες έπιστημονικές έπαναστάσεις πού ·δρούν» μέσα τους, άλλά άπαιτεϊται μακρόχρονη θεωρητική έργασία καί μακρόχρονη Ιστορική

11

Page 13: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ωρίμανση πριν άποκτήσουν μιά σαφή καί κατάλληλη μορφή. "Αν τό βάρος ρίχνεται στή μαρξιστική φιλοσοφία στά κείμενα πού θά διαβά-σετε, είναι γιά ν' άποτιμήσει καί τήν πραγματικότητά της καί τό δι-καίωμά της νά ύπάρχει, άλλά καί τήν καθυστέρησή της, καί ν' άρχίσει νά τήν έφοδιάζει μέ μιά θεωρητική μορφή ύπαρξης κάπως πιό ταιρι-στή στή φύση της.

I l l

Φυσικά στά κείμενα αύ τά υπάρχουν, καί κάποιες φορές είναι εύνόη-το, όχι μόνο λάθη καί άνακρίβειες, άλλά καί άποσιωπήσεις - ή ή-μι-άποσιωπήσεις. Ούτε ή άδυναμία νά είπωθοϋν όλα μεμιάς, ούτε ol έπιτακτικές πιέσεις τής συγκυρίας φτάνουν νά έξηγήσουν άπόλυτα αυτές τίς άποσιωπήσεις καί τά άποτελέσματά τους. Ή άλήθεια είναι πώς δέν είχα τότε τά έφόδια γιά μιά κατάλληλη άντιμετώπιση όρι-σμένων θεμάτων, μερικά δύσκολα σημεία μού φαίνονταν σκοτεινά-κατά συνέπεια, στά κείμενά μου δέν έλαβα υπόψη όρισμένα σημαν-τικά προβλήματα καί πραγματικότητες, όπως θά πρεπε Σάν 'αυτο-κριτική·, θά 'θελα νά τονίσω δύο σημεία ειδικότερα.

"Αν καί έπισήμανα τή ζωτική άνάγκη μιας θεωρίας γιά έπαναστατική πρακτική, καί έπομένως άπέρριψα ό λ ε ς τ/ς μορφές τού έμπειρισμοϋ, δέ συζήτησα τό πρόβλημα τής «ένωσης θεωρίας καί πρακτικής» πού έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στή μαρξιστική-λενινιστική παράδοση. Μίλησα βέβαια γιά τήν ένωση θεωρίας καί πρακτικής μέσα στή «θεω-ρητική πρακτική», άλλά δέ μπήκα στό θέμα τής ένωσης θεωρίας καί πρακτικής μέσα στήν πολιτ ική πρακτ ική. "Ας γίνω πιό συγκεκριμένος: δέν ε ξ έ τασα τή γενική μορφή τής Ιστορικής ύπαρξης αύ τής τής ένω-σης. τή «συγχώνευση» τής μαρξιστικής θεωρίας καί τού έργατ ι κοϋ κ ινήματος . Δέν έξέτασα τίς συγκεκρ ιμ ένες μορφές ύπαρξης αύτής τής *συγχώνευσης» (όργάνωση τής ταξικής πάλης - συνδικάτα -κόμματα - μέσα καί μέθοδοι καθοδήγησης τής ταξικής πάλης άπ' αυ-τές τίς όργανώσεις κλπ.). Δέν έδωσα άκριβεϊς ένδείξεις όσο άφορα τή λειτουργία, τή θέση καί τό ρόλο τής μαρξιστικής θεωρίας σ' αυτές τίς συγκεκριμένες μορφές ύπαρξης: πού καί πώς έπεμβαίνει ή μαρ-ξιστική θεωρία στήν άνάπτυξη τής πολιτικής πρακτικής, πού καί πώς ή πολιτική πρακτική έπεμβαίνει στήν άνάπτυξη τής μαρξιστικής θεω-ρ/ας.

Ή πείρα μου μ' έχει διδάξει ότι ή σιωπή μου σ' αύ τά τά ζητήματα δέν έμεινε χωρίς συνέπειες γιά μερικές («θεωρητίστικες») «άναγνώ-σεις» τών δοκιμίων μου.

Παρόμοια, äv έπέμεινα στό θεωρητικά έπαναστατικό χαρακτήρα τής άνακάλυψης τού Μάρξ, καί έπισήμανα ότ ι ό Μάρξ ίδρυσε μιά νέα έπιστήμη καί μιά νέα φιλοσοφία, άφησα άπροσδιόριστη τή διαφορά πού ξεχωρίζει τή φιλοσοφία άπό τήν έπιστήμη, μιά διαφορά πού έχει ωστόσο μεγάλη σημασία. Δέν έδειξα τί είναι αύ τό, σάν κάτι ξεχωρι-στό άπό τήν έπιστήμη, πού άποτελεϊ τήν καθαυτό φ ιλοσοφία : τήν όρ-

12

Page 14: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γανική σχέση à νόμε σα σέ κάθε φιλοσοφία, σάν θεωρητική έπιστήμη έστω καί μέσα στις θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς μορφές ύπαρξης καί τις υπερβολές της, καί τήν πολ ι τ ι κή . Δέν έπισήμανα τή φύση αύτής τής σχέσης πού, στή μαρξιστική φιλοσοφία, δέν έχει τίποτα κοινό μέ μ ιά πραγματ ι -σ τ ι κή σχέση. "Ετσι δέν έδειξα άρκετά καθαρά τί ξεχωρίζει άπ' αύτή τήν άποψη τή μαρξιστική φιλοσοφία άπό τις παλιότερες φιλοσοφίες.

Ή πείρα μου μ' έχει δ ι δ ά ξ ε ι 0 τ ι ή ήμι-άποσιώπηση σ' αύτά τά ζητή-ματα δέν έμεινε χωρίς συνέπειες γιά όρισμένες (*θετικιστικές») «άναγνώσεις» των δοκιμίων μου.

Θά ξαναγυρίσω όμως σ' αύτά τά δυό σημαντικά ζητήματα, πού συνδέονται στενότατα άπό θεωρητική καί πρακτική άποψη, σέ κά-ποιες άλλες μελέτες.'

Οκτώβρης 1967 ΛουΙ Άλτουσέρ

' Βλέπε στό τέλος τοϋ τόμου τό κείμενο τής συνέντευξης τής 1 Φλεβάρη 1968.

13

Page 15: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 16: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Πρόλογος

ΣΗΜΕΡΑ

Page 17: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 18: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

I

Αποφασίζω νά δημοσιέψω τή συλλογή αυτών τών σημειώσεων, πού παρουσιάστηκαν σέ διάφορες έπιθεωρήσεις στή διάρκεια τών τεσσά-ρων τελευταίων χρόνων. Ορισμένα άπό αϋτά τά άρθρα είναι άπρό-σιτα - κι αυτός είναι ό πρώτος τελείως πρακτικός λόγος γιά τή δη-μοσίευσή τους. Έάν έχουν άκόμη κάποιο νόημα, μέσα στήν άναζή-τηση καί τή μή όλοκλήρωσή τους, αύτό θά προέκυπτε άπό τ ή συγ-κέντρωσή τους: νά ό δεύτερος λόγος μου. Τέλος, τά παρουσιάζω γι' αυτό πού είναι, τά ντοκουμέντα μιάς όρισμένης Ιστορίας.

Όλα σχεδόν τά κείμενα αϋτά γεννήθηκαν άπό κάποια συγκυρία: στοχασμός πάνω σ' ένα βιβλίο, άπάντηση σέ μιά κριτική ή σέ άντιρ-ρήσεις, άνάλυση ένός θεάματος κλπ. Φέρουν τήν ήμερομηνία καί τό διακριτικό σημείο τής γέννησής τους, μέχρι καί στίς άντιφάσεις τους, πού δέ θέλησα νά διορθώσω. Αφαίρεσα όρισμένα κομμάτια πολύ προσωπικής πολεμικής· άποκατέστησα τΙς κάποιες λέξεις, ση-μειώσεις ή σελίδες πού τότε έπρεπε νά άφαιρέσω, είτε γιά νά μή θίξω τήν ευαισθησία κάποιων προκατειλημμένων, είτε γιά νά περι-ορίσω στό σωστό μέτρο τίς άναπτύξεις μου- διευκρίνισα άκόμη όρι-σμένες παραπομπές.

Αν καί καθένα άπό αϋτά τά κείμενα γεννήθηκε άπό μιά ιδιαίτερη εύκαιρία, ώστόσο είναι προϊόντα τής Ίδιας έποχής καί τής ίδιας Ιστο-ρίας Μέ τό δικό τους τρόπο είναι ol μαρτυρίες μιας μοναδικής έμ-πειρίας, πού θά ζούσαν όλοι ol φιλόσοφοι πού είχαν τήν ήλικία μου, καί πού έπιχείρησαν νά συλλογιστούν μέσα στόν Μάρξ: τής έρευνας της φιλοσοφικής σκέψης τού Μάρξ, άπαραίτητης γιά νά βγούμε άπ' τό άδιέξοδο όπου μας είχε βάλει ή ίστορία.

Ή ίστορία. κυρίεψε τήν έφηβεία μας άπ' τήν έποχή τού Λαϊκού Μετώπου καί τού Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου, γιά νά τυπώσει έπάνω μας ξεκάθαρα στόν πόλεμο, τήν τρομερή παιδεία τών γεγονό-των Μας αιφνιδίασε τή στιγμή önou ήρθαμε στόν κόσμο, καί άπό τούς φοιτητές μέ άστική ή μικροαστική ρίζα πού ήμασταν, έφτιαξε ανθρώπους διαπαιδαγωγημένους μέ τήν ϋπαρξη τών τάξεων, μέ τήν πάλη τους καί τό στόχο της. 'Από τΙς ένδείξεις πού μας είχε έπιβά-λει, άντλήσαμε τό μόνο δυνατό συμπέρασμα, καί τρέξαμε στήν πολι-τική όργάνωση τής έργατικής τάξης, τό Κομμουνιστικό Κόμμα.

Ήταν άμέσως μετά τόν πόλεμο. Βίαια, ριχτήκαμε στίς μεγάλες πο-

2 Γιύ τόν Μάρξ 17

Page 19: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λιτικές καί ιδεολογικές μάχες πού καθοδηγούσε τό Κόμμα, όφείλαμε τότε νά έκτιμήσουμε τΙς διαστάσεις τής έκλογής μας καί νά έπωμι-στοϋμε τις συνέπειές της

Στήν πολιτική μας μνήμη, ή έποχή αύτή μένει σάν έποχή τών με-γάλων άπεργιών καί τών μαζικών διαδηλώσεων, ή έποχή τής "Εκκλη-σης τής Στοκχόλμης καί τοϋ Κινήματος τής Ειρήνης - δταν ταλαν-τεύονταν ol άπέραντες έλπίδες πού γεννήθηκαν άπό τήν Αντίσταση, κι άρχιζε ή σκληρή καί μακρόχρονη πάλη πού θά έκανε νά ύποχωρή-σει στόν όρίζοντα τοϋ ψυχρού πολέμου - σπρωγμένη άπό άμέτρητα άνθρώπινα χέρια - ή σκιά τής καταστροφής. Στή φιλοσοφική μας μνήμη, ή έποχή αύτή μένει σάν έποχή τών ένοπλων διανοούμενων πού καταδίωκαν τό σφάλμα σέ δλα τά κρυσφύγετα, ή έποχή τών φι-\όσοφων χωρίς έργα, όπως ήμασταν, πού έκαναν πολιτική άπό κάθε έργο, καί πού χωρίζανε τόν κόσμο - τέχνες, φιλολογίες, φιλο-σοφίες κι έπιστήμες - μέ τή μιά καί μοναδική λεπίδα, τής άνελέητης τομής τών τάξεων - ή έποχή πού τήν καρικατούρα της συνοψίζει μιά φράση, λάθαρο ύψωμένο πού άνέμιζε στό κενό. «άστική έπιστήμη, προλεταριακή έπιστήμη»

Γιά νά ύπερασπίσουν ένα μαρξισμό - πού τότε διακινδυνευόταν μέσα στή «βιολογία» τοϋ Λυσένκο - άπό τή μανία τών άστικών έπι-θέσεων, διάφοροι ήγέτες ξαναπρόθαλαν αύτή τήν παλιά άριστερί-στικη φόρμουλα, πού στό παρελθόν ήταν τό σύνθημα τοϋ Μπογκ-ντάνοφ καί τής Προλετκούλτ. Όταν άναγγέλθηκε, κυριάρχησε πάνω στό καθετί. Κάτω άπό τήν έπιτακτική της γραμμή αύτό, πού, τότε λο-γαριαζόταν σάν φιλοσοφία, δέν είχε νά διαλέξει παρά άνάμεσα στό σχόλιο καί τή σιωπή, άνάμεσα σέ μιά θεοφώτιστη ή μιά έξαναγκα-σμένη πεποίθηση, καί τή σιωπή άπό τήν ένόχληση. Παράδοξα, δέ χρειάστηκε παρά ό Στάλιν - τοϋ όποιου τό μεταδοτικό άδιάλλακτο σύστημα διακυβέρνησης καί σκέψης, έσπρωχνε σ' αύτά τά παραλη-ρήματα - γιά νά μεταστραφεί αύτή ή τρέλα σέ κάποια λογική. Ανά-μεσα στίς γραμμές όρισμένων άπλοικών σελίδων, όταν κατέκρινε τό ζήλο έκείνων πού άξίωναν μέ κάθε δύναμη νά δημιουργήσουν άπό τή γλώσσα μιά ύπερδομή, διαβλέπαμε δτι ή χρήση τού ταξικού κρι-τήριου δέν ήταν άπεριόριστη καί δτι μας κάνανε νά μεταχειριζόμα-στε τήν έπιστήμη - τής όποιας ό τίτλος κάλυπτε αύτά τά Ιδια τά έργα τοϋ Μάρξ - σάν τήν όποιαδήποτε ιδεολογία. Έπρεπε νά ύπο-χωρήσουμε, καί μέσα σέ μιά κατάσταση ήμι-άταξίας, νά ξαναρχί-σουμε άπό τά στοιχειώδη.

Γράφω αύτές τΙς γραμμές μέ προσωπική εύθύνη καί σάν κομμου-νιστής, πού δέν ψάχνει τίποτ' ΰλλο στό παρελθόν μας παρά δ,τι χρειάζεται γιά νά διασαφηνιστεί τό παρόν μας, καί στή συνέχεια νά φωτιστεί τό μέλλον μας.

Δέ φέρνω στή μνήμη αϋτό τό έπεισόδιο ούτε άπό εϋχαρίστηση ούτε άπό πίκρα - άλλά γιά νά τό έπικυρώσω μέ μιά παρατήρηση πού τό ξεπερνάει. Είχαμε τήν ήλικία τοϋ ένθουσιασμοΰ καί τής έμπιστο-σύνης- ζούσαμε σέ μιά έποχή δπου ό άντίπαλος δέ χάριζε ζωή, μι-

18

Page 20: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λώντας τή γλώσσα τής προσβολής γιά νά ύποστηρίξει τήν έπίθεσή του Αύτό δέν έμπόδιζε νά μένουμε γιά πολύ καιρό συγχισμένοι άπ' αύτή τήν περιπέτεια όπου, όρισμένοι ήγέτες, χωρίς καθόλου νά μας συγκρατήσουν άπ' τή ροπή τού θεωρητικού «άριστερισμοϋ», μας εί-χαν σύρει βίαια - χωρίς οί άλλοι νά κάνουν ότιδήποτε, έστω κι έπι-φανειακό, γιά νά τούς συγκρατήσουν, νά μας προειδοποιήσουν ή νά μας προλάβουν. Περάσαμε τότε τΙς καλύτερες μέρες μας μέ τήν άγ-κιτάτσια, ένώ θά πρεπε νά ύπερασπίσουμε τό δικαίωμά μας καί τήν ύποχρέωσή μας νά άποκτήσουμε γνώση καί νά μελετήσουμε τήν παραγωγή καθαυτή. Γιατί ούτε γι' αϋτό δέ βρήκαμε χρόνο. Αγνοού-σαμε τόν Μπογκντάνοφ καί τήν Προλετκούλτ, καθώς καί τήν Ιστο-ρική πάλη τού Λένιν ένάντια στόν πολιτικό καί θεωρητικό άριστερι-σμό° άγνοούσαμε κι αύτό τό Ιδιο τό γράμμα των κειμένων τής ώρι-μότητας τού Μάρξ, όντας πολύ εύτυχισμένοι καί πιεσμένοι νά ξανα-βρούμε μέσα στήν ιδεολογική φλόγα των έργων τής νεότητάς του τό δικό μας όρμητικό πάθος. Αλλά ol μεγαλύτεροι μας; ΑύτοΙ πού είχαν τήν εύθύνη νά μας δείξουν τούς δρόμους - πώς ζούσαν κι αύτοί μέ τήν Ιδια άγνοια; Πώς μπόρεσε δλη αύτή ή μακρόχρονη θεωρητική παράδοση, έπεξεργασμένη μέσα άπό τόσες μάχες καί δοκιμασίες, σημαδεμένη άπό τόσα μεγάλα κείμενα μαρτυρίας, πώς μπόρεσε νά είναι γι' αύτούς νεκρό γράμμα;

Άπ' αύτό τό σημείο, καταλήξαμε ν' άναγνωρίσουμε ότι, κάτω άπ' τήν προστασία τού δογματισμού πού έπικρατούσε, μιά άλλη άρνητική παράδοση, γαλλική αύτή έδώ, είχε κυριαρχήσει τήν πρώτη, μιά άλλη παράδοση, ή μάλλον αύτό πού θά μπορούσαμε νά όνομάσουμε - σάν ήχώ στή «γερμανική άθλιότητα» τού Χάινε - δική μας «γαλλική άθλιότητα»: τήν έπίμονη, βαθιά άπουσία μιας πραγματικής θεωρητι-κής κουλτούρας, στήν Ιστορία τού γαλλικού έργατικού κινήματος. Ά ν τό γαλλικό Κόμμα είχε μπορέσει νά προχωρήσει τόσο, δίνοντας τή μορφή μας ριζοσπαστικής διακήρυξης στή γενική θεωρία τών δύο έπιστημών, ûv είχε μπορέσει νά δώσει έξετάσεις γι' αύτό καί νά άποδείξει τό άδιαμφισβήτητο πολιτικό του θάρρος, είναι γιατί ζούσε μέ άδύνατες θεωρητικές έφεδρεϊες: έκεινες πού τού 'χε κληροδοτή-σει δλο τό παρελθόν τού γαλλικού έργατικού κινήματος Πράγματι, έκτός άπό τούς ουτοπιστές Σαίν-Σιμόν καί Φουριέ, πού τόσο άρέσει τού Μάρξ νά τούς έπικαλεΐται, έκτός άπό τόν Προυντόν πού δέν ήταν μαρξιστής καί άπό τόν Ζωρές πού ήταν λίγο μαρξιστής, πού είναι ol θεωρητικοί μας; Ή Γερμανία είχε τόν Μάρξ καί τόν "Ενγκελς, καί τόν πρώτο Κάουτσκι· ή Πολωνία, τή Ρόζα Λούξεμπουργκ· ή Ρωσία τόν Πλεχάνοφ καί τόν Λένιν- ή Ιταλία τόν Λαμπριόλα, ό όποιος (δταν είχαμε τόν Σορέλ!) άντιστοιχούσε σάν Ισος πρός "ίσο μέ τόν "Ενγ-κελς, καί κατόπι τόν Γκράμσι. Πού είναι ol θεωρητικοί μας; Ό Γκέντ; Ό Λαφάργκ;

θ ά χρειαζόταν όλόκληρη Ιστορική άνάλυση γιά νά έξηγήσουμε μιά φτώχια, πού έρχεται σέ έντονη άντίθεση μέ τόν πλούτο άλλων παραδόσεων. Χωρίς νά ισχυριζόμαστε δτι αρχίζουμε αύτή τήν άνάλυ-

19

Page 21: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ση, άς καθορίσουμε τουλάχιστον όρισμένα σημεία έντοπισμού. Μιά θεωρητική παράδοση (θεωρία της Ιστορίας, φιλοσοφική θεωρία) στό έργατικό κίνημα τού 19ου καί τών άρχών τού 20ού αιώνα, δέ μπορεί νά άπαλλαγεί άπό τά έργα τών έργαζόμενων διανοούμενων Είναι διανοούμενοι (ό Μάρξ κι ό Ένγκελς) αυτοί πού θεμελίωσαν τόν Ιστορικό υλισμό και τό διαλεκτικό υλισμό, είναι διανοούμενοι (Κάου-τσκι, Πλεχάνοφ, Λαμπριόλα, Ρόζα Λούξενμπουργκ, Λένιν, Γκράμσι) αυτοί πού άνέπτυξαν τή θεωρία τού Ιστορικού καί τού διαλεκτικού υλισμού Δέ μπορούσε νά είναι διαφορετικά, ούτε στίς άπαρχές, ούτε καί πολύ μετά, δέ μπορεί νά είναι διαφορετικά ούτε τώρα, ούτε στό μέλλον: αυτό πού μπόρεσε ν' άλλάξει καί θά άλλάξει, είναι ή ταξική καταγωγή τών έργαζόμενων διανοούμενων, άλλά δχι ή ίδιό-τητά τους ώς διανοούμενων1 Κι έτσι γιά λόγους άρχής ό Λένιν τούς έπέβαλε, μετά τόν Κάουτσκι· άπ' τή μιά ή «αύθόρμητη» Ιδεολο-γία τού έργατικού κινήματος δέ μπορούσε, άφημένη μόνη της, νά παραγάγει παρά τόν ουτοπικό σοσιαλισμό, τόν τρειντγιουνιονισμό, τόν άναρχισμό καί τόν άναρχο-συνδικαλισμό- άπ' τήν άλλη ό μαρξι-στικός σοσιαλισμός - προϋποθέτοντας τή γιγαντιαία θεωρητική έρ-γασία γιά τήν έγκαθίδρυση καί τήν άνάπτυξη μιας έπιστήμης καί μιας φιλοσοφίας χωρίς προηγούμενο - δέ μπορούσε νά είναι παρά έργο άνθρώπων πού διέθεταν μιά βαθιά Ιστορική, έπιστημονική καί φιλο-σοφική μόρφωση, έργο διανοούμενων πολύ μεγάλης άξΙας. Ά ν έμ-φανίστηκαν τέτοιοι διανοούμενοι στή Γερμανία, τή Ρωσία, τήν Πολω-νία καί τήν Ιταλία, είτε γιά νά θεμελιώσουν τή μαρξιστική θεωρία είτε γιά νά γίνουν οί δάσκαλοι της, αύτό δέν είναι άποτέλεσμα με-μονωμένων τυχαίων περιστάσεων σημαίνει δτι ol κοινωνικές, πολιτι-κές, θρησκευτικές, ιδεολογικές καί ήθικές συνθήκες πού έπικρατού-σαν σ' αυτές τΙς χώρες έκαναν άπλούστατα άδύνατη τή δραστηριό-τητα τών διανοούμενων, στούς όποιους ol κυρίαρχες τάξεις (φεου-δαρχία καί άστική τάξη συνασπισμένες καί ένωμένες πάνω στά τα-ξικά τους συμφέροντα καί στηριγμένες στις έκκλησίες) πρόσφεραν κατά κανόνα άσχολίες δουλοπρεπείς καί ευτελείς. Έκεϊ , οί διανοού-μενοι δέ μπορούσαν νά άναζητήσουν έλευθερία καί μέλλον παρά

1 Ασφαλώς ό όρος «διανοούμενοι» δηλώνει 6να πολύ ειδικό κι άπό πολλές άπόψεις μοναδικό τύπο άγωνιστών διανοουμένων Είναι πραγματικοί έπιστή-μονες, έξοπλισμένοι μέ τήν πιό αυθεντική έπιστημονική καί θεωρητική κουλ-τούρα, διαπαιδαγωγημένοι μέ τή συνθλιπτική πραγματικότητα καί τούς μηχα-νισμούς δλων τών μορφών τής κυρίαρχης ιδεολογίας, δντας διαρκώς σέ έπα-γρύπνηση ένάντια σ' αυτές τΙς μορφές, καί Ικανοί νά δανειστούν, στή θεωρη-τική τους πρακτική - σέ άντίθετη κατεύθυνση μέ όλες τΙς «έπίσημες όλή-θειες» - τούς γόνιμους δρόμους πού άνοίχτηκαν άπό τόν Μάρξ, άλλά πού άπαγορεύτηκαν καί φράχτηκαν άπό δλες τίς έπικρατοϋσες προλήψεις Μιά έπιχείρηση τέτοιας φύσης καί τέτοιας δύναμης είναι άδιανόητη χωρίς άκατα-νίκητη καί ξεκάθαρη έμπιστοσύνη στήν έργατική τάξη, καί χωρίς Αμεση συμ-μετοχή στόν άγώνα της

20

Page 22: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μόνο δίπλα στήν έργατική τάξη, τή μόνη έπαναστατική τάξη. Στή Γαλλία άντίθετα, ή άστική τάξη ύπήρξε έπαναστατική, ήξερε καί μπόρεσε, άπό παλιά, νά συνδέσει τούς διανοούμενους μέ τήν έπα-νάσταση πού είχε κάνει, καί νά τούς κρατήσει στό σύνολό τους στό πλάι της μετά τήν κατάληψη καί τήν έδραίωση τής έξουσίας. Ή γαλ-λική άστική τάξη ήξερε καί μπόρεσε νά όλοκληρώσει τήν έπανά-στασή της, μιά έπανάσταση ξεκάθαρη καί χωρίς δισταγμούς, νά παραμερίσει τή φεουδαρχία άπό τήν πολιτική σκηνή (1789, 1830, 1848), νά έπισφραγίσει μέ τήν ύπεροχή της μέσα στήν Ιδια τήν έπα-νάσταση τήν ένότητα τοϋ έθνους, νά πολεμήσει τήν έκκλησία, μετά νά τήν υιοθετήσει άλλά, δταν ήρθε ή στιγμή, νά χωριστεί άπό αύτή, καί νά καλυφθεί μέ συνθήματα έλευθερίας καί ισότητας. "Ηξερε νά χρησιμοποιεί ταυτόχρονα καί τις θέσεις ισχύος της καί δλους τούς τίτλους πού κατακτήθηκαν στό παρελθόν, γιά νά προσφέρει στούς διανοούμενους άρκετό μέλλον καί χώρο, άρκετές τιμητικές λει-τουργίες, ικανά περιθώρια γιά έλευθερία κι αυταπάτες, ώστε νά τούς κρατά ύπό τήν κυριαρχία της καί νά τούς διατηρεί ύπό τόν έλεγχο τής Ιδεολογίας της. Εκτός άπό όρισμένες μεγάλες έξαιρέσεις, πού ήσαν άκριθώς έξαιρέσεις, οι γάλλοι διανοούμενοι άποδέχτηκαν τήν κατάστασή τους, καί δέν αισθάνθηκαν τή ζωτική άνάγκη νά άναζητή-σουν τή σωτηρία τους στό πλευρό τής έργατικής τάξης: κι δταν συντάχθηκαν μ' αυτήν, δέ μπόρεσαν νά έγκαταλείψουν ριζικά τήν αστική ιδεολογία μέ τήν όποία ήσαν σημαδεμένοι, καί ή όποία έπι-θιώνει μέσα στόν ιδεαλισμό καί τό ρεφορμισμό (Ζωρές), ή τό θετικι-σμό τους. Ούτε κι είναι τυχαίο γεγονός, τό δτι τό γαλλικό κόμμα χρειάστηκε νά κάνει θαρραλέες κι έπίμονες προσπάθειες γιά νά περιορίσει καί νά έξαφανίσει τήν ένστικτώδη άντίδραση τής »έργατί-στικης» δυσπιστίας ένάντια στούς διανοούμενους, ή όποία έξέφραζε μέ τό δικό της τρόπο τήν έμπειρία καί τή διάψευση - πού ξαναγεν-νιόντουσαν άσταμάτητα άπό μιά μακρόχρονη ιστορία. Είναι μ' αύτό τόν τρόπο πού ol Ιδιες οί μορφές τής άστικής κυριαρχίας στέρησαν γιά πολύ καιρό τό γαλλικό έργατικό κίνημα άπό τούς διανοούμενους πού είναι άπαραίτητοι στή διαμόρφωση μιας αύθεντικής θεωρητικής παράδοσης.

Χρειάζεται άραγε νά προσθέσουμε έδώ άλλον έναν έθνικό λόγο; Προέρχεται άπό τήν οικτρή ιστορία τής γαλλικής φιλοσοφίας στά 130 χρόνια πού άκολούθησαν τήν έπανάσταση τοϋ 1789· άπό τήν πνευ-ματοκρατική ίσχυρογνωμοσύνη της [τής φιλοσοφίας] δχι μόνο συν-τηρητικής άλλά καί άντιδραστικής, άπό τόν Μέν ντέ Μπιράν καί τόν Κουζέν ως τόν Μπεργκσόν, άπό τήν περιφρόνησή της γιά τήν Ιστο-ρία τοϋ λαοϋ, άπό τούς θαθιούς καί στενοκέφαλους δεσμούς της μέ τή θρησκεία, άπό τή μανία της ένάντια στό μόνο πνεύμα πού είχε δημιουργήσει καί πού άξιζε τό ένδιαφέρον, τόν Α. Κόμτ- κι άπό τήν άπίστευτη άμορφωσιά καί άγνοιά της. Έδώ καί 30 χρόνια τά πρά-γματα πήραν μιά τελείως διαφορετική στροφή. Όμως τό βάρος ένός μακρού αιώνα έπίσημης φιλοσοφικής άποβλάκωσης, βάρυνε, μέ τή

21

Page 23: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σειρά του πάρα πολύ στή συμπίεση τής θεωρίας μέσα στό ίδιο τό εργατικό κίνημα.

Τό γαλλικό κόμμα γεννήθηκε μέσα σ' αύτές τις συνθήκες τού θεωρητικού κενού, καί άναπτύχθηκε σέ πείσμα αύτού τού κενού, γε-μίζοντάς τό μέ δ,τι καλύτερο είχε, συντηρούμενο άπό τή μόνη αύ-θεντική έθνική μας παράδοση, γιά τήν όποια ό Μάρξ έτρεφε τό βα-θύτερο σεβασμό τήν πολιτική παράδοση. Παραμένει σημαδεμένο, παρά τή θέλησή του, άπό αύτή τήν πρωταρχία τού πολιτικού κι άπό κάποια παραγνώριση τού ρόλου τής θεωρίας - λιγότερο τής πολιτι-κής καί ο\κονομικής θεωρίας παρά τής φιλοσοφικής θεωρίας "Αν μπόρεσε νά συγκεντρώσει γύρω του διάσημους διανοούμενους, αύ-τοί ήσαν πριν άπ' όλα μεγάλοι συγγραφείς, μυθιστοριογράφοι, ποιη-τές καί καλλιτέχνες, μεγάλοι ειδικοί τών έπιστημών τής φύσης, κι έπίσης κάποιοι Ιστορικοί καί ψυχολόγοι ύψηλού έπιπέδου - καί προ-πάντων γιά πολιτικούς λόγους - άλλά πολύ σπάνια άνθρώπους πού θά ήσαν φιλοσοφικά άρκετά μορφωμένοι, ώστε νά πιστεύουν ότι ό μαρξισμός όφειλε νά είναι όχι μόνο μιά πολιτική θεωρία, μιά «μέθο-δος» άνάλυσης καί δράσης, άλλά έπίσης καί πάνω άπ' όλα ό θεωρη-τικός χώρος γιά μιά θεμελιακή έρευνα, άπαραίτητη στήν άνάπτυξη όχι μόνο της έπιστήμης τών κοινωνιών καί τών διάφορων «άνθρώπι-νων έπιστημών», άλλά έπίσης καί τών έπιστημών τής φύσης καί τής φιλοσοφίας Τό γαλλικό κόμμα έμελλε νά γεννηθεί καί νά άναπτυχθεΐ μέσα σ' αύτές τις συνθήκες· χωρίς τήν πείρα καί τή βοήθεια μιας έθνικής θεωρητικής παράδοσης καί, πράγμα πού είναι άναπόφευκτα έπακόλουθο τής παράδοσης αυτής, χωρίς μιά θεωρητική σχολή άπό τήν όποία μπορούσαν νά βγούν δάσκαλοι.

Αύτή είναι ή πραγματικότητα πού έπρεπε νά μάθουμε νά συλλαβί-ζουμε, καί νά τή συλλαβίζουμε τελείως μόνοι μας. Μόνοι, γιατί δέν είχαμε στή χώρα μας, στό χώρο τής μαρξιστικής φιλοσοφίας, άληθι-νούς καί μεγάλους δάσκαλους γιά νά όδηγήσουν τά βήματά μας Ό Πόλιτζερ θά ήταν ένας τέτοιος, άν δέν είχε θυσιάσει τό μεγάλο φι-λοσοφικό έργο πού κουβαλούσε μέσα του σέ έπείγοντα οικονομικά καθήκοντα, δέ μας άφησε παρά τά μεγαλοφυή σφάλματα τής Κριτι-κής τών Βάσεων τής Ψυχολογίας του. Πέθανε δολοφονημένος άπό τούς ναζί Δέν είχαμε δάσκαλους. Δέ μιλάω γιά καλές διαθέσεις ούτε γιά πολύ καλλιεργημένα πνεύματα, ειδήμονες, μορφωμένους καί άλ-λους. Μιλάω γιά δάσκαλους στό χώρο τής μαρξιστικής φιλοσοφίας, βγαλμένους άπό τήν Ιστορία μας, προσιτούς καί κοντινούς μας. Ό τελευταίος αύτός όρος δέν είναι περιττή λεπτομέρεια. Γιατί, μαζί μέ αύτό τό θεωρητικό κενό, κληρονομήσαμε άπό τό έθνικό μας παρελ-θόν τόν τερατώδη φιλοσοφικό καί πολιτιστικό έπαρχιωτισμό (τό σω-βινισμό μας) πού μας κάνει ν' άγνοούμε τις ξένες γλώσσες, καί νά θεωρούμε μηδαμινό αύτό πού κάλλιστα μπορεί νά ύπάρχει σάν σκέψη καί νά παράγεται, όταν κάποτε διαβούμε τή γραμμή τών βου-νών, τό ρεύμα ένός ποταμού ή τήν έκταση τής θάλασσας. Είναι άραγε τυχαίο γεγονός τό ότι ή μελέτη κι ό σχολιασμός τών έργων

22

Page 24: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τού Μάρξ γιά πολύ καιρό στή χώρα μας παρέμειναν έργο μερικών θαρραλέων κι έπίμονων γερμανολόγων; Ό τ ι τό μόνο όνομα πού μπορέσαμε νά έπιδείξουμε πέρα άπ' τά σύνορά μας είναι τό όνομα ένός άφανούς ήρωα ό όποιος, παραγνωρισμένος άπό τό γαλλικό πα-νεπιστήμιο, συνέχισε άκούραστα γιά χρόνια καί χρόνια άναλυτικές σπουδές πάνω στό άριστερό νεοχεγκελιανό κίνημα καί στό νεαρό Μάρξ' τού Αύγουστου Κορνύ;

ΑύτοΙ ol στοχασμοί μπορούσαν νά μας φωτίσουν γιά τήν ένδειά μας άλλά όχι νά τήν άναιρέσουν. Στόν Στάλιν όφείλαμε τό πρώτο σόκ, έστω καί μέσα στούς κόλπους τού κακού γιά τό όποϊο φέρει τήν πιό μεγάλη εύθύνη. Στόν θάνατό του όφείλουμε τό δεύτερο σόκ - στό θάνατό του καί στό 20ό Συνέδριο. Στό μεταξύ διάστημα όμως, καί ή ζωή είχε έπιτελέσει τό έργο της άνάμεσά μας.

Ούτε μιά πολιτική όργάνωση, ούτε μιά άληθινή θεωρητική κουλ-τούρα δημιουργούνται άπό τή μιά μέρα στήν άλλη ή μέ ένα άπλό διάταγμα. Πόσοι άνάμεσα στούς νέους φιλοσόφους πού άνδρώθηκαν στόν πόλεμο ή τό μεταπόλεμο, φθάρηκαν σέ έξαντλητικά πολιτικά έργα, χωρίς νά περικόψουν άπό αϋτά τό χρόνο της έπιστημονικής έργασίας1 Είναι έπίσης ένα χαρακτηριστικό σημάδι της κοινωνικής μας Ιστορίας τό ότι όσοι διανοούμενοι, μέ μικροαστική καταγωγή έρ-χονταν τότε στό κόμμα, αίσθάνονταν υποχρεωμένοι νά ξοφλήσουν μέ καθαρή δράση, άν όχι μέ πολιτικό άκτιθισμό, τό φανταστικό χρέος πού νόμιζαν ότι έχουν συνάψει μέ τό νά μήν είναι γεννημένοι προλετάριοι. Ό Σάρτρ, μέ τόν τρόπο του, μπορεί νά μας χρησιμεύσει σάν τίμια μαρτυρία γι' αυτό τό βάπτισμα της Ιστορίας: κι έμεϊς ήμα-σταν άπό τή ράτσα του° κι είναι άναμφίθολα ένα όφελος τών καιρών τό ότι ol πιό νέοι σύντροφοί μας φαίνονται άπαλλαγμένοι άπό αυτό τό χρέος, πού πληρώνουν Ίσως διαφορετικά1 Από φιλοσοφική άποψη ή γενιά μας θυσιάστηκε, κι άφέθηκε νά θυσιαστεί μόνο στούς πολιτι-κούς καί Ιδεολογικούς άγώνες· καί έννοώ πώς θυσιάστηκε όσο άφορα τά διανοητικά καί έπιστημονικά της έργα. Μερικοί έπιστήμο-νες, καμιά φορά άκόμη καί Ιστορικοί καί λίγοι φιλόλογοι, μπόρεσαν νά διαφύγουν τόν κίνδυνο χωρίς ζημιές ή περιορίζοντας τις άπώ-λειες Δέν ύπηρχε διέξοδος γιά ένα φιλόσοφο. Σάν μιλούσε ή έγραφε φιλοσοφία πρός τιμήν τού κόμματος, ήταν ταγμένος νά κά-νει σχόλια, καί πενιχρές παραλλαγές έσωτερικής κρίσης, πάνω στά περίφημα τσιτάτα. Δέν είχαμε άκροατές άνάμεσα στούς όμοιούς μας Ό άντίπαλος μας πέταγε κατάμουτρα ότι δέν ήμασταν πολιτι-κοί- ol πιό φωτισμένοι συνάδελφοι μας ότι έπρεπε ν' άρχίσουμε μέ τή μελέτη τών συγγραφέων μας πριν τούς κρίνουμε, μέ τό νά αιτιο-λογήσουμε άντικειμενικά τΙς άρχές μας πριν τΙς διακηρύξουμε καί τΙς έφαρμόσουμε Ορισμένοι μαρξιστές φιλόσοφοι, γιά νά άναγκά-σουν τούς καλύτερους άπό τούς συνομιλητές τους νά τούς άκού-σουν κάπως προσεχτικά, έφτασαν στό σημβϊο, καί μάλιστα μέ μιά κί-νηση φυσική όπου δέν έμπαινε καμιά λελογισμένη τακτική, νά μεταμφιεστούν - νά μεταμφιέσουν τόν Μάρξ σέ Χούσερλ, τόν Μάρξ

23

Page 25: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σέ Χέγκελ, τόν Μάρξ σέ νεαρό ηθικό ή άνθρωπιστή Μάρξ, - μέ κίν-δυνο νά πιστέψουν σύντομα τή μάσκα σάν πρόσωπο Δέν ύπερβάλ-λω, λέω τά γεγονότα. Ακόμα καί σήμερα ζούμε τίς συνέπειές τους. Ήμασταν πεισμένοι, πολιτικά καί φιλοσοφικά, ότι είχαμε προσορμή-σει στή μόνη στέρεη γή στόν κόσμο, άλλά δέν ξέραμε νά καταδεί-ξουμε φιλοσοφικά τήν ύπαρξη καί τή σταθερότητά του- πράγματι, γιά κανέναν δέν είχαμε σταθερό έδαφος κάτω άπ' τά βήματά μας. τίποτ' άλλο έκτός άπό δοξασίες. Δέ μιλάω γιά τήν άκτινοθολία τού μαρξι-σμού, πού εύτυχώς μπορεί νά γεννηθεί άπό άλλες σφαίρες έκτός άπό τό φιλοσοφικό πλανήτη· μιλάω γιά τήν παράδοξα έφήμερη ύπαρξη τής μαρξιστικής φιλοσοφίας σάν τέτοιας. Εμείς πού θεω-ρούσαμε ότι κατείχαμε τίς άρχές κάθε δυνατής φιλοσοφίας, καί τή μή δυνατότητα κάθε φιλοσοφικής ιδεολογίας, δέν κατορθώναμε νά άντέξουμε τόν άντικειμενικό καί δημόσιο έλεγχο τής άποδεικτικότη-τας τών δοξασιών μας.

Όταν άποδείχτηκε ή θεωρητική ματαιότητα τού δογματικού λό-γου, δέν έμενε στή διάθεσή μας παρά ένα μόνο μέσο γιά νά πα-ραδεχτούμε τήν άδυναμία όπου είχαμε περιέλθει, νά σκεφτούμε άληθινά τή φιλοσοφία μας: νά σκεφτούμε σάν άδύνστη αύτή τήν Ίδια τή φιλοσοφία Τότε γνωρίσαμε τό μεγάλο καί λεπτό πειρασμό τού «τέλους της φιλοσοφίας» μέ τόν όποιο μάς έτρεφαν κάποια αινιγμα-τικά, σαφή κείμενα τής νεότητας (1840-1845) καί τής έπιστημολογι-κής τομής (1845) τού Μάρξ. Οι πιό άγωνιστικοί καί oi πιό γενναίοι παραδίδονταν στό «τέλος τής φιλοσοφίας» διαμέσου τής «πραγμά-τωσής» της καί γιόρταζαν τό θάνατο τής φιλοσοφίας μέσα στή δρά-ση, μέσα στήν πολιτική της πραγμάτωση καί τήν προλεταριακή τους εκπλήρωση, θέτοντας άνεπιφύλακτα στή διάθεσή τους τήν περίφημη θέση γιά τόν Φόυερμπαχ, όπου μιά γλώσσα θεωρητικά άμφίλογη άντιτάσσει τό μετασχηματισμό τού κόσμου στήν έξήγησή του. Από τό σημείο αύτό ώς τόν πολιτικό πραγματισμό ήταν καί είναι πάντα μόνο ένα βήμα Άλλοι , μέ πιό έπιστημονικό πνεύμα, διακήρυσσαν τό «τέλος τής φιλοσοφίας» μέ τό στύλ όρισμένων θετικιστικών διατυ-πώσεων τής Γερμανικής Ιδεολογίας, όπου δέν είναι πιά τό έπανα-στατικό προλεταριάτο κι ή έπαναστατική δράση πού άναλαμβάνουν τήν πραγμάτωση, άρα τό θάνατο τής φιλοσοφίας, άλλά άποκλειστικά ή επιστήμη· 6 Μάρξ δέ μάς καλεί νά σταματήσουμε νά φιλοσοφούμε, δηλαδή ν' άναπτύσσουμε ιδεολογικά όνειροπολήματα, γιά νά περά-σουμε στή μελέτη αύτής τής Ίδιας τής πραγματικότητας; Άπό πολι-τική άποψη, ή πρώτη άπό τίς δύο αυτές άναγνώσεις ήταν ή άνά-γνωση τού μεγαλύτερου μέρους τών άγωνιστών φιλοσόφων μας πού, δοσμένοι όλόκληροι στήν πολιτική, δημιουργούσαν άπό τή φιλοσοφία τή θρησκεία τής δράσης τους· ή δεύτερη, άντίθετα, ήταν ή άνάγνωση τών κριτικών πού έλπίζανε ότι 6 πλήρης έπιστημονικός λόγος θά κά-λυπτε τίς κενές διακηρύξεις τής δογματικής φιλοσοφίας. Άλλά καί οί μέν καί οι δέ, άν ειρήνευαν μέ τήν πολιτική ή άσφαλίζονταν άπέ-ναντί της, τό πλήρωναν άναγκαστικά μέ μιά ένοχη συνείδηση άπέ-

24

Page 26: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ναντι στή φιλοσοφία: ό πρακτικο-θρησκευτικός θετικιστικός θάνατος τής φιλοσοφίας, δέν είναι στ' άλήθεια φιλοσοφικός θάνατος τής φι-λοσοφίας.

Σοφιστήκαμε, τότε, νά δώσουμε ένα θάνατο στή φιλοσοφία πού νά είναι άντάξιός της: ένα φιλοσοφικό θάνατο Καί σ' αύτό τό σημείο άκόμη, στηριζόμαστε σέ άλλα κείμενα τού Μάρξ, καί σέ μιά τρίτη άνάγνωση τών πρώτων. Βαδίζαμε, άφήνοντας νά έννοηθε! ότι Ô θά-νατος τής φιλοσοφίας - όπως τό διατυπώνει καθαρά καί Ô ύπότιτλος τού Κεφαλαίου γιά τήν Πολιτική Οικονομία - δέ μπορεί νά είναι παρά κριτικός: ότι πρέπει νά προχωρήσουμε σ' αύτά τά ίδια τά πράγματα, νά ξεμπερδεύουμε μέ τή φιλοσοφική ιδεολογία, καί νά άρχίσουμε νά πραγματοποιούμε τή μελέτη τού πραγματικού - άλλά, κι είναι αύτό πού μας φαινόταν ότι μας προφυλάσσει άπ' τό θετικισμό, στρεφόμε-νοι ένάντια στήν ιδεολογία, τή βλέπαμε διαρκώς ν' άπειλεϊ «τήν ικα-νότητα άντίληψης τών θετικών πραγμάτων», νά πολιορκεί τίς έπιστή-μες, νά μπερδεύει τά πραγματικά χαρακτηριστικά Εμπιστευόμαστε σ' αύτή τήν περίπτωση στή φιλοσοφία τό συνεχή κριτικό περιορισμό τών άπειλών τής Ιδεολογικής αύταπάτης καί - γιά νά τής έμπιστευ-τοϋμε αύτό τό έργο - κάναμε τή φιλοσοφία τήν άπεριόριστη συνεί-δηση τής έπιστήμης, άναγμένη συνολικά στό γράμμα καί τό σώμα τής έπιστήμης, άλλά στραμμένη άπλώς, σάν άγρυπνη συνείδησή της, σάν συνείδησή της γιά τόν έξωτερικό χώρο, πρός αύτό τόν άρνητικό έξωτερικό χώρο, γιά νά τόν έξουδεΐερώσει. Αύτό σήμαινε ότι ξεμ-περδεύαμε μέ τή φιλοσοφία, άφού όλο της τό σώμα καί τό άντικεί-μενο άναμιγνύονταν μέ αύτά τής έπιστήμης· κι όμως έπιβίωνε σάν μιά πρόσκαιρη κριτική συνείδησή της, γιά όσο χρόνο χρειαζόταν γιά νά προβάλουμε τή θετική ούσία τής έπιστήμης στήν άπειλητική ιδεολογία, καί νά καταστρέψουμε τά ιδεολογικά φαντάσματα τού έχθρού, πριν τήν ξαναβάλουμε στή θέση της, άνάμεσα στούς συμμά-χους της. Τέλος αύτός ό κριτικός θάνατος τής φιλοσοφίας, ταυτό-σημος μέ τήν πρόσκαιρη φιλοσοφική της ύπαρξη, μας έδινε τά άπο-δεικτικά καί τίς χαρές ένός άληθινού φιλοσοφικού θανάτου, συντε-λεσμένου μέσα στήν άμφίλογη πράξη τής κριτικής. Ή φιλοσοφία στήν περίπτωση αύτή δέν είχε συνολικά άλλο προορισμό παρά νά εκπληρώσει τόν κριτικό της θάνατο μέσα στήν άναγνώριση τού πρα-γματικού, στήν έπιστροφή στό Ιδιο τό πραγματικό, τό πραγματικό τής Ιστορίας, μητέρας τών άνθρώπων, τών πράξεων καί τών σκέψεών τους. Τό νά φιλοσοφούμε, σήμαινε νά ξαναρχίσουμε γιά δικό μας λογαριασμό τήν κριτική όδύσσεια τού νεαρού Μάρξ, νά διαπερά-σουμε τό στρώμα τής αύταπάτης πού μας κρύβει τό πραγματικό, καί ν' άγγίξουμε στή μόνη γενέθλια γή. τή γή τής Ιστορίας, γιά νά βρούμε έπιτέλους μέσα της τήν άνάπαυλα τής πραγματικότητας καί τής έπιστήμης πού έχουν συμφωνήσει μεταξύ τους κάτω άπ' τήν άδιάλειπτη έπιτήρηση τής κριτικής. Σ' αύτή τήν άνάγνωση δέν τίθε-ται ζήτημα Ιστορίας τής φιλοσοφίας: καί πώς άλήθεια θά μπορούσε νά υπάρχει μιά Ιστορία γιά τά φαντάσματα πού έχουν διαλυθεί, μιά

25

Page 27: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ιστορία γιά τά σκοτάδια πού έχουν διαπεραστεί; Μόνο ή Ιστορία τού πραγματικού ύπάρχει πού μπορεί, στά κρυφά, νά κάνει νά ξυπνήσουν στόν ύπναρά όνειρώδικες άσυνάφειες, χωρίς ποτέ τά δνειρά του -ριζωμένα μόνο στή συνέχεια αύτού τού βάθους - νά μπορούν νά συγκροτήσουν de jure τήν περιοχή μιας ιστορίας. Στή Γερμανική Ιδεολογία ό ίδιος ό Μάρξ μας είχε πεί: «Ή φιλοσοφία δέν έχει ιστο-ρία». Όταν θά διαβάσετε τό κείμενο *γιά τό νεαρό Μάρξ* θά κρίνετε κατά πόσο ώς ένα μέρος, δέν έξακολουθεϊ νά είναι δέσμιο αύτής τής μυθικής έλπίδας γιά μιά φιλοσοφία ή όποία φτάνει στό φιλοσο-φικό της τέλος μέσά στό συνεχιζόμενο θάνατο τής κριτικής συνεί-δησης.

"Αν φέρνω στή μνήμη αύτές τίς άναζητήσεις κι αύτές τΙς έπιλογές, είναι γιατί, μέ τόν τρόπο τους, φέρουν τά ίχνη τής ιστορίας μας. Κι άκόμη γιατί τό τέλος τού σταλινικού δογματισμού δέν τά διέλυσε σάν άπλά περιστασιακά άντανακλαστικά, άλλά έξακολουθοϋν νά είναι προθλήματά μας. Αύτοί πού άποδίδουν στόν Στάλιν, πέρα άπό τά έγ-κλήματα καί τά λάθη του, τό σύνολο τών άπογοητεύσεων, τών σφαλ-μάτων μας καί τής σύγχισής μας, γιά όποιονδήποτε χώρο κι äv πρό-κειται, κινδυνεύουν νά διαπιστώσουν πολύ σαστισμένοι, πώς τό τέ-λος τού φιλοσοφικού δογματισμού δέ μας έδωσε τή μαρξιστική φι-λοσοφία στήν όλότητά της. Κι έτσι δμως ποτέ δέ μπορούμε νά άπε-λευθερώσουμε κι άπό τό δογματισμό άκόμη, τίποτ' άλλο έκτός άπ' αϋτό πού υπάρχει. Τό τέλος τού δογματισμού δημιούργησε μιά πρα-γματική έλευθερία έρευνας, καί κάποιοι βιάστηκαν νά δηλώσουν σάν φιλοσοφία τό ιδεολογικό σχόλιο τού αισθήματος άπελευθέρωσής τους καί τής λαχτάρας τους γιά τήν έλευθερία 01 πυρετοί πέφτουν τό ίδιο σίγουρα δπως κι ol πέτρες. Αύτό πού μας έδωσε τό τέλος τοϋ δογματισμού, είναι τό δικαίωμα νά κάνουμε τόν άκριβή άπολογι-σμό αύτού πού διαθέτουμε, νά πούμε μέ τό δνομά τους καί τόν πλούτο μας καί τήν ένδειά μας, νά σκεφτούμε καί νά θέσουμε μεγα-λόφωνα τά προθλήματά μας, καί νά άρχίσουμε νά κάνουμε μέ αύ-στηρότητα μιά γνήσια έρευνα Τό τέλος του έπέτρεψε νά βγούμε ένμέρει άπό τό θεωρητικό έπαρχιωτισμό μας, νά άναγνωρίσουμε καί νά γνωρίσουμε αύτούς πού ύπήρξαν καί ύπάρχουν έξω άπό τή χώρα μας καί βλέποντας αύτό τό άπέξω νά άρχίσουμε νά βλέπουμε άπό τά έξω τούς ίδιους τούς έαυτούς μας, νά γνωρίσουμε τό χώρο πού κα-τέχουμε μέσα στή γνώση καί τήν άγνοια τού μαρξισμού, καί έτσι νά άρχίσουμε νά γνωριζόμαστε καί οι ίδιοι. Τό τέλος τού δογματισμού μας έβαλε άντιμέτωπους μέ τήν άκόλουθη πραγματικότητα- δτι ή μαρξιστική φιλοσοφία, θεμελιωμένη άπό τόν Μάρξ μέσα στήν ίδια τήν πράξη τής θεμελίωσης τής θεωρίας του γιά τήν Ιστορία, μένει κατά μεγάλο μέρος άκόμη νά συγκροτηθεί, άφού - δπως έλεγε ό Λένιν - μόνο ol άκρογωνιαΐοι λίθοι της έχουν τεθεί - δτι ol θεωρητι-κές δυσκολίες μέσα στίς όποιες παλεύαμε κάτω άπ' τό σκοτάδι τού δογματισμού, δέν ήσαν πέρα γιά πέρα τεχνητές δυσκολίες, άλλά άπέρρεαν έπίσης κατά μεγάλο μέρος άπό τήν κατάσταση μή-

26

Page 28: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

έπεξεργασίας τής μαρξιστικής φιλοσοφίας- ή καλύτερα, 0τι μέσα στις στερεοτυπημένες καί καρικατουρίστικες μορφές πού είχαμε ύποστεϊ ή συντηρήσει, καί μέχρι καί τή θεωρητική τερατολογία τών δύο έπι-στημών, ήταν παρόν ένα πρόβλημα μή ρυθμισμένο, παρόν σέ μιά παρουσία τυφλή καί γκροτέσκα- μού άρκούν γι' αύτό ol μαρτυρίες τού θεωρητικού άριστερισμοϋ (ό νεαρός Λούκατς κι ό Κόρς) πού μό-λις δημοσιεύτηκαν τέλος, δτι σήμερα τό μερίδιο πού μας έτυχε, καί τό καθήκον μας είναι, τελείως άπλά, νά θέσουμε καί νά άντιμετωπί-σουμε αυτά τά προβλήματα μέ ξεκάθαρο τρόπο έάν θέλουμε νά δώ-σουμε στή μαρξιστική φιλοσοφία λίγη θεωρητική ύπόσταση καί συν-οχή.

I I

Επιτρέψτε μου νά δείξω σέ ποιά κατεύθυνση όδηγούν ol σημειώσεις πού θά διαβάσετε.

Τό κείμενο αύτό γιά τό νεαρό Μάρξ, üv καί έξακολουθεϊ νά είναι δέσμιο τού μύθου μιας πρόσκαιρης κριτικής φιλοσοφίας, περιείχε έν τούτοις τό ουσιαστικό ζήτημα, πού είχαν έγείρει μέσα μας άκαταμά-χητα ol δοκιμασίες μας, ol άποτυχίες μας κι oi Ιδιες ol άδυναμίες μας. ΤΙ γίνεται μέ τή μαρξιστική φιλοσοφία; "Εχει θεωρητικά δικαίωμα ύπαρξης; Κι' äv υφίσταται de iure πώς νά όρίσουμε τόν ειδοποιό της χαρακτήρα; Αύτό τό ουσιαστικό ζήτημα βρισκόταν τοποθετημένο πρακτικά μέσα σ' ένα ζήτημα φαινομενικά ίστορικό, άλλά στήν πραγ-ματικότητα θεωρητικό: τό ζήτημα τής άνάγνωσης καί τής έρμηνείας τών έργων τής νεότητας τού Μάρξ. Δέν είναι τυχαίο γεγονός τό üv φάνηκε άπαραίτητο νά υποβάλουμε σέ μιά σοβαρή κριτική έξέταση αύτά τά όνομαστά κείμενα μέ τά όποια είχαμε καλύψει όλες τίς ση-μαίες κι δλες τίς συνηθισμένες πρακτικές- αυτά τά καθαρά φιλοσο-φικά κείμενα όπου είχαμε τήν έντύπωση, λίγο ή πολύ αύθόρμητα, δτι διαβάζαμε τήν "ίδια τή φιλοσοφία τού Μάρξ. Τό δτι θέταμε τό ζήτημα τής μαρξιστικής φιλοσοφίας καί τού ειδοποιού της χαρακτήρα, μι-λώντας γιά τά έργα τής νεότητας τού Μάρξ, σήμαινε κατ' άνάγκη δτι θέτουμε τό ζήτημα των σχέσεων τού Μάρξ μέ τίς φιλοσοφίες μέ τίς όποιες είχε συνδεθεί στενά ή πού τίς είχε ξεπεράσει, τις φιλοσοφίες τού Χέγκελ καί τού Φόυερμπαχ, άρα, σήμαινε ότι θέτουμε τό ζήτημα της διαφοράς του μ' αυτές.

Είναι ή μελέτη τών έργων τής νεότητας τού Μάρξ πού μέ όδήγησε άρχικά στήν άνάγνωση τού Φόυερμπαχ, καί στή δημοσίευση τών πιό ένδιαφερόντων θεωρητικών του κειμένων τής περιόδου 1839-45 (πρβλ. τό σκεπτικό μου γι' αύτό τό θέμα παρακάτω). Είναι ό Ιδιος λόγος πού έμελλε νά μέ όδηγήσει τελείως φυσικά στό ν' άρχίσω νά μελετάω, μέσα στίς λεπτομέρειες τών άντίστοιχων θεωρητικών τους

27

Page 29: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

εννοιών, τή φύση τών σχέσεων τής φιλοσοφίας τού Χέγκελ πρός τή φιλοσοφία τού Μάρξ. Τό ζήτημα τής είδοποιού διαφοράς τής μαρξι-στικής φιλοσοφίας, έπαιρνε έτσι τή μορφή τού νά μάθουμε κατά πό-σο, στή διανοητική άνάπτυξη τού Μάρξ, υπήρχε ή δχι μιά έ πίστη μο-λογική τομή πού σημαδεύει τήν έμφάνιση μιας καινούργιας άντίλη-ψης γιά τή φιλοσοφία, καθώς καί τό ζήτημα, τό σχετικό μέ τό παρα-πάνω, τού συγκεκριμένου τόπου αύτής τής τομής. Είναι μέσα στό πεδίο αύτού τού ζητήματος πού ή μελέτη τών έργων τής νεότητας τού Μάρξ πήρε μιά άποφασιστική θεωρητική (υπάρχει τομή;) καί ιστορική (ποιός είναι ό τόπος τής τομής;) σημασία.

Ασφαλώς, γιά νά βεβαιώσουμε τήν ύπαρξη μιας τομής καί νά όρί-σουμε τόν τόπο της, δέν ϋπηρχε θέμα νά δεχτούμε διαφορετικά παρά σάν μιά δήλωση πρός άπόδειξη, άκύρωση ή έπιθεθαίωση, τή φράση μέ τήν όποια ό Μάρξ βεβαιώνει καί τοποθετεί αυτή τήν τομή («τό ξεκαθάρισμα τής παλιάς μας συνείδησης») στά 1845 στό έπί-πεδο τής Γερμανικής Ιδεολογίας. Γιά νά έλέγξουμε τήν έγκυρότητα αύτής τής δήλωσης, χρειαζόταν μιά θεωρία καί μιά μέθοδος, - χρεια-ζόταν νά έφαρμόσουμε στόν Ίδιο τόν Μάρξ τίς θεωρητικές μαρξιστι-κές έννοιες μέσα στίς όποιες είναι δυνατό νά συλλογιστεί κανείς τήν πραγματικότητα τών θεωρητικών σχηματισμών γενικά (φιλοσοφική ιδεολογία, έπιστήμη) Χωρίς τή θεωρία γιά μιά Ιστορία τών θεωρητι-κών σχηματισμών, δέ θά μπορούσαμε πράγματι νά συλλάβουμε καί νά καθορίσουμε τήν ειδοποιό διαφορά πού διακρίνει δυό διαφορετι-κούς θεωρητικούς σχηματισμούς. Θεώρησα ότι γι' αυτό τό σκοπό μπορώ νά δανειστώ άπό τόν Ζάκ Μαρτέν τήν έννοια προβληματική, γιά νά δηλωθεί ή ιδιαίτερη ένότητα ένός θεωρητικού σχηματισμού καί κατά συνέπεια ό τόπος προσδιορισμού αύτής τής είδοποιού δια-φοράς- καί άπό τόν Γκαστόν Μπασελάρ δανείστηκα τήν έννοια *έπι-στημολογική τομή· γιά νά στοχαστώ τή μεταλλαγή τής σύγχρονης θεωρητικής προβληματικής γιά τή θεμελίωση μιας έπιστήμης Τό ÖTI έπρεπε νά κατασκευάσω μιά έννοια καί νά δανειστώ μιάν άλλη, δέ συνεπαγόταν καθόλου πώς αυτές ol δυό έννοιες ήσαν αυθαίρετες ή έξωτερικές σέ σχέση μέ τόν Μάρξ' άντίθετα, μπορούμε νά δείξουμε δτι είναι παρούσες καί «έν έργω» μέσα στήν έπιστημονική σκέψη τού Μάρξ, άκόμη κι άν ή παρουσία τους παραμένει σέ πρακτική μορφή τόν περισσότερο καιρό1. Μέσα άπό αυτές τίς δύο έννοιες, έδωσα στόν έαυτό μου τό θεωρητικό μίνιμουμ πού είναι άπαραίτητο γιά νά έπιτραπεϊ μιά άρμόδια άνάλυση τής διαδικασίας τού θεωρητι-

1 Γιά τό διπλό θέμα τής προβληματικής καί τής έπιστημολογικής τομής (τομής πού σημαδεύει τή μετατροπή μιας προ-έπιστημονικής προβληματικής σέ έπιστημονική προβληματική) μπορούμε νά άναφερθοϋμε στίς σελίδες τού "Ενγκελς στήν εΙσαγωγή στό δεύτερο τόμο τού Κεφαλαίου πού έχουν έξαιρε-τικό θεωρητικό βάθος, θ ά παρουσιάσω γΓ αυτές ένα σύντομο σχόλιο στό 'Lire le Capital», τόμ II

28

Page 30: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κοϋ μετασχηματισμού τού νεαρού Μάρξ, καί γιά νά καταλήξω σέ όρισμένα άκριθή συμπεράσματα.

"Ας μού έπιτραπεϊ νά συνοψίσω έδώ, μέ μιά μορφή πάρα πολύ περιληπτική, όρισμένα άποτελέσματα άπό μιά μελέτη ή όποια άνα-πτύχθηκε στή διάρκεια πολλών χρόνων καί γιά τήν όποία τά κείμενα πού δημοσιεύω δέν είναι παρά έπιμέρους μαρτυρίες

1) Μιά άναμφισθήτητη 'έπιστημολογική τομή* παρεμβαίνει πραγ-ματικά στό έργο τού Μάρξ, στό σημείο όπου τήν τοποθετεί ό Ιδιος ό Μάρξ· στό άδημοσίευτο, γιά 0σο ζούσε, έργο πού άποτελεϊ τήν κρι-τική της παλιάς του φιλοσοφικής (Ιδεολογικής) συνείδησης, τή Γερ-μανική Ιδεολογία. 01 Θέσε ις γιά τόν Φόυζρμπαχ, πού δέν ε ίνα ι παρά όρισμένες φράσεις, σημαδεύουν τό άκραίο προηγούμενο χεί-λος αύτής της τομής, τό σημείο önou - μέσα στήν παλιά συνείδηση καί τήν παλιά γλώσσα, άρα μέ διατυπώσεις καί έννοιες άναγκαστικά άνιοορροπημένες και άμφίλογες - διεισδύει ήδη ή καινούργια θεω-ρητική συνείδηση.

2) Αύτή ή «έπιστημολογική τομή» άφορα άπό κοινού δυό ευδιάκρι-τες θεωρητικές έπιστήμες. Θεμελιώνοντας τή θεωρία της Ιστορίας (ιστορικός ύλισμός) ό Μάρξ, μέ μιά μόνο κίνηση ξέκοψε άπό τήν προηγούμενη φιλοσοφική ιδεολογική συνείδησή του καί θεμελίωσε μιά καινούργια φιλοσοφία (διαλεκτικός ύλισμός). Ξαναπαίρνω συνει-δητά τήν όρολογία πού καθιερώθηκε άπ' τήν τρέχουσα πρακτική (ιστορικός ύλισμός, διαλεκτικός ύλισμός), γιά νά δηλώσει αύτή τή δι-πλή θεμελίωση μέ μιά μόνη τομή. Καί έπισημαίνω δυό σημαντικά προβλήματα πού έγγράφονται σ' αύτή τήν έξαιρετική κατάσταση. Τό ότι γεννήθηκε μιά καινούργια φιλοσοφία άπό τήν Ιδια τή θεμελίωση μιάς έπιστήμης, καί τό ότι αύτή ή έπιστήμη είναι ή θεωρία της ιστο-ρίας, όφειλε νά συνεπάγεται καί νά έμπεριέχει ipso facto μιά θεωρη-τική έπανάσταση στή φιλοσοφία; Η Ιδια περίσταση έπίσης έπέφερε μιά πρακτική συνέπεια όχι άμελητέα: ή καινούργια φιλοσοφία συν-εχόταν καί έμπεριεχόταν τόσο καλά μέ τήν καί μέσα στήν καινούργια έπιστήμη, πού μπορούσε νά δοκιμάσει νά άναμιχθεϊ μαζί της. Ή Γερ-μανική Ιδεολογία έπικυρώνει πραγματικά αύτή τήν άνάμιξη, κάνον-τας τή φιλοσοφία, τίποτ' άλλο - όπως τό σημειώσαμε - παρά εύ-θραυστο Ισκιο πού φέρεται άπό τήν έπιστήμη, άν όχι τήν κενή γενι-κότητα τού θετικισμού Αύτή ή πρακτική συνέπεια είναι ένα άπ' τά κλειδιά τής μοναδικής Ιστορίας της μαρξιστικής φιλοσοφίας, άπό τίς άπαρχές της ώς τίς μέρες μας.

Θά έξετάσω σέ λίγο αύτά τά δυό προβλήματα. 3) "Ετσι, αύτή ή «έπιστημολογική τομή» χωρίζει τή σκέψη τού

Μάρξ σέ δυό μεγάλες ούσιαστικές περιόδους· τήν περίοδο πού είναι ακόμη «ιδεολογική», προγενέστερη τής τομής τού 1845 καί τήν «έπιστημονική» περίοδο, μεταγενέστερη της τομής τού 1845. Η δεύ-τερη αύτή περίοδος μπορεί νά χωριστεί σέ δυό φάσεις· τή φάση τής θεωρητικής ώρίμανσης καί τή φάση τής θεωρητικής ώριμότητας τού Μάρξ. Γιά νά διευκολύνουμε τή φιλοσοφική καί ιστορική δουλιά

29

Page 31: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πού μας περιμένει, θά ήθελα νά προτείνω μιά προσωρινή όρολογία, ή όποία καταχωρεί αύτή τήν περιοδοποίηση.

α) Προτείνω νά όνομάσουμε τά έργα τής πρώτης περιόδου - άρα όλα τά κείμενα τού Μάρξ άπ' τή διδακτορική του διατριβή μέχρι τά Χειρόγραφα τού 1844 καί τήν Αγία ΟΙκογένεια - μ έ τήν ήδη καθιε-ρωμένη διατύπωση: Έργα τής νεότητας του Μάρξ

β) Προτείνω νά όνομάσουμε τά κείμενα τής τομής τού 1846, δη-λαδή τ ί ς Θέσεις γιά τόν Φόυερμπαχ, κα ί τή Γερμανική Ιδεολογία -όπου γιά πρώτη φορά έμφανίζεται ή καινούργια προβληματική τού Μάρξ άλλά, τό συχνότερο, μέ μιά μορφή πού είναι άκόμα ένμέρει άρνητική καί πάρα πολύ πολεμική καί κριτική - μέ τήν καινούργια διατύπωση: Έργα τής τομής

γ) Προτείνω νά όνομάσουμε τά έργα τής περιόδου 1845-1857 μέ τήν καινούργια διατύπωση. Έργα τής ωρίμανσης. Εάν πράγματι μπορούμε νά όρίσουμε, γιά τήν τομή πού χωρίζει τόν ιδεολογικό (πρό τού 1845) άπό τόν έπιστημονικό Μάρξ (μετά τό 1845) τήν καίρια χρονολογ ία τών έργων τ ο ύ '45 (Θέσε ις γιά τόν Φόυερμπαχ, Γερμα-νική Ιδεολογία), πρέπει νά λάβουμε ύπόψη μας ότι ή μεταβολή του δέ μπόρεσε νά παραγάγει διαμιάς, μέ μιά μορφή όλο κληρωμένη καί θετική, τήν καινούργια θεωρητική προβληματική πού έγκαινιάζει, τόσο στή θεωρία τής ίστορίας όσο καί στή θεωρία της φιλοσοφίας. Ή Γερμανική Ιδεολογία πράγματι είναι ό σχολιασμός, ό άρνητικός καί κριτικός, τό πιό συχνά τών διάφορων μορφών τής Ιδεολογικής προβληματικής πού είχε άπορρίψει ό Μάρξ Χρειάστηκε μιά μακρό-χρονη έργασία θετικού στοχασμού κι έπεξεργασίας· μιά μακρά περί-οδος πού χρησιμοποίησε ό Μάρξ γιά νά παραγάγει, νά διαμορφώσει καί νά καθορίσει μιά εννοιολογική όρολογία καί μιά έννοιολογική συ-στηματική, πού θά ήσαν πρόσφορες στό έπαναστατικό θεωρητικό του σχέδιο. Καί σταδιακά ή καινούργια προβληματική περιβλήθηκε τήν τελική της μορφή Αύτός είναι ό λόγος πού προτείνω νά όνομά-σουμε, τά έργα μετά τό 1845 καί πρίν άπό τά πρώτα δοκίμια συγ-γραφής τού Κεφαλαίου (πρός τό 1855-57) - δηλαδή τό Μανιφέστο, τήν Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας, τ ό Μισθός, Τιμή, Κέρδος, κ λ π . - σ ά ν τά Έργα τής θεωρητικής ωρίμανσης τ ο ύ Μάρξ.

δ) Προτείνω τότε νά όνομάσουμε τά έργα μετά τό 1857. Έργα τής ώριμότητας.

Μέ αύτό τόν τρόπο θά είχαμε τήν άκόλουθη κατάταξη 1840-1844: Έργα νεότητας 1845. "Εργα τής τομής 1845-1857: "Εργα ώρίμανσης 1857-1883: "Εργα τής ώριμότητας

4) Ή περίοδος τών "Εργων νεότητας τού Μάρξ (1840-1845), δη-λαδή τών ιδεολογικών του έργων, μπορεί νά ύποδιαιρεθεϊ σέ δυό φάσεις.

α) τήν όρθολογιστική-φιλελεύθερη φάση τών άρθρων τής 'Εφημε-ρίδας του Ρήνου (μέχρι τό 1842), καί

30

Page 32: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

θ) τήν όρθολογιστική-κομουναλιστική φάση τών χρόνων 1842-1845. Όπως έπισημαίνω μέ σύντομο τρόπο στό κείμενο «Μαρξισμός καί

Ανθρωπισμός», τά έργα της πρώτης φάσης προϋποθέτουν μιά προ-βληματική καντιανού-φιχτεανού τύπου Τά κείμενα τής δεύτερης φάσης αντίθετα, στηρίζονται στήν άνθρωπολογική προβληματική τού Φόυερμπαχ Ή χεγκελιανή προβληματική έμπνέει ένα κείμενο τε-λείως μοναδικό, τό όποΊο προσπαθεί άκαμπτα νά έπιχειρήσει τό «άναποδογύρισμα», μέ τήν αυστηρή έννοια, τού χεγκελιανού ιδεαλι-σμού μέσα στόν ψευτο-ϋλισμό τού Φόυερμπαχ· είναι τά Χειρόγραφα τοϋ '44 Παράδοξα λοιπόν (έκτός άπό τή σχολική άκόμα θητεία γιά τή Διατριβή), ό νεαρός Μάρξ δέν ύπήρξε ποτέ χεγκελιανός, άλλά άρχικά καντιανός-φιχτεανός καί κατόπι φουερμπαχιανός, έκτός άπ' τό σχεδόν ύστατο κείμενο της ϊδεολογικής-φιλοσοφικής περιόδου του Ή θέση άρα, πού είναι κοινά διαδομένη, γιά τό χεγκελιανισμό τού Μάρξ είναι μύθος Σέ άντάλλαγμα, στις παραμονές τής ρήξης μέ τή «φιλοσοφική παλιά συνείδησή» του, καθετί γίνεται λές κι ό Μάρξ - προσφεύγοντας γιά τή μοναδική φορά της νεότητάς του στόν Χέγ-κελ - είχε παραγάγει μιά θαυμαστή θεωρητική «έκτόνωση» άπαραί-τητη γιά τό ξεκαθάρισμα τής «παραληρηματικής» του συνείδησης Μέχρι έκείνη τή στιγμή δέν έπαψε νά κρατάει τίς άποστάσεις του σέ σχέση μέ τόν Χέγκελ· κι άν θέλαμε νά συλλογιστούμε τήν πορεία πού τόν έκανε νά περάσει άπό τΙς πανεπιστημιακές χεγκελιανές σπουδές του σέ μιά καντιανή-φιχτεανή προβληματική, καί μετά σέ μιά φούερμπαχιανή προβληματική, θά έπρεπε νά πούμε δτι χωρίς διόλου νά τόν προσεγγίζει, ό Μάρξ οϋδέποτε έπαψε νά άπομακρύνε-ται άπ' τόν Χέγκελ Μέ τόν Φίχτε καί τόν Κάντ, διείσδυε, όπισθοχω-ρώντας, τό 18ο αιώνα· καί μέ τόν Φόυερμπαχ, όπισθοδρομούσε στήν καρδιά τού θεωρητικού παρελθόντος αύτού τού αιώνα, έάν είναι άλήθεια πώς ô Φόυερμπαχ μέ τόν τρόπο του μπορεί νά έκπροσωπεΊ τόν «ιδεώδη» φιλόσοφο τού 18ου αιώνα, τή σύνθεση τού αίσθησιαρ-χικού ύλισμού καί τού έθνικο-ίστορικού ιδεαλισμού, τήν πραγματική ένωση τού Ντιντερό καί τού Ρουσώ. Δέ γίνεται νά μήν άναρωτη-θούμε κατά πόσο ό Μάρξ - μέσα στήν ξαφνική καί όλική ϋστατη έπι-στροφή στόν Χέγκελ μέ τά Χειρόγραφα τοϋ '44, μέσα σ' αύτή τή με-γαλοφυή σύνθεση τού Χέγκελ καί τού Φόυερμπαχ - δέν έθεσε άντι-μέτωπα, σάν μέσα σέ μιά έκρηκτική έμπειρία, τά σώματα τών δύο άκρων τού θεωρητικού πεδίου πού μέχρι έκείνη τή στιγμή τόν κατα-δίωκε, κι άν δέν είναι μέσα σ' αύτή τήν έκπληκτικής δύναμης καί συνείδησης έμπειρία, μέσα στήν πιό ριζική δοκιμασία τού «άναποδο-γυρίσματος» τού Χέγκελ πού έπιχειρήθηκε ποτέ, μέσα σ' αύτό τό κείμενο τό όποιο ποτέ δέ δημοσίεψε, πού ό Μάρξ βίωσε πρακτικά καί όλοκλήρωσε τό μετασχηματισμό του. Εάν θέλουμε νά καταλή-ξουμε σέ κάποια "ιδέα γιά τή λογική αύτης της θαυμαστής μεταβο-λής, θά έπρεπε νά τήν άναζητήσουμε μέσα στήν έξαιρετική θεωρη-τική ένταση τών Χειρογράφων τοϋ '44, ξέροντας προκαταβολικά δτι τό κείμενο της τελευταίας σχεδόν νύχτας, είναι, παραδόξως, τό πιό

31

Page 33: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άπομακρυσμένο κείμένο, μιλώντας θεωρητικά, άπό τήν ήμέρα που φαινόταν στόν όρίζοντα

5) Τά "Εργα τής τομής θέτουν λεπτά προβλήματα έρμηνείας, σέ σχέση μάλιστα μέ τό χώρο πού κατέχουν μέσα στή θεωρητική δια-μόρφωση τής σκέψης τού Μάρξ. Oi σύντομες λάμψεις τών Θέσεων γιά τόν Φόυερμπαχ λούζουν μέ φως δλους τούς φιλοσόφους πού τίς πλησιάζουν, άλλά καθένας ξέρει πώς μιά λάμψη θαμπώνει περισσό-τερο άπ' δσο φωτίζει, καί πώς τίποτα δέν είναι πιό δύσκολο νά το-ποθετηθεί στό διάστημα τής νύχτας άπ' δσο μιά φωτεινή λάμψη πού τή διαλύει Θά χρειαστεί πραγματικά κάποτε νά κάνουμε όρατό τόν αινιγματικό χαρακτήρα αύτών τών έντεκα Θέσεων, ψεύτικα διαφα-νών "Οσο άφορα τή Γερμανική Ιδεολογία, αύτή μάς προσφέρει πραγματικά μιά σκέψη σέ κατάσταση ρήξης μέ τό παρελθόν της, πού ύποβάλλει όλες τίς παλιές θεωρητικές της προϋποθέσεις σ' ένα άνε-λέητο παιχνίδι κριτικής καταστροφής: στίς πρώτες γραμμές ό Χέγκελ καί ό Φόυερμπαχ, δλες oi μορφές μιάς φιλοσοφίας τής συνείδησης καί μιάς άνθρωπολογικής φιλοσοφίας. Εντούτοις, αύτή ή καινούργια σκέψη, τόσο σταθερή καί συγκεκριμένη δσο άφορα τή δίκη τού ιδεολογικού σφάλματος, δέν όρίζεται ή Ιδια χωρίς δυσκολίες καί χω-ρίς άμφιλογίες Δέν ξεκόβει κανείς μ' ένα θεωρητικό παρελθόν: σέ κάθε περίπτωση χρειάζονται λέξεις κι έννοιες γιά νά ξεκόψει κανείς άπό λέξεις καί έννοιες, καί συχνά είναι οί παλιές λέξε·ς πού έπιφορ-τίζονται μέ τό πρωτόκολλο τής ρήξης, γιά δλο τό χρονικό διάστημα πού διαρκεί ή άναζήτηση τών καινούργιων. Η Γερμανική Ιδεολογία μας προσφέρει έτσι τό θέαμα ένός ύποθηκευμένου έννοιολογικού ξεπουλήματος, παίρνει τή θέση νέων έννοιων πού βρίσκονται ακόμα στό στάδιο τής διαπαιδαγώγησης· καί δπως είναι φυσικό νά κρίνουμε αύτές τίς παλιές έννοιες σύμφωνα μέ τήν δψη τους, δηλαδή νά τίς παίρνουμε κατά λέξη, μπορεί εύκολα νά ξεστρατίσουμε σέ μιά άντί-ληψη γιά τό μαρξισμό, ε ίτε θετικιστική (τέλος κάθε φιλοσοφίας) είτε άτομικιστική-άνθρωπιστική (τά υποκείμενα τής Ιστορίας είναι «οι συγκεκριμένοι πραγματικοί άνθρωποι»). "Η, άκόμα καλύτερα, μπορεί νά παγιδευτούμε στόν άμφίλογο ρόλο τού καταμερισμού τής έργα-σίας πού σ' αύτό τό κείμενο παίζει τόν πρώτο ρόλο, - ρόλο πού στά κείμενα τής νεότητας τόν κρατάει ή άλλοτρίωση - καί πού κατευθύ-νει δλη τή θεωρία τής Ιδεολογίας καί δλη τή θεωρία της έπιστήμης. Γιά δλους αυτούς τούς λόγους - oi όποιοι άπορρέουν άπό τήν άμεση έγγύτητα μέ τό χρόνο τής τομής, ή Γερμανική Ιδεολογία άπαιτεϊ, μόνο γιά λογαριασμό της, μιά όλόκληρη κριτική έργασία, γιά νά διακρίνουμε τή θεωρητική έφεδρική λειτουργία όρισμένων έν-νοιων, άπό αύτές τίς Ιδιες τίς έννοιες. Θά έπανέλθω στό θέμα αύτό.

6) Τό νά τοποθετούμε τήν τομή στά 1845 δέν είναι χωρίς σημαντι-κές θεωρητικές συνέπειες γιά δποιον έξετάζει δχι μόνο τή σχέση τού Μάρξ πρός τόν Φόυερμπαχ, άλλά έπίσης καί τή σχέση τού Μάρξ πρός τόν Χέγκελ. Πράγματι, δέν είναι μόνο μετά τό '45 πού ό Μάρξ άναπτύσσει μιά συστηματική κριτική τού Χέγκελ, άλλά άπό τή δεύ-

32

Page 34: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τερη ήδη στιγμή τής περιόδου τής νεότητάς του, όπως μπορούμε νά τό δούμε στήν Κριτική τής Φιλοσοφίας τού Δικαίου τού Χέγκελ (Χει-ρόγραφο τοϋ 43), στήν ΕΙσαγωγή στήν Κριτική τής Φιλοσοφίας τού Δικαίου τού Χέγκελ (1843), στά Χειρόγραφα τοϋ '44 καί στήν Αγία ΟΙκογένεια. Η κριτική όμως αυτή τοϋ Χέγκελ κατά τ/ς θεωρητικές της άρχές, δέν είναι στήν περίπτωση αύτή τ/ποτ' άλλο, άπό τήν έπα-νάληψη, τό σχολιασμό, ή τήν άνάπτυξη καί τήν έπέκταση τής θαυμά-σιας κριτικής τοϋ Χέγκελ πού διατυπώθηκε πολλές φορές άπό τόν Φόυερμπαχ. Είναι μιά κριτική τής χεγκελιανής φιλοσοφίας ώς ένατε-νισπκής καί άφηρημένης, μιά κριτική πού διεξάγεται στό άνομα τών αρχών τής άνθρωπολογικής προβληματικής τής άλλοτρίωσης: μιά κριτική πού καλεί άπό τό ένατενιστικό-άφηρημένο στό συγκεκριμέ-νο-ϋλιστικό, δηλαδή μιά κριτική πού παραμένει δέσμια τής Ιδιας τής ιδεαλιστικής προβληματικής άπό τήν όποία θέλει νά έλευθερωθεϊ, μιά κριτική άρα ή όποία άνήκει στή θεωρητική προβληματική άπό τήν όποία ό Μάρξ πρόκειται νά ξεκόψει στά '45.

Καταλαβαίνει κανείς άτι, γιά τήν έρευνα καί τόν όρισμό τής μαρξι-στικής φιλοσοφίας, είναι σημαντικό νά μή συγχέουμε τή μαρξιστική κριτική τοϋ Χέγκελ μέ τήν φοϋερμπαχιανή κριτική τοϋ Χέγκελ, άκόμη κι άν ό Μάρξ τήν έπαναλαμβάνει γιά λογαριασμό του. Γιατί ανάλογα μέ τό άν δηλώνουμε σάν άληθινά μαρξιστική ή όχι τήν κρι-τική (πράγματι φοϋερμπαχιανή πέρα γιά πέρα) τοϋ Χέγκελ, πού δια-τυπώθηκε άπό τόν Μάρξ στά κείμενα τοϋ '43, θά σχηματίσουμε μιά τελείως διαφορετική ιδέα γιά τόν τελικό χαρακτήρα τής μαρξιστικής φιλοσοφίας. Χαρακτηρίζω τό ζήτημα αϋτό σάν ένα άποφασιστικό ζή-τημα στίς παροϋσες έρμηνεϊες τής μαρξιστικής φιλοσοφίας- άναφέ-ρομαι στίς σοβαρές, συστηματικές έρμηνεΐες, πού στηρίζονται σέ πραγματικές φιλοσοφικές, έπιστημολογικές καί Ιστορικές γνώσεις, καί σέ αϋστηρές μεθόδους άνάγνωσης - κι όχι σέ άπλές γνώσεις άπό τΙς όποιες μπορεί κανείς έπίσης νά κάνει βιβλία. Γιά παράδει-γμα, τό τόσο σημαντικό κατά τή γνώμη μου έργο τοϋ Ντέλα Βόλπε καί τοϋ Κολέτι στήν Ιταλία - τόσο σημαντικό γιατί είναι τό μόνο σήμερα πού θέτε ι συνειδητά στό έπίκεντρο τών άναζητήσεών του τήν άσυμφιλίωτη θεωρητική διάκριση πού χωρίζει τόν Μάρξ άπ' τόν Χέγκελ καί τόν όρισμό τοϋ άποκλειστικοϋ είδοποιοϋ χαρακτήρα τής μαρξιστικής φιλοσοφίας, - αϋτό τό έργο προϋποθέτει βέβαια τήν ύπαρξη μιας τομής άνάμεσα στόν Μάρξ καί τόν Χέγκελ, άνάμεσα στόν Φόυερμπαχ καί τόν Μάρξ- άλλά τοποθετεί αϋτή τήν τομή στά 1843, στό έπίπεδο τής ΕΙσαγωγής στήν Κριτική τής Φιλοσοφίας τοίι Δικαίου τού Χέγκελ! Ή άπλή αύτή μετατόπιση τής τομής άντανακλά-ται βαθιά στίς θεωρητικές συνέπειες πού άντλοϋνται άπ' αϋτήν, άλλά έπίσης καί στήν άνάγνωση καί τήν έρμηνεία τοϋ Κεφαλαίου, όπως θά δοϋμε σ' ένα προσεχές βιβλίο.

' ιά Τόν Μάρξ 33

Page 35: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Αποτόλμησα αυτές τΙς σημειώσεις γιά νά φωτίσω τό νόημα τών σελίδων πού είναι άφιερωμένες στόν Φόυερμπαχ καί στό νεαρό Μάρξ, καί νά κάνω όρατή τήν ένότητα τού προβλήματος τό όποιο κυριαρχεί σ' αυτές τΙς σημειώσεις, γιατί τά δοκίμια γιά τήν άντίφαση καί τή διαλεκτική ισότητα άφοροϋν έξίσου έναν όρισμό της άναντίρ-ρητης συγκεκριμένης ποιότητας της μαρξιστικής θεωρίας.

Είναι προφανές πώς αϋτός ό όρισμός δέ μπορεί νά διαβαστεί άπευθείας μέσα στά κείμενα τού Μάρξ, πώς είναι άπαραίτητη μιά όλόκληρη προηγούμενη κριτική γιά νά άναγνωρίσουμε τήν έδρα τών έννοιών πού άνήκουν άποκλειστικά στόν Μάρξ στήν περίοδο της ώριμότητάς του- πώς ή άναγνώριση τής ταυτότητας αυτών τών έν-νοιών είναι ένα καί τό αυτό μέ τήν άναγνώριση τού τόπου τους- πώς όλη αυτή ή κριτική έργασία, άπόλυτη προϋπόθεση γιά κάθε έρμη-νεία, προϋποθέτει άπό μόνη της τήν άξιοποίηση ένός μίνιμουμ προσωρινών θεωρητικών μαρξιστικών έννοιών πού άναφέρονται στή φύση τών θεωρητικών σχηματισμών καί τήν ιστορία τους· πώς ή άνά-γνωση τού Μάρξ συνεπώς έχει σάν προηγούμενο όρο της μιά μαρξι-στική θεωρία γιά τή διαφορική φύση τών θεωρητικών σχημάτων καί τήν Ιστορία τους, δηλαδή μιά θεωρία γιά τήν έπιστημολογική Ιστορία, πού είναι ή ίδια ή μαρξιστική φιλοσοφία· πώς αυτό τό έγχείρημα άποτελεί καθαυτό έναν άπαραίτητο κύκλο, önou ή έφαρμογή της μαρξιστικής φιλοσοφίας στόν Μάρξ παρουσιάζεται σάν ό άπόλυτος προηγούμενος όρος γιά τήν κατανόηση τού Μάρξ, καί ταυτόχρονα σάν ό ίδιος ό όρος γιά τή συγκρότηση καί τήν άνάπτυξη της μαρξι-στικής φιλοσοφίας Αλλά ό κύκλος αυτού τού έγχειρήματος, όπως κάθε κύκλος τέτοιου είδους, δέν είναι παρά ό διαλεκτικός κύκλος τού προβλήματος πού τίθεται σ' ένα άντικείμενο σχετικά μέ τή φύση του, ξεκινώντας άπό μιά θεωρητική προβληματική ή όποια, θέτοντας τό άντικείμενό της ύπό έλεγχο, τοποθετείται ή ίδια υπό τόν έλεγχο τού άντικειμένου της Ό τ ι ό μαρξισμός μπορεί καί όφείλει νά είναι ό ίδιος τό άντικείμενο τού έπιστημολογικού προβλήματος, ότι αύτό τό έπιστημολογικό πρόβλημα δέ μπορεί νά τεθεί παρά σέ άναφορά πρός τή μαρξιστική θεωρητική προβληματική, αύτό άποτελεί τήν άναγκαιότητα γιά μιά θεωρία πού όρίζεται διαλεκτικά, δχι μόνο σάν έπιστήμη τής ιστορίας (Ιστορικός ύλισμός) άλλά έπίσης καί ταυτό-χρονα σάν φιλοσοφία, Ικανή νά άναλύσει τή φύση τών θεωρητικών σχηματισμών καί τήν ίστορία τους, άρα Ικανή νά άναλύσει τόν έαυτό της, παίρνοντας ή ίδια τόν έαυτό της σάν άντικείμενο. Ό μαρξισμός είναι ή μόνη φιλοσοφία πού μπορεί νά άντιμετωπίσει αυτή τή δοκι-μασία.

Ό λ η αϋτή ή κριτική έργασία συνεπώς είναι άπαραίτητη, δχι μόνο γιά νά μπορεί κανείς νά διαβάσει Μάρξ μέ διαφορετικό τρόπο άπό δ,τι μέ μιά άπευθείας άνάγνωση, πού έχει αιχμαλωτιστεί είτε μέσα στίς ψευδείς προδηλότητες τών Ιδεολογικών έννοιών της νεότητάς του, είτε στίς περισσότερο έπικίνδυνες ίσως, ψευδείς προδηλότητες

34

Page 36: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τών φαινομενικά οικείων έννοιών τών έργων τής τομής Αύτή ή άναγκαία, γιά νά διαβάσουμε Μάρξ, έργασία άποτελεϊ ταυτόχρονα, μέ τήν αύστηρή έννοια τοϋ όρου, τήν έργασία τής θεωρητικής έπε-ξεργασίας της μαρξιστικής φιλοσοφίας. Ή θεωρία πού έπιτρέπει νά δοϋμε καθαρά μέσα στόν Μάρξ. νά διακρίνουμε τήν έπιστήμη άπό τήν ιδεολογία· νά συλλογιστούμε τή διαφορά τους μέσα στήν Ιστο-ρική τους σχέση, τήν άσυνέχεια τής έπιστημολογικής τομής μέσα στό συνεχές τής Ιστορικής διαδικασίας· ή θεωρία πού έπιτρέπει νά διακρίνουμε μιά λέξη άπό μιάν έννοια* νά διακρίνουμε τήν ύπαρξη ή τή μή-ϋπαρξη μιας έννοιας κάτω άπό μιά λέξη, νά ξεχωρίσουμε τήν ύπαρξη μιάς έννοιας μέσω τής λειτουργίας μιάς λέξης μέσα στό θεωρητικό λόγο- νά όρίσουμε τή φύση μιάς έννοιας μέσω τής λει-τουργίας της μέσα στήν προβληματική καί συνεπώς μέσω τού χώρου πού κατέχει στό σύστημα τής «θεωρίας»· αύτή ή θεωρία πού είναι ή μόνη πού έπιτρέπει μιά αϋθεντική άνάγνωση τών κειμένων τοϋ Μάρξ, μιά άνάγνωση έπιστημολογική καί Ιστορική ταυτόχρονα, δέν είναι στήν πραγματικότητα τίποτ' άλλο άπό τήν Ιδια τή μαρξιστική φιλοσοφία.

Ξεκινήσαμε γιά τήν έρευνά της Καί νάτη πού άρχίζει νά γεννιέται μαζί μέ τήν πρώτη στοιχειώδη άπαίτησή της: τόν άπλό προσδιορισμό τών δρων τής έρευνάς της.

Μ Ά Ρ Τ Η Σ 1965

35

Page 37: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 38: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Σημειώσεις

1. ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΟΛΟΓΊΑ ΠΟΥ ΥΙΟΘΕΤΉΣΑΜΕ

θ ά παρατηρήσετε, στά Αρθρα πού θά διαβάσετε, όρισμένες παραλλαγές στήν όρολογία πού υιοθετήσαμε

'Ιδιαίτερα τό Αρθρο γι6 τήν Υλιστική Διαλεκτική προτείνει τόν öpo Θεωρία (μέ κεφαλαίο) γιά νά δηλώσει τή μαρξιστική «φιλοσοφία· (τό διαλεκτικό υλι-σμό) - καί κρατάει τόν όρο φιλοσοφία γιά τις Ιδεολογικές φιλοσοφίες Είναι μέ αυτή τή σημασία, τού Ιδεολογικού σχηματισμού, πού ό όρος φιλοσοφία χρησιμοποιήθηκε ήδη στό άρθρο Αντίφαση καί Έπικαθορισμός

Αύτή ή όρολογία, πού διακρίνει τή φιλοσοφία (ιδεολογική 6πό τή Θεωρία ή μαρξιστική φιλοσοφία πού συγκροτείται σέ ρήξη μέ τή φιλοσοφική Ιδεολογία) μπορεί ν6 στηριχτεί 6πό πολλά έδάφια τού Μάρξ καί τού "Ενγκελς Στή Γερ-μανική Ιδεολογία ό Μ6ρξ μιλάει πάντα γιά τή φιλοσοφία σάν νά πρόκειται γιά μιά άμιγή ιδεολογία Στόν πρώτο του πρόλογο στό Αντι-Ντύρινγκ ό "Ενγκελς γράφει

«"Αν οι θεωρητικοί είναι ήμι-είδήμονες στό χώρο τών έπιστη-μών της φύσης, ο( τωρινοί ειδικοί αύτών τών έπιστημών είναι πραγματικά τέτοιοι έξίσου στό χώρο τής θεωρίας, στό χώρο αυτού πού μέχρι τώρα άποκαλούνταν φιλοσοφία.·

Ή σημείωση αύτή άποδείχνει δτι ό "Ενγκελς είχε αισθανθεί τήν άνάγκη νά έγγράψει o t μιά διαφορά όρολογίας τή διαφορά πού διαχώριζε τούς Ιδεολο-γικούς φιλοσόφους άπό τό τελείως καινούργιο φιλοσοφικό σχέδιο τού Μάρξ Πρότεινε νά καταχωρηθεί αύτή ή διαφορά δηλώνοντας τή μαρξιστική φιλο-σοφία μέ τόν δρο θεωρία

Πάντως, άλλο πράγμα είναι μιά καινούργια όρολογία καλά θεμελιωμένη, κι άλλο πράγμα ό πραγματικός χειρισμός της καί ή πραγματική της διάδοση Φαίνεται δύσκολο νά έπιβάλουμε ένάντια σέ μιά μακρόχρονη συνήθεια, τόν öpo Θεωρία, γιά νά χαρακτηρίσουμε τήν έπιστημονική φιλοσοφία πού θεμε-λιώθηκε άπό τόν Μάρξ 'Επιπλέον, τό κεφαλαίο πού τήν διακρίνει άπό τις άλλες χρήσεις της λέξης θεωρία, προφανώς, δέν είναι άντιληπτό στήν όμι-λούμενη γλώσσα ΓΓ αύτό, μετά τό κείμενο γιά τήν Υλιστική Διαλεκτική, μου φάνηκε άναγκαϊο νά έπανέλθω στήν τρέχουσα όρολογία καί νά κάνω λόγο, μιλώντας γιά τόν Ιδιο τόν Μάρξ, γιά φιλοσοφία, χρησιμοποιώντας σ' αύτή τήν περίπτωση τόν δρο μαρξιστική φιλοσοφία

2. ΓΙΑ ΤΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΈΝΑ ΑΡΘΡΑ

Τό κείμενο «Τά Φιλοσοφικά Μανιφέστα τού Φόυερμπαχ· δημοσιεύτηκε στό La Nouvelle Critique τού Δεκεμβρίου 1960

Τό άρθρο ·Γιά τόν Νεαρό Μάρξ· (Προβλήματα θεωρίας) δημοσιεύτηκε στό La Pensée τού Μαρτίου-ΆπριλΙου 1961

37

Page 39: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Τό όρθρο «'Αντίφαση καί Έπικαβορισμός· δημοσιεύτηκε στό La Pensée τού Δεκεμβρίου 1962 Τό παρόρτημό του παρέμεινε όνέκδοτο Τό όρθρο 'Ση-μειώσεις γιά Ινα 'Υλιστικό Θέατρο· δημοσιεύτηκε στό Esprit τού Δεκεμβρίου 1962

Τό φιλοσοφικό χρονικό γιό τό Μανιφέστα τοϋ '44 δημοσιεύτηκε στό La Pensée τού Φεβρουαρίου 1963

Τό όρθρο γιό τήν «'Υλιστική Διαλεκτική· δημοσιεύτηκε στό La Pensée τοϋ Αυγούστου 1963

Τό όρθρο «Μαρξισμός καί 'Ανθρωπισμός» δημοσιεύτηκε στό Cahiers de /' ISEA τού Ιουνίου 1964

Τό «Συμπληρωματικό Σημείωμα πάνω στόν Πραγματικό 'Ανθρωπισμό· δημο-σιεύτηκε στό La Nouvelle Critique τοϋ Μαρτίου 1965

'Επιθυμώ νό ευχαριστήσω τούς διευθυντές τών 'Επιθεωρήσεων πού, ευγε-νικό, μου έδωσαν τήν όδεια νό συγκεντρώσω τό κείμενα στόν τόμο αύτό

Λ Α

38

Page 40: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

I

«ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΜΑΝΙΦΕΣΤΑ» ΤΟΥ ΦΟΫΕΡΜΠΑΧ

Page 41: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 42: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ή έπιθεώρηση La Nouvelle Critique μοϋ ζητάει νά παρουσιάσω τά κείμενα του Φόυερμπαχ, πού έκδόθηκαν έδώ καί μερικούς μήνες στήν Collection Epiméthée (έκδόσεις P.U.F.). Τό κάνω μέ εύχαρίστη-ση, άπαντώντας σύντομα σέ όρισμένα έρωτήματα.

Κάτω άπό τόν τίτλο Φιλοσοφικά Μανιφέστα συγκέντρωσα τά πιό σημαντικά άπ' τά κείμενα καί τά άρθρα πού δημοσιεύτηκαν άπ' τόν Φόυερμπαχ μ ε τ α ξ ύ 1839 καί 1845: Συμβολή στήν Κριτική τής Φιλοσο-φίας του Χέγκελ (1839), τήν Εισαγωγή στήν Ούσία του Χριστιανισμού (1841), Προσωρινές Θέσεις γιά τή Μεταρρύθμιση τής Φιλοσοφίας (1842), Αρχές τής Φιλοσοφίας τού Μέλλοντος (1843), τόν πρόλογο στή δεύτερη έκδοση της Ούσίας τού Χριστιανισμού (1843) καί ένα άρθρο σέ άπάντηση τών έπιθέσεων τού ΣτΙρνερ (1845) Ή παραγωγή τού Φόυερμπαχ μεταξύ 1839 καί 1845 δέν περιορίζεται σέ αύτά τά κείμενα, πού έκφράζουν όμως τό κύριο της σκέψης του σ' αύτά τά ιστορικά χρόνια.

Γιατί ό τίτλος: Φιλοσοφικά Μανιφέστα; Ή διατύπωση δέν άνήκει στόν Φόυερμπαχ. Τήν άποτόλμησα γιά

ôuô λόγους: έναν ύποκειμενικό, κι έναν άντικειμενικό. "Ας διαβάσουμε τά κείμενα γιά τή Μεταρρύθμιση τής Φιλοσοφίας

καί τόν πρόλογο τών Αρχών. Είναι άληθινές διακηρύξεις, ή παθια-σμένη άναγγελία αύτης τής θεωρητικής άποκάλυψης πού θά άπε-λευθερώσει τόν άνθρωπο άπό τΙς άλιισίδες TOU. Ό Φόυερμπαχ άπευθύνεται στήν άνθρωπότητα. Σκίζει τά πέπλα τής οικουμενικής Ιστορίας, καταστρέφει τούς μύθους καί τά ψέματα, άνακαλύπτει καί παραδίδει στόν άνθρωπο τήν άλήθεια TOU. Ή άνθρωπότητα έγκυμο-νεϊ μιά έπικείμενη έπανάσταση πού θά τήν κάνει κάτοχο τού είναι της. Αρκεί νά τό συνειδητοποιήσουν τελικά ol άνθρωποι καί θά είναι στήν πραγματικότητα αύτό πού είναι στ' άλήθεια. έλεύθερα. Ισα καί άδελφικά δντα.

Τέτοιοι λόγοι γιά τό συγγραφέα τους, είναι πράγματι μανιφέστα. Ήσαν μανιφέστα γιά τούς άναγνώστες τους έπίσης, καί ιδιαίτερα

γιά τούς νέους ριζοσπάστες διανοούμενους ol όποιοι, στά χρόνια τού 40, πάλευαν μέσα στίς άντιφάσεις της «γερμανικής άθλιότητας» καί της νεοχεγκελιανης φιλοσοφίας. Γιατί τά χρόνια τού '40; Επειδή ήταν ή δοκιμασία αύτης της φιλοσοφίας. Στά 1840, ol νέοι χεγκελια-νοί, πού πίστευαν δτι ή Ιστορία έχει ένα τέλος, τή βασιλεία τού λό-γου καί της έλευθερίας, περίμεναν τήν πραγμάτωση τών έλπίδων τους άπό τό μνηστήρα τού θρόνου: τό τέλος της πρωσικής φεου-

41

Page 43: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

δαρχικής καί αύτοκρατορικής τάξης πραγμάτων, τήν κατάργηση της λογοκρισίας, τήν έκλογίκευση τής Εκκλησίας, κοντολογίς τήν έγκα-θίδρυση ένός καθεστώτος πολιτικής, πνευματικής καί θρησκευτικής ελευθερίας Όμως μόλις Εγκαταστάθηκε στό θρόνο, αϋτός ό πρίγκι-πας πού λεγόταν «φιλελεύθερος», άφοϋ έγινε Φρειδερίκος Γουλιέλ-μος Δ', ξαναγύρισε στό δεσποτισμό Ή τυραννία, έπικυρωμένη, στε-ρεωμένη, ήταν μεγάλο πλήγμα γιά τή θεωρία πού θεμελίωνε καί συνόψιζε δλες τις έλπίδες τους Ή ιστορία πράγματι ήταν de jure λόγος καί έλευθερία· de facto δέν ήταν παρά παραλογισμός καί δου-λεία "Επρεπε νά δεχτούν τό μάθημα τών πραγμάτων: αύτή τήν Ιδια τήν άντίφαση Λλλά πώς νά τή συλλογιστούν; Τότε είναι πού κυκλο-φόρησε ή Ουσία τού Χριστιανισμού (1841) καί μετά ol μπροσούρες γιά τή Μεταρρύθμιση τής Φιλοσοφίας. Τά κείμενα αύτά, πού δέν άπελευθέρωσαν βέβαια τήν άνθρωπότητα, άπελευθέρωσαν τούς νέους χεγκελιανούς άπό τό θεωρητικό τους άδιέξοδο Στή δραματική έρώτηση πού έθεταν στούς έαυτούς τους γιά τόν άνθρωπο καί τήν Ιστορία του, ό Φόυερμπαχ άπαντοϋσε μέ άκρίθεια καί στή στιγμή μά-λιστα της μεγαλύτερής τους σύγχισης Δέστε τόν άπόηχο αύτής της άνακούφισης, αύτού τοϋ ένθουσιασμοϋ, σαράντα χρόνια άργότερα, στόν "Ενγκελς Ό Φόυερμπαχ ήταν άκριβώς αύτή ή «Καινούργια Φι-λοσοφία» πού παραμέριζε τόν Χέγκελ καί δλη τήν ένατενιστική φι-λοσοφία, πού ξανάστηνε στά πόδια του αύτό τόν κόσμο πού ή φιλο-σοφία έκανε νά περπατάει μέ τό κεφάλι, πού κατάγγελνε δλες τίς άλλοτριώσεις καί δλες τίς αϋταπάτες, άλλά πού παρουσίαζε έπίσης τίς αιτίες τους, καί έδινε τή δυνατότητα νά σκεφτεΤ κανείς καί νά κριτικάρει τόν παραλογισμό τής Ιστορίας στό δνομα τής Ιδιας τής λογικής· αύτή πού συμβίβαζε, τέλος, τήν Ιδέα καί τό πράγμα καί έκανε νά κατανοεί κανείς τήν άναγκαιότητα τής άντίφασης ένός κό-σμου, καί τήν άναγκαιότητα τής άπελευθέρωσής του. Νά γιατί ol νεοχεγκελιανοί ήσαν *0λοι φουερμπαχιανοί», δπως θά έλεγε ό γέρος "Ενγκελς. Νά γιατί δέχτηκαν τά βιβλία του σάν Μανιφέστα πού έδει-χναν τούς δρόμους τοϋ μέλλοντος.

Προσθέτω πώς έπρόκειτο γιά φιλοσοφικά Μανιφέστα Γιατί, άσφα-λώς, καθετί έξακολουθοϋσε νά λαβαίνει χώρα στό χώρο τής φιλοσο-φίας Αλλά συμβαίνει τά φιλοσοφικά γεγονότα νά είναι έπίοης καί Ιστορικά γεγονότα.

Ποιό είναι τό ένδιαφέρον αυτών τών κειμένων; Πρώτα πρώτα αύτά τά κείμενα έχουν ένα Ιστορικό ένδιαφέρον.

Διάλεξα τά κείμενα αύτά τής δεκαετίας τοϋ '40, δχι μόνο γιατί είναι τά περισσότερο γνωστά καί Γωντανά (ζωντανά άκόμη καί σήμερα, σέ σημείο πού όρισμένοι ύπαρξιστές ή θεολόγοι νά θέλουν νά ξανα-βρούν σ' αύτά τά κείμενα τίς ρίζες γιά μιά καινούργια έμπνευση), άλλ' έπίσης καί κυρίως γιατί άνήκουν σέ μιά Ιστορική στιγμή, καί έπαιξαν έναν ιστορικό ρόλο (σ' ένα χώρο περιορισμένο, σίγουρα, άλλά πλούσιο σέ μέλλον) Ό Φόυερμπαχ είναι ό μάρτυρας καί ό δράστης τής θεωρητικής κρίσης στήν άνάπτυξη τής νεοχεγκελιανής

42

Page 44: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κίνησης Πρέπει νά διαβάσουμε Φόυερμπαχ γιά νά καταλάβουμε τά κείμενα τών νέων χεγκελιανών στήν περίοδο μεταξύ 1841 καί 1845 Ιδιαίτερα, μπορούμε νά δούμε σέ ποιό βαθμό τά έργα τής νεότητας

τοϋ Μάρξ είναι ποτισμένα άπό τή σκέψη τοϋ Φόυερμπαχ. "Οχι μόνο ή μαρξιστική όρολογία τών έτών 1842-44 είναι φοϋερμπαχιανή (ή άλ-λοτρίωση, ό ειδολογικός άνθρωπος, ό καθολικός άνθρωπος, ή μετα-τροπή τοϋ ύποκειμένου σέ κατηγορούμενο κλπ), άλλά καί κάτι πού άναμφίβολα είναι πιό σημαντικό, ή ουσία τής φιλοσοφικής προβλη-ματικής είναι φοϋερμπαχιανή. Άρθρα όπως Τό Εβραϊκό Ζήτημα ή Ή Κριτική τής Φιλοσοφίας τοϋ Κράτους τοϋ Χέγκελ, δέ γ ί νον τα ι κατα-νοητά παρά στό πλαίσιο τής φουερμπαχιανής προβληματικής Βέ-βαια, τά θέματα τοϋ στοχασμού τοϋ Μάρξ ξεπερνούν τά όρια τών προβλημάτων πού άπασχολοϋν άμεσα τόν Φόυερμπαχ, τά θεωρητικά όμως σχήματα καί ή θεωρητική προβληματική είναι τά Ιδια. Ό Μάρξ δέν «έκκαθάρισε», γιά νά ξαναπάρουμε τή διατύπωσή του, πραγμα-τικά αυτή τήν προβληματική παρά στά 1845 Ή Γερμανική Ιδεολογία είναι τό πρώτο κείμενο που σημαδεύει τή συνειδητή καί όριστική ρήξη μέ τή φιλοσοφία καί τήν έπιρροή τοϋ Φόυερμπαχ.

Κατά συνέπεια ή συγκριτική μελέτη τών κειμένων τοϋ Φόυερμπαχ καί τών έργων τής νεότητας τοϋ Μάρξ, μπορεί νά δώσει τή δυνατό-τητα γιά μιά Ιστορική άνάγνωση τών κειμένων τοϋ Μάρξ, καί γιά μιά καλύτερη κατανόηση τής έξέλιξής του.

Αύτή ή Ιστορική κατανόηση δέν έχει μιά θεωρητική σημασία; Σαφέστατα Ό τ α ν έχει διαβάσει κανείς τά φουερμπαχιανά κείμενα

τής περιόδου 1839-43, δέ μπορεί νά ξεγελαστεί γιά τό πού μπορεί νά άποδοθεϊ τό μεγαλύτερο μέρος τών έννοιών ol όποιες νομιμο-ποιούν παραδοσιακά τίς «ήθικές* έρμηνειες τοϋ Μάρξ Εκφράσεις τόσο γνωστές όπως «τό γίγνεσθαι κόσμος τής φιλοσοφίας*, *ή άντι σχροφή ύποκειμένου-κατηγορουμένου*, «ή ρίζα τοϋ άνθρωπου είναι ό άνθρωπος*, «τό πολιτικό κράτος είναι ή ειδολογική ζωή τοϋ άν-θρωπου*, ή «κατάρτηση καί πραγμάτωση τής φιλοσοφίας*, «ή φιλο-σοφία είναι τό κεφάλι τής άνθρώπινης χειραφέτησης, τό προλετα-ριάτο είναι ή καρδιά της* κλπ. κλπ. ε ίνα ι έκφράσε ις δανε ισμένες άπευθείας άπ' τόν Φόυερμπαχ ή έμπνευσμένες άπ' αυτόν. "Ολες οί έκφράσεις τού Ιδεαλιστικού «άνθρωπισμοϋ» τοϋ Μάρξ είναι φοϋερ-μπαχιανές έκφράσεις Καί σίγουρα ό Μάρξ δέν έκανε άλλο άπό τό νά παραθέσει, νά ξαναπάρει ή νά έπαναλάβει τόν Φόυερμπαχ ό όποιος, τό βλέπουμε σ' αυτά τά Μανιφέστα, έχει πάντα τή σκέψη του στήν πολιτική, άλλά δέ μιλάει διόλου γι' αυτήν. Γι' αυτόν τό καθετί παίζε-ται μέσα στήν κριτική της θρησκείας, τής θεολογίας, καί σ' αύτό τό βέβηλο ξεμασκάρεμα τής θεολογίας πού είναι ή ένατενιστική φιλο-σοφία Αντ ίθετα, ό νεαρός Μάρξ κατέχεται άπό τήν πολιτική, καί κα-τόπιν άπό αύτό πού ή πολιτική δέν είναι παρά ό «ούρανός» του άπό τή συγκεκριμένη ζωή τών άλλοτριωμένων άνθρώπων Άλλά, στό Εβραϊκό Ζήτημα, στή Φιλοσοφία τοϋ Κράτους τοϋ Χέγκελ, κλπ., κ ι άκόμη τό πιό συχνά στήν Αγία Οικογένεια, δέν είναι παρά ένας

43

Page 45: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πρωτοπόρος φουερμπαχιανός πού έφαρμόζει μιά ήθική προβληματική στήν κατανόηση τής άνθρώπινης Ιστορίας. Μ έ άλλα λόγ ια , θά μπο-ρούσαμε νά πούμε πώς αύτή τήν έποχή ό Μάρξ δέν έκανε άλλο άπό τό νά έφαρμόζει τή θεωρία της άλλοτρίωσης - δηλαδή της φουερ-μπαχιανής «άνθρώπινης φύσης» - στήν πολιτική καί στή συγκεκρι-μένη δραστηριότητα τών άνθρώπων πρίν νά τήν έπεκτεΐνει (κατά με-γάλο μέρος) στήν πολιτική οικονομία μέσα στά Χειρόγραφα. Είναι σημαντικό νά γνωρίζουμε καλά τήν καταγωγή αυτών τών φοϋερμπα-χιανών έννοιών, όχι γιά νά ρυθμίσουμε τό καθετί μέ μιά βεβαίωση άπονομής (νά τΐ άνήκει στόν Φόυερμπαχ, νά τ ι άνήκει στόν Μάρξ) άλλά γιά νά μήν άποδώσουμε στόν Μάρξ τήν έπινόηση έννοιών καί μιάς προβληματικής πού δέν κάνει άλλο άπό τό νά τά δανείζεται. Είναι άκόμα περισσότερο σημαντικό νά άναγνωρίσουμε δτι αυτές ol δανεισμένες έννοιες δέ δανείστηκαν μία-μία καί μεμονωμένα, άλλά καί όλες μαζί, σάν ίνα όλο: αύτό τό δλο πού είναι άκριβώς ή προ-βληματική τού Φόυερμπαχ Εδώ βρίσκεται τό κύριο ζήτημα. Γιατί ό δανεισμός μιάς μεμονωμένης έννοιας μπορεί νά μήν έχει παρά συμ-πτωματική καί δευτερεύουσα σημασία. Ό δανεισμός μιάς μεμονωμέ-νης έννοιας (μέσα άπό τό πλαίσιό της) δέ δεσμεύει τόν δανειζόμενο άπέναντι στό πλαίσιο άπό τό όποιο τήν άποσπά. (Όπως συμβαίνει μέ τά δάνεια τού Κεφαλαίου άπό τόν Σμίθ, τόν Ρικάρντο ή τόν Χέγκελ.) Άλλά ό δανεισμός ένός συνόλου έννοιών συνδεμένων μεταξύ τους μ' ένα τρόπο συστηματικό, ό δανεισμός μιάς γνήσιας προβληματικής, δέ μπορεί νά 'ναι συμπτωματικός, δεσμεύει αύτόν πού έκανε τό δά-νειο. Θεωρώ πώς ή σύγκριση τών Μανιφέστων καί τών έργων της νεότητας τοϋ Μάρξ δείχνει σαφέστατα δτι ό Μάρξ συμμερίστηκε άπόλυτα γιά 2-3 χρόνια τήν Ιδια τήν προβληματική τοϋ Φόυερμπαχ, δτι ταυτίστηκε βαθιά μαζί της καί δτι γιά νά καταλάβουμε τό νόημα τών περισσότερων ισχυρισμών αϋτης της περιόδου - κι αύτών μάλι-στα πού άναφέρονται στό υλικό τοϋ μετέπειτα στοχασμού τοϋ Μάρξ (γιά παράδειγμα ή πολιτική, ή κοινωνική ζωή, τό προλεταριάτο, ή έπανάσταση, κλπ.) καί πού θά μπορούσαν γι' αύτό τό λόγο νά έμφα-ν ιστού ν μέ κάθε δικαίωμα σάν μαρξιστικές - πρέπει νά τοποθετη-θούμε στό ϊδιο τό κέντρο αύτής τής συνταύτισης καί νά συλλάβουμε πλήρως δλα τά θεωρητικά της συνακόλουθα καί τΙς θεωρητικές της συνέπειες.

Νομίζω δτι αύτή ή άπαίτηση είναι κεφαλαιώδης, γιατί 5ν ισχύει δτι ό Μάρξ συμμερίστηκε μιά όλόκληρη προβληματική, ή ρήξη του μέ τόν Φόυερμπαχ - αύτό τό περίφημο «ξεκαθάρισμα τών λογαριασμών μέ τήν παλιά φιλοσοφική μας συνείδηση» - συνεπάγετα ι τήν υ ΐοθέ-τηση μιάς καινούργιας προβληματικής, ή όποια μπορεί πράγματι νά ένσωματώσει έναν άριθμό άπό έννοιες της παλιάς προβληματικής, άλλά μέσα σέ ένα σύνολο πού τούς δίνει μιά ριζικά καινούργια ση-μασία Στό σημείο αυτό, γιά νά φωτίσω αύτή τή συνέπεια, θά ξανα-πάρω ευχαρίστως μία εικόνα δανεισμένη άπό τήν έλληνική Ιστορία, πού παρέθεσε ό ίδιος ό Μάρξ. Μετά τίς σοβαρές άποτυχίες τοϋ πο-

44

Page 46: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λέμου ένάντια στούς πέρσες, ô Θεμιστοκλής συμβούλευε τούς άθη-ναΐους νά έγκαταλείψουν τή γή, καί νά θεμελιώσουν τό μέλλον τής πολιτείας σέ ένα άλλο φυσικό στοιχείο: στή θάλασσα. Η θεωρητική έπανάσταση τού Μάρξ συνίσταται άκριβώς στό 6τι θεμελιώνει πάνω σέ ένα καινούργιο στοιχείο τή θεωρητική του σκέψη, άπελευθερω-μένη άπό τό παλιό στοιχείο· έκεϊνο τής χεγκελιανής καί φούερμπα-χιανής φιλοσοφίας.

Αύτή τήν καινούργια προβληματική 6μως μπορούμε νά τή συλλά-βουμε μέ δύο τρόπους:

Αρχικά στά Ιδια τά κείμενα τής ώριμότητας τού Μάρξ: Ή Γερμα-νική Ιδεολογία, Ή Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας, Τό Κεφάλαιο, κλπ. Αύτά τά έργα δμως δέν προσφέρουν μιά συστηματική έκθεση τής φιλοσοφίας τού Χέγκελ πού βρίσκουμε στή Φαινομενολογία, τήν Εγ-κυκλοπαίδεια, ή τ ή Μεγάλη Λογική· ή μέ τήν έκθεση τής φιλοσοφίας τού Φόυερμπαχ πού βρίσκουμε στίς Αρχές τής Φιλοσοφίας τού Μέλ-λοντος. Τά κείμενα αύτά τού Μάρξ είναι ε ί τε πολεμικά (Γερμανική Ιδεολογία, Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας) ή θε τ ι κά (Τό Κεφάλαιο). Στά κείμενα αύτά ή θεωρητική θέση τού Μάρξ - πού θά μπορούσαμε, μέ μιά λέξη άρκετά άμφίλογη, νά όνομάσουμε «φιλοσοφία» του - είναι σέ λειτουργία άλλά χωμένη μέσα στό Ίδιο του τό έργο καί μπερδε-μένη μέ τή δραστηριότητά του, ε ί τε κριτική, ε ί τε εύρετική, καί σπά-νια, άν δχι οϋδέποτε, άποσαφηνισμένη γιά λογαριασμό της μέ συ-στηματικό καί άνατττυγμένο τρόπο. Αύτή ή περίσταση βέβαια δέν άπλοποιεϊ τό έργο τού έρμηνευτη.

Είναι σ' αύτό τό σημείο πού έρχονται νά μάς βοηθήσουν ή γνώση της προβληματικής τού Φόυερμπαχ καί ol αιτίες τής ρήξης τού Μάρξ μέ τόν Φόυερμπαχ. Γιατί μέσω τού Φόυερμπαχ έχουμε πρόσβαση, μέ έμμεσο τρόπο, στήν καινούργια προβληματική τού Μάρξ. Μαθαί-νουμε άπό ποιά προβληματική ξέκοψε ό Μάρξ, καί άνακαλύπτουμε τούς θεωρητικούς όρίζοντες πού «άποδεσμεύει» αύτή ή ρήξη. "Αν είν' άλήθεια πώς ένας άνθρωπος άποκαλύπτεται τόσο άπό τΙς ρήξεις του δσο καί άπό τούς δεσμούς του, μπορούμε νά πούμε πώς ένας τόσο άπαιτητικός διανοητής όσο ό Μάρξ μπορεί νά άνακαλυφθεί καί νά άποκαλυφθεί τόσο στή ρήξη του μέ τόν Φόυερμπαχ όσο έξίσου καί στίς μετέπειτα διακηρύξεις του. 'Αφού ή ρήξη μέ τόν Φόυερμπαχ βρίσκεται στό καθοριστικό σημείο τής συγκρότησης της όριστικής θεωρητικής θέσης τού Μάρξ, ή γνώση τού Φόυερμπαχ έκπροσωπει γιά τό λόγο αύτό ένα άναντικατάστατο καί φορτισμένο άπό θεωρητι-κές συνέπειες, μέσο πρόσβασης στή φιλοσοφική θέση τού Μάρξ.

Κατά τόν Ίδιο τρόπο θά έλεγα δτ ι ή γνώση αύτή μπορεί έξίσου νά δώσει τή δυνατότητα γιά μιά καλύτερη άντίληψη τών σχέσεων μεταξύ Μάρξ καί Χέγκελ. Πράγματι, άν ό Μάρξ έκοψε τούς δεσμούς του μέ τόν Φόυερμπαχ, πρέπει - τουλάχιστο στίς έσχατες φιλοσοφι-κές της προϋποθέσεις - νά θεωρήσουμε τήν κριτική τού Χέγκελ, πού βρίσκουμε στό μεγαλύτερο μέρος τών γραπτών νεότητας τού Μάρξ, σάν μιά κριτική άνεπαρκή, καί μάλιστα παραποιημένη στό μέτρο πού

45

Page 47: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Εγινε άπό μιά άποψη φοϋερμπαχιανή, δηλαδή άπό μιά άποψη πού άπέρριψε μεταγενέστερα ό Μάρξ. Έχουμε δμως, συνεχώς καί χωρίς κακή πρόθεση, τήν τάση - γιά λόγους ευκολίας μερικές φορές - νά θεωρούμε πώς, άκόμη κι άν ό Μάρξ μετέβαλε τήν άποψή του στη συνέχεια, ή κριτική τού Χέγκελ, πού μπορούμε νά βρούμε στά έργα τής νεότητάς του, παραμένει σέ κάθε περίπτωση νομιμοποιημένη, καί πώς μπορεί νά «έπαναληφθεί» Αύτό δμως σημαίνει πώς παρα-γνωρίζουμε αύτό τό θεμελιακό γεγονός, δτι δηλαδή ό Μάρξ άφησε τόν Φόυερμπαχ δταν συνειδητοποίησε πώς ή φοϋερμπαχιανή κριτική τοϋ Χέγκελ ήταν μιά κριτική μέσα «άπό τούς Ίδιους τους κόλπους τής χεγκελιανής φιλοσοφίας», πώς ό Φόυερμπαχ έξακολουθούσε νά είναι ένας «φιλόσοφος» πού είχε «άναποδογυρίσει» βέβαια τό σώμα τού χεγκελιανού οικοδομήματος, άλλά ε ίχε διατηρήσει τή δομή καί τά έσχατα θεμέλιά του, δηλαδή τ ις θεωρητικές του προϋποθέσεις. Κατά τήν κρίση τοϋ Μάρξ, ό Φόυερμπαχ έμεινε στό χεγκελιανό έδαφος, παρέμεινε δέσμιος σ' αύτό άν καί τού έκανε τήν κριτική, δέν έκανε άλλο άπό νά στρέφει ένάντια στόν Χέγκελ τ ίς Ιδιες τ ίς άρχές τοϋ Χέγκελ. Δέν είχε άλλάξει «στοιχείο» Η πραγματική μαρξιστική κρι-τική τού Χέγκελ προϋποθέτει άκριβώς δτι έχουμε άλλάξει στοιχείο, δτ ι Εγκαταλείψαμε δηλαδή αύτή τή φιλοσοφική προβληματική τής όποιας ό Φόυερμπαχ παρέμεινε ό έπαναστάτης φυλακισμένος.

Γιά νά συνοψίσω μέ μιά λέξη - πού δέ στέκεται άδιάφορη άπέναντι στίς παρούσες πολεμικές - τό θεωρητικό ένδιαφέρον αϋτής τής εϋ-νοημένης άντιπαράθεσης τού Μάρξ μέ τή σκέψη τοϋ Φόυερμπαχ, θά έλεγα δτι τό ουσιαστικό μέσα σ' αύτή τή διπλή ρήξη μέ τόν Χέγκελ άρχικά καί τόν Φόυερμπαχ στή συνέχεια, ε ίναι ή σημασία τού Ιδιου τού δρου φιλοσοφία Τί υπορεΐ νά είναι ή μαρξιστική «φιλοσοφία», συγκρινόμενη μέ τά κλασικά πρότυπα τής φιλοσοφίας; "Η τ ί μπορεί νά είναι μιά θεωρητική θέση πού ξέκοψε άπό τήν παραδοσιακή φιλο-σοφική προβληματική πού ό Χέγκελ ήταν ό τελευταίος θεωρητικός της, καί άπό τήν όποία ό Φόυερμπαχ έπίμονα άλλά μάταια έπιχείρησε νά άπελευθερωθεί; Ή άπάντηση σ' αϋτό τό έρώτημα μπορεί, κατά μεγάλο μέρος, νά έξαχθεί άρνητικά άπό αϋτό τόν Ιδιο τόν Φόυερ-μπαχ, αϋτό τόν τελευταίο μάρτυρα τής «φιλοσοφικής συνείδησης» τού νεαρού Μάρξ, αϋτό τόν τελευταίο καθρέφτη στόν όποίο ό Μάρξ άτένισε τόν έαυτό του, πριν άπορρίψει τήν πλαστή εΙκόνα, γιά νά έπωμιστεί τό πραγματικό του πρόσωπο.

Οκτώβρης 1960

46

Page 48: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

I I

ΓΙΑ TO ΝΕΑΡΟ ΜΑΡΞ (Προβλήματα Θεωρίας)

Στόν Αύγουστο Κορνύ ό όποιος άφιέ-ρωσε τή ζωή του σ' ένα νέον άνθρωπο

πού όνομαζόταν Μάρξ

«Ή γερμανική κριτική, μέχρι τΙς πιό πρόσφα-τες προσπάθειές της, δέν έγκατέλειψε τήν περιοχή της φιλοσοφίας "Ολα της μάλιστα τά έρωτήματα, χωρίς διόλου νά έξετάσει τ(ς βα-σικές φιλοσοφικές της προϋποθέσεις, τήν ώθησαν στήν περιοχή ένός καθορισμένου φι-λοσοφικού συστήματος· τοϋ χεγκελιανοϋ συ-στήματος Δέν είναι μόνο στίς άπαντήσεις της πού ύπήρχε ένας φενακισμός, άλλά καί σ' αυτά τά Ιδια τά έρωτήματά της»

Κ Μάρξ, Γερμανική 'Ιδεολογία

Page 49: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 50: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ή Επιθεώρηση Recherches Internationales, μας παρουσιάζει έντεκα μελέτες ξένων μαρξιστών «γιά τό νεαρό Μάρξ» "Ενα άρθρο, ήδη πα-λιό (1954), τοϋ Τολιάτι, 5 άρθρα άπό τή Σοβιετική Ένωση (άπό τά όποια τά 3 ϋπογραμμένα άπό νέους μελετητές, 2 7 - 2 8 χρονών), 4 άρθρα άπ' τή δημοκρατική Γερμανία καί ένα άπ' τήν Πολωνία. Μπο-ρούσαν νά ύποθέσουν όρισμένοι δτι ή έρμηνεΐα τοϋ νεαρού Μάρξ ήταν τό προνόμιο κι ό γολγοθάς τών δυτικών μαρξιστών. Τό έργο αϋτό καί ή παρουσίασή του τούς μαθαίνουν δτι στό έξης δέν είναι μόνοι τους μπροστά σ' αϋτό τό έργο, στούς κίνδυνους καί στίς άν-ταμοιβές του1

Θά ήθελα νά έπωφεληθώ άπ' τήν άνάγνωση αϋτής της ένδιαφέ-ρουσας άλλά άνισης2 συλλογής, γιά νά έξετάσω κάποια προβλήματα, νά διαλύσω όρισμένες συγχίσεις, καί νά προτείνω γιά λογαριασμό μου όρισμένες διασαφηνίσεις.

Γιά λόγους εϋκολίας της έκθεσης, θά μού έπιτρέψετε νά προσεγ-γίσω τό πρόβλημα τών έργων τής νεότητας τού Μάρξ άπό τρεΊς βα-σικές άπόψεις: πολιτική (I), θεωρητική (II) καί Ιστορική (III)

I. Τό Πολιτικό Πρόβλημα

Η συζήτηση τών έργων της νεότητας τού Μάρξ είναι κατ' άρχή μιά συζήτηση πολιτική. Χρειάζεται νά έπαναλάθουμε πώς τά έργα της νεότητας τού Μάρξ - πού ό Μέρινγκ έγραψε άρκετά γιά τήν Ιστορία καί τό νόημά τους - ήρθαν ξανά στήν έπιφάνεια άπ" τούς σοσιαλδη-μοκράτες καί χρησιμοποιήθηκαν άπό τή μεριά τους ένάντια στίς θεωρητικές θέσεις τού μαρξισμοϋ-λενινισμοϋ; 01 μεγάλοι πρόγονοι τού έγχειρήματος όνομάζονται Λάντσχουτ καί Μάγιερ (1931). Μπο-ρούμε νά διαβάσουμε τόν πρόλογο της έκδοσής τους στή μετά-φραση τού Μολιτόρ στίς έκδόσεις Costes (Œuvres Philosophiques de

1 Πολυ άξιοσημείωτο είναι τό ένδιαφέρον πού έκδηλώθηκε άπό τούς νεα-ρούς σοβιετικούς έρευνητές γιά τή μελέτη τών έργων τής νεότητας τοϋ Μάρξ Είναι ένα σημαντικό δείγμα τής τωρινής τάσης τής πολιτισμικής άνά-πτυξης στήν ΕΣΣΔ

2 Αναμφισβήτητα κυριαρχημένος άπ' τό πολύ άξιοσημείωτο κείμενο τοϋ Hoeppner, Γιά όριαμένες έαφαλμένες άντιλήψεις τού περάσματος άπό τόν Χέγκελ στόν Μάρξ. (σελ 175-190)

4 Γιά τάν Μάρξ 49

Page 51: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Marx, Τόμ. IV, σελ χιιι-Li) Στόν πρόλογο αυτό καθετί λέγεται καθα-ρά Τό Κεφάλαιο είναι μιά ήθική θεωρία, πού ή σιωπηλή φιλοσοφία της μιλάει άνοιχτά στά έργα της νεότητας τοϋ Μάρξ3 Αύτή ή θέση, πού τό νόημά της τό παρουσιάζω μέ δυό λέξεις, γνώρισε μιά έκπλη-κτική τύχη Ό χ ι μόνο στή Γαλλία καί τήν Ιταλία - δπως τό πληρο-φορηθήκαμε έδώ καί πολύ καιρό - άλλά έπίσης στή Γερμανία καί στή σύγχρονη Πολωνία, όπως μας πληροφορούν τά ξένα αυτά άρθρα Φι-λόσοφοι, ιδεολόγοι, θρησκευόμενοι ρίχτηκαν σέ μιά γιγαντιαία έπι-χείρηση κριτικής καί συζήτησης: άς έπιστρέψει ό Μάρξ στίς πηγές τοϋ Μάρξ, κι άς όμολογήσει τελικά δτι μέσα του ό ώριμος άνθρωπος δέν είναι παρά ό νεαρός Μάρξ μεταμφιεσμένος. "Η, έάν έμμένει καί πεισματώνει στήν ήλικία του, άς όμολογήσει τό άμάρτημά του της ώριμότητας, άς άναγνωρίσει δτι θυσίασε τή φιλοσοφία στήν οικονο-μία, τήν ήθική στήν έπιστήμη, τόν άνθρωπο στήν Ιστορία. Είτε τό δέχεται είτε τό άρνεΐται, ή άλήθεια του, δλο αύτό πού μπορεί νά έπιβιώσει άπ' αυτόν, δλο αύτό πού μπορεί νά βοηθήσει έμάς πού είμαστε άνθρωποι νά ζούμε καί νά στοχαζόμαστε, βρίσκεται σ' αυτά τά κάμποσα έργα τής νεότητας.

01 καλοί μας αυτοί κριτικοί λοιπόν, μας έπιτρέπουν τήν άκόλουθη μοναδική έκλογή: νά όμολογήσουμε δτι τό Κεφάλαιο (καί γενικά ό «όλοκληρωμένος μαρξισμός») είναι είτε ή έκφραση ή ή προδοσία τής φιλοσοφίας τοϋ νεαρού Μάρξ. Καί στίς δυό περιπτώσεις χρειάζεται νά άναθεωρήσουμε καθολικά τήν κατεστημένη έρμηνεία, καί νά έπι-στρέψουμε στό νεαρό Μάρξ, μέσα στόν όποιο μίλαγε ή άλήθεια

Νά λοιπόν ό τόπος της συζήτησης: ό νεαρός Μάρξ. Τό θέμα πού

3 Βλ Œvres Philosophiques de Marx, μεταφρ Molltor, Έκδ Costes Τόμ IV Εισαγωγή τών Λάντσχουτ καί Μάγιερ «Είναι φανερό πώς στή βάση της τάσης πού πρυτάνευσε στήν άνάλυση πού έγινε στό Κεφάλαιο υπάρχουν Οπόρρητες υποθέσεις, πού μόνο αύτές δμως μπορούν νά προσφέρουν τήν ένδόμυχή της δικαιολόγηση σέ δλη τήν τάση τού Κεφαλαίου ol ύποθέσεις αυτές δέν ήσαν διόλου σφάλματα νεότητας, άπό τά όποια άπελευθερώθηκε στό βαθμό πού ή γνώση του κέρδιζε σέ ώριμότητα, καί πού έπρεπε νά έγκα-ταλειφθούν σάν άχρηστα ύπολείμματα, κατά τή διάρκεια τοϋ έγχειρήματος τοϋ προσωπικού του ξεκαθαρίσματος Στίς έργασίες αύτές τοϋ 1840-1847, ό Μάρξ έργάζεται στή γενική άνθρώπινη βάση, χωρίς τήν όποΐα δλη ή έξήγηση τών οικονομικών σχέσεων θά παρέμενε ή άπλή έργασία ένός διορατικού οι-κονομολόγου Αύτός πού δέ συνέλαβε τό ένδόμυχο αύτό ρεύμα μέσα στό όποιο διεξάγεται ή έργασία της σκέψης σ' αύτά τά έργα νεότητας, καί τό όποιο διαπερνάει δλο τό έργο τού Μάρξ, δέν καταφέρνει νά καταλάβει τόν Μάρξ ol άρχές τής οικονομικής του άνάλυσης άπορρέουν άπευθεΐας άπό τήν «άληθινή πραγματικότητα τού άνθρώπου...» (σελ. XV-XVII). Μέ μιά άνε-παΐσθητη άλλαγή, ή πρώτη φράση τού Κομμουνιστικού Μανιφέστου θά μπο-ρούσε νά συνταχθεί έτσι «"Ολη ή περασμένη Ιστορία είναι Ιστορία τής ιδιά-ζουσας στόν άνθρωπο άλλοτρίωσης » (XLII), κλπ Στό άρθρο τού Παγίτνοφ, Τά Χειρόγραφα τού 1844 (Recherches, σελ 80-96) θά βρούμε μιά καλή άπο-γραφή τών κυριότερων συγγραφέων αύτού τού άναθεωρητικού ρεύματος «Νεαρός Μάρξ-

50

Page 52: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

διακυβεύεται ô μαρξισμός Oi öpoi τής συζήτησης: άν ό νεαρός Μάρξ είναι ήδη, καί όλοκληρωτικά, ό Μάρξ

Αφού άρχισε 6τσι ή συζήτηση, φαίνεται δτι ol μαρξιστές έχουν νά διαλέξουν μεταξύ δυό άντειίιθέσεων", μέσα στήν Ιδια τήν τάξη τών τακτικών συνδυασμών.

"Αν θέλουν νά σώσουν τόν Μάρξ άπό τούς κινδύνους τής νεότη-τάς του, μέ τούς όποιους τούς άπειλοϋν ol άντίπαλοί τους, μπορούν, πολύ σχηματ ι κά , ή νά συμφωνήσουν πώς ό νεαρός Μάρξ δέν είναι ό Μάρξ• ή νά άποφανθοϋν πώς ό νεαρός Μάρξ είναι ό Μάρξ.

Βέβαια, μπορεί νά φανεί άρκετά ευτράπελη αύτή ή άπογραφή τών δυνατοτήτων Εάν πρόκειται γιά μιά άμφισβήτηση Ιστορίας, αύτή ή άμφισθήτηση άποκλείει κάθε τακτική, έξαρτάται μόνο άπό τήν έτυ-μηγορία πού δόθηκε άπό τήν έπιστημονική έξέταση τών πραγμάτων καί τών πειστηρίων Εντούτοις, ή προηγούμενη έμπειρία, καί έπι-πλέον ή άνάγνωση τής παρούσας συλλογής, άποδείχνει πώς μερικές φορές είναι δύσκολο νά κάνουμε άφαίρεση τών λίγο ή πολύ φωτι-σμένων τακτικών ύπολογισμών ή τών άμυντικών άντιδράσεων, δταν πρόκειται νά άντιμετωπίσουμε μιά πολιτική έπΙθεση. Ό Jahn5 τό άνα-γνωρίζει μάλιστα, δέν είναι οι μαρξιστές πού προκάλεσαν τή συζή-τηση πάνω στά έργα τής νεότητας τού Μάρξ Κι δπως, χωρίς άμφι-θολία, δέν είχαν έκτιμήσει μέ τήν άκριθή τους άξία τίς κλασικές Ερ-γασίες τού Μέρινγκ καί τΙς έπιστημονικές καί εύσυνείδητες έρευνες τού Αύγουστου Κορνύ oi νέοι μαρξιστές πιάστηκαν άπροετοίμαστοι γιά έναν άγώνα πού δέν είχαν προβλέψει. Αντέδρασαν δπως μπόρε-σαν. Μένει κατιτί άπό αύτό τόν αίφνιδιασμό στή σημερινή άμυνα, στήν άνακλαστική της συμπεριφορά, στή σύγχισή της, στήν άδεξιό-τητά της. "Ας προσθέσουμε: καί στήν ένοχη συνείδησή της. 'Επειδή αύτή ή έπΙθεση αιφνιδίασε τούς μαρξιστές πάνω στή δική τους περι-οχή. τήν περιοχή τού Μάρξ. Περισσότερο Ισως άπ' δ,τι έάν Επρό-κειτο γιά μιά άπλή έννοια, αισθάνθηκαν Επιφορτισμένοι μέ μιά ιδιαί-τερη εύθύνη, άπό τή στιγμή πού θίχτηκε ένα πρόβλημα τό όποιο άγ-γιζε άπευθεΐας τήν Ιστορία τού Μάρξ, αύτόν τόν Ιδιο τόν Μάρξ. Καί νάτοι άπό τότε νά τούς παραφυλάει μιά δεύτερη άντίδραση, πού έρ-χεται νά ένισχύσει τήν πρώτη άνακλαστική άμυντική άντίδραση: ό φόβος μήπως άποτύχουν στήν ύπευθυνότητά τους, ό φόβος μήπως άφήσουν νά θιχτεί ή κατάθεση, τό βάρος τής όποιας έπωμίζονται, άπέναντι στούς έαυτούς τους καί στήν Ιστορία Γιά νά μιλήσουμε καθαρά: αύτή ή άντίδραση - άν δέν είναι λελογισμένη, κριτικαρι-σμένη καί κυριαρχημένη - μπορεί νά ώθήσει τό μαρξιστή φιλόσοφο

4 Σίγουρα θά μπορούσαν - κι αύτή ή παράδοξη άπόπειρα συνέβη στήν ίδια τή Γαλλία - άτάραχα νά συμμεριστούν (έν άγνοια τους) τις θέσεις τών άντι-πάλων τους καί νά ξανασυλλογιστοϋν τόν Μάρξ μέσα άπό τή δική του νεότη-τα Ή Ιστορία καταλήγει πάντα νά διαλύσει τίς παρεξηγήσεις

5 W Jahn, στό άρθρο του, Τ6 οίκονομικό περιεχόμενο τής άλλοτρίωσης (Recherches, σελ 158)

51

Page 53: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σέ μιά άντεπίθεση «καταστροφική», σέ μιά σφαιρική άντεπίθεση, ή όποΐα γιά νά έπιλύσει καλύτερα τό πρόβλημα στήν πραγματικότητα τ ό καταργεί.

Γιά νά μπερδέψουν αύτούς πού άντιτάσσουν στόν Μάρξ τή νεό-τητά του, θά πάρουν άποφασιστικά τήν άντϊθετη θέση: θά ξανασυμ-φιλιώσουν τόν Μάρξ μέ τήν νεότητά του- δέ θά διαβάζουν πιά τό Κεφάλαιο μέσα άπό τό Εβραϊκό Ζήτημα, άλλά τό Εβραϊκό Ζήτημα μέσα άπό τό Κεφάλαιο, δέ θά προβάλλουν πιά τή σκιά τοϋ νεαρού Μάρξ στόν Μάρξ, άλλά τή σκιά τοϋ Μάρξ στό νεαρό Μάρξ' καί θά έπινοήσουν - χωρίς νά άντιληφθοϋν πώς είναι άπλούστατα χεγκε-λιανή - μιά ψευδοθεωρία της Ιστορίας της φιλοσοφίας, συνταγμένης σέ «τετελεσμένο μέλλοντα», γιά νά αιτιολογήσουν αύτή τήν άντεπί-θεση6. Ό Ιερός φόβος μιας προσβολής στήν άκεραιότητα τού Μάρξ

6. Πρβ. Schaff, Τό άληθινό πρόσωπο τού νεαρού Μάρξ' (Recherches, σελ 193) Πρβ έξίσου τό όπόσπασμα αύτό άπ' τήν «Παρουσίαση» (σελ 7-β) «Δέ μπορεί κανείς νά άποπειραθεϊ νά κατανοήσει σοβαρά όλόκληρο τό έργο τοϋ Μάρξ, καί αύτό τόν Ιδιο τό μαρξισμό σάν σκέψη καί δράση, έχοντας άφετηρία τήν άντίληψη πού μπορούσε νά έχει ό Μάρξ γιά τά πρώτα του έργα, τή στι-γμή πού τά Επεξεργαζόταν Μόνο τό άντίστροφο διάβημα είναι έγκυρο- αύτό πού - γιά νά καταλάβει τή σημασία κα( νά έκτιμήσει τήν άξΙα αύτών τών άρ-χικών θεμελιωδών ύποθέσεων(,) καί γιά νά διεισδύσει σ' αύτά τά δημιουργικά έργαστήρια τής μαρξιστικής σκέψης, όπως είναι κείμενα σάν τά τετράδια τού Κρόυτσναχ καί τά Χειρόγραφα τοϋ '44 - ξεκινάει άπό τό μαρξισμό έτσι όπως μας τόν κληροδότησε ό Μάρξ καί έπίσης - αύτό πρέπει νά ειπωθεί καθαρά -έτσι όπως έμπλουτίστηκε έδώ καί έναν αιώνα στή φωτιά τής ιστορικής πρα-κτικής Χωρίς αύτά, τίποτα δέ μπορεί νά έμποδίσει τήν άποτίμηση τοϋ Μάρξ μέ κριτήρια δανεισμένα άπό τό χεγκελιανισμό, όταν δέν πρόκειται γιά κριτή-ρια δανεισμένα άπό τό θωμισμό Ή Ιστορία τής φιλοσοφίας γράφεται σέ τετε-λεσμένο μέλλοντα Τό νά μή συμφωνούμε ο' αύτό, σημαίνει ότι άρνούμαστε τελικά αύτή τήν Ιστορία καί ότι ό θεμελιωτής της παρουσιάζεται μέ τόν τρόπο τού Χέγκελ' 'Υπογράμμισα συνειδητά τις δύο τελευταίες φράσεις Άλλά ό άναγνώστης παρατήρησε άπό μόνος του - βλέποντας τελείως έκπληκτος νά άποδίδεται στό μαρξισμό ή Ιδια ή άντίληψη τής χεγκελιανής Ιστορίας τής φι-λοσοφίας, καί γεμάτος άμηχανία' - δτι βλέπει τόν έαυτό του νά άντιμετωπί-ζεται σάν χεγκελιανός άν κατά τύχη άρνηθεϊ τήν άντίληψη αύτή θ ά δούμε πιό κάτω πώς, σέ μιά τέτοια άντίληψη, είναι άλλα τά έλατήρια πού άποτελοϋν τό άντικείμενο τής ύπόθεσης Εν πάση περιπτώσει, αύτό τό κείμενο δείχνει καθαρά τήν πορεία πού σημείωσα άφοϋ ό Μάρξ άπειλεϊται όλόκληρος άπό τή νεότητά του. τήν άνακαταλαμβάνουμε σάν μιά στιγμή τού όλου καί γιά τό λόγο αύτό κατασκευάζουμε άπλούστατα μιά χεγκελιανή φιλοσοφία γιά τήν Ιστορία τής φιλοσοφίας Ό Hoeppner στό άρθρο του, Γιά τό πέρασμα άπό τόν Χέγκελ στόν Μάρξ (Recherches, σελ 180) ξεκαθαρίζει τά πράγματα μέ γαλή-νια σκέψη «Δέν πρέπει νά έξετάζουμε τήν Ιστορία άπό μπρός πρός τά πίσω καί νά άναζητάμε άπό τό Οψος τής μαρξιστικής γνώσης Ιδεατά σπέρματα στό παρελθόν Πρέπει νά άκολουθοϋμε τήν έξέλιξη τής φιλοσοφικής σκέψης έχοντας άφετηρία τήν πραγματική έξέλιξη τής κοινωνίας» Είναι ή Ιδια ή θέση τοϋ Μάρξ, πού άναπτύχθηκε πλούσια, στή Γερμανική Ιδεολογία, γιά παράδει-γμα

52

Page 54: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

θά κάνει νά γεννηθεί ή άνακλαστική άντίδραση, ή άποδοχή όλόκλη-ρου τοϋ Μάρξ: θά δηλώσουν δτι ό Μάρξ είναι ένα δλο δτι «ό νεαρός Μάρξ άνήκει στό μαρξισμό*7 - σάν νά κ ι ν δ υ ν ε ύ ο υ μ ε νά χ ά σ ο υ μ ε τ ό ν Μάρξ όλόκληρο άν ύποβάλαμε τή νεότητά του στή ριζική κριτική τής Ιστορ ίας , δχ ι τ ή ς Ιστορίας πού θά ζούσε, ά λ λ ά τ ή ς Ιστορίας πού ζού-σε δχι τής άμεσης Ιστορίας, άλλά μιάς Ιστορίας στοχασμένης πού, ό Ιδιος, στήν ώριμότητά του, μάς πρόσφερε δχι τήν 'άλήθεια* της μέ τή χεγκελιανή έννοια τού δρου, άλλά τΙς άρχές γιά τήν έπιστημονική της άντίληψη

Ακόμη καί στήν τάξη τών άντεπιθέσεων δέν ύπάρχει καλή πολιτική χωρίς καλή θεωρία

II. Τό θεωρητικό Πρόβλημα

Κι έτσι φτάνουμε στό δεύτερο πρόβλημα, πού τ ίθεται άπό τή μελέτη τών έργων τής νεότητας τού Μάρξ: στό θεωρητικό πρόβλημα, θέλω νά επιμείνω στό πρόβλημα αύτό, γιατί δέ μού φαίνεται πάντα έπιλυ-μένο, ή τοποθετημένο συγκεκριμένα, άπό τΙς περισσότερες τών έρ-γασιών πού έμπνέονται άπό αύτό τό θέμα.

Πράγματι, πολύ συχνά, περιοριζόμαστε σέ μιά μορφή άνάγνωσης τών κειμένων τού νεαρού Μάρξ ή όποία άνήκει μάλλον στήν έλεύ-θερη σύζευξη τών ιδεών ή στήν άπλή σύγκριση τών δρων παρά στήν ιστορική κριτική8 θ ά δεχτούμε, χωρίς καμιά άμφιβολία, πώς αύτή ή ανάγνωση μπορεί νά δώσει θεωρητικά άποτελέσματα, άλλά αύτά δέν είναι παρά ό προκαταρκτικός δρος γιά μιά αύθεντική άντίληψη τών κειμένων. Μπορούμε γιά παράδειγμα νά διαβάσουμε τή διατριβή τού Μάρξ, παραβάλλοντας τήν όρολογία της μέ τό στοχασμό τού Χέγ-κελ* , ν ά δ ι α β ά σ ο υ μ ε τ ή ν Κριτική τής Φιλοσοφίας τού Δικαίου τού Χέγκελ (1843) παραβάλλοντας τΙς άρχές της ε ίτε μέ τόν Φόυερμπαχ, ή μέ τόν ώριμο Μάρξ10· νά διαβάσουμε τό Χειρόγραφο τού '44 παρα-βάλλοντας τίς άρχές του μέ αύτές τού ΚεφαλαίουΑύτή ή παρα-

7 «Παρουσίαση», σελ 7 Τά αιτιολογικά στοιχεία τής θέσης αυτής δέν πα-ρουσιάζουν άμφιλογία

8 Βλ Hoeppner (δ π , σελ 178) ·Τό ζήτημα δέν είναι νά μάθουμε μέ ποιό μαρξιστικό περιεχόμενο μπορεί νά στοχαστεί ίνας σημερινός μαρξιστής ερευνητής τήν άνάγνωση τών τάδε έδσφίων, άλλά νά γνωρίζουμε ποιό κοινω-νικό περιεχόμενο έχουν γιά τόν Ιδιο τόν Χέγκελ*. Αϋτό πού λέει ô Hoeppner μέ θαυμαστό τρόπο γιά τόν Χέγκελ, ένάντια στόν ΚουτσΙνσκι, πού άναζητάει «μαρξιστικά» θέματα μέσα στόν Χέγκελ, Ισχύει έξ όλοκλήρσυ γιά αύτόν τόν Γδιο τόν Μάρξ, δταν διαβάζουμε τά έργα της νεότητάς του ξεκινώντας άπό τά δργα τής ώριμότητάς του

9 Τολιάτι, «Άπό τόν Χέγκελ στό μαρξισμό» (Recherches, σσ 38-40). 10 Ν. Lapine, Κριτική τής φιλοσοφίας τοϋ Χέγκελ (Recherches, σελ. 52-71) 11 W. Jahn, Τό οΙκονομικό περιεχόμενο τής έννοιας άλλοτρίωση τής έργα-

σίσς στά έργα νεότητας του Μάρξ (Recherches, σελ 157-174)

53

Page 55: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

βολή μπορεί νά είναι ε ί τε έπιφανειακή ή διεισδυτική. Μπορεί νά δώ-σει λαβή σέ συγχίσεις12 Μπορεί πάλι ν' άνοίξει ένδιαφέρουσες προοπτικές13.

Έάν πράγματι περιοριστούμε στήν αύθόρμητη, ή έστω πεφωτι-σμένη σύζευξη μόνο τών θεωρητικών στοιχείων, διατρέχουμε τόν κίνδυνο νά παραμείνουμε δέσμιοι μιας ύπόρρητης άντίληψης πού εί-ναι πολύ συγγενής, μέ τήν τρέχουσα πανεπιστημιακή άντίληψη τών παραβολών, άντιπαραβολών καί συσχετίσεων τών στοιχείων, ή όποία κορυφώνεται στή θεωρία τών πηγών - ή, πράγμα πού είναι τό Ίδιο, στή θεωρία τών προεξοφλήσεων. "Ενας άναγνώστης πού έχει μελε-τήσει τόν Χέγκελ, «θά σκεφτεί τόν Χέγκελ» διαβάζοντας τή διατριβή τοϋ 41, καί άκόμα καί τό Χειρόγραφο τοϋ '44. "Ενας άναγνώστης πού έχει μελετήσει Μάρξ «θά σκεφτεί τόν Μάρξ» διαβάζοντας τήν Κρι-τική τής Φιλοσοφίας τοϋ Δικαίου14

"Ισως δέν παρατηρούμε άρκετά ότι, ε ί τε σάν θεωρία τών πηγών είτε σάν θεωρία τών προεξοφλήσεων, αύτή ή άντίληψη, μέσα στήν άπλοίκή της άμεσότητα, είναι θεμελιωμένη σέ τρεις θεωρητικές προϋποθέσεις, πού πάντα λειτουργούν άρρητα μέσα της. Ή πρώτη προϋπόθεση είναι άναλυτική· θεωρεί ότι κάθε θεωρητικό σύστημα, κάθε συγκροτημένη σκέψη, μπορεί νά άναχθεϊ στά στοιχεία του· προϋπόθεση ή όποία έπιτρέπει νά συλλογιστεί κανείς ξεχωριστά ένα στοιχείο αύτοϋ τοϋ συστήματος, καί νά τό συσχετίσει μ' ένα άλλο στοιχείο, παρόμοιο, τό όποίο άνήκει σέ ένα άλλο σύστημα,s. Ή δεύ-τερη προϋπόθεση είναι τελεολογική: θεσμίζει ένα μυστικό δικαστήριο της Ιστορίας τό όποίο κρίνει τΙς άπόψεις πού τοϋ υποβάλλονται· ή,

12 Γιά παράδειγμα τά δύο άποσπάσματα πού έπικαλέστηκε ό Τολιάτι γιά νά δείξει τό ξεπέρασμα τοϋ Φόυερμπαχ άπ' τόν Μάρξ, είναι άκριβώς μιά άντι-γραφή τών Ιδιων τών κειμένων τοϋ Φόυερμπαχ1 Ό Hoeppner, στόν όποιο τί-ποτα δέν ξεφεύγει, τό πρόσεξε καλά «Τά δυό άποσπάσματα τών Χειρογρά-φων (τού 1844) πού χρησιμοποιεί ό Τολιάτι γιά νά δείξει δτι ό Μάρξ άπελευ-θερώνεται, άπό τήν έποχή έκείνη ήδη, άπό τόν Φόυερμπαχ, δέν κάνουν άλλο παρά νά άναπαράγουν, ουσιαστικά, τΙς άπόψεις τοϋ Φόυερμπαχ πού περι-έχονται στίς Προσωρινές Θέσεις καί στίς Αρχές τής Φιλοσοφίας τού Μέλλον-τος·· (δ π, σελ 184, σημ II) θ ά μπορούσαμε, κατά τήν ίδια έννοια, νά άμφι-σβητήσουμε τήν άποδεικτική άξΙα τών άποσπασμάτων πού έπικαλέστηκε ό ΠαγΙτνοφ στίς σελ 88 καί 109 τού άρθρου του {Τά Χειρόγραφα τοϋ '44) Τό δίδαγμα άπό αυτές τΙς συγχίσεις είναι καλό πρέπει νά διαβάζουμε προσ-εχτικά τούς συγγραφείς. Δέν είναι περιττή ή άνάγνωση αύτή δταν πρόκειται γιά τόν Φόυερμπαχ Ο Μάρξ καί ό "Ενγκελς μιλούν τόσο πολύ καί τόσο καλά γΓ αυτόν, πού καταλήγουν νά θεωρούν τούς έαυτούς τους οικείους του

13 Γιά παράδειγμα, Jahn. Παραβολή, πού είναι Ικανή νά υποβάλει υποθέ-σεις, άνάμεσα στήν άλλοτρίωση τοϋ Χειρόγραφου το0 '44 καί τή θεωρία τής άξΙας τοϋ Κεφαλαίου.

14 Βλ σημείωση 5. 15 "Εξοχη κριτική γΓ αύτό τό φορμαλισμό έχει κάνει ό Hoeppner, μιλώντας

γιά τόν Κουτσίνσκι (δ π . σελ 177-178).

54

Page 56: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

καλύτερα, έπιτρέπει τή διάλυση τών (άλλων) συστημάτων στά στοι-χεία τους, θεσμοποιεί αύτά τά στοιχεία σά στοιχεία, γιά νά τά με-τρήσει κατόπιν σύμφωνα μέ τόν κανόνα του σά νά τά μετρούσε μέ τήν άλήθεια του16. Τέλος, αϋτές ol δυό προϋποθέσεις στηρίζονται σέ μιά τρίτη, πού θεωρεί τήν Ιστορία τών ιδεών σάν τό δικό μας στοι-χείο, πού θεωρεί πώς τίποτε δέ συμβαίνει πού νά μήν παραπέμπει σ' αύτή τήν ίδια τήν Ιστορία τών ιδεών, καί πώς ό κόσμος τής ιδεολο-γίας άποτελεί άφ' έαυτού τή δική του άρχή κατανόησης.

Θεωρώ πώς πρέπει νά διεισδύσουμε μέχρι τις βάσεις αύτές γιά νά κατανοήσουμε τή δυνατότητα καί τό νόημα τού πιό Εντυπωσιακού χαρακτηριστικού αύτής τής μεθόδου, τοϋ έκλεκτικισμοϋ. Όταν ψά-ξουμε κάτω άπό τήν έπιφάνεια τού Εκλεκτικισμού, βρίσκουμε πάντα α ύ τ ή τ ή θεωρητική τελεολογία κ ι α ύ τ ή τ ή ν αύτοκατανόηση τής Ιδεο-λογίας σάν τέτοιας. Δέν είναι δυνατό δμως νά έμποδίσουμε τούς έαυτούς μας νά σκεφτούν - διαβάζοντας όρισμένα άπό τά άρθρα αυτής τής συλλογής - δτι άκόμα καί στήν προσπάθειά τους νά απαλλαγούν άπ' αύτή τήν άντίληψη, διαβρώνονται πάλι άπό τή λο-γική της. Καθετί, πράγματι, συμβαίνει σάν ή Ιστορία τής θεωρητικής εξέλιξης τού νεαρού Μάρξ, νά άπαιτούσε τήν άναγωγή της σκέψης του στά «στοιχεία» της, τά όποία συγκεντρώνονται γενικά κάτω άπό δυό ύπότιτλους. τά ύλιστικά στοιχεία καί τά ιδεαλιστικά στοιχεία- καί σάν ή παραβολή αϋτών τών στοιχείων, ή άντιπαράθεση τής μάζας τους, νά έπρεπε νά άποφασίσει γιά τό νόημα τού ϋπό έξέταση κει-μένου. Μέ αύτό τόν τρόπο μπορεί κανείς νά κάνει άνάγλυφη τήν παρουσία Ολιστικών στοιχείων - δπως ή πολιτική λύση τής λογοκρι-σίας, ή κοινωνική (ταξική) φύση τών νόμων γιά τήν κλοπή ξύλων, κλπ - στά άρθρα τής Εφημερίδας τοϋ Ρήνου, πού παρουσιάζονται μέ τήν έξωτερική μορφή μιας σκέψης πού έξακολουθει νά είναι χεγκε-λιανή- ή σ τ ό Χειρόγραφο τοϋ '43 (Κριτική τής Φιλοσοφίας τού Δι-καίου τοϋ Χέγκελ) τήν παρουσία υλιστικών στοιχείων - δπως ή πρα-γματικότητα τών κοινωνικών τάξεων, τής άτομικής Ιδιοκτησίας καί τής σχέσης της μέ τό κράτος, καί μάλιστα αύτης τής Ίδιας τής ϋλι-στικής διαλεκτικής, κλπ. - πού παρουσιάζονται μέ μιά έκθεση καί μέ διατυπώσεις ol όποιες είναι έμπνευσμένες άπό τόν Φόυερμπαχ ή παραμένουν άκόμα χεγκελιανές. Είναι δμως σαφές δτι αύτή ή διά-κριση σέ στοιχεία - τά όποία είναι άποσυνδεμένα άπό τό έσωτερικό πλαίσιο τής έκφραζόμενης σκέψης, καί συλλογίζονται γιά λογαριασμό τους σάν όντότητες σημαίνουσες άφ' έαυτές - δέν είναι δυνατή παρά μέ τήν προϋπόθεση μιας προσανατολισμένης, δηλαδή τελεολο-γικές, άνάγνωσης τών Ίδιων αϋτών κειμένων. "Ενας άπ' τούς πιό συνειδητούς συγγραφείς τής συλλογής, ό Lapine, τό παραδέχεται πολύ ε ι λ ι κρ ινά . «Αυτού τού ε ί δ ο υ ς τό χαρακτηριστικό είναι στήν πρα-

16 Στή θεωρία τών πηγών, ή άρχή είναι αυτή πού μετράει ΤΓ, Ι έξέλιξη Στή θεωρία τών προεξοφλήσεων είναι τό τέλος αϋτό πού άποφασίζει πάνω στή σημασία τών στιγμών τής πορείας του

55

Page 57: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γματικότητα πολύ έκλεκτικό, γιατί δέν άπαντάει στό έρώτημα τού νά γνωρίσουμε πώς τά διάφορα αύτά στοιχεία συνδυάστηκαν μέσα στήν κοσμοαντίληψη τοϋ Μάρξ*17. Βλέπει καθαρά άτι ή άποδιάρθρωση ένός κειμένου σ' αυτό πού είναι ήδη υλιστικό καί σ' αύτό πού έξ-ακολουθει νά είναι Ιδεαλιστικό, δέν προφυλάσσει τήν ένότητά του· καί πώς αύτή ή άποδιάρθρωση προκαλείται άκριβώς άπό τήν άνά-γνωση τών κειμένων τής νεότητας μέσα άπό τά κείμενα τής ωριμό-τητας Είναι συνεπώς τό δικαστήριο τού όλοληρωμένου μαρξισμού, τό δικαστήριο τού Τέλους, αύτό πού έξαγγέλλει καί έκτελεΐ τήν άπόφαση τού σωματικού διαχωρισμού μεταξύ τών στοιχείων ένός προγενέστερου κειμένου, καί έτσι καταστρέφει τήν ένότητα *"Αν ξεκινήσει κανείς άπό τήν άντίληψη πού είχε τότε ό Μάρξ γιά τή φι-λοσοφική του θέση, τό Χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ο ύ 1843 παρουσιάζεται σάν ένα έργο τέλεια συνεπές καί όλοκληρωμένο* - έ νώ «άπό τή σκοπιά τοϋ άναπτυγμένου μαρξισμού, τό Χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ο ύ 1843 δ έ ν παρουσιάζε-ται σάν ένα όργανικά όλοκληρωμένο όλο, όπου ή μεθοδολογική άξΙα κάθε στοιχείου θά είχε καταστεί πρόδηλη μέ αυστηρό τρόπο. Μιά σαφής έλλειψη ωριμότητας κάνει νά έχει παραχωρηθεί υπερβολική προσοχή σέ όρισμένα προβλήματα, ένώ άλλα πού έχουν θεμελιακή σημασία έχουν προδιαγραφεί μόνο »18 Δ έ νομ ίζω δ τ ι μπορε ί κανε ί ς νά παραδεχτεί μέ πιό τίμιο τρόπο τό γεγονός ότι είναι άκριβώς αύτή ή προοπτ ική τοποθέτηση μέσω τοϋ Τέλους, πού προκαλε ί τ ή ν άπο-δ ιάρθρωση σέ σ το ι χ ε ία , τ ή συγκρότηση αυτών τών Ίδιων τών στοι-χείων Προσθέτω έξάλλου πώς μπορούμε συχνά νά παρατηρήσουμε ένα είδος 'Πληρεξουσιότητας γιά άναφορά» πού παρέχεται άπό τόν όλοκληρωμένο μαρξισμό σ' έναν ένδιάμεσο συγγραφέα, γιά παράδει-γμα στόν Φόυερμπαχ. Αφού ό Φόυερμπαχ έχει κριθεί «ύλιστής» (άν καί, κυριολεκτικά, αύτός ό «ϋλισμός» τού Φόυερμπαχ στηρίζεται ου-σιαστικά στίς διακηρύξεις ύλισμοΰ τού ίδιου τοϋ Φόυερμπαχ πού έχουν παρθεί τοϊς μετρητοίς) χρησιμεύει σ' αύτή τήν περίπτωση σάν δεύτερο κέντρο άναφοράς καί έπιτρέπει μέ τή σειρά του ένα είδος ύπο-παραγωγής στοιχείων πού θεσπίζονται σάν «ύλιστικά», δυνάμει τών δικών του άποφάσεων ή τής δικής του «άλήθειας», μέσα στά έργα τής νεότητας τοϋ Μάρξ. "Ετσι θά κηρυχθεί «υλιστική» ή άντι-στροφή ύποκειμένου-κατηγορουμένου, ή φούερμπαχιανή κριτική της ένατενιστικής φιλοσοφίας, ή κριτική τής θρησκείας, ή άνθρώπινη οϋ-σία πού άντικειμενοποιείται μέσα στά έργα της κλπ. Αύτή ή ύπο-παραγωγή στοιχείων μέ άφετηρία τόν Φόυερμπαχ, συνδυασμένη μέ τήν παραγωγή στοιχείων μέ άφετηρία τόν όλοκληρωμένο Μάρξ, μπο-ρεί νά δώσει τήν εύκαιρία γιά άλλόκοτες περιττολογίες καί παρεξη-γήσεις προκειμένου, γιά παράδειγμα, νά μάθουμε αύτό πού μπορεί νά διακρίνει καθαρά στήν περίπτωση αύτή τά ύλιστικά στοιχεία πού

17 Lapine, Κριτική τής Φιλοσοφίας τού Χέγκελ (Recherches σελ. 68). 18 Lapine, β.π., σελ. 69.

56

Page 58: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

βεβαιώθηκαν σάν αυθεντικά άπό τόν Φόυερμπαχ, άπό τά ϋλιστικά στοιχεία πού βεβαιώθηκαν σάν τέτοια άπό τόν ίδιο τόν Μάρξ1*. Τελι-κά, άφοϋ μπορούμε πάντα νά άνακαλύπτουμε μέ αύτό τόν τρόπο υλιστικά στοιχεία σ' δλα τά κείμενα τής νεότητας τοϋ Μάρξ, - καί άπ' αύτό ήδη τό γράμμα στόν πατέρα του δπου άρνε'ιται νά διαχωρί-σει τήν ιδέα άπό τό πραγματικό - δυσκολευόμαστε πραγματικά νά άποφασίσουμε πότε ό Μάρξ μπορεί νά θεωρηθεί ύλιστής, ή μάλλον πότε μπορεί πραγματικά νά μήν ύπήρξε τέτοιος. Γιά τόν Jahn, γιά παράδειγμα, τά Χειρόγραφα τού '44, άν καί περιέχουν <άκόμα μιά όλόκληρη σειρά άπό άφηρημένα στοιχεία», σ η μ α δ ε ύ ο υ ν *τή γέννηση τού έπιστημονικοϋ σοσιαλισμού*20 Γιά τόν Παγίτνοφ τά χειρόγραφα α ύ τ ά « σ υ ν θ έ τ ο υ ν τό καίριο σημείο τής στροφής πού έπιχειρήθηκε άπό τόν Μάρξ ώς πρός τίς κοινωνικές έπιστήμες. Εκεί τέθηκαν οI άρχικές θεμελιώδεις ύποθέσεις τοϋ μαρξισμού*21. Γ ιά τ ό ν Lapine ε ί -να ι <τό Χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο τ ο ϋ '43 αύτό πού πιστοποιεί τό συνειδητό πέρα-σμα τού Μάρξ στόν υλισμό - άντίθετα άπό τά άρθρα τής Ε φ η μ ε ρ ί δ α ς τ ο ϋ Ρ ή ν ο υ στά όποια μόνο όρισμένα στοιχεία τού υλισμού έμφανί-ζονται κατά τρόπο αυθόρμητο* κα ί δν τως «ό Μάρξ ξεκινά άπό υλιστι-κές θέσεις στήν κριτική του γιά τόν Χέγκελ* ( ε ί να ι ά λ ή θ ε ι α πώς α ύ τ ό τό «συνειδητό πέρασμα* στό Ιδιο άρθρο δηλώνεται σάν ·ύπόρρητο* καί "άσυνείδητο*11 "Οσο γιά τόν Σάφ, γράφει ξεκάθαρα «Ξέρουμε (άπό μεταγενέστερες άφηγήσεις τοϋ Ένγκελς) πώς ό Μάρξ έγινε ύλιστής στά 1841»23

Δέ θέλω νά άντλήσω τόσο εϋκολα έπιχείρημα άπό αυτές τίς άντι-φάσεις (στίς όποιες θά διέκρινε κανείς χωρίς πολύ κόπο τό δείγμα μιας «άνοιχτής» έρευνας). Μπορούμε όμως μέ κάθε δικαίωμα, νά αναρωτηθούμε κατά πόσο αύτή ή άβεβαιότητα στό νά καθοριστεί ή στιγμή δπου ό Μάρξ περνάει στόν υλισμό, κλπ , δέν προέρχεται άπό τήν αύθόρμητη καί ύπόρρητη χρήση μιάς άναλυτικο-τελεολογικής θεωρίας. Πώς νά μή σημειώσουμε δτι αύτή ή θεωρία φαίνεται στερη-μένη άπό κάθε έγκυρο κριτήριο γιά νά άποφανθε'ι πάνω σέ μιά σκέψη πού τήν άποδιάρθρωσε σέ στοιχεία, πού τής κατέστρεψε δη-λαδή τήν πραγματική της ένότητα; Καί πού στερήθηκε άκριβώς τό κριτήριο γιατί άπαγόρευσε στόν έαυτό της τή χρήση του έξαιτίας αυτής τής "ίδιας τής άποδιάρθρωσης. δντως, άφοϋ ένα ιδεαλιστικό στοιχείο είναι ένα ιδεαλιστικό στοιχείο, καί ένα ύλιστικό στοιχείο εί-ναι ένα ύλιστικό στοιχείο, ποιός άλήθεια μπορεί νά κρίνει τό νόημα πού συγκροτούν δταν συναθροίζονται μέσα στήν πραγματική καί ζωντανή ένότητα ένός κειμένου; "Ετσι ή άποδιάρθρωση αύτή κατα-

19 Βλ. γιά παράδειγμα Bakouradzé, Ή διαμόρφωση τών φιλοσοφικών Ιδεών τού Κ Μάρξ (Recherches, σελ 29-32)

20 Jahn, δ π., σελ. 169 καί 160 21 Παγίτνοφ, δ π., σελ. 117 22 Lapine, δ.π , σελ 5Θ, 67, 69. 23 Schaff, δ π , σελ 202

57

Page 59: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λήγει σ' αύτό τό παράδοξο άποτέλεομα τού νά έξαφανίζεται τό Ιδιο τ ό πρόβλημα τ ο υ όλικοΰ νοήματος έ ν ό ς κειμένου δπως τ ό Εβραϊκό Ζήτημα ή τ ό Χειρόγραφο τοϋ '43· τ ο υ νά μήν τίθεται τό ζήτημα δ ι ό τ ι έχει χαθεί τό μέσο γιά νά τό τοποθετήσουμε. Είναι δμως ένα πρό-βλημα ύψιστης σημασίας πού ούδέποτε μπορούν νά τό άποφύγουν ή πραγματική ζωή καί ή ζωντανή κριτική! "Αν κατά τύχη, στίς μέρες μας, ένας άναγνώστης τόλμαγε νά πάρει στά σοβαρά καί νά πρε-σβεύει άνοιχτά τή φιλοσοφία τοϋ Εβραϊκού Ζητήματος ή τών Χειρο-γράφων τοϋ '44 (αύτό συμβαίνει1 Θά έλεγα, δλοι περάσαμε άπό αύτό τό στάδιο! καί πόσοι πού πέρασαν άπό αύτό δέν έχουν γίνει δλοι τους μαρξιστές1) άναρωτιέμαι άλήθεια τί θά μπορούσαμε νά πούμε στήν περίπτωση αύτή γιά τή σκέψη του, θεωρούμενη έτσι δπως είναι, δηλαδή ένα δλο Θά τόν θεωρούσαμε ιδεαλιστή ή ύλιστή, Μαρξιστή ή μή-μαρξιστή", Ποιός θά ήταν δμως αύτός ό δρος πού δέ γνωρί-ζουμε, Κι δμως, πολύ συχνά άλήθεια μεταχειριζόμαστε κατ' αύτό τόν τρόπο τά κείμενα τοϋ νεαρού Μάρξ σάν νά άνήκαν σ' ένα χώρο φυ-λαγμένο, άπαλλαγμένο άπό τό «βασικό έρώτημα» γιά τό μόνο λόγο δτι τά κείμενα αύτά έπρεπε νά καταλήξουν στό μαρξισμό Σάν νά είχε άνασταλεΐ τό νόημά τους μέχρι τέλους, σάν νά έπρεπε νά περι-μένουμε τήν τελική σύνθεση γιά νά άπορροφηθοϋν τελικά μέσα σ' ένα δλο τά στοιχεία αύτών τών κειμένων, σάν νά μήν είχε τεθε'ι ποτέ τό ζήτημα τοϋ όλου, πρίν άπό αύτή τήν τελική σύνθεση, γιά τόν άπλούστατο αύτό λόγο δτι έχει καταστραφεί κάθε όλότητα πού είναι προγενέστερη τής τελικής σύνθεσης. Αλλά ιδού τότε έμεϊς μπροστά στό ξεχείλισμα τού παράδοξου, δπου έκρήγνυται τό κρυμμένο νόημα αύτής τής άναλυτικο-τελεολογικής μεθόδου, αύτή ή μέθοδος, πού δέ σταματάει νά κρίνει, είναι άνίκανη νά διατυπώσει τήν παραμικρό-τερη κρίση γιά μιά όλότητα πού είναι διαφορετική άπό τήν Ιδια. Πώς νά όμολογήσει καλύτερα δτι δέν κάνει άλλο παρά νά κρίνει τόν Ιδιο τόν έαυτό της, νά αύτοαναγνωρίζεται κάτω άπό τά άντικεΐμενα πού στοχάζεται; Ό τ ι δέ βγαίνει ποτέ άπ' τόν έαυτό της, δτι τήν έξέλιξη πού θέλει νά σκεφτεί, δ έ ν τή σκέφτεται τελικά παρά σάν μιά έξέλιξη αύ τής τής Ιδιας, στούς κόλπους αύ τής τής ίδιας; Κι άν μ ο ϋ π ε ί τ ε γ ι ' αύτή τή μέθοδο, πού διατυπώνω τήν άκραία της λογική: είναι άκρι-

24 θέτω αύτό τό έρώτημα μιλώντας γιά έναν τρίτο Ό καθένας όμως άντι-λαμβάνεται σαφώς Ατι τίθεται σ' αυτούς τούς ΊΑιους τούς μαρξιστές, πού χρησιμοποιούν τά Εργα τής νεότητας τού Μάρξ "Αν τά χρησιμοποιούν χωρίς Αιάκριση, Αν έκλαμβάνουν κείμενα Απως τό 'Εβραϊκό Ζήτημα, τά Χειρόγραφα τοϋ '43 ή τού '44 σάν μαρξιστικά κείμενα, Αν έμπνέονται καί Αντλούν άπό αύτά συμπεράσματα γιά τή θεωρία καί τήν Ιδεολογική δράση, όπαντοϋν de facto στό έρώτημα, γιατί αύτό πού κάνουν άπαντΑ άντί γι' αύτούς. Ατι ό νεα-ρός Μάρξ δηλαδή μπορεί νά θεωρηθεί σάν Μάρξ, δτι ό νεαρός Μάρξ είναι μαρξιστής Δίνουν μεγαλόφωνα τήν άπάντηση πού ή κριτική γιά τήν όποία κάνω λόγο δίνει χαμηλόφωνα (έπειδή άκριβώς άποφεύγει νά άπαντήσει) Καί στίς δύο περιπτώσεις οί Ιδιες άρχές είναι έν έργω, καί οί Ιδιες άρχές διαδικά-ζονται

58

Page 60: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

βώς σέ αύτά πού είναι διαλεκτική, - θά άπαντήσω. διαλεκτική, ναι. Αλλά χεγκελιανή'

Καί πράγματι, όταν πρόκειται συγκεκριμένα νά συλλογιστούμε τό γίγνεσθαι μιάς σκέψης πού άνάγεται μέ αύτό τόν τρόπο στά στοιχεία της, όταν τίθεται τό άπλοίκό άλλά έντιμο έρώτημα, τοϋ Lapine *Μέ ποιόν τρόπο τά διάφορα αύτά στοιχεία συνδυάστηκαν στήν τελική κοσμοαντίληψη τού Μάρξ;», όταν πρόκειται νά συλλάβουμε τή σχέση αϋτών τών στοιχείων πού γνωρίζουμε τό τέλος τους, τότε είναι τά επιχειρήματα τής χεγκελιανής διαλεκτικής πού βλέπουμε νά Εμφανί-ζονται, μέσα σέ μορφές Επιφανειακές ή Εμθαθυντικές. Παράδειγμα τής Επιφανειακής μορφής, ή προσφυγή στήν άντίφαση μεταξύ τοϋ περιεχομένου καί τής μορφής, άκριθέστερα μεταξύ τοϋ περιεχομέ-νου καί τής έννοιολογικής του έκφρασης. Τό «ύλιστικό περιεχόμενο» έρχεται σέ σύγκρουση μέ τήν «ΐδεαλισ .κή μορφή», καί αύτή ή Ιδια ή ιδεαλιστική μορφή τείνει νά περιοριστεί σέ μιά άπλή ϋπόθεση όρο-λογίας (πρέπει βέβαια στό τέλος νά Εξαφανιστεί: τότε πιά δέν είναι άλλο άπό λέξεις). Ό Μάρξ είναι ήδη ύλιστής, άλλά μεταχειρίζεται άκόμη φοϋερμπαχιανές έννοιες, δανείζεται τή φοϋερμπαχιανή όρο-λογία, Ενώ δέν είναι πιά, δέν ήταν ποτέ. καθαρά φοϋερμπαχιανός. ανάμεσα στά Χειρόγραφα τού '44 καί τά έργα τής ωριμότητας, ό Μάρξ βρήκε τήν όριστική όρολογία του25: άπλό ζήτημα γλώσσας Όλο τό γίγνεσθαι βρίσκεται μέσα στίς λέξεις. Ξέρω πώς σχηματο-ποιώ, άλλά είναι γιά νά γίνει άντιληπτό καλύτερα τό κρυμμένο νόημα τής μεθόδου πού άκολουθείται. Μερικές φορές Εξάλλου είναι πολύ πιό Επεξεργασμένη, δπως γιά παράδειγμα στή θεωρία τοϋ Lapine, ό όποιος δέν άντιτάσσει πιά τή μορφή (όρολογία) στό περιεχόμενο μό-νο, άλλά καί τή συνείδηση στήν τάση. Ό Lapine δέν περιορίζει τή διαφορά τών ιδεών τοϋ Μάρξ σέ μιά άπλή διαφορά όρολογίας. Δέχε-τα ι δ τ ι ό γλωσσικός κώδικας έχει ένα νόημα: α ύ τ ό τ ό ν ό η μ α ε ί να ι τ ό νόημα τής (αύτο)συνείδησης τοϋ Μάρξ σέ μιά καθορισμένη στιγμή τής έ ξ έ λ ι ξ ή ς τ ο υ . "Ετσι, σ τ ό Χειρόγραφο τού '43 (Κριτική τής Φιλο-σοφίας τού Κράτους τού Χέγκελ) ή αύτοσυνείδηση τοϋ Μάρξ ήταν φοϋερμπαχιανή Ό Μάρξ μίλαγε τή γλώσσα τοϋ Φόυερμπαχ γιατί θεωρούσε τόν έαυτό του φοϋερμπαχιανό. Αύτή ή γλώσσα-συνείδηση βρισκόταν τότε, άντικειμενικά, σέ άντίφαση μέ τήν «ύλιστική τάση» του Είναι αύτή ή άντίφαση πού άποτελεΐ τήν κινητήρια δύναμη τής έξέλιξής του. Ή άντίληψη αύτή βέβαια είναι μαρξιστική στίς φαινο-μενικές της δψεις (σκέφτεται κανείς τήν «καθυστέρηση τής συνεί-δησης»), άλλά είναι μόνο φαινομενικές δψεις, γιατί άν πραγματικά μπορεί νά όριστεϊ, σ' αϋτή τήν άντίληψη, ή συνείδηση (τό σφαιρικό νόημα ένός κειμένου, ή γλώσσα-νόημά του), δέ βλέπουμε πώς μπο-ρεί νά όριστεϊ συγκεκριμένα ή -τάση·. "Η μάλλον βλέπουμε κάλλιστα

25 Jahn, β π., σελ. 173 «Στή Γερμανική Ιδεολογία ô διαλεκτικός ϋλισμός θρήκε τήν κατάληλλη όρολογία» Ό Jahn δμως δείχνει, στό κείμενό του, δτι πρόκειται γιά τελείως διαφορετικό πράγμα άπό τήν όρολογία

59

Page 61: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πώς όρίζεται, άπό τή στιγμή πού παρατηρούμε ότι, γιά τόν Lapine, ή διάκριση άνάμεσα στήν ύλιστική τάση καί τήν (αϋτο)συνείδηση συμ-βαδίζει άκριβώς μέ ·τή διαφορά άνάμεσα στόν τρόπο μέ τόν όποιο θά έμφανιστει - άπό τή σκοπιά τοϋ άναπτυγμένου μαρξισμού - τό άντικειμενικό περιεχόμενο του Χ ε ι ρ ο γ ρ ά φ ο υ τ ο ϋ 1843 καί τόν τρόπο μέ τόν όποιο άντιμετωπίζει αύτό τό περιεχόμενο ό Ίδιος ό Μάρξ έκείνη τήν έποχή»" Άπό αυτή τή φράση, παρμένη στήν κυριολε-κτική της έννοια, προκύπτει ότι ή «τάση» δέν είναι παρά ή άναδρο-μική άφαίρεση τοϋ άποτελέσματος, τό όποιο άκριθώς πρόκειται νά άναλυθεϊ- δηλαδή είναι τό χεγκελιανό καθ' έαυτό πού συλλαμβάνεται ξεκινώντας άπό τό τέλος του, σάν νά ήταν ή άρχή του. Σέ αυτή τήν περίπτωση ή άντίφαση μεταξύ τής συνείδησης καί τής τάσης, άνάγε-ται στήν άντίφαση μεταξύ τοϋ καθ' έαυτό καί τοϋ δι' έαυτό. Ό La-pine δηλώνει έξάλλου χωρίς περιστροφές ότι αύτή ή τάση είναι «ύπόρρητη» κι «άσυνείδητη» Είναι ή άφαίρεση αύτοΰ τοϋ Ίδιου τοϋ προβλήματος ή όποία μας παρουσιάζεται σάν ή λύση του. Β έβα ια δ έ ν άμφισβητώ τό νά υπάρχουν στό κείμενο τοϋ Lapine ύποδείξεις πού βάζουν στό δρόμο μιας άλλης άντίληψης (θά κατηγορηθώ καί έγώ έπίσης, ότι πέφτω στή θεωρία τών στοιχείων' Γιά νά τά συλλογιστώ θά έπρεπε νά έγκαταλείψω τήν Ιδια τήν έννοια «τάση») άλλά πρέπει νά πούμε σαφώς πώς ή συστηματική του είναι χεγκελιανή.

Δέ μπορούμε λοιπόν νά άρχίσουμε μιά μαρξιστική μελέτη τών έρ-γων τής νεότητας τοϋ Μάρξ (καί όλων τών προβλημάτων πού θέ-τουν) χωρίς νά έχουμε ξεκόψει άπό τίς αυθόρμητες ή λελογισμένες άπόπειρες τής άναλυτικο-τελεολογικής μεθόδου ή όποία πάντα καταδιώκεται λίγο ή πολύ άπό τΙς χεγκελιανές άρχές. Γιά νά γίνει αύτό πρέπει νά ξεκόψουμε άπό τις θεωρητικές προϋποθέσεις αυτής τής μεθόδου, καί νά έφαρμόσουμε στό άντικείμενό μας τίς μαρξιστι-κές άρχές μιάς θεωρίας τής Ιδεολογικής έξέλιξης.

01 άρχές αύτές είναι ριζικά διαφορετικές άπό τΙς άρχές πού έκτέ-θηκαν μέχρι τώρα. Συνεπάγονται-

1) Τό νά θεωρείται κάθε Ιδεολογία σάν ένα πραγματικό όλο, έ-νοποιημένο έσωτερικά μέσω τής Ιδιάζουσας προβληματικής του, καί τέτοιο πού νά μήν είναι δυνατό νά άφαιρέσουμε ένα στοιχείο του χωρίς νά άλλοιωθεϊ τό νόημά του.

2) Τό νά έξαρτάται τό νόημα αυτού τοϋ όλου, μιάς συγκεκριμένης ιδεολογίας (έδώ τής σκέψης ένός άτόμου), όχι άπό τή σχέση της πρός μιά άλήθεια διαφορετική άπό αυτήν, άλλά άπό τή σχέση της πρός τό ύπάρχον Ιδεολογικό πεδίο, καί πρός τά κοινωνικά προβλή-ματα καί τήν κοινωνική δομή πού στηρίζουν αύτό τό πεδίο καί άντα-νακλώνται μέσα του- τό νόημα τής έξέλιξης μιάς μοναδικής Ιδεολο-γίας έξαρτάται όχι άπ' τή σχέση τής έξέλιξης αυτής πρός τήν άρχή της ή πρός τό τέλος της - θεωρούμενα σάν ή άλήθεια της - άλλά άπό τή σχέση πού ύπάρχει μέσα σ' αυτή τήν έξέλιξη, μεταξύ τών

26 Lapine, δ π , σελ 69

60

Page 62: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μεταβολών αυτής τή^ μοναδικής Ιδεολογίας καί τών μεταβολών τού ιδεολογικού πεδίου καί τών κοινωνικών προβλημάτων καί σχέσεων πού τό στηρίζουν.

3) Συνεπώς ή κινητήρια άρχή τής έξέλιξης μιας συγκεκριμένης ιδεολογίας δέν έδράζεται στούς κόλπους αυτής τής Ιδιας τής Ιδεο-λογίας, άλλά έξω άπό αυτήν, στό έντεϋθεν τής συγκεκριμένης Ιδεο-λογίας: στό δημιουργό της σάν συγκεκριμένο άτομο, καί στήν πρα-γματική Ιστορία, πού άντανακλάται μέσα σ' αυτή τήν άτομική έξέλιξη σύμφωνα μέ τούς σύνθετους δεσμούς τού άτόμου πρός αυτή τήν ιστορία.

Πρέπει νά προσθέσουμε πώς αυτές ol άρχές, άντίθετα άπ' τίς π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ε ς , δ έ ν ε ί να ι άρχές Ιδεολογικές, μέ τή στενή έννοια τοϋ όρου, άλλά έπιστημονικές άρχές: μ έ ά λ λ α λόγ ια , δ έ ν ε ί ν α ι ή άλήθεια της διαδικασίας πού πρόκειται νά μελετήσουμε (δπως είναι δλες οί άρχές μιας Ιστορίας γραμμένης σέ «τετελεσμένο μέλλοντα»). Δέν εί-ναι ή άλήθεια τοϋ, άλλά ή άλήθεια γιά, είναι άληθινές, σάν προϋπό-θεση έγκυρης τοποθέτησης ένός προβλήματος, καί άρα μέσα άπό αύτό τό πρόβλημα, σάν προϋπόθεση γιά τήν παραγωγή μιας πραγμα-τικής λύσης. Προϋποθέτουν συνεπώς καί αύτές βέβαια τόν «όλοκλη-ρωμένο μαρξισμό», δχι μόνο σάν τήν άλήθεια τής δικής του γένεσης, άλλά σάν τή θεωρία πού έπιτρέπει τήν κατανόηση τ ή ς γ έ ν ε σ ή ς τ ο υ , δπως καί κάθε άλλης Ιστορικής διαδικασίας. Εξάλλου μόνο μέ αύτή τήν προϋπόθεση ό μαρξισμός μπορεί νά έξηγήσει κι άλλα πράγματα πέρα άπ' τόν έαυτό του: δχι μόνο τή δική του γένεση, σάν διαφορε-τική άπό τόν έαυτό του, άλλά έπίσης δλες τίς άλλες μεταβολές πού έγιναν μέσα στήν Ιστορία, συμπεριλαμβανομένων καί αϋτών πού ση-μαδεύτηκαν άπό τΙς πρακτικές συνέπειες τής παρέμβασης τού μαρ-ξισμού στήν Ιστορία. Ά ν δέν είναι ή άλήθεια τοϋ, μέ τήν χεγκελιανή καί φοϋερμπαχιανή έννοια, άλλά μιά πειθαρχία έπιστημονικής διε-ρεύνησης, ό μαρξισμός πράγματι δέν έχει περισσότερα προβλήματα μέ τή δική του γένεση, άπ' δ,τι τό γίγνεσθαι τής Ιστορίας τήν όποία σημάδεψε μέ τήν παρέμθασή του: αϋτό άπό τό όποιο προήλθε ô Μάρξ, δπως κι αϋτό τό όποιο προήλθε άπό τόν Μάρξ, υπόκειται έξ-ίσου - γιά νά κατανοηθεί - στήν έφαρμογή τών μαρξιστικών άρχων διερεύνησης".

Ή πρώτη λοιπόν προϋπόθεση πού πρέπει νά συντελεστεί γιά νά θέσουμε σωστά τό πρόβλημα τών έργων τής νεότητας τού Μάρξ, εί-ναι νά δεχτούμε πώς αϋτοί οί Ιδιοι ol φιλόσοφοι έχουν μιά νεότητα. Πρέπει πράγματι νά γεννηθούν κάποια μέρα, κάπου, καί ν' άρχίσουν

27 "Ασφαλώς 6 μαρξισμός, δπως καί κάθε έπιστήμη, δέ σταμάτησε στόν Μάρξ, δπως καί ή φυσική δέ σταμάτησε στόν Γαλιλαίο πού τή θεμελίωσε "Οπως κάθε έπιστήμη, ό μαρξισμός έξελίχτηκε καί δταν άκόμη ζούσε ό Μάρξ. Καινούργιες άνακαλύψεις έγιναν δυνατές μέσω τής βασικής άνακάλυψης τοϋ Μάρξ θ ά ήταν άλήθεια άπερίσκεπτο νά πιστεύουμε δτι έχουν ειπωθεί τά πάντα

61

Page 63: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

νά στοχάζονται καί νά γράφουν Ό σοφός πού Ισχυριζόταν ότι δέ θά έπρεπε ποτέ νά δημοσιευτούν τά έργα της νεότητάς του, καί μάλι-στα νά τά γράψει (άφοϋ βρίσκονται πάντα τουλάχιστο ύποψήφιοι δό-κτορες γιά νά τά δημοσιεύσουν!) σίγουρα δέν ήταν χεγκελιανός . γιατί άπό αύτή τή σκοπιά, τή χεγκελιανή, τά έργα τής νεότητας τού Μάρξ είναι άναπόφευκτα καί μή πιθανά, δπως αύτό τό παράξενο άντικείμενο πού έξέθετε ό Jarry: «τό κρανίο τοϋ ΒολταΙρου όταν ήταν παιδί». Είναι άναπόφευκτα δπως κάθε άρχή Είναι μή πιθανά γιατί δέ διαλέγει κανείς τό ξεκίνημά του. Ό Μάρξ δέ διάλεξε νά έμ-φανιστει στό στοχασμό καί νά στοχαστεί στά πλαίσια τού ιδεολογι-κού κόσμου πού ή γερμανική Ιστορία είχε συγκεντρώσει στή διδα-σκαλία τών πανεπιστημίων της. Μέσα σ' αύτό τόν κόσμο μεγάλωσε, σ' αύτόν έμαθε νά κινείται καί νά ζει, μαζί του «έξηγήθηκε», άπό αύτόν άπελευθερώθηκε. θ ά έπανέλθω πιό κάτω στήν άναγκαιότητα καί τή συμπτωματικότητα αύτού τοϋ ξεκινήματος. Γεγονός ε ίνα ι πώς ύπάρχει ένα ξεκίνημα καί πώς, γιά νά κάνουμε τήν Ιστορία τών σκέ-ψεων πού άνήκουν στόν Μάρξ, χρειάζεται νά συλλάβουμε τήν κίνησή τους τή στιγμή πού τό συγκεκριμένο αύτό άτομο, πού είναι ό νεαρός Μάρξ, έμφανίζεται στόν κόσμο τών σκέψεων της έποχής του γιά νά στοχαστεί μέ τή σειρά του (μέσα του)- καί νά άρχίσει, μαζί μέ τούς στοχασμούς της έποχής του, αύτή τήν έπικοινωνία καί αύτό τό διά-λογο πού θά συνιστούν καί δλη τή ζωή του σάν ιδεολόγου. Σέ αύτό τό έπίπεδο τών έπικοινωνιών καί τών διαμφισβητήσεων πού δημιουρ-γούν τήν Ιδια τήν ύλη τών κειμένων, μέσα στά όποία μας δόθηκαν ol ζωντανοί στοχασμοί του, τό καθετί λαβαίνει χώρα σάν νά ήσαν άπό-ντες οί ίδιοι ol συγγραφείς αύτών τών στοχασμών. Απόν τό συγκεκρι-μένο άτομο πού έκφράζεται στούς στοχασμούς του καί στά κείμενά του· άπούσα ή πραγματική Ιστορία πού έκφράζεται στό ύπάρχον Ιδεολογικό πεδίο. "Οπως ό συγγραφέας έξαφανίζεται μπροστά στίς δημοσιευόμενες σκέψεις του δντας πιά μόνο ή δεινότητά τους, ή συγκεκριμένη ιστορία έξαφανίζεται καί αύτή έπίσης μπροστά στά ιδεολογικά της θέματα δντας πιά μόνο τό σύστημά τους. θ ά πρέπει νά έξετάσουμε τή διπλή αύτή άπουσία έπίσης. Πρός στιγμήν δμως τό καθετί παίζεται μεταξύ της δεινότητας μιας μοναδικής σκέψης καί τού θεματικού συστήματος ένός Ιδεολογικού πεδίου. Ή σχέση τους άποτελεί αύτό τό ξεκίνημα, καί αύτό τό ξεκίνημα δέ θά έχει διόλου τέλος. Αύτή τή σχέση πρέπει νά στοχαστούμε: τή σχέση άνάμεσα στήν ένότητα (έσωτερική) μιάς μοναδικής σκέψης (σέ κάθε στιγμή τού γίγνεσθαί της) καί τό ύπάρχον ιδεολογικό πεδίο (σέ κάθε στιγμή τού γίγνεσθαί του). Γιά νά στοχαστούμε δμως τή σχέση τους, χρειά-ζεται, μέ τήν ίδια κίνηση, νά στοχαστούμε τούς δρους της.

Τό μεθοδολογικό αύτό αίτημα συνεπάγεται κατ' άρχάς μιά πραγ-ματική καί δχι ύπαινικτική γνώση της ούσίας καί της δομής αύτού τοϋ βασικού Ιδεολογικού πεδίου. Συνεπάγεται δτι δέν άρκούμαστε στήν άναπαράσταση ένός Ιδεολογικού κόσμου τόσο ούδέτερου δσο μιά σκηνή, δπου θά παρουσιάζονταν, σέ περιστασιακές συναντήσεις,

62

Page 64: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πρόσωπα τόσο διάσημα όσο καί άνύπαρκτα. Η τύχη τοϋ Μάρξ στά χρόνια 1840-45 δέν παίζεται σέ έναν ιδεατό διάλογο μεταξύ προσώ-πων πού όνομάζονται Χέγκελ, Φόυερμπαχ, Στίρνερ, Χές κλπ. Η τύχη τοϋ Μάρξ δέν παίζεται μεταξύ αυτών έτσι όπως έμφανίζονται στά έργα τής έποχής τοϋ Μάρξ Ούτε, πολύ περισσότερο, στίς υπενθυμί-σεις πού θά κάνουν γι" αυτούς άργότερα ό Ένγκελς κι ό Λένιν Παί-ζεται μεταξύ συγκεκριμένων ιδεολογικών προσώπων, στά όποια τό ιδεολογικό πλαίσιο έπιθάλλει μιά καθορισμένη μορφή καί τά όποϊα δέ συμπίπτουν άναγκαστικά μέ τήν άκριθή Ιστορική τους ταυτότητα (π.χ. Χέγκελ)· τά όποια ξεπερνούν κατά πολύ τά όρια της ρητής άνα-παράστασης πού παρουσιάζει γι' αύτά ό Μάρξ στά Ίδια τά κείμενα, παραθέτοντας, έγκαλώντας, κριτικάροντας (π.χ Φόυερμπαχ), καί σί-γουρα τά όρια τών συνοπτικών γενικών χαρακτηριστικών πού θά προσφέρει γι' αύτά ό "Ενγκελς 40 χρόνια άργότερα. Γιά νά φωτίσω τΙς παρατηρήσεις αύτές μέ συγκεκριμένα παραδείγματα θά έλεγα πώς ό Χέγκελ μέ τόν όποιο μάχεται ό νεαρός Μάρξ, άπό τήν έποχή ήδη τής διδακτορικής του διατριβής, δέν είναι ό Χέγκελ τής βιβλιο-θήκης πού μπορούμε νά μελετήσουμε βαθιά μέσα οτή μόνωση τοϋ 1960: είναι ό Χέγκελ τοϋ νεοχεγκελιανοϋ κινήματος, ένας Χέγκελ πού έχει ήδη κληθεί γιά νά προσφέρει στούς γερμανούς διανοούμε-νους τής δεκαετίας τοϋ 1840 ό,τι χρειάζεται γιά νά στοχαστούν τήν Ιστορία τους καί τΙς προσδοκίες τους· είναι ένας Χέγκελ πού έχει ήδη τεθεί σέ άντίφαση μέ τόν έαυτό του, πού τόν έπικαλοϋνται έν-άντια στόν έαυτό του, παρά τή θέλησή του. Αύτή ή άποψη γιά μιά φιλοσοφία πού γίνεται βούληση, πού β γ α ί ν ε ι άπό τ ό ν κόσμο τ ο ϋ στοχασμού γιά νά μεταβάλει τόν πολιτικό κόσμο, καί όπου θά μπο-ρούσαμε νά διακρίνουμε τήν πρώτη έξέγερση τοϋ Μάρξ ένάντια στό δάσκαλό του. βρίσκεται σέ πλήρη συμφωνία μέ τήν έρμηνεία πού εί-ναι κυρίαρχη στούς νεοχεγκελιανούς28. Δέν άμφισβητώ πώς ό Μάρξ έπιδεικνύει στή διατριβή του ήδη αυτή τήν όξεία αίσθηση τών έν-νοιών, αύτή τήν άκαταμάχητη άκρίβεια καί τήν ευφυΐα της σύλλη-ψης, πού θά προκαλέσει τό θαυμασμό τών φίλων του. Ή πιό πάνω άποψη όμως δέν είναι δική του έπινόηση "Ομοια θά ήταν πολύ άπε-ρίσκεπτο νά περιορίσουμε τήν παρουσία τοϋ Φόυερμπαχ στά κείμενα τοϋ Μάρξ μεταξύ 1841 καί 1844 στή ρητή μόνο ύπόμνησή της. Γιατί πολυάριθμα άποσπάσματα στά κείμενα αύτά, άναπαράγουν ή άντι-γράφουν άπευθείας φοϋερμπαχιανά άναπτύγματα χωρίς νά παρατί-θεται τό όνομα τοϋ Φόυερμπαχ Τό έδάφιο πού πήρε ό Τολιάτι άπό

28. Πρβλ A Cornu. Κάρλ Μάρξ καί Φρίντριχ Ένγκελς (PUF), Τόμος I Τά χρόνια τής παιδικής ήλικίας καί τής νεότητας Ή χεγκελιανή Αριστερά Κε-φάλαιο γιά τή διαμόρφωση τής χεγκελιανής Αριστεράς, ιδιαίτερα σελ 141 κ έ Ό Κορνύ έπιμένει πολύ εύλογα στό ρόλο τού von Cieskowski at σχέση μέ τήν έπεξεργασία μιας φιλοσοφίας τής δράσης, νεοχεγκελιανής έμπνευσης, πού υίοθετήθηκε άπό δλους τούς φιλελεύθερους νεαρούς διανοούμενους τού κινήματος

63

Page 65: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τά Χειρόγραφα τού '44 προέρχεται άπευθεΐας άπό τόν Φόυερμπαχ· θά μπορούσαμε νά έπικαλεστούμε άρκετά άλλα πού παραχωρείται ή άξΙα τους κάπως βιαστικά στόν Μάρξ. Γιατί όμως έπρεπε νά παραθέ-τει Φόυερμπαχ ό Μάρξ, όταν ό καθένας τόν ήξερε, καί προπάντων όταν είχε έξοικειωθεϊ μέ τό στοχασμό του, καί σκεφτόταν μέ τΙς σκέψεις του σάν νά έπρόκειτο γιά δικές του; Πρέπει δμως, θά τό δούμε εύθύς άμέσως, νά προχωρήσουμε άκόμα πιό πέρα άπ' τή μή-ύπομνηματισμένη παρουσία τών στοχασμών ένός ζωντανού συγγρα-φέα, πρέπει νά προχωρήσουμε μέχρι τήν παρουσία τών πιθανών στο-χασμών του: μέχρι τήν προβληματική του, δηλαδή μέχρι τή συστα-τική ένότητα τών πραγματικών στοχασμών πού συγκροτούν τό χώρο τού ύπάρχοντος Ιδεολογικού πεδίου, μέ τό όποιο ένας μοναδικός συγγραφέας έξηγεΐται μέσα στό δικό του στοχασμό. Αμέσως άντι-λαμβανόμαστε δτι άν δέ μπορούμε νά διαλογιστούμε τήν ένότητα ένός μοναδικού στοχασμού χωρίς τό ιδεολογικό πεδίο, άπό τήν άλλη αύτό τό Ιδιο τό ιδεολογικό πεδίο, άπαιτεΐ τό στοχασμό αύτης της ένότητας γιά νά μπορέσουμε νά τό διαλογιστούμε.

Τί είναι λοιπόν αύτή ή ένότητα; Γιά νά άπαντήσουμε στό έρώτημα μέ ένα παράδειγμα, άς γυρίσουμε στόν Φόυερμπαχ, αύτή τή φορά δμως γιά νά θέσουμε τό πρόβλημα της έσωτερικής ένότητας τού στοχασμού τού Μάρξ όταν έρχεται σέ σχέση μαζί του. 01 περισσότε-ροι άπό τούς σχολιαστές τής συλλογής μας, ένοχλούνται καταφανώς άπό τή φύση τής σχέσης αύτής, πού δίνει άφορμή σέ πολυάριθμες άμφισβητήσεις. Ή ένόχληση αύτή δέν προέρχεται μόνο άπό τό δτι συμβαίνει νά είναι άνεπαρκώς γνωστά τά κείμενα τού Φόυερμπαχ (μπορούν νά τά διαβάσουν). Προέρχεται άπό τό δτι δέν προχωράμε πάντα μέχρι τή σύλληψη αύτού πού άποτελεί τή βαθιά ένότητα ένός κειμένου, τήν έσωτερική ούσία ένός ιδεολογικού στοχασμού, δηλαδή τήν προβληματική του. Προτείνω αύτό τόν δρο, πού δέ χρησιμο-ποίησε άμεσα ό Μάρξ, - πού ζωογονεί συνέχεια έντούτοις τΙς Ιδεο-λογικές άναλύσεις τής ώριμότητας (Ιδιαίτερα τή Γερμανική Ιδεολο-γία29) - γιατί είναι ή έννοια πού προσφέρει τήν καλύτερη λαβή πάνω στά γεγονότα, χωρίς νά πέφτουμε στίς χεγκελιανές άμφιλογίες τής όλότητας. Πράγματι, τό νά λέει κανείς πώς μιά ιδεολογία άποτελεί (όργανική) ένότητα είναι έγκυρο σάν περιγραφή μόνο καί δχι σάν

29. Δέ θά ήταν δυνατό νά έπιχειρήσω έδώ μιά μελέτη τών έννοιών πού λειτουργούν στΙς άναλύσεις τής Γερμανικής Ιδεολογίας Νά ένα κείμενο άπλό, που λέει τά πάντα Πρόκειται γιά τή «γερμανική κριτική» «Όλα της τά έρωτήματα ώθησαν στήν περιοχή ένός καθορισμένου φιλοσοφικού συστήμα-τος, τού χεγκελιανισμού "Οχι μόνο στίς άπαντήσεις της, άλλά καί στίς tρωτή-σεις της ήδη, ύπήρχε ένας φενακισμός·. Δέ θά μπορούσαμε νά πούμε μέ καλύτερο τρόπο δτι δέν είναι ή άπάντηση αύτή πού κάνει τή φιλοσοφία, άλλά ή έρώτηση ή Τδια πού τίθεται άπό τή φιλοσοφία, καί δτι σ' αύτή τήν Τδια τήν έρώτηση, δηλαδή στόν τρόπο στοχασμού ένός άντικειμένου (καί δχι α' αύτό τό Τδιο τό άντικείμενο) πρέπει ν' άναζητήσουμε τόν ιδεολογικό φενακισμό (ή άντίθετα τήν αυθεντική σχέση πρός τό άντικείμενο)

64

Page 66: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

θεωρία, γιατί αυτή ή περιγραφή, μετατρεπόμενη σέ θεωρία, μας έκ-θέτει στόν κίνδυνο νά μή σκεφτόμαστε πιά τίποτ' άλλο έκτός άπό τήν κενή ένότητα τοϋ περιγραφόμενου δλου, κι δχι μιά καθορισμένη ένιαία δομή. Αντίθετα, τό νά σκεφτόμαστε τήν ένότητα ένός καθο-ρισμένου ιδεολογικού στοχασμού (πού παρουσιάζεται άμεσα σάν ένα όλο, καί πού «βιώνεται» ρητά ή ύπόρρητα σάν ένα δλο, ή σάν μιά πρόθεση γιά «καθολικοποίηση») τής προβληματικής, σημαίνει δτι έπι-τρέπουμε τήν κατάδειξη τής τυπικής συστηματικής δομής, ή όποία ένοποιεϊ δλα τά στοιχεία τού στοχασμού· σημαίνει συνεπώς δτι άνα-καλϋπτουμε ένα καθορισμένο περιεχόμενο γι' αύτή τήν ένότητα, πού επιτρέπει ταυτόχρονα καί νά συλλάβουμε τό νόημα τών «στοιχείων» τής έξεταζόμενης ιδεολογίας - καί νά συσχετίσουμε τήν Ιδεολογία αυτή μέ τά προβλήματα πού κληροδοτούνται ή θέτονται σέ κάθε δια-νοητή άπό τήν Ιστορική έποχή πού ζεϊ30.

Ά ς δούμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα- τό Χειρόγραφο τού '43 τοϋ Μ ά ρ ξ (Κριτική τής Φιλοσοφίας τού Δικαίου τού Χέγκελ). Σύμ-φωνα μέ τούς σχολιαστές βρίσκουμε σ' αύτό τό χειρόγραφο, μιά σειρά άπό φοϋερμπαχιανά θέματα (τήν άντιστροφή ύποκει-μένου-κατηγορουμένου- τήν κριτική τής ένατενιστικής φιλοσοφί-ας, τή θεωρία τού ειδολογικού άνθρώπου κλπ )· έπιπλέον δμως καί αναλύσεις πού μάταια θά τίς άναζητούσε κανείς στόν Φόυερμπαχ (συσχετισμός τής πολιτικής, τού κράτους καί τής άτομικής ιδιοκτη-σίας, πραγματικότητα τών κοινωνικών τάξεων, κλπ.) Ά ν μείνουμε στά στοιχεία πέφτουμε στά άδιέξοδα τής άναλυτικο-τελεολογικής κριτι-κής γιά τήν όποία μιλήσαμε καί στίς ψευτολύσεις της: όρολογία καί νόημα, τάση καί συνείδηση, κλπ. Πρέπει νά προχωρήσουμε πιό μα-

30 Ή συνέπεια αύτή είναι πολύ μεγάλης σημασίας Πράγματι, αϋτό πού διακρίνει τήν έννοια προβληματική άπό τις ϋποκειμενιστικές έννοιες τής ιδεαλιστικής έρμηνείας γιά τήν άνάπτυξη τών ιδεολογιών, είναι τό δτι κατα-δείχνει στό έσωτερικό ένός στοχασμού, τό έσωτερικό άντικειμενικό σύστημα αναφοράς τών δικών του θεμάτων τό σύστημα τών έρωτήσεων πού κατευθύ-νουν τις άπαντήσεις πού δίνονται 6π αύτή τήν ιδεολογία Πρέπει λοιπόν άρ-χικά νά θέσουμε σέ μιά ιδεολογία τήν έρώτηση γιά τίς έρωτήσεις της, γιά νά κατανοήσουμε, σ' αυτό τό έσωτερικό έπίπεδο, τό νόημα τών άπαντήσεών της Αύτή ή προβληματική δμως είναι άφ' έαυτής μιά άπάντηση, δχι πιά στά δικά της έσωτερικό έρωτήματα - προβλήματα - άλλά στά άντικειμενικό προβλή-ματα πού τίθενται στήν Ιδεολογία άπ' τήν έποχή της. Συγκρίνοντας τά προ-βλήματα πού τίθενται στόν Ιδεολόγο άπό τήν έποχή του, γίνεται δυνατή μιά κατάδειξη τού καθαυτό ιδεολογικού στοιχείου τής Ιδεολογίας, δηλαδή αυτού που χαρακτηρίζει τήν ιδεολογία σάν τέτοια, τής Ιδιας της τής παραμόρφωσης. Δέν είναι λοιπόν ή έσωτερικότητα τής προβληματικής πού άποτελεϊ τήν ουσία τής Ιδεολογίας, άλλά ή σχέση της πρός τά πραγματικά προβλήματα: δέ μπο-ρούμε συνεπώς νά καταδείξουμε τήν προβληματική μιάς Ιδεολογίας χωρίς νά τήν άναφέρουμε καί νά τήν ύπαγάγουμε στά πραγματικά προβλήματα στά όποϊα δίνει μιά ψευδή άπάντηση μέσω της παραμορφωμένης τους διατύπω-σης Δέ θά ήταν δυνατό δμως νά θίξω προκαταβολικά τό τρίτο σημείο τής ανάπτυξής μου (πρβ σημείωση 45).

5 Γιά τόν Μάρξ 6 5

Page 67: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κριά καί νά άναρωτηθούμε άν ή παρουσία άναλύσεων καί άντικειμέ-νων, γιά τά όποια ό Φόυερμπαχ δέ λέε ι τίποτα (ή σχεδόν τίποτα), άρκεϊ γιά νά δικαιολογήσει αϋτό τό μοίρασμα σέ στοιχεία φούερμπα-χιανά καί μή φόυερμπαχιανά (δηλαδή ήδη μαρξιστικά). Δέν είναι άπό αύτά τά Ιδια τά στοιχεία πού μπορούμε νά περιμένουμε μιά άπάντη-ση Γιατί τό άντικείμενο γιά τό όποιο γίνεται λόγος δέ χαρακτηρίζει άμεσα τή σκέψη. Δέν ξέρω νά 'χουνε ποτέ θεωρηθεί σάν μαρξιστές δλοι ol συγγραφείς πού πριν άπό τόν Μάρξ μίλησαν γιά τίς κοινωνι-κές τάξεις, καί μάλιστα γιά τήν πάλη τών τάξεων, γιά τήν άπλό λόγο πώς πραγματεύονταν άντικείμενα στά όποία θά συγκεντρωνόταν κά-ποτε ό στοχασμός τού Μάρξ. Δέν είναι ή ϋλη τού στοχασμού αύτή πού καθορίζει καί χαρακτηρίζει τό στοχασμό άλλά, σ' αύτό τό έπίπε-δο, ή Ιδιαίτερη μορφική διάταξη τού στοχασμού31, ή πραγματ ι κή σχέση πού καλλιεργεί ό στοχασμός μέ τά άντικείμενά του, δηλαδή ή βασική προβληματ ι κή , πού εϊναι άφετηρία τού διαλογισμού τών άντι-κειμένων αύτού τού στοχασμού. Δέν Ισχυρίζομαι πώς ή ϋλη τού στο-χασμού δέ μπορεί νά μετασχηματίσει τήν Ιδιαίτερη μορφική διάταξη τού στοχασμού ϋπό όρισμένες προϋποθέσεις, άλλά αϋτό είναι άλλο ζήτημα (θά έπανέλθουμε έδώ)· καί σέ κάθε περίπτωση αύτός ό μετα-σχηματισμός τής Ιδιαίτερης μορφικής διάταξης ένός στοχασμού, αύτή ή άναδόμηση τής προβληματικής μιάς ιδεολογίας, περνάει μέσα άπό πολλούς άλλους δρόμους άπ' δ,τι ή άπλή, άπευθείας σχέση τοϋ άντικειμένου πρός τό στοχασμό! "Αν θέλουμε συνεπώς νά τοποθετή-σουμε πράγματι τό πρόβλημα τών στοιχείων μέσα σ' αύτή τήν προο-πτική, θά παραδεχτούμε πώς τό πάν έξαρτάται άπό ένα πρόβλημα πού προηγείται τών στοιχείων, τό πρόβλημα τής φύσης τής προβλη-ματικής πού είναι άφετηρία τού πραγματικού στοχασμού τών στοι-χείων, σέ ένα δέδομένο κείμενο. Οπότε στό παράδειγμά μας τό έρωτημα παίρνει τήν άκόλουθη μορφή: ό στοχασμός τοϋ Μάρξ στήν Κριτική τής Φιλοσοφίας τού Δικαίου τού Χέγκελ γ ι ' α ύ τ ά τ ά κα ινούρ-για άντικείμενα πού είναι o l κοινωνικές τάξεις, ή σχέση άτομικής ιδιοκτησίας κράτους, κλπ., έκανε ν' άνατραποϋν ol θεωρητικές προϋποθέσεις τοϋ Φόυερμπαχ, τΙς περιόρισε στό έπίπεδο φράσεων; "Η υπάχθηκαν στό στοχασμό τά καινούργια αύτά άντικείμενα ξεκι-νώντας άπό τίς ίδιες προϋποθέσεις; Αϋτό τό έρωτημα καθίσταται δυνατό άκριβώς γιατί ή προβληματική ένός στοχασμού δέν περιορί-ζεται στό χώρο τών άντικειμένων πού πραγματεύτηκε ό συγγραφέας του, γιατί δέν είναι ή άφαίρεση τοϋ στοχασμού ώς όλότητας, άλλά ή συγκεκριμένη καί καθορισμένη δομή ένός στοχασμού καί όλων τών πιθανών συλλογιστικών περιοχών αύτού τού στοχασμού. "Ετσ ι ή άν-θρωπολογία τοϋ Φόυερμπαχ μπορεί νά καταστεί ή προβληματική δχι μόνο τής θρησκείας (Ουσία τού Χριστιανισμού), άλλά έπίσης τής πο-λ ι τ ι κ ή ς (Γό Εβραϊκό Ζήτημα, Τό Χειρόγραφο τού '43) κα ί μάλ ισ τα τ ή ς

31 Αϋτό είναι τό νόημα τού «θεμελιακού ζητήματος» πού διακρίνει τόν υλισμό άπό δλες τίς μορφές ιδεαλισμού.

66

Page 68: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ιστορ ίας κα ί τ η ς ο ι κονομ ίας (Τά Χειρόγραφα τοϋ '44) χωρίς νά πάψει - κατά τό βασικό της μέρος - νά παραμένει μιά άνθρωπολογική προ-βληματική, ακόμη καί όταν έγκαταλείπεται καί ξεπερνιέται τό Ιδιο τό «γράμμα» τού Φόυερμπαχ32. Βέβαια μπορεί νά θεωρεί κανείς πώς εί-ναι σημαντικό άπό πολιτική άποψη νά περνάει κάποιος άπό μιά θρη-σκευτική σέ μιά πολιτική άνθρωπολογία καί τελικά σέ μιά οίκονομική άνθρωπολογία, καί μάλιστα δταν τό 1843 στή Γερμανία ή άνθρωπο-λογία άντιπροσώπευε μιά προωθημένη Ιδεολογική μορφή - είμαι τε-λείως σύμφωνος πάνω σ' αύτό. Αύτή ή Ιδια ή άποψη δμως προϋπο-θέτει πώς συμφωνούμε στό θέμα τής φύσης τής έξεταζόμενης Ιδεο-λογίας, πώς έχουμε δηλαδή προσδιορίσει τήν πραγματική της προ-βληματική.

Θά προσθέσω πώς, άν αύτό πού συγκροτεί τήν έσχατη ιδεολογική ουσία μιάς ιδεολογίας, δέν είναι τόσο τό άμεσο περιεχόμενο τών άντικειμένων πού ύπάγονται στό στοχασμό δσο ό τρόπος νά θέτουμε τά προβλήματα, τότε αύτή ή προβληματική δέν παρουσιάζεται άμεσα καί ή αιτία είναι σοβαρή στό στοχασμό τού Ιστορικού: γιατί γενικά ό φ ι λ ό σ ο φ ο ς σκέφτεται μέσα της χωρίς νά σκέφτεται τήν ϊδια κα ί γ ι α τ ί «ή τάξη τών λόγων» τού φιλοσόφου δέ συμπίπτει μέ τήν «τάξη τών λόγων» τής φιλοσοφίας του. Μπορούμε νά θεωρήσουμε δτι άπό αυτή τήν άποψη μιά Ιδεολογία (μέ τήν αϋστηρή μαρξιστική έννοια τού όρου - μέ τήν έννοια πού ό μαρξισμός δέν είναι Ιδεολογία) χαρα-κτηρίζεται άκριθώς άπό τό γεγονός δτι ή δική της προβληματική δέν έχει συνείδηση τοϋ έαυτού της. Όταν ό Μάρξ μάς λέει, καί τό έπα-ναλαμβάνει άσταμάτητα, νά μήν έκλαμβάνουμε τήν αύτοσυνείδηση μιάς Ιδεολογίας σάν τήν οϋσία της, θέλει έπίσης νά πει, πώς μιά ιδεολογία, πρίν νά είναι άσυνείδητη γιά τά πραγματικά προβλήματα στά όποια άπαντάει (ή άποφεύγει ν' άπαντήσει) είναι άσυνείδητη άρ-χικά γιά τΙς «θεωρητικές προϋποθέσεις», δηλαδή γιά τήν έν ένεργεία μέν άλλά άνομολόγητη προβληματική ή όποια τής καθορίζει τό νόημα καί τή γενική δψη τών προβλημάτων της - άρα καί τών λύ-σεών τους. Κατά συνέπεια μιά προβληματική δέ διαβάζεται γενικά μέ τήν πρώτη- πρέπει νά τήν άνασύρουμε άπό τά βάθη τής Ιδεολογίας όπου είναι βυθισμένη άλλά καί έν ένεργεία, καί τό συχνότερο χωρίς νά δίνουμε προσοχή σ' αύτή τήν Ιδια τήν Ιδεολογία, στίς διαβεβαιώ-σεις καί τίς διακηρύξεις της. "Αν θέλουμε νά προχωρήσουμε μέχρι αυτού τού σημείου, άναρωτιέμαι άν δέ θά ϋποχρεωνόμαστε ν' άρνη-θούμε τή σύγχιση μεταξύ τών Ολιστικών διακηρύξεων όρισμένων «ύλιστών» (πρίν άπ' δλα τού Φόυερμπαχ) μέ τόν Ιδιο τόν ύλισμό. Υπάρχει σοβαρός λόγος νά πιστεύουμε πώς όρισμένα προβλήματά του θά φωτίζονταν καί πώς όρισμένα ψευδή προβλήματα θά άποσα-φηνίζονταν Ό Ιδιος ό μαρξισμός θά κέρδιζε μιά συνείδηση δλο καί

32 Πρβλ τό θαυμάσιο έδάφιο τού Hoeppner, δ π , σελ. 188- βλ έπίσης ση-μείωση 11 παρακάτω

67

Page 69: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πιό ακριβή γιά τή δική του προβληματική, δηλαδή γιά τόν έαυτό του, καί στό χώρο αύτών τών "ίδιων τών ιστορικών του έργων - πράγμα πού τελικά είναι τό χρέος του καί - άν τολμώ νά τό πώ - τό καθή-κον του.

Συνοψίζω αύτούς τούς συλλογισμούς. Ή κατανόηση μιας ιδεολογι-κής έξέλιξης, συνεπάγεται, στό έπίπεδο τής Ιδιας της ιδεολογίας, τή συνδυασμένη καί ταυτόχρονη γνώση τοϋ Ιδεολογικού πεδίου μέσα στό όποιο άναφαίνεται καί άναπτύσσεται ένας στοχασμός· καί τήν κατάδειξη της έσωτερικής ένότητας αύτοϋ τοϋ στοχασμού, δηλαδή τήν κατάδειξη τής προβληματικής του. Ή γνώση τοϋ ιδεολογικού πεδίου προϋποθέτει άπό μόνη της τή γνώση τών προβληματικών πού συντίθενται ή άντιτίθενται μέσα του Ό συσχετισμός της προβλημα-τικής του προσιδιάζει στόν έξεταζόμενο άτομικό στοχασμό μέ τίς προβληματικές πού προσιδιάζουν στούς στοχασμούς οί όποιοι μετέ-χουν τοϋ ιδεολογικού πεδίου, είναι αύτός πού μπορεί νά κρίνει ποιά είναι ή ειδοποιός διαφορά τοϋ δημιουργού τής προβληματικής αύ-της, δηλαδή μπορεί νά κρίνει άν έμφανίζεται ένα καινούργιο νόημα. Φυσικά ή πραγματική Ιστορία παρακολουθεί στενά δλη αύτή τή σύν-θετη διαδικασία Άλλά δέ μπορούν νά ειπωθούν τά πάντα ταυτόχρο-να

Βλέπουμε τώρα πώς αύτή ή μέθοδος, πού ξεκόβει άμεσα άπό τήν πρώτη θεωρητική προϋπόθεση της έκλεκτικιστικής κριτικής, άποδε-σμεύεται ήδη13 άπό τΙς αύταπάτες τής δεύτερης προϋπόθεσης: της προϋπόθεσης πού θεσμίζει ένα σιωπηλό δικαστήριο γιά τήν ιδεολο-γική ίστορία, πού οί άξίες καί τό άποτέλεσμά του είναι καθορισμένα πρίν άκόμα άρχίσει ή έρευνα. Ή άλήθεια της ιδεολογικής Ιστορίας δέ βρίσκεται οϋτε στήν άρχή της (καταγωγή) οϋτε στό τέλος της (τό σκοπό). Βρίσκεται σ' αϋτά τά Ιδια τά γεγονότα, σ' αύτή τήν κομβική συγκρότηση τών νοημάτων, τών θεμάτων καί τών ιδεολογικών άντι-κειμένων, πάνω στήν κρυμμένη ούσία της προβληματικής τους, πού μέ τή σειρά της είναι σέ κατάσταση γίγνεσθαι. Πάνω στήν ούσία ένός ιδεολογικού κόσμου «κομβικά συνδεμένου» καί κινούμενου, ύπαγόμενου μέ τή σειρά του στήν πραγματική Ιστορία. Βέβαια ξέ-ρουμε πώς ό νεαρός Μάρξ θά γίνει Μάρξ, άλλά δέ θέλουμε νά ζή-σουμε πιό γρήγορα άπ' δσο αύτός, δέ θέλουμε νά ζήσουμε άντί γι' αύτόν, νά ξεκόψουμε ή ν' άνακαλύψουμε γιά λογαριασμό του. Δέ θά τόν περιμένουμε άπό τήν άρχή στό τέλος τοϋ άγώνα δρόμου γιά νά ρίξουμε πάνω του τό πανωφόρι έπειδή τελείωσε ό άγώνας καί έφτα-σε. Ό Ρουσώ έλεγε πώς μέ τά παιδιά καί τούς έφηβους, δλη ή τέχνη της έκπαίδευσης είναι νά ξέρουμε νά χάνουμε χρόνο. Ή τέχνη της Ιστορικής κριτικής είναι νά ξέρουμε νά χάνουμε έπίσης άρκετό χρό-

33. Ήδη, γιατί γιά νά όλοκληρωθει αυτή ή ρήξη όπως κι όλη αύτή ή διαδι-κασία άπελευθέρωσης, προϋποτίθεται δτι ή πραγματική Ιστορία θά παρθεί στά σοβαρά

68

Page 70: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

νο, ώστε σι νέοι συγγράφεις νά μεγαλώσουν. Αύτός ô χαμένος χρό-νος δέν είναι παρά ό χρόνος πού τούς δίνουμε γιά νά ζήσουν. Είναι ή άναγκαιότητα τής ζωής τους πού χτίζουμε μέ τή διάνοιά μας, τών κόμβων της, τών παραπομπών της, τών μεταβολών της. Δέν ύπάρχει ισως μεγαλύτερη χαρά, μέσα σ' αύτή τή διάταξη πραγμάτων, άπό τό νά παραβρισκόμαστε μ' αύτό τόν τρόπο στή γένεση τής άναγκαιότη-τας, μέσα σέ μιά ζωή πού γεννιέται άπ' τή στιγμή πού έκθρονίστηκαν οί Θεοί της Προέλευσης καί τού Τέλους.

III. Τό Ιστορικό Πρόβλημα

Όλα τά παραπάνω δμως άφήνουν φαινομενικά σέ ένηρεμότητα τήν τρίτη προϋπόθεση τής έκλεκτικιστικής μεθόδου- δτι κάθε Ιδεολογική ιστορία παίζεται στό χώρο τής ιδεολογίας. Ερχόμαστε σ' αύτό τό θέμα τώρα.

Λυπάμαι πού ol περισσότερες άπό τίς μελέτες πού μας προσφέ-ρονται άφήνουν κατά μέρος αύτό τό πρόβλημα, έκτός άπό όρισμένα έδάφια - έξαιρουμένου τού άρθρου τοϋ Τολιάτι καί τού άρθρου τοϋ Lapine, καί κυρίως τού πολύ άξιοσημείωτου κειμένου τού Hœppner35

Κανένας μαρξιστής δέ μπορεί σέ τελική άνάλυση νά άποφύγει νά θέσει τό πρόβλημα πού όνομάστηκε, έδώ καί μερικά χρόνια, πρό-βλημα τής «πορείας τοϋ Μάρξ», δηλαδή τό πρόβλημα τής σχέσης πού ύπάρχει μεταξύ τών γεγονότων τής σκέψης του, καί αύτής τής πραγματικής ιστορίας, μίας άλλά διττής, ή όποία είναι τό αύθεντικό υποκείμενο τής σκέψης. Πρέπει λοιπόν νά γεμίσουμε αύτή τή διπλή άπουσία, καί νά κάνουμε νά άναφανούν τελικά οί άληθινοί δημιουρ-γοί τών σκέψεων πού μέχρι τώρα ήσαν χωρίς υποκείμενο νά άναφα-νούν δηλαδή ό συγκεκριμένος άνθρωπος καί ή πραγματική Ιστορία πού παρήγαγαν τΙς σκέψεις αύτές. Γιατί πώς νά άναλύσουμε τήν έμ-φάνιση μιάς σκέψης καί τΙς μεταβολές της, χωρίς αύτά τά πραγμα-τικά ϋποκείμενα;

Δέ θά θέσω έδώ τό πρόβλημα τής προσωπικότητας τού Μάρξ, τής καταγωγής καί τής δομής αύτής τής έξαιρετικής θεωρητικής Ιδιο-συγκρασίας, πού ζωογονείται άπό ένα άδάμαστο κριτικό πάθος άπό μιά άδιάλλακτη άπαίτηση γιά πραγματικότητα, καί μιά θαυμαστή αί-σθηση τού συγκεκριμένου. 'Οπωσδήποτε μιά μελέτη τής δομής τής ψυχολογικής προσωπικότητας τού Μάρξ, τών καταγωγών της καί τής ιστορίας της , θά μας φώτ ιζε πάνω στόν τρόπο έπέμβαοης, σύλληψης καί συστηματικής έρευνας πού είναι τόσο έντυπωσιακός σ' αύτά τά Ιδια τά κείμενα τής νεότητάς του. Θά συλλαμβάναμε σ' αύτά τά κεί-μενα, άν δχι μιά καταγωγή τής ρίζας τοϋ έγχειρήματός του, δπως τό

35 6 π.

69

Page 71: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

εννοεί ό Σάρτρ, (τό «θεμελιακό σχέδιο» ένός συγγραφέα) τουλάχι-στο τΙς καταγωγές μιας πολύ βαθιάς καί μακρινής άπαίτησης γιά έπαφή μέ τήν πραγματικότητα, πού θά πρόσδιδε ένα πρώτο νόημα σ' αύτή τήν πραγματική συνέχεια της έξέλιξης τού Μάρξ, σ' αύτό πού προσπαθεί έν μέρει ό Lapine νά συλλογιστεί μέ τόν δρο «τάση» Χω-ρίς αύτή τή μελέτη θά διατρέχαμε τόν κίνδυνο νά μή συλλάβουμε αύτό πού ξεχώρισε άκριβώς τόν Μάρξ άπό τήν τύχη πού είχαν ol περισσότεροι άπό τούς σύγχρόνους του, πού προήλθαν άπό τό Ίδιο κοινωνικό περιβάλλον, πού άντιμετώπισαν τά Ίδια ιδεολογικά θέματα καί τά Ίδια ιστορικά προβλήματα μέ αύτόν άπό τήν τύχη δηλαδή πού είχαν οί νεοχεγκελιανοί. Ό Μέρινγκ καί ό Αύγουστος Κορνύ μας έδωσαν τό ϋλικό γι' αύτή τήν έργασία πού θ' άξιζε νά πραγματωθεί, γιά νά μας έπιτρέψει νά κατανοήσουμε πώς ένας γόνος τής ρηνανι-κής άστικής τάξης μπόρεσε νά γίνει ό θεωρητικός καί ό ήγέτης τού έργατικού κινήματος τής Εύρώπης τών σιδηροδρόμων.

Εκτός δμως άπό τή ψυχολογία τοϋ Μάρξ, ή μελέτη αύτή θά μας όδηγούσε ταυτόχρονα στήν πραγματική Ιστορία καί στήν άμεση άντί-ληψή της άπό τόν ίδιο τόν Μάρξ Θά σταθώ γιά λίγο στό σημείο αύτό γιά νά θέσω τό πρόβλημα τής κατεύθυνσης στήν έξέλιξη τού Μάρξ καί τής «κινητήριας δύναμής» της

Στό έρώτημα: πώς έγιναν δυνατές ή ώρίμανση καί ή μεταβολή τού Μάρξ; ή έκλεκτικιστική κριτική ψάχνει καί δίνει άβίαστα μιά άπάν-τηση πού παραμένε ι στούς κόλπους αϋτής τής ίδιας τής Ιδεολογικής Ιστορίας. Θά ισχυριστούν γιά παράδειγμα δτι ό Μάρξ ήξερε νά δια-κρίνει στόν Χέγκελ τή μέθοδο άπό τό περιεχόμενο, καί δτι έφάρ-μοσε στή συνέχεια τή μέθοδο στήν Ιστορία Θά 'ισχυριστούν έπίσης άβίαστα δτι ξσνάστησε στά πόδια του τό χεγκελιανό σύστημα (δή-λωση πού, κατά μιά όρισμένη έννοια, δέν τής λείπει τό χιούμορ δταν ξέρουμε πώς τό χεγκελιανό σύστημα είναι μιά «σφαίρα σφαιρών»). Θά ισχυριστούν δτι ό Μάρξ έπεξέτεινε τόν ύλισμό τού Φόυερμπαχ στήν περιοχή τής Ιστορίας, σάν νά μήν ήτανε ένας πολύ ύποπτος ύλισμός, ένας ύλισμός περιοχικός· θά ισχυριστούν δτι ό Μάρξ έφάρ-μοσε τή θεωρία τής άλλοτρίωσης (χεγκελιανής ή φούερμπαχιανής) στόν κόσμο τών κοινωνικών σχέσεων, σάν αύτή ή «έφαρμογή» νά άλλαζε τό βασικό νόημα τής άλλοτρίωσης Θά ισχυριστούν τελικά, καί έδώ βρίσκεται τό πάν, δτι ol παλιοί ύλιστές ήσαν *άσυνεπεϊς» καί δτι ό Μάρξ άντίθετα ήταν συνεπής. Αύτή ή θεωρία τής άσυνέπειας-συνέπειας, πού κατατρύχει κάμποσες μελέτες γιά τή μαρξιστική ιδεολογική Ιστορία είναι ένα μικρό Ιδεολογικό θαύμα πού κατα-σκευάστηκε γιά προσωπική τους χρήση άπό τούς φιλόσοφους τού διαφωτισμού. Ό Φόυερμπαχ πήρε αύτή τήν κληρονομιά καί τή χρη-σιμοποίησε, άλίμονο, θαυμάσια Θά άξιζε άπό μόνη της ή θεωρία αύτή μιά μικρή πραγματεία, γιατί είναι ή πεμπτουσία τού Ιστορικού ιδεαλισμού: καθένας πράγματι ξέρει, δτι άν οί Ιδέες δημιουργούνται μεταξύ τους, κάθε Ιστορική (καί θεωρητική) άπόκλιση δέν είναι παρά ένα σφάλμα λογικής

70

Page 72: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ακόμα κι όταν περιέχουν κάποιο βαθμό άλήθειας36, ol διατυπώσεις αύτές παραμένουν - άν τΙς πάρουμε κατά γράμμα - δέσμιες τής αύ-ταπάτης ότι ή έξέλιξη τοϋ νεαροϋ Μάρξ παίχθηκε καί κρίθηκε στις σφαίρες τών Ιδεών, κα ί ό τ ι πραγματοπο ιήθηκε δυνάμει ένός στοχα-σμού πάνω στίς ιδέες πού προτάθηκαν άπό τόν Χέγκελ, τόν Φόυερ-μπαχ κλπ. Σ' αύτή τή περίπτωση τά πάντα γίνονται σάν νά άποδεχό-ταν κανείς δτι ol ιδέες πού κληρονόμησαν ol νέοι γερμανοί διανοού-μενοι τοϋ 1840 άπό τόν Χέγκελ, έμπεριεϊχαν ένάντια στις ίδιες τΙς φαινομενικότητές τους, μιά όρισμένη άλήθεια, πού είναι άρρητη, συ-σκοτισμένη, μεταμφιεσμένη, πού έχει παρεκκλίνει, τήν όποία ή κρι-τική δύναμη τοϋ Μάρξ κατόρθωσε τελικά - μετά άπό μακρόχρονους διανοητικούς κόπους - νά τούς τήν άποσπάσει, νά τούς κάνει νά τήν όμολογήσουν καί νά τήν άναγνωρίσουν. Κατά βάθος είναι αύτή έδώ ή λογική πού περικλείνεται στό περίφημο θέμα τοϋ «άναποδογυρί-σματος» τοϋ «ξαναστησίματος στά πόδια της» τής χεγκελιανής φι-λοσοφίας (ή διαλεκτικής)· γιατί τελικά άν πρόκειται πραγματικά μόνο γιά ένα άναποδογύρισμα, γιά ένα ξαναστήσιμο άπό τήν καλή αύτοϋ πού ήτανε μέ τήν άνάποδη, είναι σαφές πώς τό νά κάνουμε νά άνα-ποδογυριστεϊ ένα όλόκληρο άντικείμενο, αύτό τό άναποδογύρισμα δέν άλλάζει οϋτε τή φύση του οϋτε τό περιεχόμενό του δυνάμει μιάς άπλής περιστροφής. Ό άνθρωπος μέ τό κεφάλι του κάτω, όταν στό τέλος βαδίζει μέ τά πόδια του είναι ό ίδιος άνθρωπος! Καί μιά φιλοσοφία άναποδογυρισμένη κατ' αύτό τόν τρόπο δέ μπορεί νά θεωρηθεί - δπως καί καθετί άλλο έκτός άπό τήν άντεστραμμένη φι-λοσοφία - παρά μέσω μιάς θεωρητικής μεταφοράς: στήν πραγματι-κότητα ή δομή της, τά προβλήματά της, τό νόημα τών προβλημάτων της, έξακολουθοϋν νά κατατρύχονται άπό τήν ίδια προβληματική37. ΤΙς περισσότερες φορές είναι αύτή έδώ ή λογική πού μοιάζει νά λει-

36 "Ας ποιιμε παιδαγωγικής άλήθειας "Οσο γιά τό περίφημο «άναποδογύ-ρισμα» τού Χέγκελ, είναι ή Ίδια ή έκφραση της άπόπειρας τού Φόυερμπαχ Ό Φόυερμπαχ τό εισήγαγε καί τό καθιέρωσε γιά τούς άπογόνους τού Χέγκελ Είναι άξιοσημείωτο πώς ό Μάρξ διατύπωσε άκριβώς ένάντια στόν Φόυερμπαχ, στή Γερμανική Ιδεολογία, τήν κατηγορία δτι παρέμεινε δέσμιος της χεγκε-λιανής φιλοσοφίας, τή στιγμή άκριβώς πού Ισχυριζόταν δτι τήν έχει «άναπο-δογυρίσει» Τόν κατηγορούσε δτι Εχει άποδεχτεί τίς Ιδιες τίς προϋποθέσεις τών έρωτήσεων τού Χέγκελ κι δτι έδωσε διαφορετικές άπαντήσεις, στ/ς Γδ/ες δμως έρωτήσεις 'Αντίθετα άπό τήν πραγματική ζωή δπου είναι οί άπαντήσεις, στή φιλοσοφία μόνο ol έρωτήσεις είναι άδιάκριτες. "Οταν έχουμε άλλάξει τΙς έρωτήσεις δέ μπορούμε πιά νά μιλάμε γιά καθαυτό άναποδογύρισμα. 'Αναμ-φίβολα έάν συγκρίνουμε τή νέα σχετική τάξη τών έρωτήσεων καί τών άπαν-τήσεων μέ τήν παλιά, μπορούμε νά μιλάμε άκόμα γιά άναποδογύρισμα "Ομως τότε θά γίνεται μόνο κατ' άναλογία, γιατί οί έρωτήσεις δέν είναι πιά οI ίδιες καί οί χώροι πού συγκροτούν δέν είναι συγκρίσιμοι, παρεκτός, δπως έλεγα, γιά παιδαγωγικούς σκοπούς

37 Πρβ σημείωση 36.

71

Page 73: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τουργει στά κείμενα τού νεαρού Μάρξ, ή πού τοι ι άποδίδεται άθία-στα.

θεωρώ δτι αυτή ή άποψη, όποιοι κι άν είναι ol τ ίτλοι της, δέν άν-ταποκρίνεται πρός τήν πραγματικότητα Βέβαια, κανένας άναγνώ-στης τών έργων τής νεότητας τοϋ Μάρξ δέ μπορεί νά μείνει άδιά-φορος μπροστά σ' αυτή τή γιγαντιαία έργασία θεωρητικής κριτικής, στήν όποία υποβάλλει ό Μάρξ τΙς Ιδέες πού συναντά Λίγοι είναι οι συγγραφείς πού έδειξαν τόσες άρετές (όξύτητα, άδιαλλαξία, άκρί-βεια) στήν άντίμετώπιση τών Ιδεών. Γιά τόν Μάρξ, ol ιδέες είναι συγκεκριμένα άντικεΐμενα πού θέτε ι υπό έξέταση, όπως κάνει ό φυ-σικός μέ τά άντικεΐμενα τού πειράματός του γιά νά άντλήσει άπό αύτά λίγη άλήθεια, τήν άλήθεια τους. 'Παρατηρείστε πώς πραγμα-τεύεται τήν Ιδέα της λογοκρισίας στό άρθρο γιά τήν Πρωσική Λογο-κρισία- αύτή τή φαινομενικά άσήμαντη διαφορά άνάμεσα στό χλωρό καί τό ξερό ξύλο, στό άρθρο γιά τήν κλοπή τών ξύλων τήν ιδέα τής έλευθερίας τού τύπου, τής άτομικής Ιδιοκτησίας, τής άλλοτρίωσης, κλπ. Ό άναγνώστης δέν άντιστέκεται σ' αύτή τήν προδηλότητα τής άκρίβειας τού στοχασμού καί τής δύναμης τής λογικής στά κείμενα τού νεαρού Μάρξ. Κι αύτή ή προδηλότητα ώθεΐ, τελείως φυσικά, τόν άναγνώστη νά πιστέψει δτι ή λογική τής έπινόησής του συμπίπτει μέ τή λογική τού στοχασμού του, καί δτ ι ό Μάρξ πράγματι έξήγαγε άπό τόν ιδεολογικό κόσμο πάνω στόν όποιον έργαζόταν μιά άλήθεια πού περιέχονταν μέσα του. Καί αύτή ή πεποίθηση ένισχύεται έπιπρό-σθετα άπό τήν Ίδια τήν πεποίθηση τού Μάρξ, πού διεισδύει τότε μέ-χρι καί στίς προσπάθειες καί τούς ένθουσιασμούς του τούς Ίδιους-

κοντολογίς ένισχύεται άπό τή συνείδηση τού Μάρξ. θ ά φτάσω συνεπώς μέχρι τού σημείου νά πώ δτι πρέπει νά φυλα-

γόμαστε δχι μόνο άπό τό νά συμμεριζόμαστε τΙς αυθόρμητες αυτα-πάτες τής ιδεαλιστικής σύλληψης τής ιδεολογικής Ιστορίας, άλλά άκόμα, κι Ίσως άκόμα περισσότερο, άπό τό νά υποχωρούμε στήν έν-τύπωση πού μας δίνουν τά κείμενα τού νεαρού Μάρξ, καί άπό τό νά συμμεριζόμαστε τή δική του αυτοσυνείδηση. Γ ιά νά καταλάβουμε αύτό έδώ δμως, πρέπει νά φτάσουμε νά μιλήσουμε γιά πραγματική Ιστορία, δηλαδή νά θέσουμε ύπό έξέταση αύτή τήν Τδια τήν ·πορεία τού Μάρξ»

Στό σημείο αύτό έπιστρέφω στό «ξεκίνημα». ΝαΙ- πραγματικά χρειάζεται νά γεννηθούμε κάποτε, κάπου καί ν' άρχίσουμε νά στοχα-ζόμαστε καί νά γράφουμε μέσα σ' ένα δεδομένο κόσμο. Γιά ένα δια-νοητή, αύτός ό κόσμος είναι άμεσα ό κόσμος τών ζωντανών σκέ-ψεων τής έποχής του, ό ιδεολογικός κόσμος στού όποΙου τή σκέψη έμφανίζεται Ό τ α ν πρόκειται γιά τόν Μάρξ, ό κόσμος αυτός είναι ό κόσμος τής γερμανικής Ιδεολογίας τής δεκαετίας τού 1830 καί 1840, κυριαρχημένος άπό τά προβλήματα τού γερμανικού Ιδεαλισμού κι άπ' αύτό πού όνομάστηκε - μ' έναν δρο άφηρημένο - «άποδιάρ-θρωση τού Χέγκελ». Βέβαια, δέν είναι ό όποιοσδήποτε κόσμος, αύτή ή γενική άλήθεια δμως δέν άρκεϊ. Γιατί τήν έποχή έκεΐνη ό κόσμος

72

Page 74: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

της γερμαν ικής Ιδεολογίας ε ίνα ι - χωρίς καμιά δυνατή σύγκριση - ό πιό συνηθισμένος κάτω άπ' τήν Ιδεολογία κόσμος (άπό τήν ιδεολογία μέ τή στενή έννοια τοϋ δρου), δηλαδή ό πιό άπομακρυσμένος άπό τΙς άπτές πραγματικότητες τής Ιστορίας, ό πιό φενακισμένος, ό πιό άλλοτριωμένος κόσμος πού μπορούσε νά ύπάρχει τότε στό χώρο τής Ευρώπης τών ιδεολογιών Σ' αυτόν έδώ τόν κόσμο γεννήθηκε ό Μάρξ, καί άρχισε νά στοχάζεται. ΟΙ περιστάσεις τού ξεκινήματος τού Μάρξ είναι αύτό τό πελώριο Ιδεολογικό έπίστρωμα κάτω άπ' τό όποΊο γεννήθηκε - αύτό τό συνθλιπτικό έπίστρωμα άπό τό όποΊο κατάφερε νά άπαλλαγεϊ. Ακριβώς γιατί άπελευθερώθηκε άπό αϋτό, έχουμε πολύ τήν τάση νά πιστεύουμε πώς ή έλευθερία - πού κατάκτησε καταβάλλοντος θαυμαστές προσπάθειες καί μετά άπό άποφασιστικές συγκρούσεις - ήταν ήδη έγγραμμένη σ' αύτό τόν κόσμο, καί πώς δλο τό πρόβλημα ήταν νά στοχαστεί. "Εχουμε πολύ τήν τάση νά δε-χτούμε τοις μετρητοίς τήν Ιδια τή συνείδηση τού νεαρού Μάρξ, χω-ρίς νά παρατηρούμε πώς, στήν άρχή, ή συνείδηση αύτή ήταν ύποτα-γμένη σ' αύτή τή φανταστική δουλεία καί στίς αύταπάτες της "Εχουμε πολύ τήν τάση νά προβάλλουμε πάνω σ' αύτή τήν έποχή τή μετέπειτα συνείδηση τού Μάρξ καί νά φτιάχνουμε σέ χρόνο «τετε-λεσμένου μέλλοντος», τήν Ιστορία, γιά τήν όποία γίνεται λόγος, ένώ δέν πρόκειται νά προβάλουμε μιά αύτοσυνείδηση πάνω σέ μιάν άλλη αύτοσυνείδηση, άλλά νά έφαρμόσουμε στό περιεχόμενο μιάς ύπό-δουλης συνείδησης τίς έπιστημονικές άρχές κατανόησης τής Ιστο-ρίας (καί δχι τό περιεχόμενο μιάς άλλης αύτοσυνείδησης) πού κατα-κτήθηκαν μεταγενέστερα μέ μιά άπελευθερωμένη συνείδηση.

Ό Μάρξ, στά μεταγενέστερα έργα του, έδειξε μέ σαφήνεια γιατί αϋτό τό τεράστιο Ιδεολογικό έπίστρωμα ήταν τό άποκλειστικό γνώρι-σμα τής Γερμανίας καί δχι τής Γαλλίας καί τής Αγγλίας: γιά τό διπλό λόγο τής Ιστορικής καθυστέρησης τής Γερμανίας (καθυστέρηση οι-κονομική καί πολιτική) καί τής κατάστασης τών κοινωνικών τάξεων, κατάστασης πού άντιστοιχούσε σ' αύτή τήν καθυστέρηση. Η Γερμανία τών άρχών τού 19ου αΙώνα, βγαλμένη μέσα άπό τή γιγαντιαία άνα-τροπή πού προκάλεσε ή γαλλική έπανάσταση καί o l ναπολεόντειοι πόλεμοι, σημαδεύεται βαθιά άπό τήν Ιστορική της άδυναμία νά πραγματοποιήσει ταυτόχρονα καί τήν έθνική της ένότητα καί τήν άστική της έπανάσταση. Αύτή ή «μοίρα» έξάλλου έμελλε νά κυριαρ-χήσει δλη τή γερμανική Ιστορία τού 19ου αίώνα, καί μάλιστα άρκετά πιό πέρα, μέ τΙς έμμεσες συνέπειές της. Ή κατάσταση αύτή, πού ol ρίζες τής άνάγονται στόν Πόλεμο τών Χωρικών, είχε σάν άποτέλεσμα νά καταστήσει τή Γερμανία άντικείμενο καί θεατή ταυτόχρονα τής πραγματικής Ιστορίας πού έκτυλίσσονταν έξω άπό αύτήν. Αύτή ή γερμανική άδυναμία συγκρότησε καί σημάδεψε βαθιά τή γερμανική ιδεολογία, πού διαμορφώθηκε στή διάρκεια τοϋ 18ου καί 19ου αιώνα. Αύτή ή άδυναμία ύποχρέωσε τούς γερμανούς διανοούμενους *νά στοχάζονται αύτό πού ol άλλοι έπραξαν, καί νά τό στοχάζοντα ι μέσα στίς Ιδιες τΙς συνθήκες τής άδυναμίας τους: Μέ τΙς μορφές τής έλ-

73

Page 75: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πίδας, τής νοσταλγίας καί τής Εξιδανίκευσης, πού άποτελούν άπο-κλειστικά γνωρίσματα τών προσδοκιών τού κοινωνικού τους κύκλου: τής μικροαστικής τάξης τών δημόσιων άξιωματούχων, τών καθηγη-τών, τών συγγραφέων κλπ. - καί έχοντας σάν άφετηριακό σημείο τά άμεσα άντικείμενα τής δικής τους δουλείας: ιδιαίτερα τή θρησκεία. Τό άποτέλεσμα τού συνόλου αύτού τών Ιστορικών συνθηκών καί άναγκαιοτήτων, ήταν άκριβώς ή θαυμαστή άνάπτυξη τής «γερμανικής Ιδεαλιστικής φιλοσοφίας», στό έδαφος τής όποίας o i γερμανοί δια-νοούμενοι στοχάστηκαν τήν κατάστασή τους, τά προβλήματά τους, τίς έλπίδες τους, άκόμα καί τή «δραστηριότητά» τους.

Δέν είναι έπειδή τού άρεσαν τά πνευματώδη σχόλια πού ό Μάρξ δήλωνε: ol γάλλοι έχουν τόν πολιτικό στοχασμό, ol άγγλοι τόν οικο-νομικό καί ol γερμανοί τό θεωρητικό στοχασμό. Ή Ιστορική υπανά-πτυξη τής Γερμανίας είχε γιά άντιστάθμισμα μιά Ιδεολογική καί θεω-ρητική «ύπερανάπτυξη», πού δέν έχει κοινό μέτρο μέ αύτό πού πρόσφεραν τά άλλα ευρωπαϊκά έθνη. Τό σημαντικότερο δμως, είναι δτι αύτή ή θεωρητική άνάπτυξη ύπήρξε μιά άλλοτριωμένη Ιδεολογική άνάπτυξη, χωρίς συγκεκριμένη σχέση μέ τά πραγματικά προβλήματα καί άντικείμενα πού στοχάζονταν. Άπό τήν άποψη πού μας Ενδιαφέ-ρει, έδώ βρίσκεται τό δράμα τού Χέγκελ. Ή φιλοσοφία του είναι πραγματικά ή έγκυκλοπαίδεια τού 18ου αΙώνα, ή έπιτομή δλων τών άποκτημένων γνώσεων καί τής Ιδιας τής Ιστορίας. Ό λ α δμως τά άντικείμενα τού στοχασμού του, σ' αύτή τή φιλοσοφία, χωνεύονται, «άφομοιώνονται» άπό τό στοχασμό του, δηλαδή άπό αύτή τήν ειδική μορφή τού Ιδεολογικού στοχασμού τής όποίας ήταν δέσμια δλη ή γερμανική σκέψη. Μπορούμε νά συλλάβουμε στήν περίπτωση αύτή ποιά μπορούσε καί ποιά όφειλε νά είναι ή βασική προϋπόθεση τής άπελέυθέρωσης ένός νεαρού γερμανού διανοούμενου, πού άρχιζε νά στοχάζεται στήν Ιδια τή Γερμανία άνάμεσα στά 1830 καί 1840. Ή προϋπόθεση αύτή ήταν ή έπανανακάλυψη τών πραγματικών άντικει-μένων, άπό τήν άλλη πλευρά τού τεράστιου Ιδεολογικού Επιστρώμα-τος πού είχε έπενδύσει τ ' άντικείμενα αύτά, πού δχι μόνο είχαν μεταμορφωθεί σέ Ισκιους, άλλά είχαν καί παραμορφωθεί. Άπό δω προκύπτει αύτή ή παράδοξη συνέπεια: γιά ν' άπελευθερωθεϊ άπό τήν Ιδεολογία αύτή, ό Μάρξ έπρεπε άναπόφευκτα νά συνειδητοποιήσει ότι ή Ιδεολογική ύπερανάπτυξη τής Γερμανίας, στήν πραγματικότητα ήταν Επίσης καί ταυτόχρονα ή έκφραση της Ιστορικής της υπανάπτυ-ξης• καί δτι συνεπώς έπρεπε νά άφήσει αύτή τήν ιδεολογική φυγή, νά γυρίσει πρός τά μπρός, γιά νά φτάσει σ' αύτά τά Ιδια τά πράγμα-τα, γιά νά άγγίξει τήν πραγματική Ιστορία, καί νά κοιτάξει τελικά κατά πρόσωπο τά δντα πού κατάτρυχαν τά όμιχλώματα της γερμανι-κής συνείδησης38. Δέν είναι δυνατό νά γίνει άντιληπτή ή διανοητική

38. Αυτή ή έπιθυμία νά διαλύσει κάθε Ιδεολογία καί νά προχωρήσει «στά Ιδια τά πράγματα», νά «ξεσκεπάσει τό υπάρχον» (zur Sache selbst . Dasein zu

74

Page 76: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άπελευθέρωση τού νεαρού Μάρξ χωρίς αύτή τήν έπιστροφή πρός τά π Ισω~ χωρίς αύτή τήν έπιστροφή πρός τά πίσω δέν είναι δυνατό νά γίνει άντιληπτή ή σχέση τού Μάρξ πρός τή γερμανική ιδεολογία καί πρός τόν Χέγκελ ιδιαίτερα- χωρίς αύτή τήν έπιστροφή στήν πραγμα-τική Ιστορία (ή όποία σ' έναν όρισμένο βαθμό είναι καί μιά έπι-στροφή πρός τά πίσω), ή σχέση τού νεαρού Μάρξ πρός τό έργατικό κίνημα παραμένει άνεξήγητη.

"Αν έπιμένω πάνω σ' αύτή τήν «έπιστροφή πρός τά πίσω», τό κάνω συνειδητά. Γιατί έχουμε πολύ τήν τάση νά ύπαινισσόμαστε, υπό τή μορφή τών διατυπώσεων της «ύπέρβασης» του Χέγκελ, τοϋ Φόυερ-μπαχ κλπ., ένα είδος συνεχούς μορφής άνάπτυξης, ή σέ κάθε περί-πτωση μιά άνάπτυξη της όποιας αύτές ol Ιδιες ol άσυνέΑε·ες θά έπρεπε νά συλληφθούν άπό τή σκέψη (άκριβώς πάνω στό πρότυπο τής χεγκελιανής διαλεκτικής τής «Aufhebung») στό έσωτερικό ένός καί τοϋ αυτού στοιχείου συνέχειας, πού ύποστηρίζεται άπ' τήν Ιδια τή διάρκεια τής Ιστορίας (τοϋ Μάρξ καί τής έποχής του)· ένώ ή κριτική αυτού τού ιδεολογικού στοιχείου συνίσταται κατά ένα με-γάλο μέρος στήν έπιστροφή στά αϋθεντικά άντικεΐμενα, τά όπο'ια (λογικά καί Ιστορικά) προηγούνται της Ιδεολογίας πού τά στοχάστηκε καί τά έπένδυσε.

Επιτρέψτε μου νά φωτίσω αύτή τή διατύπωση τής έπιστροφής πρός τά πίσω μ έ δ υ ό παραδε ί γματα .

Τό πρώτο άφορα τούς Ιδιους τούς συγγράφεις πού τήν οϋσία τους «άφομοίωσε» ό Χέγκελ - καί άνάμεσά τους τούς άγγλους οικονομο-λόγους καί τούς γάλλους φιλόσοφους καί πολιτικούς, - καθώς καί τά ιστορικά γεγονότα τό νόημα τών όποιων έρμήνευσε: καί πρώτο άπ' δλα τή γαλλική έπανάσταση. Ό τ α ν ό Μάρξ άρχίζει, στά 1843, τήν άνάγνωση τών άγγλων οικονομολόγων, όταν άρχίζει τή μελέτη τοϋ Μακιαβέλι, τοϋ Μοντεσκιέ, τοϋ Ρουσώ, τοϋ Ντιντερό κλπ., όταν με-λετά τή συγκεκριμένη Ιστορία τής γαλλικής έπανάστασης39, δέ γίνε-

enthüllen) κατευθυνει δλη τή φιλοσοφία τού Φόυερμπαχ. Ή όρολογία του εί-ναι ή συγκινησιακή της έκφραση. Τό δράμα του είναι δτι δημιούργησε τή φι-λοσοφία τής πρόθεσής του καί δτι παρέμεινε δέσμιος τής Ιδιας τής ιδεολο-γίας άπό τήν όποια έπιθυμούσε μέ έπιμονή νά Απελευθερωθεί, στοχαζόμενος τήν άπελευθέρωσή του άπό τήν ένατενιστική φιλοσοφία μέ τις έννοιες καί τήν Ιδια τήν προβληματική αύτής τής φιλοσοφίας "Επρεπε «νά άλλάξει στοι-χεία·.

39. 'Εξαιρετικές σελίδες γι' αύτό τό ζήτημα βλ στόν Lapine, δ. π., σελ. 60-61 'Εντούτοις οί διανοητικές αύτές «έμπειρίες» τού Μάρξ δέ μπορούν νά «γεμίσουν» τήν έννοια ·τάση» (πού είναι πολύ πλατιά καί πολύ άφηρημένη γιά τις έμπειρίες αυτές, καί πού άντανακλά έπίσης τό τέλος τής τρέχουσας άνάπτυξης), μέ τήν όποια ό Lapine ήθελε νά τΙς στοχαστεί. 'Αντίθετα, είμαι άπόλυτα σύμφωνος μέ τόν Hoeppner (δ π , σελ 186-187). «Ό Μάρξ δέ φτάνει στή λύση μέ τό νά έπιδίδεται σέ κάποιους χειρισμούς τής χεγκελιανής διαλε-κτικής, άλλά ουσιαστικά, πάνω στή βάση πολύ συγκεκριμένων έρευνών, στήν Ιστορία, στήν κοινωνιολογία, στήν πολιτική οικονομία. Κατά τό βασικό της μέ-

75

Page 77: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ται μόνο γιά νά έπιστρέψει στίς πηγές τών άναγνώσζων τού Χέγκελ, καί νά έπικυρώσει τόν Χέγκελ διαμέσου τών πηγών του: σαφώς άντί-θετα, γίνεται γιά ν' άνακαλύψει τήν πραγματικότητα τών άντικειμέ-νων τά όποια κατέλαβε ό Χέγκελ, γιά νά τούς έπιθάλει τό νόημα τής δικής του Ιδεολογίας. Σέ πολύ μεγάλο βαθμό ή έπιστροφή τοϋ Μάρξ στίς θεωρητικές παραγωγές τοϋ 18ου άγγλικοϋ καί γαλλικού αιώνα ε ί να ι μ ιά άληθ ι νή έπιστροφή έντεύθεν τού Χέγκελ, σ τ ά ίδ ια τά άντι-κείμενο μέσα στήν πραγματικότητά τους. Τό «ξεπέρασμα» τοϋ Χέγ-κ ε λ δ έ ν ε ί να ι καθόλου μιά «Aufhebung» μέ χεγκελιανή έννοια, δη-λαδή ή διατύπωση τής άλήθειας γι ' αύτό πού περιέχεται στόν Χέ-γκελ · δ έ ν είναι ένα «ξεπέρασμα τού σφάλματος πρός τήν άλήθεια του, είναι άντΙθετα ένα ξεπέρασμα τής αύταπάτης πρός τήν πραγμα-τικότητα• άκόμα καλύτερα, περισσότερο άπό ένα ξεπέρασμα τής αύ-ταπάτης πρός τήν πραγματικότητα, είναι μιά διάλυση τής αυταπάτης καί μιά έπιστροφή πρός τά πίσω, άπό τή διαλυμένη αυταπάτη πρός τήν πραγματικότητα: άρα ό δρος ξεπέρασμα δέν έχει πιά κανένα νόημα40. Ποτέ δέν άπαρνήθηκε ό Μάρξ αύτή τήν άποφασιστική γιά λογαριασμό του έμπειρία τής άμεσης άπευθείας à να κάλυψης τής πραγματικότητας μέσα άπό αύτούς πού τήν είχαν ζήσει άπευθείας

ρος ή μαρξιστική διαλεκτική γεννήθηκε άπό τούς καινούργιους χώρους πού ξεκαθάρισε καί άνοιξε ό Μάρξ γιά τή θεωρία. Ό Χέγκελ καί ό Μάρξ δέν άντλησαν άπό τίς Ιδιες πηγές»

40 Γιά νά έχει κάποιο νόημα ό δρος «ξεπέρασμα» μέ τή χεγκελιανή σημα-σία του, δέν άρκεΐ νά βάλουμε στή θέση του τόν δρο άρνηση-πού-περιέ-χει-έντός-αύτής-τόν-άρνούμενο-δρο, γιά νά κάνουμε νά φανεί καθαρά ή ρή-ξη μέσα στή διατήρηση, γιατί αύτή ή ρήξη μέσα στή διατήρηση προϋποθέτει μιά συνέχεια ουσιαστική μέσα στή διαδικασία πού μεταφράζεται στή χεγκε-λιανή διαλεκτική μέ τό πέρασμα άπό τό άφ' έαυτοϋ στό δι' έαυτό καί μετά στό άφ' έαυτοϋ, δι' έαυτό, κλπ "Ομως έδώ διαμφισβητείται αύτή άκριβώς ή ουσιαστική συνέχεια τής διαδικασίας πού περιέχει έν σπέρματι μέσα στήν Ιδια τήν έσωτερικύτητά της, τό δικό της μέλλον Τό χεγκελιανό ξεπέρασμα (ή υπέρβαση] προϋποθέτει πώς ή μεταγενέστερη μορφή τής διαδικασίας είναι ή •άλήθεια» τής προγενέστερης μορφής 'Αντίθετα, ή θέση τοϋ Μάρξ, δλη ή κριτική του γιά τήν Ιδεολογία, προϋποθέτει δτι ή έπιστήμη (πού συλλαμβάνει τήν πραγματικότητα), κατά τήν έννοιά της τήν Ιδια συγκροτεί ένα ρήγμα μέ τήν Ιδεολογία, καί δτι έγκαθιδρύεται σέ ένα άλλο έδαφος• δτι συγκροτείται ξεκινώντας άπό καινούργια έρωτήματα, δτι θέτει γιά τήν πραγματικότητα άλ-λες έρωτήσεις, άπ' δ,τι ή ιδεολογία- ή, πράγμα πού είναι τό Ιδιο, δτι προσδιο-ρίζει τό άντικείμενό της μέ τρόπο διαφορετικό άπό τήν Ιδεολογία. Κατά συν-έπεια ή έπιστήμη δέ μπορεί νά θεωρηθεί μέ κανένα τρόπο σάν ή άλήθεια τής Ιδεολογίας μέ τή χεγκελιανή σημασία "Αν θέλουμε νά βρούμε μιά φιλοσοφική συγγένεια στόν Μάρξ άπ' αύτή τήν άποψη, πρέπει ν' άποταθοϋμε περισσό-τερο στόν Σπινόζα παρά στόν Χέγκελ Άνάμεσα στό πρώτο καί τό δεύτερο είδος γνώσης, ό Σπινόζα έγκαθίδρυε μιά σχέση πού, στήν άμεσότητά της (άν κάνουμε άφαίρεση έν θεώ τής όλότητας) προϋποθέτει άκριβώς μιά ριζική άσυνέχεια. "Εστω κι άν τό δεύτερο είδος έπιτρέπει τήν κατανόηση τού πρώ-του, δέν άποτελεί τήν άλήθεια του.

76

Page 78: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

καί τ ή ν ε ί χαν στοχαστεί μέ τή λιγότερη δυνατή παραμόρφωση, τούς άγγλους οικονομολόγους (διαθέτανε τόν οικονομικό στοχασμό γιατί σ' αύτούς ύπήρχε οικονομία1), τούς γάλλους φιλόσοφους καί πολιτι-κούς (διαθέτανε τόν πολιτικό «στοχασμό», γιατί σ' αύτούς ύπήρχε πολιτική') τού 18ου αιώνα Καί, δπως τό βλέπουμε γιά παράδειγμα στήν κριτική του γιά τό γαλλικό ώφελιμισμό στόν όποιο κατά τή γνώμη του λείπει άκριθώς τό προνόμιο τής άπευθείας έμπειρίας41 -είναι σημαντικά εύαίσθητος στήν ιδεολογική «άποστασιοποίηση» πού προκαλεί άπ' αύτή τήν άπουσία· ol γάλλοι ώφελιμιστές κάνουν μιά «φιλοσοφική» θεωρία άπό τήν οικονομική σχέση χρήσης καί έκμε-τάλλευσης, τής όποίας οι άγγλοι οικονομολόγοι περιγράφουν τόν πραγματικό μηχανισμό, πού έβλεπαν νά λειτουργεί στήν άγγλική πραγματικότητα Τό πρόβλημα τής σχέσης μεταξύ Χέγκελ καί Μάρξ μού φαίνεται άλυτο, δσο δέν παίρνουμε ύπόψη μας στά σοβαρά αύτή τή μετατόπιση άποψης, δσο δέ βλέπουμε πώς αύτή ή έπι-στροφή πρός τά πίσω τοποθετεί τόν Μάρξ σ' ένα χώρο, σ' ένα έδα-φος, πού δέν είναι πιά αύτό τού Χέγκελ Ξεκινώντας άπό αύτή τήν «άλλαγή στοιχείου» πρέπει νά θέσουμε τό ζήτημα τού νοήματος τών δανείων άπό τόν Χέγκελ, τού νοήματος τής χεγκελιανής κληρονο-μιάς τού Μάρξ, καί ιδιαίτερα τής διαλεκτικής42

"Αλλο παράδειγμα. Όταν oi νεοχεγκελιανοί παλεύουν γιά νά άπε-λευθερωθοϋν μέσα στόν Χέγκελ, τόν όποιο είχαν έπινοήσει γιά νά άπαντήσει στίς άνάγκες τους, δέ σταματούν νά τού θέτουν έρωτή-ματα πού στήν πραγματικότητα τούς τέθηκαν άπό τήν καθυστέρηση

41 Πρθ Γερμανική Ιδεολογία, έκδ Costes, τόμ IX τών Œvres Philosophiq-ues de Merx, αελ. 41-57 «Ή θεωρία, πού στούς άγγλους ήταν άκόμη ή άπλή βεβαίωση ένός γεγονότος, γίνεται στούς γάλλους ένα φιλοσοφικό σύστημα» (σελ. 48)

42. Πρβλ. Hoeppner, δ π , αελ 186-187 Μιά λέξη άκόμη σχετικά μέ τόν δρο «έπιστροφή πρός τά πίσω». Σίγουρα δέ θά μπορούσε νά έννοηθεί αάν τό ακριβώς άντίβετο τού «ξεπεράσματος», παρά μόνο μεταφορικά Δέν πρόκει-ται νά υποκαταστήσουμε στήν κατανόηση της Ιδεολογίας μέσω τού τέλους της, ένα είδος κατανόησής της μέσω τής καταγωγής της. θέλησα μόνο νά δείξω μ' αϋτό πώς, στοϋς Ιδιους τούς κόλπους τής Ιδεολογικής συνείδησης τοϋ νεαροϋ Μάρξ, έκδηλώθηκε αύτή ή παραδειγματική κριτική άπαίτηση. νά πάει νά συμβουλευτεί τούς πρωτότυπους (γάλλοι πολιτικοί φιλόσοφοι, άγγλοι οικονομολόγοι, έπαναστάτες, κλπ.) γιά τούς όποίους μιλοϋαε ό Χέγκελ. Αύτή όμως ή «έπιστροφή πρός τά πίσω» καταλήγει στόν Ιδιο τόν Μάρξ, μέ τήν αναίρεση τών άναδρομικών φαινομενικοτήτων μιάς έρευνας τοϋ πρωτότυπου μέ τΙς μορφές τής καταγωγής: δταν ξαναγυρνάει σ' αύτή τήν Ιδια τή γερμα-νική Ιστορία γιά νά καταστρέψει τήν αϋταπάτη τής «καβυστέρησής» της, δη-λαδή γιά νά τή συλλογιστεί μέσα στήν πραγματικότητά της, χωρίς νά τή με-τράει μ' ένα πρότυπο έξωτερικό σάν νά ήταν τό κανονιστικό της μέτρο. Αύτή ή έπιστροφή πρός τά πίσω συνεπώς είναι κυριολεκτικά μιά έμπρακτη άνάκτη-ση, μιά έπανάκτηση, άποκστάσταση μιάς πραγματικότητας πού τήν έκλεψε ή ιδεολογία καί τήν κατέστησε μή άναγνωρίσιμη.

77

Page 79: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τής σύγχρονης γερμανικής Ιστορίας, όταν τή συγκρίνουν μέ τήν Ιστορία τής Γαλλίας καί τής Αγγλίας. Στήν πραγματικότητα ή ναπο-λεόντεια ήττα δέν είχε άλλάξει, άπό άποψη ουσίας, τήν Ιστορική άπόσταση μεταξύ τής Γερμανίας καί τών μεγάλων χωρών τής δυτι-κής Εύρώπης. 01 γερμανοί διανοούμενοι άπ' τό 1830 ως τό 1840 στρέφουν τά βλέμματα πρός τή Γαλλία καί τήν Αγγλία σάν πρός τΙς χώρες τής έλευθερίας καί τού λόγου, ιδιαίτερα μετά τήν έπανάσταση τού Ιούλη καί τόν άγγλικό έκλογικό νόμο τού 1832. Ακόμα άλλη μιά φορά - μή έχοντάς το ζήσει - στοχάζονται αύτό πού άλλοι έπραξαν. Επειδή δμως τό στοχάζονται μέσα στό στοιχείο τής φιλοσοφίας, τό

γαλλικό σύνταγμα κι ό άγγλικός νόμος γίνονται γι' αύτούς ή βασιλεία τού Ορθού Λόγου καί στήν περίπτωση αύτή είναι άπ' τόν Ορ-θό Λόγο πού προσδοκούν άρχικά τή φιλελεύθερη γερμανική έπα-νάσταση43. Όταν ή άποτυχία τοϋ 1840 άποκάλυψε τήν άδυναμία μόνο τού Ορθού Λόγου (γερμανικού), άναζήτησαν βοήθεια πρός τά έξω καί βλέπουμε νά έμφανίζεται στή σκέψη τους αύτό τό άπΐ-στευτα άφελές καί συγκινητικό θέμα - πού είναι ή όμολογία τής κα-θυστέρησης καί τής αύταπάτης τους, άλλά μιά όμολογία στούς κόλ-πους τής αύταπάτης τους - δτ ι δηλαδή, τό μέλλον άνήκει στή μυ-στική ένωση τής Γαλλίσς καί τής Γερμανίας, στήν ένωση τής γαλλικής πολιτικής αίσθησης καί τής γερμανικής θεωρίας**. «Κατέχοντα ι» λο ι -πόν άπό πραγματικότητες, πού δέν έκαναν άλλο άπό τό νά τΙς συλ-λαμβάνουν μέσα άπό τό δικό τους Ιδεολογικό σχήμα, μέσα άπό τή δική τους προβληματική, καί πού γι' αύτό τό λόγο παραμορφώθη-καν45 Καί δταν στά 1843 ό Μάρξ, άπογοητευμένος άπό τήν άποτυχία

43 Είναι ή «φιλελεύθερη» στιγμή τής νεοχεγκελιανής κίνησης Βλ Cornu, δ π , κεφ IV, σελ 132 κ έ.

44 θέμα πού άναπτύχθηκε πλατιά άπό τούς νεοχεγκελιανούς Πρβ. Φόυερ-μπαχ, Προσωρινές θέσεις... κλπ, § 46 καί 47

45 Ή προβληματική αύτή συνεπάγεται στό βάθος της τήν παραμόρφωση τών πραγματικών Ιστορικών προβλημάτων σέ φιλοσοφικά προβλήματα. Τό πραγματικό πρόβλημα τής άστικής έπανάστασης, τοϋ πολιτικού φιλελευθερι-σμού, τής έλευθερίας τού τύπου, τού τέλους τής λογοκρισίας, τής πάλης έν-άντια στήν έκκλησία, κλπ., μετατρέπεται σέ φιλοσοφικό πρόβλημα: στό πρό-βλημα τής βασιλείας τού 'Ορθού Λόγου πού ή Ιστορία πρέπει νά έξασφαλίσει τό θρίαμβό του παρά τίς φαινομενικότητες τής πραγματικότητας Ή άντίφαση αύτή μεταξύ τού Ορθού Λόγου - πού άποτελεϊ τήν έσωτερική ούσία καί τό σκοπό τής Ιστορίας - καί τής πραγματικότητας τής παρούσας Ιστορίας, νά ποιό είναι τό βασικό πρόβλημα τών νεοχεγκελιανών Αύτή ή τοποθέτηση τού προβλήματος (αύτή ή προβληματική) κατευθύνει άσφαλώς τίς λύσεις του: άν ό Όρθός Λόγος είναι ό σκοπός τής Ιστορίας κι ή ούσία της, άρκει νά τήν κάνουμε νά τό άναγνωρίσει μέχρι καί στίς πιό άντίθετες φαινομενικότητές της. δλη ή λύση συνεπώς έδράζεται στήν κριτική παντοδυναμία τής φιλοσο-φίας, ή όποία πρέπει νά γίνει πρακτική έξαφανίζοντας τις παρεκκλίσεις τής Ιστορίας στό δνομα τής άλήθειας της. Γιατί τό νά καταγγείλουμε τούς παρα-λογισμούς τής πραγματικής Ιστορίας, σημαίνει πώς διατυπώνουμε τό δικό της

Page 80: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

της προσπάθειάς του νά μάθει στους γερμανούς τόν Όρθό Λόγο καί τήν Ελευθερία, άποφασίζει τελικά νά φύγει γιά τή Γαλλία, at μεγάλο βαθμό φεύγει έξακολουθώντας νά άναζητάει ένα μύθο, όπως έδώ καί κάμποσα χρόνια μπορούσαν νά φύγουν σ' άναζήτηση τοϋ μύθου τους γιά τή Γαλλία ol περισσότεροι άπό τούς φοιτητές τών άποικια-κών ή υποδουλωμένων χωρών46. Τότε δμως έπέρχεται αύτή ή θεμε-λιακή άνακάλυψη: ή άνακάλυψη δτ ι ή Γαλλία κι ή Αγγλία δέν άντι-στοιχούν στό μύθο τους, ή άνακάλυψη, της γαλλικής καί της άγγλι-κής πραγματικότητας, τών αύταπατών γιά τήν καθαρή πολιτική, ή άνακάλυψη της πάλης τών τάξεων, τοϋ καπιταλισμού μέ σάρκα καί όστά καί τοϋ όργανωμένου προλεταριάτου. "Ενας έξοχος καταμερι-σμός έργασίας έκανε τόν Μάρξ νά άνακαλύψει έτσι τήν πραγματικό-τητα της Γαλλίας καί τόν "Ενγκελς τήν πραγματικότητα της Αγγλίας. Πάλι σέ αύτό τό σημείο πρέπει σαφώς νά μιλήσουμε γιά μιά έπι-στροφή πρός τά πίσω (κι δχι γιά μιά «υπέρβαση»), δηλαδή γιά τήν έπιστροφή άπό τό μύθο στήν πραγματικότητα, γ ιά μιά πραγματική έμπειρία πού θά σκίσει τά πέπλα της αύταπάτης μέσα στήν όποία

Ορθό Λόγο πού λειτουργεί μέσα στούς Ιδιους τούς παραλογισμούς της "Ετσι τό κράτος είναι σαφώς ή άλήθεια «έν πράξει», ή ένσάρκωση τής άλήθειας τής Ιστορίας 'Αρκεί νά τό μετουσιώσουμε σ' αυτή τήν άλήθεια Αύτός είναι ό λόγος πού ή «πρακτική» αύτή περιορίζεται τελικά στή φιλοσοφική κριτική καί στή θεωρητική προπαγάνδα' άρκεϊ νά καταγγείλουμε τούς παραλογισμούς γιά νά ύποχωρήσουν καί νά έξαγγεΙλουμε τόν όρθό λόγο γιά νά έπικρατήσει Τό πάν λοιπόν έξαρτάται άπό τή φιλοσοφία, πού είναι κατ' έξοχή τό κεφάλι καί ή καρδιά (μετά άπό 40 χρόνια δέ θά είναι πιά παρά τό κεφάλι, ή καρδιά θά είναι γαλλική!) της έπανάστασης 'Ιδού δ,τι άφορα τ/ς Λύσεις πού άπαιτοΟνται άπ' τόν τρόπο τοποθέτησης τού βασικού προβλήματος. Άλλά αύτό πού είναι πολύ περισσότερο διαφωτιστικό - καί σέ σχέση μ' αύτή τήν Ιδια προβλημα-τική - είναι νά άνακαλύψουμε δτι αύτή ή προβληματική, άν συγκριθεί μέ τά πραγματικά προβλήματα πού τίθενται στούς νεοχεγκελιανούς άπό τήν Ιστο-ρία. άν καί άπαντάει σέ πραγματικά προβλήματα, δέν άντιστοιχεϊ σέ κανένα άπό αύτά τά πραγματικά προβλήματα νά άνακαλύψουμε δτι τίποτα δέν κρίνε-ται άνάμεσα στόν Όρθό Λόγο καί τόν παραλογισμό, δτι ό παραλογισμός δέν είναι ένας παραλογισμός καί δέν είναι μιά φαινομενικότητα, δτι τό κράτος δέν είναι ή έλευθερία «έν πράξει κλπ , δηλαδή δτι τά άντικείμενα στά όποια ή 'ιδεολογία αύτή παρουσιάζεται φαινομενικά δτι στοχάζεται μέσα άπό τά προθλήματά της, δέν έκπροσωπούνται κάν στήν «άμεση» πραγματικότητά τους "Οταν φτάνουμε στό τέλος αύτής τής σύγκρισης, δέν καταρρέουν μόνο οί λύσεις πού δόθηκαν άπό τήν 'ιδεολογία στά προθλήματά της (οί λύσεις αυτές δέν είναι παρά ή άντανάκλαση αύτών τών προβλημάτων πάνω στόν έαυτό τους), άλλά καταρρέει κι αύτή ή Ιδια ή προβληματική - κι αύτό πού παρουσιάζεται τότε είναι ή Ιδεολογική παραμόρφωση σέ δλη της τήν έκταση ό φενακισμός τών προβλημάτων καί τών άντικειμένων. Τότε καταλαβαίνουμε τι ήθελε νά πει ό Μάρξ μιλώντας γιά τήν άναγκαιότητα νά έγκαταλείψουμε τό έδαφος τής χεγκελιανής φιλοσοφίας γιατί «δέν είναι μόνο στις άπαντήσεις της πού ύπήρχε ένας φενακισμός άλλά καί σ' αύτά τά Ιδια τά έρωτήματα».

46 Πρβ Μάρξ, Γράμμα στόν Ρούγκε, (Σεπτ. 1843).

79

Page 81: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ζούσαν ό Μάρξ κι ô Ένγκελς, έξαιτίας του δικού τους ξεκινήματος. Αύτή δμως ή έπιστροφή πρός τά πίσω, άπό τήν ιδεολογία στήν πρα-γματικότητα, άρχιζε νά συμπίπτει μέ τήν άνακάλυψη μιάς ριζικά και-νούργιας πραγματικότητας, γιά τήν όποία ό Μάρξ κι ό "Ενγκελς δέν έβρ ισκαν κανέναν άπόηχο στά κείμενα τής «γερμανικής φιλοσοφίας». "Ετσι αύτό πού άνακαλύπτει ό Μάρξ στή Γαλλία, ήταν ή όργανωμένη έργατική τάξη, κι αύτό πού άνακαλύπτει ό Ένγκελς στήν Αγγλία, ή τ α ν ό άναπτυγμένος καπιταλισμός, κα ί μιά πάλη τών τάξεων πού άκολουθούσε τ ο ύ ς δικούς της νόμους, χωρίς νά χρειάζεται τή φιλο-σοφία καί τούς φιλοσόφους41.

Είναι αύτή ή διπλή άνακάλυψη πού έπαιξε τόν άποφασιστικό ρόλο στή διανοητική έξέλιξη τού νεαρού Μάρξ: ή άνακάλυψη - έντεύθεν τής ιδεολογίας ή όποία τήν είχε παραμορφώσει - τής πραγματικότη-τας γιά τήν όποία μίλαγε αύτή ή Ιδεολογία• κα ί ή άνακάλυψη, μιάς νέας πραγματικότητας, εκείθεν τής σύγχρονης ιδεολογίας ή όποία άγνοούσε αυτή τήν πραγματικότητα. Ό Μάρξ έγινε Μάρξ στοχαζόμε-νος αύτή τή διπλή πραγματικότητα στό πλαίσιο μιάς αύστηρής θεω-ρίας, αλλάζοντας στοιχείο - καί στοχαζόμενος τήν ένότητα καί τήν πραγματικότητα τού νέου αύτού στοιχείου Ασφαλώς πρέπει νά καταλάβουμε πώς αϋτές οί άνακαλύψεις ήσαν άξεχώριστες άπό τή συνολική προσωπική έμπειρία τού Μάρξ, πού είναι άξεχώριστη άπό τή γερμανική Ιστορία τήν όποία ζούσε άμεσα Γιατί όπωσδήποτε λά-βαινε χώρα κατιτί στή Γερμανία. Δ έ σ υ λ λ ά μ β α ν ε κάπο ιος σ τή Γερμα-νία άπλά καί μόνο τήν άδυνατισμένη άπήχηση τών γεγονότων τού έξωτερικού Ή άποψη ότι τό πάν λάβαινε χώρα στό έξωτερικό καί τίποτα μέαα στή χώρα, ήταν άπό μόνη της μιά αύταπάτη τής άπο-γοήτευσης καί της άνυπομονησίας: γιατί ή Ιστορία πού άποτυγχάνει, πού βαδίζει σημειωτόν ή πού έπαναλαμβάνεται έξακολουθεϊ νά είναι μιά ίστορία - κάτι ξέρουμε καί μείς γι' αύτό Όλη ή θεωρητική καί πρακτική έμπειρία γιά τήν όποία μόλις μίλησα, έμπεριέχονταν στήν πραγματικότητα μέσα στήν προοδευτική έμπειρική άνακάλυψη αύτής τής Ιδιας τής γερμανικής πραγματικότητας. Ή άπογοήτευση τού 1840 πού σώριασε κάτω άπότομα 6λο τό θεωρητικό σύστημα τών έλ-πίδων τών νεοχεγκελιανών, όταν ό Φρειδερίκος Γουλιέλμος Δ", αύ-τός ό ψευτο-«φιλελεύθερος» μεταβλήθηκε σέ δεσπότη - ή άποτυχία τής έπανάστασης μέσω τού Ορθού Λόγου πού έπιχειρήθηκε μέσα άπό τήν Εφημερίδα του Ρήνου, οί διώξεις, ή έξορία τοϋ Μάρξ, Εγκα-ταλειμμένος άπό τά στοιχεία τής γερμανικής άστικής τάξης πού άρ-χικά τόν είχε υποστηρίξει, 6λα αϋτά έμαθαν στόν Μάρξ μέσα στά γεγονότα, τ ι έκρυβε αύτή ή περίφημη «γερμανική άθλιότητα» - αύ-τός ό «φιλισταϊσμός» πού κατάγγειλε ή ήθική άγανάκτηση - κι αύτή

47. Πρβ. τό άρθρο τοΐι Ένγκελς (1844) Umrisse zu einer Kritik der National-ökonomie- τό Αρθρο αύτό άσκησε πολύ βαθιά έπίδραση στόν Μάρξ, πού στή συνέχεια θά τό Αναγνώριζε σάν -Ιδιοφυές» Γενικά ύποτιμάμε τή σημασία του

80

Page 82: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

η ίδια ή ήθική άγανάκτηση: μιά συγκεκριμένη Ιστορική κατάσταση, πού δέν είχε κανένα στοιχείο άμφιλογίας - άμετακίνητες καί σκλη-ρές ταξικές σχέσεις, ένστικτώδεις άντιδράσεις έκμετάλλευσης καί φόβου, πού ήταν πιό ισχυρές μέσα στή γερμανική άστική τάξη άπ' ο,τι δλες ol άποδείξεις τού Ορθού Λόγου. Τότε είναι πού άνατρέπε-ται τό καθετί καί ό Μάρξ άνακαλύπτει τελικά τήν πραγματικότητα αύτής τής ιδεολογικής ά-διαφάνειας πού τόν έκανε τυφλό· τότε είναι πού άναγκάζεται νά άρνηθεϊ νά προβάλει τούς γερμανικούς μύθους πάνω στήν πραγματικότητα τοϋ έξωτερικοϋ καί νά άναγνωρίσει δτ ι αϋτοί ol μύθοι δχι μόνο δέν έχουν νόημα γιά τό έξωτερικό, άλλά επιπρόσθετα καί γΓ αύτή τήν Ιδια τή Γερμανία, πού βαυκαλίζει μέ όνειρα μέσα σ' αύτούς τούς μύθους τή δική της δουλεία' καί δτ ι πρέπει άντίθετα νά προβάλει πάνω στή Γερμανία τό φώς άπό τΙς έμ-πειρίες πού άποκτήθηκαν στό έξωτερικό γιά νά τή δει όλοκάθαρα.

Ελπίζω πώς θά καταλάβατε δτι, άν θέλουμε πραγματικά νά στοχα-στούμε αύτή τή δραματική γένεση τής σκέψης τοϋ Μάρξ, πρέπει νά αρνηθούμε νά τή στοχαστούμε μέ τούς δρους τής «υπέρβασης» γιά νά τή στοχαστούμε μέ τούς δρους τών άνακαλύψεων νά άρνηθούμε τό πνεύμα τής χεγκελιανής λογικής πού έμπεριέχεται στήν άθώα άλλά ύπουλη έννοια ύπέρβαση (Aufhebung) - ή όποια δέν είναι άλλο άπό τήν κενή προεξόφληση τού σκοπού της μέσα στήν αϋταπάτη γιά μιά ένυπαρκτικότητα τής άλήθειας - γιά νά υιοθετήσουμε μιά λογική τής έμπρακτης έμπειρίας καί τής πραγματικής άνάλυσης, ή όποία θέ -τε ι άκριβώς ένα τέρμα στίς αύταπάτες τής Ιδεολογικής ένυπαρκτικό-τητας- μέ δυό λόγια, γιά νά υιοθετήσουμε μιά λογική τής εισβολής τής πραγματικής Ιστορίας μέσα σ' αύτή τήν Ιδια τήν Ιδεολογία, καί γιά νά άποδώσουμε τελικά ένα πραγματικό νόημα - άπόλυτα άπαραΐ-τητο στή μαρξιστική προοπτική καί έπιπλέον άπαιτούμενο άπό αϋτήν - στό προσωπικό στύλ τής έμπειρίας στόν Μάρξ· σ' αύτή τήν εύαι-σθητοποίηση γιά τό συγκεκριμένο, τόσο έξοχο στή σκέψη του, πού έδινε σέ καθεμιά άπ' τΙς έπαφές του μέ τό πραγματικό μιά τέτοια δύναμη πεποίθησης καί άποκάλυψης48.

48 Τό νά μιλάμε γιά μιά λογική τής άνάδυσης δέ σημαίνει, δπως θά κατα-λάβατε, δτι προσχεδιάζουμε μιά φιλοσοφία τής έπινόησης, δπως π.χ. τό έκανε ό Μπεργκσόν Γιατί αύτή ή άνάδυση δέν είναι ή έκδήλωση κι έγώ δέν ξέρω ποιας κενής ούσΙας, έλευθερίας ή έκλογής άντίθετα, δέν είναι παρά τό άπο-τέλεσμα τών δικών της έμπειρικών συνθηκών θ ά προσθέσω πώς αύτή ή λο-γική άπαιτείται άπ' αύτή τήν Ιδια τήν άντίληψη πού δημιουργεί ό Μάρξ γιά τήν Ιστορία τών Ιδεολογιών. Γιατί στό βάθος, τό συμπέρασμα πού προκύπτει άπ' αύτή τήν άνάπτυξη πάνω στήν πραγματική Ιστορία τών άνακαλύψεων τοϋ Μάρξ θέτει ύπό άμφισθήτηση αύτή τήν Ιδεολογική Ιστορία. "Οταν είναι ξεκά-θαρο δτι άναιρείται ή ένυπαρκτική θέση τής Ιδεαλιστικής κριτικής, δτι ή Ιδεο-λογική Ιστορία δέν άποτελει αύτή ή Ιδια τό δικό της κανόνα κατανόησής της όταν συλλαμβάνουμε δτι ή Ιδεολογική Ιστορία δέ μπορεί νά κατανοηθεί παρά διαμέσου τής πραγματικής Ιστορίας ή όποία έξηγε'ι τούς σχηματισμούς της,

6 Γιά τόν Μάρξ 81

Page 83: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Δέ θά μπορούσα νά ισχυριστώ δτι δίνω έδώ ένα χρονικό ή μιά δια-λεκτική γι" αυτή τήν έμπρακτη έμπειρία τής Ιστορίας, ή όποία ένώνει μέσα σ' αϋτό τό ξεχωριστό δν πού είναι ό Μάρξ, τήν ψυχολογία, πού άνήκει σ' έναν άνθρωπο, μέ τήν Ιστορία τού κόσμου, γιά νά παραγά-γει μέσα του τ(ς άνακαλύψεις άπό τΙς όποιες ζούμε πάντοτε. Χρειά-ζεται νά διαβάσουμε τ(ς λεπτομέρειές τους, στόν «Père» Κορνύ, γιατί κανείς άλλος, έκτός άπό τόν Μέρινγκ - πού δέν είχε ούτε τήν παιδεία ούτε τ(ς πληροφορίες τού Κορνύ - δέν έκανε αύτή τήν άπα-ραΐτητη έργασία. Αϋτός είναι ό λόγος γιά τόν όποιο θά μπορούσα νά προβλέψω σίγουρά, δτι θά τόν διαβάζουμε γιά πολύ καιρό, γιατί δέν ύπάρχει άλλη πρόσβαση στό νεαρό Μάρξ, έκτός άπό αϋτήν τής πρα-γματικής του Ιστορίας.

Ελπίζω μόνο νά έδωσα μέ αϋτό τόν τρόπο μιά Ιδέα γιά τήν έξοχη σχέση πού ύπάρχει άνάμεσα στήν ύπόδουλη κα( τήν έλεύθερη σκέψη τού νεαρού Μάρξ, δείχνοντας - πράγμα πού γενικά παραμελείται πολύ - άπό ποιά περιστασιακή άρχή (σέ σχέση μέ τή γέννησή του) δ φ ε ι λ ε ν ά ξ ε κ ι ν ή σ ε ι , κα( τί γιγαντιαίο στρώμα άπό αύταπάτες όφειλε νά διασχίσει πρίν άκόμα μπορέσει νά τό άντιληφθεϊ. Τ ό τ ε καταλαβα ί -νουμε δτι κατά μιά όρισμένη έννοια έάν έξετάζουμε αύτό τό ξεκίνη-μα, δέ μπορούμε διόλου νά Ισχυριστούμε δτι «ή νεότητα τού Μάρξ άνήκει στό μαρξισμό», έκτός κα( άν έννοοϋμε δτι δπως κάθε Ιστο-ρικό φαινόμενο, ή έξέλιξη αϋτού τού νεαρού γερμανού άστοϋ μπο-ρεί νά φωτιστεί μέ τήν έφαρμογή τών άρχων τοϋ Ιστορικού ύλισμού. Βέβαια, ή νεότητα τοϋ Μάρξ όδηγεϊ στό μαρξισμό, άλλά μέ άντάλλα-γμα μιά Εκπληκτική άπόσπαση άπό τ(ς ρίζες του- μέ άντάλλαγμα μιά ήρωική μάχη Ενάντια στίς αύταπάτες μέ τ(ς όποΊες γαλουχήθηκε άπό τήν Ιστορία τής Γερμανίας δπου γεννήθηκε - μέ άντάλλαγμα μιά όξυ-μένη προσοχή στ(ς πραγματικότητες πού Επικάλυπταν ol αύταπάτες αύτές. "Αν ή «πορεία τοϋ Μάρξ» είναι παραδειγματική, δέν είναι λόγω τών καταγωγών κα( τών λεπτομερειών της, άλλά λόγω τής άδιάλλακτης θέλησής της νά άπελευθερωθεϊ άπό τούς μύθους πού

καθώς καί τΙς άναδομήσεις, καί άναδύεται μέσα της, τότε πρέπει ν6 άναρωτη-θοϊιμε πράγματι τί άπομένει άκόμη 6π' αύτή καθαυτή τήν Ιδεολογική Ιστορία σάν Ιστορία, καί νά όμολογήσουμε πώς δέν είναι τίποτα «Συνεπώς, ή ήθική-, λέει 6 Μάρξ, «ή θρησκεία, ή μεταφυσική, κι δλες ol άλλες μορφές συνείδη-σης πού τούς άντιστοιχούν, δέ μπορούν πλέον νά διατηρήσουν τή φαινομενι-κότητα τής αυτονομίας. Δέν έχουν Ιστορία, δέν έχουν έξέλιξη. άλλά ol άν-θρωποι ol όποιοι άναπτύσσουν τήν ύλική τους παραγωγή καί τΙς υλικές τους άνταλλαγές μετασχηματίζουν - ταυτόχρονα μέ αύτή τήν πραγματικότητα πού είναι ή δική τους - τή σκέψη τους καί τά προϊόντα τής σκέψης τους έξίσου» (Γερμανική Ιδεολογία) θ ά πω λοιπόν, γιά νά γυρίσω στήν άρχή μας - κι αυ-τοί ol δυό λόγοι είναι ό Γδιος λόγος - πώς ή «Ιστορία τής φιλοσοφίας» δέ μπορεϊ νά γίνει σέ χρόνο «τετελεσμένου μέλλοντος», κι αύτό δχι μόνο γιατί ό τετελεσμένος μέλλων δέν είναι μιά κατηγορία τής Ιστορικής κατανόησης -άλλά καί γιατί ή Ιστορία τής φιλοσοφίας, μέ τήν αύστηρή σημασία τού όρου, δέν υπάρχει.

82

Page 84: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

παρουσιάζονταν σάν ή άλήθεια, καί άπό τό ρόλο τής έμπειρίας τής πραγματικής Ιστορίας πού άνέτρεψε κι έξαφάνισε αϋτούς τούς μύ-θους.

Επιτρέψτε μου νά θίξω ένα τελευταίο ζήτημα. "Αν αύτή ή έρμη-νεία δίνει τή δυνατότητα γιά μιά καλύτερη άνάγνωση τών έργων τής νεότητας γιά νά έπιλύσουμε τά προβλήματα πού έξέτασε καί έπανε-ξέτασε ό Μάρξ - φωτίζοντας τά θεωρητικά στοιχεία μέ τή βαθιά έν-ότητα τού στοχασμού του (μέ τήν προβληματική του) καί τό γίγνε-σθαι αύτής τής ένότητας μέ τίς κατακτήσεις τής έμπρακτης έμπει-ρίας τού Μάρξ (μέ τήν Ιστορία του: τΙς άνακαλύψεις του)· άν δίνει τή δυνατότητα νά μάθουμε κατά πόσο ό Μάρξ είναι ήδη Μάρξ, κατά πόσο είναι άκόμα φοϋερμπαχιανός, ή πέραν τοϋ Φόυερμπαχ, δηλαδή άν αύτή ή έρμηνεία δίνει τή δυνατότητα νά καθορίσουμε, σέ κάθε στιγμή τής έξέλιξης τής νεότητάς του, τό έσωτερικό καί έξωτερικό νόημα τών άμεσων στοιχείων τοϋ στοχασμού του, άφήνει άπό τήν άλλη έκκρεμές, ή μάλλον εισάγει ένα άλλο ζήτημα: τό ζήτημα τής άναγκαιότητας του ξεκινήματος τοϋ Μάρξ, έξεταζόμενο στήν περί-πτωση αύτή άπό τήν άποψη τής κατάληξής του.

Πράγματι, τό καθετί έκτυλίσσεται λές καί ή άναγκαιότητα στήν όποία βρέθηκε ό Μάρξ νά άπελευθερωθεϊ άπό τό ξεκίνημά του, δη-λαδή ή άναγκαιότητα νά περάσει μέσα άπό αύτό τόν έξαιρετικά βαρύ ιδεολογικό περίγυρο πού τόν έπικάλυπτε καί νά τόν διαλύσει, είχε δχι μόνο μιά άρνητική σημασία (ή άπελευθέρωση άπό τΙς αϋταπάτες) άλλά καί μιά σημασία έπίσης κατά κάποιο τρόπο μορφοποιητική πα-ρόλες τΙς αύταπάτες. Μπορούμε βέβαια νά θεωρήσουμε δτι ή άνα-κάλυψη τοϋ Ιστορικού ύλισμοϋ πλανιόταν «στήν άτμόσφαιρα τής έποχής», καί δτι άπό άρκετές άπόψεις ό Μάρξ ξόδεψε ένα άσυνήθι-στο ποσό θεωρητικών προσπαθειών γιά νά έρθει σέ έπαφή μέ μιά πραγματικότητα καί νά κατακτήσει άλήθειες πού, ένμέρει, ήσαν ήδη άναγνωρισμένες ή κατακτημένες. Μέ αύτό τόν τρόπο θά ύπήρχε ένας «σύντομος δρόμος» τής άνακάλυψης (ό δρόμος τοϋ "Ενγκελς π χ. στό άρθρο τοϋ 18444', ή έκεϊνος πού ό Μάρξ θαύμαζε στόν Ντί-τσγκεν) καί ένας «μακρύς δρόμος», αϋτός πού άκολούθησε ό Μάρξ. Τί κέρδισε λοιπόν ό Μάρξ άπ' αύτή τή «μακρά» θεωρητική «πορεία» πού τοϋ έπιβλήθηκε άπό τό δικό του ξεκίνημα; Τί τού άπέφερε τό δτι ξεκίνησε τόσο μακριά άπό τό τέλος, τό δτι παρέμεινε τόσο πολύ χρονικό διάστημα στό χώρο τής φιλοσοφικής άφαίρεσης, καί τό δτι διέτρεξε τόσα διαστήματα γιά νά ξαναβρεί τήν πραγματικότητα; Χω-ρίς άμφιβολία τό δτι δξυνε τό κριτικό του πνεύμα σάν προσωπικότη-τα, τό δτι άπέκτησε μέσα στήν Ιστορία αύτή τήν άσύγκριτη «κλινική αίσθηση» σέ έγρήγορση μπροστά στή πάλη τών τάξεων καί τών Ιδεο-λογιών; Αλλά έπιπλέον καί τό δτι, σέ έπαφή κατ' έξοχή μέ τόν Χέγ-

49. Πρβ σημείωση 47

83

Page 85: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κελ, άπέκτησε τήν αίσθηση καί τήν πρακτική τής άφαίρεσης, πού εί-ναι άπαραίτητη στή συγκρότηση κόθε έπιστημονικής θεωρίας, τήν αίσθηση καί τήν πρακτ ική τής θεωρητικής σύνθεσης, καί τ ή ς λογικής μιας διαδικασίας γιό τήν όποία ή χεγκελιανή διαλεκτική τοϋ πρόσ-φερε ένα άφηρημένο καί «καθαρό» «πρότυπο». Επισημαίνω έδώ τά άναγνωριστικά αύτά σημεία, χωρίς νά ισχυρίζομαι δτι δίνω άπό τώρα μιά άπάντηση σ' αύτό τό έρώτημα· Ισως δμως έπιτρέπουν νά προσ-διορίσουμε - μέ τήν έπιφύλαξη τών διεξαγόμενων έπιστημονικών με-λετών - ποιός μπόρεσε νά είναι ό ρόλος αύτής τής γερμανικής Ιδεο-λογίας, καί μάλιστα τής γερμανικής «ένατενιστικής φιλοσοφίας», στή διαμόρφωση τοϋ Μάρξ Ευχαρίστως θά έτεινα περισσότερο νά δώ σ' αύτή τή φιλοσοφία λιγότερο ένα ρόλο θεωρητικής διαμόρφωσης παρά ένα ρόλο διαμόρφωσης γιά τή θεωρία, ένα είδος παιδαγωγικής τοϋ θεωρητικού πνεύματος, διαμέσου τών θεωρητικών σχηματισμών αύτής τής Ιδιας τής ιδεολογίας. Σάν αύτή ή Ιδεολογική ύπερανά-πτυξη τοϋ γερμανικού πνεύματος νά είχε τούτη τή φορά - άλλά μέ μιά μορφή ξένη πρός τήν πρόθεσή της - χρησιμεύσει σάν προπαι-δευτική γιά τό νεαρό Μάρξ μέ διπλό τρόπο: καί έπιβάλλοντάς του τήν άνάγκη νά κριτικάρει δλη τήν ιδεολογία τοϋ πνεύματος αύτοϋ, γιά νά φτάσει στό έκεϊθεν τών μύθων του - καί μέ τήν ώθηση πού τοϋ έδωσε γιά νά χειριστεί τίς άφηρημένες δομές τών συστημάτων του, άνεξάρτητα άπό τήν έγκυρότητά τους. Κι άν έχουμε τήν καλή θέληση νά συμφωνήσουμε νά πάρουμε κάποια άπόσταση σέ σχέση μέ τήν άνακάλυψη τοϋ Μάρξ, νά θεωρήσουμε δτι θεμελίωσε μιά και-νούργια έπιστήμη δτι αύτή ή Ιδια ή άνάδυση είναι άνάλογη μέ δλες τις μεγάλες έπιστημονικές άνακαλύψεις τής ιστορίας, πρέπει άπ' τήν άλλη σαφώς νά δεχτούμε πώς καμιά μεγάλη έπιστημονική άνακά-λυψη δέ γίνεται χωρίς νά δειχτεί καθαρά ένα καινούργιο άντικείμε-νο, ή ένας καινούργιος τομέας, χωρίς νά παρουσιαστεί ένας και-νούργιος νοηματικός όρίζοντας, ένα καινούργιο έδαφος άπό τό όποιο νά έχουν άποβληθεϊ ol παλιές εικόνες καί ol παλιοί μύθοι· άλλά ταυτόχρονα πρέπει σίγουρα - κι αύτό είναι τελείως άναγκαίο -ό έπινοητής τούτου τοϋ καινούργιου κόσμου νά έξασκήσει τό πνεύμα τοϋ μέσα σέ αύτές τίς Ιδιες τίς παλιές μορφές, νά τίς έχει μάθει κι έφαρμόσει καί μέσα στήν κριτική τους νά έχει άποκτήσει τήν αίσθηση καί νά έχει μάθει τήν τέχνη νά χειρίζεται γενικά άφη-ρημένες μορφές, πού χωρίς τήν έξοικείωση μαζί τους δέ θά είχε μπορέσει νά συλλάβει νέες γιά νά στοχαστεί τό νέο του άντικείμενο. Στό γενικό πλαίσιο τής άνθρώπινης έξέλιξης πού, γιά τό πούμε έτσι, καθιστά έπείγουσα άν δχι άναπόφευκτη κάθε μεγάλη Ιστορική άνα-κάλυψη, τό άτομο πού γίνεται δράστης της ύποτάσσεται σ' αύτή τήν παράδοξη προϋπόθεση: νά πρέπει νά μάθει τήν τέχνη νά έξαγγείλει αύτό πού θά άνακαλύψει στά πλαίσια του Ίδιου αύτοϋ πού πρέπει νά ξεχάσει. Ίσως είναι αύτή ή προϋπόθεση έπίσης πού δίνει στά έργα τής νεότητας τοϋ Μάρξ αύτή τή δραματική μονιμότητα, αύτή τήν άκραία ένταση μεταξύ τής άρχής καί τοϋ τέλους, μεταξύ τής γλώσ-

84

Page 86: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σας καί της σημασίας, γιά τά όπσϊα δέ θά μπορούσαμε νά φτιάξουμε μιά φιλοσοφία χωρίς νά ξεχνάμε πώς τό πεπρωμένο τους είναι άνα-πότρεπτο.

Δεκέμβρης 1960

85

Page 87: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 88: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ill

ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ

(Σημειώσεις γιά μιά Έρευνα)

Στήν Μαργαρίτα καί στόν Γκύ

•Στόν Χέγκελ, είναι μέ τό κεφάλι κάτω. Πρέ-πει νά τήν άναποδογυρίσουμε γιά νά άνακα-λύψουμε τό λογικό πυρήνα μέαα στό μυστι-κιστικό περίβλημα»

Κ. Μάρξ, Τό Κεφάλαιο

Page 89: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 90: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Πρόσφατα, σ' ένα άρθρο 6φιερωμένο στό νεαρό Μάρξ1, ύπογράμμιζα τόν άμφίλογο χαρακτήρα τής έννοιας «άναποδογύρισμα τοϋ Χέγ-κελ». Μοϋ φάνηκε πώς ή έκφραση αύτή, θεωρούμενη μέ τήν άκριθή της σημασία, άρμοζε τέλεια στόν Φόυερμπαχ, πού πραγματικά ξανα-στήνει «τήν ένατενιστική φιλοσοφία στά πόδια της», - άλλά γιά νά μήν άντλήσει τίποτ' άλλο άπ' αϋτό τό άναποδογύρισμα έκτός άπό μιά ιδεαλιστική άνθρωπολογία, σύμφωνα μέ τή δύναμη μιάς άστήρικτης λογικής- καί δτι δέ μπορούσε νά έφαρμοστεϊ στόν Μάρξ ή έκφραση αύτή, τουλάχιστο στόν Μάρξ πού άποδεσμεύτηκε άπό τήν «άνθρω-πολογική του φάση».

θ ά προχωρήσω άκόμα περισσότερο θέτοντας σάν ύπόθεση δτι στή γνωστή δ ιατύπωση: «Ή διαλεκτική, στόν Χέγκελ, είναι μέ τό κεφάλι κάτω. Γιά νά άνακαλύψσυμε τό λογικό πυρήνα μέσα στό μυστικιστικό περίβλημα, πρέπει νά τήν άναποδογυρίσουμε»2, ό όρισμός τού «άνα-

1 Πρθ προηγούμενο κεφάλαιο 2 Κ Μάρξ, Κεφάλαιο, έπΙλογος τής δεύτερης έκδοσης Μεταφράζω κατά

γράμμα τό κείμενο τής πρωτότυπης γερμανικής έκδοσης Ό Roy, πού ό Μάρξ θεώρησε τή μετάφρασή του, άμβλυνε τήν αυστηρότητα τού κειμένου, μετα-φράζοντας π.χ τό «die mystifizierende Seite der h. Dialektik» σάν «ή μυστικι-στική πλευρά» - δταν δέν τό παραλείπει ξεκάθαρα Παράδειγμα Τό πρωτό-τυπο κείμενο λέει «Στόν Χέγκελ, ή διαλεκτική είναι μέ τό κεφάλι κάτω. Πρέ-πει νά τήν άναποδογυρίσουμε γιά νά άνακαλύψσυμε τό λογικό πυρήνα μέσα στό μυστικιστικό περίβλημα», άλλά ό Roy μεταφράζει. «Σ' αύτόν βαδίζει μέ τό κεφάλι άρκεϊ νά τήν ξαναστήσουμε στά πόδια γιά νά βρούμε σ' αύτήν τήν άπόλυτα έλλογη φυσιογνωμία»!!1 Ό πυρήνας καί τό περίβλημα Εξαφανίστηκαν ταχυδακτυλουργικά Πρέπει νά πούμε έξάλλου - πράγμα πού δέ στερείται Ισως ένδιαφέροντος, άλλά πώς νά τό ξέρουμε, - δτι ό Μάρξ άποδέχτηκε στήν άπόδοση τού Roy ένα κείμενο λιγότερο «δύσκολο», άν δχι λιγότερο άμφίλογο, άπ' δσο τό δικό του θ ά είχε δεχτεί άραγε μέ αύτό τόν τρόπο ν' άναγνωρίσει έκ τών υστέρων τή δυσκολία όρισμένων άρχικών του διατυπώ-σεων,

Νά ή μετάφραση τών έδαφίων πού μάς Ενδιαφέρουν, άπό τό γερμανικό κείμενο.

«Στή βάση της (der Grundlage nach) ή διαλεκτική μου μέθοδος δχι μόνο διακρίνεται άπό τή χεγκελιανή μέθοδο - άλλά είναι πράγματι τό άπευθεΐας άντίθετό της. Γιά τόν Χέγκελ ή διαδικασία τής σκέψης, πού κάτω άπό τό δνομα τής Ιδέας φτάνει μέχρι νά τή μετασχηματίσει σέ αύτόνομο ύποκεΐμε-νο, είναι ό δημιουργός τού πραγματικού, πού δέν άντιπροσωπεύει (bildet)

89

Page 91: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ποδογυρίσματος» δέν είναι παρά ένδεικτικός, καί μάλιστα μεταφορι-κός, καί δτ ι θέτε ι τόσα προβλήματα δσα έπιλύει.

Πώς πραγματικά νά έννοήσουμε αϋτό τόν όρισμό, μέσα στό συγ-κεκριμένο παράδειγμα; Δέν πρόκειται πλέον γιά τό 'άναποδογύρι-σμα» γενικά τού Χέγκελ, δηλαδή γιά τό άναποδογύρισμα τής ένατε-νιστικής φιλοσοφίας σάν τέτοιας Άπό τήν έποχή τής Γερμανικής Ιδεολογίας ξέρουμε δτι αύτό τό έγχείρημα δέν έχει κανένα νόημα

Όποιος ισχυρίζεται δτ ι άναποδογυρίζει, νέτα σκέτα, τήν ένατενιστική φιλοσοφία (γιά νά άντλήσει άπό αϋτήν τόν ϋλισμό π χ ) , αύτός θά είναι γιά πάντα ό ΠρΟυντόν τής φιλοσοφίας, ό άσυνείδητος δέσμιός της, δπως ήταν ό Προυντόν άσυνείδητος δέσμιος τής άστικής οικο-νομίας. Τώρα πρόκειται γιά τή διαλεκτική καί μόνο γι' αϋτήν. Αλλά δταν ό Μάρξ γράφει πώς πρέπει *ν' άνακαλύψουμε τό λογικό πυρήνα μέσα στό μυστικιστικό περίβλημα», θ ά μπορούσαμε νά ϋ π ο θ έ σ ο υ μ ε δ τ ι ό ' λ ο γ ι κ ό ς πυρήνας» είναι ή ίδ ια ή διαλεκτική, κα ί τ ό μυστικιστικό περίβλημα ή ένατενιστική φιλοσοφία. Είναι αϋτό έξάλλου πού θά πει ό "Ενγκελς - μέ δρους πού τούς έπικύρωσε ή παράδοση - δταν θά διακρίνει τή μέθοδο άπό τό σύστημα3. Θά πετούσαμε λοιπόν τό περίβλημα, τό περικάλυμμα (δηλαδή τήν ένατενιστική φιλοσοφία), γιά νά κρατήσουμε τόν πολύτιμο πυρήνα, τή διαλεκτική. Ό Μάρξ δμως, στήν Ίδια φράση, λέε ι πώς είναι ένα καί τό αϋτό τό ξεφλούδισμα τού πυρήνα καί τό άναποδογύρισμα τής διαλεκτικής. Πώς μπορεί δμως νά είναι άναποδογύρισμα αύτή ή άπόσπαση τού πυρήνα άπό τό περί-βλημα; Μέ άλλα λόγια, ποιό είναι αϋτό πού «άναποδογυρίζεται» μέσα σ' αύτή τήν άπόσπαση;

παρά τό έξωτερικό φαινόμενο. Σέ μένα άντίθετα, τό Ιδεατό δέν είναι Αλλο άπό τό υλικό πού μετατέθηκε καί μεταφράστηκε στό κεφάλι τοϋ άνθρώπου Τή φενακιστική (mystifizierende) πλευρά τής χεγκελιανής διαλεκτικής τήν έκ-ρινα έδώ καί τριάντα χρόνια περίπου, δταν ήταν τής μόδας Δηλώθηκα άνοι-χτά λοιπόν σάν ό μαθητής αΰτοϋ τοϋ μεγάλου διανοητή, καί στό κεφάλαιο γιά τή θεωρία τής Αξίας προχώρησα μάλιστα μέχρι τοϋ σημείου νά έρωτο-τροπήσω (ich kokettierte... mit..) έδώ κι έκει μέ τόν Ιδιαίτερο τρόπο πού είχε νά έκφράζεται Ό φενακισμός πού ύφίσταται ή διαλεκτική στά χέρια τοϋ Χέγκελ, δέν τόν έμποδίζει μέ κανένα τρόπο νά είναι ό πρώτος πού έξέθεσε (darstellen) μέ πληρότητα καί συνειδητότητα τίς γενικές μορφές κίνησής της Σ' αύτόν είναι μέ τό κεφάλι κάτω Πρέπει νά τήν άναποδογυρίσουμε γιά νά άνακαλύψουμε μέσα στό μυστικιστικό περίβλημα (mystische Hülle) τό λογικό πυρήνα (Kern).

Στή μυστικοποιημένη της μορφή, ή διαλεκτική ήταν μιά γερμανική μόδα γιατί ώραιοποιούσε τό δεδομένο (das Bestehende). Στήν έλλογη μορφή της (Gestalt) είναι σκάνδαλο καί άντικείμενο τρόμου γιά τούς άστούς. Αφού περικλείει μέσα στήν κατανόηση τοϋ δεδομένου (Bestehende) ταυτόχρονα έπίσης τήν κατανόηση τής άρνησής του καί τής άναγκα(ας του καταστροφής, άφοϋ συλλαμβάνει κάθε ώριμη μορφή (gewordene) μέσα στή ροή τής κίνη-σης, άρα έπίσης άπό τήν έφήμερη δψη της, δέν άφήνεται νά έξαπατηθεϊ άπό τίποτα, είναι στήν ούσΙα της κριτική καί έπαναστατική».

3. Πρβ. Ό Φόυερμπαχ καί τό τέλος τής κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας.

90

Page 92: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

"Ας έξετάσουμε προσεχτικότερα τό θέμα αύτό Από τή στιγμή πού ή διαλεκτική θ' άποσπαστεϊ άπό τό ιδεαλιστικό της περίβλημα, γίνε-τ α ι τ ό »άπευθεΐας άντίθετο τής χεγκελιανής διαλεκτικής*. Α ύ τ ό άραγε σημαίνει δτι ή διαλεκτική αύτή, πού δέν άφορα διόλου πιά τόν έξαϋλωμένο, άναποδογυρισμένο κόσμο τοϋ Χέγκελ, θά έφαρμοστεΐ στό έξής, μέσα στή σκέψη τοϋ Μάρξ, πάνω στόν πραγματικό κόσμο, Είναι μ' αύτή τήν έννοια πού ό Χέγκελ ήταν σίγουρα «ό πρώτος πού έξέθεσε μέ πλήρη καί συνειδητό τρόπο τίς γενικές μορφές κίνησης*. Θά έπρόκειτο συνεπώς νά τοϋ ξαναπάρουμε τή διαλεκτική καί νά τήν έφαρμόσουμε στή ζωή, άντί νά τήν έφαρμόσουμε στήν Ιδέα Τό «άναποδογύρισμα» θά ήταν ένα άναποδογύρισμα της «κατεύθυνσης» τής διαλεκτικής Στήν πραγματικότητα δμως, αύτό τό άναποδογύρι-σμα της κατεύθυνσης θά άφηνε άθικτη τή διαλεκτική.

Στό ϋφθρο πού παραθέτω, παίρνοντας τό παράδειγμα τοϋ νεαροϋ Μάρξ, έκανα άκριβώς τήν ϋπόθεση πώς ή αυστηρή έπανάληψη της διαλεκτικής στή χεγκελιανή της μορφή δέ μπορούσε παρά νά μάς παραδώσει σέ έπικίνδυνες άμφιλογίες, στό μέτρο πού είναι άδια-νόητο νά θεωρήσουμε, δυνάμει τών Τδιων τών άρχών της μαρξιστικής έρμηνείας ένός όποιουδήποτε ιδεολογικού φαινομένου4, δτι ή διαλε-κτική μπορεί νά κείται μέσα στό σύστημα τ ο ϋ Χέγκελ δπως ένας πυ-ρήνας μέσα στό περικάλυμμά του. Μέ αύτό ήθελα νά σημειώσω δτι είναι άδιανόητο νά μήν έχει μολύνει τήν ούσία της διαλεκτικής στόν Τδιο τόν Χέγκελ ή χεγκελιανή ιδεολογία' ή πώς - δεδομένου δτι αύτή ή «μόλυνση» δέ μπορεί παρά νά στηρίζεται στό φανταστικό έπινόημα μιάς καθαρής διαλεκτικής, προγενέστερης της «μόλυνσής» της -μπορεί ή χεγκελιανή διαλεκτική νά σταματήσει νά είναι χεγκελιανή καί νά γίνει μαρξιστική μέ τό άπλό θαύμα μιάς 'άπόσπασης*.

Συμβαίνει δμως ό Μάρξ, στις σύντομες γραμμές τοϋ έπίλογου, νά έχει νιώσει σαφώς αύτή τή δυσκολία, κι δχι μόνο τό ύπαινίσσεται -

4 Γιά τόν «πυρήνα», πρβ. Χέγκελ, ΕΙσαγωγή στή Φιλοσοφία τής Ιστορίας. Τούς μεγάλους άνδρες, «πρέπει νά τούς όνομάσουμε ήρωες ατό βαθμό πού άντλοϋν τούς σκοπούς τους καί τόν προορισμό τους δχι μόνο μέσα στήν ήρεμη, διατεταγμένη, καθιερωμένη άπό τό Ισχύον σύστημα ροή τών γεγονό-των, άλλά άπό μιά πηγή πού τό περιεχόμενό της είναι κρυμμένο καί δέν έφ-τασε άκόμη στήν πραγματική ύπαρξη, πού μέσα στό έσωτερικό πνεύμα του είναι άκόμη ύπόγειο, καί πού χτυπάει τόν έξωτερικό κόσμο καί τόν σπάζει, γιατί ύ κόσμος αύτός δέν είναι τό περίβλημα πού ταιριάζει σ' αύτό τόν πυρή-να». 'Ενδιαφέρουσα παραλλαγή στή μακρά Ιστορία τού πυρήνα, τής ψίχας καί τοϋ κουκουτσιοϋ. Εδώ ά πυρήνας παίζει τό ρόλο τοϋ κελύφους, τό άποϊο περιέχει ένα κουκούτσι, ά πυρήνας είναι τό έξωτερικό μέρος καί τό κουκού-τσι τό έσωτερικό Τό κουκούτσι (ή νέα άρχή) καταλήγει μέ τό νά κάνει νά σκάσει ά παλιός πυρήνας πού δέν τοϋ κάνει πλέον (ήταν ά πυρήνας τού πα-λιού κουκουτσιοϋ)' θέλει ένα πυρήνα πού νά είναι ά δικός του: καινούργιες πολιτικές, κοινωνικές μορφές κλπ. θ ά μπορούσαμε νά θυμηθούμε τό κείμενο αύτό δταν σέ λίγο θά τεθεί τό ζήτημα τής χεγκελιανής διαλεκτικής τής Ιστο-ρίας.

91

Page 93: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μέσα στή συσσώρευση τών μεταφορικών έκφράσεων, καί Ιδιαίτερα στή μοναδική συνάντηση τής άπόσπασης καί τού άναποδογυρίσματος - κάπως περισσότερο άπό δσο τό λέει, άλλά καί τό λέει καθαρά σέ άλλα έδάφια, κάπως πνιγμένα άπό τόν Ρόυ. "Αρκεί νά διαβάσουμε προσεχτικά τό γερμανικό κείμενο, γιά ν' άνακαλύψουμε σ' αυτό δτι τό μυστικιστικό περίβλημα δέν είναι καθόλου - δπως θά μπορούσε νά υποθέσει κανείς (έμπιστευόμενος όρισμένους σχολιαστές μεταγε-νέστερους τού "Ενγκελς)5 - ή ένατενιστική φιλοσοφία, ή ή «κο-

5 Πρθ τόν «Φόυερμπαχ - τοϋ "Ενγκελς 'Αναμφίβολα δέν πρέπει νά παίρ-νουμε κατά γράμμα δλες τ(ς διατυπώσεις ένός κειμένου πού άπ' τή μιά προορίζεται γιά πλατιά λαϊκή διάδοση - κι ό "Ενγκελς δέν τό κρύβει δτι είναι σχηματικό γιά τό λόγο αυτό - κι άπ' τήν άλλη συντάσσεται άπό έναν άν-θρωπο πού έζησε σαράντα χρόνια πιό πρ(ν τή μεγάλη διανοητική περιπέτεια τής άνακάλυψης τού ιστορικού υλισμού, πού είχε συνεπώς κι ό Ίδιος περάσει άπό τΙς φιλοσοφικές μορφές συνείδησης πού άποπειράται νά γράψει τήν ιστορία τους σέ γενικές γραμμές Κα(, πράγματι, σ' αύτό τό κείμενο βρί-σκουμε μιά άρκετά άξιόλογη κριτική τής ιδεολογίας τού Φόυερμπαχ (ό "Ενγ-κελς διακρίνει καθαρά δτι σ' αυτόν «ή φυσική, ό άνθρωπος, μένουν άπλές Λέξεις· καί μιά Ικανοποιητική διασαφήνιση τών σχέσεων τού μαρξισμού μέ τό χεγκελιανισμό Ό "Ενγκελς δείχνει π.χ (πράγμα πού μού φαίνεται πάρα πολύ σημαντικό) τήν έξαιρετική κριτική δύναμη τού Χέγκελ άπέναντι στόν Κάντ καί δηλώνει μέ δικά του λόγια δτι ·ή διαλεκτική μέθοδος δέ μπορούσε νά χρησι-μοποιηθεί μέ τή χεγκελιανή μορφή· "Αλλη βασική θέση. ή άνάπτυξη τής φι-λοσοφίας δέν είναι φιλοσοφική είναι οι «πρακτικές άνάγκες τοϋ άγώνα τους» - θρησκευτικού καί πολιτικού - πού άνάγκασαν τούς νεοχεγκελιανούς νά αντιταχθούν στό «σύστημα» τού Χέγκελ είναι ή πρόοδος τών έπιστημών και τής βιομηχανίας πού άνατρέπει τΙς φιλοσοφίες "Ας σημειώσουμε άκόμη τήν άναγνώριση τής βαθιάς έπίδρασης τού Φόυερμπαχ στήν 'Αγία ΟΙκογένεια κλπ 'Εντούτοις τό Ιδιο αύτό κείμενο περιέχει διατυπώσεις πού, άν τΙς πάρουμε κατά λέξη. μάς όδηγοϋν σέ άδιέξοδο "Ετσι τό θέμα τοϋ «άναποδογυρίσματος» στό κείμενο αυτό είναι άρκετά έντονο ώστε νά ύπαγορεύσει στόν _Ενγκελς αύτό τό λογικό, δφείλουμε νά όμολογήσουμε, συμπέρασμα «σέ τελική άνά-λυση τό σύστημα τού Χέγκελ δέν άντιπροσωπεύει παρά έναν 'άναποδογυρι-σμένο υλισμό' καί μέ έναν Ιδεαλιστικό τρόπο - σύμφωνα μέ τή μέθοδο καί τό περιεχόμενό του - άναποδογυρισμένο μέ τό κεφάλι» "Αν είναι δντως θεμε-λιωμένο τό άναποδογύρισμα τού Χέγκελ στό μαρξισμό, πρέπει πράγματι άντί-στροφα ό Χέγκελ νά μήν είναι προκαταβολικά παρά ένας υλισμός πού είναι άναποδογυρισμένος κατ' αύτό τόν τρόπο δυό άρνήσεις θά Ισοδυναμούν μέ μιά κατάφαση Πιό κάτω βλέπουμε πώς αύτή ή χεγκελιανή διαλεκτική δέ μπορεί νά χρησιμοποιηθεί στή χεγκελιανή της μορφή άκριθώς γιατί βαδίζει μέ τό κεφάλι (πάνω στήν Ιδέα καί δχι πάνω στό πραγματικό): « Αλλά έτσι ή δια-λεκτική τής 'Ιδέας τής Ίδιας δέν έγινε παρά τό άπλό συνειδητό άντικαθρέφ-τισμα τής διαλεκτικής κίνησης τού πραγματικού κόσμου, καί κάνοντάς το αύ-τό, ή διαλεκτική τοϋ Χέγκελ τοποθετήθηκε μέ τό κεφάλι έπάνω ή άκριθέστε-ρα, άπό τό κεφάλι πάνω στό όποίο κρατιόταν, τή ξαναστήσαμε έκ νέου στά πόδια της· Διατυπώσεις σίγουρα κατά προσέγγιση, πού μέσα στήν Ίδια τους τήν προσέγγιση δμως Επισημαίνουν τόν τύπο μιάς δυσκολίας "Ας σημειώ-σουμε άκόμα μιά μοναδική διαβεβαίωση πάνω στήν άναγκαιότητα, γιά κάθε

92

Page 94: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σμοαντίληψη» ή τό «σύστημα», δηλαδή ένα στοιχείο πού, στήν περί-πτωση αύτή, θεωρείται σάν έξωτερικό πρός τή μέθοδο, άλλά έξαρτά-ται άπό τήν Ιδια τή διαλεκτική Ό Μάρξ φτάνει νά πει πώς «ή διαλε-κτική ύφίσταται ένα φενακισμό*, ν ά μ ι λήσε ι γ ι ά τ ή « φ ε ν α κ ι σ μ έ ν η πλευρά» της, καί γιά τή «φενακισμένη μορφή* της- καί άντιπαραθέτει άκριβώς σ' αύτή τή «φενακισμένη μορφή* (mystifizierte Form) της χεγκελιανής διαλεκτικής, τήν όρθολογική μορφή τής δικής του δια-λεκτικής. Δέ μπορεί νά λεχθεί καθαρότερα δτι τό μυστικιστικό περί-βλημα δέν είναι άλλο άπό τή μυστικιστικοποιημένη μορφή αυτής τ ή ς Ιδιας τής χεγκελιανής διαλεκτικής- δηλαδή δτι τό περίβλημα δέν εί-ναι ένα στοιχείο σχετικά έξωτερικό πρός τή διαλεκτική (δπως τό «σύστημα») άλλά έ ν α σ τ ο ι χ ε ί ο έσωτερικό, όμοούσιο πρός τή χεγκε-λιανή διαλεκτική. Δέν άρκεσε λοιπόν νά τήν άποδεσμεύσουμε άπό τό πρώτο περικάλυμμα (τό σύστημα) γιά νά τήν άπελευθερώσουμε. Πρέπει νά τήν άπελευθερώσουμε καί άπό αύτό τό δεύτερο περί-βλημα πού κολλάει στό σώμα της, πού είναι, άν μπορώ νά πώ, τό δικό της δέρμα, άδιαχώριστο άπ' αύτή τήν Ιδια, καί πού κι αϋτό είναι χεγκελιανό μέχρι καί τή βάση του (Grundlage). "Ας πούμε δτι στήν περίπτωση αύτή δέν πρόκειται γιά μιά άπόσπαση άκίνδυνη, καί δτι αύτό τό φαινομενικό ξεφλοϋδισμα είναι στήν πραγματικότητα μιά άπομυστικοποίηση, δηλαδή ένα έγχείρημα τό όποιο μετασχηματίζει αύτό πού άποσπά.

Νομίζω λοιπόν πώς, στόν προσεγγιστικό της χαρακτήρα, αύτή ή μεταφορική έκφραση τού «άναποδογυρίσματος» τής διαλεκτικής θέ-τει τό πρόβλημα δχι τής φύσης τών άντικειμένων στά όποϊα πρόκει-ται νά έφαρμόσουμε μιά ίδια μέθοδο (τόν κόσμο τής Ιδέας στόν Χέγκελ - τόν πραγματικό κόσμο στόν Μάρξ) - άλλά τό πρόβλημα τής φύσης τής διαλεκτικές καθαυτής, δηλαδή τό πρόβλημα τών Ιδιαίτε-ρων δομών της. "Οχι τό πρόβλημα τοϋ άναποδογυρίσματος τής «κα-τεύθυνσης» τής διαλεκτικής, άλλά τό πρόβλημα τοϋ μετασχηματι-σμού τών δομών της. Πολύ λίγο όφελεΊ νά έπισημάνουμε δτι στήν πρώτη περίπτωση, ή έξωτερικότητα τής διαλεκτικής πρός τά δυνατά της άντικείμενα, δηλαδή τό ζήτημα τής έφαρμογής μιάς μεθόδου, θέτει ένα προδιαλεκτικό πρόβλημα, ένα πρόβλημα δηλαδή πού, μέ κάθε αύστηρότητα, δέ μπορεί νά έχει νόημα γιά τόν Μάρξ. 'Αντίθε-τα, τό δεύτερο πρόβλημα θέτε ι ένα πραγματικό έρώτημα, στό όποιο θά ήταν άρκετά άπίθανο νά μήν έχουν δώσει μιά συγκεκριμένη

φιλόσοφο, νά κατασκευάζει ένα σύστημα (κεφ θ Ό Χέγκελ ήταν «ύποχρεω-μένος νά κατασκευάσει ένα σύστημα τό όποιο, σύμφωνα μέ τΙς παραδοσιακές απαιτήσεις, έπρεπε νά κλείσει μ' ένα κάποιο είδος άπόλυτης άλήθειας»), αναγκαιότητα «ή όποία προέρχεται άπό μιά άπαράγραπτη άνάγκη τοϋ άνθρώ-πινου πνεύματος, τήν άνάγκη νά ύπερπηδήσει δλες τΙς άντιφάσεις»- καί μιά άλλη διαβεβαίωση ή όποία έξηγεΐ τούς περιορισμούς τοϋ ύλισμού τού Φόυερμπαχ άπό τή ζωή στήν έπαρχία, καί άπό τό συνακόλουθο κλείσιμο καί τή μόνωση

93

Page 95: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άπάντηση ό Μάρξ κι ol όπαδοί του, στή θεωρία καί στήν πρακτική, στή θεωρία ή τήν πρακτική.

"Ας συγκεφαλαιώσουμε λοιπόν αύτή τή μακρά κειμενική έπεξήγηση λέγοντας δτι άν ή μαρξιστική διαλεκτική είναι κατά τή θάση της τό άντίθετο τής χεγκελιανής διαλεκτικής, άν είναι όρθολογική κι δχι φενακιστική-φενακοποιημένη-φενακοποιός, αύτή ή ριζική διαφο-ρά πρέπει νά έκδηλώνεται μέσα στήν ούσία της, δηλαδή μέσα στούς δικούς της καθορισμούς καί δομές. Γιά νά μιλήσουμε καθαρά, α ύ τ ό σ υ ν ε π ά γ ε τ α ι &τ ι βασικές δομές τής χεγκελιανής διαλεκτικής, δπως ή άρνηση, ή άρνηση τής άρνησης, ή ταυτότητα τών άντιθέτων, ή «ύπέρθαση», ό μετασχηματισμός τής ποιότητας σέ ποσότητα, ή άντ ίφαση , κλπ., διαθέτουν στόν Μάρξ (στό βαθμό πού τίς ξαναπαίρ-νει. πράγμα πού δέ συμβαίνει πάντοτε1) μιά διαφορετική δομή άπό αυτήν πού διαθέτουν στόν Χέγκελ. Α ϋ τ ό σ υ ν ε π ά γ ε τ α ι έπ ίσης πώς ε ί -ναι δυνατό νά καταδείξουμε, νά περιγράψουμε, νά καθορίσουμε καί νά στοχαστούμε αύτές τίς διαφορές δομής καί, άν αύτό είναι δυνα-τό, τότε είναι άναγκαιο, θά έλεγα μάλιστα ζωτικό γιά τό μαρξισμό. Γιατί δέ μπορε'ι νά άρκούμαστε νά έπαναλαμθάνουμε έπ' άόριστο προσεγγιστικούς όρισμούς, δπως ή διαφορά τοϋ συστήματος καί τής μεθόδου, τό άναποδογύρισμα τής φιλοσοφίας ή τής διαλεκτικής, ή άπόσπαση τοϋ «λογικού πυρήνα» κλπ., έκτός κι άν άφήσουμε σ' αϋ-τούς τούς όρισμούς τή φροντίδα νά σκεφτούν στή θέση μας· δηλαδή νά μή στοχαστούμε καί νά έμπιστευτούμε στή μαγεία όρισμένων λέ-ξεων πού είναι τελείως άπαξιωμένες γιά νά όλοκληρώσουν τό έργο τοϋ Μάρξ. Λέω ζωτικό, γιατί είμαι πεισμένος δτι ή φιλοσοφική άνά-πτυξη τού μαρξισμού έ ξ α ρ τ ά τ α ι σήμερα άπό αύτό τό καθήκον6

• Καί άφοϋ πρέπει νά άναλωθώ σέ κόπους θά ήθελα - δεχόμενος νά

ύποστώ δλες τίς συνέπειες πού θά άπέρρεαν άπό κάτι τέτοιο - νά έπιχειρήσω νά στοχαστώ γιά λίγο πάνω στή μαρξιστική έννοια τής

6 Ή μπροσούρα τού Μάο Τσέ-Τούνγκ (Γιό τήν άντίφαση) γραμμένη τό 1937, περιέχει μιά όλόκληρη σειρά άναλύσεων όπου ή μαρξιστική άντίληψη γιά τήν άντίφαση. έμφανίζεται μέ μιά όψη ξένη πρός τή χεγκελιανή διαλεκτι-κή. Μάταια θά άναζητούσαμε στόν Χέγκελ τ(ς βασικές έννοιες αύτού τού κειμένου άντίφαση κύρια καί άντίφαση δευτερεύουσα κύρια πλευρά καί δευτερεύουσα πλευρά τής άντίφασης άνταγωνιστικές καί μή άνταγωνιστικές άντιφάσεις νόμος της άνισότητας στήν άνάπτυξη τών άντιφάσεων. Πάντως τό κείμενο τού Μάο, έμπνευσμένο άπό τόν άγώνα ένάντια στό δογματισμό μέσα στό κινέζικο κόμμα, παραμένει γενικά περιγραφικό καί έξαιτίας αυτής τής περιγραφικότητας άφηρημένο άπό όρισμένες άπόψεις. Περιγραφικό: ol έννοιές του άνταποκρίνονται σέ συγκεκριμένες έμπειρίες Μερικά άφηρημέ-νο αύτές ol έννοιες, καινούργιες καί γόνιμες, παρουσιάζονται περισσότερο σάν Εξειδικεύσεις τής διαλεκτικής, γενικά, παρά σάν άναγκαϊες συνέπειες τής μαρξιστικής άντίληψης γιά τήν κοινωνία καί τήν Ιστορία

94

Page 96: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άντίφασης, μέ τήν εύκαιρία ένός συγκεκριμένου παραδείγματος: τού λενινιστικού θέματος τοϋ «πιό άδύνατοα κρίκου»

Ό Λένιν έδινε πρώτα άπ' δλα ένα πρακτικό νόημα ο' αυτή τή μεταφορά. Μιά άλυσίδα άξίζει όσο ό πιό άδύνατος κρίκος της Εκεί-νος πού θέλει, γενικά, νά έλέγχει μιά δεδομένη κατάσταση, θά έπα-γρυπνεΊ ώστε κανένα άδύνατο σημείο νά μήν κάνει τρωτό τό σύνολο τοϋ συστήματος. Όποιος άντίθετα θέλει νά τοϋ έπιτεθεϊ - άκόμη κι άν φαινομενικά ή ισχύς είναι έναντίον του - άρκεϊ νά άνακαλύψει τή μοναδική άδυναμία, πού καθιστά εύθραυστη δλη αύτή τή δύναμη. Μέχρι έδώ δέν ύπάρχει τίποτα πού νά άποτελεί άποκάλυψη, δταν διαβάσει κανείς τόν Μακιαβέλι ή τόν Vauban, πού γνωρίζουν έξίσου τήν τέχνη νά ύπερασπίζουν μιά θέση δσο καί νά τήν καταστρέψουν, κρίνοντας κάθε άμυνα άπό τό εύαίσθητο σημείο της .

Νά δμως πού πλέκεται τό ένδιαφέρον. "Αν ή θεωρία τοϋ πιό άδύ-νατου κρίκου όδηγει σαφώς τόν Λένιν στή θεωρία του γιά τό έπανα-στατικό κόμμα (κατά τή συνείδηση καί τήν όργάνωσή του τό κόμμα θά άποτελεί μιά ένότητα χωρίς ρήγματα, ώστε νά ξεφεύγει άπό κάθε κατάληψη τοϋ άντιπάλου, καί γιά νά καταθάλει αύτόν τόν Ιδιο τόν άντίπαλο) - έμπνέει έπίσης τό στοχασμό του γι' αύτή τήν Ιδια τήν έπανάσταση. Γιατί ήταν δυνατή ή έπανάσταση στή Ρωσία, γιατί στή χώρα αύτή ύπηρξε νικηφόρα; Ήταν δυνατή στή Ρωσία γιά ένα λόγο πού ξεπέρναγε τή Ρωσία: γιατί μέ τήν έκρηξη τοϋ Ιμπεριαλιστικού πολέμου, ή άνθρωπότητα μπήκε σέ μιά κατάσταση άντικειμενικά έπαναστατική7 Ό Ιμπεριαλισμός είχε άνατρέψει τό «ειρηνικό» πρόσωπο τοϋ γέρικου καπιταλισμού Ή συγκέντρωση τών βιομηχανι-κών μονοπωλίων, ή ύπαγωγή τών βιομηχανικών μονοπωλίων στά χρη-ματιστηριακά μονοπώλια, αύξησαν τήν έργατική καί άποικιακή έκμε-τάλλευση. Ό άνταγωνισμός τών μονοπωλίων έκανε άναπόφευκτο τόν πόλεμο. Αύτός ό Ιδιος πόλεμος δμως, στρατολογώντας τεράστιες μάζες στίς άτέλειωτες κακουχίες του, μέχρι καί τούς άποικιακούς λαούς άπό τούς όποιους άντλοϋσε στρατεύματα, έριξε τή γιγαντιαία του στρατιά δχι μόνο στίς σφαγές, άλλά καί στήν Ιστορία. Σέ δλες τίς χώρες, ή έμπειρία κι ή φρίκη τοϋ πολέμου, έπρόκειτο νά χρησι-μεύσουν σάν διάμεσος καί σάν άποκαλυπτής στή μακρόχρονη δια-μαρτυρία ένός όλόκληρου αΙώνα ένάντια στήν καπιταλιστική έκμε-τάλλευση: καθώς έπίσης καί σάν σημείο καθορισμού, προσφέροντας τελικά σ' αύτή τή διαμαρτυρία τήν άστραφτερή προδηλότητα καί τά συγκεκριμένα μέσα της δράσης. Ή διέξοδος δμως αύτή. στήν όποία

7 Λένιν, Œvres, τόμ XXIII, σελ 400 (γαλλ μετάφραση) «Είναι ol άντικειμε-νικές συνθήκες πού συνενώθηκαν άπό τόν Ιμπεριαλιστικό πόλεμο, αύτές πού όδήγησαν όλόκληρη τήν άνθρωπότητα σ' ίνα άδιέξοδο καί τήν τοποθέτησαν μπροστά στό δίλημμα ή ν' άφήσουμε νά χαθούν έκατομμύρια άνθρωποι, άκόμα καί νά καταστραφεί τελείως ό εύρωπαϊκός πολιτισμός, ή νά μεταβιβά-σουμε τήν έξουσία, σέ <5Λες τίς πολιτισμένες χώρες, στό έπαναστατικό προλε-ταριάτο, νά πραγματοποιήσουμε τή σοσιαλιστική έπανάσταση»

95

Page 97: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

όδηγήθηκε ή πλειοψηφία τών λαϊκών μαζών (έπαναστάσεις στή Γερ-μανία καί τήν Ουγγαρία, έξεγέρσεις καί μεγάλες άπεργίες στή Γαλλία καί τήν Ιταλία, τά σοθιέτ στό Τουρίνο) δέν προκάλεσε τό θρίαμβο τής έπανάστασης παρά στή Ρωσία, *στήν πιό καθυστερημένη» άκρι -βώς χώρα τής Ευρώπης. Γιατί αυτή ή παράδοξη έξαίρεση, Γιά τό βα-σικό λόγο, δτι ή Ρωσία άντιπροσώπευε, μέσα στό «σύστημα τών ιμ-περιαλιστικών κρατών»8, τό πιό άδύνατο σημείο. Τήν άδυναμία αυτή τήν έπιτάχυνε καί τήν δξυνε σίγουρα ό Μεγάλος Πόλεμος δέν τή δημιούργησε άπό μόνος του Τήν άδυναμία τής τσαρικής Ρωσίας τή μέτρησε καί τήν έδειξε ή έπανάσταση τού 1905, μέσα στήν ίδια της τήν ήττα. Η άδυναμία αύτή άπέρρεε άπ' αύτό τό ειδικό χαρακτηρι-στ ικό . τή συσσώρευση καί τήν όξυνση σ' ένα μόνο κράτος όλων τών Ιστορικών άντιφάσεων πού ήταν τότε δυνατές. Α ν τ ι φ ά σ ε ι ς έ ν ό ς κα-θεστώτος πού κυριαρχούσαν άπό τήν άπάτη τών παπάδων, πάνω σέ μιά τεράστια άγροτική «άμόρφωτη» μάζα' στήν άρχή μάλιστα τού 20ού αιώνα, πού γινότανε τόσο περισσότερο άγρια δσο άνέθαινε ή άπειλή - περίσταση πού προσέγγισε μέ μοναδικό τρόπο τήν άγροτική έξέγερση μέ τήν έργατική έπανάσταση10. Αντιφάσεις τής καπιταλι-στικής καί ιμπεριαλιστικής έκμετάλλευσης, πού άναπτύχθηκαν σέ με-γάλη κλίμακα στίς μεγάλες πόλεις καί τά περίχωρά τους, στις μεταλ-λουργικές καί πετρελαιοπαραγωγικές περιοχές, κλπ. Αντιφάσεις τής άποικιακής έκμετάλλευσης καί τών άποικιακών πολέμων, πού έπιβλή-θηκαν σ' όλόκληρους λαούς. Γιγαντιαία άντίφαση μεταξύ τού βαθμού άνάπτυξης τών μεθόδων τής καπιταλιστικής παραγωγής (ιδιαίτερα άπό τήν άποψη τής έργατικής συγκέντρωσης: τό πιό μεγάλο έργο-στάσιο τού κόσμου, τό έργοστάσιο Πουτίλοφ, συγκεντρώνοντας 40.000 έργάτες καί βοηθούς, βρισκόταν τότε στήν Πετρούπολη) καί τής μεσαιωνικής κατάστασης τών έπαρχιών. "Οξυνση τής πάλης τών τάξεων σ' δλη τή χώρα, δχι μόνο μεταξύ έκμεταλλευτών κι έκμεταλ-λευμένων, άλλά καί στούς κόλπους άκόμα τών Ιδιων τών κυρίαρχων τάξεων (μεγαλοφεουδάρχες γαιοκτήμονες, συνδεμένοι μέ τόν αυ-ταρχικό, άστυνομοκρατικό, στρατοκρατικό τσαρισμό" μικροί ευγενείς πού ύπέθαλπαν συνεχώς συνωμοσίες- μεγαλοαστοί καί φιλελεύθερη άστική τάξη σέ πάλη ένάντια στόν τσάρο- μικροαστοί πού ταλαν-τεύονταν άνάμεσα στόν κομφορμισμό καί τόν άναρχίζοντα «άριστε-ρισμό»). Σ' αύτά ήρθαν νά προστεθούν, μέσα στις λεπτομέρειες τών γεγονότων, άλλες «έξαιρετικές»" περιστάσεις, πού δέ μπορούν νά κατανοηθούν έξω άπ' αύτή τή «διαπλοκή» τών έσωτερικών καί έ-ξωτερικών άντιφάσεων τής Ρωσίας Γιά παράδειγμα- ό «προωθημέ-

8 Λένιν, "Εκθεση τής Κ Ε στό βο Συνέδριο, Œvres, τόμ XXIV, σελ. 122. 9 Λένιν, «Φύλλα Ημερολογίου», Œvres choisies (γαλλική έκδοση), II, σελ

1010 10 Λένιν, Άριστερισμός, παιδική άρρώστια τοϋ κομμουνισμού. « Η Τρίτη

Διεθνής», Œvres, τόμ XXXIX, σελ. 313 (γαλλική έκδοση) 11 Λένιν, «Γιά τήν έπανάστασή μας», Œvres choisies, II, 1023.

96

Page 98: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

νος» χαρακτήρας τής ρώσικης έπαναστικής έλίτ, Εξαναγκασμένης στήν έξορία άπό τήν τσαρική καταπίεση, όπου «καλλιεργήθηκε» καί απέκτησε όλη τήν κληρονομιά τής πολιτικής έμπειρίας τών έργατι-κών τάξεων τής Δυτικής Ευρώπης (καί πρίν άπ' όλα: τό μαρξισμό), -περίσταση πού δέν ήταν ξένη πρός τό σχηματισμό τού μπολσεβίκι-κου κ ό μ μ α τ ο ς , τό όποίο ξεπέρναγε κατά πολύ δλα τά δυτικά •σοσια-λιστικά» κόμματα σέ συνείδηση καί σέ όργάνωση '*· ή ·γενική δοκιμή» τής έπανάστασης τού 1905, πού φώτισε άδρά τίς ταξικές σχέσεις, τίς αποκρυστάλλωσε - δπως συμβαίνει γενικά σέ κάθε περίοδο σοβαρής κρίσης - καί έπέτρεψε έπίσης τήν «άνακάλυψη» μιάς καινούργιας μορφής πολιτικής όργάνωσης τών μαζών: τά σοβιέτ13· τέλος - κι αύτό δέν είναι τό λιγότερο μοναδικό - ή άνέλπιστη «άναστολή» πού πρόσφερε στούς μπολσεβίκους ή έξάντληση τών ιμπεριαλιστικών εθνών, γιά νά κάνουν «τή διείσδυσή τους» μέσα στήν ιστορία, τό αθέλητο άλλά άποτελεσματικό στήριγμα τής γαλλοαγγλικής άστικής τάξης, ή όποία θέλοντας νά άπαλλαγεϊ άπό τόν τσάρο έπαιξε στήν αποφασιστική στιγμή τό παιχνίδι τής έπανάστασης14. Μέ δυό λόγια, μέχρι καί σ' αύτές τίς λεπτομερειακές περιστάσεις, ή προνομιακή κατάσταση τής Ρωσίας μπροστά στή δυνατή έπανάσταση προέρχεται από μιά συσσώρευση και μιά όξυνση τών Ιστορικών άντιφάσεων, τ έ -τοιων πού ήσαν άδιανόητες σέ κάθε άλλη χώρα πού δέ βρισκόταν -όπως ή Ρωσία - ταυτόχρονα καί σέ καθυστέρηση, τουλάχιστο ένός αιώνα, άπό τόν κόσμο τού Ιμπεριαλισμού, καί στό άποκορύφωμα τής έξέλιξής της.

Όλα αύτά, ό Λένιν τά άναφέρει σέ άμέτρητα κείμενα15, πού συγ-κεφαλαίωσε ό Στάλιν στίς διαλέξεις του τόν Απρίλη τού 1924 μέ ιδιαίτερα καθαρούς δρους16. Ή άνισότητα στήν άνάπτυξη τού καπι-ταλισμού, καταλήγει, διαμέσου τού πολέμου τού 1914, στή ρώσικη επανάσταση, γιατί ή Ρωσία, στήν έπαναστατική περίοδο πού άνοιγό-ταν μπροστά στήν άνθρωπότητα, ήταν ό πιό άδύνατος κρίκος τής άλυσίδας τών Ιμπεριαλιστικών κρατών: γιατί συσσώρευε τή μεγαλύ-τερη ποσότητα ιστορικών άντιφάσεων πού ήταν δυνατή τήν έποχή

12. Λένιν, Αριοτεριομός.., Œvres, τόμ II, σελ 695 13 Λένιν, «Ή τρίτη Διεθνής-, Œvres, τόμ XXIV, σελ 135-136 14 Λένιν, «Διάλεξη στήν Πετρούπολη», Œvres, τόμ XXIV, σελ 135-136 15 Πρθ ιδιαίτερα Άριστερισμός , Œvres choisies, τόμ II. σελ 664-695·

732· 751-752 756' 760-761 «Ή Τρίτη Διεθνής», Œvres τόμ XXIX, σελ. 311-312. «Γιά τήν έπανάστασή μας», Œvres, τόμ XXIII, σελ. 325, κ έ Αποχαι-ρετιστήριο γράμμα στούς έλβετούς έργάτες Œvres, τόμ XIII, σελ 396 κ.έ.

Ή σημαντική θεωρία τοϋ Λένιν γιά τίς συνθήκες μιάς έπανάστασης (Άρι-στερισμός...), Œvres choisies, τόμ II, σελ 750-751 760-762) καλύπτει τέλεια τά καθοριστικής σημασίας άποτέλεσματα της είδικής κατάστασης της Ρωσίας

16 Στάλιν, Βάσεις τοϋ Λενινισμοϋ, (έκδ Ed. Sociales), τόμ. II, σελ. 12-15· 25-27· 70-71· 94-95" 106-112 Κείμενα άξιόλογα άπό άρκετές πλευρές, παρά τήν «παιδαγωγική» τους στυφότητα

7 Γιά τόν Μάρξ 97

Page 99: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

έκείνη γιατί ήταν ταυτόχρονα τό πιό καθυστερημένο καί τό πιό προωθημένο έθνος, κολοσσιαία άντίφαση πού οί κυρίαρχες τάξεις, διαιρεμένες μεταξύ τους. δέ μπορούσαν νά τήν άποφύγουν, άλλά δέ μπορούσαν καί νά τήν έπιλύσουν. Μέ άλλα λόγια ή Ρωσία βρισκόταν μέ καθυστέρηση μιάς άστικής έπανάστασης, στά πρόθυρα μιας προ-λεταριακής έπανάστασης· έγκυμονούσε συνεπώς δυό έπαναστάσεις, χωρίς νά είναι σέ θέση νά συγκρατήσει τή μιά, μεταθέτοντας έστω σέ μεταγενέστερο χρόνο τήν άλλη Ό Λένιν έβλεπε σωστά ξεχωρί-ζοντας μέσα σ' αύτή τήν έξαιρετική καί «χωρίς διέξοδο» (γιά τίς ιθύ-νουσες τάξεις)17 κατάσταση τίς άντικειμενικές προϋποθέσεις μιάς έπανάστασης στή Ρωσία, καί σφυρηλατώντας, μέσα σ' αύτό τό κομ-μουνιστικό κόμμα πού ήταν μιά άλυσίδα χωρίς άδύνατο κρίκο, τίς ύποκειμενικές προϋποθέσεις, τό μέσο τής άποφασιστικής έφόδου ένάντια σ' αύτό τόν άδύνατο κρίκο τής ιμπεριαλιστικής άλυσίδας.

Μήπως ό Μάρξ καί ό Ένγκελς είχαν πει άλλο πράγμα δηλώνοντας δτι ή Ιστορία προοδεύει πάντα άπό τήν κακή πλευρά της'8; Εν-νοούμε μ' αύτό τήν πλευρά τή λιγότερο καλή γι' αύτούς πού κυ-ριαρχούν τήν ιστορία Εννοούμε έπίσης, χωρίς νά βιάζουμε τΙς λέ-ξεις, τήν πλευρά τή λιγότερο καλή γι' αύτούς oi όποιοι περιμένουν τήν ιστορία άπό μιά άλλη πλευρά1 Τούς γερμανούς σοσιαλδημοκρά-τες τοϋ τέλους τοϋ 19ου αιώνα γιά παράδειγμα, οί όποιοι θεωρούσαν τούς έαυτούς τους δτι προωθούνται σέ σύντομο χρονικό διάστημα στό σοσιαλιστικό θρίαμβο μέσω τοϋ προνομίου πού είχαν νά άνή-κουν στό πιό ισχυρό καπιταλιστικό κράτος, σέ πλήρη οικονομική έξ-άπλωση - καί δντας αυτοί οί ίδιοι σέ πλήρη έκλογική έξάπλωση (είναι άπ' αυτές τίς συμπτώσεις. ) Αυτοί άσφαλώς θεωρούσαν δτι ή Ιστο-ρία προχωράει άπό τήν άλλη πλευρά, τήν καλή, τήν πλευρά της με-γαλύτερης οίκονομικής άνάπτυξης, τ ή ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς έξάπλωσης, τής άντίφασης πού άνάγεται στό πιό καθαρό της σχεδιάγραμμα (αύ τό τ ο ϋ Κεφαλαίου καί τής Εργασίας), ξεχνώντας πώς στήν προκειμένη περίπτωση δλα αύτά συνέβαιναν σέ μιά Γερμανία έξοπλισμένη μ' έναν ισχυρό κρατικό μηχανισμό, καί μασκαρεμένη μέ μιά άστική τά-ξη, πού έδώ καί άρκετό καιρό είχε έξευτελίσει τήν πολιτική «της» έπανάσταση μέ άντάλλαγμα τήν άστυνομική, γραφειοκρατική καί στρατιωτική προστασία τοϋ Βίσμαρκ καί μετά τοϋ Φρειδερίκου Γου-λιέλμου, μέ άντάλλαγμα κολοσσιαία κέρδη άπό τήν καπιταλιστική καί άποικιακή έκμετάλλευση, μασκαρεμένη μέ μιά σωβινιστική καί άντι-δραστική μικροαστική τάξη - ξεχνώντας πώς σ' αύτή τήν περίπτωση αύτό τό τόσο άπλό σχεδιάγραμμα άντίφασης ήταν άπλούστατα άφη-ρημένο: ή πραγματική άντίφαση ένσωματώνονταν σέ τέτοιο βαθμό σ' αυτές τίς «περιστάσεις», πού δέν ήταν δυνατό νά διακριθεί, νά άνα-

17. Λένιν, «Γιά τήν έπανάστασή μας», Œvres choisies, τόμ. II, σελ 1024 18 Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας, έκδ Giard, σελ. 142.

98

Page 100: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γνωρ ιστ ε ί κα ί ν ά τ ή χ ε ι ρ ι σ τ ε ί κανε ί ς , παρά μόνο διαμέσου τών περι-στάσεων καί μόνο μέσα σ' αύτές.

"Ας άποπειραθοϋμε νά τάμουμε τό πιό βασικό σημείο αύτης τής πρακτικής έμπειρίας καί τοϋ στοχασμού πού ή έμπειρία αύτή έμπνέει στόν Λένιν. Αλλά άς πούμε πρώτα πώς ή έμπειρία αύτή δέν ήταν ή μόνη πού έπρόκειτο νά φωτίσει ό Λένιν. Πρίν άπό τό 1917 ϋπήρξε τό 1905, πρίν άπό τό 1905 oi μεγάλες Ιστορικές διαψεύσεις της Αγγλίας καί τής Γερμανίας, πρίν άπ' αύτές ή Κομμούνα, άκόμη πιό κει ή γερ-μανική ήττα τού 1848-49. Ό λ ε ς αύτές ol έμπειρίες άποτέλεσαν άντι-κείμενο στοχασμού στή διάρκεια τής πορείας τους (Ένγκελς: Επα-νάσταση καί Άντεπανάσταση στή Γερμανία. Μάρξ : 01 Ταξικοί Αγώνες στή Γαλλια, Ή 18η Μπρυμαίρ, Ό Εμφύλιος Πόλεμος στή Γαλλία- Κρι-τική τού Προγράμματος τής Γκότα. "Ενγκελς : Κριτική τού Προγράμμα-τος τιης Έρφούρτης, κλπ ) άμεσα ή έμμεσα, κα ί σ υ σ χ ε τ ί σ τ η κ α ν μ έ άλλες ποοηγούμενες επαναστατικές έμπειρίες· τΙς άστικές έπανα-στάσεις Αγγλίας καί Γαλλίας.

Πώς νά συνοψίσουμε λοιπόν αύτές τΙς πρακτικές δοκιμασίες καί τό θεωρητικό τους σχολιασμό, άν όχι μέ τό νά πούμε δτι δλη ή έπανα-στατική μαρξιστική έμπειρία άποδείχνει πώς ή ή άντίφαση γενικά (άλλά είναι ήδη έξειδικευμένη- ή άντίφαση μεταξύ τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών παραγωγικών σχέσεων, ένσαρκωμένη ούσιαστικά στήν άντίφαση μεταξύ δυό άνταγωνιστικών τάξεων) άρκεϊ γιά νά όρί-σει μιά κατάσταση, δπου ή έπανάσταση είναι «στήν ήμερήσια διάτα-ξη», δέ μπορεί, μέ τήν άπλή άμεση δύναμή της, νά προκαλέσει μιά «έπαναστατική κατάσταση» καί πολύ περισσότερο μιά κατάσταση επαναστατικής ρήξης καί τό θρίαμβο τής έπανάστασης. Γιά νά γίνει αύτή ή άντίφαση »ένεργητική» μέ αύστηρή έννοια, αιτία ρήξης, χρειάζεται μιά συσσώρευση «περιστάσεων» καί «ρευμάτων» τέτοια πού - δποια κι άν είναι ή πηγή τους κι ή κατεύθυνσή τους (καί κάμ-ποσα άπ' αύτά είναι κατ' άνάγκη, έξαιτίας της πηγής καί τής κατεύ-θυνσής τους, παράδοξα ξένα, καί μάλιστα «άπόλυτα άντίθετα» πρός τ ή ν έπανάσταση) - , *ϋΰ\χωνεύονται* σέ μ ιά ένότητα ρήξης: τ ή στ ι -γμή πού καταλήγουν στό άποτέλεσμα νά συγκεντρώσουν τήν τερά-στια πλειοψηφία τών λαϊκών μαζών στήν έξοδο ένάντια σ' ένα καθε-στώς πού είναι άδύναμες νά τό υπερασπίσουν ol ιθύνουσες τάξεις του" . Ή κατάσταση αύτή προϋποθέτει δχι μόνο τή «συγχώνευση» τών δύο βασικών προϋποθέσεων μέσα σέ μιά «μοναδική έθνική κρί-ση», άλλά καί κάθε συνθήκη παρμένη (άφηρημένα) ξεχωριστά, προϋ-ποθέτει αύτή ή "ίδια μέ τή σειρά της τή «συγχώνευση» μιάς «συσσώ-

19 Γιά όλόκληρο τό άπόσπασμα, πρθ Λένιν, Αριστερισμός. , (Ö π, σελ 750-751 καί 760-762) ιδιαίτερα «Μόνο όταν οI κατώτερες τάξεις' δέ θέλουν πιά νά ζουν καί ΌΙ άνώτερες τάξεις' δέ μπορούν πιά νά συνεχίσουν νά ζουν μέ τόν παλιό τρόπο, είναι τότε μόνο πού μπορεί νά θριαμβεύσει ή έπανάστα-ση . (σελ 751) Αύτές ol τυπικές προϋποθέσεις φωτίζονται στίς σελ 760-762

99

Page 101: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ρεύσης» άπό άντιφάσεις Πώς άλλιώς θά ήταν δυνατό νά μπορέσουν οί λαϊκές μάζες, διαιρεμένες σέ τάξεις (προλετάριοι, άγρότες, μι-κροαστοί) νά ριχτούν μαζί, μέ συνειδητό ή συγκεχυμένο τρόπο, σέ μιά γενική έξοδο ένάντια στό ύπάρχον καθεστώς; Καί πώς θά ήταν δυνατό οί κυρίαρχες τάξεις, πού ξέρουν, άπό τόσο μακρόχρονη πείρα καί τόσο σίγουρο ένστικτο, νά έπισφραγίζουν μεταξύ τους τήν Ιερή ένωση ένάντια στούς έκμεταλλευμένους, παρά τ ις ταξικές τους διαφορές (φεουδάρχες, μεγαλοαστοί, βιομήχανοι, χρηματιστές, κλπ ) - νά μπορούν νά περιάγονται κατ' αύτό τόν τρόπο στήν άδυναμία, νά διαιρούνται τήν πιό κρίσιμη στιγμή, χωρίς λύση καί πολιτικούς ήγέτες γιά έναλλαγή στήν έξουσία, νά στερούνται τών ταξικών τους έρεισμάτων στό έξωτερικό, άφοπλισμένες μέσα στό φρούριο τό Ίδιο τοϋ κρατικού τους μηχανισμού, καί έξαφνα κατακλύζονται άπ' αύτό τό λαό πού τόσο καλά τόν ποδηγετούσαν καί τόν άνάγκαζαν σέ ύπο-ταγή μέ τήν έκμετάλλευση, τή βία καί τήν άπάτη; Ό τ α ν μέσα σ' αύτή τήν κατάσταση μπαίνει στό παιχνίδι, στό ίδιο παιχνίδι, μιά έκ-πληκτική συσσώρευση άπό «άντιφάσεις», όρισμένες άπό τ ίς όποΊες είναι ριζικά έτερογενείς, καί δέν έχουν όλες τους τήν Ίδια πηγή, ούτε τήν "ίδια κατεύθυνση, ούτε τό Ιδιο έπίπεδο καί τόπο έφαρμογής, κι οί όποιες έντούτοις «συγχωνεύονται» σέ μιά ένότητα ρήξης, τότε δέν είναι πιά δυνατό νά μιλάμε γιά τή μοναδική άπλή δύναμη τής γενικής «άντίφασης» Βέβαια ή θεμελιακή άντίφαση πού κυριαρχεί αύτή τήν έποχή (τήν έποχή δπου ή έπανάσταση «είναι στήν ήμερή-σια διάταξη») είναι ένεργητική μέσα σ' δλες αύτές τΙς «άντιφάσεις» μέχρι καί τή «συγχώνευσή» τους. Αλλ' δμως μέ κάθε αύστηρότητα δέ μπορούμε νά ισχυριστούμε, δτι αύτές οί «άντιφάσεις» καί ή «συγ-χώνευσή» τους δέν είναι άλλο άπό τό καθαρό φαινόμενο τής θεμε-λιακής άντίφασης Γιατί oi «περιστάσεις» ή τά «ρεύματα» πού τήν πραγματώνουν είναι κάτι περισσότερο άπό τό άπλό καί καθαρό φαι-νόμενό της Εξαρτώνται άπό τΙς σχέσεις παραγωγής, πού άποτελοϋν σίγουρα έναν άπό τούς δρους τής άντίφασης άλλά ταυτόχρονα δμως άποτελοϋν καί τόν δρο ΰπαρξής της· έξαρτώνται άπό τίς ϋπερδομές, βαθμίδες πού άπορρέουν μέν άπό τΙς σχέσεις παραγωγής, άλλά έχουν ιδιάζουσα συνεκτικότητα καί άποτελεσματικότητα· έξαρτώνται άπό τήν "ίδια τή διεθνή συγκυρία, ή όποία παρεμβαίνει σάν καθορι-σμός πού παίζει ένα ειδικό ρόλο20. Αύτό σημαίνει δτ ι οί «διαφορές» πού συνιστούν καθεμιά άπό τις βαθμίδες πού μπαίνουν στό παιχνίδι (καί πού έκδηλώνονται μέσα σ' αύτή τή «συσσώρευση» γιά τήν όποία μιλάει ό Λένιν), άν «συγχωνεύονται» μέσα σέ μιά πραγματική ένότη-τα, δέ «διαλύονται» δπως ένα καθαρό φαινόμενο, μέσα στήν έσωτε-

20 Ό Λένιν φτάνει μέχρι τοϋ σημείου νά θεωρήσει, άνάμεσα στίς αιτίες τοϋ θριάμβου τής σοβιετικής έπανάστασης, τά φυσικά πλούτη τής χώρας καί τήν έκταση τοϋ χώρου της, καταφύγιο τής έπανάστασης καί τών άναπόφευ-κτων στρατιωτικών καί πολιτικών της «όπισθοχωρήσεων».

100

Page 102: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ρική ένότητα μιας άπλής άντίφασης. Τήν ένότητα πού συγκροτούν σ' αύτή τή «συγχώνευση» τής έπαναστατικής ρήξης21, τή συγκροτούν μέ τήν Ιδιάζουσα ούσία καί δραστικότητά τους, ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς άπ' α ύ τ ό πού είναι, καί σύμφωνα μέ τίς Ιδιαίτερες μορφικές διστακτικότητες της δράσης τους Συγκροτώντας αύτή τήν ένότητα, σαφώς άνασυγ-κροτούν καί πραγματώνουν τή θεμελιακή ένότητα πού τίς ένεργο-ποιεϊ, άλλά κάνοντας αύτό δείχνουν έπίσης τή φύση της: δείχνουν δτι ή «άντίφαση» είναι άδιαχώριστη άπό τή δομή όλόκληρου τοϋ κοι-νωνικού σώματος, μέσα στό όποιο έκδηλώνεται, άδιαχώριστη άπό τούς μορφικούς όρους ϋπαρξής της, κι άπό τις βαθμίδες άκόμα πού διευθύνει- άρα δείχνουν δτι αύτή ή Ιδια, στό κέντρο της, έπηρεάζε-τα ι άπό αύτές, δτι καθορίζει καί καθορίζεται μέ μιά καί μόνη κίνηση, καί δτι καθορίζεται άπό τά διάφορα έπίπεδα καί τις διάφορες βαθμί-δες τού κοινωνικού σχηματισμού πού αύτή ένεργοποιεϊ: θά μπορού-σαμε νά τήν πούμε έπικαθοριζόμενη στή βάση της22.

Δέ συγκρατώ μέ τήν κυριολεξία του τόν δρο έπικαθορισμός (δα-νεισμένον άπό άλλες έπιστήμες), άλλά τόν χρησιμοποιώ, έλλείψει καλύτερου, ταυτόχρονα σάν ένα δείκτη καί σάν ένα πρόβλημα· κα-θώς έπίσης γιατί έπιτρέπει νά δούμε άρκετά καλά γιατί έχουμε νά κ ά ν ο υ μ ε μ έ κάτι τελείως διαφορετικό άπό τή χεγκελιανή άντίφαση.

Πράγματι, ή χεγκελιανή άντίφαση ούδέποτε έπικαθορίζεται πραγ-ματικά, άν καί έχει συχνά δλες τίς φαινομενικές δψεις ένός τέτοιου έπικαθορισμού. Στή Φαινομενολογία γιά παράδειγμα, πού περιγράφει τις «έμπειρίες» της συνείδησης καί τή διαλεκτική τους πού άποκο-ρυφώνεται στήν έλευση τής άπόλυτης γνώσης, ή άντίφαση δέν πα-ρουσιάζεται άπλή, άλλά άντίθετα πάρα πολύ σύνθετη. Στήν άνάγκη, μόνο ή πρώτη άντίφαση μπορεί νά χαρακτηριστεί άπλή: ή άντίφαση της αισθητής συνείδησης μέ τή γνώση της. Άλλά δσο περισσότερο προχωράμε στή διαλεκτική τής παραγωγής της, τόσο περισσότερο ή συνείδηση γίνεται πλούσια, τόσο περισσότερο γίνεται σύνθετη ή άντίφασή της. Εντούτοις, θά μπορούσαμε νά δείξουμε δτι αύτή ή συνθετότητα δέν είναι ή συνθετότητα ένός πραγματικού έπικαθορι-σμού, άλλά ή συνθετότητα μιάς συσσωρευτικής έσωτερικοποίησης, πού έχει μόνο τίς φαινομενικές δψεις τού έπικαθορισμού. Πράγματι, σέ κάθε στιγμή τοϋ γίγνεσθαί της ή συνείδηση βιώνει καί δοκιμάζει τή δική της ούσία (ή όποια άντιστοιχεϊ στό έπίπεδο πού έχει κατα-

21 Ή κατάσταση «κρίσης», όπως τό είπε συχνά ό Λένιν, παίζει έναν άπο-καλυπτικό ρόλο γιά τή δομή καί τή δι/ναμική τοϋ κοινωνικού σχηματισμού ό όποιος τή ζεΊ Αύτό πού είπωθηκε συνεπώς γιά τήν έπαναστατική κρίση, άφο-ρα, τηρουμένων όλων τών άναλογιών, τόν κοινωνικό σχηματισμό σέ μιά κατά-σταση προγενέστερη τής έπαναστατικής κρίσης

22 Πρθ τήν άνάπτι/ξη πού άφιερώθηκε άπό τόν Μάο Τσέ-Τούνγκ στό θέμα τής διάκρισης τών άνταγωνιστικών άντιφάσεων (έκρηκτικών, έπαναστατικών) καί τών μή άνταγωνιστικών άντιφάσεων («Γιά τήν Άντίφαση», έκδ Πεκίνου, 1960, σελ 67 κ έ )

101

Page 103: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κτήσει ή συνείδηση) διαμέσου όλων τών άντηχήσεων τών προγενε-στέρων ουσιών πού σύτή ήταν καί διαμέσου τής ύπαινικτικής παρου-σίας τών άντίστοιχων Ιστορικών μορφών Μέ αύτό ô Χέγκελ ύποδει-κνύει δτι κάθε συνείδηση έχει ένα καταργημένο-διατηρημένο (auf-gehoben) παρελθόν μέσα στά ίδιο τά παρόν της - καί έναν κόσμο (τόν κάσμο πού θά μπορούσε νά είναι ή συνείδησή της, ή όποια δμως παραμένει σάν στό περιθώριο μέσα στή Φαινομενολογία - γιά μιά παρουσία ένδεχόμενη καί ύποθόσκουσα) καί συνεπώς δτι έχει έπίσης σάν παρελθόν τους κόσμους τών ξεπερασμένων ουσιών της. Αύτές δμως παρελθοντικές μορφές τής συνείδησης καί αύτοί οί ύποθόσκοντες κόσμοι (πού άντιστοιχούν σέ αύτές τίς μορφές) δέν έπηρεάζουν ποτέ τήν παρούσα συνείδηση σάν καθορισμοί πραγματι-κοί, διαφορετικοί άπό αυτήν: αύτές οί μορφές καί αύτοί οί κόσμοι δέν τήν άφορούν παρά σάν άντηχήσεις (άναμνήσεις, φαντάσματα τής ιστορικότητάς της) αύτού πού έγινε, δηλαδή σάν αύτοπροβλέ-ψεις ή σάν υπαινιγμοί πρύς τόν έαυτό της. Επειδή τό παρελθόν ού-δέποτε είναι άλλο άπό τήν έσωτερική ούσία (καθαυτή) τού γίγνεσθαι πού έγκλείει μέσα του, αύτή ή παρουσία τού παρελθόντος είναι ή πρός έαυτήν παρουσία τής Ιδιας τής συνείδησης, καί όχι ένας άλη-θινός καθορισμός έξωτερικός πρός αυτήν. Κύκλος άπό κύκλους, ή συνείδηση δέν έχει παρά ένα κέντρο, πού μόνο αϋτό τήν καθορίζε ι θά τής χρε ιάζονταν κύκλο ι που νά έχουν μετατοπισμένο τό κέντρο τους ώστε νά έπηρεαστεϊ στό κέντρο της άπό τή δραστικότητά τους, μέ δυό λόγια γιά νά έπικαθσριστεϊ ή ούσία της άπό αύτούς. Δέν πρόκειται γιά κάτι τέτοιο δμως.

Ή άλήθεια αύτή είναι άκόμα καθαρότερη στή Φιλοσοφία τής Ιστο-ρίας. Κι εδώ πάλι συναντάμε πράγματι τις φαινομενικές όψεις τού έπικαθορισμού' δέ συγκροτήθηκε κάθε Ιστορική κοινωνία άπό μιά άπειρία συγκεκριμένων καθορισμών άπό τούς πολιτικούς νόμους έως τή θρησκεία, περνώντας άπό τά ήθη, τις συνήθειες, τό χρηματιστικό, έμπορικό, οικονομικό καθεστώς, τό σύστημα έκπαίδευσης, τις τέ-χνες, τή φιλοσοφία, κλπ.; Εντούτοις κανένας άπ' αύτούς τούς καθο-ρισμούς δέν είναι, κατά τήν ούσία του, έξωτερικός πρός τούς άλ-λους, δχι μόνο γιατί συγκροτούν δλοι μαζί μιά πρωτογενή όργανική όλότητα, άλλά έπιπλέον καί κυρίως γιατί αύτή ή όλότητα άντικατο-πτρίζεται μέσα σέ μιά μοναδική έσωτερική άρχή ή όποια άποτελε' ι τήν άλήθεια δλων αύτών τών συγκεκριμένων καθορισμών. "Ετσι συμ-βαίνει μέ τή Ρώμη: ή τιτάνια ιστορία της, οί θεσμοί της, οί κρίσεις της, καί τά έγχειρήματά της, δέν είναι τίποτ' άλλο παρά ή έκδήλωση μέσα στό χρόνο καί μετά ή καταστροφή τής έσωτερικής άρχής τής άφηρημένης δικαιϊκής προσωπικότητας. Αύτή ή έσωτερική άρχή έμ-περιέχει πράγματι σάν άντηχήσεις δλες τίς άρχές τών ξεπερασμένων Ιστορικών σχηματισμών, άλλά σάν άντηχήσεις τού έαυτού της, καί αύτός είναι ό λόγος πού καί αύτή έπίσης δέν έχει παρά ένα κέντρο, πού είναι τό κέντρο δλων τών παρελθόντων, διατηρημένων μέσα στήν άνάμνησή της, κόσμων - γι' αύτό τό λόγο είναι άπλή. Κι είναι

102

Page 104: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μέσα στήν "ίδια αύτή άπλότητα πού έμφανίζεται ή δική της άντίφααη στή Ρώμη, είναι ή συνείδηση, τών στωικών σάν συνείδηση τής άντί-φασης - πού είναι έγγενής στήν έννοια τής άφηρημένης δικαιικής προσωπικότητας, - αύτή ή όποία στοχεύει καλά τό συγκεκριμένο κό-σμο τής ύποκειμενικότητας άλλά άστοχει. Είναι αύτή ή άντίφαση πού θά κάνει νά έκραγεϊ ή Ιδια ή Ρώμη, καί θά προετοιμάσει τό μέλλον της τή μορφή τής υποκειμενικότητας μέσα στό μεσαιωνικό χριστια-νισμό. Ό λ η ή συνθετότητα τής Ρώμης λοιπόν δέν έπικαθορίζει σέ τίποτα τήν άντίφαση τής άπλής άρχής τής Ρώμης, ή όποία δέν είναι άλλο άπό τήν έσωτερική ούσία αύτοϋ τοϋ άπειρου ιστορικού πλού-του

Οπότε άρκεϊ νά άναρωτηθοϋμε γιατί ό Χέγκελ στοχάστηκε τά φαι-νόμενα τής ιστορικής μεταβολής μέ αύτή τήν άπλή έννοια άντίφαση, γιά νά τοποθετήσουμε άκριθώς τό βασικό ζήτημα. Πράγματι, ή άπλό-τητα τής χεγκελιανής άντίθεσης δέν είναι δυνατή παρά μέσω τής άπλότητας τής έσωτερικής άρχής, ή όποία συνιστά τήν ούσία κάθε ιστορικής περιόδου 'Επειδή είναι νόμιμα δυνατό νά άναχθεί ή όλό-τητα - ή άπειρη διαφορετικότητα μιάς δεδομένης Ιστορικής κοινω-νίας (ή 'Ελλάδα, ή Ρώμη, ή Αγία Αύτοκρατορία, ή Αγγλία, κλπ.) - σέ μιά άπλή έσωτερική άρχή, γι ' αύτό τό λόγο αύτή ή Ίδια ή άπλότητα -πού άναγνωρίστηκε κατ' αύτό τόν τρόπο δτι άνήκει δικαιωματικά στήν άντίφαση - μπορεί νά άντανακλαστεϊ μέσα της Χρειάζεται νά είμα-στε περισσότερο σαφείς, Ή "ίδια αύτή ή άναγωγή (πού τήν ιδέα της ό Χέγκελ τή δανείστηκε άπό τόν Μοντεσκιέ), ή άναγωγή όλων τών στοιχείων πού δημιουργούν τή συγκεκριμένη ζωή ένός Ιστορικού κό-σμου (οικονομικοί, κοινωνικοί, πολιτικοί, δικαιϊκοί θεσμοί, ήθη, ήθική, τέχνη, θρησκεία, φιλοσοφία, καί μέχρι καί τά Ιστορικά γεγονότα: πό-λεμοι, μάχες, ήττες, κλπ .) σέ μιά άρχή έσωτερικής ένότητας, αύτή ή άναγωγή δέν καθίσταται ή "ίδια δυνατή παρά μέ τήν άπόλυτη προϋπόθεση νά θεωρούμε όλη τή συγκεκριμένη ζωή ένός κόσμου σάν τήν έξωτερίκευση-άλλοτρίωση (Entàusserung-Entfremdung) μιάς εσωτερικής πνευματικής άρχής, ή όποία σέ τελική άνάλυση ουδέποτε είναι άλλο άπό τήν πιό άφηρημένη μορφή τής αυτοσυνείδησης τοϋ κόσμου αύτοϋ: ή θρησκευτική ή φιλοσοφική του συνείδηση, δηλαδή η δική του Ιδεολογία. Νομίζω ότι άντιλαμθανόμαστε, κατά ποιά έν-νοια τό «μυστικιστικό περίβλημα» έπηρεάζει καί μολύνει τόν «πυρή-να» - άφοϋ ή άπλότητα τής χεγκελιανής άντίφασης ουδέποτε είναι άλλο άπό τό στοχασμό τής άπλότητας αύτής τής έσωτερικής άρχής ενός λαού, δηλαδή δχι τής ύλικής του πραγματικότητας, άλλά τής πιό άφηρημένης του Ιδεολογίας. Αύτός είναι ό λόγος έξάλλου πού ό Χέγκελ μπορεί νά μας παρουσιάζει σάν «διαλεκτική», - κινούμενη δηλαδή άπό τό άπλό παιχνίδι μιάς άπλής άρχής άντίφασης - τήν παγκόσμια ιστορία άπό τή μακρινή Ανατολή μέχρι τΙς μέρες μας. Αύτός είναι ό λόγος πού γι' αυτόν, στό βάθος, ούδέποτε ύπάρχει αληθινή ρήξη, πραγματικό τέλος μιάς πραγματικής Ιστορίας - οϋτε περισσότερο ριζικό ξεκίνημα. Αύτός είναι ό λόγος έπίσης πού ή φι-

103

Page 105: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λοσοφία του τής ιστορίας διανθίζεται μέ μεταβολές πού δλες τους είναι όμοιόμορφα «διαλεκτικές» Δέ μπορεί νά ϋπερασπίσει διαφορε-τικά αύτή τήν καταπληκτική άντίληψη παρά παραμένοντας στήν κο-ρυφή τού Πνεύματος, δπου λίγο ένδιαφέρει τό δτι πεθαίνει ένας λαός, άφού ένσάρκωσε τήν καθορισμένη άρχή μιας στιγμής τής Ιδέας, πού θ' άκολουθηθεί άπό άλλες, καί άφού, ένσαρκώνοντάς την, τή γύμνωσε, γιά νά τήν κληροδοτήσει σέ αύτή τήν Αύτο-Μνήμη πού είναι ή ίστορία, καί αύτόχρημα σέ αύτό τόν άλλο λαό (άκόμα κι" άν ή ιστορική του σχέση μαζί τους είναι πολύ χαλαρή1) ό όποιος, άντικατοπτρίζοντάς την στήν ούσία της, θά βρει μέσα της τήν ύπό-σχεση τής δικής του έσωτερικής άρχής, δηλαδή, σάν άπό τύχη, τή λογικά συνακόλουθη στιγμή τής Ιδέας, κλπ. κλπ Πρέπει νά καταλά-βουμε μιά καί καλή δτι δλα αύτά τά αύθαίρετα (άκόμα κι άν διαπερ-νούνται άπό άληθινά ιδιοφυείς στιγμές άπόψεων) δέν είναι έκ θαύ-ματος κλεισμένα μέσα στή μόνη «κοσμοαντίληψη» στό μόνο «σύστη-μα» τού Χέγκελ, άλλά δτι στήν πραγματικότητα άντανακλώνται μέσα στή δομή, μέσα στις Ίδιες τΙς δομές τής διαλεκτικής του, καί ιδιαί-τερα μέσα σ' αύτή τήν «άντίφαση· πού έχει σάν έργο της νά κινεί μαγικά πρός τό ιδεολογικό τους Τέλος τά συγκεκριμένα περιεχόμενα αύτού τού Ιστορικού κόσμου.

Αύτός είναι ό λόγος πού τό μαρξιστικό «άναποδογύρισμα» τής χεγκελιανής διαλεκτικής είναι τελείως διαφορετικό πράγμα άπό μιά άπλή καί καθαρή άπόσπαση. Πράγματι, άν συλλάβουμε καθαρά τή στενή ένδόμυχη σχέση πού διατηρεί ή χεγκελιανή δομή τής διαλε-κτικής μέ τήν «κοσμοαντίληψη» τού Χέγκελ, δηλαδή μέ τή θεωρη-σιακή του φιλοσοφία, είναι άδύνατο νά έγκαταλείψουμε πραγματικά αύτή τήν «κοσμοαντίληψη» χωρίς νά υποχρεωθούμε νά μετασχημα-τίσουμε βαθιά τίς δομές αύ τής τής Ίδιας τής διαλεκτικής. "Αν δέ γ ί ν ε ι αύτό, είτε τό θέλει κανείς είτε δχι, θά τραβάει άκόμα πίσω του, 150 χρόνια μετά τό θάνατο τού Χέγκελ, καί 100 χρόνια μετά τόν Μάρξ, τά άπομεινάρια τού περίφημου «μυστικιστικού περικαλύμματος»

"Ας ξανάρθουμε τώρα στόν Λένιν, καί μέσω αύτού στόν Μάρξ. "Αν ισχύει, δπως τό άποδείχνουν ή λενινιστική πρακτική κι ό λενινιστικός στοχασμός, δτι ή έπαναστατική κατάσταση στή Ρωσία προερχόταν άκριβώς άπό τό χαρακτήρα τού έντονου έπικαθορισμοϋ τής θεμελια-κής ταξικής άντίφασης, ίσως πρέπει ν' άναρωτηθούμε σέ τί συνίστα-ται τό έξαιρετικό αύτής τής «έξαιρετικής κατάστασης· καί κατά πό-σο, δπως κάθε έξαίρεση, αύτή ή έξαίρεση δέ φωτίζει τόν κανόνα της - δέν είναι, έν άγνοια τού κανόνα, ό ίδιος ό κανόνας. Γιατί τελικά, δέ βρισκόμαστε πάντα μέσα στήν έξαίρεση; Ε ξ α ί ρ ε σ η ή γερμαν ική ήττα τού 49, έξαίρεση ή γαλλική ήττα τού 71, έξαίρεση ή γερμανική σοσιαλδημοκρατική ήττα τών άρχών τού 20ού αιώνα καί στό μεταξύ ή συμβιβαστική προδοσία τού '14, έξαίρεση ή έπιτυχία τού Ί 7 Εξαιρέσεις, άλλά σέ σχέση μέ τί; "Αν δχι σέ σχέση μέ μιά όρισμένη ιδέα, άφηρημένη μέν άλλά έπαναπαυτική, έφησυχαστική, γιά ένα «διαλεκτικό» σχήμα καθορισμένο, άπλό, πού σάν νά είχε μέσα στήν

104

Page 106: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ίδια της τήν άπλότητα κρατήσει τή μνήμη (ή νά είχε ξαναβρεί τήν έξωτερική δψη) τσύ χεγκελιανοίι μοντέλου καί τήν πίστη στή «δύνα-μη» έπίλυσης πού έχει ή άφηρημένη άντίφαση σάν τέτοια: στήν προκειμένη περίπτωση ή «καλή» άντίφαση τού Κεφαλαίου καί τής Εργασίας Δέν άρνιέμαι βέβαια δτι ή *άπλότητα* αύτού τού καθαρι-

σμένου σχήματος μπόρεσε νά άνταποκριθεϊ σέ όρισμένες υποκειμε-νικές άπαιτήσεις γιά τήν κινητοποίηση τών μαζών: κι ύστερα ξέρουμε καλά δτι ol μορφές τού ούτοπικού σοσιαλισμού έπαιξαν έπίσης έναν Ιστορικό ρόλο, καί τόν έπαιξαν γιατί δέχονταν τίς μάζες δπως ήταν στή συνείδησή τους, γιατί σαφώς πρέπει νά τΙς δέχεται κανείς έτσι δταν μάλιστα (καί κυρίως) θέλε ι νά τίς όδηγήσει μακρύτερα, θ ά πρέ-πει κάποτε νά κάνουμε σίγουρα αϋτό πού ό Μάρξ καί ό "Ενγκελς έκαναν γιά τόν ούτοπικό σοσιαλισμό, αύτή τή φορά δμως γι' αύτές τίς, σχηματικές-ούτοπικές άκόμα, μορφές τής συνείδησης τών μαζών πού έπηρεάζονται άπό τό μαρξισμό (καί μάλιστα τής συνείδησης όρι-σμένων άπό τούς θεωρητικούς τους) στό πρώτο μισό τής Ιστορίας τ ο υ : μιά αυθεντική Ιστορική μελέτη τών συνθηκών καί τών μορφών αύτής τής συνείδησης23 Συμβαίνει δμως άκριβώς δλα τά σημαντικά

23 Ο "Ενγκελς γράφει τό 1890 (Γράμμα στόν Γ Μπλόχ, 21 Σεπτέμβρη 1890). «Είμαστε ένμέρει ό Μάρξ κι έγώ ό Ιδιος, πού πρέπει νά φέρουμε τήν εύθύνη γιά τό γεγονός ότι μερικές φορές οί νέοι δίνουν μεγαλύτερη βαρύ-τητα στήν οικονομική πλευρά, άπ' δ,τι τής άναλογεϊ 'Απέναντι στούς άντιπά-λους μας έπρεπε νά υπογραμμίσουμε τή βασική άρχή πού άρνοΰνταν, καί τότε δέ βρίσκαμε πάντα τό χρόνο, τό χώρο, τήν εύκαιρία, γιά νά δώσουμε τή σωστή θέση στους άλλους παράγοντες πού μετέχουν στήν άλληλεπίδραση·. Γιά τήν παρουσίαση πού κάνει ό "Ενγκελς γιά τόν «καθορισμό σέ τελευταία άνάλυση», πρβ τό Επίμετρο, σελ 118-128.

Σ' αύτή τή σειρά τών έρευνών πού πρέπει νά άρχίσουν. θά ήθελα νά παρα-θέσω τΙς σημειώσεις πού άφιερώνει ό Γκράμσι στή μηχανιστική-μοιρολατρική ροπή στήν ιστορία τού μαρξισμού τό 19ο αιώνα (Œvres choisies, έκδ Ed. So-ciales, σελ 33-34) ·Τό ντετερμινιστικό, μοιρολατρικό, μηχανιστικό στοιχείο, ήταν ένα άμεσο Ιδεολογικό 'άρωμα' τής φιλοσοφίας τής πράξης, μιά μορφή θρησκείας καί διεγερτικού (άλλά μέ τόν τρόπο τών ναρκωτικών) πού καθι-στούσε άναγκαϊο καί δικαιολογούσε Ιστορικά τόν ·ύπάλληλο» χαρακτήρα τών καθορισμένων κοινωνικών στρωμάτων "Οταν δέν έχεις τήν πρωτοβουλία τής πάλης, καί ή πάλη καταλήγει νά ταυτίζεται μέ μιά σειρά άπό ήττες, ό μηχανι-στικός ντετερμινισμός γίνεται μιά φοβερή δύναμη ήθικής άντίστασης, συν-οχής, υπομονετικής καί έπίμονης καρτερίας 'Πρός στιγμή νικήθηκα άλλά μα-κροπρόθεσμα ή δύναμη τών πραγμάτων δουλεύει γιά λογαριασμό μου', κλπ Η πραγματική βούληση μεταμφιέζεται σέ μιά διακήρυξη πίστης, σέ μιά κάποια

όρθολογικότητα τής Ιστορίας, σέ μιά έμπειρική καί πρωτόγονη μορφή παθια-σμένου τελεολογισμού, ό όποιος παρουσιάζεται σάν ένα υποκατάστατο τού προκαθορισμού, τής θείας Πρόνοιας κλπ. τών μαρτυρολογικών θρησκειών. Πρέπει νά έπιμείνουμε στό γεγονός δτι καί σ' αυτήν άκόμα τήν περίπτωση ύπάρχει μιά Ισχυρή δραστηριότητα τής βούλησης Είναι χρήσιμο νά καταδεί-ξουμε μέ ποιό τρόπο ή μοιρολατρία δέ χρησιμεύει σέ άλλο τίποτα παρά στό νά κρύβει τήν άδυναμία μιάς βούλησης δραστήριας καί πραγματικής. Νά γιατί

105

Page 107: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

καί Ιστορικά κείμενα τού Μάρξ καί τού "Ενγκελς σ' αύτή τήν περί-οδο, νά μάς προσφέρουν τό υλικό γιά ένα πρώτο στοχασμό πάνω σ' αυτές τΙς λεγόμενες «έξαιρέσεις». Άπό τά κείμενα αυτά έξάγεται ή θ ε μ ε λ ι α κ ή ιδέα δ τ ι ή άντίφαση Κεφαλαίου-Έργασίας δέν είναι ποτέ άπλή, ά λ λ ά πάντα έξειδικευμένη άπό τίς συγκεκριμένες Ιστορικές μορφές καί περιστάσεις μέσα στίς όποιες έκδηλώνεται. Εξ ε ι δ ι κ ευ -μένη άπό τίς μορφές τού έποικοδομήματος (τό κράτος, ή κυρίαρχη Ιδεολογία, ή θρησκεία, τά όργανωμένα πολιτικά κινήματα, κλπ.)· έξει-δ ι κ ε υ μ έ ν η άπό τήν έσωτερική καί έξωτερική Ιστορική κατάσταση, ή όποία τήν καθορίζει, σέ σχέση μ έ τ ό Ιδ ιο τ ό έθνικό παρελθόν άπό τ ή μιά (όλοκληρωμένη ή «άπωθημένη» άστική έπανάσταση, φεουδαρχική έκμετάλλευση έξαλειμμένη καθολικά, μερικά ή δχι, «ήθη» τοπικά, ει-δικές έθνικές παραδόσεις, καί άκόμα «Ιδιαίτερη μορφή έκφρασης» τών πολιτικών άγώνων ή συμπεριφορών, κλπ.), καί τό υπάρχον παγ-κόσμιο πλαίσιο άπό τήν άλλη (αϋτό πού κυριαρχεί μέσα σ' αϋτό τό πλαίσιο: άνταγωνισμός τών καπιταλιστικών έθνών, ή «ιμπεριαλιστικός διεθνισμός», - ή άμιλλα στούς κόλπους τού ιμπεριαλισμού, κλπ.)· κάμποσα άπ" αύτά τά φαινόμενα μπορούν νά έξαρτώνται άπό τό «νόμο τής άνισης άνάπτυξης» μέ τή λενινιστική έννοια.

Τί σημαίνουν αύτά άν δχι δτι ή φαινομενικά άπλή άντίφαση έπικα-θορίζεται πάντα; Είναι στό σημείο αύτό πού ή έξαίρεση έμφανίζεται νά είναι ό κανόνας, ό κανόνας τού κανόνα, καί είναι τότε, ξεκινών-τας άπό τόν καινούργιο κανόνα, πού πρέπει νά στοχαστούμε τΙς πα-λιές «έξαιρέσεις» σάν άπλά, άπό μεθοδολογική άποψη, παραδείγματα τού κανόνα. Θά μπορούσα Ισως στήν περίπτωση αύτή, γιά νά έπιχει-ρήσω νά καλύψω - άπό τήν άποψη αυτού τού κανόνα - τό σύνολο τών φαινομένων, νά προτείνω δτι ή *έπικαθοριζόμενη άντίφαση» μπορεί νά έπικαθορίζεται ε ίτε στήν κατεύθυνση μιάς Ιστορικής άπα-

χρειάζεται νά καταδείχνουμε πάντα τή ματαιότητα τού μηχανικού ντετερμινι-σμού ό όποιος - έρμηνεΰσιμος σάν άπλοϊκή [μέ τήν έννοια τού αύθόρμη-του-μή καλλιεργημένου-μή στοχασμένου] φιλοσοφία τής μάζας, καί μόνο σάν τέτοια, γίνεται πηγή παθητικότητας καί άνόητης αύτοϊκανοποίηοης, δταν έκ-λαμβάνεται έκ μέρους τών διανοουμένων σάν φιλοσοφία λελογισμένη καί συναφής· Αυτή ή άντίθεση («διανοούμενοι—«μάζα») μπορεί νά φαίνεται παράξενη άπό τήν πένα ένός μαρξιστή θεωρητικού Πρέπει δμως νά γνωρί-ζουμε άτι ή γκραμσιανή έννοια διανοούμενος είναι άπειρα πιά πλατιά άπ' 6,τι ή δική μας· δτι δέν άρίζεται άπό τή γνώμη πού σχηματίζουν οί διανοούμενοι γιά τούς έαυτούς τους, άλλά άπό τόν κοινωνικό τους ρόλο ώς όργανωτών καί Ιθυνόντων. Είναι μ' αύτή τήν έννοια πού ό Γκράμσι μπορεί νά γράφει ·Τό δτι δλα τά μέλη ένός πολιτικού κόμματος πρέπει νά θεωρούνται διανοούμενοι, νά μιά διαπίστωση πού μπορεί νά δώσει λαβή σέ άστειότητες καί σέ καρικατού-ρες έντούτοις, äv τό σκεφτούμε καλά, τίποτε δέν είναι άκριβέστερο. θά πρέ-πει νά διακρίνουμε τά έπίπεδα ένα κόμμα θά μπορεί νά έχει μεγαλύτερη άνάπτυξη στό κατώτερο έπίπεδό του ή στό άνώτερό του. αύτό πού ένδιαφέρει είναι ή λειτουργία του τής διεύθυνσης καί τής όργάνωσης, άρα ή παιδαγωγι-κή, άρα ή διανοητική του λειτουργία».

106

Page 108: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γόρευσης, ένός πραγματικού «μπλοκαρίσματος» τής άντίφασης (παράδειγμα: ή Γερμανία τού Γουλιέλμου), ε ί τε στήν κατεύθυνση τής έπαναστατικής ρήξης1* (ή Ρωσία τού Ί 7 ) , άλλά καί δτ ι σ' αύτές τ ις συνθήκες ουδέποτε παρουσιάζεται στήν «καθαρή* της κατάσταση; Αναγνωρίζω δτι, στήν περίπτωση αύτή είναι ή "ίδια ή «καθαρότητα» πού θά άποτελοϋσε έξαίρεση, άλλά δύσκολα βλέπω ποιό παράδειγμα παρουσιάζεται μέσα στήν Ιστορική πρακτική καί γιά τήν Ιστορική έμ-πειρία τοϋ μαρξισμού σάν μιά έπικαθοριζόμενη άντίφαση· άν είναι αύτός ό έπικαθορισμός πού συνιστά τόν είδικό χαρακτήρα τ ή ς μαρ-ξιστικής άντίφασης. έναντι τής χεγκελιανής άντίφασης· άν ή «άπλό-τητα» τής χεγκελιανής διαλεκτικής παραπέμπει σέ μιά «κοσμοαντί-ληψη», καί ιδιαίτερα στήν άντίληψη γιά τήν Ιστορία ή όποία άντανα-κλάται μέσα της· πρέπει πράγματι τότε , νά άναρωτηθούμε ποιό είναι τό περιεχόμενο, ποιός είναι ό λόγος ύπαρξης του έπικαθορισμοϋ τ ή ς μαρξιστικής άντίφασης - καί θά θέσουμε τό ζήτημα νά γνωρίσουμε μέ ποιό τρόπο ή μαρξιστική άντίληψη γιά τήν κοινωνία μπορεί νά άντανακλαστεϊ μέσα ο' αυτόν τόν έπικαθορισμό. Τό ζήτημα αύτό εί-ναι κεφαλαιώδες, γιατί είναι προφανές δτι άν δέ δείξουμε τόν άναγ-καιο δεσμό πού συνδέει τήν Ιδιάζουσα δομή τής άντίφασης στόν Μάρξ μέ τήν άντίληψή του γιά τήν κοινωνία καί τήν ιστορία, άν δέ θεμελιώσουμε αύτόν τόν έπικαθορισμό στίς Ιδιες τίς έννοιες τής θεωρίας τής μαρξιστικής Ιστορίας, τότε ή κατηγορία αύτή θά μείνει «στόν άέρα» γιατί, άκόμα καί άν είναι άκριθής, άκόμα καί άν είναι έπαληθευμένη άπό τήν πολιτική πρακτική, μέχρι έδώ δέν είναι παρά περιγραφική καί συνεπώς ένδεχομενική - καί γι' αύτό τό λόγο, όπως κάθε περιγραφή, βρίσκεται στό έλεος τών πρώτων ή τών τελευταίων τυχουσών φιλοσοφικών θεωριών.

Έδώ δμως éâ ξαναβρούμε γι1 άλλη μιά φορά τό φάντασμα τοϋ χεγκελιανοϋ μοντέλου - δχι πιά τό άφηρημένο μοντέλο τής άντίφα-σης, άλλά τό συγκεκριμένο μοντέλο τής άντίληψης γιά τήν Ιστορία πού άντικατοπτρίζεται στό πρώτο. Πράγματι, γιά νά δείξουμε δτι ή ειδική δομή τής μαρξιστικής άντίφασης είναι θεμελιωμένη στή μαρ-ξιστική άντίληψη γιά τήν Ιστορία, πρέπει νά βεβαιωθούμε δτι αύτή ή άντίληψη δέν είναι ή Ιδια τό άμιγές «άναποδογύρισμα» τής χεγκε-λιανής άντίληψης. Είναι άλήθεια πώς σέ μιά πρώτη προσέγγιση θά μπορούσαμε νά ύποστηρίξουμε δτι ό Μάρξ «άναποδογύρισε» τή χεγ-κελιανή άντίληψη τής Ιστορίας. Ά ς τό δείξουμε μέ συντομία. Είναι ή διαλεκτική τών έσωτερικών σέ κάθε κοινωνία άρχών, δηλαδή ή δια-

24 Πρβ "Ενγκελς, Γράμμα στόν Σμίτ (27 10 1β90) «Ό άντίχτυπος τής κρα-τικής έξουσίας πάνω στήν οίκονομική άνάπτυξη μπορεί νά είναι τριών εΙδών Μπορεί νά δρά πρός τήν Ιδια κατεύθυνση, όπότε στήν περίπτωση αύτή καθετί προχωράει πιό γρήγορα• μπορεί νά δρά σέ κατεύθυνση άντίστροφη πρός τήν οίκονομική άνάπτυξη, καί στίς μέρες μας σέ κάθε μεγάλο λαό άποτυγχάνει μακροπρόθεσμα ..» Τό χαρακτηριστικό όριο τών δύο καταστάσεων έπισημαι-νεται μέ καθαρότητα στό κείμενο αύτό

107

Page 109: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λεκτική τών στιγμών τής ιδέας, αύτή ή όποία κατευθύνει δλη τή χεγκελιανή άντίληψη- δπως τό άναφέρει συχνά ό Μάρξ, ό Χέγκελ έξηγεϊ τήν ύλική ζωή, τή συγκεκριμένη Ιστορία τών λαών, μέσω τής διαλεκτικής τής συνείδησης (μέσω τής αύτοσυνείδησης ένός λαού, τής Ιδεολογίας του). Αντίθετα, γιά τόν Μάρξ είναι ή ύλική ζωή τών άνθρώπων αύτή ή όποία έξηγεϊ τήν Ιστορία τους: όπότε στήν περί-πτωση αύτή ή συνείδησή τους, oi ιδεολογίες τους, δέν είναι άλλο άπό τό φαινόμενο τής ύλικής τους ζωής. Σ' αύτή τήν άντίθεση συγ-κεντρώνονται πράγματι δλες ol φαινομενικές δψεις τού «άναποδο-γυρίσματος». "Ας ώθήσουμε τότε τά πράγματα στά άκρα, σχεδόν στήν καρικατούρα. Τί βλέπουμε στόν Χέγκελ; Μιά άντίληψη τής κοι-νωνίας ή όποια ξαναπαίρνει τίς κατακτήσεις τής πολιτικής θεωρίας καί τής πολιτικής οικονομίας τού 18ου αιώνα καί ή όποία θεωρεί δτι κάθε κοινωνία (σύγχρονη άναμφίβολα: άλλά ή σύγχρονη έποχή άπο-δεσμεύει αύτό πού άλλοτε ήταν μόνο σπέρμα) συγκροτείται άπό δύο κοινωνίες: τ ή ν κο ινων ία τών άναγκών, ή κοινωνία τών πολιτών (so-ciété civile), καί τήν πολιτική κοινωνία ή κράτος καί καθετί πού έν-σαρκώνεται στό κράτος: τή θρησκεία, τή φιλοσοφία, μέ δυό λόγια τήν αύτοσυνείδηση μιας έποχής. Μέ άλλα λόγια, σχηματικά, κάθε κοινωνία συγκροτείται, άφενός άπό τήν ύλική ζωή, άφετέρου άπό τήν πνευματική ζωή. Γιά τόν Χέγκελ ή ύλική ζωή (ή κοινωνία τών πολιτών, δηλαδή ή οικονομία) δέν είναι παρά ή Απάτη τοϋ Λόγου. Κινείται, κάτω άπό τις φαινομενικές δψεις τής αύτονομίας, άπό ένα νόμο πού τής είναι ξένος, άπό τό Τέλος της, πού είναι ταυτόχρονα καί ή προϋπόθεση τής δυνατότητάς της άπό τό κράτος, συνεπώς άπό τήν πνευματική ζωή. "Ε λοιπόν, είναι ένας τρόπος, καί σ' αύτό τό σημείο έπίσης, νά άναποδογυρίσουμε τόν Χέγκελ, καυχώμενοι δτι κάνουμε νά γεννηθεί ό Μάρξ. Ό τρόπος αύτός συνίσταται άκριβώς στό νά άναποδογυρίσουμε τή σχέση τών χεγκελιανών όρων, δηλαδή νά διατηρήσουμε τούς όρους• τήν κο ινων ία τών πολ ι τών κα ί τ ό κρά-τος, τήν οίκονομία καί τήν πολιτική-Ιδεολογία - άλλά μεταμορφώ-νοντας τήν ούσία σέ φαινόμενο καί τό φαινόμενο σέ ούσία, ή άν θέλετε, κάνοντας νά παίξει άνάποδα ή Απάτη τού Λόγου. Ενώ στόν Χέγκελ είναι τό πολιτικο-Ιδεολογικό αύτό πού άποτελεϊ τήν ούσία τού οικονομικού, στόν Μάρξ θά ήταν τό οίκονομικό πού θά δημιουρ-γούσε δλη τήν ούσία τού πολιτικο-Ιδεολογικού. Όπότε τό πολιτικό, τό Ιδεολογικό, δέ θά ήσαν παρά τό καθαρό φαινόμενο τού οικονομι-κού τό όποιο θά ήταν «ή άλήθεια» τους. Μ' αύτό τόν τρόπο, τήν «καθαρή» άρχή τής συνείδησης (μιάς έποχής γιά τόν έαυτό της), άρχή έσωτερική καί άπλή πού στόν Χέγκελ άποτελεϊ άρχή κατανόη-σης δλων τών καθορισμών ένός Ιστορικού λαού, θά τήν ύποκαθι-στούσαμε μέ μιά άλλη άπλή άρχή, τήν άντίθετή της: τήν ύλική ζωή, τήν οίκονομία - άπλή άρχή πού γίνεται μέ τή σειρά της άρχή καθο-λικής κατανόησης δλων τών καθορισμών ένός Ιστορικού λαού25. Κα-

25 Κι έδώ μέ τούς δρους τής χεγκελιανής σύλληψης

108

Page 110: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ρικατούρα; Είναι σ' αυτό τό νόημα πού ταιριάζουν ol περίφημες φράσεις τοϋ Μάρξ γιά τό χειροκίνητο μύλο, τό νερόμυλο καί τήν άτμομηχανή άν τίς πάρουμε κατά γράμμα ή ξεκομμένα. Στόν όρί-ζοντα αύτής τής τάσης έχουμε τό πιστό ταίρι τής χεγκελιανής διαλε-κτικής - μέ αύτή περίπου τή διαφορά δτι δέν τίθεται πιά ζήτημα νά παραγάγουμε τΙς διαδοχικές στιγμές τής Ιδέας, άλλά τΙς διαδοχικές στιγμές τής οικονομίας, δυνάμει τής Ιδιας άρχής τής έσωτερικής άντίφασης Αύτή ή άπόπειρα καταλήγει στόν όλοκληρωτικό περιορι-σμό τής διαφορετικής της Ιστορίας στή διαλεκτική - παραγωγό δια-δοχικών τρόπων παραγωγής, δηλαδή τελικά διαφορετικών τεχνικών παραγωγής Οί άπόπειρες αύτές, στήν Ιστορία τού μαρξισμού, φέ-ρουν κατάλληλες όνομασίες· οίκονομισμός, καί άκόμα τεχνολογι-σμός.

Αρκεί δμως νά παραθέσουμε αύτούς τούς δυό δρους γιά νά έγκα-λέσουμε άμέσως τήν άνάμνηση τών θεωρητικών καί πρακτικών άγώ-νων πού δόθηκαν άπό τόν Μάρξ καί τούς όπαδούς του ένάντια σ' αύτές τΙς «παρεκκλίσεις» Καί γιά τό πασίγνωστο κείμενο γιά τήν ατμομηχανή, πόσα κείμενα πού δέν έπιδέχονται άντίρρηση ένάντια στόν οικονομισμό' "Ας άφήσουμε κατά μέρος λοιπόν αύτή τήν καρι-κατούρα, όχι γιά νά άντιπαραθέσουμε στόν οικονομισμό τή «συλλογή θυμάτων» άπό τΙς έπίσημες καταδίκες, άλλά γιά νά έξετάσουμε ποιές αύθεντικές άρχές λειτουργούν μέσα σ' αύτές τΙς καταδίκες καί μέσα στόν πραγματικό στοχασμό τού Μάρξ.

Όπότε είναι ριζικά άδύνατο νά κρατήσουμε, μέσα στή φαινομενική του εύκρίνεια, τό έπινόημα τού 'άναποδογυρίσματος·. Γιατί, στήν πραγματ ικότητα, ό Μάρξ δέ διατήρησε, *άναποδογυρίζοντάς· τους ταυτόχρονα, τούς δρους τοϋ χεγκελιανοϋ προτύπου τής κοινωνίας. Τούς υποκατέστησε μέ άλλους, πού δέν έχουν παρά έμμεσες σχέ-σεις μέ αύτούς. Ακόμα καλύτερα, άνέτρεψε τή σχέση πού κυριαρ-χούσε πρίν άπ' αύτόν μεταξύ αύτών τών δρων. Στόν Μάρξ καί ol öpot καί ή σχέση τους άλλάζουν χαρακτήρα καί σημασία.

Πρώτα-πρώτα ol δροι, δέν είναι πιά οί Ιδιοι. Αναμφίβολα ό Μάρξ έξακολουθεϊ νά μιλά γιά «κοινωνία πολιτών·

(ιδιαίτερα στή Γερμανική Ιδεολογία: δρος πού μεταφράζεται άνακρι-βώς μέ τόν δρο «άστική κοινωνία»), άλλά αύτό γίνεται μέ ύπαινιγμό στό παρελθόν, γιά νά χαρακτηρίσει τόν τόπο τών άνακαλύψεών του καί όχι γιά νά ξαναπάρει τήν έννοιά του. θ ά έπρεπε νά έξετάσουμε μέ προσοχή τό σχηματισμό αύτής τής έννοιας, θ ά βλέπαμε νά σχε-διάζεται μέσα της, μέ τΙς άφηρημένες μορφές τής πολιτικής φιλοσο-φίας, καί μέ τΙς πιό συγκεκριμένες μορφές τής πολιτικής οικονομίας τοϋ 18ου αιώνα, όχι μιά πραγματική θεωρία τής οίκονομίας, άλλά μιά περιγραφή καί μιά θεμελίωση τών οίκονομικών συμπεριφορών, μ έ δυό λόγια ένα είδος φιλοσοφικο-οίκονομικής Φαινομενολογίας. Αύτό δμως πού είναι πολύ άξιοσημείωτο σέ αύτό τό έγχείρημα, τόσο στούς φιλόσοφους (Λόκ, Έλβέτιους, κλπ.) όσο καί στούς οικονομο-λόγους (Σμίθ, Τυργκό, κλπ.) είναι πώς αύτή ή περιγραφή τής κοινω-

109

Page 111: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

νιας τών πολιτών πραγματοποιείται σάν νά έπρόκειτο γιά τήν περι-γραφή (καί τή θεμελίωση) αύτού πού ό Χέγκελ - συνοψίζοντας τέ-λεια τό πνεύμα του - άποκαλεϊ «ό κόσμος τών άναγκών», δηλαδή ένας κόσμος πού άναφέρεται άμεσα στις σχέσεις τών άτόμων σάν στήν έσωτερική του ούσία - o i όποιες προσδιορίζονται άπό τήν ιδιαί-τερη θούλησή τους, τό προσωπικό τους συμφέρον, μέ δυό λόγια άπό τίς «άνάγκες» τους. Ό τ α ν ξέρουμε δτι ό Μάρξ θεμελίωσε δλη τήν άντίληψή του γιά τήν πολιτική οικονομία πάνω στή κριτική αύτής τής προϋπόθεσης (τού homo œconomicus - καί τής νομικής ή ήθικής του άφαίρεσης, τού «άνθρωπου» τών φιλοσόφων), ύποψιαζόμαστε πρά-γματι δτι δέ μπόρεσε νά ξαναπάρει γιά λογαριασμό του μιά έννοια πού ήταν τό άμεσο παράγωγο αύτής τής προϋπόθεσης Εκείνο πού ένδιαφέρει τόν Μάρξ, δέν είναι στήν πραγματικότητα οϋτε αύτή ή (άφηρημένη) περιγραφή τών οικονομικών συμπεριφορών, οϋτε ή ύποτιθέμενη θεμελίωσή της στό μύθο τού homo œconomicus· είναι ή «άνατομία» αύτού τοϋ κόσμου, καί ή διαλεκτική τών μεταβολών αύ-της της «άνατομίας». Αύτός είναι ό λόγος πού ή έννοια «κοινωνία τών πολιτών» (κόσμος τών άτομικών οικονομικών συμπεριφορών καί ιδεολογική τους καταγωγή) έξαφανίζεται στόν Μάρξ. Αύτός είναι ό λόγος πού ή άφηρημένη οίκονομική πραγματικότητα (πού ό Σμίθ, γ ιά παράδειγμα, τήν ξαναβρίσκει στούς νόμους τής άγοράς σάν άποτέ-λεσμα τής προσπάθειάς της γιά θεμελίωση) συλλαμβάνεται άπό τόν Μάρξ σάν τό άποτέλεσμα μιάς πραγματικότητας πιό συγκεκριμένης καί πιό βαθιάς: τού τρόπου παραγωγής ένός καθορισμένου κοινωνι-κού σχηματισμού. Εδώ οί άτομικές οίκονομικές συμπεριφορές (πού χρησίμευαν σάν πρόσχημα σ' αύτή τήν οΐκονομικο-φιλοσοφική Φαι-νομενολογία) γιά πρώτη φορά έκτιμώνται σέ σχέση μέ τή συνθήκη ϋπαρξής τους. Επίπεδο άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων, στάδιο τών παραγωγικών σχέσεων: ιδού ποιές είναι στό έξής οί θε-μελιακές έννοιες τοϋ Μάρξ. "Αν ή «κοινωνία τών πολιτών» τοϋ έδει-χνε πράγματι τόν τόπο τους (είναι έδώ πού πρέπει νά ψάξουμε) πρέπει νά όμολογήσουμε δτι δέν τοϋ προσέφερε οϋτε καί αύτό τό ύλικό τους άκόμα Αλλά ποϋ βρίσκει κανείς δλα αύτά στόν Χέγκελ.

Ό σ ο άφορά τό κράτος, είναι πολύ εύκολο νά άποδείξουμε δτι στόν Μάρξ δέν έχει τό ίδιο περιεχόμενο μέ αύτό πού έχει στόν Χέ-γκελ. Ό χ ι βέβαια μόνο γιά τό λόγο δτι τό κράτος δέ μπορεί πιά νά είναι ή «πραγματικότητα τής Ιδέας» άλλά έπίσης καί προπάντων γιατί τό κράτος συλλαμβάνεται συστηματικά σάν ένα όργανο κατα-στολής στήν ύπηρεσία της κυρίαρχης τάξης τών έκμεταλλευτών. Καί σ' αύτό τό σημείο πάλι κάτω άπό τήν «περιγραφή» καί τόν έξαγνισμό τών ιδιοτήτων τοϋ κράτους, ό Μάρξ άνακαλύπτει μιά καινούργια έν-νοια πού τήν είχαν διαβλέψει άόριστα πρίν άπό αύτόν άπό τήν έποχή τοϋ 18ου αιώνα (Linguet, Ρουσώ, κλπ.), τήν όποία ξαναπήρε μάλιστα ό Χέγκελ στή φιλοσοφία τοϋ δικαίου (κάνοντάς την ένα «φαινόμενο» της Απάτης τοϋ Λόγου, πού θριαμβεύει στό κράτος: τήν άντίθεση μεταξύ τής φτώχιας καί τοϋ πλούτου), καί πού χρησιμοποιήθηκε

110

Page 112: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κατά κόρον άπό τούς Ιστορικούς τού 1830. τήν έννοια κοινωνική τά-ξη, σέ άμεση σχέση μέ τίς παραγωγικές σχέσεις. Η παρέμβαση αύτή μιας καινούργιας έννοιας, ό συσχετισμός της μέ μιά βασική έννοια τής οικονομικής δομής, ιδού δ,τι χρειάζεται γιά νά άνασυγκροτή-σουμε έξολοκλήρου τήν ούσία του κράτους, τό όποιο τού λοιπού δέ βρίσκεται πάνω από τίς άνθρώπινες όμάδες, άλλά στήν ύπηρεσία τής κυρίαρχης τάξης· τό όποιο δέν έχει πιά σάν άποστολή νά πραγματω-θεί μέσα στήν τέχνη, τή θρησκεία καί τή φιλοσοφία, άλλά νά θέσει αύτά τά πράγματα στήν ύπηρεσία τών συμφερόντων τής κυρίαρχης τάξης, ή καλύτερα, νά τά άναγκάσει νά συγκροτηθούν ξεκινώντας άπό ιδέες καί θέματα πού καθιστούν τό κράτος κυρίαρχο• τό όποιο παύει νά είναι ή «άλήθεια τής» κοινωνίας τών πολιτών, γιά νά γίνει -δχι ή «άλήθεια τού» όποιουδήποτε άλλου πράγματος, ούτε καί τής οικονομίας άλλά - τό όργανο δράσης καί κυριαρχίας μιας κοινωνικής τάξης, κλπ

Εντούτοις δέν είναι μόνο ο) δροι πού άλλάζουν είναι καί ο) Ίδιες οI σχέσεις τους.

Στό σημείο αύτό δέ θά 'πρεπε νά ύποθέσουμε δτι πρόκειται γιά μιά καινούργια τεχνική κατανομή τών ρόλων πού θά έπέβαλλε τόν πολλαπλασιασμό τών καινούργιων δρων Πράγματι, πώς συγκροτούν-ται σέ σύνολο οί καινούργιοι αύτοί δροι; Αφενός ή δομή (οικονομική βάση, παραγωγικές δυνάμεις καί παραγωγικές σχέσεις)· άφετέρου τό έποικοδόμημα (τό κράτος καί δλες οί δικαιίκές, πολιτικές, ιδεολογι-κές μορφές). Είδαμε πώς παρόλα αύτά μπορούσαμε νά έπιχειρή-σουμε νά διατηρήσουμε τήν Ίδια τή χεγκελιανή σχέση άνάμεσα σέ αύτές τίς δύο όμάδες κατηγοριών (πού έπιβάλλει ό Χέγκελ στίς σχέ-σεις μεταξύ τής κοινωνίας τών πολιτών καί τού κράτους): μιά σχέση ουσίας πρός φαινόμενο μέσα στήν έννοια «άλήθεια του/της...». "Ετσι, στόν Χέγκελ τό κράτος είναι ή «άλήθεια τής» κοινωνίας τών πολιτών, ή όποία χάρη στό παιχνίδι τής Απάτης τοϋ Λόγου, δέν είναι παρά τό δικό του φαινόμενο πραγματωμένο έντός του. Στόν Μάρξ - πού μ' αύτό τόν τρόπο θά τόν ύποβιβάζαμε στό άνάστημα ένός Χόμπς ή ένός Λόκ - ή κοινωνία τών πολιτών θά μπορούσε κάλλιστα έπίσης νά μήν είναι παρά ή «άλήθεια του» κράτους, τό φαινόμενό του, όπότε στήν περίπτωση αύτή μιά Απάτη τού Οικονομικού Λόγου θά τήν έθετε στήν ύπηρεσία μιας τάξης: τής κυρίαρχης τάξης. Δυστυχώς γι' αύτό τό πολύ καθαρό σχήμα, δέν ήταν έτσι τά πράγματα. Στόν Μάρξ ή άρρωστη ταύτιση (φαινόμενο-ούσία-άλήθεια τού/τής...) τοϋ οικονο-μικού μέ τό πολιτικό έξαφανίζεται πρός δφελος μιάς νέας άντίληψης τής σχέσης τών καθοριζουσών βαθμίδων μέσα στό σύμπλεγμα δομή-έποικοδόμημα, πού άποτελεί τήν ούσία κάθε κοινωνικού σχη-ματισμού. Τό δτ ι αύτές οί ειδικές σχέσεις μεταξύ τής δομής καί τού έποικοδομήματος άξίζουν τόν κόπο πρόσθετης έπεξεργασίας καί θεωρητικών έρευνών, αύτό είναι άδιαμφισβήτητο. Πάντως ό Μάρξ μας προσφέρει σίγουρα τΙς «δυό άκρες τής άλυσίδας» καί μας λέε ι πώς πρέπει νά έρευνήσουμε μεταξύ τους: άφενός τόν καθορισμό σέ

111

Page 113: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τελευταία όνάλυση άπό τόν τρόπο παραγωγής (οικονομικό)· 6 φ ε τ έ -ρου τή σχετική αυτονομία τών έποικοδομημάτων καί τήν είδική τους άποτελεσματικότητα. "Ετσ ι ξ ε κ ό β ε ι κ α θ α ρ ά άπό τ ή χ ε γ κ ε λ ι α ν ή άρχή τ η ς έ ξ ή γ η σ η ς μέσω τ η ς α υ τ ο σ υ ν ε ί δ η σ η ς ( της Ιδεολογ ίας ) , άλλά έπί-σης κα ί μ έ τ ό χ ε γ κ ε λ ι α ν ό συλλογ ισμό φαινόμενο-ούσία-άλήθεια τοϋ/τής... Πραγματ ι κά , έ χ ο υ μ ε νά κ ά ν ο υ μ ε μ έ μιά καινούργια σχέση μ ε τ α ξ ύ καινούργιων όρων.

Ά ς ά κ ο ύ σ ο υ μ ε τ ό γ έ ρ ο Έ ν γ κ ε λ ς , σ τ ά 1890, νά έπαναδ ιασαφην ί ζ ε ι τ ά πράγματα έ ν ά ν τ ι α σ τ ο ύ ς ν ε α ρ ο ύ ς «ο ι κονομολόγους» , πού δ έ ν ε ί -χαν κ α τ α λ ά β ε ι δ τ ι π ρ ό κ ε ι τ α ι πράγματ ι γ ιά μ ιά κα ι νούργ ια σχέση 2 6 . Η παραγωγή ε ί να ι ό καθορ ισ τ ι κός παράγον τας , άλλά μόνο «σέ τελευ-ταία άνάλυση». «Ούτε ό Μάρξ ούτε έγώ Ισχυριστήκαμε κάτι περισσό-τερο άπ' αύτό». Α ύ τ ό ς πού «θά παραμορφώσει μέ τήν έρμηνεία του αύτή τή φράση» γ ιά νά τ ή ν κ ά ν ε ι νά πε ι δ τ ι ό ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό ς παράγον-τας ε ί ν α ι ό μόνος καθοριστικός, «θά τή μεταβάλει σέ φράση άδεια, άφηρημένη, παράλογη». Κα ί ν ά έ ξ η γ ε ΐ πιό κ ε ι . « Ή οίκονομική κατά-σταση είναι ή βάση, άλλά τά διάφορα στοιχεία τού έποικοδομήματος - οί πολιτικές μορφές τής πάλης τών τάξεων καί τά άποτελέσματά της - οί θεσμοί πού έγκαθίστανται όταν κερδηθεϊ ή μάχη άπό τή νι-κήτρια τάξη, κλπ., οί δικαιϊκές μορφές, καί άκόμα οί άντανακλάσεις αυτών τών πραγματικών άγώνων στό μυαλό τών συμμετεχόντων -πολιτικές, δικαιϊκές, φιλοσοφικές θεωρίες, θρησκευτικές άντιλήψεις -κι ή μεταγενέστερη έξέλιξή τους σέ άποφαντικά συστήματα, έξ-ασκούν έξίσου τήν έπίδρασή τους στους Ιστορικούς άγώνες, καί σέ πολλές περιπτώσεις καθορίζουν μέ υπερισχύοντα τρόπο τή μορφή τους». Πρέπει νά πάρουμε τόν όρο «μορφή» μ έ τ ή ν α ύ σ τ η ρ ή σημασ ία τ ο υ , κα ί ν ά τ ό ν κ ά ν ο υ μ ε ν ά χ α ρ α κ τ η ρ ί σ ε ι κ ά τ ι τ ό τ ε λ ε ί ω ς δ ι α φ ο ρ ε -τ ι κ ό άπό τ ό μορφ ι κό . Ά ς ά κ ο ύ σ ο υ μ ε κα ί πάλ ι τ ό ν "Ενγκελς : ΈΙναι Ιστορικές αίτιες καί, σέ τελευταία όνάλυση, οίκονομικές αύτές πού διαμόρφωσαν έξίσου τό πρωσικό κράτος, καί συνέχισαν νά τό άνα-πτύσσουν. Δύσκολα όμως θά μπορούσαμε νά Ισχυριστούμε χωρίς σχολαστικότητα ότι, άνάμεσα στά πολυάριθμα μικρά κράτη τής Βό-ρειας Γερμανίας, ήταν τό Βραδεμβούργο συγκεκριμένα πού προορί-ζονταν άπό οίκονομική άναγκαιότητα - καί όχι άπό ά λ λ α στοιχεία έπιπλέον - (πρίν άπ' όλα άπό αύτή τήν περίσταση κατά τήν όποία χάρη στήν κατοχή τής Πρωσίας, τό Βραδεμβούργο τραβήχτηκε στίς πολωνικές υποθέσεις καί μέσω αυτών συμπεριλήφθηκε στίς διεθνείς σχέσεις πού είναι έξίσου άποφασιστικές γιά τή δημιουργία τής δύνα-μης τού Αυστριακού Οίκου) νά γίνει ή μεγάλη δύναμη μέσα στήν όποία ένσαρκώθηκε ή διαφορά - στό χώρο τής οίκονομίας τής γλώσ-σας, καί έπίσης, άπό τήν έποχή τής Μεταρρύθμισης, στό χώρο τής θρησκείας - μεταξύ τού Βορρά καί τού Νότου...»27

26 Γράμμα τοϋ "Ενγκελς στόν Μπλόχ τής 21 Σεπτέμβρη 1890 27 Ό Ένγκελς προσθέτει «Σπάνια έγραψε ό Μάρξ κατιτί στό όποιο νά μήν

παίζει τό ρόλο της αύτή ή θεωρία, ή 18η Μπρυμαίρ δμως άποτελεί ένα έξοχο

112

Page 114: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ιδού λοιπόν ol δύο άκρες τής άλυσίδας. ή οικονομία καθορίζει, άλλά σέ τελευταία άνάλυση - μακρόχρονα, λέε ι άθίαστα ό "Ενγκελς -τή ροή τής Ιστορίας. Ή ροή αύτή δμως «άνοίγει τό δρόμο της» μέσα άπό τόν κόσμο τών πολλαπλών μορφών τού έποικοδομήματος τών τοπικών παραδόσεων28 καί τών διεθνών περιστάσεων Αφήνω κατά μέρος στήν έξέταση αύτή τή θεωρητική λύση πού προτείνει ό Ένγκελς γιά τό πρόβλημα τής σχέσης μεταξύ τού καθορισμού σέ τελευταία άνάλυση, μεταξύ τού οικονομικού δηλαδή καί τών ειδικών καθορισμών πού έπιβάλλονται άπό τΙς ύπερδομές, τΙς έθνικές παρα-δόσεις καί τά διεθνή γεγονότα. Μού άρκεϊ νά συγκρατήσω άπό τό θέμα αύτό πού σίγουρα πρέπει νά όνομάσουμε συσσώρευση άποτε-λεσματικών καθορισμών (προερχόμενων άπό τίς ύπερδομές καί τίς ιδιαίτερες - έθνικές ή διεθνείς - περιστάσεις) πάνω στόν καθορισμό σέ τελευταία άνάλυση άπό τό οίκονομικό. Είναι σ' αύτό τό σημείο νομίζω πού μπορεί νά φωτιστεί ή έκφραση έπικαθορισμένη άντίφαση πού πρότεινα- σ' αύτό τό σημείο, γιατί στήν περίπτωση αύτή δέν έχουμε πιά τό άμιγές γεγονός τής ύπαρξης τού έπικαθορισμού, άλλά τό έχουμε άναφέρει - κατά τό κύριο μέρος του, άκόμα κι άν τό διά-βημά μας παραμένει ένδεικτικό - στή βάση του. Αύτός ό έπικαθορι-σμός καθίσταται άναπόφευκτος καί άντιληπτός, άπό τή στιγμή πού δεχόμαστε τήν πραγματική ύπαρξη - σέ μεγάλο μέρος ειδική καί αύ-τόνομη, άρα μή άναγώγιμη σ' ένα καθαρό φαινόμενο - τών μορφών τού έποικοδομήματος καί τής έθνικής καί διεθνούς συγκυρίας. Όπότε πρέπει νά προχωρήσουμε μέχρι τέλους, καί νά πούμε δτι αύ-τός ό έπικαθορισμός δέν άπορρέει άπό καταστάσεις της Ιστορίας φαινομενικά μοναδικές καί άποκλίνουσες (γιά παράδειγμα: ή Γερμα-νία) άλλά είναι οικουμενικός• δτι ούδέποτε ή οικονομική διαλεκτική επεμβαίνει μέ τήν καθαρή της μορφή· δτι ούδέποτε βλέπουμε αύτές τίς βαθμίδες πού είναι ol ύπερδομές, κλπ., νά παραμερίζουν στήν ιστορία, μέ σεβασμό δταν έχουν έκπληρώσει τό έργο τους, ή νά δια-λύονται σάν τό καθαρό της φαινόμενο γιά νά άφήσουν νά προχωρή-σει στή βασική λεωφόρο τής διαλεκτικής ή αύτού μεγαλειότης οικο-νομία, γιατί θά είχαν φτάσει τάχα oi προφητικοί χρόνοι. Οϋτε στήν πρώτη οϋτε στήν τελευταία στιγμή, ή μοναχική ώρα τής «τελευταίας ανάλυσης» δέ φτάνει ποτέ.

Κοντολογίς, ή ιδέα μιας άντίφασης «άμιγούς» καί δχι έπικαθορι-σμένης, είναι - δπως λέει ό "Ενγκελς γιά τήν ο'ικονομιστική «φράση» - «μιά φράση άδεια, άφηρημένη καί παράλογη*. Τό δ τ ι μπορε ί νά χρησιμεύει σάν παιδαγωγικό πρότυπο, ή μάλλον τό δτι μπόρεσε, σέ μιά κάποια συγκεκριμένη στιγμή τής Ιστορίας, νά χρησιμεύσει σάν

παράδειγμα έφαρμσγής της Στό Κεφάλαιο παραπέμπει συχνά έκει·. Παραθέ-τει έπίσης τό Αντι-Ντύρινγκ καί τόν Φόυερμπαχ (στό Ιδιο, σελ 130)

28 "Ενγκελς «ΟΙ πολιτικές συνθήκες κλπ, καί άκόμη μάλιστα ή παράδοση που κατατρύχει τό μυαλό τών άνθρώπων, παίζουν έξίσσυ ένα ρόλο· (στό ίδιο, σελ 1291)

β Γιά τόν Μάρξ 113

Page 115: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πολεμικό καί παιδαγωγικό μέσο, αύτό δέν τής όρίζει μιά γιά πάντα τό πεπρωμένο της. Κι ύστερα, τά παιδαγωγικά συστήματα σαφώς άλλά-ζουν μέσα στήν ιστορία. Καιρός θά ήταν νά προσπαθήσουμε νά άνε-θάσουμε τήν παιδαγωγική στό ϋψος τών περιστάσεων, δηλαδή τών Ιστορικών άναγκών Άλλά ποιός δέ βλέπει πώς αύτή ή παιδαγωγική προσπάθεια προϋποθέτει μιά άλλη, καθαρά θεωρητική Γιατί άν ό Μάρξ μάς δίνει τίς γενικές άρχές καί τά συγκεκριμένα παραδείγματα (Ή 18η Μπρυμαίρ, Ό Εμφύλιος Πόλεμος στή Γαλλία, κ λ π ) , άν δλη ή πολιτική πρακτική τής ιστορίας τού σοσιαλιστικού καί κομμουνιστι-κού κινήματος άποτελεί ένα άνεξάντλητο άπόθεμα άπό συγκεκρι-μένα «πρωτόκολλα έμπειριών», πρέπει πράγματι νά όμολογήσουμε δ τ ι μ έ ν ε ι κατά μεγάλο μέρος νά έπεξεργαστεΐ ή θεωρία τής είδικής άποτελεσματικότητας τών υπερδομών καί άλλων «περιστάσεων»· κα ί πρίν άπό τή θεωρία τής άποτελεσματικότητάς τους, ή ταυτόχρονα μέ αύτήν (γιατί είναι μέσω τής διαπίστωσης τής άποτελεσματικότητάς τους πού μπορούμε νά κατακτήσουμε τήν ούσία τους), ή θεωρία τής ούσίας πού προσιδιάζει στά είδικά στοιχεία τού έποικοδομήματος. Ή θεωρία αύτή, δπως ό χάρτης τής Αφρικής πρίν άπό τίς μεγάλες έξ-ερευνήσεις, παραμένει ένα έδαφος άναγνωρισμένο κατά τά έξωτε-ρικά του δρια, τίς μεγάλες όροσειρές καί τούς μεγάλους ποταμούς του, άλλά συχνά, άν έξαιρέσουμε κάποιες καλά σχεδιαγραμμένες περιοχές, παραμένει άγνωστο στίς λεπτομέρειές του Από τήν έποχή τού Μάρξ καί τού Λένιν ποιός έπιχείρησε καί έπιδίωξε πραγματικά τήν έξερεύνησή του; Ξέρω μόνο τόν Γκράμσι29 Εντούτοις αύτό τό καθήκον είναι άπαραίτητο γιά νά έπιτρέψει νά άποφανθοϋμε - έστω κι άν αύτό δέ γίνονταν παρά μέ πιό άκριθεϊς προτάσεις άπό δ,τι αύτή ή προσέγγιση - πάνω στό χαρακτήρα τοϋ έπικαθορισμού τής μαρξιστικής άντίφασης· χαρακτήρα πού βασίζεται πρίν άπ' δλα στήν ϋπαρξη καί τή φύση τών ύπερδομών

"Ας μοϋ έπιτραπεϊ άκόμα μιά τελευταία διασάφιση Ή μαρξιστική πολιτική πρακτική προσκρούει συνεχώς πάνω σ' αύτή τήν πραγματι-κότητα πού άποκαλοϋμε «έπιβιώσεις». Καμιά άμφιβολία: ύφίσταται

29 Οί άπόπειρες τοϋ Λούκατς, πού περιορίζονται στήν ιστορία τής λογοτε-χνίας και τής φιλοσοφίας, μού φαίνονται χρωματισμένες άπό ένα ντροπαλό χεγκελιανισμό σάν νά ήθελε ό Λούκατς νά συχωρεθεί άπό τόν Χέγκελ γιά τό ότι υπήρξε μαθητής τού Ζίμελ καί τού Ντίλτευ Ό Γκράμσι είναι διαφορετικού άναστήματος Οι άναπτύξεις καί οι σημειώσεις τών Τετραδίων τής Φυλακής άγγίζουν όλα τά θασικά προβλήματα τής Ιταλικής καί ευρωπαϊκής ιστορίας οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής, πολιτιστικής Βρίσκουμε μέσα τους τε-λείως πρωτότυπες καί μερικές φορές Ιδιοφυείς άπόψεις γιά τό θεμελιακό στήν έποχή μας πρόβλημα τών ύπερδομών Βρίσκουμε έπίσης - όπως έχει προβλεφθεί δταν πρόκειται γιά μεγάλες άνακαλύψεις - καινούργιες έννοιες γιά παράδειγμα ή έννοια τής ήγεμονίας, άξιοσημείωτο παράδειγμα ένός προσχέδιου θεωρητικής λύσης στά προβλήματα τής άλληλοδιείσδυσης τοϋ οικονομικού καί τοϋ πολιτικού. Δυστυχώς, ποιός ξαναπήρε καί προεξέτεινε τή θεωρητική προσπάθεια τού Γκράμσι, τουλάχιστον στή Γαλλία,

114

Page 116: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πραγματικά, άλλιώς δέ θά άντιστεκόντουσαν τόσο - ό Λένιν τΙς πο-λέμαγε στούς κόλπους τού ρώσικου κόμματος πρίν όπό τήν έπανά-σταση άκόμα Ανώφελο νά ύπενθυμίσουμε πώς μετά τήν έπανάστα-ση. καί στή συνέχεια, μέχρι καί σήμερα άκόμη, έδωσαν ύλικό σέ άρ-κετές δυσκολίες, μάχες καί σχόλια. Όμως τ ί είναι ή <έπιβίωση»; Ποιό είναι τό θεωρητικό της στάτους; Είναι «ψυχολογικής» ούσίας ή κοι-νωνικής; Περιορίζεται στήν έπιθίωση όρισμένων οικονομικών δομών πού δέ μπόρεσε νά τΙς έξαλείψει ή έπανάσταση μέ τά πρώτα της διατάγματα, Γιά παράδειγμα τή μικρή παραγωγή (άγροτική πρίν άπ' δλα στή Ρωσία) πού τόσο άπασχολούσε τόν Λένιν, "Η έγκαλει έξίσου καί άλλες δομές, πολιτικές, ιδεολογικές κλπ. ήθη, συνήθειες, κι ακόμα «παραδόσεις», δπως τήν ·έθνική παράδοση» μέ τά ειδικά της χαρακτηριστικά; « Επιβίωση»: νά είναι δρος πού τόν έπικαλούνται συνεχώς καί πού βρίσκεται άκόμα στήν άναζήτηση, δέ θά λεγα τού όνόματός του (έχει ένα δνομα) άλλά τής έννοιάς του. Υποστηρίζω δτι γιά νά τού δώσουμε τήν έννοια πού τού άξίζει (καί πού τήν κέρ-δισε τίμια) δέ μπορούμε ν' άρκεστούμε σ' έναν άόριστο χεγκελιανι-σμό τού «ξεπεράσματος» καί τής «διατήρησης αύτοϋ-πού-εΐναι-ύπό-άρνηση-μέσα-στήν-Ίδια-τήν-άρνησή-του» (δηλαδή τής άρνησης τής άρνησης) Γιατί άν έπιστρέψουμε γιά λίγο πάλι στόν Χέγκελ, δια-πιστώνουμε δτι ή επιβίωση τού παρελθόντος σάν «ξεπερασμένου» (aufgehoben) περιορίζεται άπλά στή μορφική διστακτικότητα τής ανάμνησης, ή όποία έξάλλου δέν είναι παρά τό άντίστροφο τής προεξόφλησης, δηλαδή τό ίδιο πράγμα. Πράγματι, τό ίδιο δπως άπό τήν αύγή τής άνθρώπινης Ιστορίας - στά πρώτα τραυλίσματα τού Ανατολικού Πνεύματος, αιχμάλωτου μέ χαρά τών γιγαντιαίων μορ-φών τού οϋρανού, τής θάλασσας καί τής έρήμου, καί μετά τού πέ-τρινου θηριομάχου του - προδίδονταν ήδη ή άσύνειδη διαίσθηση τών μελλοντικών πραγματώσεων τού Απόλυτου Πνεύματος - μέ τόν Ιδιο τρόπο, σέ κάθε στιγμή τού χρόνου, τό παρελθόν έπιθιώνει μέ τή μορφή τής άνάμνησης αύτού πού ήταν, δηλαδή μέ τή μορφή τής ϋπόσχεσης τού παρόντος του. Αύτός είναι ό λόγος πού ούδέποτε τό παρελθόν είναι άδιαφανές έμπόδιο. Είναι πάντα άφομοιώσιμο, γιατί είναι άφομοιωμένο έκ τών προτέρων. Ή Ρώμη μπορε'ι άνετα νά κυ-ριαρχεί μέσα σ' ένα κόσμο πού είναι βαθιά έπηρεασμένος άπό τήν Ελλάδα: ή «ξεπερασμένη» Ελλάδα έπιθιώνει μέσα σ' αύτές τΙς άντι-

κειμενικές άναμνήσεις πού είναι τά άναπαραγμένα της πάνθεα, ή αφομοιωμένη της θρησκεία, ή άναλογισμένη φιλοσοφία. Επειδή είναι ήδη Ρώμη, χωρίς νά τό ξέρει δταν παραδινόταν άσυγκράτητα στό θάνατό της γιά νά άπελευθερώσει τό ρωμαϊκό της μέλλον, ούδέποτε εμποδίζει τή Ρώμη μέσα στή Ρώμη Αύτός είναι ό λόγος πού τό πα-ρόν μπορε'ι νά τρέφεται μέ τίς σκιές τού παρελθόντος του, καί άκόμη νά τίς προβάλλει μπροστά του δπως αύτά τά μεγάλα όμοιώ-ματα τής ρωμαϊκής άνδρείας πού άνοιξαν τό δρόμο της έπανάστα-σης καί τής τρομοκρατίας στούς γιακωβίνους Είναι γιατί τό παρελ-θόν του δέν είναι τίποτ' άλλο άπ' αύτό τό Ιδιο, καί ούδέποτε τού

115

Page 117: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ανακαλεί στή μνήμη ύλλο τίποτα άπό αύτό τό νόμο τής έσωτερικό-τητας πού άποτελεϊ τό πεπρωμένο κάθε άνθρώπινου γίγνεσθαι.

Αύτά άρκοϋν νομίζω γιά νά ποϋμε ότι τό «ξεπέρασμα» στόν Μάρξ, στό βαθμό πού έξακολουθεϊ νά έχει κάποιο νόημα αύτός ό όρος, (γιά νά 'μαστέ άκριβεϊς δέν έχει κανένα άκριβές νόημα), δέν έχει καμιά σχέση μ' αύτή τή διαλεκτική τής ιστορικής βολής. Ότ ι γιά τόν Μάρξ, τό παρελθόν είναι κάτι τό τελείως διαφορετικό άπό έναν Ισκιο, έστω καί «άντικειμενικό» είναι μιά πραγματικότητα δομημένη, φοβερά θετική κι ένεργητική, δπως τό "ίδιο είναι τό κρύο, ή πείνα καί ή νύχτα γιά τό δύστυχο έργάτη γιά τόν όποιο μιλάει ό Μάρξ. Πώς λοιπόν νά/ττοχαστουμε αύτές τίς έπιβιώαεις; "Αν δχι ξεκινώντας άπό έναν όρισμένο άριθμό άπό πραγματικότητες, πού στόν Μάρξ άκριβώς είναι πραγματικότητες, ε ίτε πρόκειται γιά ύπερδομές, γιά ιδεολογίες, γιά «έθνικές παραδόσεις», καί άκόμα γιά τά ήθη καί τό «πνεύμα» ένός λαού, κλπ. "Αν δχι ξεκινώντας άπ' αύτό τόν έπικαθοριαμό κάθε άντίφασης καί κάθε συστατικού στοιχείου μιάς κοινωνίας, ό όποιος κάνει ώστε• 1) μιά έπανάσταση στή δομή νά μή μετασχηματ ίζε ι ipso facto άστραπιαϊα (θά τό έκανε δμως άν ό καθορισμός άπό τό οικονο-μικό ήταν ό μοναδικός καθορισμός) τίς ύπάρχουσες ύπερδομές καί ιδιαίτερα τΙς Ιδεολογίες· γιατί σάν τέτοιες έχουν μιά πυκνότητα άρ-κε τή γιά νά έπιβιώνουν έξω άπό τό άμεσο πλαίσιο τής ζωής τους. Καί άκόμα γιά νά ξαναδημιουργούν, νά «έκκρίνουν», γιά ένα χρονικό διάστημα, συνθήκες ύπαρξης γιά τήν ύποκατάστασή τους· 2) ή και-νούργια κοινωνία, πού βγαίνει μέσα άπό τήν έπανάσταση, νά μπορεί ταυτόχρονα νά προκαλέσει ή ίδια τήν έπιβίωση, δηλαδή τήν έπανε-νεργοποίηση τών παλιών στοιχείων, μέσω τών "ίδιων τών μορφών τού νέου της έποικοδομήματος, ή μέσω τών ειδικών «περιστάσεων» (έθνικών, διεθνών). Αύτή ή έπανενεργοποίηση θά ήταν κατ' έξοχήν άσύλληπτη σέ μιά διαλεκτική στερημένη άπό έπικαθορισμό. Είμαι τής γνώμης, γιά παράδειγμα - γιά νά μήν ύπεκφύγουμε τό πιό καφτό πρόβλημα - πώς δταν θέτουμε τό ζήτημα νά μάθουμε πώς ό ρώσικος λαός, τόσο γενναίος καί τόσο περήφανος, μπόρεσε ν' άντέξει σέ μιά τόσο έκτεταμένη κλίμακα τά έγκλήματα τής σταλινικής καταπίεσης-καί άκόμα πώς τό μπολσεβίκικο κόμμα μπόρεσε νά τά άνεχτεϊ- χωρίς νά μιλάμε γιά τό τελικό έρώτημα: πώς μπόρεσε νά τά διατάξει ένας κομμουνιστής ήγέτης; - είμαι τής γνώμης λοιπόν δτι πρέπει νά άρ-νηθούμε κάθε λογική τής «ύπέρβασης» ή νά τής άρνηθούμε νά έχει τόν πρώτο λόγο. Άλλά καί σ' αύτό τό σημείο άκόμα είναι σαφές δτι, θεωρητικά, μένουν πολλά πράγματα νά γίνουν Δέ μιλάω μόνο γιά έργασίες ίστορίας, πού κατευθύνουν τό καθετί- άλλά έπειδή κατευ-θύνουν τό καθετί, μιλάω γι' αύτό πού κατευθύνει άκόμα καί τις Ιστο-ρικές έργασίες αύτών πού θέλουν νά είναι μαρξιστές- τήν αυστηρό-τητα· μιά αυστηρή άντίληψη τών μαρξιστικών έννοιών, τών συνεπειών τους, καί τής άνάπτυξής τους- μιά αυστηρή έρευνα καί άντίληψη αυ-τού πού τούς άνήκει άποκλειστικά, αυτού δηλαδή πού τίς διακρίνει όριστικά άπό τά φαντάσματά τους.

116

Page 118: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Περισσότερο άπό ποτέ άλλοτε είναι σημαντικό νά δοϋμε σήμερα ότι ένα άπό τά πρώτα φαντάσματα είναι ή σκιά τοϋ Χέγκελ. Χρειάζε-τα ι λίγο περισσότερο φως πάνω στόν Μάρξ, γ ιά νά ξαναγυρ ίσε ι στή νύχτα αύτό τό φάντασμα ή, πράγμα πού είναι ένα καί τό αύτό, λίγο περισσότερο μαρξιστικό φως πάνω στόν Ίδιο τόν Χέγκελ. Μ έ αύτό τό αντάλλαγμα άποφεύγουμε τό «άναποδογύρισμα», τις άμφιλογίες καί τις συγχίσεις του.

Ιούνης - Ιούλης 1962

117

Page 119: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΕΠΙΜΕΤΡΟ1

Θά ήθελα νά σταθώ γιά λίγο σέ ένα έδάφιο τού γράμματος στόν Μπλόχ, τό όποίο συνειδητά άφησα κατά μέρος στό κείμενο πού προηγείται Γιατί τό έδάφιο αύτό - πού άφορα τή θεωρητική λύση τού Ένγκελς στό πρόβλημα θεμελιώσης τού καθορισμού «σέ τελευ-ταία άνάλυση» άπό τήν οικονομία - είναι στήν πραγματικότητα άνε-ξάρτητο άπό τίς μαρξιστικές θέσεις πού άντιπαραθέτει ό Ένγκελς στόν «οίκονομιστικό» δογματισμό

Αναμφίβολα πρόκειται γιά ένα άπλό γράμμα Αλλά έπειδή άποτε-λεϊ άποφασιστικό θεωρητικό ντοκουμέντο στήν άνασκευή τής σχημα-τοποίησης καί τού οικονομισμού, έπειδή μ' αύτή τήν ιδιότητα έπαιξε ήδη καί μπορεί άκόμα νά παίξει, έναν Ιστορικό ρόλο, άξίζει καλύτερα νά μήν άποκρύψουμε ότι ή έπιχειρηματολογία τής θεμελίωσης δέν άνταποκρίνετσι πλέον στίς κριτικές μας άπαιτήσεις.

Στή λύση του ό Ένγκελς καταφεύγει στό ίδιο πρότυπο σέ δύο διαφορετικά έπίπεδα άνάλυσης

Πρώτο έπίπεδο

Ό Ένγκελς έδειξε ότι οι ύπερδομές, χωρίς νά είναι μέ κανένα τρόπο άπλά φαινόμενα τής οικονομίας, έχουν μιά δική τους άποτε-λ ε σ μ α τ ι κ ό τ η τ α «Σέ πολλές περιπτώσεις αύτοί ol παράγοντες καθορί-ζουν μέ υπερισχύοντα τρόπο τή μορφή (τών Ιστορικών άγώνων)» Όπότε στήν περίπτωση αύτή τό ζήτημα πού τίθεται είναι· πώς νά στοχαστούμε, μέσα σ' αύτές τΙς συνθήκες, τήν ένότητα μεταξύ τής πραγματικής, άλλά σχετικής, άποτελεσματικότητας τών υπερδομών -καί της καθοριστικής «σέ τελευταία άνάλυση· άρχής τής οικονομίας, Πώς νά στοχαστούμε τή σχέση αύτών τών διακριτικών άποτελεσματι-κοτήτων, Πώς, μέσα σ' αύτή τήν ένότητα, νά θεμελιώσουμε τό ρόλο «τελευταίας άνάλυσης» τού οικονομικού; Απάντηση τού Ένγκελς· •'Υπάρχει έπίδραση καί άλληλεπίδραση δλων αύτών τών παραγόντων (τών ύπερδομών) στούς κόλπους τών όποιων ή οίκονομική κίνηση καταλήγει νά άνοίγει τό δρόμο της σάν μιά άναγκαιότητα μέσα άπό τύ άπειρο πλήθος τών τυχαιοτήτων (δηλαδή τών πραγμάτων καί τών γεγονότων τών όποίων ή έσώτερη σύνδεση μεταξύ τους είναι τόσο έμμεση ή τόσο δύσκολη ν' άποδειχτεί, πού μπορούμε νά τή θεωρή-σουμε σάν άνύπαρκτη καί νά μήν τήν ύπολογίσουμε)·. Ιδού λο ιπόν τ ό έ π ε ξ η γ η μ α τ ι κ ό πρότυπο: ·Τά διάφορα στοιχεία τού έποικοδομήμα-

1 Αυτό τό 'Επίμετρο στό Αρθρο «'Αντίφαση καί Έπικαθορισμός» παρέμεινε Ανέκδοτο Τό γράμμα τού "Ενγκελς στόν Μπλόχ χρονολογείται άπό τήν 21 91890

118

Page 120: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

rος* έπιδροϋν καί άλληλεπιδροϋν τά μέν πάνω στά δέ, παράγουν μιά άπειρία τυχαιοτήτων (ό άριθμός τους είναι άπειρος, καί ό έσώτερος δεσμός τους είναι τόσο έμμεσος καί, γι' αύτό τό λόγο, τόσο δύσκο-λος νά γνωσθεϊ, πού είναι άμελητέος) μέσα άπό τίς όποιες ·ή οίκο-νομική κίνηση* άνοίγει τό δρόμο της. Τά άποτελέσματα αύτά είναι τυχαιότητες, ή οίκονομική κίνηση είναι ή άναγκαιότητα, ή άναγκαιό-τητά τους. Πρός τό παρόν άφήνω κατά μέρος τό πρότυπο τυχαιότητα-άναγκαιότητα, καί τίς προϋποθέσεις του. Τό μοναδικό σ' αυτό τό κείμενο, είναι ό ρόλος πού άποδίδεται στά διάφορα στοιχεία τοϋ έποικοδομήματος. Τό καθετί λαβαίνει χώρα σάν νά ήταν έπιφορ-τισμένο έδώ - δταν τεθε ί σέ κίνηση μεταξύ του τό σύστημα επϊδραση-άλληλεπίδραση - νά θεμελιώσει τήν άπειρη διαφορετικό-τητα τών άποτελεσμάτων (πραγμάτων καί γεγονότων, λέε ι ό "Ενγ-κελς) μεταξύ τών όποιων, ή οικονομία θά χαράξει τήν κυρίαρχη πο-ρεία της, δπως άνάμεσα σέ ισάριθμες τυχαιότητες. Μέ άλλα λόγια, τά στοιχεία τής ύπερδομής σίγουρα έχουν μιά άποτελεσματικότητα, αλλά αύτή ή άποτελεσματικότητα διαλύεται κατά κάποιο τρόπο έπ' άπειρο, μέσα στήν άπειρία τών άποτελεσμάτων, τών τυχαιοτήτων, πού τούς έσώτερους δεσμούς τους θά ήταν δυνατό νά θεωρήσουμε σάν μή-κατανοητούς (πολύ δύσκολους ν' άποδειχτοϋν), καί γιαυτό σάν άνύπαρκτους, δταν θά έχουμε φτάσει σ' αύτό τό άκραϊο σημείο μέσα στό άπειροελάχιστο Ή άπειροελαχιστική διάλυση συνεπώς έχει σάν άποτέλεσμα νά άφαν ίζε ι μέσα στή μικρο-σκοπική άνυπαρξία τήν αποτελεσματικότητα πού άναγνωρίστηκε στίς υπερδομές στή μακρο-σκοπική τους ύπόσταση. Βέβαια αϋτή ή άνυπαρξία είναι έπι-στημολογική (μπορούμε «νά θεωρήσουμε σάν* άνύπαρκτο τό μικρο-σκοπικό δεσμό - δέ λέγεται δτ ι είναι άνύπαρκτος: άλλά είναι άνύ-παρκτος γιά τή γνώση). Όπως κι άν έχει δμως, είναι στούς κόλπους αυτής τής άπειροελαχιστικής μικρο-σκοπικής διαφορετικότητας πού η μακρο-σκοπική άναγκαιότητα «καταλήγει μέ τό νά άνοίγει ένα δρό-μο*, δηλαδή καταλήγει μέ τό νά ϋπερισχύσει

Στό σημείο αύτό πρέπει νά κάνουμε δυό παρατηρήσεις. Πρώτη παρατήρηση: Στό σχήμα αύτό δέν έχουμε νά κάνουμε μέ

μιά πραγματική λύση· έχουμε νά κάνουμε μέ τήν έπεξεργασία ένός μέρους τής λύσης. Μαθαίνουμε δτ ι ol ϋπερδομές, έπιδρώντας-άλ-ληλεπιδρώντας μεταξύ τους, μετατρέπουν τήν άποτελεσματικότητά τους σέ άπειροελάχιστα «γεγονότα καί πράγματα» δηλαδή σέ ισάρι-θμες «τυχαιότητες». Παρατηρούμε δτ ι είναι στό έπίπεδο αϋτών τών τυχαιοτήτων πού μπορεί μάλλον νά θεμελιωθεί ή λύση, άφού αύτές ol τυχαιότητες έχουν σάν άντικείμενο νά εισαγάγουν τήν άντι-έννοΐα τής καθοριστικής σέ τελευταία άνάλυση άναγκαιότητας (οικονομι-κής). Αύτό δμως δέν είναι άλλο άπό μιά ήμι-λύση άφού ή σχέση μεταξύ τών τυχαιοτήτων αϋτών καί αύτής τής άναγκαιότητας δέ θε-μελιώνεται οϋτε άποσαφηνίζεται- άφού (καί αύτό σημαίνει δτ ι άκρι-βώς άρνιόμαστε αϋτή τή σχέση καί τό πρόβλημά της), ό "Ενγκελς παρουσιάζει μάλιστα τήν άναγκαιότητα σάν τελείως έξωτερική πρός

119

Page 121: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

αυτές τΙς δυνατότητες (σάν μιά κίνηση πού καταλήγει μέ τό νά άνοί-γει τό δρόμο της μέσα άπό μιά άπειρία άπό τυχαιότητες). Στήν περί-πτωση δμως αύτή, δέν ξέρουμε άν αύτή ή άναγκαιότητα είναι ή άναγκαιότητα άκριβώς αύτών τών τυχαιότητων, καί άν είναι τέτοια, γιατί είναι τέτοια. Αϋτό τό πρόβλημα μένει άλυτο έδώ

Δεύτερη παρατήρηση: παραξενεύεται κανείς νά βλέπει τόν "Εν-γκελς νά παρουσιάζει, σ' αϋτό τό κείμενο, τΙς μορφές τού έποικοδο-μήματος σάν τήν πηγή μιάς μικρο-σκοπικής άπειρίας άπό γεγονότα, πού ό έσωτερικός τους δεσμός είναι μή κατανοητός (καί άρα άμελη-τέος). Γιατί άφενός θά μπορούσαμε νά πούμε τό Ιδιο άκριβώς καί γιά τΙς μορφές τής ϋποδομής (καί είναι άλήθεια δτι ή λεπτομέρεια τών μικρο-σκοπικών οικονομικών γεγονότων θά μπορούσε νά χαρακτηρι-στεί μή κατανοητή καί άμελητέα!). Αφετέρου δμως αύτές προπαντός ol μορφές, σάν τέτοιες, άποτελούν μορφές άκριβώς σάν άρχές πρα-γματικότητας, άλλά καί σάν άρχές κατανόησης τών άποτελεσμάτων τους. Μπορούν νά γνωσθούν τέλεια, καί γι' αύτή τήν ιδιότητα άποτε-λούν τό διαφανή Λόγο τών γεγονότων πού έξαρτώνται άπό αύτές. Πώς γίνεται νά περνάει τόσο γρήγορα ό "Ενγκελς άπό αύτές τΙς μορφές, άπό τήν οϋσία καί τό ρόλο τους, χωρίς νά έξετάσει άλλο άπό τή μικρο-σκοπική σκόνη τών μή κατανοητών καί άμελητέων άπο-τελεσμάτων τους, Πιό συγκεκριμένα, ό υποβιβασμός τών μορφών αύτών σέ σκόνη άπό τυχαιότητες, δέν είναι άπόλυτα άντίθετος πρός τήν πραγματική καί έπιστημολογική λειτουργία τους; Καί, δεδομένου δτι τό έπικαλεϊται ό "Ενγκελς, τΐ έκανε άραγε ό Μάρξ στή 18η Μπρυμαίρ, άν δχι μιά άνάλυση τής έπίδρασης τών άλληλεπιδράσεων αύτών τών «διαφόρων παραγόντων»; μιά τέλεια κατανοητή άνάλυση τών άποτελεσμάτων τους; Ό Μάρξ δμως μπόρεσε νά μεθοδεύσει αύτή τήν «άπόδειξη» μόνο μέ τό νά μήν κάνει σύγχιση τών Ιστορικών άποτελεσμάτων αυτών τών παραγόντων μέ τά μικρο-σκοπικά τους άποτελέσματα. Πράγματι, ol μορφές τού έποικοδομήματος σίγουρα άποτελούν αιτία γιά μιά άπειρία άπό γεγονότα, δέν είναι δμως Ιστο-ρικά δλα αύτά γεγονότα (πρβλ. ΒολταΊρο: δλα τά παιδιά έχουν ένα πατέρα, άλλά δέν έχουν παιδιά δλοι ol «πατέρες»)· είναι Ιστορικά μόνο αύτά πού, ol λεγόμενοι «παράγοντες» συγκρατούν, έπιλέγουν, μέ δυό λόγια παράγουν σάν τέτοια, μεταξύ άλλων γεγονότων (γιά νά πάρουμε μία μόνο περίπτωση: κάθε πολιτικός, πού έγκαθίσταται στήν κυβέρνηση, κάνει μιά έπιλογή - σέ άντιστοιχία μέ τήν πολιτική καί έπίσης μέ τά μέσα του - άνάμεσα στά γεγονότα, καί τά προάγει πράγματι στήν τάξη τών Ιστορικών γεγονότων, έστω, γ ιά παράδε ιγμα, καταστέλλοντας μιά διαδήλωσηΙ). Γιά νά άνακεφαλαιώσω λοιπόν θά έλεγα δτι σ' αϋτό τό πρώτο έπίπεδο: 1) δέν έχουμε άκόμα άληθινή λύση· 2) ή «μετατροπή» τής άποτελεσματικότητας τών μορφών τού έποικοδομήματος (γιά τό όποιο γίνεται λόγος έδώ) στό άπειρο τών μικροσκοπικών άποτελεσμάτων (τυχαιότητες μή κατανοητές) δέν άν-ταποκρίνεται στή μαρξιστική άντίληψη γιά τή φύση τών ϋπερδομών (έπο ικοδομήματος).

120

Page 122: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Δεύτερο έπίπεδο.

Καί πραγματ ικά, στό δ ε ύ τ ε ρ ο έπίπεδο της άνάλυσής του, βλέπουμε τόν "Ενγκελς νά έγκαταλείπει τήν περίπτωση τών ύπερδομών καί νά έφαρμόζε ι τό πρότυπό του σ' ένα άλλο άν τ ι κ ε ί μ ενο πού αύτή τή φορά άντιστοιχεϊ στό πρότυπό του: τό συνδυασμό τών άτομικών βουλήσεων. Τόν βλέπουμε έπίσης ν ά άπαντάε ι στό έρώτημα, δίνον-τάς μας τή σχέση πού υπάρχει άνάμεσα στ ίς τ υ χ α ι ό τ η τ ε ς καί τήν άναγκα ιότητα , δηλαδή θεμελιώνοντάς την. « Ή Ιστορία γίνεται μέ τέ-τοιο τρόπο, ώστε τό τελικό άποτέλεσμα έξάγεται πάντα άπό τίς συγ-κρούσεις ένός μεγάλου άριθμού άπό άτομικές βουλήσεις, πού καθε-μιά τ ους είναι μέ τή σειρά της φτιαγμένη έτσι όπως είναι, άπό ένα πλήθος Ιδιαίτερων όρων ύπαρξης· ύπάρχουν λοιπόν έδώ άναρίθμητες δυνάμεις πού διασταυρώνονται άμοιβαϊα, μιά άπειρη όμάδα άπό παραλληλόγραμμα δυνάμεων, άπό όπου άπορρέει μία συνισταμένη -τό Ιστορικό γεγονός - πού μέ τή σειρά της μπορεί νά θεωρηθεί κα-θαυτή, σάν τό παράγωγο μιάς δύναμης πού ένεργεϊ σάν ένα όλο μέ τρόπο άσύνειδο καί τυφλό. Γιατί αύτό πού θέλει κάθε άτομο έμποδί-ζεται άπό κάθε άλλο άτομο καί αύτό πού έξάγεται είναι κάτι πού δέν τό θέλησε κανείς. Μέ αύτό τόν τρόπο κυλά ή ως τώρα Ιστορία σάν μιά διαδικασία τής φύσης, καί στήν ούσία της ύπάγεται καί αύτή στούς ίδιους νόμους κίνησης όπως καί ή φύση. Άλλά άπό τό yeyo-νός ότι ol διάφορες βουλήσεις - πού καθεμιά τους θέλει αύτό στό όποϊο τήν ώθούν ή φυσική της κατασκευή καί οί έξωτερικές περιστά-σεις, οίκονομικές σέ τελευταία όνάλυση, (είτε oi δικές της προσωπι-κές ή ol γενικές κοινωνικές περιστάσεις) - άπό τό γεγονός λοιπόν ότι δέν καταλήγουν α' αύτό πού θέλουν, δέν έχουμε τό δικαίωμα νά συμπεράνουμε ότι Ισούνται μέ μηδέν. Αντίθετα, καθεμιά συμβάλλει στή συνισταμένη, καί, μέ αύτή τήν Ιδιότητα, έμπεριέχεται α' αύτή τή συνισταμένη».

Ζητώ συγνώμη γι ' αύτό τό μεγάλο παράθεμα, άλλά έπρεπε νά τό κάνω γ ιατ ί περ ι έχε ι πράγματ ι τήν άπάντηση στό πρόβλημά μας. Έ δ ώ πραγματ ικά ή άναγκα ιότητα θεμελιώνεται στό έπίπεδο αύ τών τών Ίδιων τών τυχαίων, πάνω α' αύτά τά Ίδια τά τυχαία, σάν ή συνολ ική τους συν ισταμένη: ε ίνα ι σ ίγουρα λοιπόν ή άναγκαιότητά τους. Τήν άπάντηση πού έλε ιπε στή πρώτη άνάλυση, τήν έχουμε πράγματι έδώ. Αλλά μέ ποιά προϋπόθεση νά ξ εκ ι νήσουμε , δχ ι πιά άπό τΙς ύπερδο-μές καί τήν άλληλεπίδρασή τους , κα ί τ ε λ ι κά άπό τά μικρο-σκοπικά τους άποτελέσματα - άλλά άπό τίς άτομικές βουλήσεις πού άντιπα-ρατίθενται καί συνδυάζονται μέσα σέ συσχετισμούς δύναμης; Τό κα-θ ε τ ί συνεπώς λαβα ίνε ι χώρα λ έ ς καί τό πρότυπο, πού έφαρμόστηκε στήν άποτελεσματ ι κό τη τα τών ύπερδομών, ή ταν στήν πραγματ ικό-τη τα δανεισμένο άπό τό αύθεν τ ι κό του άν τ ι κ ε ί μ ενο μέ τό όποιο έχουμε νά κάνουμε τώρα· τό παιχνίδι τών άτομικών βουλήσεων. Οπότε καταλαβα ίνουμε τό δ τ ι μπόρεσε νά άποτύχε ι στό πρώτο του

άντ ι κ ε ίμενο , πού δέν ήταν τό δ ικό του , καί δ τ ι μπορε ί νά πε τύχε ι

121

Page 123: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

στό δ ε ύ τ ε ρ ο πού είναι πραγματικά τό δικό του. Πώς μεθοδεύεται στήν περίπτωση αύτή ή άπόδειξη; Βασίζεται στό

φυσικό πρότυπο τοϋ παραλληλόγραμμου τών δυνάμεων: ή βούληση άποτελεϊ άντίστοιχες δυνάμεις- άντιπαρατίθενται δύο πρός δύο μέ μιά άπλή χωροθέτηση, ή συνισταμένη τους θά είναι μιά τρίτη δύνα-μη, διαφορετική άπό τήν καθεμιά καί ώστόσο κοινή στίς δύο καί τέ-τοια πού καθεμιά άπό τίς δύο, άν καί δέν άναγνωρίζεται μέσα της, άποτελεϊ μέρος της, δηλαδή είναι συνδημιουργός της. Άπό τήν άρχή συνεπώς βλέπουμε νά παρονομάζεται τό βασικό αύτό φαινόμενο τής διαφάνειας της συνισταμένης σέ σχέση μέ τίς συνιστώσες δυνάμεις: διπλή διαφάνεια, σέ άναφορά μέ τό άντίστοιχο έπίπεδο τών συνι-στωσών δυνάμεων - καί σέ άναφορά μέ τόν άντικατοπτρισμό αύτών τών δυνάμεων μέσα τους (δηλαδή σέ άναφορά μέ τή συνείδησή τους, άφού έδώ πρόκειται γιά βουλήσεις). Πράγμα τό όποιο συνεπά-γεται: 1) ότι ή συνισταμένη θά είναι τελείως διαφορετικού έπιπέδου άπό ό,τι τό έπίπεδο κάθε δύναμης (πιό άνώτερο άν προστίθενται, πιό κατώτερο άν άντιτίθενται)- 2) ότι ή συνισταμένη στήν ούσία της, θά είναι άσυνείδητη (άνάρμοστη πρός τή συνείδηση τής κάθε βούλησης - καί ταυτόχρονα μιά δύναμη χωρίς ύποκείμενο, δύναμη άντικειμενι-κή, άλλά άπό τήν άρχή ήδη έμπρόσωπη δύναμη). Αύτός είναι ό λό-γος πού, άπό τήν άφετηρία της, γίνεται αύτή ή συνολική συνιστα-μένη ή όποία μπορεί «νά θεωρηθεί ή ίδια μέ τή σειρά της σάν τό παραγωγό μιάς δύναμης πού ένεργεϊ σάν ένα όλο, μέ τρόπο άσυνεί-δητο καί τυφλό». Είναι σαφές ότι θεμελιώσαμε καί παραγάγαμε αυ-τήν τή σέ τελευταία άνάλυση νικηφόρα δύναμη- τόν καθορισμό άπό τήν οικονομία, πού τή φορά αύτή δέν είναι πιά έξωτερική σέ σχέση μέ τά τυχαία, μέσα άπό τά όποϊα άνοίγει τό δρόμο της, άλλά είναι ή έσωτερική ούσία αύτών τών τυχαίων.

Θά ήθελα ν' άποδείξω 1) ότι τώρα έχουμε νά κάνουμε σαφώς μέ τό αυθεντικό άντικείμενο τού προτύπου τ ο ύ Έ ν γ κ ε λ ς : 2) ό τ ι χάρη σ' αύτή τήν όμολογία ό Ένγκελς άπαντά πραγματικά στό πρόβλημα πού θέτει, καί μάς δίνει πραγματικά τή λύση τού προβλήματος πού έθεσε 3) ότι πρόβλημα καί λύση δέν υπάρχουν παρά μόνο σέ άνα-φορά μέ τήν όμολογία τού προτύπου πρός τό άντικείμενό του- 4) ότι, καθώς δέν ύπάρχει αύτό τό άντικείμενο, δέν ύπάρχουν οϋτε τό πρόβλημα οϋτε ή λύση του- 5) ότι θά χρειαζόταν νά άναζητήσουμε τό λόγο όλης αύτής τής μάταιας κατασκευής.

Αφήνω σκόπιμα κατά μέρος τήν άναφορά τού Ένγκελς στή φύση. Άφού τό πρότυπο πού χρησιμοποίησε είναι τό Ιδιο φυσικό (βρί-σκουμε τό πρώτο του παράδειγμα στόν Χόμπς, καί μετά άπό τίς άμέ-τρητες μεταγενέστερες έκδόσεις, σημειώνω αύτήν τού Χόλμπαχ πού 'ναι ιδιαίτερα καθαρή) δέν ύπάρχει τίποτα τό παράξενο στό γεγονός ότι μπορεί νά μάς παραπέμπει άπό τήν Ιστορία στή φύση. Δέν είναι μιά άπόδειξη, είναι μιά ταυτολογία. (Σημειώνω πώς έδώ δέν πρόκει-ται παρά γιά τό χρησιμοποιούμενο πρότυπο, καί ότι άσφαλώς ή δια-λεκτική τής φύσης δέν ένέχεται σ' αύτό τό άνάπτυγμα γιά τόν άπλό

122

Page 124: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λόγο ότι έξαρτάται άπό ένα τελείως διαφορετικό πρόβλημα). Επι-στημολογικά, μιά ταυτολογία είναι άνύπαρκτη- ώστόσο μπορεί νά παίξει έποικοδομητικό ρόλο. Παρέχει άσφάλεια τό νά μπορεί κανείς μ' αύτό τόν τρόπο νά παραπέμπει κατευθείαν στή φύση· σ' αύτό δέ χωράει συζήτηση, (τό έλεγε ήδη ό Χόμπς: οι άνθρωποι ξεμαλλιάζον-ται ή άλληλοσπαράσσονται γιά τήν πολιτική, άλλά συνεννοούνται σάν ένας άνθρωπος πάνω στήν ϋποτείνουσα καί τή βαρύτητα τών σωμά-των).

Είναι ή έπιχειρηματολογία ή ίδια τού Ένγκελς πού θά ήθελα νά εξετάσω πολύ προσεχτικά, αύτή ή έπιχειρηματολογία πού πραγματο-ποιεί, άπό πρώτη ματιά, μιά τόσο τέλεια συμφωνία άνάμεσα στό πρό-τυπό της καί τό άντικείμενό της. Τί βλέπουμε; Μιά συμφωνία στό άμεσο έπίπεδο τού πρότυπου καί τού άντικείμενου. Αλλά έντεύθεν κι έκείθεν, μιά αιτούμενη συμφωνία, μιά συμφωνία δχι άποδειγμένη, καί στή θέση της τήν άκαθοριστια, δηλαδή, άπό τήν άποψη τής γνώ-σης, τό κενό.

Εντεύθεν. Η προδηλότητα τού περιεχομένου πού μάς έντυπωσιά-ζει δταν παριστάνουμε στό νού μας τό παραλληλόγραμμο τών δυνά-μεων (άτομικές βουλήσεις) παύει νά ύπάρχει άπό τή στιγμή πού τί-θεται (καί ό "Ενγκελς τό θέτει1) τό πρόβλημα τής πηγής (άρα τής αιτ ίας) τών καθορισμών αύτών τών άτομικών βουλήσεων. Τότε παρα-πεμπόμαστε στό άπειρο. ·Καθεμιά είναι έτσι όπως είναι μέσω ένός πλήθους ιδιαίτερων όρων ύπαρξης·. Κάθε άτομ ική βούληση, πού εί-ναι άπλή δταν τή θεωρούμε σάν ένα άπόλυτο ξεκίνημα, γίνεται τό προϊόν μιάς άπειρίας άπό μικρο-σκοπικές περιστάσεις πού έξαρτών-τα ι άπό τή *φυσική της κατασκευή· καί τ ί ς ·έξωτερικές» συνθήκες , άπό τΙς δικές της προσωπικές περιστάσεις·, <ή· άπό τ ί ς «γεν ι κ έ ς κοινωνικές περιστάσεις· άπό τ ί ς έ ξωτερ ι κ έ ς <οίκονομικές σέ τελευ-ταία άνάλυση· περιστάσεις, τό δλο έκθεμα έχοντας διατυπωθεί φύρ-δην μίγδην, καί μέ τέτοιο τρόπο πού δίπλα σέ περιστάσεις καθαρά συμπτωματικές καί μοναδικές κάνουν τήν έμφάνισή τους καί γενικά καθορισμένες, καί ιδιαίτερα αϋτό πού άκριβώς είναι ύπό συζήτηση: οί καθοριστικές σέ τελευταία άνάλυση οικονομικές συνθήκες. Είναι σα-φές δτι ό "Ενγκελς μπερδεύει έδώ δυό τύπους έξήγηοης.

Πρώτος τύπος: ένας μή-μαρξιστικός τύπος, πού είναι δμως προ-σαρμοσμένος στό παρόν του άντικεϊμενο καί τ Ις ϋποθέσε ις του . ή εξήγηση μέσω τού άπειρου τών περιστάσεων ή τών τυχαιοτήτων (αύτή τή μορφή τή βρίσκουμε στόν Έλβέτιους καί τόν Χόλμπαχ): ή έξήγηση αύτή μπορεί νά έχει μιά κριτική άξΙα (στό μέτρο πού προο-ρίζεται, άνάμεσα στ' άλλα, νά άπορρίψει κάθε θεϊκή παρεμβολή, δπως συνέβαινε ήδη τό 18ο αιώνα) άλλά, άπό τήν άποψη τής γνώ-σης, είναι κενή. Θέτει στή διάθεσή της μιά άπειρία χωρίς περιεχόμε-νο, μιά άφηρημένη, πολύ λίγο προγραμματική γενικοποίηση.

Δεύτερος τύπος: Ταυτόχρονα, ώστόσο, ό "Ενγκελς κάνει νά παρέμ-βει ένας τύπος μαρξιστικής έξήγησης, δταν μεταξύ τών άπειρων περιστάσεων (πού είναι έξ όρισμοϋ μικρο-σκοπικές) τοποθετεί καθο-

123

Page 125: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ρισμούς γενικούς καί συγκεκριμένους ταυτόχρονα, πού είναι oi κοι-νωνικές καί οI οίκονομικές (καθοριστικές σέ τελευταία άνάλυση) περιστάσεις. Αύτός ό τύπος έξήγησης όμως δέν άπαντα στό άντικεί-μενό του, άφού παρουσιάζει, στήν άρχή, τήν ίδια τή λύση πού πρό-κειται νά παραγάγει καί νά θεμελιώσει (τή γέννηση αύτού τού σέ τελευταία άνάλυση καθορισμού). Συγκεφαλαιώνω: ή παραμένουμε στό άντικείμενο καί στό πρόβλημα πού θέτε ι ό "Ενγκελς, όπότε βρι-σκόμαστε άντιμέτωποι μέ τό άπειρο, μέ τό άκαθόριστο (άρα μέ τό έπιστημολογικό κενό)· ή κατέχουμε άπό τή στιγμή αύτή ήδη, σάν νά είναι ή ίδια ή άρχή, τή λύση (πλήρη περιεχομένου) ή όποία τίθεται άκριβώς υπό συζήτηση. Όπότε όμως στήν περίπτωση αύτή δέ βρι-σκόμαστε πιά οϋ τ ε μέσα στό άντικείμενο ούτε μέσα στό πρόβλημα.

Εκείθεν. Ξαναβρισκόμαστε στήν ίδια έναλλαγή. Γιατί, δταν τεθεί τό πρώτο παραλληλόγραμμο, έχουμε μόνο μιά μορφική συνισταμένη, πού δέν είναι Ιση πρός τήν τελική συνισταμένη. Η τελική συνιστα-μένη θά είναι ή συνισταμένη μιας άπειρίας συνισταμένων, θά είναι δηλαδή τό παράγωγο ένός άπειρου πολλαπλασιασμού παραλληλο-γράμμων. Κι έδώ πάλι ή έμπιστευόμαστε στό άπειρο (δηλαδή στό άκαθόριστο, δηλαδή στό έπιστημολογικό κενό) μέ σκοπό νά δη-μιουργήσουμε μέσα στήν τελική συνισταμένη τή συνισταμένη πού θέλουμε νά έξάγουμε: αύτήν πού θά συμπίπτει μέ τόν οίκονομικό καθορισμό σέ τελευταία άνάλυση, κλπ.· δηλαδή έμπιστευόμαστε στό κενό γιά νά δημιουργήσουμε τό πλήρες (καί γιά παράδειγμα, άν περιοριστούμε στό καθαρό μορφικό πρότυπο τής σύνθεσης τών δυ-νάμεων, δέ διαφεύγει άπό τόν "Ενγκελς ότι οί δυνάμεις αϋτές μπο-ρούν νά έκμηδενιστούν, νά άντιπαρατεθούν σ' αύτές τΙς συνθήκες, ποιός μας άποδεικνύει δτι ή σύνολη συνισταμένη δέ θά είναι, γιά παράδειγμα, Ιση πρός τό μηδέν, ή, σέ κάθε περίπτωση, ποιός μας άποδε ικνύε ι ό τ ι θά είναι σαφώς αύτή πού θέλουμε, ή οίκονομική, καί δχι μιά άλλη, ή ποιητική ή θρησκευτική; Σ' αύτό τό μορφικό έπίπεδο, δέν έ χ ο υ μ ε καμιά βεβαιότητα κανενός είδους σ' δ,τι άφορα τό περι-εχόμενο τών συνισταμένων, τής όποιας συνισταμένης). Στήν περί-πτωση αϋτή εισάγουμε έπιδέξια, μέ λάθρο τρόπο, τό άποτέλεσμα πού περιμένουμε μέσα στήν τελική συνισταμένη, όπου ξανασυναντάμε άπλούστατα μέσα του. άνάμεσα σ' άλλους μικρο-σκοπικούς καθορι-σμούς τούς μακρο-σκοπικοϋς καθορισμούς: τήν ξεχωριστή βούληση: τήν οικονομία. Είμαι υποχρεωμένος νά έπαναλάβω αύτό πού είπα μόλις γιά τό έντεύθεν: ή παραμένουμε στό πρόβλημα πού θέτε ι ό "Ενγκελς στό άντικεΐμενό του (τΙς άτομικές βουλήσεις), άλλά τότε πέφτουμε στό έπιστημολογικό κενό τής άπειρίας τών παραλληλο-γράμμων καί τών συνισταμένων τους. "Η, δίνουμε άπλούστατα τή μαρξιστική λύση, όπότε όμως δέν έχουμε πιά βάση γι' αύτήν καί δέν άξιζε τόν κόπο νά τήν έρευνούμε.

Τό πρόβλημα πού τίθεται συνεπώς είναι τό άκόλουθο: γιατί τό κα-θετί είναι τόσο σαφές καί τόσο καλά έναρμονισμένο στό έπίπεδο τών άτομικών βουλήσεων, καί γιατί τό καθετί, γίνεται κενό ή ταυτο-

124

Page 126: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λογικό έντεϋθεν καί έκεϊθεν άπό τ/ς άτομικές αύτές βουλήσεις; Πώς γίνεται ώστε τό πρόβλημα - τόσο καλά τοποθετημένο, τόσο καλά άν-ταποκρινόμενο στό άντικείμενο μέσα στό όποιο τέθηκε - νά μήν έπι-δέχεται λύση άπό τή στιγμή πού άπομακρυνόμαστε άπό τό άρχικό του άντικείμενο; Ερώτημα πού έξακολουθεϊ νά είναι τό αίνιγμα τών αίνιγμάτων, όσο δέν έπισημαίνουμε δτι είναι τό άρχικό του άντικεί-μενο αϋτό πού καθορίζει ταυτόχρονα τήν προδηλότητα τού προβλή-ματος καί τήν άδυναμία τής έπίλυσής του.

Πράγματι, δλη ή απόδειξη τού "Ενγκελς, μένει μετέωρη άπό αύ τό τό πολύ ιδιαίτερο άντικείμενο, πού είναι οί άτομικές βουλήσεις πού συσχετίζονται μεταξύ τους μέσα στό φυσικό πρότυπο τού παραλλη-λογράμμου τών δυνάμεων. Έδώ βρίσκεται ή αυθεντική του προϋπό-θεση, καί ή μεθοδολογική καί ή θεωρητική. Εδώ πράγματ ι τό πρό-τυπο έχει ένα νόημα' μπορεί νά τοϋ δώσει κανείς ένα περιεχόμενο καί νά τό χειριστεί. «Περιγράφει» διμερείς άνθρώπινες σχέσεις άντα-γωνισμού, άμφισβήτησης ή συνεργασίας, φαινομενικά «στοιχειώδεις». Στό έπίπεδο αϋτό μπορεί νά δώσει κανείς στόν έαυτό του τήν έντύ-πωση δτι ξανασυλλαμθάνει τήν άπειρη διαφορετικότητα πού είναι προγενέστερη μικρο-σκοπικών αίτιων, μέσα σέ πραγματικές καί ξε-χωριστές καί όρατές ένότητες. Στό έπίπεδο αϋτό, τό τυχαίο γίνεται άνθρωπος, ή προγενέστερη κίνηση γίνεται συνειδητή βούληση. Είναι πράγματι σ' αύτό τό σημείο πού μπορούμε νά άρχίσουμε νά έξ-άγουμε συμπεράσματα. Όμως ή κακοτυχία θέλει αύτό τό τόσο σί-γουρο θεμέλιο νά μή θεμελιώνει άπολύτως τίποτα, αϋτή ή τόσο κα-θαρή άρχή νά μήν άπολήγει παρά στό σκοτάδι - έκτός κι άν παρα-μείνει έντός του καί έπαναλαμβάνει, σάν άμετακίνητη άπόδειξη γιά τό καθετί πού περιμένει κανείς άπ' αϋτό, τή δική του προδηλότητα. Ποιά συγκεκριμένα είναι αύτή ή προδηλότητα; Πρέπει νά δεχτούμε δτ ι αύτή ή προδηλότητα δέν είναι τίποτ' άλλο άπό τήν προδηλότητα τών προϋποθέσεων τής κλασικής άστικής Ιδεολογίας καί τής άστικής πολιτικής οίκονομίας. Καί άπό τί ξεκινάει πράγματι αϋτή ή κλασική ιδεολογία, - ε ίτε πρόκειται γιά τόν Χόμπς στή σύνθεση τού conatus, γιά τόν Λόκ καί τόν Ρουσώ στή γέννηση τής γενικής βούλησης- γιά τόν Έλβέτιους ή τόν Χόλμπαχ στή δημιουργία τού γενικού συμφέ-ροντος- γιά τόν Σμίθ ή τόν Ρικάρντο (τά κείμενα άφθονούν) στή συμπεριφορά τοϋ ατομισμού- άπό τί ξεκινά λοιπόν αύτή ή κλασική ιδεολογία, άν δχι ακριβώς άπό τήν άντιπαράθεση αϋτών τών περίφη-μων άτομικών βουλήσεων, ol όποιες δέν είναι καθόλου τό άφετη-ριακό σημείο τής πραγματικότητας, άλλά τό άφετηριακό σημείο γιά μιά άναπαράσταση τής πραγματικότητας, γιά ένα μύθο προορισμένο νά θεμελιώσει (στήν αίώνιότητα) μέσα στή φύση (δηλαδή στήν αιω-νιότητα) τούς σκοπούς τής άστικής τάξης; "Αν ό Μάρξ κριτικάρησε τόσο πολύ τό μύθο τοϋ homo œconomicus μέσα ο' αύτή τή ρητή προϋπόθεση, πως μπορεί νά τόν ξαναπαίρνει γιά λογαριασμό του ό "Ενγκελς μέ τόση αφέλεια; Πώς μπορεί νά μας παρουσιάζει - άν δχι μέ μιά πλασματική κατασκευή τόσο αισιόδοξη δσο αύτή τής άστικής

125

Page 127: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

οικονομίας, άλλά μέ μιά πλασματική κατασκευή πού είναι πιό κοντινή στόν Λόκ καί τόν Ρουσώ άπ' όσο στόν Μάρξ - ότ ι ή συνισταμένη τών άτομικών βουλήσεων έχει πραγματικά ένα γενικό περιεχόμενο, έν-σαρκώνει πράγματι τόν καθορισμό σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οί-κονομία; (σκέφτομαι τόν Ρουσώ πού ήθελε μέ κάθε τρόπο άπό μιά ψήφο πού κατευθύνεται σωστά άπό άτομικές βουλήσεις, άποκομμέ-νες τίς μέν άπό τίς δέ καί συντιθέμενες, νά βγει αύτή ή μαγική Αθηνά ή γενική βούληση!). 01 ιδεολόγοι τού 18ου αιώνα (έξαιρου-μένου τού Ρουσώ) δέ ζητούσαν άπό τήν προυπόθεσή τους νά παρα-γάγει άλλο τίποτα άπό τόν έαυτό της. Απλούστατα, τής ζητούσαν νά θεμελ ιώσε ι τίς άξιες πού ήδη ένσάρκωνε ή προϋπόθεση αύτή, καί γιαυτό ή ταυτολογία είχε ένα νόημα γι' αύτούς, τό όποιο άσφαλώς άποκλείεται γιά τόν Ένγκελς , έφόσον έκεϊνος. θέλει ν' άνακαλύψει τό άντίθετο τής Ιδιας τής προϋπόθεσης

Αύτός είναι ό λόγος πού ό "Ενγκελς περιορίζει τελικά στό κείμενό του τίς άξιώσεις του σέ σχεδόν τίποτα Τί μας μένε ι λοιπόν άπό αύτό τό σχήμα καί άπό αύτή τήν «άπόδειξη»; Μας μένε ι ή άκόλουθη φράση κατά τήν όποία, όντας δεδομένο όλο τό σύστημα τών συνι-σταμένων, ή τελική συνισταμένη περιέχει πράγματι κατιτί άπό τίς άρχικές άτομικές βουλήσεις: «καθεμιά συμβάλλει στή συνισταμένη, καί μ' αύτή τήν Ιδιότητα, έμπεριέχεται μέσα της». Είναι μιά άποψη ή όποία μέσα σ' ένα τελείως διαφορετικό πλαίσιο, μπορεί νά καθησυ-χάσει τά πνεύματα πού άνησυχούν γιά τήν έπαφή τους μέ τήν ιστο-ρία, ή πού έχοντας πεθάνει ό Θεός άνησυχούν γιά τήν άναγνώριση τής ιστορικής τους προσωπικότητας. Στήν περίπτωση αύτή θά λεγα σχεδόν ότι είναι μιά άγαθή άπελπισμένη άποψη πού μπορεί νά τρο-φοδοτεί άπογοητεύσεις, δηλαδή άπατηλές προσδοκίες. (Δέν είναι τυχαίο ότι ό Σάρτρ, στήν "ίδια τή βάση τού «έρωτήματος» τού "Εν-γκελς, σέ ότι άφορα τό ζήτημα τής «θεμελίωσης» καί τής γένεσης τής «χωρίς δημιουργό» άναγκαιότητας τής ιστορίας, άκολουθεϊ τό ίδιο άντικείμενο, μέ έπιχειρήματα τελείως φιλοσοφικά έπίσης äv καί μιάς διαφορετικής έμπνευσης.)

Τί μας μένει άκόμα; Μιά φράση όπου ή τελική συνισταμένη δέν είναι πιά ό μακρόπνοος οικονομικός καθορισμός, άλλά «τό Ιστορικό γεγονός». Oi άτομικές βουλήσεις λοιπόν παράγουν Ιστορικά γεγονό-τα! Ό τ α ν όμως έξετάσουμε προσεχτικά τό σημείο αύτό, μπορούμε, φτάνοντας στό άκρότατο δυνατό σημείο, νά δεχτούμε ότι τό σχήμα μας παρουσιάζει τήν πιθανότητα τοϋ γεγονότος (άνθρωποι άντιπαρα-τίθενται. πάντα συμβαίνει κάτι, ή τίποτα, πού είναι έπίσης ένα γεγο-νός: νά περιμένεις τόν Γκοντό), άλλά καθόλου τήν πιθανότητα τού Ιστορικού γεγονότος· καθόλου δέ μας παρουσιάζει τό λόγο πού δια-κρίνει τό Ιστορικό γεγονός σάν τέτοιο, άπό τήν άπειρία τών πραγμά-των πού συμβαίνουν στούς άνθρώπους στίς μέρες τους καί στίς νύ-χτες τους, πραγμάτων πού είναι άνώνυμα όντας τόσο έξατομικευμέ-να. Αύτό σημαίνει ότ ι θά έπρεπε νά θέσουμε (γιά μιά φορά!) τό πρό-βλημα άντίστροφα ή μάλλον διαφορετικά. Πραγματικά, ούδέποτε θά

126

Page 128: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

έξηγήσουμε ένα Ιστορικό γεγονός - άκόμα κι έπικαλούμενοι τή δύ-ναμη αύτού τού νόμου πού κάνει νά μεταβληθεί ή ποσότητα σέ ποιότητα - άν άξιώνουμε νά τό κάνουμε νά γεννηθεί μέσα άπό τήν (άπροσδιόριστη) πιθανότητα τού μή-Ιστορικοϋ γεγονότος. Αύτό πού κάνει τό τάδε γεγονός ιστορικό, δέν είναι δτι αποτελεί ένα γεγονός-

ε ίνα ι άκριβώς ή ένταξή του μέσα σέ μορφές πού είναι οI Ίδιες Ιστο-ρικές, μέσα στις μορφές τού Ιστορικού σάν τέτοιου (τ(ς μορφές τής βάσης και τού Εποικοδομήματος) μορφές πού δέν έχουν τίποτ' άπό αύτό τό ένοχλητικό άπειρο άπ' δπου πιάνεται ό Ένγκελς δταν έχει εγκαταλείψει τήν έγγύτητα πρός τό άρχικό του πρότυπο- άντίθετα, ε ί να ι μορφές πού μπορούν νά προσδιοριστούν καί νά γνωσθούν πλή-ρως (πού μπορούν νά γνωσθούν - ό Μάρξ τό έπανέλαβε, καί ό Λένιν μετά άπ' αύτόν - άπό έμπειρικές έπιστήμες, δηλαδή μή-φιλοσοφικές έπιστήμες) "Ενα γεγονός πού ύποπίπτει σ' αύτές τίς μορφές, πού έχει δ,τι χρειάζεται γιά νά ύποπέσει σ' αύτές τίς μορφές, πού τίς έπηρεάζει, πού τίς άφορα, τΙς ένδυναμώνει ή τίς κλονίζει, πού τίς προκαλεί ή πού τό προκαλούν, καί μάλιστα τό διαλέγουν ή τό έπιλέ-γουν, νά ποιό είναι ένα Ιστορικό γεγονός Αύτές οι μορφές συνεπώς κατευθύνουν τό καθετί, κρατούν έξαρχής τή λύση τού ψευδούς προβλήματος τό όποϊο θέτε ι ό "Ενγκελς - στήν πραγματικότητα οϋτε καί τή λύση του κρατούν, άφού ούδέποτε ύπήρξε άλλο πρόβλημα εκτός άπό αύτό πού έθεσε ό "Ενγκελς ξεκινώντας άπό καθαρά Ιδεο-λογικές προϋποθέσεις - άφού ούδέποτε ύπήρξε πρόβλημα.

Βέβαια, άκόμα μιά φορά, υπήρχε πράγματι ένα πρόβλημα φαινομε-νικά γιά τήν άστική Ιδεολογία: νά ξαναβρεί τόν κόσμο τής Ιστορίας, ξεκ ινώντας άπό άρχές (ό homo œconomicus καί οI πολιτικές καί φι-λοσοφικές του ένσαρκώσεις) οι όποιες χωρίς νά ναι διόλου έπιστη-μονικές άρχές έξήγησης, ήταν άντίθετα καί άπλούστατα ή προβολή τής δικής της εΙκόνας γιά τόν κόσμο, τών δικών της προσδοκιών, τού δικού της ιδεώδους προγράμματος (ένας κόσμος πού ήταν άναγώγι-μος στήν ούσία του: τή συνειδητή βούληση τών άτόμων, τις πράξεις τους καί τΙς ιδιωτικές τους έπιχειρήσεις). Αλλά άφού αϋτή ή 'ιδεολο-γία - χωρίς τήν όποία ποτέ δέ θά έμπαινε αύτό τό πρόβλημα -άπορρίφθηκε άπό τόν Μάρξ, πώς θά μπορούσε νά παραμένει άκόμα τό πρόβλημα πού αύτή έθετε, δηλαδή πώς θά παρέμενε άκόμα ένα πρόβλημα;

Γιά νά κλείσουμε αύτό τό πολύ μεγάλο σχόλιο, άς μού έπιτρέψετε ακόμα δυό παρατηρήσεις: μιά έπιστημολογική καί μιά Ιστορική.

Συλλογιζόμενος τό πρότυπο τοϋ "Ενγκελς θά παρατηρούσα δτι κάθε έπιστήμη έγκαθιδρύεται σ' ένα όρισμένο έπίπεδο· συγκεκριμέ-να, στό έπίπεδο δπου οI έννοιές της μπορούν νά λάβουν ένα περι-εχόμενο (χωρίς τό όποϊο δέν άποτελούν τήν έννοια κανενός πράγ-ματος, δηλαδή δέν είναι έννοιες). Τέτοιο είναι τό έπίπεδο τής Ιστο-ρικής θεωρίας τοϋ Μάρξ: τό έπίπεδο τών έννοιών τής βάσης, τοϋ έποικοδομήματος καί δλων τών έξειδικεύαεών τους. Ό τ α ν δμως ή Ίδια έπιστήμη - ξ εκ ινώντας άπό ένα έπίπεδο διαφορετικό άπό τό δικό

127

Page 129: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

της, ξεκινώντας άπό ένα έπίπεδο πού δέν άποτελεΐ τό άντικεΐμενο καμιάς έπιστημονικής γνώσης· (δπως στήν περίπτωσή μας, ή γένεση τών άτομικών βουλήσεων, ξεκινώντας άπό τό άπειρο τών περιστά-σεων, καί ή γένεση τής τελικής συνισταμένης, ξεκινώντας άπό τό άπειρο τών παραλληλογράμμων) - δταν λοιπόν ή Ίδια έπιστήμη ισχυ-ρίζεται δτι δημιουργεί κατ' αύτό τόν τρόπο τή δυνατότητα γιά τό δικό της άντικεΐμενο καί γιά τίς έννοιες πού τού άντιστοιχούν, τ ό τ ε πέφτει στό έπιστημολογικό κενό ή, - πράγμα πού άποτελεί τήν παραφροσύνη τοϋ κενού αύτού - στή φιλοσοφική πλήρωση. Είναι ή μοίρα τής άπόπειρας θεμελίωσης στήν όποία έπιδίδεται ό "Ενγκελς στό γράμμα του στόν Μπλόχ: καί παρατηρούμε δτι είναι άδύνατο νά διαχωρίσει σ' αύτό τό γράμμα τό έπιστημολογικό κενό άπό τή φιλο-σοφική παραφροσύνη, άφοϋ άποτελούν ένα καί τό αύτό πράγμα. Σέ αύτό τό συγκεκριμένο έδάφιο, μέ έπιχειρήματα δανεισμένα (κι αύτό τελικά είναι ή μόνη τους έγγύηση, καθαρά ήθική) άπό τά πρότυπα τών έπιστημών τής φύσης, μέ τις ίδιες τους τις μορφές, ό "Ενγκελς δέν είναι παρά φιλόσοφος. Φιλοσοφική είναι ή χρήση τοϋ «προτύ-που» του άναφοράς. Αλλά έπίσης, καί πρίν άπ' δλα, φιλοσοφικό τό σχέδιό του θεμελίωσης. Επιμένω σκόπιμα α' αύτό τό σημείο, γιατί έχουμε ένα άλλο πρόσφατο παράδειγμά του, τό παράδειγμα τοϋ Σάρτρ, πού κι αύτός έπίσης έπιχείρησε νά θεμελιώσει φιλοσοφικά (άπ' αύτή τήν άποψη έχει τό πλεονέκτημα σέ σχέση μέ τόν "Ενγκελς, δτι τό ξέρει καί τό Λέει) τις έπιστημολογικές έννοιες τοϋ Ιστορικού υλισμού. Καί άρκεί ν' άναφερθούμε σέ όρισμένες σελίδες τής Κριτι-κής τοϋ Διαλεκτικού Λόγου (σελ. 68-69 γιά παράδειγμα), γιά νά δούμε δτι, άν άποκρούει τήν άπάντηση τοϋ "Ενγκελς καί τά έπιχει-ρήματά του, ό Σάρτρ έπιδοκιμάζει κατά βάθος τό ίδιο του τό έγχεί-ρημα. Μεταξύ τους ύπάρχει μόνο μιά φιλονικία σέ δ,τι άφορά τά μέ-σα, άλλά σ' αύτό τό ζήτημα ένώνονται άπό ένα ίδιο φιλοσοφικό έρ-γο. Δέ μπορούμε ν' άποκλείσουμε στόν Σάρτρ τό δικό του δρόμο, παρά κλείνοντας αύτόν πού τού άνοίγει ό "Ενγκελς.

Τότε δμως πρέπει νά θέσουμε τό πρόβλημα αύτής τής φιλοσοφι-κής τάσης σέ όρισμένα κείμενα τοϋ "Ενγκελς. Γιατί, πέρα άπό τήν ευφυή θεωρητική διαίσθηση, βρίσκουμε στόν "Ενγκελς παραδείγματα άπό αύτή τήν έπιστροφή πρός τά πίσω, έντεύθεν τής μαρξιστικής κριτικής κάθε "φιλοσοφίας*; Ή έρώτηση αύτή μπορεί νά πάρει άπάν-τηση μόνο άπό τήν Ιστορία τών σχέσεων τής μαρξιστικής σκέψης καί τής «φιλοσοφίας», καί άπό τή νέα φιλοσοφική (μέ μιά έννοια μή-Ιδεολογική) θεωρία πού έφερε μέσα της ή άνακάλυψη τοϋ Μάρξ Ασφαλώς δέ θά μπορούσα νά θίξω έδώ αύτό τό θέμα. Ίσως δμως χρειάζεται νά πειστούμε άρχικά γιά τήν ύπαρξη αύτού τοϋ προβλή-ματος, ώστε νά έφοδιαστοϋμε μέ τά μέσα καί τήν έπιθυμία γιά νά τό θέσουμε σωστά, καί ύστερα νά τό έπιλύσουμε.

128

Page 130: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

IV

TO «PICCOLO TEATRO» ΜΠΕΡΤΟΛΑΤΣΙ ΚΑΙ ΜΠΡΕΧΤ

(Σημειώσεις γιά ëva 'Υλιστικό Θέατρο)

Page 131: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 132: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Θέλω έδώ νά δικαιώσω τήν έξοχη παράσταση πού δόθηκε τόν Ιούλιο τοϋ 1962, άπό τό Piccolo Teatro τοϋ Μιλάνου, στό Θέατρο τών Εθνών. Νά τή δικαιώσω, γιατί τό έργο τοϋ Μπερτολάτσι, El Nost Mi-

lan, ταπεινώθηκε γενικά κάτω άπό τΙς κατακρίσεις ή τούς οίκτιρμούς τής παρισινής κριτικής1, καί γι' αύτό τό λόγο στερήθηκε τό κοινό πού τού άξιζε. Νά τοϋ δώσω τό δίκιο του γιατί, άντί νά ξεστρατίζει τήν προσοχή μας άπό τά προβλήματα τής σύγχρονης δραματουργίας μέ μιά κοντραρισμένη, άναχρονιστική ψυχαγωγία, ή έπιλογή καί ή σκηνοθεσία τοϋ Στρέλερ μάς τοποθετούν στό έπίκεντρο τών προ-βλημάτων τής σύγχρονης δραματουργίας

Θά μού έπιτρέψετε, γιά τήν κατανόηση τών όσων άκολουθοϋν, νά «άφηγηθώ» σύντομα τό έργο τού Μπερτολάτσι2.

Ή πρώτη άπό τΙς τρεΊς πράξεις, είναι τό Τίβολι τοϋ Μιλάνου τής δεκαετίας τού '90: ένα λαϊκό Λούνα Πάρκ, άθλιο, μέσα στήν πυκνή όμίχλη ένός φθινοπωριάτικου βραδινού. "Ηδη αύτή ή όμίχλη, είναι μιά άλλη Ιταλία άπ' ό,τι αύτή τών μύθων μας. Καί αύτός ό κόσμος, πού περιφέρεται όταν τελειώσει ή μέρα, άνάμεσα στά παραπήγματα, στίς χαρτορίχτρες, στό τσίρκο, καί σ' όλα τά θέλγητρα τού πανηγυ-ριού: άνεργοι, χειροτέχνες τού ποδαριού, μισοζητιάνοι, κοπέλες πού λένε τή μοίρα, γέροι καί γριές πού καιροφυλακτούν γιά μερικές πεν-ταροδεκάρες, μισομεθυσμένοι στρατιώτες, πορτοφολάδες πού κυνη-γιούνται άπό τούς μπάτσους,... κι αύτός έδω ό κόσμος έπίσης δέν είναι ό κόσμος τών μύθων μας: Είναι ένα ύπο-προλεταριάτο πού περνά τόν καιρό του όπως μπορεί, πρίν άπό τή βραδινή σούπα (όχι

1 «Επικό μελόδραμα» ... «κακόγουστο λαϊκό θέατρο» «μεταδοτική άθλιολογία τής Κεντρικής Ευρώπης» «τό δακρύβρεχτο μελό» «ή πιό άπεχθής φτιαχτή εύαισθησία» .. «παλιό πολυφορεμένο παπούτσι» «"Ενα δράμα τής πεντάρας γιά τήν Πιάφ» . . «άθλιόλογο μελόδραμα, ρεαλιστικός υπερθεματισμός» (έκφράσεις τών Parisien-libéré, Combat, Figaro, Libération, Paris-Presse, Le Monde).

2 Μιλανέζος δραματικός συγγραφέας τού τέλους τοϋ προηγούμενου αιώ-να, πού είχε μιά μέτρια καριέρα - άναμφίθολα γιατί έπέμενε στόν -verismo-Μ' ένα άρκετά ξεχωριστό στύλ, ώστε νά δυσαρεστεί τό κοινό πού καθόριζε τότε τό «θεατρικό γούστο» τό άστικό κοινό

131

Page 133: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γιά δλους) καί τό πλάγιασμα. Καμιά τριανταριά πρόσωπα πού πάνε κι έρχονται μέσα σ1 αύτό τόν άδειο χώρο, προσδοκώντας κανείς δέν ξέρει τί, νά άρχίσει άναμφίβολα κατιτί, τό θέαμα; "Οχι, γιατί θά μεί-νουν πίσω άπό τις πόρτες, προσδοκώντας γενικά κάτι ν' άρχίσει στή ζωή τους δπου τίποτα δέ συμβαίνει Περιμένουν Ωστόσο, στό τέλος τής πράξης έμφανίζεται μέσα σέ μιά σύντομη άστραπή ό καμβάς μιας «Ιστορίας», ή φιγούρα ένός πεπρωμένου. Μιά νεαρή κοπέλλα, ή Ν ίνα, κοιτάει μέ άγωνία, μεταμορφωμένη άπό τά φώτα τοϋ τσίρκου, μέσα άπό μιά σχισμή τής σκεπής, τόν κλόουν πού έκτελεϊ τό έπικίν-δυνο νούμερό του. Ή νύχτα ήρθε. Γιά μιά στιγμή ό χρόνος σταμα-τάει "Ηδη τήν παραμονεύει ό Τογκάσο, τό άσκημο άγόρι πού θέλει νά τήν πάρει. Μιά σύντομη πρόκληση, υποχώρηση, άναχώρηση. "Ενας γέρος βρίσκεται έκει, «καταπίνει φωτιές»: ό πατέρας, πού τά είδε δλα. Κάτι πλέχτηκε πού θά μπορούσε νά 'ναι ένα δράμα.

"Ενα δράμα; Ή δεύτερη πράξη τό ξέχασε πραγματικά. Βρισκόμαστε καταμεσήμερο μέσα στήν τεράστια αίθουσα ένός λαϊκού συσσιτίου σούπας. Κι έδώ πάλι ένα πλήθος όλόκληρο άπό άνθρωπάκια, ό Ίδιος κόσμος, άλλά διαφορετικά πρόσωπα: τά Ίδια έπαγγέλματα τής μιζέ-ριας καί τής άνεργίας, άπολιθώματα άπ' τό παρελθόν, δράματα ή γέ-λια γιά τό παρόν: μικροχειροτέχνες, ζητιάνοι, ένας άμαξηλάτης, ένας γέρος γαριβαλδιανός, γυναίκες, κλπ. Επιπλέον κάμποσοι έργάτες, πού κατασκευάζουν τό έργοστάσιο, καί ol όποιοι έρχονται σέ χτυ-πητή άντίθεση μ' αϋτό τό λουμπεν προλεταριάτο: αύτοί μιλάνε ήδη γιά βιομηχανία, γιά πόλεμο, καί σχεδόν γιά μέλλον, άλλά πολύ λίγο καί μέ κόπο άκόμη. Είναι ή άντίστροφη όψη τοϋ Μιλάνου 20 χρόνια μετά τήν κατάκτηση τής Ρώμης καί τις ένδοξες μέρες τοϋ Ρισορτζι-μέντο: ό βασιλιάς κι ό πάπας είναι στούς θρόνους τους, ό λαός ζει μέσα στήν άθλιότητα. Ναί ή μέρα τής δεύτερης πράξης είναι σαφώς ή άλήθεια τής νύχτας τής πρώτης μέρας: ό κόσμος αύτός δέν έχει περισσότερη Ιστορία στή ζωή άπ' δση στά δνειρά του. Επιβιώνει -αϋτό είν' δλο: τρώει (μόνο ol έργάτες φεύγουν στό κάλεσμα τής σειρήνας), τρώει καί περιμένει. Μιά ζωή δπου τίποτα δέ συμβαίνει. Μετά. στό τέλος πιά τής πράξης, χωρίς φανερή αιτία, ή Νίνα μπαίνει στή σκηνή, καί μαζί της μπαίνει καί τό δράμα. Ξέρουμε δτι ό κλόουν είναι νεκρός. 01 άντρες κι o l γυναίκες σιγά σιγά φεύγουν. Εμφανίζε-ται ό Τογκάσο, πιέζει τήν κοπέλα νά τόν άγκαλιάσει νά τοϋ δώσει τις πενταροδεκάρες πού έχει. Μερικές χειρονομίες γιά λίγο. Ό πατέρας φτάνει. (Ή Νίνα κλαίει στήν άκρη τοϋ μεγάλου τραπεζιού.) Ό πατέ-ρας δέν τρώει: πίνει, θά σκοτώσει τόν Τογκάσο μέ μαχαίρι, μετά άπό μιά λυσσασμένη πάλη, Οστερα θά τό σκάσει, άγριεμένος, τρομοκρα-τημένος άπό τήν πράξη του. Πάλι σ' αύτό τό σημεϊο μιά σύντομη άστραπή, μετά άπό τή μακρόχρονη στασιμότητα.

Στήν τρίτη πράξη, είναι ή αϋγή στό νυχτερινό άσυλο τών γυναικών. Γριές, πού έχουν γίνει ένα μέ τόν τοϊχο, καθιστές, μιλούν, σωπαί-νουν. Μιά γεροδεμένη χωριάτισσα, πού σφύζει άπό ύγεία, θά έπι-στρέψει όριστικά στήν έπαρχία της. Γυναίκες περνούν: άγνωστες σέ

132

Page 134: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μας, πάντα oi Ιδιες. Η Κυρία, πατράνα τοϋ άσυλου, θά όδηγήσει δλο τόν κόσμο της στή Θεία Λειτουργία, δταν θά χτυπήσουν οί καμπά-νες. Ύστερα, στήν άδειασμένη σκηνή, ξαναεμφανίζεται τό δράμα. Ή Ν ίνα κοιμόταν στό άσυλο. Ό πατέρας της έρχεται νά τή δει, γιά μιά τελευταία φορά πρίν μπει στή φυλακή: άς ξέρει τουλάχιστο δτι σκό-τωσε γιά χάρη της, γιά τήν τιμή της... άλλά άξαφνα τά πάντα άνα-τρέπονται: ή Νίνα τά βάζει μέ τόν πατέρα της, μέ τΙς αϋταπάτες καί τά ψέματα μέ τά όποια τήν άνάθρεψε, μέ τούς μύθους άπό τούς όποίους κι αϋτός θά χαθεί Γιατί αϋτή, αϋτή θά σωθεί, καί έντελώς μόνη, άφού έτσι πρέπει, θά έγκαταλείψει τοϋτο τόν κόσμο πού δέν είναι άλλο άπό νύχτα κι άθλιότητα, καί θά μπει στόν άλλο, δπου βα-σιλεύουν ή εύτυχία κι ό πλούτος. Ό Τογκάσο είχε δίκιο, θά πληρώ-σει τήν τιμή πού πρέπει, θά πουληθεί, άλλά θά βρίσκεται άπό τήν άλλη πλευρά, άπό τήν πλευρά τής έλευθερίας καί τής άλήθειας. Οί σειρήνες τώρα χτυπούν. Ό πατέρας, πού δέν είναι παρά ένα τσακι-σμένο κορμί, τήν άγκάλιασε κι ϋστερα έφυγε. Οί σειρήνες χτυποϋν πάντα. Η Νίνα μ' όρθό τ' άνάστημά της βγαίνει στό φώς τής μέρας.

Νά λοιπόν, συγκεντρωμένα μέσα σέ λίγα λόγια, τά θέματα αύτού τοϋ έργου καί ή σειρά παρουσίασής τους Συνολικά, λίγα πράγματα. Αρ-κετά δμως γιά νά τροφοδοτήσουν παρεξηγήσεις, άλλά άρκετά έπίσης γιά νά τΙς διαλύσουν, καί ν' άνακαλύψουν ένα βάθος πού έκπλήσσει, κάτω άπό τήν έπιφάνειά τους.

Η πρώτη παρεξήγηση είναι φυσικά ή κατηγορία τοϋ «άθλιολογικοϋ μελοδράματος». Αρκεί δμως νά έχουμε «ζήσει» τό θέαμα, ή νά συλ-λογιστούμε πάνω στήν οικονομία του, γιά νά καταρριφθεί ή κατηγο-ρία αύτή. Γιατί άν περιέχει μελοδραματικά στοιχεία, άπ' τήν άλλη τό δράμα όλόκληρο δέν είναι παρά ή κριτική τους. Είναι ό πατέρας πράγματι αϋτός πού ζει τήν Ιστορία τής κόρης του μέ τόν τρόπο τοϋ μελοδράματος, δχι μόνο τήν περιπέτεια τής κόρης του, άλλά πρίν άπ' δλα τή δική του ζωή στίς σχέσεις του μέ τήν κόρη του. Είναι αϋτός πού έπινόησε γιά τήν κόρη του τό κατασκεύασμα μιάς φαντα-σιακής κατάστασης καί τή μεγάλωσε μέσα στίς αϋταπάτες τοϋ συν-αισθηματικού κόσμου* αύτός είναι πού άπελπισμένα έπιχειρεί νά δώ-σει σάρκα καί νόημα στίς αϋταπάτες μέ τΙς όποιες μεγάλωσε τήν κόρη του: δταν θέλει νά τήν κρατήσει καθαρή άπό κάθε έπαφή μέ τόν κόσμο πού τής έκρυψε, καί δταν, άπελπισμένα δτι δέ θά τόν άκούσει, σκοτώνει έκεϊνον άπ' τόν όποιον προέρχεται τό Κακό: τόν Τογκάσο. Τότε ζεϊ πραγματικά καί έντονα τούς μύθους πού έπλασε γιά νά άπαλλάξει τήν κόρη του άπό τό νόμο αϋτοϋ τοϋ κόσμου Ό πατέρας τότε είναι ή ίδια ή μορφή τοϋ μελοδράματος, ό «νόμος τής καρδιάς» πού ξεγελιέται πάνω στόν «ώμο τοϋ κόσμου». Αύτήν άκρι-βώς τήν ήθελημένη άσυνειδησία άρνιέται ή Νίνα. Μαζί μέ τόν κλόουν πέθαναν καί τά δνειρα τής έφηβείας της. Ό Τογκάσο τής

133

Page 135: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άνοιξε τά μάτια: σαρώνοντας μαζί καί τούς μύθους της παιδικής ήλι-κΐας καί τούς μύθους τού πατέρα. Ή Ιδια ή βία του τήν άπελευθέ-ρωσε άπό τΙς λέξεις καί τούς ήθικούς νόμους. Αντίκρισε έπιτέλους αύτό τόν κόσμο, γυμνό καί σκληρό, δπου μέσα του ή ήθική δέν είναι παρά ένα ψέμα· κατάλαβε δτι ή σωτηρία της ήταν άποκλειστικά δική της ύπόθεση καί δτι μπορούσε νά περάσει στόν άλλο κόσμο μόνο άν άποκτήσει χρήματα άπό τό μόνο άγαθό πού δριζε: τή νεανικότητα τοϋ κορμιού της. Τό περίφημο λογάριασμα τοϋ τέλους τής τρίτης πράξης είναι κάτι περισσότερο άπό τό λογάριασμα τής Ν ίνας μέ τόν πατέρα της: Είναι ή έξήγηση τοϋ χωρίς αύταπάτες κόσμου μέ τίς άθλιες αύταπάτες τής «καρδιάς», είναι τό λογάριασμα τοϋ πραγματι-κού κόσμου μέ τό μελοδραματικό κόσμο, ή δραματική συνειδητο-ποίηση πού καταρρίπτει όλοκληρωτικά τούς μελοδραματικούς μύ-θους, αύτούς τούς Ιδιους μύθους γιά τούς όποίους κατηγόρησαν τόν Μπερτολάτσι καί τόν Στρέλερ. Εκείνοι πού διατύπωσαν αύτή τήν κα-τηγορία, μπορούσαν άπλώς ν' άνακαλύψουν μέσα στό έργο τήν κρι-τική πού θέλανε νά τοϋ άπευθύνουν άπό τήν αίθουσα τοϋ θεάτρου.

"Ενας δεύτερος δμως, βαθύτερος λόγος, διαλύει αύτή τήν παρεξή-γηση. "Εχω τήν έντύπωση δτι τόν ύπέβαλα έκθέτοντας τή «συνέχεια» τοϋ έργου, δταν έδειξα τόν παράδοξο ρυθμό τοϋ «χρόνου» του.

Νά πραγματικά ένα έργο μοναδικό λόγω τής έσωτερικής του άπο-σύνδεσης. Παρατηρήσαμε δτι οί τρεις πράξεις παρουσιάζουν τήν ίδια δομή, καί περίπου τό ίδιο περιεχόμενο: ή συνύπαρξη ένός κενού, εκτεταμένου καί άργόσυρτου χρόνου, πού είναι γιά νά τόν ζήσουν, κι ένός χρόνου γεμάτου, σύντομου σάν μιά άστραπή Ή συνύπαρξη ένός χώρου πού κατοικείται άπό ένα πλήθος προσώπων μέ άμοιθαϊες σχέσεις, τυχαίες ή έπεισοδιακές - κι ένός χώρου μικρού, πού δένε-ται σέ μιά θανάσιμη σύγκρουση καί κατοικείται άπό τρία πρόσωπα τόν πατέρα, τήν κόρη καί τόν Τογκάσο. Μ' άλλα λόγια, ένα έργο δπου παρουσιάζονται καμιά σαρανταριά πρόσωπα, άπό τά όποια δμως τό δράμα άφορά μόλις τρία Ακόμη περισσότερο, άνάμεσα σ' αύτούς τούς δυό χρόνους, ή τούς δυό αύτούς χώρους, δέν ύπάρχει καμιά ρητή σχέση. Τά πρόσωπα τοϋ χρόνου είναι σάν ξένα άπέναντι στά πρόσωπα τής άστραπής. τούς παραχωρούν κανονικά τή θέση τους (λές κι ή λιγόχρονη καταιγίδα τοϋ δράματος τά έδιωξε άπ' τή σκη-νή1) γιά νά έπιστρέψουν σ' αύτήν στήν έπόμενη πράξη, μέ άλλες δψεις, άπ' τή στιγμή πού έχει έξαφανιστει αύτή ή στιγμή πού είναι ξένη πρός τό ρυθμό τους Εμβαθύνοντας τό λανθάνον νόημα αύτής τής άποσύνδεσης, φτάνουμε στό κεντρικό σημείο τοϋ έργου. Γιατί ό θεατής ζει πραγματικά αύτή τήν έμβάθυνση, δταν περνάει άπό τή σαστισμένη έπιφύλαξη στήν έκπληξη, κι υστέρα στήν παθιασμένη συμμετοχή άνάμεσα στήν πρώτη καί τήν τρίτη πράξη Έδώ θά ήθελα νά στοχαστώ μόνο αύτή τή βιωμένη έμβάθυνση, καί νά διατυπώσω καθαρά τό λανθάνον νόημα, πού έπηρεάζει τό θεατή παρά τή θέ-λησή του. Ιδού τό καθοριστικό έρώτημα πώς μπορεί νά είναι σέ τέ-τοιο βαθμό έκφραστική αύτή ή άποσύνδεση, καί τί έκφράζει; Ποιά

134

Page 136: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

είναι συνεπώς αύτή ή άπουσία σχέσεων, ώστε νά υποβάλλει μιά λαν-θάνουσα σχέση, ή όποία τή θεμελιώνει καί τή νομιμοποιεί; Πώς μπο-ρούν νά συνυπάρχουν αυτές oi δύο μορφές χρονικότητας, πού φαι-νομενικά είναι ξένες ή μιά πρός τήν άλλη, κι ώστόσο ένώνονται άπό μιά βιωμένη σχέση;

Ή άπάντηση βρίσκεται στό έξής παράδοξο είναι άκριβώς ή άπου-σία σχέσεων αύτή πού συνιστά τήν πραγματική σχέση. Τό έργο άπο-κτά τό γνήσιο νόημά του δταν καταφέρουμε νά άπεικονίσουμε αύτή τήν άπουσία σχέσεων καί νά τήν κάνουμε νά βιωθεί. Μέ δυό λόγια, δέ νομίζω πώς έχουμε νά κάνουμε έδώ μ' ένα μελόδραμα πού έχει επενδυθεί σ' ένα χρονικό τής λαϊκής ζωής τού Μιλάνου στά 1890. Έχουμε νά κάνουμε μέ μιά μελοδραματική συνείδηση πού κριτικάρε-ται άπό μιά ύπαρξη, τήν ύπαρξη τού μιλανέζικου ύπο-προλεταριάτου στά 1Θ90. Χωρίς αύτή τήν ύπαρξη, δέ θά ξέραμε γιά ποιά μελοδρα-ματική συνείδηση πρόκειται· χωρίς αύτή τήν κριτική τής μελοδραμα-τικής συνείδησης δέ θά συλλαμβάναμε τό λανθάνον δράμα τής ύπαρξης τού μιλανέζικου ύπο-προλεταριάτου. τήν άδυναμία του. Τί σημαίνει πράγματι αύτό τό χρονικό τής άθλιας ύπαρξης πού άποτε-λεϊ ούσιαστικό στοιχείο τών τριών πράξεων, Γιατί ό χρόνος αύτού τού χρονικού είναι τούτη ή παρέλαση άπό τέλεια τυποποιημένα, τε-λείως άνώνυμα καί εναλλάξιμα μεταξύ τους δντα, Γιά ποιό λόγο αύ-τός ό χρόνος άπό σκιαγραμμένες συναντήσεις, άπό άνταλλασσόμε-νες κουβέντες, άπό άρχινισμένους καβγάδες, είναι άκριβώς ένας κε-νός χρόνος; Γιατί προχωρώντας σταδιακά άπό τήν πρώτη στή δεύτε-ρη, καί μετά άπό τή δεύτερη στήν τρίτη πράξη, αύτός ό χρόνος τεί-νει πρός τή σιγή καί τήν άκινησία; (Στήν πρώτη πράξη ύπάρχει άκόμα ή φαινομενικότητα τής ζωής καί τής κίνησης πάνω στή σκηνή· στή δεύτερη πράξη δλοι είναι καθισμένοι κι όρισμένοι, ήδη άρχίζουν νά σωπαίνουν στήν τρίτη πράξη oi γριές έχουν γίνει ένα μέ τούς τοί-χους.) Γιά ποιό λόγο, άν δχι γιά νά ύποβάλει τό πραγματικό περιεχό-μενο αύτού τού άθλιου χρόνου, ένός χρόνου δπου τίποτα δέ συμ-βαίνει, ένός χρόνου χωρίς έλπίδα ούτε μέλλον, ένός χρόνου δπου αύτό τό ίδιο τό παρελθόν κινητοποιείται μέσα στήν έπανάληψη (ό γέρο γαριβαλδιανός), δπου τό μέλλον ψάχνεται μέ δυσκολία μέσα απ' τά πολιτικά τραυλίσματα τών χτιστών πού κατασκευάζουν τό έρ-γοστάσιο- ένός χρόνου δπου ol κινήσεις δέν έχουν ούτε συνέχεια ούτε άποτέλεσμα, δπου τό καθετί συνεπώς συγκεφαλαιώνεται σέ μερικές έπικοινωνίες στήν έπιφάνεια τής ζωής, τής «καθημερινής ζωής», σέ συζητήσεις ή καβγάδες πού δέν όλοκληρώνονται ή πού ή συνείδηση τής ματαιότητάς τους τά κάνει νά μπούν σέ μιά κατά-σταση άνυπαρξίας3, ένός χρόνου σταματημένου δπου τίποτα δέ

3 'Υπάρχει μιά ώλώκληρη σιωπηλή συνωμοσία αυτού τοϋ κοσμάκη, γιά νά χωρίσει τους καθγατζήδες, γιά νά ξεπεράσει τά πολύ σκληρά βάσανα, δπως το βάσανο τοϋ νεαρού ζευγαριού τών άνεργων, γιά νά ώδηγήσει δλες τις ανησυχίες καί τις άναταραχές αυτής τής ζωής στήν άλήθεια του στή σιωπή, στήν άκινησία, στό τίποτα

135

Page 137: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

συμβαίνει άκόμη κι άν μοιάζει μέ τήν ιστορία, ένός χρόνου πού είναι άδειος καί πού τόν υφίστανται σάν άδειο, τού ίδιου τού χρόνου της κατάστασής τους.

Άπ' αύτή τήν άποψη δέν ξέρω τίποτα πού νά είναι τόσο αύθεντικό δσο ή σκηνοθεσία τής δεύτερης πράξης, γιατί μάς δίνει άκριβώς τήν άμεση άντίληψη αύτοϋ τοϋ χρόνου. Στήν πρώτη πράξη μπορούσε ν' άμφιθάλλει κανείς κατά πόσο ό άσαφής χώρος τού Τίβολι δέν ταί-ριαζε μόνο στή ραθυμία τών άνεργων ή τών άφηρημένων, πού δταν τελειώνει ή ήμέρα έρχονται νά περιπλανηθούν γύρω άπό κάποιες αυταπάτες καί κάποια έκθαμβωτικά φώτα. Στή δεύτερη πράξη, δέ μπορούμε ν' άντισταθούμε στή σιγουριά δτι ό άδειος καί κλειστός κύβος τής λαϊκής αίθουσας συσσιτίου είναι τό Ιδιο τό άπεικόνισμα τού χρόνου τής κατάστασης τών άνθρώπων αύτών. Νά τί ύπάρχει στό κάτω μέρος ένός τεράστιου τοίχου σκουριασμένου άπ' τή φθορά - καί σχεδόν στό δριο μιάς άπρόσβατης όροφής - σκεπασμένου μέ διατάξεις τού κανονισμού λειτουργίας τού άσυλου, μισοφθαρμένες άπό τό χρόνο, άλλά πάντα άναγνώσιμες: δυό τεράστια μακριά τραπέ-ζια, παράλληλα πρός τά φώτα τού προσκήνιου, τό ένα σέ πρώτο καί τό άλλο σέ δεύτερο πλάνο- πίσω, έντελώς κάθετα στόν τοίχο, μιά όριζόντια σιδερένια μπάρα πού όριοθετεϊ τό δρόμο εΙσόδου στήν αί-θουσα τού συσσιτίου Άπό αύτό τό σημείο θά έρχονται οί άντρες καί οί γυναίκες. Τελείως δεξιά, ένα ψηλό κάθετο διαχωριστικό τοίχωμα στήν εύθεία τών τραπεζιών, χωρίζει τήν αίθουσα άπό τίς κουζίνες. Δυό γκισέ, τό ένα γιά τό πιοτό, τό άλλο γιά τή σούπα. Πίσω άπ' τό τοίχωμα, οί κουζίνες, χύτρες πού καπνίζουν, κι ό μάγειρας άτάραχος. Αύτό τό τεράστιο πεδίο τών παράλληλων τραπεζιών, μπροστά στό γυμνό φόντο τού τοίχου, δίνει μιά αίσθηση λιτότητας καί στενότη-τας Κάποιοι άνθρωποι κάθονται στά τραπέζια. Έδώ κι έκεϊ. Μέ τό πρόσωπο ή μέ τήν πλάτη στό κοινό θά μιλάνε δπως είναι καθισμέ-νοι, μέ τό πρόσωπο ή μέ τήν πλάτη στό κοινό. Μέσα σ' ένα χώρο πολύ μεγάλο γι' αύτούς, πού δέ θά κατορθώσουν ποτέ νά τόν γεμί-σουν Μέσα του θά άρχίζουν τίς εύτελεϊς έπικοινωνίες μεταξύ τους, άλλά μάταια θά προσπαθήσουν ν' άφήσουν τή θέση τους, νά έπιχει-ρήσουν νά φτάσουν τόν τάδε άπρόσμενο γείτονα, ό όποιος, πάνω άπ' τά τραπέζια καί τούς πάγκους, έβγαλε ένα λόγο γιά νά σηκωθούν πιό ψηλά, ποτέ δέ θά έγκαταλείψουν οϋτε τά τραπέζια οϋτε τούς πάγκους πού τούς χωρίζουν γιά πάντα άπ' τούς έαυτούς τους, κάτω άπ' τό βουβό άμετάλλακτο κανονισμό πού τούς κυριαρχεί. Ό χώρος αύτός, είναι πράγματι ό χρόνος τής ζωής τους. "Ενας άνθρωπος έδώ, ένας έκεϊ. Ό Στρέλερ τούς μοίρασε, θ ά παραμείνουν έκεϊ πού είναι. Τρώγοντας, σταματώντας νά τρώνε, τρώγοντας καί πάλι. Τότε είναι πού αύτές οί Ιδιες οί κινήσεις άποκτούν δλο τους τό νόημα Αύτό τό πρόσωπο πού στήν άρχή τής σκηνής τό είδαμε, κατάφατσα, μέ τό πρόσωπο μόλις λίγο πιό ψηλά άπ' δσο τό πιάτο του, πού θά 'θελε άλήθεια νά τό κρατάει μέ τά δυό χέρια. Ό χρόνος πού ξοδεύει γιά νά γεμίσει τό κουτάλι του, νά τό φέρει μέχρι τό στόμα του, πιό ψηλά

136

Page 138: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άπ' αυτό, μέ μιά κίνηση πού δέν έχει τέλος, ώστε νά σιγουρευτεί καλά γιά νά μή χάσει τίποτα άπ' αύτό πού έχει τό κουτάλι, τό στόμα, έπιτέλους γεμάτο, έλέγχοντας τή μερίδα του, μετρώντας την πρίν καταπιεί Παρατηρούμε τότε πώς οί άλλοι, μέ τις πλάτες πρός έμάς, κάνουν τίς Ίδιες κινήσεις ό άγκώνας ψηλά σηκωμένος, πού άκινητο-ποιεί τήν πλάτη μέσα στήν άστάθειά του - τούς βλέπουμε πού τρώ-νε, άπόντες, δπως βλέπουμε δλους τούς άπόντες, τούς άλλους, πού μέσα στό Μιλάνο καί σ' δλες τίς μεγαλουπόλεις τού κόσμου, κάνουν τις Ίδιες καθιερωμένες κινήσεις, γιατί αύτό άποτελεί δλη τους τή ζωή, καί γιατί τίποτα δέν τούς έπιτρέπει νά ζούνε διαφορετικά τό χρόνο τους (Οί μόνοι πού θά μοιάζανε νά βιάζονται: οί χτίστες, γιατί ή σειρήνα σημαδεύει τή ζωή καί τή δουλιά τους.) Δέν ξέρω νά έχουν άπεικονίσει ποτέ μέ τόση δύναμη τή βαθιά σχέση τών άνθρώπων πρός τό χρόνο πού βιώνουν - μέσα στή δομή τού χώρου, μέσα στήν κατανομή τών τόπων καί τών άνθρώπων, μέσα στή διάρκεια τών στοιχειωδών κινήσεων.

Νά τώρα τό ούσιαστικό στοιχεΊο: σ' αύτή τή χρονική δομή τού «χρονικού» άντιτάσσεται μιά άλλη χρονική δομή: ή δομή τού «δράμα-τος». Γιατί ό χρόνος τού δράματος (Νίνα) είναι πλήρης: κάποιες άστραπές, ένας δεμένος χρόνος, ένας χρόνος «δραματικός». "Ενας χρόνος δπου δέ μπορεί νά μή συμβεΊ Ιστορία. "Ενας χρόνος πού κι-νείται άπό τά μέσα μέ μιά άκαταμάχητη δύναμη, καί πού παράγει ό Ίδιος τό περιεχόμενό του. Είναι ένας χρόνος κατ' έξοχή διαλεκτικός. "Ενας χρόνος πού έξαφανίζει τόν άλλο καί τίς δομές τής χωρικής του άπεικόνισης. Όταν οι άνθρωποι έχουν έγκαταλείψει τήν αΊθουσα τού συσσίτιου, καί μένουν σ' αύτήν μόνο ή Νίνα, ό πατέρας κι ό Τογκάσο, κάτι έξαφανίστηκε ξαφνικά: λές κι οί όμοτράπεζοι πήρανε μαζί τους δλο τό ντεκόρ (τό δείγμα 'ιδιοφυίας τού Στρέλερ: έκανε μιά μόνη πράξη άπό δύο καί έκανε νά παιχτούν μέσα στό Ιδιο ντεκόρ δυό διαφορετικές πράξεις), τόν Ίδιο τό χώρο τών τοίχων καί τών τραπεζιών, τή λογική καί τό νόημα αύτών τών χώρων λές κι ή μόνη σύγκρουση ύποκατέστησε σ' αύτόν τό θεατό καί κενό χώρο έναν άλλο χώρο άθέατο καί συμπαγή, άμετάστρεπτο, μιάς μόνης διάστα-σης, τής διάστασης πού τόν σπρώχνει μέ όρμή πρός τό δρύψια, τελι-κά, πού θά έπρεπε νά τόν σπρώχνει άν ύπήρχε πραγματικά δράμα.

Είναι αύτή ή άντίθεση συγκεκριμένα, πού δίνει τό βάθος του στό έργο τού Μπερτολάτσι. Αφενός ένας χρόνος μή-διαλεκτικός, δπου δέ συμβαίνει τίποτα, χωρίς έσωτερική άναγκαιότητα πού νά παρακι-νεί στή δράση, στήν έξέλιξη· άφετέρου ένας χρόνος διαλεκτικός (ό χρόνος τής σύγκρουσης), σπρωγμένος άπό τήν έσωτερική του άντί-φαση νά παράγει τό γίγνεσθαι του καί τό άποτέλεσμά του Τό παρά-δοξο τού El Nost Milan είναι δτι ή διαλεκτική σ' αύτό παίζεται πλα-γίως, θά λέγαμε, στό παρασκήνιο, κάπου σέ μιά γωνιά τής σκηνής καί στό τέλος τών πράξεων: αύτή τή διαλεκτική (πού ώστόσο φαίνε-ται δτι είναι άπαραίτητη σέ κάθε θεατρικό έργο) μάταια τήν περιμέ-νουμε· τά πρόσωπα δέ νοιάζονται γι' αύτήν. Ή διαλεκτική αύτή δέ

137

Page 139: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

βιάζεται, καί φτάνει πάντα μόνο στό τέλος, στή νύχτα στήν άρχή, όταν ή άτμόσφαιρα είναι βαριά άπό τίς θορυβώδεις κουκουβάγιες, ύστερα στό προχωρημένο μεσημέρι, δταν ό ήλιος άνεβαίνει ήδη, καί τέλος δταν σηκώνεται ή αύγή. Ή διαλεκτική αύτή φτάνει πάντα δταν δλος ό κόσμος έχει φύγει.

Πώς νά έρμηνεύσουμε τήν «καθυστέρηση» αύτής τής διαλεκτικής, Καθυστερεί δπως καθυστερεί τό Ιδιο κι ή συνείδηση στόν Χέγκελ καί στόν Μάρξ; Πώς δμως μπορεί νά βρίσκεται σέ καθυστέρηση μιά δια-λεκτική; Μέ τήν έξής μόνο προϋπόθεση: νά είναι τό άλλο δνομα μιάς συνείδησης.

"Αν ή διαλεκτική τού El Nost Milan παίζεται στό παρασκήνιο σέ μιά γωνιά τής σκηνής, αύτό γίνεται γιατί δέν είναι παρά ή διαλεκτική μιάς συνείδησης: τής συνείδησης τού πατέρα καί τού μελοδράματός του. Κι αύτός είναι ό λόγος πού ή καταστροφή της είναι προκείμενη προϋπόθεση γιά κάθε πραγματική διαλεκτική "Ας θυμηθούμε στό σημεΊο αύτό τίς άναλύσεις πού άφιέρωσε ό Μάρξ, στήν Αγία Οικο-γένεια, στά πρόσωπα τού Εύγένιου Σύ4. Τό έλατήριο τής δραματικής

4 Τό κείμενο τοϋ Μάρξ ( Αγία Οικογένεια), δέν περιέχει σαφή όρισμό τοϋ μελοδράματος Μάς παρουσίασε δμως τή γένεσή του, πού ό Σύ είναι ό εϋ-γλωτος μάρτυράς της

α) Βλέπουμε στά Μυστήρια τών Παρισίων, τήν ήθική καί τή θρησκεία νά έπενδυεται σέ «φυσικά» δντα (πού είναι τέτοια παρόλη τήν άθλιότητά τους καί τΙς δυστυχίες τους) Κοπιώδης έπένδυση1 Χρειάζεται γι' αύτό ό κυνισμός τοϋ Ροδόλφου, ό ήθικός έκθιασμός τοϋ παπά, ό μηχανισμός τής άστυνομίας, τής φυλακής, τοϋ έγκλεισμοϋ κλπ °Η «φύση» θά καταλήξει νά ύποταχτεϊ' μιά συνείδηση ξένη θά τήν κυβερνά (κι οί καταστροφές θά πολλαπλασιάζονται μέσα της ώστε νά τής άξίζει ή σωτηρία)

β) Ή ριζα αυτής τής «έπένδυσης» είναι όλοφάνερη Είναι ό Ροδόλφος πού έπιβάλλει στους «άθώους» αυτή τή δάνεια συνείδηση Ο Ροδόλφος δέν είναι ούτε λαός ούτε «άθώος» Αλλά θέλει (αυτό έννοείται) νά «σώσει» λαό, νά τοϋ μάθει δτι έχει ψυχή, δτι ύπάρχει Θεός κλπ - μέ δυό λόγια, τοϋ δίνει μέ ή παρά τή θέλησή του τήν άστική ήθική, πού πρέπει νά τήν παπαγαλίζει γιά νά κρατηθεί ήσυχος

γ) Διαισθανόμαστε (Μάρξ, δ π σελ 75-76 «Στόν Σύ τά πρόσωπα έπιφορτί-ζονται νά έκθέσουν τΙς φιλολογικές προθέσεις πού όδήγησαν τό συγγραφέα νά τά κάνει νά δροϋν μέ τόν τάδε ή τόν δείνα τρόπο» σάν νά είναι οί δικοί τους στοχασμοί, σάν νά είναι τό συνειδητό κίνητρο τών πράξεών τους), δτι τό μυθιστόρημα τοϋ Σύ είναι ή ίδια ή όμολογία τοϋ σχεδίου του νά δώσει στό «λαό» ένα φιλολογικό μύθο πού νά άποτελεϊ ταυτόχρονα τήν προπαίδεια γιά τή συνείδηση πού πρέπει νά έχει, καί τή συνείδηση πού πρέπει νά έχει γιά νά είναι λαός (δηλαδή -σωσμένος», δηλαδή ύποταγμένος, παραλυμένος, ναρκωμένος, μέ δυό λόγια ήθικός καί θρησκευόμενος) Δέ μπορεί νά ειπωθεί πιό ώμά δτι είναι ή ίδια ή άστική τάξη πού έπινόησε γιά τό λαό τό λαϊκό μύθο τοϋ μελοδράματος, πού τοϋ πρότεινε ή τοϋ έπέβαλε (τά μυθιστορήματα σέ συνέχεια στίς έφημερίδες πλατιάς κυκλοφορίας, τά φτηνά «μυθιστορήματα»), στόν Ιδιο χρόνο πού τοϋ «έδινε» τά νυχτερινά άσυλα, τό λαϊκό συσσίτιο κλπ μέ δυό λόγια, ένα σύστημα άπό προληπτικές άγαθοεργίες πού τό 'χουν μελε-τήσει άρκετά καλά

138

Page 140: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τους συμπεριφοράς είναι ή συνταύτισή τους μέ τούς μύθους της αστικής ήθικής· αύτοί ol άθλιοι ζούν τήν άθλιότητά τους μέσα στά επιχειρήματα τής ήθικής καί θρησκευτικής συνείδησης: μέ δανεικά κουρελόρουχα Μεταμφιέζουν μ' αύτά τά προβλήματά τους καί τήν ιδια τους τήν κατάσταση Μ' αύτή τήν έννοια, τό μελόδραμα είναι πράγματι μιά συνείδηση ξένη, έπενδυμένη σέ μιά πραγματική κατά-σταση. Ή διαλεκτική τής μελοδραματικής συνείδησης: είναι δυνατή μόνο μ' αύτό τό άντάλλαγμα. αύτή ή συνείδηση νά είναι δανεισμένη απ' έξω (άπό τόν κόσμο τών άλλοθι, τών έξαγνισμών καί τών ψευδών τής άστικής ήθικής), κι ώστόσο νά βιώνεται σάν ή Ιδια ή συνείδηση μιας κατάστασης (ό λαουτζίκος) ή όποία δμως είναι ριζικά ξένη πρός

δ) Πάντως είναι διασκεδαστικά νά βλέπουμε τούς περισσότερους άπό τούς κατεστημένους κριτικούς νά παίζουν τούς άηδιασμένους μπροστά στό μελό-δραμα' Λές κι ή άστική τάξη είχε ξεχάσει, στά πρόσωπά τους, δτι αυτή τό είχε έφεύρει' Μέ κάθε ειλικρίνεια δμως, πρέπει νά όμολογήσουμε δτι αύτή ή έφεύρεση πάλιωσε, οί μύθοι κι οί άγαθοεργίες πού μοιράζονται σήμερα στό «λαό» είναι διαφορετικά όργανωμένοι καί μέ περισσότερη δεξιότητα Πρέπει επίσης νά όμολογήσουμε δτι στό βάθος, ήταν μιά έφεύρεση γιά τους άλλους, κι δτι σίγουρα είναι πολύ ένοχλητικό νά βλέπετε τά κακόγουστα έργα σας νά κάθονται χωρίς περιστροφές, στά δεξιά σας - ή νά περιφέρονται κορδωμένα χωρίς τήν παραμικρή ένόχληση πάνω στίς δικές σας σκηνές! Φανταστείτε, γιά παράδειγμα, τά συναισθηματικά περιοδικά (πού είναι ό λαϊκός «μύθος» τής σύγχρονης έποχής) προσκεκλημένα στό πνευματικό κονσέρτο τών κυρίαρχων ιδεών' Δέν πρέπει νά συγχέονται οι τάξεις πραγμάτων

ε) Είναι άλήθεια πώς είναι δυνατό νά έπιτρέψει κανείς και στόν έαυτό του αυτό πού άπαγορευει στούς άλλους (ήταν άλλοτε τό χαρακτηριστικό σημάδι τών «μεγάλων», μέσα στήν Ιδια τή συνείδησή τους) τήν έναλλαγή τών ρό-λων Μέσω τού παιξίματος, μιά ύψηλή προσωπικότητα μπορεί έπίσης νά πάρει τή σκάλα ύπηρεσίας (νά δανειστεί άπό τό λαό αυτό πού τού έδωσε ή τού άφησε) Τό καθετί τότε βρίσκεται μέσα στό ύπονοούμενο τής λαθραίας έναλ-λαγής, μέσα στό βραχύχρονο τού δανείου καί στίς ρήτρες του μέ δυό λόγια τό καθετί βρίσκεται μέσα στήν ειρωνεία τού παιξίματος δπου άποδείχνεται (θά είχε άραγε άνάγκη αύτής τής άπόδειξης,) πώς δέν ξεγελιέται σέ τίποτα, ούτε άκόμα καί στά μέσα πού χρησιμοποιεί γιά νά έξαπατήσει τούς άλλους Μέ δυό λόγια, θέλει μέν νά δανειστεί άπό τό «λαό» τούς μύθους, τά άχρηστα έμπορεύματα πού τού κατασκευάζει καί τού μοιράζει (ή πουλάει), άλλά μέ τήν προϋπόθεση νά τά προσαρμόσει καί νά τά «πραγματευτεί» μέ πρέποντα τρόπο Σ' αυτή τήν κατάσταση πραγμάτων μπορεί νά βρεθούν μεγάλοι «πρα-γματευτές» (Μπριάν, Πιάφ, κλπ ) ή μέτριοι (οί Frères Jacques) Γίνονται «λαός» άπό τή φιλαρέσκειά τους νά βρίσκονται πάνω άπό τΙς δικές τους με-θόδους αύτός είναι ό λόγος πού πρέπει νά παίξουν γιά νά είναι (νά μήν είναι) ό Ιδιος αύτός ό λαός πού έπιβάλλουν στό λαό νά είναι, ό λαός τού λαϊκού «μύθου, ό λαός πού άποπνέει μελόδραμα Αύτό έδώ τό μελόδραμα όμως δέν άξίζει γιά τή σκηνή (τήν άληθινή αύτή τού θεάτρου) Τό γεύονται σέ μικρές δόσεις, στό καμπαρέ

στ) θ ά συμπέρανα άπ' αυτό πώς τήν εικόνα τής κριτικής δέν τή φτιάχνουν ούτε ή άμνησία ούτε ή ειρωνεία, ούτε ή άηδία ούτε ή εύχαρίστηση

139

Page 141: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

αύτή τή συνείδηση. Συνέπεια: άνάμεσα στή μελοδραματική συνεί-δηση άφενός, καί τήν ϋπαρξη τών προσώπων τού μελοδράματος άπ' τήν άλλη, δέ μπορεί νά ύφίσταται - μιλώντας κυριολεκτικά - άντίφα-ση. Ή μελοδραματική συνείδηση δέν είναι άντιφατική πρός τίς προϋποθέσεις της: πρόκειται γιά μιά τελείως διαφορετική συνείδηση, έπιβλημένη άπ' τά έξω σέ μιά κατάσταση καθορισμένη μέν άλλά χω-ρίς διαλεκτική σχέση μαζί της. Αύτός είναι ό λόγος πού ή μελοδρα-ματική συνείδηση δέ μπορεί νά είναι διαλεκτική παρά μέ τήν προϋ-πόθεση ν' άγνοήσει τούς πραγματικούς της όρους καί νά όχυρωθεϊ στό μύθο της. Τότε, προφυλαγμένη άπό τόν κόσμο, άποδεσμεύει όλες τίς φανταστικές μορφές μιάς άσθμαίνουσας σύγκρουσης ή όποία ποτέ δέν ήρεμεϊ άπό μιά καταστροφή, παρά μέσα στόν κρότο μιάς άλλης: θεωρεΤ αύτό τόν πάταγο σάν τό πεπρωμένο, καί τή δύσ-πνοιά της σάν τή διαλεκτική. Μέσα της ή διαλεκτική γυρνάει στό κενό, γιατί δέν είναι παρά ή διαλεκτική τού κενού, άποκομμένη γιά πάντα άπό τόν πραγματικό κόσμο. Ή ξένη αύτή συνείδηση, χωρίς νά είναι άντιφατική πρός τούς όρους της, δέ μπορεί νά γίνει άλλο άπ' αύτό πού είναι άπό μόνη της, μέσω τής «διαλεκτικής» της. Τής χρειάζεται μιά ρήξη - καί ή παραδοχή αύτού τού τίποτα: ή άνακά-λυψη τής μή-διαλεκτικότητας αύτής τής διαλεκτικής

Εδώ βρίσκεται αύτό πού ποτέ δέ βρίσκουμε στόν Σύ1 άλλά τό βλέπουμε στό El Nost Milan Ή τελευταία σκηνή προσφέρει έπιτέ-λους τήν αίτια γιά τό παράδοξο τού έργου καί τής δομής του. Όταν ή Νίνα συγκρούεται μέ τόν πατέρα της, όταν τόν διώχνει μέσα στή νύχτα μαζί μέ τά δνειρά του. ξεκόβει ταυτόχρονα τή μελοδραματική συνείδηση τού πατέρα της καί άπ' τή «διαλεκτική» τής συνείδησης αύτής Αύτό σημαίνει ότι γι" αύτήν τελειώσαν οι μύθοι κι οί συγ-κρούσεις πού προκαλούν Πατέρα, συνείδηση, διαλεκτική τά ρίχνει δλα άπό τήν άλλη πλευρά καί διαβαίνει τό κατώφλι τού άλλου κό-σμου σάν γιά νά δείξει πώς είναι έκεϊ κάτω πού συμβαίνουν πράγ-ματα, έκει κάτω πού άρχίζει τό καθετί, πού τό καθετί έχει ήδη άρχί-σει, δχι μόνο ή άθλιότητα αύτού τού φτωχού κόσμου άλλά κι οί εύ-τελεϊς αυταπάτες τής συνείδησής του. Αύτή ή διαλεκτική πού δι-καιούται μόνο μιά άκρη της σκηνής, στήν κάτω πλευρά τής Ιστορίας, πού ούδέποτε κατορθώνει νά τήν κατακλύσει ή νά τήν κυριαρχήσει, άπεικονίζει μέ πολλή άκρίβεια τή σχεδόν άνύπαρκτη σχέση μιάς ψευδούς συνείδησης πρός μιά πραγματική κατάσταση Αύτή ή διαλε-κτική, διωγμένη τελικά άπό τή σκηνή, είναι ή έπικύρωση τής άναγ-καίας ρήξης πού έπιβάλλει ή πραγματική έμπειρία, ή όποία είναι ξένη πρός τό περιεχόμενο τής συνείδησης Όταν ή Νίνα διαβαίνει τήν πόρτα πού τή χωρίζει άπό τή μέρα, δέ γνωρίζει άκόμη τί θά είναι ή ζωή της, πού ϊσως θά τή χάσει. Έμεϊς, τουλάχιστο, ξέρουμε ότι φεύ-γει γιά τόν άληθινό κόσμο, ό όποιος είναι μέν ό κόσμος τού χρήμα-τος άλλά κι αύτός έπίσης πού παράγει τήν άθλιότητα κι έπιβάλλει πάνω στήν άθλιότητα μέχρι καί τή συνείδησή του γιά τό «δράμα» Ό Μάρξ δέ λέει άλλο πράγμα δταν άναιρε'ι τήν ψευδή διαλεκτική τής

140

Page 142: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

συνείδησης, άκόμα καί της λαϊκής, γιά νά περάσει στήν έμπειρία καί τή μελέτη τσϋ άλλσυ κόσμου, τοϋ κόσμου τοϋ Κεφαλαίου

Στό σημείο αύτό θά θελήσετε Ίσως νά μέ διακόψετε καί νά μου άντιτάξετε δτι αύτό πού σκέφτομαι γιά τό έργο ξεπερνάει τήν πρό-θεση τού συγγραφέα του - κι δτι στήν πραγματικότητα άποδίδω στόν Μπερτολάτσι αύτό πού άνήκει δικαιωματικά στόν Στρέλερ. Θά πω δμως δτι ή παρατήρηση αύτή δέν έχει νόημα γιατί αύτό πού άπο-τελεί τό άντικείμενο τής ύπόθεσης έδώ είναι ή λανθάνουσα δομή τού έργου καί τίποτ' άλλο. Λίγο ένδιαφέρουν οί ρητά έκφρασμένες προθέσεις τού Μπερτολάτσι: πέρα άπό τίς λέξεις, τά πρόσωπα καί τά δρώμενα τού έργου του, αύτό πού μετράει είναι ή έσωτερική σχέση τών βασικών στοιχείων τής δομής του. Θά προχωρήσω πιό κεϊ. Λίγο ενδιαφέρει τό άν ό Μπερτολάτσι θέλησε συνειδητά ή δημιούργησε ασυνείδητα αύτή τή δομή: ή δομή αύτή άποτελεί τήν ούσία τού έρ-γου του, μόνο αύτή βοηθάει νά καταλάβουμε καί τήν έρμηνεία τού Στρέλερ καί τήν άντίδραση τού κοινού.

Επειδή ό Στρέλερ είχε μιά όξυμένη συνείδηση τών συνεπειών αύ-τής τής δομής5, έπειδή ή σκηνοθεσία του καί ή καθοδήγησή του στούς ήθοποιούς ύποτάχθηκαν σ' αύτή τή δομή, γι' αύτό τό λόγο καί τό κοινό άναστατώθηκε Ή συγκίνηση τών θεατών δέν έξηγεϊται μόνο άπό τήν «παρουσία» τής λεπτομερειακής αύτής λαϊκής ζωής οϋτε άπό τήν άθλιότητα αύτού τού λαού, ό όποιος παρόλα αύτά ζει κι έπιβιώνει μέρα τή μέρα ύπομένοντας τή μοίρα του. παίρνοντας τήν έκδίκησή του, μέ τό γέλιο μερικές φορές μέ τήν άλληλεγγύη άλλοτε, μέ τή σιωπή τό συχνότερο - οϋτε άπό τό σέ χρόνο άστρα-πής δράμα τής Νίνας, τοϋ πατέρα της καί τού Τογκάσο: συγκινήθηκε βασικά άπό τήν άσυνείδητη σύλληψη αύτής τής δομής καί τού βα-θιού της νοήματος. Πουθενά δέν έκτίθεται αύτή ή δομή, πουθενά δέν άποτελεί τό άντικείμενο ένός λόγου, ή μιάς έπικοινωνίας. Που-θενά δέ μπορούμε νά τή συλλάβουμε άπευθείας μέσα στό έργο, δπως θά συλλαμβάναμε τό τάδε όρατό πρόσωπο ή τήν έκτύλιξη τών δρώμενων. Κι δμως, ή δομή είναι παρούσα μέσα στή μή δηλωμένη σχέση τοϋ χρόνου τού κόσμου καί τοϋ χρόνου τοϋ δράματος- μέσα στήν άμοιβαία τους άνισορροπία, μέσα στήν άκατάπαυστη «άναπομ-

5 «Τό κύριο χαρακτηριστικό τοϋ έργου συνίσταται άκριθώς στίς άπότομες έμφανίσεις μιας Αλήθειας, πού δέν είναι καλά καθορισμένη άκόμη.. Τό ΕΙ Nost Milan είναι ένα δράμα μέ μισή φωνή, ένα δράμα συνεχώς μεταφερόμε-νο, άναθεωρούμενο, πού συγκεκριμενοποιείται κάποιες φορές γιά νά διαφο-ροποιηθεί καί πάλι ξανά, πού συντίθεται άπό μιά μακριά γκρίζα γραμμή τά σκιρτήματα ένός φιτιλιοϋ. 'Αναμφίβολα είναι γι' αύτό τό λόγο πού οί κάποιες καθοριστικές κραυγές τής Νίνας καί τοϋ πατέρα της άποκτοϋν μιά Ιδιαίτερα τραγική καθαρή δψη . Γιά νά τονίσουμε τήν κρυφή αύτή δομή τοϋ έργου, καταλήξαμε σέ μιά μερική άναμόρφωση τής δόμησης τοϋ κομματιού Οί τέσ-σερις πράξεις πού προβλέφτηκαν άπό τόν Μπερτολάτσι περιορίστηκαν σέ τρεις, μέ τή συγχώνευση τής δεύτερης καί τής τρίτης πράξης » (Σημείωση τοϋ Προγράμματος).

141

Page 143: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πή» άπό τόν ένα στόν άλλο, καί τελικά μέσα στήν όληθινή καί δια-ψευστική τους κριτική Είναι αύτή ή διαπεραστική λανθάνουσα σχέ-ση, αύτή ή φαινομενικό άσήμαντη κι δμως άποφασιστική ένταση πού ή σκηνοθεσία τοϋ Στρέλερ δίνει στό κοινό νό συλλάβει, χωρίς νά μπορεί τό κοινό αϋτό νά μεταφράσει απευθείας τήν παρουσία αυτή σέ δρους ξεκαθαρισμένης συνείδησης Ναί, τό κοινό αϋτό χειροκρό-ταγε στό έργο κάτι πού τό ξεπέρναγε- πού ξεπέρναγε ίσως τό συγ-γραφέα του, άλλά πού ό Στρέλερ τό είχε παρουσιάσει στό κοινό αϋ-τό' ένα νόημα παραχωμένο, βαθύτερο άπό τίς λέξεις καί τίς κινή-σεις, βαθύτερο άπό τήν άμεση μοίρα τών προσώπων, πού τή ζοϋν χωρίς ποτέ νά μπορούν νά τή συλλογιστούν Η ίδια ή Νίνα - πού γιά μας είναι ή ρήξη καί τό ξεκίνημα, κι ή ύπόσχεση γιά έναν άλλο κό-σμο καί μιάν άλλη συνείδηση - δέν ξέρει τί κάνει Εδώ πραγματικά δικαιολογημένα μπορούμε νά πούμε δτι ή συνείδηση καθυστερεί -γιατί έστω καί τυφλή, είναι άκόμα μιά συνείδηση πού σκοπεύει τε-λικά σ' ένα πραγματικό κόσμο

"Αν αύτή ή στοχασμένη «έμπειρία» είναι θεμελιωμένη, μπορεί νά φω-τίσει άλλες έμπειρίες διερευνώντας τις σ' δ,τι άφορα τό νόημά τους Σκέφτομαι έδώ τά προβλήματα πού τέθηκαν άπ' τά σημαντικά έργα τοϋ Μπρέχτ, καί τά όποια, στή βάση τους, ίσως δέ λύθηκαν τελείως μέ τήν προσφυγή στίς έννοιες τεχνική τής άποστασιοποίησης ή έπικό θέατρο "Εμεινα κατάπληκτος άπ' τό γεγονός δτι ή λανθά-νουσα δισσυμετρική-κριτική δομή, ή δομή τής διαλεκτικής στό παρα-σκήνιο πού βρίσκουμε στό έργο τοϋ Μπερτολάτσι άποτελεϊ έξίσου κατά τό βασικό της μέρος τή δομή έργων δπως ή Μάνα Κουράγιο καί (περισσότερο άπό όποιοδήποτε άλλο) ό Γαλιλαίος. Κι έδώ έπίσης έχουμε νά κάνουμε μέ μορφές χρονικότητας πού δέν κατορθώνουν νά ένσωματωθοϋν ή μιά μέσα στήν άλλη, πού είναι χωρίς σχέση ή μιά μέ τήν άλλη, πού συνυπάρχουν, διασταυρώνονται, άλλά δέ συν-αντιούνται, γιά νά τό πούμε έτσι, ποτέ' έχουμε νά κάνουμε μέ γεγο-νότα βιωμένα πού πλέκονται σέ διαλεκτική, περιορισμένη, περιθω-ριακή, καί σάν νά είναι στόν άέρα- μέ έργα πού σημαδεύονται άπό μιά εσωτερική άποσύνδεση, άπό μιά άνεπίλυτη άλλοτριότητα.

Ή δυναμική αύτής τής λανθάνουσας ειδικής δομής, καί ιδιαίτερα ή συνύπαρξη, χωρίς ρητή σχέση, μιας χρονικότητας διαλεκτικής καί μιας χρονικότητας μή διαλεκτικής, είναι πού θεμελιώνει τή δυνατό-τητα γιά μιά πραγματική κριτική τών αϋταπατών τής συνείδησης (πού αϋτοθεωρεϊται καί αϋτοεκτιμάται σάν διαλεκτική), γιά μιά πραγματική κριτική τής ψευδούς διαλεκτικής (σύγκρουση, δράμα, κλπ.) μέσω τής συνταράσσουσας πραγματικότητας ή όποία άποτελεϊ τό βάθος τής διαλεκτικής αύτής, καί περιμένει ν' αναγνωριστεί. Όπως ό πόλεμος στό Μάνα Κουράγιο, άπέναντι στά προσωπικά δράματα πού προέρ-χονται άπό τήν τυφλότητά του, άπέναντι στίς ψευδείς πιεστικότητες πού προέρχονται άπό τήν άπληστία του· δπως στόν Γαλιλαίο αύτή ή

142

Page 144: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ιστορία πού είναι πιό άργή άπ' ό,τι ή συνείδηση πού άνυπομονεϊ γιά τήν άλήθεια, αύτή ή ιστορία πού είναι έπίσης συνταρακτική γιά μιά συνείδηση πού δέν κατορθώνει ποτέ νά τήν «πάρει» μόνιμα έπάνω της μέσα στό χρόνο τής βραχύβιας ζωής της Είναι αύτή ή σιωπηρή άντιπαράθεση μιας συνείδησης (πού βιώνει τή δική της κατάσταση μέ τό διαλεκτικό-δραματικό τρόπο καί θεωρεί ότι όλος ό κόσμος κι-νείται άπό τά δικά της έλατήρια) καί μιας πραγματικότητας, άδιάφο-ρης, άλλης, σέ σχέση μ' αύτή τή δήθεν διαλεκτική - καί φαινομενικά μή διαλεκτικής, είναι λοιπόν αύτή ή άντιπαράθεση πού έπιτρέπει τήν εγγενή κριτική τών αύταπατών τής συνείδησης Λίγο ένδιαφέρει άν τά πράγματα λέγονται ή όχι (λέγονται στόν Μπρέχτ μέ τή μορφή δι-δακτικών άφηγήσεων ή τραγουδιών) δέν είναι oi λέξεις πού πραγμα-τοποιούν σέ τελική άνάλυση αύτή τήν κριτική· είναι oi έσωτερικοί συσχετισμοί καί μή-συσχετισμοί δύναμης άνάμεσα στά στοιχεία τής δομής τοϋ έργου. Κι αύτό γιατί δέν ύπάρχει αύθεντική κριτική πού νά είναι εγγενής, καί κατ' άρχάς πραγματική καί ύλική πρίν νά είναι συνειδητή Έπίσης, διερωτώμαι κατά πόσο δέ μπορούμε νά θεωρή-σουμε αύτή τή δισσυμμετρική, μέ μετατοπισμένο κέντρο δομή σάν ούσιαστική σέ κάθε θεατρική άπόπειρα ύλιστικού χαρακτήρα "Αν προχωρούσαμε περισσότερο στήν άνάλυση αύτής τής προϋπόθεσης, θά ξαναβρίσκαμε εύκολα αύτή τή θεμελιακή, στόν Μάρξ, άρχή, ότι δέν είναι δυνατό γιά καμιά μορφή ιδεολογικής συνείδησης νά έμπε-ριέχει ό,τι χρειάζεται γιά νά γίνει άλλο άπό αύτό πού είναι μέσω τής Ιδιας της έσωτερικής διαλεκτικής ότι δέν ύπάρχει, μέ τήν αύστηρή έννοια τού όρου, διαλεκτική τής συνείδησης δ ιαλεκ τ ι κή τής συνε ί -δησης πού νά άπολήγει Ιδια στήν πραγματικότητα δυνάμει τών δικών της άντιφάσεων μέ δυό λόγια είναι άδύνατη κάθε «φαινομενολογία» μέ τή χεγκελιανή έννοια τοϋ όρου. γιατί ή συνείδηση φτάνει στό πραγματικό όχι μέσω τής έσωτερικής της έξέλιξης, άλλά μέσω τής ριζικής άνακάλυψης τού διαφορετικού άπό τόν έαυτό της.

Είναι πρός αύτή τήν πολύ συγκεκριμένη κατεύθυνση πού ό Μπρέχτ άνέτρεψε τήν προβληματική τοϋ κλασικού θεάτρου - δταν άρνήθηκε νά θεματίσει τό νόημα καί τίς συνέπειες ένός έργου μέ τή μορφή μιας αύτοσυνείδησης. Εννοώ μ' αύτό πώς γιά νά δημιουργή-σει στό θεατή μιά καινούργια συνείδηση, αύθεντική κι ένεργητική, ό κόσμος τοϋ Μπρέχτ πρέπει κατ' άνάγκη νά διώξει άπό πάνω του κάθε άξίωση νά ξανασυλληφθεΐ καί νά παρασταθεί έξαντλητικά μέ τή μορφή μιας αύτοσυνείδησης. Είναι τό κλασικό θέατρο (θά πρέπει νά έξαιρέσουμε άπ' αύτό τόν Σαίξπηρ καί τόν Μολιέρο - καί νά θέ-σουμε τό πρόβλημα τών έξαιρέσεών του) πού μας έδινε τό δράμα, τούς όρους του καί τή διαλεκτική του, πού άντανακλώνται στό άκέ-ραιο μέσα στήν κατοπτρική συνείδηση ένός κεντρικού προσώπου· μέ δυό λόγια, ήταν τό κλασικό δράμα αύτό πού άντικατόπτριζε τό όλικό του νόημα μέσα σέ μιά συνείδηση, σ' ένα άνθρώπινο δν πού μιλάει, ένεργεΐ, ένατενίζει, μεταλλάσσεται: στά μάτια μας, τό Ιδιο τό δράμα Κι άναμφίβολα δέν είναι τυχαίο δτι αύτή ή τυπική προϋπόθεση τής

143

Page 145: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

«κλασικής» αισθητικής (ή κεντρική ένότητα μιας δραματικής συνεί-δησης, ή όποία καί κατευθύνει τΙς περίφημες άλλες «ένότητες») βρίσκεται σέ στενή σχέση μέ τό ύλικό της περιεχόμενο, θ ά ήθελα στό σημείο αύτό νά θέσω τήν υπόθεση δτι ή ύλη, ή τά θέματα τού κλασικού θεάτρου (ή πολιτική, ή ήθική, ή θρησκεία, ή τιμή, ή «δόξα», τό «πάθος», κλπ.) είναι άκριβώς θέματα ιδεολογικά, καί δτι παραμέ-νουν τέτοια, χωρίς ούδέποτε νά άμφισβητηθεΐ, δηλαδή νά κριτικαρι-στεϊ, ή φύση τους σάν ιδεολογία (τό Ιδιο τό «πάθος» δταν άντιτάσ-σεται στό «καθήκον» ή στή «δόξα» δέν είναι παρά ένα ιδεολογικό άντίβαρο - ούδέποτε είναι ή πραγματική διάλυση τής ιδεολογίας). Αλλά τί είναι συγκεκριμένα αύτή ή μή-κριτικαρισμένη ιδεολογία άν δχι, άπλούστατα, οί «οικείοι», «πασίγνωστοι» διαφανείς μύθοι μέσα στούς όποιους άναγνωρίζεται (καί δχι: γνωρίζει τόν έαυτό της) μιά κοινωνία ή ένας αιώνας; ό καθρέφτης δπου άντανακλάται γιά νά άναγνωριστεϊ, αύτός ό καθρέφτης πού θά τής χρειαστεί άκριβώς νά τόν σπάσει γιά νά γνωρίσει τόν έαυτό της, Τί είναι ή ιδεολογία μιάς κοινωνίας ή μιάς έποχής, άν δχι ή αύτοσυνείδηση αύτής τής κοινω-νίας ή αύτής τής έποχής, δηλαδή μιά άμεση ύλη πού έγκλείει, ψά-χνει καί φυσικά βρίσκει αύθόρμητα τή μορφή της μέσα στό άπεικό-νισμα της αύτοσυνείδησής της, πού βιώνει τήν όλότητα τού κόσμου της μέσα στή διαφάνεια τών δικών της μύθων; Δέ θέλω νά θέσω έδώ τό ζήτημα τού νά μάθουμε γιατί αύτοί οί μύθοι (ή ιδεολογία σάν τέ-τοια) δέ διαμφισβητήθηκαν γενικά στήν κλασική περίοδο. Μού άρκεϊ δτι μπορώ νά συμπεράνω πώς μιά έποχή πού στερείται πραγματικής κριτικής γιά τόν έαυτό της (μή διαθέτοντας ούτε τά μέσα ούτε τήν άνάγκη γιά μιά πραγματική θεωρία τής πολιτικής, τής ήθικής καί τής θρησκείας) έτεινε κατ' άνάγκη νά άπεικονιστεϊ καί νά άναγνωριστεϊ ή Ιδια μέσα σ' ένα θέατρο μή-κριτικό' δηλαδή σ' ένα θέατρο τού όποιου ή (ιδεολογική) ύλη άπαιτούσε τίς μορφικές συνθήκες μιάς αι-σθητικής τής αύτοσυνείδησης. Ό Μπρέχτ ξεκόβει άκριβώς άπό τίς μορφικές αύτές συνθήκες γιατί έχει ήδη ξεκόψει άπό τίς ύλικές τους προϋποθέσεις. Αύτό πού κατ' έξοχή θέλει νά δημιουργήσει είναι μιά κριτική τής αύθόρμητης Ιδεολογίας μέσα στήν όποία ζούν οί άνθρω-ποι. Αύτός είναι ό λόγος πού άναγκάζεται νά άποκλείσει άπό τά έργα του τή μορφική συνθήκη τής αισθητικής τής Ιδεολογίας πού είναι ή αύτοσυνείδηση (καί τά κλασικά της παράγωγα: οί κανόνες τής έν-ότητας). Σ" αύτόν (άναφέρομαι πάντα στά «σημαντικά έργα») κανένα πρόσωπο δέν περικλείει μέσα του, μέ μιά μορφή κατοπτρική, τήν όλότητα τών συνθηκών τού δράματος. Σ' αύτόν ή αύτοσυνείδηση, όλική, διαφανής, ό καθρέφτης όλόκληρου τού δράματος ούδέποτε είναι άλλο άπό τό άπεικόνισμα τής ιδεολογικής συνείδησης πού κρα-τάει πράγματι όλόκληρο τόν κόσμο μέσα στό δράμα του πρός αύτήν, άλλά έξαιρουμένου αύτού έδώ: δτι αϋτός ό κόσμος δέν είναι παρά ό κόσμος τής ήθικής, τής πολιτικής καί τής θρησκείας, μέ δυό λόγια ό κόσμος τών μύθων καί τών παραισθητικών. Μ' αύτή τήν έννοια τά έργα του έχουν άκριβώς μετατοπισμένο τό κέντρο γιατί δέ μπορούν

144

Page 146: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

νά έχουν κέντρο· γιατί ξεκινώντας ό Μπρέχτ άπό τήν άπλοική συνεί-δηση, άρνιέται νά τήν κάνει τό κέντρο τού κόσμου πού αύτή έπιθυ-μεϊ νά είναι. Αύτός είναι ό λόγος πού στό έργα αύτό τό κέντρο βρί-σκεται - άν μπορώ νά τό πώ - πάντα στό πλάι, καί, στό βαθμό πού πρόκειται γιά μιά άπομυστικοποίηση τής αύτοσυνείδησης, τό κέντρο είναι πάντα διαφορισμένο πάντα έκεϊθεν, μέσα στήν κίνηση νά ξεπε-ράσει τήν αύταπάτη μέ κατεύθυνση τό πραγματικό. Είναι γι" αύτό τόν βασικό λόγο πού ή κριτική σχέση - ή όποία είναι πραγματική παραγωγή - δέ μπορεί νά θεματιστεί γιά τόν έαυτό της: είναι γι' αύτό τόν λόγο πού κανένα πρόσωπο δέν είναι άφεαυτού «ή ήθική της Ιστορίας», - έκτός δταν τό ένα προχωράει στό προσκήνιο, βγάζει τή μάσκα καί, έχοντας τελειώσει τό έργο, «άντλεϊ τό δίδαγμά» του (όπότε δμως δέν είναι παρά ένας θεατής πού στοχάζεται τό έργο άπ' τά έξω, ή μάλλον προεκτείνει τή δράση τού έργου- «δέ μπορέσαμε νά τά καταφέρουμε καλύτερα, σειρά σας νά παίξετε»).

Βλέπουμε λοιπόν άναμφίβολα γιά ποιό λόγο είναι άνάγκη στήν περίπτωση αύτή νά μιλάμε γιά τή δυναμική τής λανθάνουσας δομής τού έργου. Πρέπει νά μιλάμε γιά τή δομή του στό βαθμό πού τό έργο δέν περιορίζεται στούς ήθοποιούς του, οϋτε στίς έκφρασμένες σχέ-σεις τους - άλλά άνάγεται στή δυναμική σχέση πού ύπάρχει άνά-μεσα στίς αύτοσυνειδήσεις, πού άλλοτριώνεται μέσα στήν αύθόρ-μητη ιδεολογία άφενός (ή Μάνα Κουράγιο, τά παιδιά της, ό μάγειρας, ό παπάς κλπ.) καί στίς πραγματικές συνθήκες ϋπαρξής τους άφετέ-ρου (ό πόλεμος, ή κοινωνία) Αύτή ή σχέση, άφεαυτής άφηρημένη (άφηρημένη άπέναντι στίς αύτοσυνειδήσεις - γιατί αύτό τό άφηρη-μένο είναι τό αύθεντικό συγκεκριμένο) δέ μπορεί νά άπεικονιστεί καί νά παρουσιαστεί στά πρόσωπα, στίς κινήσεις τους, στίς πράξεις τους καί στήν «ίστορία» τους, παρά σάν μιά σχέση ή όποία, έμπεριεχοντάς τα, ταυτόχρονα τά ξεπερνά- δηλαδή σάν μιά σχέση πού θέτε ι σέ λει-τουργία άφηρημένα δομικά στοιχεία (παράδειγμα, ol διάφορες μορ-φές χρονικότητας στό El Nost Milan - ή έξωτερικότητα τών δραματι-κών μαζών κλπ.), τήν άνισορροπία τους καί συνεπώς τή δυναμική τους. Ή σχέση αύτή είναι μιά σχέση άναγκαστικά λανθάνουσα, στό βαθμό πού δέ μπορεί νά θεματιστεί άπό κανένα «πρόσωπο» χωρίς νά καταστρέψει δλο τό κριτικό σχέδιο, αύτός είναι ό λόγος πού, άν έμ-περιέχεται πράγματι σέ δλα τά δρώμενα, στήν ύπαρξη καί στίς κινή-σεις δλων τών προσώπων, άπ' τήν άλλη άποτελεί τό βαθύ τους νόη-μα, ύπερβατικό ώς πρός τή συνείδησή τους - καί γιά τούτο σκοτεινό γι' αύτά- όρατή γιά τό θεατή στό βαθμό πού είναι άόρατη γιά τούς ήθοποιούς - καί γιά τούτο όρατή γιά τό θεατή μέ τή μορφή μιάς σύλληψης πού δέν είναι δεδομένη, άλλά πρέπει νά ξεχωριστεί, νά κατακτηθεί, καί μοιάζει νά άνασύρεται άπ' τό άρχέγονο σκοτάδι πού τήν περιβάλλει κι ώστόσο τή φέρνει στό φώς.

Όπότε ol παρατηρήσεις αύτές έπιτρέπουν Ίσως νά συγκεκριμενο-ποιήσουμε τό πρόβλημα πού τέθηκε άπό τή μπρεχτική θεωρία γιά τήν τεχνική τής άποστασιοποίησης. Μ' αύτό τόν τρόπο ό Μπρέχτ

10 Γιά τόν Μάρξ 145

Page 147: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ήθελε νά δημιουργήσει μιά καινούργια σχέση μεταξύ τού κοινού καί τού έργου πού παιζόταν: μιά σχέση κριτική καί ένεργητική. "Ηθελε νά ξεκόψει άπό τίς κλασικές φόρμες τής ταυτοποίησης, πού έκαναν τό κοινό νά κρέμεται άπό τήν τύχη τού ήρωα, καί έπένδυαν δλες τίς συγκινησιακές του δυνάμεις στή θεατρική κάθαρση "Ηθελε νά τοπο-θετήσει τό θεατή σέ άπόσταση μέν άπό τό θέαμα, άλλά σέ μιά τέ-τοια κατάσταση, πού νά μήν είναι σέ θέση νά τό άποφύγει, ή άπλά νά τό άπολαύσει Μέ δυό λόγια ήθελε νά κάνει τό θεατή, ήθοποιό πού θά όλοκλήρωνε τό άνολοκλήρωτο έργο, άλλά μέσα στήν πρα-γματική ζωή Αύτή ή διεισδυτική θέση τού Μπρέχτ, Ίσως πολύ συχνά έρμηνεύτηκε σέ σχέση μέ μόνα τά τεχνικά στοιχεία τής άποστασιο-ποίησης άποφυγή «έφφέ» στό παίξιμο τών ήθοποιών, λυρισμού καί «πάθους»· παίξιμο «al fresco» λιτότητα τής σκηνοθεσίας, σάν γιά νά έξαφανίσει κάθε άνάγλυφο σημείο άπ' δπου θά πιανόταν τό μάτι (βλ τά χρώματα τής σκιερής καί τεφρώδους γής στό Μάνα Κουράγιο)· φωτισμός «έπίπεδος»: πανώ-σχόλια μέ σκοπό νά συγκεντρώσουν τή σκέψη τού άναγνώστη τους στό έξωτερικό πλαίσιο τής συγκυρίας (τήν πραγματικότητα), κλπ. Αύτή ή θέση έδωσε έξίσου άφορμές σέ ψυχολογικές έρμηνεϊες κεντροθετημένες στό φαινόμενο τής ταυτο-ποίησης καί στό κλασικό της στήριγμα: τόν ήρωα. Μπόρεσαν νά πα-ρουσιάσουν τήν έξαφάνιση τού ήρωα, (θετικού ή άρνητικού) φορέα τής ταυτοποίησης, σάν τήν Ίδια τήν προύπόθεση γιά τήν τεχνική τής άποστασιοποίησης (περισσότεροι ήρωες: περισσότερη ταυτοποίηση -άφού έξάλλου ή κατάργηση τού ήρωα είναι συνδεμένη μέ τήν «ύλι-στική» άντίληψη τού Μπρέχτ - είναι οί μάζες πού κάνουν τήν Ιστο-ρία, κι δχι ol «ήρωες»...). Διερωτώμαι κατά πόσο αύτές ol έρμηνεϊες δέν παραμένουν σέ ιδέες πού είναι όπωσδήποτε σημαντικές, δχι δμως καθοριστικές, καί κατά πόσο δέν πρέπει νά προχωρήσουμε πέρα άπό τίς τεχνικές καί ψυχολογικές προϋποθέσεις γιά νά κατα-νοήσουμε τό δτι αύτή ή πολύ ιδιαίτερη κριτική σχέση μπορεί νά συγκροτηθεί μέσα στή συνείδηση τού θεατή. Μ' άλλα λόγια, γιά νά γεννηθεί μιά άπόσταση μεταξύ τού θεατή καί τού έργου, χρειάζεται νά δημιουργηθεί κατά έναν όρισμένο τρόπο ή άπόσταση αύτή στό έσωτερικό τού Ίδιου τού έργου, κι δχι μόνο στήν (τεχνική) διαπρα-γμάτευσή του ή στήν ψυχολογική μορφική διάταξη τών προσώπων (είναι άληθινά ήρωες ή μή-ήρωες; Στή Μάνα Κουράγιο, ή μουγγή κό-ρη, πάνω στή σκεπή, μέ τό νά γίνεται άγγελιαφόρος, παίζοντας μέ τό δαιμονισμένο της ταμπούρλο γιά νά προειδοποιήσει τήν άδιάφορη πόλη δτι ένας στρατός ρίχνεται πάνω της, δέν είναι, στήν πραγματι-κότητα, ένας «θετικός ήρωας»; Ή «ταυτοποίηση» δέν παίζει, προσω-ρινά, σ' αύτό τό δευτερεύον πρόσωπο;) Είναι στό Ίδιο τό έσωτερικό τού έργου, στή δυναμική τής έσωτερικής του δομής, πού καί παρά-γεται καί άπεικονίζεται αύτή ή άπόσταση, ή όποία άποτελεϊ ταυτό-χρονα κριτική τών αύταπατών τής συνείδησης καί έξαγωγή τών πρα-γματικών της συνθηκών.

Πρέπει νά ξεκινήσουμε άπό αύτό τό σημείο (ή δυναμική τής λαν-

146

Page 148: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

θάνουσας δομής παράγει αύτή τήν άπόσταση μέσα στό ίδιο τό έργο) γιά νά θέσουμε τό πρόβλημα τής σχέσης τοϋ θεατή πρός τό θέαμα. Καί σ' αϋτό τό σημείο ό Μπρέχτ άνατρέπει ξανά τήν κατεστημένη τάξη Στό κλασικό θέατρο τό καθετί μπορούσε νά φαίνεται άπλό: ή χρονικότητα τοϋ ήρωα ήταν ή μοναδική χρονικότητα, δλα τά ϋπό-λοιπα τού ήσαν υπάλληλα, ol ίδιοι οί άντίπαλοί του ήσαν στά μέτρα του, έπρεπε νά είναι έτσι γιά νά μπορούν νά είναι οί άντίπαλοί του· ζούσανε τό δικό του χρόνο, τό δικό του άποκλειστικό ρυθμό, βρί-σκονταν ύπό τήν έξάρτησή του, δέν ήσαν παρά ή έξάρτησή του Ό άντίπαλος ήταν σαφώς ό άντίπαλός του• μέσα στή σύγκρουση, τοϋ ανήκε δπως άνήκε κι αύτός ό ίδιος στόν έαυτό του, ήταν τό όμοίωμά του, ή άντανάκλασή του, τό άνήθικό του, ή νύχτα του, ό πειρασμός του, τό δικό του άσυνείδητο στραμμένο ένάντιά του. Πράγματι, δπως τό έγραψε ό Χέγκελ, ή μοίρα του ήταν σαφώς ή συνείδηση γιά τόν έαυτό του σάν ένός έχθρού Γι" αύτό τό λόγο, τό περιεχόμενο τής σύγκρουσης ταυτιζόταν μέ τήν αύτοσυνείδηση τού ήρωα. Καί τε-λείως φυσικά, ό θεατής έμοιαζε νά «βιώνει» τό έργο «ταυτιζόμενος» μέ τόν ήρωα, δηλαδή μέ τό δικό του χρόνο, μέ τή δική του συνείδη-ση· τό μόνο χρόνο καί τή μόνη συνείδηση πού προσφέρονταν στό θεατή Στό έργο τού Μπερτολάτσι καί στά σημαντικά έργα τού Μπρέχτ αύτή ή σύγχιση καθίσταται άδύνατη έξαιτίας άκριβώς τής άποσυνδεμένης του δομής Θά έλεγα, δτι οϊ ήρωες έξαφανίζονται δχι γιατί τούς έδιωξε ό Μπρέχτ άπό τό έργο, άλλά γιατί όσοιδήποτε κι άν είναι oi ήρωες, καί μέσα στό Ίδιο τό έργο, τό έργο τούς καθι-στά άδύνατους, τούς έξουδετερώνει, αύτούς καί τή συνείδησή τους, καί τήν ψευδή διαλεκτική τής συνείδησής τους. Ή έξουδετέρωση αύτή δέν είναι τό άποτέλεσμα μόνης τής δράσης, ή τής κατάδειξής της πού θά έκαναν, άπό προορισμό, όρισμένα λαϊκά πρόσωπα (σύμ-φωνα μέ τό μοτίβο: ούτε Θεός ούτε Καίσαρας)· ούτε είναι τό άποτέ-λεσμα μόνο τού έργου, έννοούμενου σάν μιά Ιστορία άρθρωμένη σέ στιγμές έναγώνιας άναμονής· πραγματοποιείται δχι στό έπίπεδο τών λεπτομερειών ή τής συνέχειας, άλλά στό βαθύτερο έπίπεδο τής δο-μικής δυναμικής τού έργου.

"Ας δώσουμε προσοχή σ' αύτό τό ζήτημα· μέχρι τώρα είχαμε μιλή-σει μόνο γιά τό έργο - τώρα πρόκειται γιά τή συνείδηση τού θεατή. Θά ήθελα μέ λίγα λόγια νά δείξω δτι δέν πρόκειται γιά καινούργιο πρόβλημα, δπως θά τείναμε νά πιστεύουμε, άλλά σαφώς γιά τό Ίδιο πρόβλημα. Πάντως γιά νά τό δεχτούμε αύτό, πρέπει πρώτα νά συμ-φωνήσουμε στό νά άρνηθούμε δυό κλασικά πρότυπα τής θεατικής συνείδησης πού έπισκιάζουν τό στοχασμό. Τό πρώτο πρότυπο πού έχει καταστροφικές συνέπειες, είναι καί πάλι, άλλά αύτή τή φορά μέσα στό θεατή, τό πρότυπο τής αύτοσυνείδησης. έννοείται, δτι ό θεατής δέν ταυτίζεται μέ τόν «ήρωα»: κρατιέται σέ άπόσταση. Στήν περίπτωση αύτή δμως δέ βρίσκεται έκτός τού έργου έκεΐνος πού κρίνει, πού κάνει τούς ύπολογισμούς καί βγάζει τό συμπέρασμα; Σάς παρουσιάζεται τό Μάνα Κουράγιο Σ' αϋτήν άνήκει τό νά παίξει. Σέ

147

Page 149: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σας άνήκει τό νά κρίνετε. Στή σκηνή άπεικονίζεται ή σύγχιση - στήν πολυθρόνα τής αίθουσας άπεικονίζεται ή διαύγεια τού πνεύματος, πού όδηγεϊται στή συνείδηση μέσω δύο ώρών άσυνειδησίας. Αύτό δμως τό μοίρασμα των ρόλων είναι τό Ιδιο σάν νά δίνουμε στήν αί-θουσα αύτό πού ή αύστηρότητα άρνιέται στή σκηνή. Στήν πραγματι-κότητα, ό θεατής δέν είναι μέ καμιά 'ιδιότητα αύτή ή άπόλυτη αύτο-συνείδηση τήν όποία δέ μπορεί νά άνεχτεϊ τό έργο Όπως καί τό έργο δέν περιέχει τήν «"Εσχατη Κρίση» γιά τή δική του «Ιστορία», έτσι κι ό θεατής δέν είναι ό Υπέρτατος Κριτής τού έργου. Κι αύτός έπίσης θλέπει καί βιώνει τό έργο μέ τή μορφή μιας ψευδούς συνεί-δησης, ή όποια έχει τεθεί ύπό άμφισβήτηση Τί είναι συνεπώς κι αύ-τός μέ τή σειρά, του άν δχι ό άδελφός τών προσώπων, παγιδευμένος δπως κι αύτοί μέσα στούς αύθόρμητους μύθους τής Ιδεολογίας, στίς αύταπάτες της καί στίς προνομιούχες μορφές της; "Αν κρατιέται σέ άπόσταση άπό τό έργο μέσω τού Ιδιου τού έργου - αύτό δέ γίνεται γιατί θέλουν νά τόν άπαλλάξουν ή νά τόν θεσπίσουν σάν Κριτή -γίνεται άντίθετα γιά νά τόν πάρουν σ' αύτό τό «παραξένισμα» - μέ σκοπό νά δημιουργήσουν άπό αύτόν τήν Ιδια τήν άπόσταση, πού δέν είναι παρά ένεργητική καί ζωντανή κριτική.

Οπότε δμως στήν περίπτωση αύτή χρειάζεται άναμφίβολα νά άρ-ν η θ ο ύ μ ε τό δεύτερο πρότυπο τής συνείδησης τού θεατή - πού μας καταδιώκει μέχρι καί μέσα στήν άρνησή του: τό πρότυπο τής ταυτο-ποίησης. Στό σημείο αύτό θά ήθελα νά θέσω τό ζήτημα μέ καθαρό τρόπο έλλείψει αύθεντικής άπάντησης: δταν, γιά νά στοχαστούμε τό «στάτους» τής θεατικής συνείδησης, έπικαλούμαστε τήν έννοια τής ταυτοποίησης (μέ τόν ήρωα) δέ διακινδυνεύουμε μιά άμφίβολη έξ-ομοίωση; Ή έννοια τής ταυτοποίησης στήν αύστηρή της έκδοχή εί-ναι μιά έννοια ψυχολογική, καί πιό συγκεκριμένα ψυχαναλυτική Δέ σκέφτομαι διόλου νά άμφισβητήσω τήν άποτελεσματικότητα τών ψυ-χολογικών διαδικασιών στό θεατή πού κάθεται μπροστά στή σκηνή Πρέπει δμως σαφώς νά πούμε δτι τά φαινόμενα προβολής, έξαγνι-σμού κλπ. - πού μπορούμε νά παρατηρήσουμε, νά περιγράψουμε καί νά προσδιορίσουμε σέ έλεγχόμενες ψυχολογικές καταστάσεις - τά φαινόμενα αύτά δέ μπορούν άπό μόνα τους νά έξηγήσουν μιά συμ-περιφορά τόσο σύνθετη, τόσο ειδική, δσο ή συμπεριφορά τού θεατή-ό-όποϊος-παραβρίσκεται-σέ-μιά-παράσταση Κατ' άρχάς ή συμπεριφορά αύτή είναι μιά συμπεριφορά κοινωνική καί πολιτιστικο-αίσθητική, καί μέ τήν ιδιότητα αύτή είναι καί μιά συμπεριφορά Ιδεολογική. Οπωσ-δήποτε είναι σημαντικό έργο τό νά διασαφηνίσουμε τήν καταχώρηση των συγκεκριμένων ψυχολογικών διαδικασιών (δπως ή ταυτοποίηση, ό έξαγνισμός, ή έκτόνωση, κλπ. μέ τήν αύστηρή ψυχολογική τους έννοια) μέσα σέ μιά συμπεριφορά πού τά ξεπερνάει. Τό πρώτο δμως έργο δέ μπορεί νά καταργήσει τό δεύτερο, έλλείψει τού όποιου ξε-πέφτουμε στόν ψυχολογισμό: τό έργο τού καθορισμού τού ειδικού χαρακτήρα αύτής τής Ιδιας τής θεατικής συνείδησης. "Αν ή συνεί-δηση αύτή δέν περιορίζεται σέ μιά καθαρή ψυχολογική συνείδηση,

148

Page 150: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άν είναι μιά συνείδηση κοινωνική, πολιτιστική καί ιδεολογική, δέ μπορούμε νά στοχαστούμε τή σχέση της πρός τό θέαμα μέ τή μόνη μορφή τής ψυχολογικής ταυτοποίησης. Πρίν νά ταυτοποιηθεϊ (ψυχο-λογικά) μέ τόν ήρωα, ή θεατική συνείδηση πράγματι άναγνωρίζεται μέσα στό ιδεολογικό περιεχόμενο τού έργου, κα( στίς μορφές πού προσιδιάζουν σ' αύτό τό περιεχόμενο. Τό θέαμα, πρίν γίνει ή ευκαι-ρία γιά μιά ταυτοποίηση (πρός έαυτόν μέ τΙς μορφές ένός "Αλλου), είναι βασικά ή ευκαιρία γιά πολιτιστική καί ιδεολογική άναγνώριση6. Ή αύτοαναγνώριση αύτή προϋποθέτει, στή βάση της, μιά ούσιαστική συνταύτιση (ή όποία καθιστά δυνατές, σάν ψυχολογικές, τΙς Ιδιες τΙς ψυχολογικές διαδικασίες ταυτοποίησης): τήν ταυτότητα πού συνενώ-νει τούς θεατές καί τούς ήθοποιούς συγκεντρωμένους σ' έναν Ιδιο χώρο, γιά ένα Ιδιο θράδι. Να(, άρχικά ένωνόμαστε μέσω αύτού τού θεσμού πού είναι τό θέαμα, άλλά ένωνόμαστε βαθύτερα μέσω τών Ιδιων μύθων, μέσω τών Ιδιων θεμάτων, πού μας διακυβερνούν χωρίς τή συγκατάθεσή μας, μέσω τής Ιδιας αύθόρμητα βιωμένης Ιδεολο-γίας. ΝαΙ, άν καί κατεξοχήν είναι 'ιδεολογία τών φτωχών, δπως στό ΕΙ Nost Milan, τρώμε τό Ιδιο ψωμί, έχουμε τούς Ιδιους θυμούς, τΙς Ιδιες έξεγέρσεις, τά Ιδια ντελίρια (τουλάχιστον μέσα στή μνήμη δπου περιπλανιέται άσταμάτητα αύτό τό πιθανό έπικεΐμενο) άν δχι καί τήν (δια κατάθλιψη μπροστά σ' ένα χρόνο πού καμιά Ιστορία δέν τόν

6 Δέ θά 'πρεπε νά φανταστούμε δτι αύτή ή αύτοαναγνώριση ξεφεύγει άπό τΙς έπιταγές ol όποϊες, σέ τελευταία άνάλυση, κατευθύνουν τήν τύχη τής ιδεολογίας Πράγματι, ή τέχνη είναι έπιθυμία γιά αύτοαναγνώριση δσο καί ή Ιδια ή αύτοαναγνώριση Στήν άρχή, συνεπώς, τήν ένότητα τήν ύποθέτω έδώ σάν κεκτημένη (κατά τό ουσιαστικό της μέρος), μέ σκοπό νά όριοθετήσω τήν έξέταση, αύτό τά συμμέρισμα τών κοινών μύθων, θεμάτων, προσδοκιών τό όποϊο θεμελιώνει τή δυνατότητα της παράστασης σάν πολιτιστικό καί ιδεολο-γικό φαινόμενο - ή ένότητα αυτή είναι τόσο μιά ένότητα ήθελημένη ή άρνη-μένη, δσο καί μιά ένότητα έπικυρωμένη Μέ άλλα λόγια, στόν θεατρικό, ή γενικότερα στόν αισθητικό κόσμο, ή Ιδεολογία ποτέ δέν παύει έξ άρισμού, νά είναι ά χώρος μιας άμφισθήτησης καί μιας μάχης, δπου άντηχοϋν υπόκωφα ή βίαια, 6 θόρυβος κι οί κλονισμοί άπό τούς πολιτικούς καί κοινωνικούς άγώνες τής άνθρωπότητας 'Ομολογώ δτι είναι άρκετά παράδοξο νά προβάλλονται καθαρές ψυχολογικές διαδικασίες (δπως ή ταυτοποίηση) μέ σκοπό νά έξηγή-σουν τή θεατική συνείδηση - δταν ξέρουμε δτι τά άποτελέσματά τους μερι-κές φορές μένουν άπολύτως μετέωρα, δταν ξέρουμε δτι υπάρχουν θεατές, έπαγγελματίες ή άλλοι, πού δέ θέλουν νά άκσύσουν τίποτα, πρίν άκόμα ση-κωθεί ή αυλαία, ή πού δταν σηκωθεί ή αυλαία, άρνοϋνται νά άναγνωριστοϋν στό έργο πού τούς προσφέρεται ή στήν έρμηνεία του. Είναι άνώφελο νά πάμε νά ψάξουμε άρκετά μακριά γιά παραδείγματα πού βρίθουν Τόν Μπερ-τολάτσι, δέν τόν άρνήθηκε ή Ιταλική άστική τάξη τοϋ τέλους τού 19ου αΙώνα, πού τόν μεταμόρφωσε σέ άποτυχημένη καί μηδαμινή ύπαρξη: Κι έδώ άκόμη, Παρίσι, Ιούνιος 1962, δέν καταδικάστηκε αύτός κι ά Στρέλερ. χωρίς νά έχει πραγματικά άκουστεί άπό τούς πνευματικούς πατέρες τοϋ «παρισινού» κοι-νού - ένώ τό πλατύ λαϊκό κοινό τής Ιταλίας τόν υίοθετεϊ καί τόν άναγνωρίζει τώρα;

149

Page 151: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μετακινεί. Nat, όπως κι ή Μάνα Κουράγιο, έχουμε τόν Ίδιο πόλεμο στήν πόρτα μας, καί - σέ δυό βήματα άπό μάς, άν δχι μέσα μας - τό ίδιο φριχτό τύφλωμα, τήν Ίδια στάχτη στά μάτια, τό Ίδιο χώμα μέσα στό στόμα. Έχουμε τήν Ίδια αύγή καί τήν Ίδια νύχτα, άκραγγίζουμε τίς Ίδιες άβύσσους τό άσυνείδητό μας. Μοιραζόμαστε σίγουρα τήν Ίδια ιστορία - κι είναι άπό έδώ πού άρχίζει τό καθετί. Είναι γΓ αύτό τό λόγο πού άπό τήν άρχή ήδη, είμαστε προκαταβολικά έμεΊς οι Ίδιοι, τό έργο τό Ίδιο, όπότε τί σημασία έχει, νά γνωρίσουμε τήν έκ-θασή του, άφού ούδέποτε θά καταλήξει άλλού έκτός άπό έμάς τούς Ίδιους, δηλαδή καί πάλι στόν κόσμο μας Αύτός είναι ό λόγος πού, ήδη άπό τήν άρχή, καί πρίν άκόμα τεθεί, τό ψευδές πρόβλημα τής ταυτοποίησης είναι έπιλυμένο άπό τήν πραγματικότητα τής άναγνώ-ρισης Όπότε τό μόνο ζήτημα είναι νά ξέρουμε ποιά θά είναι ή τύχη αύτής τής σιωπηρής συνταύτισης, αύτής τής άμεσης αύτοαναγνώρι-σης. τί έκανε ήδη γι' αύτήν ό συγγραφέας; Τί θά κάνουν γι' αύτήν ol ήθοποιοί πού κινούνται άπό τό δάσκαλο τού έργου, τόν Μπρέχτ ή τόν Στρέλερ, Τι θα απογίνει αύτή ή ιδεολογική αυτοσυνείδηση, Θά έξαντληθει μέσα στή διαλεκτική τής αύτοσυνείδησης, έμβαθύνοντας τούς μύθους της χωρίς ποτέ ν' άπελευθερωθει άπ' αύτούς, Θά το-ποθετήσει στό κέντρο τού παιξίματος αύτό τό άτέλειωτο κάτοπτρο, "Η θά τό μετατοπίσει, θά τό ρίξει στό πλάι, θά τό πάρει καί θά τό χάσει, θά τό έγκαταλείψει καί θά ξαναεπιστρέψει σ' αύτό, θά τό ύπο-τάξει άπό άπόσταση σέ ξένες - καί τόσο τεταμένες - δυνάμεις, γιά νά καταλήξει νά μήν είναι πιά, ξαφνικά, παρά ένας σωρός άπό συν-τρίμμια στό έδαφος, λές άπ' τή φυσική άντήχηση πού σπάει άπό άπόσταση ένα ποτήρι.

Ά ν θέλουμε νά επαναλάβουμε - γιά νά τελειώνουμε - αύτή τήν άπόπειρα προσδιορισμού, ή όποία δέ θά έπιθυμοϋσε νά είναι άλλο άπό ένα πρόβλημα πού έχει τοποθετηθεί καλύτερα, - θά φανεί δτι αύτό τό Ίδιο τό έργο είναι ή συνείδηση τού θεατή· γιά τό βασικό λόγο, δτι ό θεατής δέν έχει άλλη συνείδηση έκτός άπό τό περιεχό-μενο πού τόν συνενώνει προκαταβολικά μέ τό έργο, καθώς καί τό γίγνεσθαι αύτού τού περιεχομένου μέσα στό Ίδιο τό έργο: τό και-νούργιο άποτέλεσμα πού παράγει τό έργο, ξεκινώντας άπό αύτή τήν αύτοαναγνώριση τής όποίας τό έργο άποτελεϊ άπεικόνισμα καί πα-ρουσία. Ό Μπρέχτ είχε δίκιο: άν τό θέατρο δέν έχει άλλο άντικεί-μενο έκτός άπό τό νά είναι τό σχόλιο, έστω καί «διαλεκτικό», αύτής τής άμετακίνητης αύτοαναγνώρισης-αύτοπαραγνώρισης - ό θεατής γνωρίζει προκαταβολικά δλα τά τερτίπια: είναι τά δικά του. Ά ν άντί-θετα τό θέατρο έχει άντικείμενο νά ύπονομεύσει αύτή τήν άθικτη άπεικόνιση, νά θέσει σέ κίνηση τό άκίνητο, αύτή τήν άμετακίνητη σφαίρα τού μυθικού κόσμου τής άπατηλής συνείδησης, τότε τό έργο πράγματι είναι τό γίγνεσθαι, ή παραγωγή μιάς καινούργιας συνείδη-σης στό θεατή - άνολοκλήρωτη όπως κάθε συνείδηση, άλλά κινού-μενη άπό τήν Ίδια τή μή όλοκλήρωση άπό αύτή τήν κατακτημένη άπόσταση, αύτό τό άνεξάντλητο έργο τής έν πράξει κριτικής· τό

150

Page 152: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

έργο είναι πράγματι παραγωγή ένός καινούργιου θεατή, αύτού τού ήθοποιού ό όποΊος άρχίζει όταν τελειώνει τό θέαμα' ό όποιος δέν αρχίζει παρά γιό νό τό όλοκληρώσει, άλλά μέσα στή ζωή.

Γυρνάω τήν πλάτη γιά νά φύγω. Καί ξαφνικά, άκατανίκητο, όρμάει πάνω μου τό έρώτημα: κατά πόσο αύτές ol κάποιες σελίδες μέ τόν άδέξιο καί ψηλαφητό τους τρόπο δέν ήσαν άλλο άπό αύτό τό άγνω-στο έργο μιάς βραδιάς τού Ιούνη, τό El Nost Milan, πού συνεχίζει μέσα μου τό άνολοκλήρωτο νόημά του, πού άναζητάει μέσα μου, παρά τή θέλησή μου, δλους τούς ήθοποιούς καί τά ντεκόρ πού έχουν έξαφανιστεΐ, τόν έρχομό τού δικού του βουβού λόγου;

Αύγουστος 1962

151

Page 153: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 154: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ν

ΤΑ «ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ TOY 1844» ΤΟΥ ΚΑΡΑ ΜΑΡΞ

(Πολιτική ΟΙκονομία καί Φιλοσοφία)

Page 155: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 156: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ή δημοσίευση τών Χειρογράφων τού 1844 άποτελεΐ πραγματικό γε-γονός στό όποιο θά ήθελα νά προσελκύσω τήν προσοχή τών άνα-γνωστών της έπιθεώρησης La Pensée1

Κατ' άρχάς είναι ένα γεγονός φιλολογικό καί κριτικό. Μέχρι τώρα τά Χειρόγραφα ήσαν προσιτά στούς γαλλόφωνους άναγνώστες μόνο στή μετάφραση τής έκδοσης Costes (Molitor. τόμ. VI τών Œuvres Phi-losophiques) Όλο ι αύτοί πού βρέθηκαν στήν άνάγκη νά τήν μετα-χειριστούν, ξέρουν άπό πείρα δτι αύτό τό τμηματικό κείμενο, μέ ση-μαντικά άναπτύγματα άφαιρεμένα, πάσχοντας άπό λάθη κι άνακρί-θειες, δέ μπορούσε νά άποτελέσει σοβαρό όργανο έργασίας Τώρα, χάρη στόν F. Bottigelli - τού όποιου πρέπει νά άναγνωρίσουμε τή μεγάλη άξια - έχουμε στήν κατοχή μας μιά έκδοση ένημερωμένη (τήν πιό ένημερωμένη πού ύπάρχει, όταν ό Bottigelli χρησιμοποίησε τις τελευταίες πληροφορίες άνάγνωσης καί διόρθωσης πού τού άνα-κοίνωσε τό Ινστιτούτο Μάρξ-Ένγκελς της Μόσχας)· μιά έκδοση πα-ρουσιασμένη μέσα στήν πιό έλλογη διάταξη (αύτή τού MEGA), καί μέ μιά μετάφραση άξιοσημείωτη λόγω της αύστηρότητάς της, της λε-πτομερειακότητάς της, τών κριτικών της σημειώσεων, καί θά 'λεγα έπίσης, πράγμα πού είναι πολύ σημαντικό, λόγω τής θεωρητικής έγ-γύησής της (πρέπει νά ξέρουμε πώς δέ μπορεί νά ύπάρξει καλή μετάφραση παρά μέ τή ρητή προϋπόθεση δτι ό μεταφραστής είναι πολύ παραπάνω άπό ένας μεταφραστής, έ ν α ς άνθρωπος πληροφορη-μένος καί διαπερασμένος, δχι μόνο άπό τή σκέψη τοϋ συγγραφέα του, άλλά έπίσης άπό τόν έννοιολογικό καί Ιστορικό κόσμο άπ' τόν όποΊο τράφηκε ό συγγραφέας αϋτός. Προϋπόθεση πού πληρούται σήμερα).

Αποτελεί στή συνέχεια ένα γεγονός θεωρητικό. Βρισκόμαστε άπέ-ναντι σ' ένα κείμενο πού, στις πολεμικές, στήν έπΙθεση καί τήν ύπεράσπιση τοϋ Μάρξ, έπαιξε πρωταρχικό ρόλο, έδώ καί 30 χρόνια. Ό Bottigelli, έξηγεϊ πολύ καλά πώς μοιράστηκαν ol ρόλοι, σ' αύτή τήν πολεμική. Είναι ol σοσιαλδημοκράτες (ol πρώτοι έκδότες άρχικά, ό Λάντσχουτ κι ό Μάγιερ), καί μετά ol πνευματοκράτες, ύπαρξιστές, φαινομενολόγοι κλπ. φιλόσοφοι, αύτοί πού έκαναν γνωστό τό σημαν-

1. Παρουσίαση, μετάφραση καί σημειώσεις τοϋ Emile Bottigelli, (Editions Sociales).

155

Page 157: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τικό αύτό κείμενο- όπως τό φανταζόμαστε όμως, αύτό έγινε μέσα σ' ένα πνεύμα πολύ ξένο είτε πρός τήν κατανόηση τού Μάρξ, ε ίτε άκόμα πρός τήν άπλή άντίληψη τής διαμόρφωσής του. Τά οίκονομικά-φιλοσοφικά χειρόγραφα τροφοδότησαν μιά όλόκληρη έρ-μηνεΐα τού Μάρξ, είτε ήθική, είτε (πράγμα πού είναι τό Ίδιο) άνθρω-πολογική, κι άκόμα θρησκευτική - όπότε στήν περίπτωση αύτή τό Κεφάλαιο, μέσα στήν κριτική του άναδίπλωση καί στή φαινομενική του «άντικειμενικότητα», άπέναντι στό κείμενο αύτό δέν είναι παρά ή άνάπτυξη μιάς ένόρασης τής νεότητας, πού θά είχε βρει τή ση-μαντικότερη φιλοσοφική της έκφραση σ' αϋτό τό κείμενο, καί στίς έννοιές του- πρίν άπ' δλα, τίς έννοιες άλλοτρίωση, άνθρωπισμός, κοινωνική ούσία τού άνθρωπου, κλπ. Είναι γνωστό δτι οί μαρξιστές δέν άποτόλμησαν νά άντιδράσουν, παρά άργοπορημένα, καί δτι ή άντίδρασή τους ήταν συχνά άνάλογη τών φόβων καί τής βιασύνης τους: είχανε τήν τάση νά ϋπερασπίσουν τόν Μάρξ συλλήβδην, καί νά πάρουν, κι αϋτοί μέ τή σειρά τους, άλλά πρός όφελος τοϋ Κεφα-λαίου, τή θέση τών άντιπάλων τους, ϋπερεκτιμώντας κατ' αύτό τόν τρόπο τά θεωρητικά χαρίσματα τού κειμένου τού '44. Σ' αύτό τό ζή-τημα ό Bottigelli έχει διατυπώσει σημαντικές προτάσεις (σελ. ιχ, χχχιχ). Εισάγουν σέ μιά άπαίτηση, πού κανένας σοβαρός σχολιαστής δέ μπορε'ι νά τήν άποφύγει: νά προσδιορίσουμε μιά καινούργια καί αύστηρή μέθοδο διερεύνησης, μιά *άπλή μέθοδο» (σελ. χ) άπό αϋτήν τής άπλής προκαταβολικής ή άναδρομικής έξομοίωσης. Τά Χειρό-γραφα αύτά - πού ήσαν τό έπιχείρημα γιά έναν άγώνα, τό πρόσχημα γιά μιά δίκη, ή τό όχύρωμα γιά μιά άμυνα - μπορούμε στό έξής, όφείλουμε στό έξής, μέ τόν τρόπο αύτό νά τ' άντιμετωπίζουμε μέ μιά βέβαιη μέθοδο: σάν μιά στιγμή τής διαμόρφωσης τής σκέψης τού Μάρξ ή όποία, δπως δλες ol στιγμές ένός διανοητικού γίγνεσθαι, όπωσδήποτε συνεπάγεται ένα μέλλον, άλλά τέμνει έπίσης ένα παρόν μοναδικό καί μή άναγώγιμο. Δέν είναι υπερβολικό νά πούμε δτι ό Bottigelli, σ' αύτή τήν άμεμπτη μετάφραση, μάς προσέφερε ένα προ-νομιακό άντικείμενο, τό όποιο έχει ένδιαφέρον γιά τούς μαρξιστές κάτω άπό μιά διπλή θεωρητική Ιδιότητα: έπειδή άφορα τή διαμόρφω-ση, ή καλύτερα τή μεταμόρφωση, τής σκέψης τού Μάρξ, άλλά καί έπειδή προσφέρει έπίσης στή μαρξιστική θεωρία τών ιδεολογιών μιά παραδειγματική ευκαιρία γιά νά έξασκήσει καί νά δοκιμάσει τή μέ-θοδό της.

Προσθέτω τέλος δτι αύτή ή μετάφραση εΙσάγεται μέ μιά σημαντική Ιστορική καί θεωρητική παρουσίαση, ή όποία δχι μόνο μάς μπάζει στά οϋσιαστικά προβλήματα, άλλά τά τοποθετεί καί τά φωτίζει.

Ποιός είναι πράγματι ό ε/δικός χαρακτήρας τών Χειρογράφων τού 1844, δταν τά συγκρίνουμε μέ τά προγενέστερα κείμενα τού Μάρξ; ΤΙ τό ριζικά καινούργιο προσφέρουν; Ή άπάντηση βρίσκεται στό έξής γεγονός: τά Χειρόγραφα είναι τό παράγωγο τής συνάντησης τού Μάρξ μέ τήν Πολιτική Οίκονομία. Όπωσδήποτε δ έν ε ίνα ι ή πρώτη φορά πού ό Μάρξ βρίσκεται στήν «άνάγκη», δπως τό είπε ό

156

Page 158: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ιδιος, νά δώσει τή γνώμη του σέ ζητήματα οικονομικής τάξης (δπως, άπ' τό 1842 ήδη, τό ζήτημα τής κλοπής τών δασών άνακαλοϋσε δλη τήν κατάσταση της άγροτικής φεουδαρχικής Ιδιοκτησίας· δπως, πάλι άπ' τό 1842, τό άρθρο γιά τή λογοκρισία καί τήν έλευθερία τοϋ Τύ-που συνάνταγε τήν πραγματικότητα τής «βιομηχανίας», κλπ. κλπ.)· τότε δμως δέν άντιμετώπιζε τήν οικονομία, άλλά οικονομικά ζητήμα-τα, καί τήν πολιτική μέσα άπό τόν πλάγιο δρόμο τών κοινοβουλευτι-κών συζητήσεων: μέ δυό λόγια, δέν άντιμετώπιζε τήν Πολιτική Οικο-νομία, άλλά όρισμένα άποτελέσματα μιάς οικονομικής πολιτικής ή όρισμένους οικονομικούς δρους κοινωνικών συγκρούσεων (Κριτική τής Φιλοσοφίας τοϋ Κράτους τοϋ Χέγκελ). Στά 1844 ε ί να ι ή Πολ ι τ ική Οικονομία ή ίδια πού άντιμετωπίζει ό Μάρξ. Ό "Ενγκελς τού άνοιξε τό δρόμο στό «Ιδιοφυές προσχεδίασμά» του γιά τήν Αγγλία. Όμως τό Ιδιο δπως κι ό "Ενγκελς, ή άνάγκη νά προχωρήσει στήν άναζήτηση τού λόγου τών συγκρούσεων πέραν τοϋ πολιτικού, στούς κόλπους τού όποιου μένουν άνεπίλυτες, έσπρωξε τόν Μάρξ σ' αύτή τή συν-άντηση. "Εξω άπό τό πλαίσιο αυτής της συνάντησης, της πρώτης, τά Χειρόγραφα δύσκολα γίνονται κατανοητά. Στήν παρισινή περίοδο (Φεθρουάριος-Μάρτιος 1844), καθοριστική άπ' αύτή τήν άποψη, ό Μάρξ άφιερώνεται στούς κλασικούς οικονομολόγους (Σέη, Σκάρμπεκ, Σμίθ, Ρικάρντο), κρατάει πλήθος άπό σημειώσεις, πού τά Ιχνη τους τά ξαναβρίσκουμε στό ίδιο τό σώμα τοϋ Χειρογράφου (τό πρώτο μέ-ρος περιέχει μακροσκελή παραθέματα) - σάν νά ήθελε νά κρατήσει σημειώσεις γιά ένα γεγονός. Κρατώντας δμως σημειώσεις γι' αύτό τό γεγονός, διαπιστώνει ταυτόχρονα δτι τό γεγονός αύτό - τουλάχιστον στούς οικονομολόγους πού διαβάζει - δέ στηρίζεται πουθενά, βρί-σκεται στόν άέρα καί στερείται δικής του βάσεως. Ή συνάντηση λοι-πόν μέ τήν Πολιτική Οικονομία, είναι ταυτόχρονα καί μιά κριτική άντίδραση άπέναντι στήν Πολιτική Οικονομία, καί άπαιτητική άναζή-τηση τού θεμελίου της.

Άπό πού προέρχεται στόν Μάρξ ή πεποίθηση δτι ή Πολιτική Οικο-νομία δέν είναι θεμελιωμένη; Άπό τΙς άντιφάσεις πού αύτή βεβαιώ-νει καί καταχωρεί, άν δχι πού άποδέχεται καί ώραιοποιε'ι: καί πρίν άπ' δλα, άπό τή σημαντικότερη δλων άντίφαση πού άντιπαραθέτει τήν αϋξανόμενη έξαθλίωση τών έργατών σ' αύτό τό μοναδικό πλού-το, πού τόν έρχομό του στό σύγχρονο κόσμο έξυμνεϊ ή Πολιτική Οί-κονομία. Εδώ δοκιμάζεται κι έδώ άποτυγχάνει ή αισιόδοξη έπιστήμη πού οικοδομείται πάνω σ' αύτό τό φτωχό έπιχείρημα, δπως είναι ό πλούτος τών Ιδιοκτητών πάνω στή φτώχια τών έργατών. Εδώ έπίσης βρίσκεται κι ή πέτρα τοϋ σκανδάλου της, πού θέλει νά έξαλείψει ό Μάρξ, προσφέροντας στήν Οίκονομία τή βάση αύτή πού στερείται καί πού θά είναι ή διαύγειά της κι ή έτυμηγορία της.

Στό σημείο αύτό άποκαλύπτεται ή άλλη δψη τών Χειρογράφων: ή φιλοσοφία τους. Γιατί αύτή ή συνάντηση τού Μάρξ μέ τήν Πολιτική Οικονομία, είναι έπιπρόσθετα - ό Bottigelli τό λέε ι καθαρά (σελ. χχχιχ. Liv, LXvii, κλπ.) - μιά συνάντηση της φιλοσοφίας μέ τήν Πολιτική

157

Page 159: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Οικονομία Οπωσδήποτε δχι μιά όποιαδήποτε φιλοσοφία: είναι ή φι-λοσοφία πού οικοδομήθηκε άπό τόν Μάρξ μέσα άπό δλες τίς πρακτικο-θεωρητικές του έμπειρίες (ό Bottigelli παρουσιάζει μέ ζων-τανό τρόπο τίς ούσιαστικές της στιγμές· ό ιδεαλισμός τών πρώτων κειμένων, συγγενέστερος μέ τοϋ Κάντ καί τοϋ Φίχτε παρά μέ τοϋ Χέγκελ ή άνθρωπολογία τοϋ Φόυερμπαχ)· φιλοσοφία τροποποιημένη, διορθωμένη, ένισχυμένη άπ' αϋτή τήν Ιδια τή συνάντηση. Οπωσδή-ποτε είναι πάλι μιά φιλοσοφία, πού σημαδεύεται βαθιά άπό τή φουερμπαχιανή προβληματική (Bottigelli σελ χχχιχ) καί δοκιμάζεται άπ' τό ταλάντευμα μιας στροφής πρός τά πίσω, άπό τόν Φόυερμπαχ στόν Χέγκελ Είναι αϋτή ή φιλοσοφία πού έπιλύει τήν άντίφαση της Πολιτικής Οικονομίας μέ τό νά τή στοχάζεται, καί μέσα άπ' αυτήν, μέ τό νά στοχάζεται δλη τήν Πολιτική Οίκονομία, δλες τΙς κατηγορίες της, ξεκινώντας άπό μιά έννοια-κλειδί· τήν έννοια άλλοτριωμένη έρ-γασία. Εδώ, βρισκόμαστε στό κεντρικό σημείο τοϋ προβλήματος, καί είμαστε κοντά ταυτόχρονα σ' δλες τΙς άπόπειρες είτε τοϋ ιδεαλι-σμού είτε τής υλιστικής βιασύνης. γιατί βρισκόμαστε, άπό μιά πρώτη ματιά, σέ γνώριμο χώρο, θέλω νά πώ σ' ένα έννοιολογικό το-πίο δπου μπορούμε νά άναγνωρίσουμε τήν ταυτότητα, καί τής άτομι-κής ιδιοκτησίας, καί τοϋ κεφαλαίου, καί τοϋ χρήματος, καί τοϋ κατα-μερισμού της έργασίας, καί της άλλοτρίωσης τοϋ έργάτη, καί της χειραφέτησής του, καί τοϋ άνθρωπισμοϋ πού άποτελεί καί τό έπαγ-γελμένο του μέλλον Είναι κατηγορίες πού δλες, ή σχεδόν δλες τΙς ξαναβρίσκουμε στό Κεφάλαιο, καί πού θά μπορούσαμε μ' αύτή τήν ιδιότητα νά τίς δεχτούμε σάν προκαταβολές τοϋ Κεφαλαίου, ή καλύ-τερα, σάν τό Κεφάλαιο σέ μορφή σχεδίου, ή άκόμα καλύτερα σάν τό Κεφάλαιο σέ μορφή διάστικτης Ιχνογραφίας, ήδη σχεδιασμένο, άλλά μέ μιά γραμμή πού άν καί έχει τό τάλαντο τοϋ όλοκληρωμένου έρ-γου, δέν έχει τήν πληρότητά του Oi ζωγράφοι κάνουν τέτο ια σκίτσα μέ μολύβι, σβέλτα, φρέσκα, πού μέσα στό Ιδιο τους τό ξεπέταγμα, είναι άνώτερα άπ' τό έργο πού περικλείουν. 'Υπάρχει κάτ ι άπ' αύτή τήν άνάβλυση μέσα στή γοητεία τών Χειρογράφων, μέσα στήν άκα-ταμάχητη λογική τους (ό Bottigelli μιλάει άκριβώς γιά τήν «αύστηρό-τητα, συλλογιστικής» τους, σελ. χχχιιι LXII, LIV, καί γιά τήν «άδιάλλακτη λογική» τους) καί μέσα στή βεβαιότητα τής διαλεκτικής τους. Όμως ϋπάρχει έπίσης ή βεβαιότητα, τό νόημα πού δίνεται άπ' αϋτή τή λο-γική κι άπ' αύτή τήν αυστηρότητα στις έννοιες πού άναγνωρίζουμε μέσα στά Χειρόγραφα - καί συνεπώς ϋπάρχει τό Ιδιο τό νόημα αϋτής τής λογικής κι αύτής τής αϋστηρότητας· ένα νόημα πού έξακολουθεϊ νά είναι φιλοσοφικό, λέω σαφώς: φιλοσοφικό παίρνοντας αύτή τή λέξη μέ τήν Ίδια τήν έκδοχή, τήν όποία άργότερα ό Μάρξ θά καταδι-κάσει άνέκκλητα. Γιατί κάθε αύστηρότητα καί κάθε διαλεκτική δέν άξίζουν παρά αϋτό πού άξίζει τό νόημα πού προσφέρουν καί άπεικο-νίζουν. Θά πρέπει κάποτε νά μπούμε στίς λεπτομέρειες καί νά δώ-σουμε μιά έξήγηση λέξη πρός λέξη γι" αϋτό τό κείμενο: νά διερευ-νήσουμε τό θεωρητικό «στάτους» καί τό θεωρητικό ρόλο πού άποδί-

158

Page 160: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

δονται στήν 6ννοια-κλειδί άλλοτριωμένη έργασία· νά έξετάσουμε τό εννοιολογικό πεδίο αύτής τής ιδέας- νά δεχτούμε δτι παίζει πρά-γματι τό ρόλο πού τής προσδιόρισε τότε ό Μάρξ: ένα ρόλο πρωταρ-χικού θεμελίου· νά δεχτούμε δμως έπίσης δτι δέ μπορε'ι νά παίξει αύτό τό ρόλο, παρά μέ τήν προϋπόθεση νά τόν παραλάβει κατ' έν-τολή καί πληρεξουσιότητα άπό μιά όλόκληρη άντίληψη γιά τόν "Αν-θρωπο πού θά άντλήσε ι άπό τήν ούσία τού άνθρωπου τήν άναγκαιό-τητα καί τό περιεχόμενο τών οίκονομικών έννοιών πού μάς είναι οι-κείες Μέ δυό λόγια, θά πρέπει νά άνακαλύψσυμε κάτω άπό δρους πού είναι ταγμένοι σ' ένα μελλοντικό νόημα πού έπίκειται, τό νόημα πού τούς κρατάει άκόμη αιχμαλώτους μιάς φιλοσοφίας ή όποία θά άσκήσει έπάνω τους τ ίς τελευταίες έπιρροές καί έξουσίες της Καί, άν δέν ήθελα νά καταχραστώ τήν έλευθερία νά προεξοφλήσω τό αποτέλεσμα αύτής τής άπόδειξης, θά έλεγα περίπου δτι άπ' αύτή τήν άποψη - δηλαδή κάτω άπό τήν άποψη τής άπόλυτης κυριαρχίας τής φιλοσοφίας πάνω σ' ένα περιεχόμενο πού εϋθύς άμέσως θά άνεξαρ-τητοποιηθει άπόλυτα άπ' αϋτήν - ό Μάρξ ό πιό άπομακρυσμένος άπό τόν Μάρξ είναι αϋτός έδώ ό Μάρξ Ό Μάρξ ό πιό κοντινός, ό Μάρξ τής προτεραίας, ό Μάρξ τού προθαλάμου Λές καί τού χρειάστηκε -πρίν άπό τή ρήξη μαζί της, καί μέ σκοπό νά όλοκληρώσει αϋτή τή ρήξη - νά δώσει στή φιλοσοφία δλη τήν εϋκαιρία της, τήν τελευταία, αύτή τήν άπόλυτη έξουσία πάνω στόν άντίπαλό της, κι αϋτό τόν ασύγκριτο θεωρητικό θρίαμβο: δηλαδή τήν ήττα της.

Ή παρουσίαση τού Bottigelli μάς τοποθετεί στό κέντρο αϋτών τών προβλημάτων Συγκαταλέγω μεταξύ τών πιό σημαντικών τίς σελίδες οπου θέτε ι έρωτήματα γιά τό θεωρητικό «στάτους» τής άλλοτριωμέ-νης έργασίας, δπου παραβάλλει τίς οικονομικές έννοιες τών Χειρο-γράφων πρός τίς οικονομικές έννοιες τού Κεφαλαίου, δπου θέτε ι τό θεμελιακό ζήτημα τής θεωρητικής φύσης (γιά τόν Μάρξ τοϋ 1844) αυτής τής πολιτικής οικονομίας πού συνάντησε Ή άπλή αϋτή φρά-ση «Ή άστική πολιτική οικονομία παρουσιάζεται στόν Μάρξ σάν ένα είδος φαινομενολογίας» (σελ XLI) νομίζω δτι είναι καθοριστική- δπως θεωρώ κεφαλαιώδους σημασίας τό γεγονός δτι ό Μάρξ δέχεται ακριβώς τήν πολιτική οικονομία έτσι όπως αύτή δίνεται (σελ. LXVII), χωρίς νά άμφισβητε'ι τό περιεχόμενο τών έννοιών της καί τή συστη-ματική τους, δπως τό κάνει άργότερα είναι αύτή ή «άφαίρεση» τής Οικονομίας πού έπιτρέπει τήν άλλη «άφαίρεση»: τήν άφαίρεση τής φιλοσοφίας, πού θά καταπιαστεί νά τή θεμελιώσει. Ή άναγνώριση επίσης τής φιλοσοφίας πού λειτουργεί μέσα στά Χειρόγραφα μάς αναπέμπει άναγκαστικά στήν άφετηρία μας• σ' αϋτή τή συνάντηση μέ τήν πολιτική οικονομία, άναγκάζοντάς μας νά θέσουμε τό έρώτημα-ποιά είναι λοιπόν ή πραγματικότητα πού συνάντησε ό Μάρξ μέ τ ίς μορφές αύτής τής οικονομίας; Ή ίδια ή οικονομία; "Η μάλλον, μιά οικονομική Ιδεολογία, άδιαχώριστη άπό τίς θεωρίες τών οικονομολό-γων, δηλαδή, σύμφωνα μέ τή δραστική έκφραση πού ήδη παραθέσα-με, μ ιά 'φαινομενολογία»;

159

Page 161: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Θά προσθέσω μία μόνο παρατήρηση, γιό νό τελειώσω "Αν αύτή ή έρμηνεία μπορεί νό ταράζει όρισμένους, αύτό γίνεται λόγω τής φε-ρεγγυότητας πού δίνουν σέ μιά σύγχιση (πού πρέπει νά όμολογή-σουμε δτ ι δύσκολα μπορεί νά άποφευχθεϊ άπό τούς συγχρόνους μας, γιατί ένα όλόκληρο Ιστορικό παρελθόν τούς άπαλλάσσει άπό τή διάκριση τών ρόλων) άνάμεσα σ' αύτό πού μπορεί νά όνομαστέϊ ο 1 πολιτικές θέσεις καί σ' αύτό πού μπορεί νά όνομαστέϊ ol θεωρητικές θέσεις τού Μάρξ κατά τήν περίοδο τής διαμόρφωσής τους Ό Botti-gelli διέκρινε μέ καθαρότητα αύτή τή δυσκολία, καί τήν άντιμετώπισε άπευθείας καί άδίσταχτα, γράφοντας γιά παράδειγμα (σελ. χχχιι) δτ ι ή Κριτική τής Φιλοσοφίας τοϋ Δικαίου τοϋ Χέγκελ (1843) «σημαδεύε ι τή συμπαράταξη τού Μάρξ μέ τήν ϋπόθεση τού προλεταριάτου, δηλαδή μέ τόν κομμουνισμό. Αύτό δέ σημαίνει ότι ό ιστορικός ίιλισμός είναι ήδη έπεξεργασμένος». Υπάρχει λοιπόν μιά πολιτική καί μιά θεωρη-τική άνάγνωση τών κειμένων τής νεότητας τού Μάρξ. Γιά παράδει-γμα, ένα κείμενο σάν τό Εβραϊκό Ζήτημα, είναι κείμενο πού έχει ταχθεί πολιτικά μέ τήν πάλη γιά τόν κομμουνισμό. Είναι κείμενο δμως βαθιά «ιδεολογικό», συνεπώς δέν είναι θεωρητικά ταυτόσημο μέ τά μεταγενέστερα κείμενα, πού θά προσδιορίσουν τόν ιστορικό ύλισμό καί πού θά είναι σέ θέση νά φωτίσουν μέχρι τό βάθος του αύτό τό πραγματικό κομμουνιστικό κίνημα τού 1843, γεννημένο πρίν άπό αύτά, άνεξάρτητα άπό αύτά, δίπλα στό όποϊο τάχθηκε τότε ό νεαρός Μάρξ. Εξάλλου, καί ή δική μας πείρα άκόμα μπορεί νά μάς θυμίσει δτι μπορεί νά είναι κανείς «κομμουνιστής» χωρίς νά είναι «μαρξιστής». Αύτή ή διάκριση άπαιτεΐται, γιά νά άποφύγουμε νά πέ-σουμε στόν πολιτικό πειρασμό νά συγχίσουμε στήν περίπτωση αύτή, τΙς θεωρητικές τοποθετήσεις τού Μάρξ μέ τίς πολιτικές του τοποθε-τήσεις καί νά νομιμοποιήσουμε τίς πρώτες μέσα άπό τίς δεύτερες. Αύτή δμως ή διαφωτιστική διάκριση μάς παραπέμπει εύθύς άμέσως στήν άπαίτηση πού προσδιόρισε ό Bottigelli' νά συλλάβουμε μιά "άλλη μέθοδο» γιά νά έξηγήσουμε τή διαμόρφωση τού Μάρξ, συνε-πώς τ ίς στιγμές του, τά στάδιά του, τά «παρόν» του, μέ δυό λόγ ια τή μεταμόρφωσή του- γ ιά νά έξηγήσουμε αύτή τήν παράδοξη διαλεκτική τής όποιας τό πιό ιδιαίτερο έπεισόδιο είναι πράγματι αύτά τά Χειρό-γραφα πού ούδέποτε δημοσίευσε ό Μάρξ, καί τά όποϊα δμως, γι' αύτό τό λόγο, άναμφίβολα μάς τόν δείχνουν γυμνό μέσα στή θριαμ-βεύουσα καί ήττημένη σκέψη του, στό κατώφλι τού νά γίνει τελικά ό έαυτός του μέσω μιάς ριζικής άναδιάταξης τής τελευταίας: δηλαδή τής πρώτης.

Δεκέμβρης 1962

160

Page 162: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

V I

ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

(Σχετικά μέ τήν Ανισότητα τών Πηγών)

«"Ολα τά μυστήρια πού ωθούν τή θεω-ρία στό μυστικισμό βρίσκουν τήν 6λ-λογη λύση τους στήν άνθρώπινη πρα-κτική και στήν κατανόηση αυτής τής πρακτικής» Κ Μάρξ (8η θέση γιά τόν Φόυερμπαχ)

161

Page 163: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 164: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Εάν έπρεπε νά συνοψίσω σέ μιά φράση τίς κριτικές πού μού άπευ-θύνθηκαν, θά έλεγα άτι δηλώνουν τίς μελέτες μου σάν έπικίνδυνες θεωρητικά καί πολιτικά, άναγνωρίζοντάς τους κάποιο ένδιαφέρον ταυτόχρονα

01 κριτικές αυτές διατυπώνουν, μέ λεπτές άποχρώσεις μεταξύ τους, δυό βασικές κατηγορίες:

1) "Οτι «τόνισα» τήν άσυνέχεια πού χωρίζει τόν Μάρξ άπό τόν Χέ-γκελ. 'Αποτέλεσμα, τί άπομένει στήν περίπτωση αύτή άπό τό «λο-γικό πυρήνα» τής χεγκελιανής διαλεκτικής, άπό τήν Ιδια τή διαλεκτι-κή, καί, κατά συνέπεια, άπό τό Κεφάλαιο, καί άπό τό θεμελιώδη νόμο τής έποχής μας1;

2) Ότ ι , προτείνοντας τήν έννοια τής «έπικαθοριζόμενης άντίφα-σης» υποκατέστησα μιά «πλουραλιστική» άντίληψη στή «μονιστική» άντίληψη γιά τή μαρξιστική ίστορία. Αποτέλεσμα: τ ί άπομένει στήν περίπτωση αύτή άπό τήν Ιστορική άναγκαιότητα, άπό τήν ένότητά της, άπό τόν καθοριστικό ρόλο τής οικονομίας, - καί, κατά συνέπεια, άπό τό θεμελιώδη νόμο τής έποχής μας2;

1 Ρ Γκαρωντύ « νά μετρήσουμε τή σημασία αυτοϋ πού κινδυνεύουμε νά άπορρίψουμε άλόγιστα, υποτιμώντας τή χεγκελιανή κληρονομιά στόν Μάρξ κινδυνεύουμε ν' άπορρίψουμε δχι μόνο τά έργα τής νεότητας, τόν "Ενγκελς καί τόν Λένιν, άλλά καί τό Ιδιο Τό Κεφάλαιο·. (Ρ Γκαρωντύ, Γιά τά Χειρό-Ypaq>a τοϋ '44, Cahiers du Communisme, σελ 118, Μάρτιος 1963)

2 G. Mury «δέ φαίνεται λογικό νά δεχτούμε δτι αύτός (ό Λ. Α.) εισήγαγε χωρίς ρήγματα μιά καινούργια έννοια γιά νά διατυπώσει μιά άλήθεια πού ήταν γνωστή άπό τήν έποχή τού Μάρξ καί τού -Ενγκελς Φαίνεται πιό άποδεκτό τό δτι θεώρησε έπε'ιγον νά έπιμείνει πάνω στήν ύπαρξη ένός άνυπέρβλητου χά-σματος άνάμεσα στούς καθορισμούς πού προέρχονται άπό τή βάση καί τούς καθορισμούς πού προέρχονται άπό τό έποικοδόμημα Αναμφίβολα αύτός εί-ναι ό λόγος πού δέν έπιτρέπει στόν έαυτό του νά δεχτεί τό άναποδογύρισμα τών πόλων της άντίφασης άνάμεσα στήν κοινωνία τών πολιτών καί τό κράτος, ή όποία βεβαιώθηκε άπό τόν Χέγκελ, κάνοντας, μαζί μέ τόν Μάρξ, τήν κοινω-νία τών πολιτών τόν κυρίαρχο πόλο, καί τό κράτος, τό φαινόμενο αυτής τής ουσίας Αύτή ή λύση συνέχειας πού είσάγεται τεχνητά μέσα στή διαλεκτική τής Ιστορίας, τού άπαγορεύει νά ξεχωρίσει μέ ποιό τρόπο ή έσωτερική άρχή τοϋ Ιδιου τοϋ καπιταλισμού μέσα στήν Ιδιαίτερη άντίφασή του, γεννά άπό τή δική της έξέλιξη τό άνώτατο στάδιο τοϋ Ιμπεριαλισμού, τήν άνισότητα τής προόδου, καί τήν άναγκαιότητα τού πιό άδύνατου κρίκου». (La Pensée, 'Απρί-λιος 1963, Υλισμός καί Ύπερεμπειριομός, σελ 49) Ρ Γκαρωντύ' «Όποια κι

163

Page 165: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Όπως καί στά δοκίμιά μου, δυό προβλήματα ενέχονται σ' αύτές τίς μομφές Τό πρώτο άφορα τή χεγκελιανή διαλεκτική: σέ τί συν-ίσταται ή «όρθολογικότητα» πού τής άναγνωρϊζει ό Μάρξ; Τό δεύ-τερο άφορα τή μαρξιστική διαλεκτική, σέ τί συνίσταται ό ειδικός χα-ρακτήρας, πού τή διακρίνει μέ σαφήνεια άπό τή χεγκελιανή διαλεκτι-κή, Δυό προβλήματα, πού μας κάνουν ένα, άφού κάτω άπό τίς δύο δψεις της, πρόκειται πάντα γιά τήν πιό αϋστηρή καί πιό ξεκαθαρι-σμένη κατανόηση τής σκέψης τού Μάρξ

Θά πραγματευτώ εϋθύς άμέσως τή χεγκελιανή «όρθολογικότητα» καί διαλεκτική. Θά ήθελα νά έξετάσω τή δεύτερη δψη τού προβλή-ματος (ή όποία κατευθύνει τήν πρώτη) κάπως διεξοδικότερα: τόν ει-δικό χαρακτήρα τής μαρξιστικής διαλεκτικής

Παρακαλώ τόν άναγνώστη νά λάβει ϋπόψη του δτι προσπαθώ, στό βαθμό πού μπορώ, νά δώσω στίς έννοιες πού χρησιμοποιώ ένα νόημα αυστηρό· δτι, γιά νά καταλάβει αύτές τΙς έννοιες, πρέπει νά δώσει προσοχή σ' αύτή τήν αϋστηρότητα, καί στό βαθμό πού δέν είναι φαντασιακή, νά τή συμμεριστεί Θά μπορούσα άραγε νά ύπεν-θυμίσω δτι χωρίς τήν αϋστηρότητα πού άπαιτεϊ τό άντικείμενό της, δέ μπορεί νά γίνει λόγος γιά θεωρία, δηλαδή γιά θεωρητική πρακτική μέ τήν αϋστηρή έννοια τοϋ δρο υ;

1. Πρακτική λύση καί θεωρητικό πρόβλημα Γιατί ή θεωρία;

Τό πρόβλημα πού έθετε ή τελευταία μου μελέτη - σέ τί συνίσταται τό «άναποδογύρισμα» τής χεγκελιανής διαλεκτικής άπό τόν Μάρξ; ποιά είναι ή ειδοποιός διαφορά πού διακρίνει τή μαρξιστική διαλε-κτική άπό τή χεγκελιανή διαλεκτική, - είναι θεωρητικό πρόβλημα.

Τό νά λέμε δτι είναι θεωρητικό πρόβλημα, συνεπάγεται δτι ή θεω-ρητική του λύση πρέπει νά μας δώσει μιά καινούργια γνώση, όργα-νικά δεμένη μέ τΙς άλλες γνώσεις τής μαρξιστικής θεωρίας. Τό νά λέμε δτι είναι ένα θεωρητικό πρόβλημα συνεπάγεται δτι δέν πρόκει-ται γιά μιά άπλή δυσκολία, πού δημιούργησε ή φαντασία μας, άλλά γιά μιά δυσκολία πού ύφίσταται πραγματικά, καί πού τίθεται μέ

δν είναι ή συνθετότητα τών διαμεσολαβήσεων, ή άνθρώπινη πρακτική είναι μία καί είναι ή διαλεκτική της αυτή πού άποτελεϊ τήν κινητήρια άρχή τής Ιστορίας Τό νά τήν έπισκιάσουμε κάτω άπό τήν (πραγματική) πολλαπλότητα τών 'έπικαθορισμών', σημαίνει δτι συσκοτίζουμε αύτό πού άποτελεϊ τό ουσια-στικό στοιχείο τοϋ Κεφαλαίου τοϋ Μάρξ, τό όποϊο πρίν άπ' δλα συνιστά τή μελέτη αϋτής τής μείζονος άντίφασης, αύτοϋ τοϋ θεμελιώδους νόμου τής έξέλιξης τής άστικής κοινωνίας. Πώς είναι δυνατό, άπ' τή στιγμή έκείνη, νά συλλάβουμε τήν άντικειμενική ύπαρξη ένός θεμελιώδους νόμου τής έξέλιξης τής έποχής μας, πού είναι ô νόμος τοϋ περάσματος στό σοσιαλισμό; (σελ 119)

164

Page 166: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μορφή προβλήματος, δηλαδή μέ μιά μορφή πού ύπάγεται αέ έπιτα-κτικές προϋποθέσεις: καθορισμός τού πεδίου τών (θεωρητικών) γνώ-σεων μέσα στό όποιο θέτουμε (τοποθετούμε) τό πρόβλημα' τοϋ άκριβούς τόπου της θέσης του· καθορισμός τών έννοιών πού άπαι-τοϋνται νά τό θέσουμε.

Ή τοποθέτηση, ή έξέταση καί ή λύση τού προβλήματος, δηλαδή ή θεωρητική πρακτική στήν όποία θά μπούμε, μόνο αύτά μπορούν νά μάς προσφέρουν τήν άπόδειξη δτι τηρούνται αύτές ol προϋποθέσεις.

Στή συγκεκριμένη περίπτωση, αϋτό πού πρόκειται νά διατυπώ-σουμε μέ μορφή προβλήματος καί θεωρητικής λύσης, ύφίσταται ήδη μέσα στήν πρακτική τοϋ μαρξισμού. "Οχι μόνο συνάντησε αύτή τή «δυσκολία» ή μαρξιστική πρακτική καί έπαλήθευσε δτι ήταν δντως πραγματική κι δχι φαντασιακή, άλλά, έπιπλέον, τή «διευθέτησε» μέσα στά δικά της δρια καί τήν ξεπέρασε πραγματικά. Ή λύση τού θεωρη-τικού μας προβλήματος ύφίσταται ήδη, έδώ καί καιρό, μέ πρακτική μορφή, μέσα στή μαρξιστική πρακτική. "Αρα τό νά θέσουμε καί νά λύσουμε τό θεωρητικό μας πρόβλημα συνίσταται τελικά στό νά δια-τυπώσουμε θεωρητικά τή «λύση» - πού ύφίσταται μέ πρακτική μορφή - τήν όποια έδωσε ή μαρξιστική πρακτική σέ μιά πραγματική δυσκο-λία πού συνάντησε στήν έξέλιξή της, δυσκολία πού έπισήμανε τήν ΰπαρξή της καί πού κατά τή δική της μαρτυρία τή διευθέτησε3.

Συνεπώς δέν πρόκειται παρά νά πληρώσουμε ένα «κενό» μεταξύ της θεωρίας καί τής πρακτικής σ' ένα συγκεκριμένο σημείο. Δέν πρόκειται διόλου νά υποβάλουμε στό μαρξισμό ένα φαντασιακό ή ύποκειμενικό πρόβλημα, νά τού ζητήσουμε νά «λύσει» τά «προβλή-ματα» «τού ύπερεμπειρισμοϋ», ούτε άκόμη αύτό πού ό Μάρξ όνομά-ζει δυσκολίες πού δοκιμάζει ένας φιλόσοφος στις προσωπικές του σχέσεις μέ μία έννοια. "Οχι. Τό πρόβλημα πού τίθεται4 ύπάρχει (έχει ύπάρξει) μέ τή μορφή μιάς δυσκολίας πού έπισημάνθηκε άπό τή μαρξιστική πρακτική. Ή λύση του ύπάρχει μέσα στή μαρξιστική πρα-κτική Δέν πρόκειται λοιπόν παρά νά τό διατυπώσουμε θεωρητικά. Αϋτή ή άπλή θεωρητική διατύπωση, ώστόσο, μιάς λύσης πού υπάρχει

3 Διευθέτηση Είναι 6 Τδιος όρος τού προλόγου τής Συμβολής (1858) όταν, γυρνώντας στό παρελθόν κι άνακαλώντας τή συνάντηση μέ τόν "Ενγκελς, στις Βρυξέλλες, τήν άνοιξη τοϋ 1845, καί τή συγγραφή τής Γερμανικής Ιδεο-λογίας, ό Μάρξ μιλάει γιά τή διευθέτηση λογαριασμών (Abrechnung) μέ «τήν προηγούμενη φιλοσοφική μας συνείδηση» Ό έπίλογος τής δεύτερης έκδο-σης τοϋ Κεφαλαίου καταγράφει ξεκάθαρα αύτό τό λογαριασμό, ό όποιος περιέχει μέ σωστή λογιστική άποτίμηση μιά άναγνώριση χρέους, τήν άναγνώ-ριση τής «λογικής πλευράς» τής χεγκελιανής διαλεκτικής

4. Φυσικά τό πρόβλημα δέν τίθεται έδώ γιά πρώτη φορά' 'Επί τοϋ παρόν-τος, άποτελε'ι τό άντικείμενο σημαντικών έργασιών άπό μαρξιστές έρευνητές, στήν ΕΣΣΔ καί, άπ' δσο γνωρίζω, στή Ρουμανία, τήν Ούγγαρία, τή Δημοκρα-τική Γερμανία, καθώς καί στήν 'Ιταλία, δπου προκάλεσε Ιστορικές καί θεωρη-τικές μελέτες μεγάλου έπιστημονικοϋ ένδιαφέροντος (Ντέλα Βόλπε, Ρόσι, Κολέτι, Μέρκερ, κλπ )

165

Page 167: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ήδη μέ πρακτική μορφή, δέν προχωράει άπό μόνη της: άπαιτεϊ μιά αύθεντική θεωρητική έργασία ή όποία δχι μόνο έπεξεργάζεται τήν ειδική έννοια, ή γνώση, αύτής τής πρακτικής λύσης - άλλά έπιπλέον έξαλείφει πραγματικά, μέσω μιάς ριζικής κριτικής (μέχρι καί στή θεωρητική τους ρίζα) τίς Ιδεολογικού χαρακτήρα συγχίσεις, αύταπά-τες ή κατά προσέγγιση έκτιμήσεις πού μπορούν νά ύπάρχουν. Αύτή άρα ή άπλή θεωρητική «διατύπωση» συνεπάγεται τήν παραγωγή μιάς γνώσης καί τήν κριτική μιάς αύταπάτης, ταυτόχρονα.

Κι άν σκεφτούν τότε νά ρωτήσουν, μά γιατί τόση σπουδή γιά νά διατυπωθεί μιά «άλήθεια» πού είναι «γνωστή» έδώ καί τόσο καιρό5, Θά άπαντήσουμε, παίρνοντας σ' αύτό τό σημείο πάλι τή λέξη μέ τό αύστηρό της νόημα, ή ύπαρξη αύτής τής άλήθειας έπισημάνθηκε, άναγνωρίστηκε έδώ καί καιρό, άλλά δέν είναι γνωστή. Γιατί ή (πρα-κτική) άναγνώριση μιάς ύπαρξης, δέ μπορεί νά θεωρηθεί γνώση (δη-λαδή θεωρία), μέ έξαίρεση τίς κατά προσέγγιση έκτιμήσεις μιάς συγ-κεχυμένης σκέψης. Κι άν τότε ρωτήσουν, μά τ ί μάς χρησιμεύει νά θέσουμε αύτό τό πρόβλημα στό χώρο τής θεωρίας, άφοϋ ή λύση του υφίσταται έδώ καί καιρό μέ μορφή πρακτική; γιατί νά δώσουμε, γι' αύτή τήν πρακτική λύση, μιά θεωρητική διατύπωση άπό τήν όποία ή πρακτική μπόρεσε κάλλιστα μέχρι σήμερα νά άπαλλαγεϊ; καί τ ί έχουμε νά κερδίσουμε, πού δέν τό κατέχουμε ήδη, άπό αύτή τή «θεωρησιακή» άναζήτηση;

Σ' αύτή τήν έρώτηση θά μπορούσαμε νά άπαντήσουμε μονοφρα-στικά μέ τή ρήση τοϋ Λένιν: «Χωρίς θεωρία δέν ύπάρχει έπαναστα-τική πρακτική», γενικεύοντάς την: ή θεωρία είναι βασική γιά τήν πρακτική· γιά τήν πρακτική πού άποτελεϊ τή θεωρία της δπως καί γιά τίς πρακτικές πού αύτή ή θεωρία μπορεί νά βοηθήσει νά γεννηθούν ή νά άναπτυχθοϋν. Δέ μπορεί νά έπαρκέσει δμως ή προδηλότητα αύτής τής ρήσης, έχουμε άνάγκη τών τίτλων έγκυρότητάς της, έχουμε άνάγκη συνεπώς νά θέσουμε τό έρώτημα. τ ί έννοοϋμε μέ τόν δρο θεωρία, πού είναι βασική γιά τήν πρακτική;

Θά άναπτύξω άπό τό θέμα αύτό μόνο δ,τι είναι άπαραίτητο γιά τήν έρευνά μας. Προτείνω νά συγκρατήσουμε τούς άκόλουθους όρι-σμούς, μέ τήν ιδιότητα προκείμενων προσεγγίσεων

Μέ τόν δρο πρακτική, γενικά, έννοοϋμε κάθε διαδικασία μετασχη-ματισμού μιάς καθορισμένης, δεδομένης πρώτης ύλης, σέ ένα καθο-ρισμένο προϊόν αύτός ό μετασχηματισμός πραγματοποιείται μέσω μιάς καθορισμένης άνθρώπινης έργασίας, πού χρησιμοποιεί μέσα («παραγωγής») καθορισμένα. Σέ κάθε πρακτική διατυπωμένη κατ' αύτό τόν τρόπο, ή καθοριστική στιγμή (ή τό στοιχείο) της δέν είναι ούτε ή πρώτη ϋλη ούτε τό προϊόν, άλλά ή πρακτική μέ τή στενή της έννοια ή στιγμή αύτής τής ίδιας τής έργασίας μετασχηματισμού,

5 Ό G Mury λέει πολύ σωστά «Δέ φαίνεται λογικό νά δεχτούμε δτι είσ-ήγαγε (6 Λ Α ) μιάν έννοια καινούργια γιά νά διατυπώσει μιά άλήθεια πού ήτανε γνωστή άπό τήν έποχή τοϋ Μάρξ καί τοϋ "Ενγκελς» (δ π )

166

Page 168: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πού θέτε ι σέ λειτουργία, μέσα σέ μιά δομή είδικοϋ χαρακτήρα, άν-θρώπους, μέσα καί μιά τεχνική μέθοδο γιά τή χρησιμοποίηση τών μέσων. Αύτός ό γενικός όρισμός τής πρακτικής, έμπεριέχει τή δυνα-τότητα τής Ιδιαιτερότητας: ϋπάρχουν διαφορετικές πρακτικές, πρα-γματικά εύδιάκριτες, άν καί άνήκουν όργανικά σέ μιά Ίδια πολυσύν-θετη όλότητα. "Ετσι ή «κοινωνική πρακτική», ή πολυσύνθετη ένότητα τών πρακτικών ή όποία ύπάρχει μέσα σέ μιά καθορισμένη κοινωνία, περιέχει έναν αύξημένο άριθμό εύδιάκριτων πρακτικών. Αύτή ή πο-λυσύνθετη ένότητα τής «κοινωνικής πρακτικής» είναι έτσι δομημένη, θά δούμε μέ ποιόν τρόπο, ώστε, μέσα της, ή καθοριστική σέ τελευ-ταία άνάλυση πρακτική είναι ή πρακτική μετασχηματισμού τής δεδο-μένης φύσης (πρώτη ύλη) σέ προϊόντα χρήσης, μέσω τής δραστηριό-τητας τών ύπαρχόντων άνθρώπων, πού έργάζονται μέ τή μεθοδικά διακανονισμένη χρήση καθορισμένων μέσων παραγωγής, μέσα στό πλαίσιο καθορισμένων σχέσεων παραγωγής Εκτός άπό τήν παραγω-γή, ή κοινωνική πρακτική περιλαμβάνει καί άλλες ούσιαστικές βαθμί-δες: τήν πολιτική πρακτική - πού στά μαρξιστικά κόμματα δέν είναι πιά αύθόρμητη, άλλά όργανωμένη στή βάση τής έπιστημονικής θεω-ρίας τού Ιστορικού ύλισμού, καί μετασχηματίζει τήν πρώτη της ύλη, τΙς κοινωνικές σχέσεις, σ' ένα καθορισμένο προϊόν (καινούργιες κοι-νωνικές σχέσεις)· τήν Ιδεολογική πρακτική (ή Ιδεολογία εΊτε είναι θρησκευτική, πολιτική, ήθική, δικαιϊκή ή καλλιτεχνική, μετασχηματίζει κι αύτή έπίσης τό άντικείμενό της: τή «συνείδηση» τών άνθρώπων)· καί τέλος, τή θεωρητική πρακτική. Δέν παίρνουμε πάντα στά σοβαρά τήν ύπαρξη τής Ιδεολογίας σάν πρακτικής: αύτή δμως ή προκείμενη παραδοχή είναι ή άπαραίτητη προϋπόθεση γιά κάθε θεωρία τής ιδεολογίας. Ακόμα σπανιότερα παίρνουμε στά σοβαρά τήν ύπαρξη μιάς θεωρητικής πρακτικής: αύτή ή προκείμενη προϋπόθεση ώστόσο είναι άπαραίτητη γιά τήν κατανόηση τού τί είναι, γιά τό μαρξισμό, ή ιδία ή θεωρία καί ή σχέση της πρός τήν «κοινωνική πρακτική».

Στό σημείο αύτό, έχουμε ένα δεύτερο όρισμό. Από αύτή τήν άπο-ψη, λοιπόν, μέ τόν δρο θεωρία θά έννοοϋμε μιά είδική μορφή τής πρακτικής ή όποία άνήκει, κι αύτή έπίσης, στήν πολυσύνθετη έν-ότητα τής «κοινωνικής πρακτικής» μιάς καθορισμένης άνθρώπινης κοινωνίας Ή θεωρητική πρακτική έντάσσεται κάτω άπό τό γενικό όρισμό τής πρακτικής. Εργάζεται πάνω σέ μιά πρώτη ύλη (παραστά-σεις, έννοιες, γεγονότα) πού τής προσφέρεται άπό άλλες πρακτικές, είτε «έμπειρικές» είτε «τεχνικές», ε ίτε «ιδεολογικές». Στήν πιό γε-νική της μορφή, ή θεωρητική πρακτική δέν περιλαμβάνει μόνο τήν επιστημονική θεωρητική πρακτική, άλλά έξίσου καί τήν προεπιστημο-νική, δηλαδή «Ιδεολογική», θεωρητική πρακτική (άφού οί μορφές «γνώσης» συγκροτούν τήν προϊστορία μιάς έπιστήμης καί τΙς «φιλο-σοφίες» τους) Ή θεωρητική πρακτική μιάς έπιστήμης διακρίνεται πάντα μέ σαφή τρόπο άπό τήν ιδεολογική θεωρητική πρακτική τής προϊστορίας της: αύτή ή διάκριση παίρνει τή μορφή μιάς θεωρητικής καί Ιστορικής «ποιοτικής» άσυνέχειας πού μπορούμε, μαζί μέ τόν

167

Page 169: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Μπασελάρ, νά τή χαρακτηρίσουμε μέ τόν όρο τής «έπιστημολογικής τομής». Δέ θά μπορούσαμε νά πραγματευτούμε έδώ τή διαλεκτική πού λειτουργεί μέσα στήν έλευση αύτης τής «τομής»: νά πραγμα-τευτούμε δηλαδή τήν έργασία τού ειδικού θεωρητικού μετασχηματι-σμού, πού έγκαθιδρύει αύτή τήν τομή σέ κάθε περίπτωση, πού θεμε-λιώνει μιά έπιστήμη άποσυνδέοντάς την άπό τήν ιδεολογία τού πα-ρελθόντος της καί άποκαλύπτοντας τόν ιδεολογικό χαρακτήρα αύτού τοϋ παρελθόντος. Γιά νά περιοριστούμε στό βασικό ζήτημα αύτό, πού ένδιαφέρει τήν άνάλυσή μας, θά τοποθετηθούμε πέραν της «τομής», στό έσωτερικό της έπιστήμης πού έχε ι συγκροτηθεί, καί θά συμφωνήσουμε στήν περίπτωση αύτή γιά τούς άκόλουθους χαρακτη-ρισμούς" Θεωρία είναι κάθε θεωρητική πρακτική έπιστημονικοϋ χα-ρακτήρα. θ ά όνομάσουμε «θεωρία» (σέ εισαγωγικά) τό καθορισμένο θεωρητικό σύστημα μιάς πραγματικής έπιστήμης (τΙς θεμελιακές της έννοιες, μέσα στή λίγο ή πολύ άντιφατική τους ένότητα, σέ μιά δε-δομένη στιγμή), γιά παράδειγμα: ή θεωρία της παγκόσμιας έλξης, ή κυματομηχανική κλπ., ή άκόμα ή «θεωρία» τοϋ Ιστορικού ύλισμού. Μέσα στή «θεωρία» της κάθε καθορισμένη έπιστήμη στοχάζεται, στό πλαίσιο της πολυσύνθετης ένότητας τών έννοιών της (ένότητας πού πάντα είναι έξάλλου λίγο ή πολύ προβληματική) τά άποτελέσματα, πού έγιναν προϋποθέσεις καί μέσα της δικής της θεωρητικής πρα-κτικής. θ ά όνομάσουμε θεωρία (μέ κεφαλαίο θ) τή γενική θεωρία, δηλαδή τή θεωρία της πρακτικής γενικά, πού μέ τή σειρά της είναι έπεξεργασμένη, ξεκινώντας άπό τή θεωρία τών ϋπαρχουσών πρακτι-κών (τών έπιστημών) ol όποιες μετασχηματίζουν σέ «γνώσεις» (έπι-στημονικές άλήθειες), τό Ιδεολογικό προϊόν τών ϋπαρχουσών «έμ-πειρικών» πρακτικών (ή συγκεκριμένη δραστηριότητα τών άνθρώ-πων) Ή θεωρία αύτή είναι ή ύλιστική διαλεκτική πού άποτελεϊ μιά άδιάσπαστη ένότητα μέ τό διαλεκτικό ύλισμό. 01 όρισμοί αύτοί είναι άναγκαϊοι γιά νά μπορέσουμε νά δώσουμε μιά άπάντηση θεμελιω-μένη θεωρητικά στό έρώτημα: τ ί μας χρησιμεύει νά διατυπώσουμε θεωρητικά μιά λύση πού υφίσταται μέ πρακτική μορφή;

Ό τ α ν ό Λένιν λέε ι «χωρίς θεωρία δέν ύπάρχει έπαναστατική δρά-ση», μιλάει γιά μιά «θεωρία», τή θεωρία της μαρξιστικής έπιστήμης γιά τήν έξέλιξη τών κοινωνικών σχηματισμών (Ιστορικός ύλισμός). Αύτή ή ρήση βρίσκεται στό Τί νά κάνουμε; δπου ό Λένιν έξετάζει τά όργανωτικά μέτρα καί τούς στόχους τοϋ ρώσικου σοσιαλδημοκρατι-κού κόμματος στά 1902. Εκείνη τήν έποχή άγωνίζεται ένάντια σέ μιά όπορτουνιστική πολιτική πού άκολουθεϊ τυφλά τόν «αύθορμητισμό» τών μαζών: θέλει νά τή μετατρέψει σέ έπαναστατική πρακτική, θεμε-λιωμένη πάνω στή «θεωρία», δηλαδή τή (μαρξιστική) έπιστήμη της έξέλιξης τού έξεταζόμενου κοινωνικού σχηματισμού (τή ρώσικη κοι-νωνία έκείνης τής έποχής). Διατυπώνοντας δμως αύτή τή θέση, ό Λένιν κάνει περισσότερα άπ' δσα λέει : ύπενθυμίζοντας στή μαρξι-στική πολιτική πρακτική τήν άναγκαιότητα της «θεωρίας» πού τή θε-μελιώνει, διατυπώνει στήν πραγματικότητα μιά θέση πού ένδιαφέρει

168

Page 170: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τή Θεωρία, δηλαδή τή Θεωρία της πρακτικής γενικά: τήν ύλιστική διαλεκτική

Είναι μ' αύτή τή διπλή έννοια πού ή θεωρία παρουσιάζει ένδιαφέ-ρον γιά τήν πρακτική. Ή «θεωρία» παρουσιάζει ένδιαφέρον γιά τή δική της πρακτική, μέ άμεσο τρόπο Άλλά ή σχέση μιάς «θεωρίας» πρός τήν πρακτική της, στό βαθμό πού ένέχεται, παρουσιάζει ένδια-φέρον - μέ τήν προϋπόθεση δτι θά ϋποβληθεϊ στό στοχασμό καί θά διατυπωθεί - γιά τήν Ιδια τή γενική Θεωρία (τή διαλεκτική), δπου έκφράζεται θεωρητικά ή ούσία τής θεωρητικής πρακτικής έν γένει, μέσα άπό αϋτήν, ή ούσία τής πρακτικής ένγένει, καί μέσα άπό αύ-τήν, ή ούσία τών μετασχηματισμών, τοϋ «γίγνεσθαι» τών πραγμάτων, ένγένει

"Αν έπιστρέψουμε στό πρόθλημά μας, τή θεωρητική διατύπωση μιάς πρακτικής λύσης, θά παρατηρήσουμε δτι άφορα τή Θεωρία, δη-λαδή τή διαλεκτική. Ή άκριθής θεωρητική διατύπωση τής διαλεκτι-κής ένδιαφέρει άρχικά τις Ιδιες τις πρακτικές μέσα στις όποιες λει-τουργεί ή μαρξιστική διαλεκτική' γιατί αύτές ol πρακτικές (μαρξι-στική «θεωρία» καί πολιτική) στήν έξέλιξή τους, τήν έννοια γιά τήν πρακτική τους, χρειάζονται τή διαλεκτική γιά νά μή βρεθούν άοπλες μπροστά στις ποιοτικά καινούργιες μορφές αϋτής της έξέλιξης (και-νούργιες καταστάσεις, καινούργια «προβλήματα») - ή γιά νά άποφύ-γουν νά πέσουν ή νά ϋποτροπιάσουν πιθανώς στις διάφορες μορφές θεωρητικού καί πρακτικού όπορτουνισμοϋ Αύτοί οί «αιφνιδιασμοί» κι αύτές ol παρεκκλίσεις, πού μπορούν σέ τελική άνάλυση νά άποδο-θοϋν σέ «Ιδεολογικά σφάλματα», δηλαδή σέ μιά έλλειψη θεωρητική, κοστίζουν πάντα άκριβά, άν δχι πολύ άκριβά.

Ή θεωρία δμως είναι έξίσου βασική γιά τό μετασχηματισμό τών τομέων δπου δέν ύπάρχει άκόμα πραγματικά μαρξιστική θεωρητική πρακτική Τό πρόβλημα, στήν πλειοψηφία αύτών τών τομέων, δέν εί-ναι «διατεθειμένο* δπως είναι στό Κεφάλαιο. Ή μαρξιστική θεωρη-τική πρακτική τής έπιστημολογίας, τής Ιστορίας τών έπιστημών, τής Ιστορίας τών ιδεολογιών, τής Ιστορίας τής φιλοσοφίας, τής Ιστορίας τής τ έχνης , κατά μεγάλο μέρος πρέπει νά συγκροτηθεί. "Οχι πώς δέν ύπάρχουν μαρξιστές πού έργάζονται σ' αύτούς τούς τομείς, δχι πώς δέν έχουν άποκτήσει μιά πραγματικά μεγάλη έμπειρία, άλλά δέν έχουν πίσω τους τό ισοδύναμο τού Κεφαλαίου ή τής έπαναστατικής πρακτικής τών μαρξιστών έδώ κι έναν αιώνα Ή πρακτική τους βρί-σκεται κατά μεγάλο μέρος μπροστά τους πρός έπεξεργασία, άν δχι πρός θεμελίωση, πρέπει νά στηριχτεί δηλαδή σέ σωστές θεωρητικές βάσεις μέ σκοπό νά άντιστοιχεϊ σ' ένα πραγματικό άντικείμενο, κι δχι σ' ένα άντικείμενο ύποτιθέμενο ή Ιδεολογικό, καί νά είναι πραγμα-τικά μιά θεωρητική πρακτική κι δχι μιά τεχνική πρακτική. Είναι γι' αύτό τό σκοπό, πού χρειάζονται τή Θεωρία, δηλαδή τήν ύλιστική διαλεκτική, σάν τή μόνη μέθοδο πού μπορεί νά προβλέψει τή θεω-ρητική τους πρακτική, διαγράφοντας τις τυπικές της προϋποθέσεις. Σέ αύτή τήν περίπτωση, τό νά χρησιμοποιούμε τή Θεωρία δέν είναι

169

Page 171: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τό Ιδιο μέ τό νά έφαρμόζουμε τίς φόρμουλές της, τίς φόρμουλες τοϋ υλισμού, τής διαλεκτικής πάνω σ' ένα περιεχόμενο πού προϋ-πάρχει. Ό Ιδιος ό Λένιν κατηγορούσε τόν Ένγκελς καί τόν Πλεχά-νοφ δτι έφαρμόσανε τή διαλεκτική στά «παραδείγματα» τών έπιστη-μών τής φύσης άπ' τά έξω4. Ή έξωτερική έφαρμογή μιας έννοιας ούδέποτε έξισώνεται μέ μιά θεωρητική πρακτική. Αύτή ή έφαρμογή άπ' τά έξω δέν άλλάζει τίποτα έκτός άπό τό δνομά της· είναι ένα θάφτισμα πού είναι άνίκανο νά παραγάγει τόν όποιονδήποτε πρα-γματικό μετασχηματισμό στίς άλήθειες πού τό δέχονται. Ή έφαρ-μογή τών «νόμων» της διαλεκτικής στό τάδε άποτέλεσμα τής φυσι-κής, γιά παράδειγμα, δέν είναι μιά θεωρητική πρακτική, άν αύτή ή έφαρμογή δέν άλλάζει ένα γιώτα στή δομή καί τήν έξέλιξη τής θεω-ρητικής πρακτικής τής φυσικής: ή, άκόμα χειρότερα, ή έφαρμογή αύτή μπορεί νά μεταβληθεί σέ ιδεολογικό έμπόδιο.

Όμως - καί ή θέση αύτή είναι βασική γιά τό μαρξισμό - δέν άρκεΐ ν' άπορρίψουμε τό δογματισμό τής έφαρμογής τών μορφών τής δια-λεκτικής καί νά έμπιστευτοϋμε στόν αυθορμητισμό τών ύπαρχουσών θεωρητικών πρακτικών γιατί ξέρουμε δτι δέν ύπάρχει καθαρή θεω-ρητική πρακτική, έπιστήμη όλόγυμνη, ή όποία στήν Ιστορία της ώς έπιστήμης, θά ήταν προφυλαγμένη γιά πάντα, κι έγώ δέν ξέρω μέσω ποιας εύλογίας, άπό τΙς άπειλές καί τά χτυπήματα τού ιδεαλισμού, τών Ιδεολογιών δηλαδή πού τήν πολιορκούν: ξέρουμε δτι δέν ύπάρ-χει «καθαρή» έπιστήμη παρά μέ τόν δρο νά τήν κάνουμε άσταμάτητα πιό διαυγή· πώς δέν ύπάρχει έπιστήμη, πού νά είναι έλεύθερη, μέσα στήν άναγκαιότητα τής Ιστορίας της, παρά μέ τόν δρο νά τήν άπε-λευθερώνουμε άσταμάτητα άπό τήν ιδεολογία πού τήν κατέχει, τήν καταδιώκει ή τήν παραμονεύει. Αύτός ό διαυγασμός, αύτή ή άπελευ-θέρωση, άποκτοϋνται μόνο μέ τό άντάλλαγμα μιας άσταμάτητης πά-λης ένάντια στήν ίδια τήν ιδεολογία, δηλαδή ένάντια στόν ιδεαλισμό' πάλη πού μπορεί νά τήν καθοδηγήσει ή θεωρία (ό διαλεκτικός ύλι-σμός) καί νά φωτίσει τούς λόγους καί τούς στόχους της δσο καμιά άλλη μέθοδος στόν κόσμο. Τί νά πούμε στήν περίπτωση αύτή γιά τόν

6 Πρβ Λένιν, Φιλοσοφικά Τετράδια, σελ 220 (γαλλ έκδοση) «Δέ μπορούμε νά έφαρμόσουμε τή Λογική τοϋ Χέγκελ έτσι δπως είναι, ούτε νά τή θεωρή-σουμε σάν δεδομένη Πρέπει νά έξάγουμε άπ' αύτή τίς λογικές (γνωσεολογι-κές) πλευρές, άφοϋ τίς άπελευθερώσουμε άπό τό μυστικισμό τών ίδεών είναι άκόμα μιά τεράστια έργασία»

6 π , σελ 279 « Η όρθότητα αυτής τής πλευράς τοϋ περιεχομένου τής δια-λεκτικής [πρόκειται γιά «τήν ταυτότητα τών άντιθέτων» Λ Α | πρέπει νά έπο-ληθευτεϊ άπό τήν ιστορία τής έπιστήμης Συνήθως δέ δίνουμε άρκετή προσ-οχή σ' αυτή τήν πλευρά της διαλεκτικής (δπως ό Πλεχάνοφ γιά παράδειγμα) ή ταυτότητα τών άντιθέτων έκλαμθάνεται σάν μιά ποσότητα παραδειγμάτων (-γιά παράδειγμα, ό σπόρος»· -γιά παράδειγμα, ό πρωτόγονος κομμουνι-σμός» Τό ίδιο κάνει κι ό "Ενγκελς έπίσης 'Αλλά γίνεται «γιά νά κάνει νά καταλάβουμε καλύτερα») κι δχι σάν νόμος τής γνώσης (καί σάν νόμος τοϋ άντικειμενικοϋ κόσμου)» (Οί υπογραμμίσεις τοϋ Λένιν )

170

Page 172: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

αυθορμητισμό αϋτών τών θριαμβευτικών πρωτοποριακών έπιστημών, άφιερωμένων σέ συγκεκριμένα πραγματιστικά συμφέροντα; πού δέν είναι έπιστημες μέ άκριβή έννοια, άλλά ισχυρίζονται δτι είναι τέτοιες έπειδή χρησιμοποιούν «έπιστημονικές» μεθόδους (οί όποιες δμως προσδιορίζονται άνεξάρτητα άπό τόν ειδικό χαρακτήρα τοϋ προϋπο-τιθέμενου άντικειμένου τους)· πού νομίζουν δτι διαθέτουν ένα άντι-κείμενο δπως κάθε άληθινή έπιστήμη, δταν δέν έχουν νά κάνουν παρά μέ κάποια δεδομένη πραγματικότητα, τήν όποία έξάλλου διαμ-φισβητοϋν καί διαφιλονικοϋν μεταξύ τους περισσότερες άνταγωνι-στικές «έπιστημες»: ένας όρισμένος τομέας φαινομένων πού δέν έχουν συγκροτηθεί σέ έπιστημονικά γεγονότα, πού συνεπώς δέν εί-ναι ένοποιημένος• έπιστημες πού δέ μπορούν, μέ τήν τωρινή τους μορφή, νά άποτελέσουν άληθινές θεωρητικές πρακτικές, γιατί τίς περισσότερες φορές δέ διαθέτουν παρά τήν ένότητα τεχνικών πρα-κτικών (παραδείγματα: ή κοινωνική ψυχολογία, ή κοινωνιολογία κι ή Ίδια ή ψυχολογία σέ πολλούς άπό τούς κλάδους τους)7. Ή μόνη

7. Η θεωρητική πρακτική παράγει γνώσεις, οί όποιες στή συνέχεια, μπο-ρούν νά παρουσιαστούν σάν μέσα στήν υπηρεσία τών στόχων μιας τεχνικής πρακτικής Κάθε τεχνική πρακτική όρίζεται άπό τούς στόχους της. τάδε προσδιορισμένα άποτελέσματα, πού πρέπει νά παραχθούν στό τάδε άντικεί-μενο, μέσα στήν τάδε κατάσταση Τά μέσα έξαρτώνται άπό τούς στόχους Κάθε τεχνική πρακτική, μεταξύ αϋτών τών μέσων, χρησιμοποιεί γνώσεις, οί όποΙες παρεμβαίνουν σάν μεθοδεύσεις είτε γνώσεις δανεισμένες άπ' τά έξω, άπό τίς υπάρχουσες έπιστήμες είτε «γνώσεις» πού τίς παράγει ή Ίδια ή τε-χνική πρακτική γιά νά έκπληρώσει τό σκοπό της Σέ δλες τίς περιπτώσεις ή σχέση μεταξύ τής τεχνικής καί τής γνώσης είναι μία σχέση έξωτερική, μή λελογισμένη, ριζικά διαφορετική άπό τήν έσωτερική, λελογισμένη σχέση που υπάρχει μεταξύ μιάς έπιστήμης καί τών γνώσεών της Είναι αύτή ή έξωτερι-κότητα πού νομιμοποιεί τή θέση τού Λένιν γιά τήν άναγκαιότητα νά είσαχθεϊ ή μαρξιστική θεωρία μέσα στήν αυθόρμητη πολιτική πρακτική τής έργατικής τάξης Άν άφεθε'ι στόν έαυτό της, μιά αϋθόρμητη (τεχνική) πρακτική παράγει μόνο τήν θεωρία πού έχει άνάγκη, σάν τό μέσο γιά νά παραγάγει τό σκοπό πού τής έχει προσδιοριστεί αύτή ή «θεωρία» ούδέποτε είναι άλλο άπό τό στοχασμό αύτού τού σκοπού, - πού δέν έχει κριτικαριστεΐ, δέν έχει γνωσθεϊ σ' δ,τι άφορα τά μέσα πραγμάτωσης του* είναι δηλαδή ένα ύπο-παράγωγο τού στοχασμού τού σκοπού τής τεχνικής πρακτικής, πάνω σ' αύτά τά μέσα Μιά «θεωρία» πού δέ θέτει ύπό άμφισθήτηση τό σκοπό τού όποίου άποτελεί ύπο-προίόν, παραμένει αιχμάλωτη αύτού τού σκοπού καί τών «πραγματικοτή-των» πού τόν έπέθαλαν σάν σκοπό Τέτοιοι είναι πολυάριθμοι κλάδοι τής ψυ-χολογίας καί τής κοινωνιολογίας, καί άκόμα τής οίκονομίας, τής πολιτικής, τής τέχνης, κλπ Τό ζήτημα αύτό είναι κεφαλαιώδες, άν θέλουμε νά καθορί-σουμε τήν ταυτότητα τού πιό άπειλητικού Ιδεολογικού κινδύνου τής δη-μιουργίας καί τής κυριαρχίας ύποτιθέμενων θεωριών πού δέν έχουν καμιά σχέση μέ τήν άληθινή θεωρία, άλλά είναι μόνον ύπο-παράγωγσ τής τεχνικής δραστηριότητας Ή πίστη στήν «αυθόρμητη» θεωρητική δύναμη τής τεχνικής, βρίσκεται στό ρίζα αύτής τής ιδεολογίας, πού άποτελεί τήν ουσία τής τεχνο-κρατικής σκέψης.

171

Page 173: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

θεωρία πού είναι Ικανή νά έγείρει, άν όχι νά θέσει, τώ προκείμενο ζήτημα τών τίτλων αύτών τών έπιστημών, νά κριτικάρει τήν ιδεολογία σ' όλες της τίς μεταμφιέσεις, συμπεριλαμβανομένων τών μεταμφιέ-σεων τών τεχνικών πρακτικών σέ έπιστημες, είναι ή θεωρία της θεω-ρητικής πρακτικής (μέσα στή διάκρισή της άπό τήν ιδεολογική πρα-κτική): ή ύλιστική διαλεκτική ή διαλεκτικός ύλισμός, ή σύλληψη της μαρξιστικής διαλεκτικής σύμφωνα μέ τόν εΙδικό χαρακτήρα της.

Γιατί, σ' αύτό τό θέμα είμαστε όλοι σύμφωνοι, άν πρόκειται νά ύπερασπίσουμε μιά έπιστήμη πού ύφίσταται πραγματικά, ένάντια στήν Ιδεολογία πού τήν πολιορκεί- νά ξεχωρίσουμε αύτό πού στήν πραγματικότητα είναι έπιστήμη κι αύτό πού στήν πραγματικότητα εί-ναι ιδεολογία, χωρίς νά θεωρούμε όταν παρουσιαστεί ή περίπτωση -όπως τό βλέπουμε μερικές φορές - ένα πραγματικά έπιστημονικό στοιχείο σάν Ιδεολογία, ή - όπως τό βλέπουμε συχνά - ένα Ιδεολο-γικό στοιχείο σάν στοιχείο έπιστημονικό- άν πρόκειται έπίσης (πρά-γμα πού είναι πολύ σημαντικό πολιτικά) νά κριτικάρουμε τούς Ισχυ-ρισμούς τών κυρίαρχων τεχνικών πρακτικών καί νά θεμελιώσουμε τΙς αυθεντικές θεωρητικές πρακτικές πού ή έποχή μας, ό σοσιαλισμός καί ό κομμουνισμός, έχουν άνάγκη καί θά έχουν όλο καί περισσό-τερο άνάγκη- άν πρόκειται γι' αύτά τά καθήκοντα πού όλα τους άπαιτούν τήν παρέμβαση της μαρξιστικής διαλεκτικής, τότε όπωσδή-ποτε δέν τίθεται θέμα νά άρκεστοϋμε σέ μιά διατύπωση της θεω-ρίας, δηλαδή τής ύλιστικής διαλεκτικής, διατύπωση πού θά παρου-σίαζε τό μειονέκτημα νά μήν είναι άκριβής, νά άπέχει πάρα πολύ άπό τό νά είναι άκριβής όπως ή χεγκελιανή θεωρία της διαλεκτικής. Ξέρω καλά ότι κι έδώ πάλι αυτή ή κατά προσέγγιση διατύπωση μπο-ρεί ν' άντιστοιχεΐ σ' ένα κάποιο βαθμό πραγματικότητας, καί μ' αύτή τήν ιδιότητα νά είναι προικισμένη μέ μιά όρισμένη πρακτική σημασία, χρησιμεύοντας σάν σημείο έντοπισμοϋ ή σάν ένδειξη («είναι αύτό πού κάνει ό Ένγκελς», λέε ι ό Λένιν. Άλλά γίνεται «γιά νά κάνει νά καταλάβουμε καλύτερα» όχι μόνο στό χώρο τής παιδαγωγικής άλλά καί σ' αύτόν τής πάλης. Γιά νά μπορεί όμως μιά πρακτική νά χρησι-μοποιήσει κατά προσέγγιση φόρμουλες, πρέπει κατ' άνάγκη νά είναι τουλάχιστο «άληθινή», νά μπορεί όταν παρουσιαστεί περίπτωση νά άπαλλαγεΐ άπό τή διατύπωση τής θεωρίας καί νά άναγνωριστεΊ όλό-πλευρα μέσα σέ μιά προσεγγιστική θεωρία. Όταν όμως μιά πρακτική δέν ύφίσταται πραγματικά, όταν χρειάζεται νά τή συγκροτήσουμε, ή κατά προσέγγιση διατύπωση γίνεται κυριολεκτικά έμπόδιο Οί μαρξι-στές έρευνητές πού διερευνούν αύτούς τούς πρωτοποριακούς το-μείς πού είναι ή θεωρία τής Ιδεολογίας (δίκαιο, ήθική, θρησκεία, τέ-χνη, φιλοσοφία)- ή θεωρία τής Ιστορίας τών έπιστημών καί της Ιδεο-λογικής τους προϊστορίας, ή έπιστημολογία (θεωρία τής θεωρητικής πρακτικής τών μαθηματικών, καί άλλων έπιστημών της φύσης), κλπ., αύτούς τούς έπικίνδυνους άλλά φοβερά ένδιαφέροντες πρωτοπορια-κούς τομείς - οί έρευνητές πού θέτουν δύσκολα προβλήματα μέσα στόν Ιδιο τό χώρο της μαρξιστικής θεωρητικής πρακτικής (της θεω-

172

Page 174: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ρητικής πρακτικής τής Ιστορίας), χωρίς νά μιλήσουμε γι' αύτούς τούς άλλους έπαναστάτες «έρευνητές» ol όποιοι άντιμετωπίζουν πο-λιτικές δυσκολίες ριζικά νέων μορφών ( Αφρική, Λατινική Αμερική, πέρασμα στόν κομμουνισμό κλπ )· δλοι αύτοί ol έρευνητές, άν άντί γιά ύλιστική διαλεκτική διαθέτανε μόνο τή χεγκελιανή διαλεκτική, άκόμα καί άν έχει άπαλλαγεϊ άπό τό Ιδεολογικό σύστημα τού Χέγκελ, άκόμη καί άν έχει δηλωθεί «άναποδογυρισμένη» (άν αύτό τό άναπο-δογύρισμα συνίσταται στό νά έφαρμοστεϊ ή χεγκελιανή διαλεκτική στό πραγματικό άντί γιά τήν Ιδέα), σίγουρα δέ θά πήγαιναν πολύ μακριά μέ τή συντροφιά της Όλο ι χρειάζονται συνεπώς τήν ύλιστική διαλεκτική τήν Ίδια, είτε πρόκειται νά άντιμετωπίσουν τό καινούργιο στό χώρο μιας πραγματικής πρακτικής, είτε πρόκειται νά θεμελιώ-σουν μιά πραγματική πρακτική.

2. Μιά θεωρητική έπανάσταση «έν δράσει»

Ξεκινάμε λοιπόν άπό τΙς πρακτικές στίς όποιες λειτουργεί ή ίδια ή μαρξιστική διαλεκτική άπό τή μαρξιστική θεωρητική πρακτική (Α) καί άπό τή μαρξιστική πολιτική πρακτική (β)

Α. Ή μαρξιστική θεωρητική πρακτική

Υπάρχει λοιπόν πρακτική τής θεωρίας. Ή θεωρία είναι μιά πρακτική ειδικού χαρακτήρα πού άσκεϊται πάνω σ' ένα προσίδιο άντικείμενο καί καταλήγει στό προσίδιο παράγωγό της: μία γνώση. Θεωρούμενη καθεαυτή, κάθε θεωρητική έργασία προϋποθέτει συνεπώς μιά δεδο-μένη πρώτη ύλη καί «μέσα παραγωγής» (τΙς έννοιες της «θεωρίας» καί τόν τρόπο χρήσης τους: τή μέθοδο). Ή πρώτη ύλη πού έπεξερ-γάζεται ή θεωρητική έργασία μπορεί νά είναι έντονα «Ιδεολογική», άν πρόκειται γιά μιά έπιστήμη πού γεννιέται· άν πρόκειται γιά μιά έπιστήμη πού έχει ήδη συγκροτηθεί καί άναπτυχθεί, μπορεί νά είναι μιά ύλη ήδη έπεξεργασμένη θεωρητικά, έπιστημονικές έννοιες ήδη διαμορφωμένες. "Ας ποϋμε μέ τρόπο πολύ σχηματικό, δτι τά μέσα της θεωρητικής έργασίας, πού άποτελοϋν τήν Ιδια της τή συνθήκη: ή «θεωρία» καί ή μέθοδος, άντιπροσωπεϋουν τήν «ένεργητική πλευρά» τής θεωρητικής πρακτικής, τήν καθοριστική στιγμή τής διαδικασίας. Ή γνώση τής διαδικασίας αϋτής τής θεωρητικής πρακτικής, στή γε-νικότητά της, δηλαδή σάν έξειδικευμένη μορφή της πρακτικής, σάν πραγματική διαφορά άπό τήν πρακτική, πού μέ τή σειρά της άποτε-λεϊ έξειδικευμένη μορφή τής διαδικασίας γενικού μετασχηματισμού, τού «γίγνεσθαι τών πραγμάτων», άποτελεΐ μιά πρώτη θεωρητική έπε-ξεργασία της Θεωρίας, δηλαδή τής ύλιστικής διαλεκτικής.

Μπορεί κάλλιστα δμως μιά πραγματική θεωρητική πρακτική (πού παράγει γνώσεις) νά έκπληρώνει τό έργο της σάν θεωρία, χωρίς νά νιώθει ύποχρεωτικά τήν άνάγκη νά δημιουργήσει τή Θεωρία της δι-

173

Page 175: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κής της πρακτικής τής διαδικασίας της. Αύτό συμβαίνει μέ τίς περισσότερες έπιστήμες: διαθέτουν δντως μιά «θεωρία» (τό σώμα τών έννοιών τους), τούτο δμως δέν άποτελεϊ μιά θεωρία τής θεωρη-τικής τους πρακτικής. Ή στιγμή τής θεωρίας τής θεωρητικής τους πρακτικής, δηλαδή ή στιγμή κατά τήν όποία μιά «θεωρία» νιώθει τήν άνάγκη γιά τή θεωρία της δικής της πρακτικής - ή στιγμή της θεω-ρίας της μεθόδου μέ τή γενική έννοια, έρχεται πάντα έκ τών υστέ-ρων γιά νά βοηθήσει νά ξεπεραστούν πρακτικές ή «θεωρητικές» δυσκολίες, νά λυθούν προβλήματα πού δέ λύνονται μέ τή δράση της πρακτικής πού βυθίζεται στά έργα της, πού είναι συνεπώς τυφλή θεωρητικά· ή γιά νά άντιμετωπιστεϊ μιά κρίση άκόμα βαθύτερη. Ή έπιστήμη δμως μπορεί γιά μεγάλο χρονικό διάστημα νά έπιτελέσει τό έργο της, δηλαδή νά παραγάγει γνώσεις, χωρίς νά νιώθει τήν άνάγκη νά δημιουργήσει τή θεωρία γι' αύτό πού κάνει, τή θεωρία της πρα-κτικής της, της «μεθόδου» της Δείτε τόν Μάρξ. "Εγραψε πολυάρι-θμα έργα, κι αύτό τό μνημειώδες έργο πού είναι τό Κεφάλαιο, χωρίς ποτέ νά γράψει «Διαλεκτική». "Ελεγε δτι θά τή γράψει, άλλά δέν έκανε τίποτα. Δέ βρήκε ποτέ τό χρόνο. Πράγμα πού σημαίνει δτ ι δέν τόν χρησιμοποίησε, γιατί ή θεωρία της δικής του θεωρητικής πρα-κτικής δέν ήταν τότε βασική γιά τήν άνάπτυξη της θεωρίας του. δη-λαδή γιά τή γονιμότητα της δικής του πρακτικής.

Αύτή δμως ή «Διαλεκτική» μάς ένδιέφερε πολύ, γιατί θά ήταν ή θεωρία τής θεωρητικής πρακτικής τού Μάρξ, άκριβώς δηλαδή μιά θεωρητική μορφή καθοριστική γιά τή λύση (ή όποία ύπάρχει μέ πρα-κτική μορφή) αύτού τού προβλήματος πού μάς άπασχολεϊ: σέ τ ί συν-ίσταται ό ειδικός χαρακτήρας τής μαρξιστικής διαλεκτικής; Αύτή ή πρακτική λύση, αύτή ή διαλεκτική, ύπάρχει στή θεωρητική πρακτική τού Μάρξ μέσα στήν όποία λειτουργεί. Ή μέθοδος πού χρησιμοποιεί ό Μάρξ στή θεωρητική του πρακτική, στήν έπιστημονική του έργασία πάνω στό «δεδομένο» τό όποϊο μετασχηματίζει σέ γνώση, είναι άκρι-βώς ή μαρξιστική διαλεκτική, καί είναι αύτή άκριβώς ή διαλεκτική πού έμπεριέχει μέ πρακτική μορφή τή λύση τού προβλήματος πού άναφέρεται στίς σχέσεις άνάμεσα στόν Μάρξ καί τόν Χέγκελ· πού έμπεριέχει τήν πραγματικότητα αύτού τού περίφημου 'άναποδογυρί-σματος», μέσω τού όποιου - στόν Επίλογο τού Κεφαλαίου (2η έκδο-ση) - ό Μάρξ μάς έπισημαΐνει, μάς πληροφορεί δτ ι διευθέτησε τΙς σχέσεις του μέ τή χεγκελιανή διαλεκτική. Νά γιατί σήμερα μπορούμε τόσο νά λυπούμαστε γι' αύτή τή «Διαλεκτική» πού δέν τή χρειάστηκε ό Μάρξ, πού μάς τή στέρησε, ξέροντας ταυτόχρονα πολύ καλά δτι τήν έχουμε στή διάθεσή μας καί γνωρίζουμε πού: μέσα στά θεωρη-τικά έργα τού Μάρξ, μέσα στό Κεφάλαιο, κλπ. - ναι, τή βρίσκουμε μέσα τους, μέ πρακτική μορφή, πράγμα πού όπωσδήποτε είναι βα-σικό, άλλά δχι μέ μορφή θεωρητικήβ!

β Μέ μιά σημαντική έξαίρεση, γιά τήν όποια θά γίνει λόγος.

174

Page 176: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Αύτά, τά γνώριζαν ô Ένγκελς καί ô Λένιν9. Γνώριζαν άτι ή μαρξι-στική διαλεκτική υπήρχε μέσα στό Κεφάλαιο, άλλά μόνο μέ πρακτική μορφή. Γνώριζαν συνεπώς έπίσης δτι ό Μάρξ δέ μας είχε δώσει «διαλεκτική» μέ μορφή θεωρητική. Δέν έκαναν σύγχιση λοιπόν, δέ μπορούσαν νά κάνουν σύγχιση - έκτός άπό έκθέσεις πάρα πολύ γε-νικές, ή Ιστορικά προσδιορισμένες καταστάσεις πού ήσαν θεωρητικά έπείγουσες - άνάμεσα στήν ένδειξη μέ τήν όποία ό Μάρξ σημειώνει ότι ή σχέση του μέ τόν Χέγκελ διευθετήθηκε καί τή γνώση αύτής τής λύσης, δηλαδή τή θεωρία αύτής τής λύσης. Oi «ένδείξεις» τού Μάρξ σέ ό,τι άφορα τό «άναποδογύρισμα» μπορούσαν κάλλιστα νά χρησιμεύσουν σάν σημεία έντοπισμοϋ, γιά νά τοποθετηθούμε καί νά προσανατολιστούμε γενικά στόν ιδεολογικό χώρο: άντιπροσώπευαν όντως τήν ένδειξη, τήν πρακτική άναγνώριση τής ύπαρξης τής φύ-σης, άλλά δέν άντιπροσώπευαν καθόλου τήν αύστηρή γνώση της. Νά γιατί ol ένδείξεις τού Μάρξ όφείλουν καί μπορούν νά μας παρακινή-σουν στή θεωρία, νά διατυπώσουμε όσο τό δυνατό άκριθέστερα τήν πρακτική λύση, τής όποίας τήν ύπαρξη μάς έπισημαίνουν αύτές ol ένδείξεις.

Β. Ή μαρξιστική πολιτική πρακτική

Τό Ιδιο συμβαίνει μέ τή μαρξιστική πολιτική πρακτική της πάλης τών τάξεων. Στήν τελευταία μου μελέτη πήρα τό παράδειγμα της έπα-νάστασης τού 1917, άλλά ό καθένας τό νιώθει καί τό ξέρει πολύ κα-λά, ότι θά μπορούσα νά πάρω έκατό παραδείγματα, διαφορετικά ή σύγχρονα. Σέ αυτό τό παράδειγμα έχουμε υπό λειτουργία καί ύπό δοκιμασία - πράγμα πού είναι ένα καί τό αύτό - τή διαλεκτική πού προέρχεται άπό τόν Μάρξ- καί μέσα της έχουμε αύτό τό «άναποδο-γύρισμα» πού τόν διακρίνει άπό τόν Χέγκελ - καί πάλι όμως μέ μορφή θεωρητική. Ή διαλεκτική αύτή προέρχεται άπό τόν Μάρξ γιατί ή πρακτική τού μπολσεθίκικου κόμματος θεμελιώθηκε στή διαλεκτική τού Κεφαλαίου, στή μαρξιστική «θεωρία». Στήν πρακτική τής πάλης τών τάξεων κατά τή διάρκεια της έπανάστασης τού 1917, καί στούς στοχασμούς τού Λένιν, έχουμε πράγματι τή μαρξιστική διαλεκτική μέ τόν ειδικό της χαρακτήρα, άλλά μέ πρακτική μορφή. Κι έδώ πάλι διαπιστώνουμε ότι αύτή ή πολιτική πρακτική πού διαθέτει τήν καθο-ρισμένη της πρώτη ύλη, τά έργαλεΐα της καί τή μέθοδό της, πού κι αύτή μέ τή σειρά της όπως κάθε πρακτική, παράγει μετασχηματι-

9 Πρθ Λένιν «Ό Μάρξ δέ μάς δφησε Λογική (μέ κεφαλαίο Λ) άλλά μάς Αφησε τή λογική τοϋ Κεφαλαίο υ Πρέπει νά τήν έκμεταλλευτοϋμε μέ τόν πληρέστερο δυνατό τρόπο Στό Κεφάλαιο, σέ μιά μόνη έπιστήμη, ό Μάρξ έφαρμόζει τή λογική, τή διαλεκτική καί τή θεωρία τής γνώσης τοϋ υλισμού (δέ χρειάζονται τρεις λέξεις, είναι ένα καί τό αυτό πράγμα), παίρνοντας άπό τόν Χέγκελ καθετί πού άξίζει καί άναπτύασοντάς το- (Φιλοσοφικά Τετράδια, σελ 201 )

175

Page 177: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σμούς (οι όποιοι δέν άποτελοϋν γνώσεις, άλλά μιά έπανάσταση στΙς κοινωνικές σχέσεις)· διαπιστώνουμε δτι αϋτή ή πρακτική μπορεί κάλ-λιστα νά ϋπάρχει καί νά άναπτϋσσεται, καί αύτή έπίσης, χωρίς νά αισθάνεται τήν άνάγκη, τουλάχιστο γιά ένα χρονικό διάστημα, νά δημιουργήσει τή θεωρία τής δικής της πρακτικής, τή θεωρία τής «μεθόδου» της. Μπορεί νά ϋφίσταται, νά έπιθιώνει, καί μάλιστα νά προοδεύει χωρίς αϋτή τή θεωρία' δπως τό κάνει καί κάθε άλλη πρα-κτική, - μέχρις ότου τό άντικείμενό της (ό ϋπάρχων κόσμος τής κοι-νωνίας πού μετασχηματίζει) θά τής άντιτάξει μιά άντίσταση Ικανή γιά νά τήν ύποχρεώσει νά καλύψει αύτή τήν άπόσταση μεταξύ θεωρίας καί πρακτικής, νά έξετάσει καί νά σκεφτεί τή δική της μέθοδο γιά νά παραγάγει κατάλληλες λύσεις, τά μέσα γιά νά τ ις παραγάγει καί ιδιαίτερα γιά νά παραγάγει μέσα στή «θεωρία» πού άποτελεί τό θε-μέλιό της (τή θεωρία γιά τόν ύπάρχοντα κοινωνικό σχηματισμό) τις καινούργιες γνώσεις πού άντιστοιχοϋν στό περιεχόμενο τοϋ και-νούργιου σταδίου άνάπτυξης αϋτής τής πρακτικής. Παράδειγμα αϋ-τών τών «καινούργιων γνώσεων»: αύτό πού άποκαλούμε θεωρητικές συνεισφορές τοϋ «λενινισμοϋ», γιά τήν περίοδο τοϋ Ιμπεριαλισμού στή φάση τών ένδοϊμπεριαλιστικών πολέμων ή αύτό πού θά άποκα-λέσουμε άργότερα μ' ένα δνομα πού δέν ϋπάρχει άκόμα: ol άναγ-καϊες θεωρητικές συνεισφορές γιά τήν παρούσα περίοδο, στήν όποία μέσα στόν άγώνα γιά τήν ειρηνική συνύπαρξη έμφανίζονται ol πρώ-τες έπαναστατικές μορφές σέ όρισμένες άποκαλοϋμενες «υπανάπτυ-κτες» χώρες, πέρα άπό τήν πάλη τους γιά έθνική άνεξαρτησία.

"Εχοντας πει τά παραπάνω, Ισως θά μείνει έκπληκτος κανείς διαβά-ζοντας δτι ή πρακτική τής πάλης τών τάξεων δέν άποτέλεσε άντικεί-μενο στοχασμού μέ τή θεωρητική μορφή τής μεθόδου ή τής Θεω-ρίας10, ένώ φαινομενικά έχουμε πολυάριθμα καθοριστικής σημασίας κείμενα τοϋ Λένιν άπό τά όποία τό Τί νά κάνουμε; είναι τό πιό γνω-στό. Άλλά αύτό τό τελευταίο κείμενο, γιά παράδειγμα, άν προσδιορί-ζει τ ις θεωρητικές καί Ιστορικές βάσεις τής πρακτικής τών ρώσων κομμουνιστών, καί καταλήγει σ' ένα πρόγραμμα δράσης, δέν άποτε-λεί ένα θεωρητικό στοχασμό πάνω στήν πολιτική πρακτική σάν τέ-τοια. Δέν άποτελεί τή θεωρία τής δικής του μεθόδου, μέ τή γενική έννοια τής θεωρίας, γιατί δέν είναι αύτή ή πρόθεσή του. Ά ρ α δέν είναι ένα κείμενο πάνω στή διαλεκτική, μολονότι ή μαρξιστική διαλε-κτική βρίσκεται σέ λειτουργία μέσα του.

Γιά νά καταλάβουμε καλά αϋτό τό σημείο, άς ξαναπάρουμε τό παράδειγμα τών κειμένων τοϋ Λένιν γιά τήν έπανάσταση τού Ί 7 , τά όποια παρέθεσα, ή γιά τά όποία έδωσα άκριβεϊς παραμπομπές11. Πρέπει νά συγκεκριμενοποιήσουμε τό «στάτους» αύτών τών κειμέ-νων. Δέν είναι τά κείμενα ένός Ιστορικού, άλλά ένός πολιτικού ήγέ-

10 Μέ μία σημαντική έξαίρεση, πού θά δούμε παρακάτω 11 θ ά ήταν καλύτερα νά έδινα δλα τά κείμενα κατά λέξη, καί νά μήν άρ-

κεστώ σέ άναφορές. έστω καί άκριβεϊς, στίς περισσότερες περιπτώσεις.

177

Page 178: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τη, πού άποσπάει μερικές ώρες άπό τήν πάλη γιά νά μιλήσει γιά τήν πάλη σέ άνθρώπους πού βρίσκονται μέσα της, καί νά τούς προσφέ-ρει τή δυνατότητα νά κατανοήσουν τήν πάλη τους. Κατά συνέπεια είναι κείμενα γιά άμεση πολιτική χρήση, συνταγμένα άπό έναν άν-θρωπο πού έχει στρατευτεί στήν έπανάσταση, πού στοχάζεται τήν πρακτική του έμπειρία, μέσα στό πεδίο τής Ιδιας τής έμπειρίας του. Μού έκαναν μιά πολύ μεγάλη τιμή κατηγορώντας με, έν συντομία, δτι σεβάστηκα τή μορφή τών στοχασμών τού Λένιν, τή λεπτομέρειά τους, τήν Ιδια τους τήν έκφραση, παραδίδοντάς τους γι' αύτό πού ήσαν χωρίς νά θέλω νά τούς «ξεπεράσω» εύθύς άμέσως μέσα σέ μιά γνήσια ιστορική άνάλυση12. Ναί, όρισμένοι στοχασμοί τοϋ Λένιν έχουν πράγματι δλα τά έξωτερικά γνωρίσματα αύτού πού άποκλή-θηκε «πλουραλισμός», «ύπερ-έμπειρισμός», «ή θεωρία τών παραγόν-των» κλπ., δταν ol στοχασμοί αύτοί άνακαλοϋν τίς πολυσύνθετες καί έξαιρετικές περιστάσεις πού προκάλεσαν καί έπέτρεψαν τή νίκη της έπανάστασης13. Τούς πήρα τέτοιους πού ήσαν, δχι σύμφωνα μέ τά έξωτερικά τους γνωρίσματα, άλλά σύμφωνα μέ τήν ούσία τους, δχι σύμφωνα μέ τά έξωτερικά γνωρίσματα τοϋ «πλουραλισμού» τους, άλλά μέ τή βαθύτερη θεωρητική σημασία αϋτών τών «έξωτερικών γνωρισμάτων». Τά κείμενα αύτοϋ τοϋ Λένιν, στήν πραγματικότητα, δέν έχουν τήν έννοια τής άπλής περιγραφής μιας δεδομένης κατά-στασης, μιας έμπειρικής άπαρίθμησης διάφορων στοιχείων, παράδο-ξων ή έξαιρετικών: άντίθετα, έχουν τήν έννοια μιας άνάλυσης μέ θεωρητική σημασία. Αφορούν μιά πραγματικότητα πού είναι άπόλυτα βασική γιά τήν πολιτική πρακτική· μιά πραγματικότητα πού πρέπει νά τή στοχαστούμε γιά νά κατακτήσουμε τήν ειδική ούσία αύτής τής πρακτικής. Τά κείμενα αύτά άποτελοϋν μιά άνάλυση τής δομής τοϋ πεδίου, τοϋ άντικειμένου, ή (γιά νά ξαναπάρουμε τήν προηγούμενη όρολογία μας) τής ειδικής πρώτης ύλης τής πολιτικής πρακτικής γε-νικά, μέσα άπό ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: τήν πολιτική πρακτική ένός μαρξιστή ήγέτη στά 1917.

12. Πρβ Mury, δ π , σελ 47 13 Πρβ. Λένιν, Γράμματα άπό μακριά, I (Œvres, γαλλ έκδοση, I. 23, σελ

330) «"Αν ή έπανάσταση νίκησε τόσο γρήγορα, είναι μόνο γιατί - έξ αΙτίας μιας Ιστορικής κατάστασης παρά πολύ πρωτότυπης - άπόλυτα διαφορετικά ρεύματα, άπόλυτα έτερογενή ταξικά συμφέροντα, άπόλυτα άντιτιθέμενες κοι-νωνικές τάσεις συγχωνεύτηκαν μέ μιά σπάνια συνεκτικότητα» Ό Ιδιος ό Λέ-νιν υπογράμμισε όρισμένες λέξεις άπό αύτό τό κείμενο. Λίγο πιό κάτω ό Λέ-νιν δηλώνει «Έται καί μόνο έτσι συνέβησαν τά πράγματα. "Ετσι καί μόνο έτσι πρέπει νά έξετάσει τή κατάσταση ένας πολιτικός πού δέ φοβάται τήν άλή-θεια πού έξετάζει νηφάλια τό συσχετισμό τών κοινωνικών δυνάμεων μέσα στήν έπανάσταση, πού έκτιμά κάθε 'σύγχρονη στιγμή', δχι μόνο άπό τήν άποψη τής παροντικής πρωτοτυπίας της, τοϋ σήμερα, άλλά ϋπολογίζοντας τά βαθύτερα έλατήρια, τίς βαθύτερες σχέσεις μεταξύ τών συμφερόντων τοϋ προλεταριάτου καί αυτών τής άστικής τάξης, τόσο στή Ρωσία δσο καί σ' όλό-κληρο τό κόσμο», σελ. 131 (αύτή τή φορά ύπογραμμίζω έγώ, ΛΑ.)

12 Γιά τόν Μάρξ 177

Page 179: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Διατυπωμένη κατ' αύτό τόν τρόπο ή άνάλυση τού Λένιν άπαντα πρακτικά (ή άνάλυσή του άποτελεϊ αύτή τήν άπάντηση μέ μορφή πρακτική) στό γενικό θεωρητικό έρωτημα τί είναι ή πολιτική πρακτι-κή, τ ί τή διακρίνει άπό τίς πρακτικές) ή, άν προτιμάτε μιά διατύπωση πιό κλασική: τ ί είναι ή πολιτική δράση; Μέσα άπό τόν Λένιν καί έν-άντια στήν ένατενιστική θέση (τή χεγκελιανή, πού τήν κληρονόμησε δμως ό Χέγκελ άπό μιά παλιότερη ιδεολογία άφοϋ ή θέση αύτή κυ-ριαρχεί ήδη, μ' αύτή τή μορφή, στόν Μποσυέ) ή όποία θεωρεί τό συγκεκριμένο χαρακτήρα μιάς πολιτικής κατάστασης σάν «τή σύμ-πτωση» δπου μέσα της «πραγματώνεται ή άναγκαιότητα», καταφέρ-νουμε νά παρουσιάσουμε τό ξεκίνημα μιάς θεωρητικής άπάντησης σ' αύτό τό πραγματικό έρώτημα. Βλέπουμε δτι ή πολιτική πρακτική τού Λένιν σίγουρα δέν έχει άντικείμενό της τήν παγκόσμια Ιστορία ούτε άκόμα τή γενική ιστορία τού Ιμπεριαλισμού. Ή Ιστορία τού ιμπερια-λισμού ένέχεται δντως στήν πρακτική του, άλλά δέν άποτελεϊ τό αποκλειστικό της άντικείμενό Η Ιστορία τού ιμπεριαλισμού σάν τέ-τοια άποτελεϊ τό άποκλειστικό άντικείμενό άλλων δραστηριοτήτων· της δραστηριότητας τού μαρξιστή θεωρητικού, τού μαρξιστή Ιστορι-κού - όπότε σ' αύτή τήν περίπτωση ή Ιστορία τού Ιμπεριαλισμού άποτελεϊ τό άντικείμενό θεωρητικών πρακτικών. Τόν ιμπεριαλισμό ό Λένιν τόν συναντάει μέσα στήν πολιτική του πρακτική μέ τήν ιδιαί-τερη μορφή της σύγχρονης ύπαρξης: μέσα σ' ένα συγκεκριμένο πα-ρόν. Ό θεωρητικός της ιστορίας ή ό ιστορικός τόν συναντούν μέ μιά άλλη ιδιαίτερη μορφή, τή μορφή τού μή-σύγχρονου καί της άφαίρε-σης Τό ιδιάζον άντικείμενό της πολιτικής πρακτικής συνεπώς άνήκει δντως στήν Ιστορία γιά τήν όποία μιλούν καί ό θεωρητικός καί ό Ιστορικός· δμως είναι ένα άλλο άντικείμενό. Ό Λένιν γνωρίζει πάρα πολύ καλά δτι έπενεργει σ' ένα κοινωνικό παρόν τό όποιο είναι τό παράγωγο τής άνάπτυξης τοϋ ιμπεριαλισμού - άν δέν τό ήξερε αύτό δέ θά ήταν μαρξιστής - άλλά δέν έπενεργεϊ, στά 1917, στόν ιμπερια-λισμό γενικά· έπενεργεϊ στό συγκεκριμένο τής κατάστασης, στή συγ-κεκριμένη συγκυρία της Ρωσίας, πάνω σ' αύτό πού έξοχα άποκαλεϊ «σύγχρονη στιγμή», αύτή τή στιγμή πού ό σύγχρονος χαρακτήρας της προσδιορίζει τήν πολιτική πρακτική του σάν τέτοια. Μέσα σ' αύτό τό κόσμο - πού ένας ιστορικός τού ιμπεριαλισμού είναι άναγ-κασμένος νά βλέπει σέ κάτοψη, γιά νά τόν βλέπει έτσι δπως τόν έζησε καί τόν κατάλαβε ό Λένιν, άφοϋ ήταν, δπως είναι κι ό κόσμος πού ύπάρχει σήμερα, ό μόνος συγκεκριμένος κόσμος πού ύπήρξε -μέσα στό μόνο δυνατό συγκεκριμένο, αϋτό της έπικαιρότητάς του, μέσα στή «σύγχρονη στιγμή», ό Λένιν άναλύει αύτό πού συνιστά τά χαρακτηριστικά τής δομής τού κόσμου αύτού: άναλύει τΙς βασικές άρθρώσεις, τούς κρίκους, τούς στρατηγικούς κόμβους, άπ' δπου έξ-αρτώνται ή δυνατότητα καί ή έκβαση κάθε έπαναστατικής πρακτικής· αύτή τή διάταξη κι αύτές τΙς τυπικές σχέσεις τών άντιφάσεων μιάς καθορισμένης χώρας (ήμι-φεουδαρχικής καί ήμι-άποικιακής κι δμως ιμπεριαλιστικής) σ' αύτή τήν περίοδο δπου ή πρωταρχική άντίφαση

178

Page 180: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

καθίσταται έκρηκτική. Τό άναντικατάστατο τών κειμένων τοϋ Λένιν βρίσκεται σ' αύτό τό σημείο: στήν άνάλυση τής δομής μιας συγκυ-ρίας, στίς μεταθέσεις καί τίς συμπυκνώσεις τών άντιφάσεών της, στήν παράδοξη ένότητά τους, πού άποτελοϋν τήν ίδια τήν ϋπαρξη αύτής τής «σύγχρονης στιγμής», πού ή πολιτική δράση θά τή μετα-σχηματίσει, μέ τήν έντονη έννοια τού δρου, άνάμεσα σ' ένα Φε-βρουάριο καί σ' έναν Οκτώβριο τού 1917.

Κι δταν άντιτάσσει ή προτείνει κανείς σ' αύτά τά κείμενα, τό άμεμπτο δίδαγμα άπό μιά μακροπρόθεσμη ιστορική άνάλυση14 μέσα στήν όποία ή «σύγχρονη στιγμή» τού Λένιν δέν είναι πιά παρά ένα λεπτό πού άπορροφάται άπό μιά διαδικασία πού έχει άρχίσει άπό πολλού, καί ή όποία πρόκειται νά ξεπεράσει αύτό τό λεπτό μέσα στό δικό της μέλλον πού έχει καταστεί πραγματικό - μιά άπό αύτές τΙς Ιστορικές άναλύσεις στίς όποιες, κι αύτό όντως Ισχύει, ό ιμπεριαλι-σμός τά έξηγεϊ δλα, μέ τήν όποία άνάλυση δμως άρκετά συχνά, ό δύστυχος Λένιν, πού παλεύει μέσα στά προβλήματα καί στίς άναλύ-σεις του τής έπαναστατικής πρακτικής, στήν κυριολεξία προφταίνε-ται, σαρώνεται, παρασύρεται άπό τή χιονοστοιβάδα της Ιστορικής άπόδειξης, τότε μένουμε συγχισμένοι. Λές κι ό ιμπεριαλισμός, γιά τόν Λένιν, δέν ήταν άκριβώς οι τάδε κι οί τάδε σύγχρονες άντιφά-σεις, ή σύγχρονη δομή τους κι οί σύγχρονες σχέσεις τους· λές κι' αύτή ή δομημένη έπικαιρότητα δέν άποτελοϋσε τό μοναδικό άντικεί-μενο τής πολιτικής του δράσης1 Λές καί θά μπορούσαμε μ' αύτό τόν τρόπο, μέ μιά λέξη, μαγικά, νά κάνουμε νά έξαφανιστεϊ ή πραγ-ματικότητα μιάς άναντικατάστατης πρακτικής, της πρακτικής τών έπαναστατών, ή ζωή τους, τά βάσανά τους, ol θυσίες τους, οί κόποι τους, μέ δυό λόγια ή συγκεκριμένη Ιστορία τους, μέσω της χρησιμο-ποίησης μιας άλλης πρακτικής, πού είναι θεμελιωμένη πάνω στήν πρώτη· της πρακτικής τού Ιστορικού, δηλαδή ένός άνθρώπου της έπιστήμης ό όποϊος άναγκαστικά στοχάζεται πάνω στό τετελεσμένο γεγονός τής άναγκαιότητας· λές καί μπορούσαμε νά μπερδέψουμε τή θεωρητική πρακτική τού κλασικού Ιστορικού ό όποϊος άναλύει τό παρελθόν, μέ τήν πρακτική τού έπαναστάτη ήγέτη ό όποιος στοχά-ζεται μέσα στό παρόν πάνω στό παρόν, πάνω στήν άναγκαιότητα πού έχει πραγματοποιήσει, πάνω στά μέσα γιά νά τήν παραγάγει, πάνω στά στρατηγικά σημεία έφαρμογής αύτών τών μέσων, μέ δυό λόγια πάνω στή δική του δράση, γιατί αϋτός ένεργεϊ πάνω στή συγκεκρι-μένη Ιστορία! Καί τά σφάλματα καί οί έπιτυχίες του δέν παρουσιά-ζονται μέ τή μορφή άπλά μιάς ιστορίας γραμμένης σέ σχήμα όγδοο, στήν Εθνική Βιβλιοθήκη- θά θυμόμαστε πάντα τά όνόματά τους μέσα στή συγκεκριμένη ζωή. 1905, 1914, 1917, Χίτλερ, Φράνκο, Στά-λινγκραντ, Κίνα, Κούβα. Τό νά διακρίνουμε αύτές τίς δυό πρακτικές, νά ποιά είναι ή ούσία τού ζητήματος. Γιατί ό Λένιν ήξερε καλύτερα άπό τόν καθένα δτι oi άντιφάσεις πού άναλύει προέρχονται άπό

14 Πρθ Mury, Ö π , σελ 47-48

179

Page 181: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

έναν μόνο καί τόν αύτό ιμπεριαλισμό, ό όποιος παρήγαγε μέχρι καί τό παράδοξα αυτών τών άντιφάσεων. Ξέροντάς το δμως αϋτό, τού-τες οί αντιφάσεις τόν ένδιέφεραν γι' άλλο πράγμα έκτός άπ' αύτή τή γενική ιστορική γνώση καί έπειδή τό ήξερε - μέ άποδειγμένη έπι-στημονική δεξιότητα - γιαυτό μπορούσε νά ένδιαφέρεται πραγματικά γιά άλλο πράγμα- νά ένδιαφέρεται γι' αϋτό πού συγκροτούσε τή δομή τού πρακτικού του άντικειμένου- γι' αύτή τήν τυπολογία τών άντιφάσεων, γιά τίς μεταθέσεις τους, τίς συμπυκνώσεις τους, καί γι' αύτή τή «συγχώνευση» τής έπαναστατικής ρήξης πού άπέρρεε άπ' αύτά, μέ δυό λόγια γι' αύτή τή «σύγχρονη στιγμή» πού συγκροτού-σαν τούτες οί άντιφάσεις. Αύτός είναι ό λόγος πού ή θεωρία τοϋ «πιό άδύνατου κρίκου», είναι ένα καί τό αύτό μέ τή θεωρία τοϋ «κα-θοριστικού κρίκου»

Όταν έχουμε μελετήσει δλα αύτά μπορούμε μέ τήν ήσυχία μας νά στραφούμε ξανά στόν Λένιν. Μάταια ό ιδεολόγος προσπαθεί νά τόν πνίξει κάτω άπό τήν άπόδειξη μιάς Ιστορικής άνάλυσης: ένας άν-θρωπάκος βρίσκεται πάντα έκεϊ, μέσα στήν πεδιάδα τής Ιστορίας καί τής ζωής μας, αύτής τής αΙώνιας «σύγχρονης στιγμής». Συνεχίζει νά μιλάει, ήρεμα καί παθιασμένα. Συνεχίζει νά μάς μιλάει γι' αύτό τό άπλό πράγμα: γιά τήν έπαναστατική του πρακτική, γιά τήν πρακτική τής πάλης τών τάξεων, γΓ αϋτό πού συνολικά έπιτρέπει νά ένερ-γοϋμε πάνω στήν ίστορία - άπό τούς κόλπους τής μόνης παρούσας Ιστορίας - γι' αϋτό τό ειδικό χαρακτηριστικό τής άντίφασης, καί γιά τή διαλεκτική, γι' αύτή τήν ειδοποιό διαφορά τής άντίφασης, ή όποία έπιτρέπει άπλούστατα δχι νά άποδείχνουμε ή νά έξηγοϋμε έκ τών ϋστέρων, άλλά νά «κάνουμε» τΙς «άναπόφευκτες» έπαναστάσεις μέσα στό μοναδικό μας παρόν ή, δπως λέει μέ τόσο διεισδυτικό τρόπο ό Μάρξ15, νά δημιουργούμε άπό τή διαλεκτική δχι τή θεωρία τοϋ τετελεσμένου γεγονότος16, άλλά μιά έπαναστατική μέθοδο

Συγκεφαλαιώνω. Τό πρόβλημα πού τέθηκε - σέ τί συνίσταται τό «άναποδογύρισμα» τής χεγκελιανής διαλεκτικής άπό τόν Μάρξ; ποιά είναι ή ειδοποιός διαφορά πού διακρίνει τή μαρξιστική διαλεκτική άπό τή χεγκελιανή διαλεκτική; - αϋτό τό πρόβλημα έχει λυθεί ήδη άπό τή μαρξιστική πρακτική, ε ίτε αϋτή είναι ή θεωρητική πρακτική τού Μάρξ, ή ή πολιτική πρακτική τής πάλης τών τάξεων. Ή λύση του συνεπώς ϋπάρχει μέσα στά έργα τοϋ μαρξισμού, άλλά μέ πρακτική μορφή. Πρόκειται σαφώς νά τή διατυπώσουμε μέ τή θεωρητική μορ-φή, δηλαδή νά περάσουμε άπ' αύτό πού, στά περισσότερα άπό τά «πασίγνωστα παραθέματα»17 άποτελεί πρακτική άναγνώριση γιά κάτι

15 Επίλογος στή δεύτερη έκδοση τοϋ Κεφαλαίου. «Στή μυστικοποιημένη της μορφή ή διαλεκτική ώραιοποιοϋσε τό δεδομένο (das Bestehende) . στήν έλλογη μορφή της είναι, στήν ούσία της. κριτική καί έπαναστατική·

16 Πού μπορεί νά είναι έπίσης τό τετελεσμένο γεγονός μιάς ξεπερασμένης έπανάστασης

17 Ονομάζω έτσι, γιά ευκολία, τά γνωστά κείμενα τών κλασικών τοϋ μαρ-ξισμού πού σημειοθετοϋν τό πρόβλημά μας

180

Page 182: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πού ύπάρχει στή θεωρητική του γνώση. Ή διάκριση αύτή πρέπει νά μας προλάβει άπό ένα τελευταίο άδιέ-

ξοδο Είναι πράγματι πάρα πολύ εύκολο, άρα δελεαστικό, νά θεωρή-σουμε τήν άναγνώριση τής ύπαρξης ένός άντικειμένου σάν τή γνώση του. Αύτή ή ευκολία θά μπορούσε νά μού άντιτάξει, γιά κάθε έπιχεί-ρημα ή γιά τό ισοδύναμο ένός θεωρητικού έπιχειρήματος, ένα μέρος ή τό σύνολο άπό τόν κατάλογο τών «πασίγνωστων παραθεμάτων». Είναι πολύτιμα ώστόσο τούτα τά παραθέματα γιατί άναφέρουν δτι τό πρόβλημα ύπάρχει καί είχε λυθεί! Άναφέρουν δτι ό Μάρξ τό έλυσε «άναποδογυρίζοντας» τή διαλεκτική τοϋ Χέγκελ. Τά «πασίγνωστα παραθέματα» δμως δέ μάς παρέχουν τή θεωρητική γνώση γι' αύτό τό άναποδογύρισμα... Κι ή άπόδειξη γι' αϋτό, καθαρή σάν τό φώς τής μέρας, είναι τό δτι άπαιτειται νά κάνουμε μιά πολύ σοβαρή θεωρη-τική προσπάθεια γιά νά κατορθώσουμε νά στοχαστούμε αύτό τό, τόσο πρόδηλο φαινομενικά, άναποδογύρισμα. Στήν πραγματικότητα πολλές άπό τίς «διασαφίσεις» πού μάς πρότειναν περιορίστηκαν στό νά έπαναλαμβάνουν «πασίγνωστα παραθέματα», παραφράζοντάς τα (ώστόσο ή παράφραση δέν άποτελει έξήγηση)· περιορίστηκαν στό νά άνακατεύουν τίς έννοιες (ένδεικτικές άλλά αινιγματικές) «άναποδο-γύρισμα», «λογικός πυρήνας», μέ αύθεντικές κι αυστηρές μαρξιστι-κές έννοιες, λές κι ή θεωρητική καθαρότητα τών μέν μπορούσε νά φωτίσει μεταδοτικά τήν άσάφεια τών δέ, λές κι ή γνώση μπορούσε νά γεννηθεί άπό μόνη τή συγκατοίκηση τού γνωστού καί τού άνε-παρκώς γνωστού ή τού άγνώστου'8, λές κι ή γειτνίαση δυό έπιστη-μονικών έννοιών άρκούσε γιά νά μεταμορφωθεί ή άναγνώριση τής ύπαρξης τού «άναποδογυρίσματος» ή τού «πυρήνα» σέ γνώση τους! Είναι πειστικότερο νά πάρει κανείς καθαρά τήν εύθύνη γιά τή θέση του, νά δηλώσει γιά παράδειγμα δτι ή φράση τοϋ Μάρξ γιά τό «άνα-ποδογύρισμα» άποτελει μιά άληθινή γνώση, νά έκτεθει σ' αϋτό τόν κίνδυνο, νά ϋποβάλει αύτή τή θέση στόν έλεγχο τής θεωρητικής πρακτικής, - καί νά έξετάσει τά άποτελέσματά του. Ή άπόπειρα αύτή είναι ένδιαφέρουσα, γιατί άποτελει μιά πραγματική έμπειρία καί γιατί άπολήγει σέ μιά άπόδειξη διά τής εις άτοπον άπαγωγής> μαθαί-νοντάς μας δτι πρέπει νά άλλοιώσουμε βαθιά τή σκέψη τοϋ Μάρξ γιά νά τήν κάνουμε νά όμολογήσει δτι πράγματι μάς έδωσε μιά γνώση".

Αύτές ol άπόπειρες κι αύτή ή έμπειρία, έπιβεβαιώνουν μέ τό δικό τους τρόπο δτι δέν πρέπει νά άναζητάμε τή θεωρία τής λύσης μέσα

18 Μάρξ, Κριτική τού Προγράμματος τής Γ κότα, 1875 «Άπό αυτή τή στιγμή τίθεται τό έρώτημα ποισύς μετασχηματισμούς θά υποστεί τό κράτος στήν κομμουνιστική κοινωνία,.. Μόνο ή έπιστήμη μπορεί νά άπαντήσει σ" αύτό τό έρώτημα- καί δέ θά κάνουμε νά προχωρήσει στό έλάχιστο τό πρόθλημα μέ τό νά βάζουμε πλάι-πλάι μέ χίλιους δυό τρόπους τή λέξη λαός μέ τή λέξη κρά-τος»

19 Ό G. Mury, προσπαθεί νά τό άποδείξει, στήν έπιθεώρηση La Pensée, No 108, δ π

181

Page 183: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

στήν Ενδειξη γιά τήν ύπαρξη τής λύσης Ή ύπαρξη τής λύσης μέ πρακτική μορφή είναι ένα πράγμα Καί είναι άλλο πράγμα ή γνώση αύτής τής λύσης

• Είπα δτι ô Μάρξ δέ μάς είχε δώσει «Διαλεκτική». Δέν είναι έντελώς άκριβές αϋτό. Μάς έδωσε ένα κείμενο μεθοδολογίας πρωταρχικής σημασίας πού δυστυχώς είναι άνολοκλήρωτο: τήν ΕΙσαγωγή στήν Κριτική τής Πολιτικής ΟΙκονομΙας τού 1859 Τό κείμενο αϋτό δέν άναφέρει τή λέξη «άναποδογύρισμα», άλλά κάνει λόγο γιά τήν πρα-γματικότητά της: γιά τίς προϋποθέσεις έγκυρότητας σ' δ,τι άφορά τήν έπιστημονική χρήση τών έννοιών τής Πολιτικής Οικονομίας. Αρ-κεί νά στοχαστούμε πάνω σέ τούτη τή χρήση, γιά νά έξάγουμε άπ' αϋτήν τά βασικά στοιχεία μιάς Διαλεκτικής, άφοϋ αύτή ή χρήση δέν είναι άλλο άπό τή Διαλεκτική μέ πρακτική μορφή.

Είπα δτι ό Λένιν δέ μάς είχε παραδώσει «Διαλεκτική» πού νά άπο-τελούσε τή θεωρητική διατύπωση τής διαλεκτικής πού ήδη ήταν σέ λειτουργία μέσα στή μαρξιστική πρακτική τής πάλης τών τάξεων. Δέν είναι άπόλυτα άκριβές αύτά Ό Λένιν, στά Τετράδιά του, μάς άφησε όρισμένες φράσεις πού άποτελούν τό προσχέδιο γιά μιά «Διαλεκτι-κή·». Τις σημειώσεις αύτές τίς άνέπτυξε ό Μάο Τσέ-Τούνγκ, στή μέση τής πολιτικής πάλης ένάντια στίς δογματικές παρεκκλίσεις τού κινε-ζικού κόμματος, στά 1937, σ' ένα σημαντικό κείμενο μέ τίτλο Σχετικά μέ τήν Αντίφαση20

θ ά ήθελα νά δείξω πώς μπορούμε νά βρούμε σ' αύτά τά κείμενα -μέ μιά μορφή ήδη πολύ έπεξεργασμένη, πού άρκεί νά τήν άναπτύ-ξουμε, νά τήν άναγάγουμε στή βάση της, άλλά πάντοτε νά τή στο-χαστούμε - τή θεωρητική άπάντηση στό έρώτημά μας: ποιός είναι ό εΙδικός χαρακτήρας τής μαρξιστικής διαλεκτικής;

20. Πρβ. La Pensée, Δεκέμβριος 1962, σελ. 7, σημ. β.

1R2

Page 184: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

3. Διαδικασία της θεωρητικής πρακτικής

«. Ή συγκεκριμένη όλότητα σάν όλό-τητα σκέψης, σάν ένα concretum σκέ-ψης, είναι στήν πραγματικότητα ένα προϊόν τής σκέψης καί τής άντίληψης δέν είναι μέ κανένα τρόπο προϊόν τής έννοιας πού θά σκεφτόταν καί θά γεν-νιόταν άπό μόνη της 6ξω ή πάνω άπό τ(ς ένοράσεις κα( τΙς παραστάσεις' άντίθετα, είναι προϊόν τής έπεξεργα-σιας ή όποία μετασχηματίζει ένοράσεις καί παραστάσεις σέ έννοιες» (Κ Μάρξ, ΕΙσαγωγή στήν Κριτική τής

Πολιτικής ΟΙκονομΙας, 1Θ59)

Ό Μάο Τσέ-Τούνγκ ξεκινά άπό τήν άντίφαση μέσα στήν «καθολικό-τητά» της, γιά νά μιλήσει τελικά, μ' ένα τρόπο έπιμελημένο καί στο-χαστικό, μόνο γιά τήν άντίφαση στό πλαίσιο τής πρακτικής τής πά-λης τών τάξεων κι αύτό έξάλλου δυνάμει τής άκόλουθης άρχής, κι αυτής «καθολικής» έπίσης. δτι τό καθολικό δέν υπάρχει παρά μέσα στό ιδιαίτερο· άρχή πού τή συλλογίζεται ό Μάο, σχετικά μέ τήν άντίφαση, στήν άκόλουθη καθολική μορφή: ή άντίφαση είναι πάντα ειδική, ό ειδικός χαρακτήρας άνήκει στήν καθολικότητά της, στήν ουσία της Θά μπορούσαμε νά ειρωνευτούμε αύτή τήν προκαταρ-κτική «έργασία» τού καθολικού, τό όποϊο φαίνεται νά έχει άνάγκη άπό ένα συμπλήρωμα καθολικότητας γιά νά μπορέσει νά γεννήσει τόν ειδικό χαρακτήρα, καί νά θεωρήσουμε αύτή τήν «έργασία» σάν τήν έργασία τού χεγκελιανού «άρνητικού». "Αν δμως καταλαβαίνουμε καλά τί είναι ύλισμός, ή «έργασία» αύτή δέν είναι έργασία τού καθο-λικού άλλά έργασία πάνω σ' ένα προκείμενο καθολικό' έργασία πού έχει άκριβώς σάν σκοπό καί σάν άποτέλεσμα νά άπαγορεύσει σ' αύτό τό καθολικό τήν άφαίρεση ή τό «φιλοσοφικό» (ιδεολογικό) πειρασμό καί νά τό άναγάγει διά τής βίας στήν προϋπόθεσή του: τήν προύπό-θεση μιας καθολικότητας πού έχει έξειδικευτεϊ μέ έπιστημονικό τρό-πο. "Αν τό καθολικό πρέπει νά είναι αύτή ή ειδικότητα, δέν έχουμε τό δικαίωμα νά έπικαλεστούμε ένα καθολικό πού νά μήν είναι τό κα-θολικό αύτης τής ειδικότητας.

Τό θέμα αύτό, ούσιαστικά γιά τό διαλεκτικό ύλισμό, τό πραγμα-τεύεται ό Μάρξ στό παράδειγμα τής ΕΙσαγωγής, δταν άποδείχνει δτι άν ή χρήση γενικών έννοιών (παραδείγματα: ol έννοιες «παραγωγή» «έργασία», «άνταλλαγή», κλπ.) είναι άπαραίτητη στήν έπιστημονική θεωρητική πρακτική, άπ' τήν άλλη αύτή ή πρώτη γενικότητα δέ συμ-πίπτει μέ τό προϊόν τής έπιστημονικής έργασίας: δέν είναι τό άποτέ-λεσμα τής έργασίας αύτης άλλά τό προκείμενό της. Αύτή ή πρώτη

183

Page 185: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γενικότητα (πού θά τήν όνομάσουμε Γενικότητα I) άποτελεί τήν πρώτη ϋλη πού ή θεωρητική πρακτική της έπιστήμης θά μετασχηματίσει σέ έξειδικευμένες «έννοιες», δηλαδή σ' αϋτή τήν άλλη «συγκεκριμένη» γενικότητα (τήν όποία θά όνομάσουμε Γενικότητα III) πού είναι μιά γνώση ΤΙ είναι δμως τότε ή Γενικότητα I, δηλαδή ή θεωρητική πρώτη ϋλη πάνω στήν όποία πραγματοποιείται ή έργασία της έπιστή-μης, Άντ ίθετα άπό τήν Ιδεολογική αυταπάτη (δχι τήν «άφελή», άπλά «διανοητική παρέκκλιση», άλλά τήν άναγκαΐα καί θεμελιωμένη σάν ιδεολογία) τοϋ έμπειρισμοϋ καί τής α'ισθησιαρχίας, ή έπιστήμη δέν έργάζεται ποτέ πάνω σ' ένα ϋπάρχον, πού θά είχε γιά οϋσία του τήν καθαρή άμεσότητα καί μοναδικότητα (τών «αίσθήσεων» ή τών «άτό-μων») Έργάζεται πάντα πάνω στό «γενικό», άκόμα κι δταν τό γενικό έχει τή μορφή τού «γεγονότος». Όταν συγκροτείται μιά έπιστήμη, γιά παράδειγμα ή φυσική μέ τόν Γαλιλαίο ή ή έπιστήμη της έξέλιξης τών κοινωνικών σχηματισμών (Ιστορικός ύλισμός) μέ τόν Μάρξ, έργά-ζεται πάντα πάνω σέ ύπάρχουσες έννοιες, πάνω σέ «Vorstellungen», δηλαδή μιά προκείμενη Γενικότητα I, ιδεολογικής φύσεως. Δέν «έρ-γάζεται» πάνω σ' ένα καθαρό άντικειμενικό «δεδομένο», πού θά ήταν τό δεδομένο τών καθαρών κι άπόλυτων «γεγονότων» Αντίθετα, ή Ιδιαίτερη έργασία συνίσταται στό νά έπεξεργάζεται τά δικά της έπιστημονικά δεδομένα, μ έ σ α άπό μ ιά κρ ι τ ι κή τών Ιδεολογικών »δε-δομένων* πού έπεξεργάστηκε ή προγενέστερη ιδεολογική θεωρητική πρακτική Τό νά έπεξεργάζεται τά δικά της ειδικά «γεγονότα» σημαί-νει ταυτόχρονα νά έπεξεργάζεται τή δική της «θεωρία», άφού τό έπιστημονικό γεγονός - κι δχι τό δήθεν καθαρό φαινόμενο - δέν άναγνωρίζεται παρά μέσα στό πεδίο μιάς θεωρητικής πρακτικής Όταν μιά έπιστήμη πού είναι ήδη συγκροτημένη, άναπτύσσεται, τότε έργάζεται πάνω σέ μιά πρώτη ϋλη (Γενικότητα I) πού είναι συγκρο-τημένη είτε άπό έννοιες πού έξακολουθοϋν νά είναι Ιδεολογικές, είτε άπό έπιστημονικά «γεγονότα», ε ίτε άπό έννοιες πού είναι ήδη έπεξεργασμένες έπιστημονικά άλλά άνήκουν σ' ένα προγενέστερο στάδιο τής έπιστήμης, (μία πρώην Γενικότητα III). Συνεπώς ή έπι-στήμη έργάζεται καί παράγει μετασχηματίζοντας αύτή τή Γενικότητα I σέ Γενικότητα III (γνώση)

Άλλά ποιός έργάζεται; ΤΙ έννοοϋμε μέ τήν έκφραση' ή έπιστήμη έργάζεται, Όπως είδαμε κάθε μετασχηματισμός (κάθε πρακτική) προϋποθέτει μετασχηματισμό μιάς πρώτης ϋλης σέ προϊόντα, μέσω τοϋ συνδυασμού καθορισμένων μέσων παραγωγής Στή θεωρητική πρακτική τής έπιστήμης, ποιά είναι ή στιγμή, τό έπίπεδο, ή βαθμίδα, πού άντιστοιχει μέ τά μέσα παραγωγής; Ά ν προσωρινά, σ' αϋτά τά μέσα παραγωγής, κάνουμε άφαίρεση τών άνθρώπων, είναι αύτό πού θά όνομάσουμε ή Γενικότητα II, ή όποια άποτελεϊται άπό τό σώμα τών έννοιών πού ή ένότητά τους, λίγο ή πολύ άντιφατική, συγκροτεί τή «θεωρία» τής έπιστήμης στήν έξεταζόμενη (Ιστορική) στιγμή11·

21 Αυτή ή Γενικότητα II, πού χαρακτηρίζεται μέ τήν έννοια «θεωρία», θά

184

Page 186: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

«θεωρία» πού προσδιορίζει τό πεδίο μέσα στό όποϊο τίθεται άναγκα-στικά κάθε «πρόβλημα» της έπιστήμης (δπου δηλαδή οί «δυσκολίες» πού συναντά ή έπιστήμη στό άντικείμενό της, μέσα στήν άντιπαρά-θεση τών «γεγονότων» της καί τής «θεωρίας» της, τών παλιών «γνώσεών» της καί τής «θεωρίας» της ή τής «θεωρίας» της καί τών νέων της γνώσεων, θά τεθεί μέ τή μορφή προβλήματος άπό καί μέσα σ' αύτό τό πεδίο). "Ας άρκεστούμε, χωρίς νά μπούμε στή διαλεκτική αύτής τής θεωρητικής έργασίας, σ' αύτές τις σχηματικές ένδείξεις. Μάς άρκούν γιά νά καταλάβουμε δτι ή θεωρητική πρακτική παράγει Γενικότητες III άπό τήν έπίδραση τής Γενικότητας II πάνω στή Γενι-κότητα I.

Μάς άρκούν συνεπώς γιά νά κατανοήσουμε τίς δύο άκόλουθες βασικές προτάσεις:

1. Άνάμεσα στή Γενικότητα I καί τή Γενικότητα III ούδέποτε ύπάρ-χει ταυτότητα ούσίας, άλλά πάντα πραγματικός μετασχηματισμός, είτε μέσω τού μετασχηματισμού μιάς Ιδεολογικής γενικότητας σέ έπιστημονική γενικότητα (μεταβολή ή όποία άντικατοτττρίζεται στή μορφή πού ό Μπασελάρ, γιά παράδειγμα, όνομάζει «έπιστημολογική τομή»)· ή μέσω τής παραγωγής μιάς καινούργιας έπιστημονικής γενι-κότητας ή όποία δέ δέχεται τήν παλιά «συμπεριλαμβάνοντάς» την ταυτόχρονα· όρίζει δηλαδή τή σχετικότητά της καί τά (έξαρτημένα) δρια έγκυρότητάς της

2. Ή έργασία πού γίνεται γιά νά περάσουμε άπό τή Γενικότητα I στή Γενικότητα III, δηλαδή - άν κάνουμε άφαίρεση τών ούσιαστικών διαφορών πού διακρίνουν Γενικότητα I καί Γενικότητα III - άπό τό «άφηρημένο» στό «συγκεκριμένο», άφορά μόνο τή διαδικασία τής θεωρητικής πρακτικής, δηλαδή λαβαίνει χώρα όλόκληρη «μέσα στή γνώση».

Αξιζε όπωσδήποτε μιά έξέταση περισσότερο έμβαθυμένη, πού δέ μπορώ νά έπιχειρήσω έδώ Ά ς πούμε άπλά δτι ή ένότητα αυτού πού άποκαλώ «θεωρία», σπάνια υπάρχει μέσα σέ μιά έπιστήμη μέ τή λελογισμένη μορφή ένός ένο-ποιημένου θεωρητικού συστήματος Δέν περιλαμβάνει μόνο. τουλάχιστον στίς πειραματικές έπιστήμες, έννοιες μέ τήν καθαρά θεωρητική τους υπόσταση, άλλά δλο έξίσου τό πεδίο τής τεχνικής μέσα στό όποιο έπενδύεται ένα με-γάλο μέρος άπό τΙς θεωρητικές έννοιες Τό καθαυτό καί ρητά θεωρητικό μέ-ρος, πολύ σπάνια είναι ένοποιημένο μέ μιά μορφή μή άντιφατική τΙς περισ-σότερες φορές άποτελείται άπό περιοχές πού είναι τοπικά ένοποιημένες μέσα σέ περιοχικές θεωρίες πού συνυπάρχουν μέσα σ' ένα πολυσύνθετο καί άντιφατικό δλο, τό όποιο διαθέτει μιά ένότητα πού δέν είναι θεωρητικά στο-χασμένη Είναι αύτή ή έξαιρετικά πολυσύνθετη καί άντιφατική ένότητα πού βρίσκεται σέ λειτουργία - κάθε φορά σύμφωνα μ' έναν είδικό τρόπο - μέσα στήν έργασία τής θεωρητικής παραγωγής κάθε έπιστήμης Είναι αύτή, στίς πειραματικές γιά παράδειγμα έπιστήμες, πού συγκροτε'ι τά «φαινόμενα» σέ •γεγονότα», πού θέτει μέ τή μορφή προβλήματος μιά δυσκολία πού ύπάρχει' πού «λύνει» αύτό τό πρόβλημα, μέσω της διάταξης τού συνόλου τών τεχνικο-θεωρητικών διαθέσιμων μέσων πού άποτελούν τό πραγματικό σώμα αύτού πού μιά Ιδεαλιστική παράδοση όνομάζει «ύποθέσεις» κλπ

185

Page 187: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Είναι αυτή ή δεύτερη πρόταση πού διατυπώνει ό Μάρξ, άταν δη-λώνει δτι «ή σωστή έπιστημονική μέθοδος» συνίσταται στό νά ξεκι-νάμε από τό άφηρημένο γιά νά παράγουμε τό συγκεκριμένο μέσα στή σκέψη22 Πρέπει νά συλλάβουμε τό άκριθές νόημα αύτής τής θέσης, γιά νά άποφύγουμε νά πέσουμε στίς ιδεολογικές αύταπάτες μέ τίς όποιες συνδέθηκαν πολύ συχνά αύτές οί ίδιες λέξεις· γιά νά μή θεωρήσουμε δηλαδή δτι τό άφηρημένο θά χαρακτήριζε τήν Ιδια τή θεωρία (έπιστήμη), ένώ τό συγκεκριμένο θά χαρακτήριζε τό πραγ-ματικό, τίς «συγκεκριμένες» πραγματικότητες πού τή γνώση τους τήν παράγει ή θεωρητική πρακτική- γιά νά μήν κάνουμε σύγχιση άνάμεσα σ έ δυό διαφορετικά συγκεκριμένα, τ ό συγκεκριμένο-σκέψη πού είναι μιά γνώση, καί τό συγκεκριμένο-πραγματικότητα πού είναι τό άντικείμενό της Ή διαδικασία πού παράγει τό συγκεκριμένο-γνώση λαβαίνει χώρα όλόκληρη μέσα στή θεωρητική πρακτική-

άσφαλώς άφορα τό συγκεκριμένο-πραγματικό, άλλά αύτό τό συγκεκριμένο-πραγματικό «ύφίσταται μετά άπως πριν, μέσα στήν άνεξαρτησία του, στό έξωτερικό τής σκέψης» (Μάρξ) χωρίς ούδέ-ποτε αύτό τό συγκεκριμένο-πραγματικό νά μπορεί νά μπερδευτεί μέ αύτό τό άλλο «συγκεκριμένο», πού άποτελει τή γνώση του. Τό άτι τό εξεταζόμενο συγκεκριμένο-σκέψη (Γενικότητα III), άποτελει τή γνώση τού άντικειμένου του (συγκεκριμένο-πραγματικό), νά κάτι πού δέ δημιουργεί «δυσκολία» παρά μόνο γιά τήν ιδεολογία, ή όποία μετα-μορφώνει αύτή τήν πραγματικότητα σέ δήθεν «πρόβλημα» (τό Πρό-βλημα της Γνώσης), ή όποία θεωρεί συνεπώς σάν προβληματικό αύτό πού παράγεται άκριβώς μέσω τής Ιδιας τής έπιστημονικής πρακτικής, σάν μή προβληματική λύση ένός πραγματικού προβλήματος: θεωρεί σάν προβληματική τή μή προβληματικότητα τής σχέσης μεταξύ ένός άντικειμένου καί τής γνώσης του. Είναι βασικό λοιπόν τό νά μήν κά-νουμε σύγχιση άνάμεσα στήν πραγματική διάκριση τού άφηρημένου (Γενικότητα I) καί τού συγκεκριμένου (Γενικότητα III), διάκριση πού άφορα τή θεωρητική πρακτική, μέ μιά άλλη διάκριση, ιδεολογική αύτή τή φορά πού άντιτάσσει τήν άφαίρεση (ή όποία άποτελει τήν

22 Πρβ Μάρξ, ΕΙσαγωγή «Φαίνεται άτι είναι ή σωστή μέθοδος νά άρχί-ζουμε άπό τό πραγματικό καί τό συγκεκριμένο.. "Ομως άν έξετάσουμε προσ-εχτικότερα τή θέση αύτή, άντιλαμβανόμαστε δτι υπάρχει ένα σφάλμα έδώ Αϋτή ή τελευταία μέθοδος (ή μέθοδος τών οικονομικών συστημάτων πού προχωρούν άπό τις γενικές στις συγκεκριμένες έννοιες) είναι όλοφάνερα ή σωστή έπιστημονική μέθοδος Τό συγκεκριμένο είναι συγκεκριμένο γιατί άπο-τελει τή σύνθεση πολλαπλών καθορισμών, άρα ένότητα τής διαφορετικότη-τας. Αύτός είναι ό λόγος πού παρουσιάζεται στή σκέψη σάν πορεία σύνθε-σης, σάν άποτέλεσμα, όχι σάν άφετηριακό σημείο., (στήν έπιστημονική μέθο-δο) οί άφηρημένοι καθορισμοί όδηγούν στήν άναπαραγωγή τού συγκεκριμέ-νου μέσω τής σκέψης. Ή μέθοδος πού συνίσταται στό νά άναγόμαστε άπό τό άφηρημένο στό συγκεκριμένο, δέν άποτελει γιά τή σκέψη παρά τόν τρόπο γιά νά οικειοποιείται τό συγκεκριμένο, γιά νά τό άναπαράγει μέ τή μορφή ένός διαλογισμένου συγκεκριμένου».

186

Page 188: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ούσία τής σκέψης, άποτελεϊ έπιστήμη, θεωρία) στό συγκεκριμένο (τό όποιο άποτελεϊ τήν ούσία τοϋ πραγματικού).

Ή σύγχιση αύτή είναι άκριθώς ή σύγχιση πού κάνει ό Φόυερμπαχ, τήν όποία συμμερίζεται καί ό Μάρξ κατά τή φούερμπαχιανή του περίοδο: ή σύγχιση αύτή όχι μόνο τροφοδοτεί τούς κοινούς τόπους μιάς ιδεολογίας, πού είναι εύρείας κατανάλωσης σήμερα, άλλά έν-έχει έπίσης τόν κίνδυνο νά άποπλανήσει σέ θεωρητικά άδιέξοδα, χωρίς βοήθεια, αυτούς πού παγιδεύονται άπό τίς «προδηλότητες» τών συχνά σημαντικών άρετών της. θέλε ι νά είναι ή ϊδια «άληθινή», θεωρεί άρα τόν έαυτό της σάν γνώση ώστόσο ξεκίνησε άρνούμενη τήν πραγματικότητα τής πρακτικής ή όποία παράγει άκριθώς τή γνώ-ση! Παραμένει μέσα στήν ϊδια τήν ιδεολογία πού διακηρύσσει ότι άναποδογύρισε, παραμένει δηλαδή όχι μέσα στήν άφαίρεση γενικά, άλλά μέσα σέ μιά καθορισμένη ιδεολογική άφαίρεση23.

Είναι σ' αύτό τό σημείο πού πρέπει άναπόφευκτα νά φτάσουμε γιά νά άνακαλύψουμε τώρα ότι στούς Ιδιους τούς κόλπους τής διαδικα-σίας γνώσης, ή «άφηρημένη» γενικότητα, μέ τήν όποία άρχίζει ή διαδικασία καί ή «συγκεκριμένη» γενικότητα, μέ τήν όποία τελειώνει, ή Γενικότητα I καί ή Γενικότητα III, δέν άποτελοϋν κατά τήν ούσία τους τήν ϊδια γενικότητα, καί κατά συνέπεια ol «φαινομενικότητες» τής χεγκελιανής άντίληψης γιά τήν αύτογένεση τής έννοιας, γιά τή «διαλεκτική» κίνηση μέ τήν όποία τό άφηρημένο καθολικό αύτοπα-ράγεται σάν συγκεκριμένο, βασίζονται στή σύγχιση τών ειδών «άφαί-ρεσης» ή «γενικότητας» πού βρίσκονται σέ λειτουργία μέσα στή θεωρητική πρακτική. "Ετσι, όταν ό Χέγκελ, «άντιλαμθάνεται, όπως

23. Παράδειγμα 6 Ιδιος ό Φόυερμπαχ Γιαυτό άρμόζει νά άντιμετωπίζουμε μέ πολλή περίσκεψη τίς «διακηρύξεις τού υλισμού» τού Φόυερμπαχ "Εχω ήδη επιστήσει τήν προσοχή σ' αύτό τό ζήτημα. Προβ La Pensée (Μάρτιος-Απρίλιος 1961, σελ 8) σ' ένα άρθρο πού άναφερόταν στό νεαρό Μάρξ, δπου μάλιστα χρησιμοποίησα όριαμένες έννοιες πού έξσκολουθούσαν νά είναι Ιδεολογικές, καί οί όποϊες καταρρίπτονται άπό τήν παρούσα κριτική Παράδει-γμα ή έννοια «έπιστροφή πρός τά πίσω», πού χρησίμευε σάν άνταπάντηση στήν «ύπέρβαση» τού Χέγκελ - καί πού ήθελε νά άπεικονίσει τήν προσπάθεια τού Μάρξ γιά νά βγεϊ άπό τήν ιδεολογία, νά έλευθερωθεϊ άπό τούς μύθους καί νά άποκτήσει έπαφή μέ τό παραμορφωμένο άπό τόν Χέγκελ πρωτογενές - δπου αύτή ή έννοια τής «έπιστροφής πρός τά πίσω-, άκόμα καί κάτω άπό τήν πολεμική της χρήση, ύπονοώντας τήν ιδέα μιας έπιστροφής στό «πρα-γματικό» στό «συγκεκριμένο» πού είναι προγενέστερο τής Ιδεολογίας, άκράγγιζε τό «θετικισμό» Άλλο παράδειγμα" ή πολεμικού χαρακτήρα άνα-σκευή τής δυνατότητας, έστω γιά μιά Ιστορία τής φιλοσοφίας Ή θέση αυτή στηριζόταν σέ μιά φράση τής Γερμανικής Ιδεολογίας, ή όποία δηλώνει πράγ-ματι δτι ή φιλοσοφία (δπως κι ή θρησκεία, ή τέχνη, κλπ.) δέν έχει Ιστορία Καί σ' αύτό τό σημείο έξακολουθούσαμε νά βρισκόμαστε στά σύνορα τού θετικι-σμού, άπέχοντας πολύ λίγο άπό τό νά ύποβιβάσουμε (σύμφωνα μέ τήν τάση τής Γερμανικής Ιδεολογίας) κάθε Ιδεολογία (άρα καί τή φιλοσοφία) σέ άπλό (προσωρινό) φαινόμενο ένός κοινωνικού σχηματισμού.

187

Page 189: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λέει ô Μάρξ24, τό πραγματικό σάν τό άποτέλεσμα της σκέψης ή όποία συγκεντρώνεται στόν έαυτό της, ή όποία έμβαθύνει τόν έαυτό της, ή όποία κινείται άπό μόνη της», κάνει μιά διπλή σύγχιση:

1 Αρχικά θεωρεί τήν έργασία παραγωγής μιας έπιστημονικής γνώ-σης σάν «τήν πορεία τής γένεσης τού ίδιου τού συγκεκριμένου (τού πραγματικού)». Ό Χέγκελ δμως μπορεί νά πέσει σέ αύτή τήν «αυτα-πάτη» μόνο μέσω μιας δεύτερης σύγχισης:

2 θεωρεί τήν καθολική έννοια, ή όποία κάνει τήν έμφάνισή της στήν άρχή τής διαδικασίας τής γνώσης (παράδειγμα: τήν έννοια τής ίδιας της καθολικότητας, τήν έννοια τού «Είναι» μέσα στή Λογική), σάν τήν ουσία καί τήν κινητήρια δύναμη αϋτής τής διαδικασίας, σάν «τήν έννοια ή όποία θά γεννιόταν άπό μόνη της»25, θεωρεί τή Γενι-κότητα I, πού ή θεωρητική πρακτική θά τή μετασχηματίσει σέ γνώση (Γενικότητα III) σάν τήν ούσία καί τήν κινητήρια δύναμη τής ίδιας τής διαδικασίας μετασχηματισμού! Σάν νά λέμε, γιά νά χρησιμο-ποιήσω μιά σύγκριση πού νόμιμα τή δανείζομαι άπό μιάν άλλη πρα-κτική26, πώς είναι ό γαιάνθρακας πού μέσω τής διαλεκτικής του αύ-τοεξέλιξης θά παρήγαγε τήν άτμομηχανή, τά έργοστάσια κι δλο αύτό τό θαυμαστό τεχνικό, μηχανικό, φυσικό, χημικό, ήλεκτρικό κλπ. σύν-ολο έργαλείων, πού δίνει σήμερα τή δυνατότητα νά έξαχθεί ό γαιάν-θρακας καί νά γίνουν ol άμέτρητες μετατροπές του! Άρα ό Χέγκελ πέφτει σ' αύτή τήν «αύταπάτη» μόνο γιά τό λόγο δτι έπιβάλλει στήν πραγματικότητα τής θεωρητικής πρακτικής μιά ιδεολογική άντίληψη γιά τό καθολικό, γιά τή λειτουργία του καί τό νόημά του. Στή διαλε-κτική τής πρακτικής, ή άφηρημένη γενικότητα τής άρχής (Γενικότητα I), δηλαδή ή ύπό κατεργασία γενικότητα, δέν είναι ίδια μέ τή γενικό-τητα πού έργάζεται (Γενικότητα II) καί πολύ περισσότερο μέ τήν έξ-ειδικευμένη γενικότητα (Γενικότητα III), πού άποτελεί προίόν αύτής τής έργασίας- μιά γνώση (τό «συγκεκριμένο-θεωρητικό»). Ή Γενικό-τητα II (ή όποία έργάζεται) δέ συνιστά καθόλου τήν άπλή έξέλιξη, τό πέρασμα (δσο πολυσύνθετο κι άν θά τό θελε κανείς) τού άφ' έαυτού στό δι' έαυτό τής Γενικότητας I (ή όποία είναι κατεργαζόμενη)- γιατί ή Γενικότητα II είναι ή «θεωρία» τής έξεταζόμενης έπιστήμης, καί σάν τέτοια συνιστά τό άποτέλεσμα μιάς όλόκληρης διαδικασίας (τήν Ιστορία τής έπιστήμης, ξεκινώντας άπό τή θεμελίωσή της) πού είναι μιά διαδικασία πραγματικών μετασχηματισμών, μέ τήν έντονη σημα-σία τού όρου- αύτή ή διαδικασία δηλαδή δέν έχει τή μορφή μιάς άπλής έξέλιξης (σύμφωνα μέ τό χεγκελιανό πρότυπο: ή έξέλιξη τού άφ' έαυτού σέ δι' έαυτό), άλλά τή μορφή μεταβολών καί άναδομή-σεων πού προκαλούν πραγματικές ποιοτικές άσυνέχειες. Όταν συν-επώς ή Γενικότητα II έργάζεται πάνω στή Γενικότητα I, ούδέποτε έρ-

24 Μάρξ, ΕΙσαγωγή, σελ 165 25. Στό Ιδιο 26 Αϋτή ή σύγκριση είναι νομιμοποιημένη, αύτές οί δύο εύδιάκριτες πρα-

κτικές έχουν κοινό τους στοιχείο τή γενική ούσία τής πρακτικής

188

Page 190: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γάζεται πάνω στόν έαυτό της, ούτε όταν θεμελιώνεται ή έπιστήμη, ούτε στή συνέχεια της Ιστορίας της. Γι" αϋτό τό λόγο ή Γενικότητα I βγαίνει πάντοτε πραγματικά μετασχηματισμένη άπ' αύτή τήν έργα-σία. "Αν έξακολουθεί νά έχει τή γενική «μορφή» γενικότητας, αύτή ή μορφή δέ μάς μαθαίνει τίποτα σχετικά μ' αϋτήν: γιατί έχει γίνει μιά τελείως διαφορετική γενικότητα - δχι πιά μιά γενικότητα πού παρα-μένει ιδεολογική, ούτε μιά γενικότητα πού άνήκει σ' ένα ξεπερα-σμένο στάδιο της έπιστήμης, άλλά μιά έπιστημονικά έξειδικευμένη γενικότητα, όπωσδήποτε νέα, άπό ποιοτική άποψη.

Αύτή τήν πραγματικότητα τής θεωρητικής πρακτικής, αύτή τή συγ-κεκριμένη διαλεκτική της θεωρητικής πρακτικής, δηλαδή τήν ποιο-τική άσυνέχεια πού παρεμβαίνει ή έμφανίζεται μεταξύ τών διάφορων Γενικοτήτων (I, II, III) μέσα στήν Ίδια τή συνέχεια τής διαδικασίας παραγωγής τών γνώσεων, τήν άρνιέται ό Χέγκελ, ή μάλλον δέ τή σκέφτεται, κ ι άν τύχει νά τή σκεφτεί, τή μετατρέπει σέ φαινόμενο μιάς άλλης πραγματικότητας, κατά τή γνώμη του ούσιαστικής, άλλά πέρα γιά πέρα ιδεολογικής· τής κίνησης της Ιδέας. Όπότε είναι αϋτή ή κίνηση πού προβάλλει πάνω στήν πραγματικότητα τής έπι-στημονικής έργασίας, γιά νά συλλάβει τελικά τήν ένότητα της διαδι-κασίας άπό τό συγκεκριμένο στό άφηρημένο, σάν τήν αύτογένεση της έννοιας· δηλαδή σάν μιά άπλή έξέλιξη, μέσα άπό τίς Ίδιες τίς μορφές της άλλοτρίωσης τού άφ' έαυτοϋ μέσα στό γίγνεσθαι τού άποτελέσματός του, άποτελέσματος πού δέν είναι παρά τό ξεκίνημα τοϋ άφ' έαυτοϋ. Μ' αύτό τόν τρόπο ό Χέγκελ παραγνωρίζει τίς πρα-γματικές ποιοτικές διαφορές, τούς πραγματικούς μετασχηματισμούς, τίς ούσιαστικές άσυνέχειες πού συγκροτούν τήν Ίδια τή διαδικασία της θεωρητικής πρακτικής. Τούς έπιβάλλει ένα ιδεολογικό πρότυπο, τό πρότυπο της έξέλιξης μιάς άπλής έσωτερικότητας. Πράγμα πού είναι τό Ίδιο μέ τό νά πούμε Ό Χέγκελ όρίζει δτι ή Ιδεολογική γενι-κότητα πού τούς έπιβάλλει είναι ή μοναδική συστατική ούσία τών τριών τύπων γενικότητας - I, II, III - πού βρίσκονται σέ λειτουργία μέσα στή θεωρητική πρακτική.

Μόνο σ' αύτό τό σημείο άρχίζει νά φωτίζεται σ' δλες του τις συνέ-πειες, τό βαθύ νόημα της μαρξιστικής κριτικής τοϋ Χέγκελ. Τό βα-σικό άμάρτημα τού Χέγκελ δέν άφορά μόνο τήν «ένατενιστική» αύ-ταπάτη. Αϋτή ή ένατενιστική αϋταπάτη, πού ήδη καταγγέλθηκε άπό τόν Φόυερμπαχ, συνίσταται στή συνταύτιση τής σκέψης μέ τό Είναι, τής πορείας τής σκέψης μέ τήν πορεία τού Είναι, τού συγκεκριμένου «διαλογισμένου» μέ τό συγκεκριμένο «πραγματικό». Εδώ βρίσκεται τό κατ' έξοχήν ένατενιστικό άμάρτημα: τό άμάρτημα τής άφαίρεσης πού άναποδογυρίζει τή φυσική τάξη πραγμάτων, καί παρουσιάζει τήν πορεία αύτογένεσης τής έννοιας (άφηρημένο) σάν τήν πορεία αϋτο-γένεσης τού πραγματικού (συγκεκριμένο). Ό Μάρξ μάς τό έξηγεί αύτό έδώ πάρα πολύ καθαρά στήν ΆγΙα ΟΙκογένεια21, δπου βλέ-

27 Ή ΆγΙα ΟΙκογένεια γράφτηκε τό 1844 Τό Ίδιο θέμα υπάρχει στή Γερ-μανική Ιδεολογία (1845) καί στήν Αθλιότητα τής Φιλοσοφίας (1847)

189

Page 191: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πούμε τήν άφαίρεση «φρούτο» νά παράγει, μέσα στήν ένατενιστική χεγκελιανή φιλοσοφία, τό άχλάδι, τό σταφύλι καί τό δαμάσκηνο, μέσω τής δικής του κίνησης τής αύτοκαθοριζόμενης αύτογένεσης. Ό Φόυερμπαχ είχε έκθέσει καί κριτικάρει, μέ δσο τό δυνατό άκόμα καλύτερο τρόπο, αύτό τό άμάρτημα στή θαυμάσια άνάλυσή του γιά τό χεγκελιανό «συγκεκριμένο καθολικό», ή όποία χρονολογείται άπό τό 1839 Σύμφωνα μέ τήν άποψή του θά υπήρχε μιά λαθεμένη χρήση τής άφαίρεσης (ή ιδεαλιστική, ένατενιστική), πού θά μάς ύποδείκνυε έκ τοϋ έναντίου τή σινστή χρήση τής άφαίρεσης (τήν υλιστική) Καταλαβαίνουμε πολύ καλά: δλα αύτά είναι άπλά καί καθαρά! Καί προετοιμαζόμαστε νά ξανατοποθετήσουμε τά πράγματα, δηλαδή τήν αφαίρεση, άπ' τήν καλή τους μεριά, μέσω ένός άπελευθερωτικού «άναποδογυρίσματος», έχοντας σάν δεδομένο - έτσι δέν είναι; - δτι δέν είναι ή (γενική) έννοια φρούτο πού παράγει τά (συγκεκριμένα) φρούτα μέ αύτοεξέλιξη, άλλά τελείως άντίστροφα είναι τά (συγκε-κριμένα) φρούτα πού παράγουν τήν έννοια φρούτο (άφηρημένο). Εί-μαστε σύμφωνοι;

"Οχι, μέ κάθε αύστηρότητα, δέ μπορούμε νά είμαστε σύμφωνοι- δέ μπορούμε νά είμαστε σύμφωνοι μέ τίς ιδεολογικές συγχίσεις πού περιέχονται σ' αϋτό τό «άναποδογύρισμα» καί ol όποιες, άπλούστα-τα, έπιτρέπουν νά μιλάμε γι" αϋτό. Στό ϋπό συζήτηση άναποδογύρι-σμα δέν ύφίσταται συλλογιστική αύστηρότητα, παρά μέ τόν δρο νά προϋποθέσουμε μιά θεμελιώδη Ιδεολογική σύγχιση, αύτή τήν ίδια πού θά άπέρριπτε ό Μάρξ δταν σταμάτησε πραγματικά νά είναι φοϋερμπαχιανός, ή νά έπικαλεΐται τήν όρολογία τοϋ Φόυερμπαχ· δταν συνειδητά είχε έγκαταλείψει τήν έμπειριστική ιδεολογία ή όποία έπέτρεπε νά ϋποστηρίζει κανείς δτι μιά έπιστημονική έννοια παράγεται μέ τόν ίδιο άκριβώς τρόπο, δπως ή γενική έννοια φρούτο «θά παραγόταν» μέσω μιάς άφαίρεσης πού πραγματοποιείται πάνω σέ συγκεκριμένα φρούτα. Όταν, στήν ΕΙσαγωγή, ό Μάρξ λέε ι δτι κάθε διαδικασία έπιστημονικής γνώσης ξεκινά άπό ένα άφηρημένο, άπό μία γενικότητα, κι δχι άπό πραγματικά συγκεκριμένα, πιστοποιεί δτι ξέκοψε πραγματικά μέ τήν ιδεολογία καί τήν καταγγελία μόνης της ένατενιστικής άφαίρεσης, δηλαδή μέ τίς προϋποθέσεις της. "Οταν ό Μάρξ δηλώνει δτι ή πρώτη Ολη μιας έπιστήμης ύφίσταται πάντα μέ τή μορφή τής δοσμένης γενικότητας (Γενικότητα I), μάς προτείνει σ' αύτή τή θέση πού έχει τήν άπλότητα ένός γεγονότος, ένα καινούργιο πρότυπο, πού δέν έχει πλέον καμιά σχέση μέ τό έμ-πειριστικό πρότυπο τής παραγωγής τής έννοιας μέσω τής σωστής άφαίρεσης, αύτής πού θά ξεκίναγε άπό τά συγκεκριμένα φρούτα καί θά έξήγαγε τήν ούσία τους «κάνοντας άφαίρεση τής άτομικότητάς τους» Τώρα αύτό έδώ είναι ξεκάθαρο σ' δ,τι άφορα τό τί είναι έπι-στημονική έργασία: δέν ξεκινά άπό «συγκεκριμένα ύποκείμενα» άλλά άπό Γενικότητες I. Αύτό δμως Ισχύει καί γι' αύτή τή Γενικότητα I; Δέν άποτελει ή Γενικότητα αύτή μιά προκείμενη βαθμίδα γνώσης, βαθμίδα πού παράγεται άκριβώς μέσω αύτής τής σωστής άφαίρεσης

190

Page 192: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πού ή χεγκελιανή ένατένιση θά τή χρησιμοποιούσε άπλώς, λαθεμένα; Δυστυχώς, αυτή ή θέση δέν άνήκει δργανικά στό διαλεκτικό υλισμό, άνήκει μόνο στήν έμπειριστική καί α'ισθησιαρχική ιδεολογία Είναι ή θέση πού άπορρίπτει ό Μάρξ όταν έπικρίνει μέ δριμύτητα τόν Φόυερμπαχ, έπειδή συνέλαβε «τό αισθητό στή μορφή τοϋ άντικειμέ-νου», δηλαδή στή μορφή μιας ένόρασης πού δέν έχει πρακτική. Ή Γενικότητα I, γιά παράδειγμα ή έννοια τοϋ «φρούτου», δέν είναι τό προϊόν ένός «έγχειρήματος άφαίρεσης» τό όποιο πραγματοποιείται άπό ένα «ύποκείμενο» (τή συνείδηση, ή άκόμα αύτό τό μυθικό ύπο-κείμενο: τήν «πρακτική»), άλλά τό άποτέλεσμα μιάς πολυσύνθετης διαδικασίας έπεξεργασίας, όπου μπαίνουν πάντα σέ κίνηση περισσό-τερες συγκεκριμένες, εϋδιάκριτες πρακτικές άπό διαφορετικά έπίπε-δα, έμπειρικές, τεχνικές καί ιδεολογικές. (Γιά νά έπανέλθουμε σ' αύτό τό στοιχειώδες παράδειγμα, ή Ίδια αύτή έννοια φρούτο στίς πηγές της, είναι τό παράγωγο εύδιάκριτων πρακτικών, τροφοδοτικών, άγροτικών κι άκόμα μαγικών, θρησκευτικών καί ιδεολογικών.) Συν-επώς, όσο ή γνώση δέν έχει ξεκόψει άπό τήν Ιδεολογία, κάθε Γενι-κότητα I σημαδεύεται βαθιά άπό τήν ιδεολογία, πού είναι μία άπό τίς βασικές πρακτικές, ουσιαστικές γιά τήν ϋπαρξη τοϋ κοινωνικού όλου. Η πράξη άφαίρεση, πού θά άποσποϋσε άπό τά συγκεκριμένα άτομα

τήν καθαρή ούσία τους, είναι ένας Ιδεολογικός μύθος. Ή Γενικότητα I, έξ όρισμού δέν ταιριάζει στήν ούσία τών άντικειμένων άπό τά όποια θά έπρεπε νά τήν άποσπάσει ή άφαίρεση Είναι αύτή ή άσυμ-φωνία πού άποκαλύπτεται καί καταργείται άπό τή θεωρητική πρα-κτική μέσω τοϋ μετασχηματισμού τής Γενικότητας I σέ Γενικότητα ΙΗ. "Αρα, ή Ίδια ή Γενικότητα I δέ δέχεται τό πρότυπο τής έμπειριστι-κής Ιδεολογίας ή όποία προϋποτίθεται μέσω τοϋ «άναποδογυρίσμα-τος».

"Ας συγκεφαλαιώσουμε: τό νά δεχτούμε ότι ή έπιστημονική πρα-κτική ξεκινά άπό τό άφηρημένο γιά νά παραγάγει μιά γνώση (συγκε-κριμένη), σημαίνει έπίσης ότι δεχόμαστε ότι ή Γενικότητα I - πρώτη ύλη της θεωρητικής πρακτικής - είναι ποιοτικά διαφορετική άπό τή Γενικότητα II ή όποία τή μετασχηματίζει σέ «συγκεκριμένο-σκέψη» δηλαδή σέ γνώση (Γενικότητα III). Η άρνηση της διαφοράς πού ξε-χωρίζει αύτούς τούς δύο τύπους Γενικότητας, ή παραγνώριση τής πρωταρχίας τής Γενικότητας II (έργαζόμενη), δηλαδή τής «θεωρίας», πάνω στή Γενικότητα I (κατεργαζόμενη), νά ποιά είναι ή Ίδια ή ούσία τού χεγκελιανού Ιδεαλισμού πού άπορρίπτει ό Μάρξ- νά ποιό είναι τό καθοριστικό σημείο όπου κρίνεται ή τύχη καί τής χεγκελιανής Ιδεο-λογίας καί τής μαρξιστικής θεωρίας, κάτω άπό τή φαινομενική όψη -πού έξακολουθεϊ νά είναι ιδεολογική - τοϋ «άναποδογυρίσματος» τοϋ άφηρημένου ένατενιστικοϋ στοχασμού σέ συγκεκριμένη πραγμα-τικότητα ή έπιστήμη. Τό σημείο όπου κρίνεται ή τύχη τής μαρξιστι-κής θεωρίας, γιατί ό καθένας γνωρίζει ότι οί βαθιές αιτίες μιας ρή-ξης, όχι αύτές πού όμολογοϋνται άλλά αυτές πού ένεργοϋν, άποφα-σίζουν γιά πάντα τό άν ή άπελευθέρωση πού περιμένει κανείς άπό

191

Page 193: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τή ρήξη δέ θά είναι παρά ή άναμονή τής έλευθερίας, δηλαδή ή άπο-στέρησή της, ή ή Ίδια ή έλευθερία.

Ναί λοιπόν γιατί τό νά θεωρούμε τήν έννοια «άναποδογύρισμα» σάν μία γνώση, σημαίνει δτι συμμεριζόμαστε τήν ιδεολογία πού στη-ρίζει αϋτή τήν έννοια, συμμεριζόμαστε δηλαδή μιά άντίληψη πού άρ-νιέται τήν Ίδια τήν πραγματικότητα τής θεωρητικής πρακτικής. Όπότε ή «διευθέτηση» πού μάς δηλώνει ή έννοια «άναποδογύρισμα» δέ μπορεί νά συνίσταται στό νά άναποδογυρίσουμε τή θεωρία - ή όποία άντιλαμθάνεται τήν αύτογένεση τής έννοιας σάν «τή γένεση τού συγκεκριμένου» (πραγματικού), καθαυτού - μέσα στήν άντίθετη θεωρία: σ' αύτήν πού άντιλαμθάνεται τήν αύτογένεση τού πραγματι-κού σάν τή γένεση τής έννοιας (σίγουρα είναι αύτή ή άντίθεση πού άν πραγματικά νομιμοποιούνταν θά έπέτρεπε τήν έκφραση «άναπο-δογύρισμα»): ή διευθέτηση αύτή συνίσταται (κι έδώ βρίσκεται τό κα-θοριστικό σημείο) στό νά άπορρίψουμε μιά ιδεολογική θεωρία ξένη πρός τήν πραγματικότητα τής έπιστημονικής πρακτικής, γιά νά τήν άντικαταστήσουμε μέ μιά θεωρία ποιοτικά διαφορετική, πού δέχεται τήν ούσία της έπιστημονικής πρακτικής, τή διακρίνει άπό τήν ιδεο-λογία πού θέλουν νά τής έπιθάλουν, έξετάζει σοβαρά τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, τά σκέφτεται, τά διατυπώνει, καί σκέφτεται καί διατυπώνει τούς πρακτικούς δρους αύτής τής Ίδιας τής άναγνώρι-σης28. Όταν έχουμε φτάσει σ' αύτό τό σημείο, βλέπουμε δτι τελικά δέ μπορεί νά τίθεται θέμα «άναποδογυρίσματος». Γιατί δέν άπο-κτούμε μιά έπιστήμη άναποδογυρίζοντας μιά ιδεολογία. Αποκτούμε μιά έπιστήμη ύπό τόν δρο νά έγκαταλείψουμε τό χώρο δπου ή ιδεο-λογία πιστεύει πώς έχει σχέση μέ τό πραγματικό, δηλαδή έγκαταλεί-ποντας τήν ιδεολογική προβληματική του (τήν όργανική προϋπόθεση τών θεμελιακών του έννοιών, καί μαζί μ' αύτό τό σύστημα, τίς περισσότερες άπ' αύτές τίς Ίδιες τίς έννοιες) γιά νά θεμελιώσουμε

28 Αϋτή ή έργασία ρήξης, ήταν τώ άποτέλεσμα τής θεωρητικής πρακτικής ένός άνθρώπου τοϋ Κάρλ Μάρξ Δέ θά μπορούσα νά έπανέλθω έδώ σέ ένα ζήτημα πού μόλις σκιαγραφήθηκε στό άρθρο μου γιά τό νεαρό Μάρξ. θ ά χρειαζόταν νά δείξω γιατί ή θεωρητική πρακτική τού Μάρξ, πού κι αύτή έπί-σης είναι μιά έργασία μετασχηματισμού, πήρε άναγκαστικά μέσα στή θεωρία τήν έπικυρίαρχη μορφή μιάς ρήξης, μιάς έπιστημολογικής τομής.

θ ά μπορούσα άραγε νά προτείνω τήν ύπόθεση δτι - άπό τή στιγμή πού ή σχέση τού Μάρξ πρός τόν Χέγκελ δέν είναι πιά. σέ τελική άνάλυση, σχέση άναποδογυρίσματος, άλλά μιά τελείως διαφορετική σχέση - Ίσως θά μπορέ-σουμε νά καταλάβουμε καλύτερα αύτό πού φαινόταν καταπληκτικό καί παρά-δοξο στόν Ίδιο τόν Λένιν (μέσα στήν έκπληξή του πού ύπάρχει στίς άμεσες άντιδράσεις τών Τετραδίων) τό δτι μπορούμε νά βρούμε στόν Χέγκελ χρησι-μοποιήσιμες άναλύσεις, νά άνακαλύψουμε όρισμένες άποδεικτικές συλλογι-στικές, μεμονωμένες βέβαια, ύλιστικού χαρακτήρα, θ ά μπορούσα άραγε νά προτείνω τήν ύπόθεση δτι, σέ περίπτωση πού ή σχέση Μάρξ-Χέγκελ δέν είναι μιά σχέση άναποδογυρίσματος, τότε ή -όρθολογικότητα- τής χεγκελιανής διαλεκτικής γίνεται άπείρως περισσότερο κατανοητή.

192

Page 194: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

*μέσα a' ëva άλλο στοιχείο·29, στό πεδίο μιας νέας έπιστημονικής προβληματικής, τή δραστηριότητα τής καινούργιας θεωρίας. Χρησι-μοποιώ μέ δλη τους τή βαρύτητα αύτούς τούς δρους, καί, σάν μιά άπλή δοκιμασία θά πρότεινα πράγματι νά προκαλέσουμε κάποιον, άν θά έξέθετε ποτέ τό παράδειγμα μιάς άληθινής έπιστήμης ή όποία νά συγκροτήθηκε αναποδογυρίζοντας τήν προβληματική μιάς όποιασδή-ποτε ιδεολογίας, πάνω στή βάση δηλαδή τής Τδιας τής προβληματι-κής τής Ιδεολογίας30 θά ήθελα ένα μόνον δρο σ' αύτή τήν πρόκλη-ση· νά έχουν τήν καλή θέληση νά πάρουν τίς λέξεις πού θά χρησι-μοποιήσουν κατά μιά έννοια δχι μεταφορική, άλλά άκριβή.

4. Ένα δομημένο σύνθετο Όλο «προδεδομένο»

• Ή πιό άπλή οίκονομική κατηγορία δέ μπορεί ποτέ νά ύπάρχει παρά σάν μο-νόπλευρη καί άφηρημένη σχέση ένός συγκεκριμένου ζωντανού δλου, προ-δεδομένου» Κ ΜΑΡΞ, ΕΙσαγωγή στήν Κριτική τής

Πολιτικής Οικονομίας

Νά 'μαστέ λοιπόν άρκετά μακριά άπό τό θέμα τοϋ ειδικού χαρακτήρα κάθε άντίφασης Όχι , δέν άπομακρυνθήκαμε ούτε βήμα άπ' αύτήν. Ξέρουμε δμως τώρα δτι αύτός ό είδικός χαρακτήρας δέν είναι ή έξειδίκευση μιάς όποιασδήποτε γενικότητας, δηλαδή τελικά μιάς ιδεολογικής γενικότητας θά είναι ό ειδικός χαρακτήρας μιας Γενι-κότητας III, μιάς γνώσης.

Ποιός είναι λοιπόν αύτός ό «ειδικός χαρακτήρας» τής άντίφασης; Ή διαλεκτική «είναι ή μελέτη τής άντίφασης μέσα στήν ίδια τήν

ούσία τών πραγμάτων» ή, πράγμα πού είναι ένα καί τό αύτό, «ή

29 Είχα τήν ευκαιρία νά προτείνω αύτή τή «θεωρητική εικόνα», πού είναι δανεισμένη άπό μιά παράγραφο τού νεαρού Μάρξ, στήν έπιθεώρηση Nouvelle Critique, Δεκέμβριος 1960, σελ 36

30. Σκέφτομαι δτι αύτό τό είδος πρόκλησης θά έγείρει άπόηχους στήν πο-λιτική έμπειρία τού μαρξισμού Γιατί τό νά προκαλείς κάποιον μέ τό όποιοδή-ποτε είδος πρόκλησης, νά άλλάξει πραγματικά τά άποτελέσματα χωρίς νά άλ-λάξει τήν αίτία, τή βασική καθοριστική δομή, νά ποιό είναι αύτό πού μοιάζει μέ τήν κριτική τού ρεφορμισμού, μέ τήν καθημερινή πρόκληση πού άπευθύ-νουν οί κομμουνιστές σ' δλους τούς ρεφορμιστές, πού πιστεύουν δτι μπο-ρούν νά άναποδογυρίσουν τή φυσική τάξη πραγμάτων πάνω στή δική της βά-ση, γιά παράδειγμα νά άναποδογυρίσουν τήν κοινωνική άνισότητα σέ κοινω-νική ισότητα, τήν έκμετάλλευση άνθρώπου άπό Ανθρωπο σέ συνεργασία τών άνθρώπων μεταξύ τους, πάνω στήν ίδια τή βάση τών ύπαρχουσών κοινωνικών σχέσεων Τό έργατικό τραγούδι λέει δτι «ό κόσμος θά άλλάξει συθέμελα· θεωρητικά είναι δμεμπτο.

13 Γιά τόν Μάρξ 193

Page 195: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

θεωρία τής ταυτότητας τών άντιθέτων». Μέ αύτό τόν τρόπο λέει ό Λένιν, « θά συλλάβουμε τόν πυρήνα τής διαλεκτικής, άλλά αύτό άπαιτει έπεξηγήσεις κι άναπτύξεις». Ό Μάο παραθέτει αύτά τά κεί-μενα, καί περνά «στίς έπεξηγήσεις κι άναπτύξεις», δηλαδή στό περι-εχόμενο αύτού τού «πυρήνα»· μέ δυό λόγια στόν προσδιορισμό τού ειδικού χαρακτήρα τής άντίφασης.

Έδώ, βρισκόμαστε ξαφνικά άντιμέτωποι μέ τρεις πολύ σημαντικές έννοιες. Δύο έννοιες διάκρισης. 1) ή διάκριση μεταξύ τής κύριας άντίφααης καί τών δευτερευουσών άντιφάσεων 2) ή διάκριση μεταξύ τ ή ς κύριας πλευράς κα ί τ ή ς δευτερεύουσας πλευράς τ ή ς ά ν τ ί φ α σ η ς . Τέλος μιά τρίτη έννοια 3) ή άνιση àvàmufy] τής άντίφασης. Αύτές οί έννοιες μάς παρουσιάζονται μέ τή μορφή τού «έτσι είναι» Μάς λένε δτι είναι ούσιαστικές γιά τή μαρξιστική διαλεκτική, γιατί άποτελούν τό ειδικό χαρακτηριστικό της. Σέ μάς μένει νά άναζητήσουμε τή βα-θιά θεωρητική αιτία αύτών τών ισχυρισμών.

Αρκεί νά έξετάσουμε τήν πρώτη διάκριση γιά νά δούμε δτι προϋ-ποθέτει άμεσα τήν ύπαρξη περισσότερων άντιφάσεων (χωρίς αύτό δέ θά μπορούσαμε νά άντιτάξουμε τήν κυρία άντίφαση στίς δευτε-ρεύουσες), μέσα σέ μιά ίδια διαδικασία. Άρα ή πρώτη αύτή διάκριση παραπέμπει στήν ύπαρξη μιάς σύνθετης διαδικασίας Καί πράγματι «Σέ μιά άπλή διαδικασία, λέε ι ό Μάο, δέν ύπάρχει παρά ένα ζεύγος άντιφάσεων στίς σύνθετες διαδικασίες ύπάρχουν περισσότερες...»· γιατί «κάθε σύνθετη διαδικασία περιλαμβάνει περισσότερες άπό δύο άντιφάσεις ..» όπότε δμως «σέ κάθε σύνθετη διαδικασία άνάπτυξης τών φαινομένων, ύπάρχει μιά όλόκληρη σειρά άντιφάσεων άνάμεσα στίς όποιες ύπάρχει πάντα μία πού είναι ή κύρια άντίφαση ...»31. Ή δεύτερη διάκριση (ή κύρια πλευρά καί ή δευτερεύουσα πλευρά τής άντίφασης) άντανακλά άπλώς στό έσωτερικό τής κάθε άντίφασης, τή συνθετότητα τής διαδικασίας, δηλαδή τήν ύπαρξη μέσα σ' αύτή τή διαδικασία ένός πλήθους άντιφάσεων άπό τίς όποιες μία είναι κυ-ρίαρχη· άρα είναι αύτή ή συνθετότητα πού πρέπει νά έξετάσουμε.

Στό έπίκεντρο συνεπώς αύτών τών βασικών διακρίσεων, βρίσκουμε τή συνθετότητα τής διαδικασίας. Έδώ, συναντάμε ένα άκόμα βασικό σημείο γιά τό μαρξισμό, τό ίδιο κεντρικό σημείο πού προσεγγίζεται άπό μιά διαφορετική άπτική γωνία. Όταν ό Μάο άποκλείει τήν «άπλή διαδικασία μέ δύο άντίθετα», φαίνεται νά τήν άποκλείει γιά πραγμα-τικούς λόγους: ή διαδικασία αύτή δέν άφορά τό άντικείμενό του, τήν κοινωνία, ή όποία περιέχει πράγματι ένα πλήθος άντιφάσεων. Ταυτό-χρονα δμως δέ θά πραγματευόταν άραγε τήν καθαρή δυνατότητα αύτής τής «άπλής διαδικασίας μέ δύο άντίθετα»; Όπότε θά μπορού-σαμε άκόμα καί σ' αύτή τήν περίπτωση ν' άναρωτηθούμε άν αύτή ή «άπλή διαδικασία μέ δύο άντίθετα» δέν είναι ή βασική πρωτογενής διαδικασία πού oi άλλες, oi σύνθετες, θά άποτελοϋσαν άπλά καί μόνο τις διαπλοκές τής, δηλαδή τό άναπτυγμένο φαινόμενο. Ό Ιδιος

31 Μ6ο Τσέ-Τούνγκ, «Γιά τήν άντίφαση·, σελ 45, 55

194

Page 196: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ô Λένιν δέν κλίνει πρός αύτή τήν κατεύθυνση, δταν δηλώνει «Ό δι-χασμός τού Ενός κι ή γνώση τών άντιφατικών μερών του» ήδη γνω-στός άπό τόν Φίλωνα . (παρενθετική φράση τού Λένιν), «νά ποιά εί-ναι ή βάση (μία άπό τίς «ούσίες», ένα άπό τά χαρακτηριστικά, μία άπό τίς θεμελιακές ιδιαιτερότητες άν δχι ή τελείως θεμελιακή) τής διαλεκτικής».32 Σέ αύτό τό "Ενα πού είναι διχασμένο σέ δύο άντιφα-τικά μέρη, ό Λένιν δέ θά διέγραφε άραγε δχι μόνο ένα «πρότυπο», άλλά τήν ϊδια τή «μήτρα» κάθε άντίφασης, τήν πρωτογενή ούσία πού έκδηλώνει κάθε άντίφαση, άκόμα καί στίς μορφές τής πιό μεγάλης συνθετότητας, Στήν προκειμένη περίπτωση, τό σύνθετο δέ θά ήταν άπλά καί μόνο ή άνάπτυξη καί τό φαινόμενο τού άπλού; Τό ζήτημα είναι καθοριστικής σημασίας. Γιατί αύτή ή «άπλή διαδικασία μέ δύο αντίθετα» δπου τό Όλο διχάζεται σέ δύο άντιφατικά μέρη, είναι όν-τως ή ϊδια ή μήτρα τής χεγκελιανής άντίφασης.

Στό σημείο αύτό, γιά άλλη μιά φορά, μπορούμε καί όφείλουμε νά θέσουμε ύπό έπαλήθευση τήν έρμηνεία μας.

Σίγουρα ό Μάο παραθέτει τήν «άπλή διαδικασία» μόνο σάν ύπό-μνηση, καί δέ δίνει κανένα παράδειγμα γι' αύτήν. Σέ δλη τήν άνά-λυσή του δμως έχουμε νά κάνουμε πάντα μόνο μέ σύνθετες διαδι-κασίες, οι όποιες κάνουν νά παρεμβαίνει δχι κατά δεύτερο λόγο, άλλά πρωταρχικά, μιά δομή μέ πολλαπλές καί άνισες άντιφάσεις. πράγματι, καμία σύνθετη διαδικασία δέ μάς παρουσιάζεται σάν ή άνάπτυξη μιάς άπλής διαδικασίας· άρα ποτέ δέ μάς παρουσιάζεται τό σύνθετο σάν τό φαινόμενο τού άπλού - άντίθετα, μάς παρουσιάζεται σάν τό παράγωγο μιάς διαδικασίας πού είναι ή ϊδια σύνθετη. Οί σύν-θετες διαδικασίες συνεπώς άποτελούν δεδομένες συνθετότητες, πάντα, τίς όποιες ποτέ δέν ύπήρξε σκέψη ούτε de facto ούτε de jure νά τίς ύποβιβάσουν σέ άπλά πρωτογενείς άπαρχές. "Αν έπανέλθουμε στήν ΕΙσαγωγή τού Μάρξ τού 1857, συναντάμε τήν ίδια άπαίτηση, διατυπωμένη μέ μιά έξαιρετική συλλογιστική άκρίθεια* ό Μάρξ - πού έκείνη τήν έποχή στοχάζεται πάνω στίς έννοιες τής Πολιτικής Οικο-νομίας - δείχνει δτι δχι μόνο είναι άδύνατο νά άναχθούμε στή γέν-νηση, στήν καταγωγή τού άπλού καθολικού τής «παραγωγής», άφού «δταν μιλάμε γιά παραγωγή, πρόκειται πάντα γιά τήν παραγωγή σ' ένα καθορισμένο στάδιο τής κοινωνικής έξέλιξης, γιά τήν παραγωγή ύποκειμένων πού ζούν μέσα σέ κοινωνία*33, δηλαδή μέσα σ' ένα δο-μημένο κοινωνικό δλο. Ό χ ι μόνο άποκλείει νά μπορέσουμε νά άνα-χθούμε έντεύθεν αύτού τού σύνθετου δλου (κι είναι ένας a prion άποκλεισμός: δέν είναι ή άγνοια πού μάς άπαγορεύει αύτή τήν άνα-γωγή, άλλά ή ίδια ή ούσία τής παραγωγής σάν τέτοιας, ή έννοιά της)· δχι μόνο δείχνει δτι κάθε «άπλή κατηγορία» προϋποθέτει τήν ύπαρξη τού δομημένου δλου τής κοινωνίας34, άλλά έπιπλέον, κι αύτό

32 Λένιν, Τετράδια, σελ 279 33 Μάρξ, ΕΙσαγωγή, σελ 150 34 Κ Μάρξ, ΕΙσαγωγή, σελ 165 · Ή πιό άπλή οίκονομική κατηγορία δέ

195

Page 197: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άναμφίβολα είναι τό πιό ένδιαφέρον, άποδείχνει δτι ή όπλότητα, μέσα σέ καθορισμένες συνθήκες, χωρίς διόλου νό είναι πρωτογενής, δέν άποτελεί παρά τό προϊόν μιάς σύνθετης διαδικασίας Μόνο μ' αϋτή τήν Ιδιότητα μΠορεϊ ή άπλότητα (άκόμα καί μέσα σ' ένα σύν-θετο δλο1) νά ύφίσταται σάν τέτοια: μέ τή μορφή τής ύπαρξης τής τάδε «άπλής» κατηγορίας Αύτό συμβαίνει μέ τήν έργασία: «Μοιάζει νά είναι μιά κατηγορία τελείως άπλή Ή ιδέα τής έργασίας μέ αύτό τόν καθολικό χαρακτήρα - σάν έργασία έν γένει - είναι, κι αύτή έπί-σης, άπό τις πιό παλιές. ώστόσο συλλαμβάνοντας τήν έργασία άπό οικονομική άποψη μέ αύτή τήν άπλή μορφή, ή 'έργασία' είναι μιά κατηγορία τό Ίδιο σύγχρονη δσο καί οί σχέσεις πού γεννούν αύτή τήν άπλή άφαίρεση»·15 Μέ τόν Ίδιο τρόπο, ό άτομικός παραγωγός, ή τό άτομο σάν στοιχειώδες ύποκείμενο παραγωγής - πού οί μύθοι τοϋ 18ου αιώνα τό φανταζόντουσαν δτι βρισκόταν στή βάση τής οι-κονομικής άνάπτυξης τής κοινωνίας - αύτό τό οικονομικό «cogito» δέν έμφανίζεται μέ τή «φαινομενικότητά» του, παρά στήν άναπτυ-γμένη καπιταλιστική κοινωνία- δηλαδή μέσα στήν κοινωνία πού έχει τό περισσότερο άναπτύξει τόν κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής. Τό Ίδιο κι ή άνταλλαγή, τό κατ' έξοχήν άπλό καθολικό, «δέν έμφανί-ζεται Ιστορικά μέ δλη της τή ρωμαλεότητα παρά στά πιό άναπτυ-γμένα στάδια τής κοινωνίας. (Αϋτή ή κατηγορία) μέ κανένα τρόπο δέν άνοίγει ένα δρόμο διαμέσου δλων τών οικονομικών σχέσεων»16. Ή άπλότητα συνεπώς δέν είναι πρωτογενής: είναι άντίθετα τό δομη-μένο δλο αϋτό πού προσδίδει στήν άπλή κατηγορία τό νόημά της, ή πού, στό τέρμα μιάς μακράς διαδικασίας καί μέσα σέ έξαιρετικές συνθήκες, μπορεί νά παραγάγει τήν οίκονομική ύπαρξη όρισμένων άπλών κατηγοριών.

Σέ κάθε περίπτωση, βρισκόμαστε σ' ένα κόσμο ξένο πρός τόν Χέ-γκελ: «ό Χέγκελ έχει δίκιο νά άρχίζει τή Φιλοσοφία του Δικαίου άπό τήν κατοχή, άφοϋ αϋτή άποτελεί τήν πιό άπλή δικαιϊκή σχέση τού ϋποκειμένου. Όμως δέν ϋπάρχει κατοχή πρίν ύπάρξει ή οίκογένεια, ή οί σχέσεις μεταξύ κυρίων καί δούλων, πού είναι πολύ πιό συγκε-κριμένες σχέσεις»17. Ή ΕΙσαγωγή δέν άποτελεί παρά μιά έκτεταμένη άπόδειξη τής άκόλουθης θέσης: τό άπλό ϋπάρχει πάντα, μόνο μέσα σέ μιά σύνθετη δομή- ή καθολική ύπαρξη μιάς άπλής κατηγορίας ού-δέποτε είναι πρωτογενής, δέν έμφανίζεται παρά στό τέρμα μιάς μα-κρόχρονης Ιστορικής διαδικασίας, σάν τό προϊόν μιάς πάρα πολύ διαφοροποιημένης κοινωνικής δομής- συνεπώς στό χώρο τής πρα-γματικότητας, ούδέποτε έχουμε νά κάνουμε μέ τήν καθαρή ύπαρξη της άπλότητας, είτε είναι ούσία ή κατηγορία, άλλά μέ τήν ύπαρξη

μπορεί ποτέ νά υπάρχει άλλιώς, παρά μέ τή μορφή μονόπλευρης καί Αφηρη-μένης σχέσης ένός όλου συγκεκριμένου, ζωντανού, προ-δεδομένου»

35 Μάρξ, δ π., σελ. 167. 36. δ.π., σελ 167. 37. δ.π., σελ. 166.

196

Page 198: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σύνθετων καί δομημένων «συγκεκριμένων» δντων καί διαδικασιών Είναι αύτή ή βασική άρχή πού άπορρίπτει διά παντός τή χεγκελιανή μήτρα της άντίφασης.

Πράγματι, άν πάρουμε τό χεγκελιανό πρότυπο, δχι μέ μιά έννοια μεταφορική άλλά σύμφωνα μέ τήν άκριθή του ούσία, διαπιστώνουμε δτι άπαιτεί πράγματι αύτή τήν «άπλή διαδικασία μέ δυό άντίθετα», αύτή τήν πρωτογενή καί άπλή ένότητα ή όποία διχάζεται σέ δυό άντίθετα, πού έπικαλεϊται άκόμα καί ή άναφορά τοϋ Λένιν. Είναι αύτή ή πρωτογενής ένότητα πού συγκροτεί τή διαμελισμένη ένότητα τών δύο άντιθέτων στά όποϊα άλλοτριώνεται, άλλάζοντας καί παρα-μένοντας ταυτόχρονα ή Ιδια: τά δύο αύτά άντίθετα είναι μέν ή Ιδια ένότητα, άλλά μέσα στή δυϊκότητα, ή Ιδια έσωτερικότητα, άλλά μέσα στήν έξωτερικότητα - κι είναι αύτός ό λόγος πού, τό καθένα άπό τήν πλευρά του, είναι τό άντιφατικό κι ή άφαίρεση τοϋ ένός πρός τό άλλο, άφοϋ τό καθένα δέν είναι παρά ή άφαίρεση τοϋ άλλου χωρίς νά τό γνωρίζει, δντας τέτοιο καθ' έαυτό - πρίν άποκαταστήσουν τήν πρωτογενή τους ένότητα, έμπλουτισμένη δμως άπό τό διαμέλισμό της, άπό τήν άλλοτρίωσή της, μέσα στήν άρνηση αύτής τής άφαίρε-σης ή όποια άρνοϋνταν τήν προηγούμενη ένότητά τους: τότε τά δύο άντίθετα θά άποτελούν έκ νέου "Ενα, έχοντας άνασυγκροτήσει μιά καινούργια άπλή «ένότητα», πλούσια, άπό τήν προηγούμενη έργασία τής άρνησής της, τήν καινούργια άπλή ένότητα μιάς όλότητας, προϊόν τής άρνησης. Βλέπουμε δτι ή άδιάλλακτη λογική αύτού τοϋ χεγκελιανοϋ προτύπου συνδέει αύστηρά μεταξύ τους τις άκόλουθες έννοιες: άπλότητα, ούσία, ταυτότητα, ένότητα, άρνηση, σχίσμα, άλ-λοτρίωσή, άντίθετα, άφαίρεση, άρνηση τής άρνησης, ύπέρβαση (Auf-hebung), όλότητα, άπλότητα κλπ. Ή χεγκελιανή διαλεκτική παρου-σιάζεται πράγματι έδώ άκέραια: δηλαδή έντελώς έξαρτημένη άπό αύτή τή ριζική προϋπόθεση: μιά πρωτογενή άπλή ένότητα πού αύ-τοεξελίσσεται χάρη στή δική της άρνητικότητα, καί όποία ούδέποτε άποκαθιστά, σ' δλη της τήν έξέλιξη - κάθε φορά μέσα σέ μιά πιό «συγκεκριμένη» όλότητα - παρά αύτή τήν πρωτογενή ένότητα καί άπλότητα.

Τό πρότυπο αύτό μπορούν κάλλιστα νά τό χρησιμοποιούν ή νά τό έπικαλοϋνται μαρξιστές, γιά συντομία ή σύμβολο, ε ίτε έκ παραδρο-μής ή άπό πρόθεση38: παρμένη στήν αύστηρή έκδοχή της, ή θεωρη-τική πρακτική τοϋ μαρξισμού άποκλείει τό πρότυπο αύτό, δπως τό άποκλείει έξίσου άκριθώς καί ή πολιτική του πρακτική. Ό μαρξισμός, τό άποκλείει άκριθώς γιατί άποκλείει τή θεωρητική προϋπόθεση τοϋ χεγκελιανοϋ προτύπου: τήν προϋπόθεση μιάς άπλής πρωτογενούς ένότητας. Αύτό πού άρνιέται ό μαρξισμός είναι ή φιλοσοφική (Ιδεο-

38 Από πρόθεση γιά παράδειγμα, θέλοντας ό Μάρξ νά δώσει ένα μάθημα στή φιλοσοφική άνοησία τών συγχρόνων του. «φλερτάριζε» μέ τήν όρολογία τοϋ Χέγκελ στόν πρώτο τόμο τοϋ Κεφαλαίου. Χρειαζόμαστε άκόμα αύτό τό μάθημα:

197

Page 199: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λογική) άξίωση νά συνυπάρχει έξαντλητικά μέ μιά «ριζική άρχή», δποισ κι άν εΐνσι ή μορφή της (ή tabula rasa, σημείο μηδέν μιας δια-δικασίας- ή φυσική κατάσταση- ή έννοια τοϋ ξεκινήματος πού, γιά παράδειγμα στόν Χέγκελ, άποτελει τό άμεσο ταυτόσημο πρός τό μη-δέν, είναι ή άπλότητα, πού στόν Χέγκελ έπίσης, συνιστά αύτό μέ τό όποιο (ξανα)ξεκινά χωρίς τέλος κάθε διαδικασία, ή όποία άποκαθιστά τήν άρχή της, κλπ.)' έπίσης άπορρίπτει τή φιλοσοφική χεγκελιανή άξίωση πού προσφέρει στόν έαυτό της αύτή τήν άπλή πρωτογενή ένότητα (άναπαραγόμενη σέ κάθε στιγμή τής διαδικασίας) ή όποία στή συνέχεια, μέσω τής αύτοεξέλιξής της, θά άναπαραγάγει δλη τή συνθετότητα τής διαδικασίας, χωρίς δμως ή Ιδια νά χαθεί μέσα στή συνθετότητα αύτή39, χωρίς ποτέ νά χάσει μέσα της ούτε τήν άπλό-τητα ούτε τήν ένότητά της, - άφού ή πολλαπλότητα κι ή συνθετό-τητα ούδέποτε είναι άλλο άπό τό δικό της «φαινόμενο», έπιφορτι-σμένο νά έκδηλώνει τή δική της ούσία40.

Ό άποκλεισμός αύτής τής προϋπόθεσης δέν περιορίζεται γι' άλλη μιά φορά στό «άναποδογύρισμά» της Αύτή ή προϋπόθεση δέν «άνα-ποδογυρίστηκε», καταργήθηκε- καταργήθηκε πραγματικά (χωρίς τί-ποτ' άλλο! κι δχι μέ τήν έννοια τής Aufhebung πού «διατηρεί» αύτό πού καταργεί...) καί άντικαταστάθηκε άπό μιά τελείως διαφορετική θεωρητική προϋπόθεση, πού δέν έχει καμιά σχέση μέ τήν πρώτη. Στή θέση τού Ιδεολογικού μύθου μιας φιλοσοφίας τής πρωτογενούς πηγής καί τών όργανικών της έννοιών, ό μαρξισμός θεσπίζει καταρχή τήν άναγνώριση τού δεδομένου τής σύνθετης δομής κάθε συγκεκρι-μένου «άντικειμένου», δομής πού κατευθύνει καί τήν έξέλιξη τοϋ άντικειμένου καί τήν έξέλιξη τής θεωρητικής πρακτικής, ή όποία παράγει τή γνώση του. Δέν έχουμε πιά πρωτογενή οϋσία, άλλά ένα πάντα-προ-δεδομένο, δσο μακριά κι άν άνάγεται ή σκέψη στό παρελ-θόν. Δέν έχουμε πιά άπλή ένότητα άλλά μιά σύνθετη δομημένη έν-ότητα. Συνεπώς δέν έχουμε πιά (όποιαδήποτε κι άν είναι μορφή) άπλή πρωτογενή ένότητα, άλλά τό πάντα-προ-δεδομένο μιάς σύνθε-της δομημένης ένότητας. "Αν έχουν έτσι δντως τά πράγματα, είναι σαφές δτι ή «μήτρα» τής χεγκελιανής διαλεκτικής έξαλείφεται καί δτι ol δικές της όργανικές κατηγορίες - σέ δ,τι έχουν θετικά καθο-ρισμένο - δέ μπορούν νά έπιβιώσουν μέ τή θεωρητική ιδιότητα τής διαλεκτικής αύτής· Ιδιαίτερα ol κατηγορίες πού «ρευστοποιούσαν»

39 Ό Τδιος 6 θάνατός της δέν είναι παρά τά έπικείμενο της "Ανάστασης, δπως ή Μεγάλη Παρασκευή είναι τό έπικείμενο τής Κυριακής τοϋ Πάσχα. Αύτά είναι σύμβολα τοϋ Τδιου τοϋ Χέγκελ

40 Γιά νά προλάβουμε κάθε παρεξήγηση, άς έπισημάνουμε δτι σίγουρα, καί άκόμα περισσότερο μέ μιά μορφή έξαιρετικής καθαρότητας καί άδιαλλαξίας, είναι ή «χεγκελιανή διαλεκτική» αύτή πού κυριαρχεί μεγαλόπρεπα στά Χειρό-γραφα τού 1644, τού Μάρξ. Γιά νά όλοκληρώσουμε τήν άπόδειξη, άς προσθέ-σουμε δτι ή χεγκελιανή αύτή διαλεκτική, στό παραπάνω έργο, είναι αύστηρά •άναποδογυρισμένη» Αύτός είναι ό λόγος πού ή συλλογιστική δεινότητα αύ-τού τοϋ αυστηρού κειμένου δέν είναι μαρξιστική

198

Page 200: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τό θέμα τής άπλής πρωτογενούς ένότητας, δηλαδή- ό «διχασμός» τοϋ Ένός, ή άλλοτρίωση, ή άφαίρεση (μέ τή χεγκελιανή της έννοια) πού ένώνει τά άντίθετα, ή άρνηση τής άρνησης, ή Aufhebung, κλπ Υπ' αύτές τΙς συνθήκες δέ θά έκπλαγούμε μέ τό νά μή βρούμε κα-

νένα Ίχνος αύτών τών κατηγοριών, πού είναι όργανικά χεγκελιανές, οϋτε στήν ΕΙσαγωγή τού Μάρξ (1857), οϋτε στό κείμενο τοϋ Μάο Τσέ-Τούνγκ (1937)

Σίγουρα, μπορούμε πράγματι νά έπικαλεστοϋμε όρισμένες άπ' αύ-τές τ ίς κατηγορίες σ' έναν ιδεολογικό άγώνα (παράδειγμα: ή πάλη ένάντια στόν Ντύρινγκ), ή σέ μιά γενική έκθεση πού προορίζεται νά φωτίσει τό νόημα δεδομένων άποτελεσμάτων δσο μένουμε σ' αύτό τό έπίπεδο τής ιδεολογικής πάλης, ή τής έκθεσης, ή τής διασάφισης, μπορούμε νά κάνουμε χρήση αύτών τών κατηγοριών, μέ πολύ πραγ-ματικά άποτελέσματα στήν ιδεολογική πρακτική (πάλη), ή στή γενική έκθεση μιάς άντίληψης. Ή τελευταία δμως αύτή «έκθεση» (ή διασά-φιση τών νόμων τής διαλεκτικής μέ τό τάδε ή τό δείνα παράδειγμα) παραμένει προστατευμένη άπό τήν έπικύρωση τής θεωρητικής πρα-κτικής - γιατί σάν τέτοια, δέν άποτελεϊ μιά πραγματική θεωρητική πρακτική ή όποία παράγει καινούργιες γνώσεις. "Αν πρόκειται άντί-θετα γιά μιά πραγματική πρακτική, πού μετασχηματίζει πραγματικά τό άντικείμενό της καί παράγει πραγματικά άποτελέσματα (γνώσεις, μιά έπανάσταση) δπως ή θεωρητική ή πολιτική πρακτική τού Μάρξ, τοϋ Λένιν κλπ., τότε τό περιθώριο τής θεωρητικής άνοχής άπέναντι σ' αύτές τίς κατηγορίες έξαφανίζεται: αύτές οί ίδιες οί κατηγορίες έξαφανίζονται Ό τ α ν πρόκειται γιά μιά γνήσια πρακτική, όργανικά συγκροτημένη καί άναπτυγμένη στή διάρκεια χρόνων, κι δχι γιά μιά άπλή έφαρμογή χωρίς όργανικά άποτελέσματα, έφαρμογή πού δέν άλλάζει τίποτα στό άντικείμενό της (γιά παράδειγμα, στήν πρακτική τής φυσικής), στήν πραγματική του έξέλιξη· δταν πρόκειται γιά τήν πρακτική ένός àvèptimou πού είναι πραγματικά στρατευμένος σέ μιά πραγματική πρακτική, ένός έπιστήμονα, πού καταπιάνεται μέ τό νά συγκροτήσει ή νά άναπτύξει μιά έπιστήμη, ένός πολιτικού πού κατα-πιάνεται μέ τό νά άναπτύξει τήν πάλη τών τάξεων - τότε δέν τ ίθεται θέμα, δέ μπορεί νά τεθε ί θέμα νά έπιθάλλουμε στό άντικείμενο κα-τηγορίες έστω καί προσεγγιστικές Σέ αύτή τήν περίπτωση οί κατη-γορίες πού δέν έχουν πιά τίποτα νά πούν σωπαίνουν, ή έξαναγκά-ζονται νά σωπάσουν Έτσι , στίς μόνες μαρξιστικές πρακτικές πού έχουν πραγματικά συγκροτηθεί, οί χεγκελιανές κατηγορίες σώπασαν έδώ καί καιρό Στό χώρο αύτών τών πρακτικών είναι κατηγορίες «άνεύρετες» Αναμφίβολα είναι γι' αύτό τό λόγο πού όρισμένοι περισυλλέγουν μέ τίς άπειρες φροντίδες τής εϋλάθειας πού όφείλε-ται στά μοναδικά άπομεινάρια μιάς περασμένης έποχής, γιά νά τίς έκθέσουν στήν κοινή θέα, τίς δύο μοναδικές φράσεις41 πού βρί-

41 Μιά φράση πολύ μεταφορική σχετικά μέ τήν άρνηση τής άρνησης Μιά άλλη φράση, γιά τήν όποια θά μιλήσω, σχετικά μέ τή μετατροπή τής ποσότη-

199

Page 201: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σκουμε σ' όλο τό Κεφάλαιο κι είναι άναμφίβολα γι' αυτό τό λόγο πού ενισχύουν αύτές τίς δύο φράσεις, μέ μιά άλλη φράση, στήν κυ-ριολεξία μέ μιά λέξη, μέ ένα επιφώνημα τού Λένιν πού μάς διαβε-βαιώνει πολύ αινιγματικά δτι μισός αιώνας δέν κατάλαβε τίποτα άπό Μάρξ επειδή δέ διάβασε Χέγκελ στίς μόνες πραγματικά συγκροτη-μένες μαρξιστικές πρακτικές, δέν πρόκειται γιά τίς χεγκελιανές κα-τηγορίες πού είναι σέ χρήση καί σέ λειτουργία, είναι άλλες κατηγο-ρίες, oi κατηγορίες τής μαρξιστικής διαλεκτικής ή όποία είναι σέ λει-τουργία μέσα στή μαρξιστική πρακτική.

5. Δομή μέ δεσπόζουσα: άντίφαση καί έπικαθορισμός

«Ή Ανιση σχέση Ανάπτυξης τής υλικής παραγωγής μέ τήν Ανάπτυξη τής καλ-λιτεχνικής, γιά παράδειγμα, παραγω-γής.. Τό πραγματικά δύσκολο σημείο πού πρέπει νά συλλάβουμε έδώ είναι πώς οί σχέσεις παραγωγής άκολου-θοϋν μιάν Ανιση άνάπτυξη σάν δικαιϊ-κές σχέσεις,» Κ Μάρξ, ΕΙσαγωγή στήν Κριτική τής

Πολιτικής ΟΙκονομΙας

Μάς μένει άκόμη νά μάθουμε, άπ' αύτή τήν πρακτική, τήν ούσία: τό νόμο τής άνισης άνάπτυξης τών άντιφάσεων Γιατί, λέε ι ό Μάο σέ μιά φράση καθαρή δπως ή αυγή, «δέν ύπάρχει τίποτα στόν κόσμο πού νά άναπτύσσεται μέ τρόπο άπόλυτα ϊσο»

Γιά νά καταλάβουμε τό νόημα καί τή σπουδαιότητα αύτού τού «νόμου» - ό όποιος δέν άφορά, δπως θεωρούμε μερικές φορές, μόνο τόν ιμπεριαλισμό, άλλά πραγματικά «καθετί πού ύπάρχει στόν κόσμο» - χρειάζεται νά έπανέλθουμε σ' αύτές τίς ούσιαστικές γιά τή μαρξιστική άντίφαση διαφορές, οί όποιες διακρίνουν μέσα σέ κάθε σύνθετη διαδικασία μιά κύρια άντίφαση, καί μέσα σέ κάθε άντίφαση

τας σέ ποιότητα Ό Ένγκελς παραθέτει καί σχολιάζει αύτά τά δύο κείμενα στό πρώτο μέρος τοϋ Άντι-Ντύρινγκ, κεφ 12 καί 13. Κάτι άκόμα πάνω στήν «Αρνηση τής Αρνησης» Σήμερα είναι έπίσημα συνομολογημένο νά προσ-άπτουν στόν Στάλιν δτι τή διέγραψε άπό τούς «νόμους τής διαλεκτικής», καί γενικότερα δτι παρεξέκλινε άπό τόν Χέγκελ, γιά νά στηρίξει καλύτερα τό δο-γματισμό του Ταυτόχρονα, ύποθάλλουν Ανετα τήν πρόταση δτι μιά έπι-στροφή στόν Χέγκελ θά ήταν σωτηρία Οί δηλώσεις αύτές θά άποτελέσουν Ισως κάποτε τό άντικείμενο μιάς Απόδειξης Στό μεταξύ, μοϋ φαίνεται πιό Απλό νά δεχτούμε δτι ή άπόρριψη τής «Αρνησης τής Αρνησης- Από τό χώρο τής μαρξιστικής διαλεκτικής, μπορεί νά βεβαιώσει μιά πραγματική Ικανότητα θεωρητικής κρίσης γι" αύτόν πού θά κάνει αύτή τήν άπόρριψη.

200

Page 202: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μιά κύρια πλευρά Αυτή τή «διαφορά» τή συγκράτησα μόνο σάν δεί-κτη γιά τή συνθετότητα τού όλου, δείχνοντας δτι πρέπει δντως νά είναι σύνθετο τό δλο ώστε νά μπορε'ι μέσα του μία αντίφαση νά κυ-ριαρχεί τίς άλλες Τώρα πρόκειται νά έξετάσουμε αύτή τήν άντίφα-ση, δχι πιά σάν δείκτη, άλλά καθεαυτή, καί νά άναπτύξουμε τίς συν-έπειές της.

Τό νά κυριαρχεί μιά άντίφαση τίς άλλες, προϋποθέτει δτι ή συνθε-τότητα μέσα στήν όποία κάνει τήν έμφάνισή της είναι μιά δομημένη ένότητα, κι δτι αύτή ή δομή έγκλείει τή σχέση κυριαρχίας-ύπαγωγής πού σημειώνεται μεταξύ τών άντιφάσεων. Ή κυριαρχία μιάς άντίφα-σης πάνω στίς άλλες, δέ μπορεί, πράγματι γιά τό μαρξισμό, νά άπο-τελεϊ τό γεγονός μιάς συμπτωματικής κατανομής διαφορετικών άντι-φάσεων μέσα σ' ένα συνάθροισμα τό όποιο θά παίρναμε σάν ένα άντικείμενό. Μέσα σ' αύτό τό σύνθετο δλο «πού περιέχει μιά όλό-κληρη σειρά άντιφάσεων», δέ «βρίσκουμε» μιά άντίφαση ή όποία κυ-ριαρχεί πάνω στίς άλλες, δπως στήν έξέδρα ένός σταδίου βρίσκουμε τόν ψηλότερο θεατή πού ξεπερνάει κατά ένα κεφάλι τούς άλλους. Ή κυριαρχία δέν είναι άπλό άδιάφορο γεγονός, είναι ένα γεγονός ου-σιαστικό γιά τήν Ιδια τή συνθετότητα. Αύτός είναι ό λόγος πού ή συνθετότητα έγκλείει τήν κυριαρχία σάν ούσιαστική γιά τόν έαυτό της. έγγράφεται στή δομή της. Κατά συνέπεια τό νά ισχυριζόμαστε δτι ή ένότητα δέν είναι, δέ μπορεί νά είναι, ή ένότητα τής άπλής, πρωτογενούς καί καθολικής ούσίας, δέ σημαίνει, δπως πιστεύουν αύ^οί πού όνειρεύονται τό «μονισμό» - ιδεολογική έννοια ξένη πρός τό μαρξισμό42 - νά θυσιάζουμε τήν ένότητα πάνω στό βωμό τού

42. Μονισμός "Εννοια-κλειδί της προσωπικής άντίληψης τοϋ Χέκελ, μεγά-λου γερμανού βιολόγου, γενναίου ΰλιστή-μηχανιστή μαχητή στήν άντι-θρησκευτική καί άντι-κληρικαλική πάλη στά 1880-1910. Πολύ δραστήριος δη-μοσιολόγος. συγγραφέας «λαϊκών» συγγραμμάτων πού γνώρισαν τεράστια διάδοση. Δημιουργός τής «"Ενωσης τών Γερμανών Μονιστών» θεωρούσε τή θρησκεία σάν «δυΐστική- καί τής άντέτασσε τό «μονισμό» θεωρούσε «μονι-στικό» τό νά μήν υπάρχουν δύο ούσίες (ό θεός καί ό κόσμος, τό Πνεύμα ή ή ψυχή καί ή Ολη) άλλά μία μόνο Γιά λογαριασμό του, ό Χέκελ είχε τή γνώμη δτι αυτή ή Μοναδική Ούσία διέθετε (κάπως σάν τή σπινοζική ούσία πού δια-θέτει έπίσης δύο ούσιαστικές Ιδιότητες) δύο Ιδιότητες τήν Ολη καί τήν ένέρ-γεια "Ολους τούς καθορισμούς, τόσο τούς ύλικούς δσο καί τούς πνευματι-κούς. τούς θεωρούσε σάν Ιδιαίτερες μορφές αύτής τής Ούσίας, πού διαβε-βαίωνε τήν «Παντοδυναμία» της Ό Πλεχάνοφ θά ξαναπάρει αύτό τό θέμα τού «μονισμού», τό όποιο άναμφίθολα είχε συγγένειες μέ τίς μηχανιστικές τάσεις πού μέ τόσο έντονο τρόπο θά τού προσάψει στή συνέχεια ό Λένιν Ό Πλεχάνοφ ήταν πιό «συνεπής» άπό τόν Χέκελ άναγνώριζε δτι ό σύγχρονος Ιδεαλισμός ήταν κι αύτός έπίσης «μονιστικός», άφού έξηγούσε τά πάντα μέ μιά μόνη ούσία, τό Πνεύμα θεωρούσε τό μαρξισμό σάν έναν ύλιστικό μονι-σμό (πρθ Πλεχάνοφ, Δοκίμιο γιά τή Μονιστική 'Αντίληψη τής Ιστορίας). Ίσως στόν Πλεχάνοφ πρέπει νά καταλογίσουμε τήν ευθύνη γιά τήν ταυτόχρονη παρουσία τοϋ δρου «μονισμός» στά άρθρα τών G. Besse, Ρ. Γκαρωντύ καί G.

201

Page 203: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

«πλουραλισμού», σημαίνει 6τι ισχυριζόμαστε ένα τελείως διαφορε-τικό πράγμα- δτι ή ένότητα γιά τήν όποία μιλά ό μαρξισμός είναι ή ένότητα τής Ιδιας τής συνθετότητας- δτι ό τρόπος όργάνωσης καί δι-άρθρωσης τής συνθετότητας συνιστά άκριβώς τήν ένότητά της Ση-μαίνει δτι ισχυριζόμαστε πώς τό σύνθετο όλο διαθέτει τήν ένότητα μιάς δομής διαρθρωμένης μέ δεσπόζουσα. Είναι αύτή ή ειδική δομή πού θεμελιώνει, σέ τελική άνάλυση, τίς σχέσεις κυριαρχίας οί όποιες ύπάρχουν μεταξύ τών άντιφάσεων καί μεταξύ τών πλευρών τους, πού ό Μάο περιγράφει σάν ούσιαστικές

Πρέπει νά συλλάβουμε καί νά ύπερασπίσουμε τήν άρχή αύτή μέ άδιαλλαξία, γιά νά μή ρίξουμε τό μαρξισμό στίς συγχίσεις άπό τίς όποΊες μας έλευθερώνει - δηλαδή σ' ένα τύπο σκέψης γιά τόν όποΐο δέν ύπάρχει παρά ένα μοναδικό πρότυπο ένότητας. ή ένότητα μιάς ύπόστασης, μιάς ούσίας ή μιας πράξης· γιά νά μή τόν ρίξουμε στή δίδυμη σύγχιση τοϋ «μηχανιστικού» ύλισμοϋ καί τού Ιδεαλισμού τής συνείδησης "Αν, άπό σπουδή, έξομοιώνουμε τή δομημένη ένότητα ένός σύνθετου δλου μέ τήν άπλή ένότητα μιάς όλότητας· άν θεω-ρούμε τό σύνθετο δλο σάν τήν καθαρή κι άπλή άνάπτυξη μιάς μονα-δικής ούσίας, ή πρωτογενούς κι άπλής ύπόστασης, τότε πέφτουμε, στήν καλύτερη περίπτωση, άπό τόν Μάρξ στόν Χέγκελ, καί στή χει-ρότερη άπό τόν Μάρξ στόν Χαίκελ1 Κάνοντας αύτό δμως, θυσιά-ζουμε άκριβώς τήν ειδοποιό διαφορά πού διακρίνει τόν Μάρξ άπό τόν Χέγκελ: αύτήν πού διαχωρίζει ριζικά τό μαρξιστικό τύπο ένότη-τας άπό τόν χεγκελιανό τύπο ένότητας, ή τή μαρξιστική όλότητα άπό τή χεγκελιανή όλότητα Στήν έποχή μας, ή έννοια «όλότητα» είναι μιά έννοια εύρείας κατανάλωσης: περνάμε σχεδόν χωρίς «βίζα» άπό τόν Χέγκελ στόν Μάρξ, άπό τή Gestalt στόν Σάρτρ, κλπ., έπικαλού-μενοι μία "ίδια λέξη, τήν «όλότητα». Ή λέξη μένει ή "ίδια, ή έννοια άλλάζει δμως άπό τόν ένα συγγραφέα στόν άλλο, μερικές φορές ρι-ζικά Από τή στιγμή πού προσδιορίζουμε αύτή τήν έννοια, ή άνοχή σταματάει Ή χεγκελιανή «όλότητα» πράγματι, δέν είναι αϋτή ή εύ-πλαστη έννοια πού φαντάζεται κανείς· είναι μιά έννοια τέλεια προσ-διορισμένη καί έξατομικευμένη άπό τό θεωρητικό της ρόλο. Ή μαρ-

Mury, καί έκφράσεων πού δηλώνουν τό μαρξισμό σάν ούσιαστικά «μονιστικό» Η κατά προσέγγιση θεώρηση αύτής τής Ιδεολογικής έννοιας τήν καταδίκασε

άμετάκλητα άπό τόν "Ενγκελς καί τόν Λένιν 01 κριτικοί μου τή χρησιμο-ποιούν άλλοτε μέ μιά αυστηρή έννοια (δπως π χ ô Mury), κι άλλοτε μέ μιά έννοια λίγο-πολύ έλαστική δέν τήν άντιπαραθέτουν στό δυϊσμό, δπως έκαναν ό Χέκελ κι ό Πλεχάνοφ άλλά στόν «πλουραλισμό» όπότε ό όρος μπορεί νά θεωρηθεί δτι παίρνει κάτω μέ τήν πένα τους μιά μεθοδολογική άπόχρωση, άλλά πάντα ιδεολογική Αύτή ή έννοια δέν έχει θετική θεωρητική χρήση στό μαρξισμό, είναι μάλιστα θεωρητικά έπικίνδυνη Τό πολύ-πολύ, μπορεί νά έχει μιά άρνητική πρακτική άξΙα προσοχή στόν «πλουραλισμό»1 Δέν έχει καμία γνωστική άξία Τό νά τοϋ προσδώσουμε μιά τέτοια άξία καί νά άναπτύξουμε τΙς θεωρητικές της συνέπειες (Mury) καταλήγει στό νά παραμορφώσουμε τή σκέψη τοϋ Μάρξ

202

Page 204: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ξιστική όλότητα, κι αύτή έπίσης, άπό τήν πλευρά της, είναι προσδιο-ρισμένη κι έπακριθής Αυτές οί δυό «όλότητες» έχουν άπό κοινού μόνο 1) μιά λέξη- 2) μιά κάποια άκαθόριστη άντίληψη γιά τήν έ-νότητα τών πραγμάτων 3) θεωρητικούς έχθρούς Απεναντίας, βρί-σκονται σχεδόν χωρίς σχέση κατά τήν Ιδια τους τήν ούσία Ή χεγκε-λιανή όλότητα είναι ή «Αλλοτριωμένη έξέλιξη μιάς άπλής ένότητας, μιας άπλής άρχής, πού μέ τή σειρά της είναι στιγμή τής άνάπτυξης τής Ιδέας συνεπώς ή χεγκελιανή όλότητα, είναι γιά τήν άκρίβεια, τό φαινόμενο, ή αύτοεκδήλωση αυτής τής άπλής άρχής, ή όποία διατη-ρείται μέσα σ' δλες της τίς έκδηλώσεις, άρα καί στήν Ιδια τήν άλλο-τρίωση ή όποία προετοιμάζει τήν άποκατάστασή της Κι έδώ πάλι, δέν πρόκειται γιά έννοιες χωρίς συνέπειες Γιατί αύτή ή ένότητα μιάς άπλής ουσίας πού έκδηλώνεται μέσα στήν άλλοτρίωσή της, παράγει τό έξής άποτέλεσμα: δτι δλες οί συγκεκριμένες διαφορές πού έμφανίζονται μέσα στή χεγκελιανή όλότητα, συμπεριλαμβανομέ-νων καί τών «σφαιρών» πού είναι όρατές μέσα σ' αύτή τήν όλότητα (ή κοινωνία τών πολιτών, τό κράτος, ή θρησκεία, ή φιλοσοφία κλπ.), δλες αυτές οί διαφορές δηλώνονται σάν μή πραγματικές δταν έχουν μόλις βεβαιωθεί: κι αύτό γίνεται έπειδή δέν είναι τίποτ' άλλο άπό τΙς «στιγμές» τής άλλοτρίωσης τής άπλής έσωτερικής άρχής τής όλότη-τας, άρχής πού πραγματώνεται άρνούμενη τΙς άλλοτριωμένες διαφο-ρές πού θέτει - άκόμη περισσότερο, αύτές οί διαφορές σάν' άλλο-τριώσεις - φαινόμενα - τής άπλής έσωτερικής άρχής, είναι δλες έξ-(σου «άδιάφορες», δηλαδή πρακτικά Ισες μπροστά στήν άρχή αύτή, άρα Ισες μεταξύ τους, κι αυτός είναι ό λόγος πού στόν Χέγκελ καμία καθορισμένη άντίφαση δέν είναι ποτέ κυρίαρχη43 Αύτό σημαίνει δτ ι

43 Δέν πρέπει νά συγχέουμε τή θεωρία τοϋ Χέγκελ μέ τήν κρίση τοϋ Μάρξ γιά τόν Χέγκελ "Οσο παράξενο κι άν μπορεί νά φάνει αύτό σ' όποιον γνωρίζει τόν Χέγκελ μέσα άπό τήν κρίση τοϋ Μάρξ, ό Χέγκελ στή θεωρία του γιά τήν κοινωνία, δέν είναι τό άντίστροφο τοϋ Μάρξ Ή «πνευματική» άρχή πού συγ-κροτεί τήν έσωτερική ένότητα τής χεγκελιανής Ιστορικής όλότητας, δέν είναι διόλου έξομοιώσιμη πρός αύτό πού έμφανίζεται στόν Μάρξ μέ τή μορφή τοϋ «καθορισμού σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οίκονομία» Δέ βρίσκουμε στόν Χέγκελ τήν άντίστροφη άρχή- τόν καθορισμό σέ τελευταία άνάλυση άπό τό κράτος ή τή φιλοσοφία Είναι ό Μάρξ αυτός πού λέει στήν πραγματικότητα ή χεγκελιανή άντίληψη γιά τήν κοινωνία έξισοϋται μέ τό νά κάνει κανείς τήν "Ιδεολογία κινητήρια δύναμη τής Ιστορίας, γιατί άποτελεϊ μιά άντίληψη Ιδεο-λογική Ό Χέγκελ δμως δέ λέει τίποτα τέτοιο. ΓΓ αύτόν δέν υπάρχει καθορι-σμός σέ τελευταία άνάλυση μέσα στήν κοινωνία, μέσα στήν υπάρχουσα όλό-τητα Ή χεγκελιανή κοινωνία δέν ένοποιεϊται άπό μιά θεμελιακή βαθμίδα πού υπάρχει στό έσωτερικό αύτής τής Ιδιας, οϋτε ένοποιεϊται ή καθορίζεται άπό μία άπό τΙς «σφαίρες» της, είτε αύτή είναι ή πολιτική είτε ή φιλοσοφική ή θρησκευτική σφαίρα Γιά τόν Χέγκελ ή άρχή πού ένοποιεϊ καί καθορίζει τήν κοινωνική όλότητα δέν είναι ή τάδε «σφαίρα» τής κοινωνίας, άλλά μιά άρχή πού δέν έχει κανέναν ευνοούμενο τόπο καί κανένα ευνοούμενο όργανισμό μέσα στήν κοινωνία, γι' αύτό τό λόγο δηλαδή ή άρχή αύτή έδρεύει σ' δλους

203

Page 205: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τό χεγκελιανό όλο διαθέτει μιά ένότητα «πνευματικού» τύπου, μέσα στήν όποια δλες ol διαφορές τίθενται μόνο γιά νά άρνηθούν - άρα είναι άδιάφορες - δέν ύφίστανται ποτέ δι' έαυτές, δέν έχουν»παρά τή φαινομενικότητα μιάς άνεξάρτητης ύπαρξης, καί, άφού ούδέποτε εκφράζουν άλλο άπό τήν ένότητα τής άπλής έσωτερικής άρχής πού αλλοτριώνεται μέσα τους, πρακτικά είναι Ισες μεταξύ τους, σάν άλ-λοτριωμένο φαινόμενο τής άρχής αύτής Σημαίνει συνεπώς δτι βε-βαιώνουμε πώς ή χεγκελιανή όλότητα: 1) δέν είναι πραγματικά άλλά φαινομενικά διαρθρωμένη σέ «σφαίρες»· 2) δτι δέν έχει γιά ένότητα τήν Ίδια της τή συνθετότητα, δηλαδή τή δομή αύτής τής συνθετότη-τας· 3) δτι συνεπώς στερείται αύτής τής διαρθρωμένης δομής ή όποία άποτελεί τήν άπόλυτη προϋπόθεση πού έπιτρέπει σέ μιά πρα-γματική συνθετότητα νά είναι ένότητα, καί νά άποτελεί πραγματικά τό άντικείμενο μιάς πρακτικής πού θέτε ι σά σκοπό της νά μετασχη-ματίζει τή δομή αύτή: τής πολιτικής πρακτικής. Δέν είναι τυχαίο τό δτι ή χεγκελιανή θεωρία τής κοινωνικής όλότητας δέ θεμελίωσε ποτέ μιά πολιτική, δτι δέν ύπάρχει καί δέ μπορεί νά ύπάρξει χεγκε-λιανή πολιτική.

Δέν τελειώνει έδώ τό ζήτημα. Άν κάθε άντίφαση είναι τέτοια σ' ένα σύνθετο δλο δομημένο μέ δεσπόζουσα, δέ μπορούμε νά θεωρή-σουμε τό σύνθετο δλο έξω άπό τίς άντιφάσεις του, έξω άπό βασική τους σχέση άνισότητας. Μέ άλλα λόγια, κάθε άντίφαση, κάθε ούσια-στική διάρθρωση τής δομής, καί ή γενική σχέση τών διαρθρώσεων μέσα στή διαρθρωμένη μέ δεσπόζουσα δομή, άποτελούν ισάριθμους

τούς τόπους καί σ' όλους τούς όργανισμούς Βρίσκεται μέσα σ' όλους τούς καθορισμούς .τής κοινωνίας, οικονομικούς, πολιτικούς, δικαιϊκούς κλπ , μέχρι καί μέσα στούς πιό πνευματικούς "Οπως ή Ρώμη γιά τόν Χέγκελ δέν είναι ή ιδεολογία της πού τήν ένοποιεϊ καί τήν καθορίζει, άλλά μιά «πνευματική» άρχή (πού μέ τή σειρά της άποτελεί στιγμή τής έξέλιξης τής Ιδέας), ή όποία έκδηλώνεται σ' δλους τούς ρωμαϊκούς καθορισμούς, οίκονομία, πολιτική, θρησκεία, δίκαιο, κλπ. Αύτή ή άρχή είναι ή άφηρημένη δικαιϊκή προσωπικότη-τα. Είναι μιά πνευματική άρχή πού τό ρωμαϊκό δίκαιο δέν άποτελεί παρά μία έκδήλωσή της άνάμεσα σ' δλες τΙς άλλες έκδηλώσεις της Στό σύγχρονο κό-σμο, είναι ή υποκειμενικότητα, άρχή τό Ίδιο έπίσης καθολική- στόν κόσμο αύτό ή οίκονομία είναι υποκειμενικότητα δπως καί ή πολιτική, ή θρησκεία, ή φιλοσοφία, ή μουσική κλπ Ή όλότητα τής χεγκελιανής κοινωνίας είναι έτσι φτιαγμένη, ώστε ή άρχή της νά τής είναι ταυτόχρονα έγγενής καί ύπερθατι-κή, άλλά νά μή συμπίπτει ποτέ, σάν τέτοια, μέ καμία καθορισμένη πραγματι-κότητα αύτής τής Ίδιας τής κοινωνίας. ΓΓ αύτό τό λόγο ή χεγκελιανή όλό-τητα μπορεί Ίσως νά χαρακτηριστεί σάν έπηρεαζόμενη άπό μία ένότητα «πνευματικού» τύπου, όπου μέσα της κάθε στοιχείο είναι pars totalis καί δπου οί όρατές σφαίρες δέν είναι παρά ή Αλλοτριωμένη κι άποκαθιστάμενη έκτύλιξη τής έσωτερικής άρχής πού άναφέρθηκε Αύτό σημαίνει ότι δέν είναι δυνατό μέ κανένα τρόπο νά συναντήσουμε (άκόμη καί σάν τό άντίστροφό του) τόν τύπο ένότητας τής χεγκελιανής όλότητας μέ τή δομή ένότητας τής μαρξιστικής όλότητας

204

Page 206: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

όρους ύπαρξης αύτού τού Ιδιου τού σύνθετου δλου Ή πρόταση αύτή είναι άπόλυτα πρωταρχικής σημασίας Γιατί σημαίνει δτι ή δομή τού δλου, άρα ή «διαφορά» τών ούσιαστικών άντιφάσεων καί ή διαρ-θρωμένη μέ δεσπόζουσα δομή τους, είναι ή ίδια ή ύπαρξη τού δλου· σημαίνει δτι ή «διαφορά» τών άντιφάσεων (τό νά ύπάρχει δηλαδή μιά κύρια άντίφαση, κλπ · καί τό νά έχει κάθε άντίφαση μία κυρίαρχη πλευρά) άποτελεϊ άναπόσπαστη ένότητα μέ τούς δρους ύπαρξης τού σύνθετου δλου Πιό συγκεκριμένα, ή πρόταση αύτή περικλείει τή θέση δτι οί «δευτερεύουσες» άντιφάσεις δέν άποτελούν τό καθαρό φαινόμενο τής «κύριας» άντίφασης· δτι ή κύρια άντίφαση δέν είναι ή ούσία πού οί δευτερεύουσες άντιφάσεις θά ήσαν ισάριθμα φαινό-μενά της· θά ήσαν μέ τόσο βολικό τρόπο φαινόμενά της, ώστε ή κυρία άντίφαση θά μπορούσε νά ύπάρχει χωρίς τίς δευτερεύουσες, ή χωρίς τήν τάδε καί τή δείνα άνάμεσά τους, ή θά μπορούσε νά ύπάρχει πρίν άπό αύτές ή μετά44. Περικλείει άντίθετα τή θέση δτι οί δευτερεύουσες άντιφάσεις είναι ούσιαστικές γιά τήν ίδια τήν ύπαρξη τής κύριας άντίφασης· δτι άποτελούν πραγματικά τόν δρο ϋπαρξής της, τό ίδιο δπως ή κύρια άντίφαση άποτελεϊ τό δικό τους δρο ύπαρξης "Ας πάρουμε γιά παράδειγμα αύτό τό δομημένο σύνθετο δλο πού είναι ή κοινωνία Μέσα της, οί «παραγωγικές σχέσεις» δέν είναι τό καθαρό φαινόμενο τών παραγωγικών δυνάμεων είναι καί ό δρος ϋπαοξής τους· τό έποικοδόμημα δέν είναι τό καθαρό φαινό-μενο τής βάσης, είναι καί ό δρος ϋπαρξής της Αύτό άπορρέει άπό τήν ίδια τήν αρχή πού διατυπώθηκε προηγούμενα άπό τόν Μάρξ: δτι πουθενά δέν ύπάρχει παραγωγή χωρίς κοινωνία, δηλαδή χωρίς κοι-νωνικές σχέσεις· δτι ή ένότητα - πέραν τής όποιας είναι άδύνατο νά άναχθούμε - είναι ή ένότητα ένός δλου μέσα στό όποϊο, άν οι παρα-γωγικές σχέσεις έχουν δντως σάν δρο ύπαρξης τήν ίδια τήν παρα-γωγή, άπ' τήν άλλη ή παραγωγή καθαυτή έχει σάν δρο ύπαρξης τή μορφή της. τίς παραγωγικές σχέσεις. "Ας μήν ξεγελαστούμε στό ση-μείο αύτό. αύτή ή άμοιβαϊα έξάρτηση τής ύπαρξης τών άντιφάσεων δέν άναιρεϊ τή δομή μέ δεσπόζουσα ή όποία κυριαρχεί πάνω καί μέσα στίς άντιφάσεις στήν ιδιαίτερη αύτή περίπτωση (δέν άναιρεϊται ό καθορισμός σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οικονομία) Αύτή ή έξ-άρτηση δέν καταλήγει, μέσα στή φαινομενική της κυκλικότητα, στήν καταστροφή τής δομής κυριαρχίας ή όποία συγκροτεί τή συνθετό-τητα τού δλου καί τήν ένότητά του. Σαφώς άντίθετα, αύτή ή έξάρ-τηση, στό ίδιο τό έσωτερικό τής πραγματικότητας τών συνθηκών ύπαρξης κάθε άντίφασης, άποτελεϊ τήν έκδήλωση αύτής τής δομής

44 Αυτός ό μύθος γιά τήν πρωτογενή άρχή άπεικονίζεται άπό τή θεωρία τοϋ «άστικοϋ» κοινωνικού συμβολαίου, πού στόν Λόκ, γιά παράδειγμα, αϋτό τό καθαρά διακοσμητικό θεωρητικό στοιχείο προσδιορίζει μιά οίκονομική δραστηριότητα σέ φυσική μορφή πού προηγείται (de jure ή de facto, λίγο ένδιαφέρει) τών δικαιϊκών καί πολιτικών συνθηκών ΰπαρξής της'

205

Page 207: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μέ δεσπόζουσα ή όποία δημιουργεί τήν ένότητα τού δλου45 Αύτή ή άντανάκλαση τών συνθηκών ύπαρξης τής άντίφασης στό έσωτερικό αύτής τής ίδιας, αύτή ή άντανάκλαση τής μέ δεσπόζουσα διαρθρω-μένης δομής ή όποία συγκροτεί τήν ένότητα τού σύνθετου όλου, στό έσωτερικό κάθε άντίφασης, νά τό βαθύτερο χαρακτηριστικό τής μαρ-ξιστικής διαλεκτικής· τό χαρακτηριστικό πού έπιχείρησα νά συλλάβω πρόσφατα μέ τήν έννοια «έπικαθορισμός» 4 6

Γιά νά καταλάβουμε αύτό τό σημείο άς περάσουμε άπό μιά οικεία έννοια. Ό Λένιν λέει δτι «ή ψυχή τού μαρξισμού είναι ή συγκεκρι-μένη άνάλυση μιάς συγκεκριμένης κατάστασης* δ ταν ό Μάρξ , ό "Ενγκελς, ό Λένιν, ό Στάλιν, ό Μάο, έξηγούν δτι «τό καθετί έξαρτάται άπό τίς συνθήκες» δταν ό Λένιν περιγράφει τίς «περιστάσεις» πού προσιδιάζουν στή Ρωσία τοϋ 1917 δταν ό Μάρξ (καί δλη ή μαρξι-στική παράδοση) εξηγούν μέ χίλια δυό παραδείγματα δτι, άνάλογα μέ τίς περιπτώσεις, είναι ή τάδε ή ή δείνα άντίφαση πού κυριαρχεί κλπ., εγκαλούν μιά έννοια πού μπορεί νά φαίνεται έμπειρική: αύτές τίς «συνθήκες··, πού είναι ταυτόχρονα οι ύπάρχουσες συνθήκες καί οί συνθήκες ύπαρξης ένός εξεταζόμενου φαινομένου Ή έννοια

45 Τήν πιό καθαρή άπόδειξη τής μή-μεταθλητότητας τής δομής μέ δεσπό-ζουσα μέσα στή φαινομενική κυκλικότητα τών έξαρτήσεων, μας τή δίνει ό Μάρξ στήν ΕΙσσγωγή, δταν άναλύει τήν ταυτότητα τής παραγωγής, τής κατα-νάλωσης, τής διανομής μέσω τής άνταλλαγής "Ο,τι χρειάζεται γιά νά παρου-σιάσει στόν άναγνώστη τό χεγκελιανό παραλογισμό... «όπότε γιά τό χεγκελια-νό, λέει ό Μάρξ, δέν ύπάρχει τίποτε τό άπλούστερο άπό τό νά θέσει σάν ταυτόσημες, τήν παραγωγή καί τήν κατανάλωση» (σελ 158), αύτό δμως ση-μαίνει δτι ξεγελιόμαστε όλοκληρωτικά. «Τό άποτέλεσμα στό όποιο καταλή-γουμε δέν είναι δτι ή παραγωγή, ή διανομή, ή άντολλαγή, ή κατανάλωση είναι ταυτόσημες, άλλά δτι δλες άποτελούν τά στοιχεία μιάς όλότητας, διαφορο-ποιήσεις στό έσωτερικό μιάς ένότητας. » μέσα στήν όποία ή παραγωγή, μέσα στήν ειδοποιό της διαφορά, είναι αύτή πού είναι καθοριστική. «Μιά καθορι-σμένη παραγωγή συνεπώς, καθορίζει μιά κατανάλωση, μιά διανομή, μιά άν-ταλλαγή, καθορισμένες, ρυθμίζει έξίσου τίς άμοιβαϊες καθορισμένες σχέσεις τών διάφορων αύτών στιγμών Γιά νά κυριολεκτήσουμε, ή παραγωγή, κι αύτή έπίσης, μέ τήν ιδιάζουσα μορφή, είναι άπό πλευράς της καθορισμένη άπό τούς άλλους παράγοντες» (σελ 164)

46 Δέν ήταν δική μου έπινόηση αυτή ή έννοια. "Οπως έπισήμανα, τή δανεί-στηκα άπό δύο ύπάρχουσες έπιστήμες. στήν προκειμένη περίπτωση άπό τή γλωσσολογία καί τήν ψυχανάλυση Διαθέτει σ' αυτές μιά άντικειμενική, διαλε-κτική «συμπαραδήλωση» και - Ιδιαίτερα στήν ψυχανάλυση - άρκετά συγγενή άπό τυπική άποψη πρός τό περιεχόμενο πού καταδηλώνει έδώ, μέ τρόπο ώστε αυτό τό δάνειο νά μήν είναι αύθαίρετο 'Αναγκαστικά χρειάζεται ένας καινούργιος δρος γιά νά χαρακτηρίσει μιά καινούργια συγκεκριμενοποίηση Σίγουρα μπορούμε νά έπινοήσουμε ένα νεολογισμό. Μπορούμε έπίσης νά •είσαγάγουμε» (δπως λέει ό Κάντ) μιά άρκετά συγγενική έννοια, ώστε ή έξοι-κείωσή της (Κάντ) νά είναι εύκολη. Αύτή ή «συγγένευση» θά μπορούσε έ-ξάλλου σέ άντάλλαγμα νά έπιτρέψει μιά πρόσβαση στήν ψυχαναλυτική πρα-γματικότητα

206

Page 208: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

αυτή όντως είναι βασική γιά τό μαρξισμό, άκριθώς γιατί δέν είναι μιά έμπειρική έννοια, ή βεβαίωση αυτού πού υπάρχει... Αντίθετα είναι μιά θεωρητική έννοια, βασισμένη στήν Ιδια τήν ούσία τού άντικειμέ-νου τού πάντα-προ-δεδομένου σύνθετου δλου. Oi συνθήκες αύτές δέν είναι πράγματι τίποτ' άλλο άπό τήν ϊδια τήν ύπαρξη τού δλου σέ μιά καθορισμένη «στιγμή», στήν «παρούσα στιγμή» τού πολιτικού άν-θρώπου, δηλαδή ή σύνθετη σχέση άμοιβαίων συνθηκών ύπαρξης μεταξύ τών διαρθρώσεων τής δομής τού όλου Γι' αύτό τό λόγο είναι βασικά δυνατό καί νόμιμο άπό θεωρητική άποψη νά μιλάμε γιά «συν-θήκες», σάν αύτό πού έπιτρέπει νά καταλάβουμε ότι ή έπανάσταση, «στήν ήμερήσια διάταξη», δέν ξεσπάει καί δέ θριαμβεύει παρά έδώ, στή Ρωσία, στήν Κίνα, στήν Κούβα στά 17, στά '49, στά '58 καί δχι άλλού κι όχι σέ μιά άλλη «στιγμή» ότι ή επανάσταση, πού κατευθύ-νεται άπό τή θεμελιακή άντίφαση τοϋ καπιταλισμού δέ θριάμβευσε πρίν άπό τόν ιμπεριαλισμό καί ότι θριάμβευσε μέσα σ' αυτές τίς εύ-νοϊκές «συνθήκες» πού ήσαν άκριθώς τά σημεία τής ιστορικής ρή-ξης, αύτοί oi «πιό άδύνατοι κρίκοι», όχι ή Αγγλία, ή Γαλλία, ή Γερ-μανία, ϊιλλά ή «καθυστερημένη» Ρωσία (Λένιν), ή Κίνα, ή Κούβα (πρώην άποικίες, εδάφη έκμετάλλευσης τού ιμπεριαλισμού). Έάν εί-ναι επιτρεπτό άπό θεωρητική άποψη νά μιλάμε γιά συνθήκες χωρίς νά πέφτουμε στόν έμπειρισμό ή στόν άνορθολογισμό τού «έτσι εί-ναι» καί τού «τυχαίου», αυτό συμβαίνει γιατί ά μαρξισμός άντιλαμβά-νεται τίς «συνθήκες» σάν τήν ύπαρξη (πραγματική, συγκεκριμένη, παροντική) τών άντιφάσεων πού συγκροτούν τό όλο μιάς ιστορικής διαδικασίας Γι' αύτό τό λόγο ό Λένιν, επικαλούμενος τίς «ύπάρχου-σες συνθήκες» στή Ρωσία, δέν έπεφτε στόν έμπειρισμό. άνέλυε τήν ίδια τήν ύπαρξη τού σύνθετου δλου τής διαδικασίας τού ιμπεριαλι-σμού στή Ρωσία, στήν «παρούσα στιγμή» του.

"Αν όμως oi συνθήκες δέν είναι τίποτ' άλλο άπό τήν παροντική ύπαρξη τού σύνθετου όλου, άπ' τήν άλλη oi συνθήκες αύτές είναι oi άντιφάσεις του οι ίδιες πού άντανακλούν, καθεμιά μέσα της, τήν όρ-γανική σχέση πού αύτή διατηρεί μέ τίς άλλες μέσα στή δομή μέ δε-σπόζουσα τού σύνθετου όλου Έπειδή κάθε άντίφαση άντανακλά μέσα της (στίς ειδικές της σχέσεις άνισότητας μέ τίς άλλες άντιφά-σεις, καί στήν ειδική σχέση άνισότητας μεταξύ τών δύο πλευρών της) τή δομή μέ δεσπόζουσα τού σύνθετου όλου μέσα στό όποϊο ύπάρχει - άρα τήν παρούσα ύπαρξη αύτού τού όλου, άρα τίς παρού-σες «συνθήκες» του - γιαυτό άποτελεϊ μιά άδιάσπαστη ένότητα μέ τίς συνθήκες αύτές: έτσι, όταν μιλάμε γιά τίς «ύπάρχουσες συνθή-κες» μιλάμε πράγματι γιά «συνθήκες ύπαρξης» τού όλου.

Εξακολουθεί νά είναι άναγκαϊο νά έπανέλθουμε στόν Χέγκελ γιά νά δείξουμε ότι σ' αύτόν τελικά, οί «περιστάσεις» ή oi «συνθήκες», δέν είναι κι αυτές μέ τή σειρά τους παρά φαινόμενο, άρα έφήμερες, άφού ούδέποτε έκφράζουν άλλο άπό τήν έκδήλωση τής κίνησης τής Ιδέας - μέ αύτή τή μορφή τής σύμπτωσης πού βαφτίζεται «ύπαρξη

τής Αναγκαιότητας»· καί είναι δντως αύτός ό λόγος πού στόν Χέ-

207

Page 209: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

γκελ δέν υπάρχουν πραγματικά οι «συνθήκες» άφοϋ, κάτω άπό τό επικάλυμμα τής άπλότητας πού αϋτοαναπτύσσεται σέ συνθετότητα, πρόκειται γιά μιά καθαρή έσωτερικότητα πού ή έξωτερικότητά της δέν είναι παρά τό φαινόμενο Ό τ ι ή «σχέση πρός τή φύση», γιά παράδειγμα, άποτελεί γιά τό μαρξισμό όργανικό μέρος τών «συνθη-κών ύπαρξης»' δτι ή σχέση αύτή άποτελεί έναν άπό τούς δρους, τόν πρωταρχικό, τής κυρίας άντίφασης (παραγωγικές δυνάμεις-παραγω-γικές σχέσεις)· δτ ι σάν συνθήκη ϋπαρξής τους, ή σχέση αύτή άντα-νακλάται στίς δευτερεύουσες «άντιφάσεις» τού δλου καί στίς σχέ-σεις τους, δτι συνεπώς οί συνθήκες ύπαρξης άποτελούν ένα πραγ-ματικό άπόλυτο, τό δεδομένο-πάντα-προ-δεδομένο τής ύπαρξης τού σύνθετου δλου, τό όποϊο αντανακλά τίς συνθήκες αύτές στή δική του δομή - νά αύτό πού είναι άπόλυτα ξένο πρός τόν Χέγκελ, ό όποϊος άρνιέται, μέ μία καί τήν αύτή άρνηση, καί τό δομημένο σύν-θετο δλο καί τίς συνθήκες ϋπαρξής του, δίνοντας προκαταβολικά στόν έαυτό του μιά καθαρή άπλή έσωτερικότητα. Αύτός είναι ό λό-γος πού ή σχέση πρός τή φύση, γιά παράδειγμα οί συνθήκες ϋπαρ-ξης κάθε άνθρώπινης κοινωνίας, στόν Χέγκελ δέν παίζουν παρά τό ρόλο ένός συμπτωματικού δεδομένου, τό ρόλο τοϋ «μή όργανικοϋ» τού κλίματος, τής γεωγραφίας (ή Αμερική, αύτός ό «συλλογισμός τοϋ όποιου ό μέσος δρος - ή διώρυγα τοϋ Παναμά - είναι πολύ στε-νός»1), τό ρόλο τοϋ περίφημου «έτσι είναι1» (σχόλιο τού Χέγκελ μπροστά στά βουνά) χαρακτηρίζοντας τήν ϋλική φύση πού πρέπει νά «ξεπεραστεϊ» (aufgehoben!) άπό τό Πνεύμα πού είναι ή «άλήθεια» της Βέβαια, δταν τίς ύποβιβάζει κανείς μ' αϋτό τόν τρόπο στή γεωγραφική φύση, οί συνθήκες ϋπαρξης είναι πράγματι ή ίδια ή σύμπτωση πού θά τήν άπορροφήσει, άρνηθεϊ-ξεπεράσει τό Πνεύμα, πού είναι ή έλεύθερη άναγκαιότητά της καί πού ύπάρχει ήδη μέσα στή φύση, μέ τήν ίδια τή μορφή τής σύμπτωσης (ή όποία κάνει ένα μικρό νησί νά βγάζει ένα μεγάλο άνδρα1) Επειδή γιά τόν Χέγκελ οί φυσικές ή Ιστορικές συνθήκες ϋπαρξης ούδέποτε είναι άλλο άπό τή σύμπτωση, καί γιαυτό δέν καθορίζουν σέ τίποτα τήν πνευματική όλό-τητα τής κοινωνίας, στόν Χέγκελ ή άπουσία τών συνθηκών (μέ τή μή έμπειρική, μή συμπτωματική έννοια τού δρου) συμβαδίζει άναγκα-στικά μέ τήν άπουσία πραγματικής δομής τοϋ δλου, μέ τήν άπουσία μιάς δομής μέ δεσπόζουσα, μέ τήν άπουσία μιας θεμελιακής άντίφα-σης, καί μέ τήν άπουσία αύτής τής άντανάκλασης τών συνθηκών μέσα στήν άντίφαση πού άντιπροσωπεύει τόν 'έπικαθορισμό* της

Εάν έπιμένω τόσο πάνω σ' αϋτή τήν «άντανάκλαση» - πού πρό-τεινα νά όνομάσουμε «έπικαθορισμό* - είναι γιατί πρέπει όπωσδή-ποτε νά τήν άπομονώσουμε, νά τήν άναγνωρίσουμε καί νά τής δώ-σουμε ένα όνομα, γιά νά έξηγήσουμε θεωρητικά τήν πραγματικότητά της τήν όποία μας έπιβάλλει τόσο ή θεωρητική δσο καί ή πολιτική πρακτική τού μαρξισμού. "Ας προσπαθήσουμε νά άνατάμουμε σωστά αύτή τήν έννοια. Μέσα στήν άντίφαση ό έπικαθορισμός χαρακτηρίζει τήν άκόλουθη οϋσιαστική ιδιότητα: τήν άντανάκλαση, μέσα στήν ίδια

208

Page 210: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τήν άντίφαση, τών συνθηκών ΰπαρξής της, δηλαδή τήν άντανάκλαση τής κατάστασής της μέσα στή δσμή μέ δεσπόζουσα τού σύνθετου δλου. Η «κατάσταση» αύτή δέν είναι μονοσήμαντη. Δέν είναι ούτε ή μόνη κατάστασή της «de iure» (ή κατάσταση πού κατέχει μέσα στήν ιεραρχία τών βαθμίδων σέ άναφορά μέ τήν καθοριστική βαθμίδα: τήν οικονομία μέσα στήν κοινωνία) ούτε ή μόνη κατάστασή της «de fac-to» (άν είναι δεσπόζουσα ή ύποκείμενη, στό θεωρούμενο στάδιο) άλλά ή σχέση αύ τής τής de facto πρός αύτή τήν de iure κατάσταση-δηλαδή ή ίδια ή σχέση ή όποία δημιουργεί άπό αύτή τή de facto κατάσταση, μιά «παραλλαγή* της δομής μέ δεσπόζουσα, (πού είναιJ •μή μεταβλητό* μέγεθος τής όλότητας.

"Αν είναι έτσι, τότε πρέπει νά δεχτούμε δτι ή άντίφαση παύει νά είναι μονοσήμαντη (ol κατηγορίες παύουν νά έχουν ρόλο καί νόημα καθορισμένα μιά γιά πάντα), άφοϋ άντανακλά μέσα της, στήν ίδια της τήν ούσία, τή σχέση της πρός τήν άνισωτική δομή τού σύνθετου δλου. Πρέπει δμως νά προσθέσουμε δτι, παύοντας νά είναι μονοσή-μαντη, δέ γίνεται γι' αύτό τό λόγο «άμφίλογη», προϊόν τής πρώτης τυχούσας έμπειρικής πολλαπλότητας, ύποκείμενη στίς περιστάσεις καί στά «τυχαία», τό καθαρό τους άντικαθρέφτισμα, δπως ή ψυχή τού τάδε ποιητή δέν είναι παρά αύτό τό περαστικό σύννεφο. Απο-λύτως άντίθετα, παύοντας νά είναι μονοσήμαντη, άρα καθορισμένη μιά γιά πάντα, - προσέξτε, καθορισμένη κατά τό ρόλο της καί τήν ούσία της - άποκαλύπτεται δτι καθορίζεται άπό τή δομημένη συνθε-τότητα πού τής προσδίδει τό ρόλο της, σάν - έπιτρέψτε μου αύτή τήν άσυνήθιστη έκφραση! - σύνθετα-δομικά-άνισωτικά-καθορισμένη... Προτίμησα, όμολογώ, μιά συντομότερη λέξη: έπικαθορισμένη.

Είναι αύτός ό πολύ Ιδιαίτερος τύπος καθορισμού (αϋτός ό έπικα-θορισμός) πού δίνει στή μαρξιστική άντίφαση τόν είδικό της χαρα-κτήρα, καί έπιτρέπει νά έξηγούμε θεωρητικά τή μαρξιστική πρακτική, είτε είναι θεωρητική ή πολιτική. Μόνη αύτή έπιτρέπει νά κατανοούμε τΙς συγκεκριμένες παραλλαγές καί μεταβολές μιας δομημένης συν-θετότητας, δπως ένας κοινωνικός σχηματισμός (ό μόνος στόν όποιο άναφέρεται πραγματικά ή μαρξιστική πρακτική μέχρι σήμερα), δχι σάν τυχαίες παραλλαγές καί μεταβολές πού παράγονται άπό έξωτε-ρικές «συνθήκες», πάνω σ' ένα άμετάβλητο δομημένο δλο, πάνω στίς κατηγορίες του καί στήν άμετάβλητη διάταξή τους (αϋτό είναι ό μηχανισμός) - άλλά σάν Ισάριθμες συγκεκριμένες άνασυγκροτήσεις πού έγγράφονται μέσα στήν ούσία, στό «παιχνίδι» κάθε κατηγορίας, μέσα στήν ούσία, στό «παιχνίδι» κάθε άντίφασης, μέσα στήν ούσία, στό «παιχνίδι» τών διαρθρώσεων τής σύνθετης δομής μέ δεσπό-ζουσα ή όποία άντανακλάται μέσα τους Χρειάζεται άραγε νά έξακο-λουθούμε νά έπαναλαμβάνουμε άπό δώ καί πέρα δτι, άν δέν άποδε-χτούμε συνειδητά, άν δέ συλλογιστούμε, άφοϋ τόν έχουμε πρώτα άναγνωρίσει, αϋτό τόν πολύ Ιδιαίτερο τύπο καθορισμού, είναι άδύ-νατο νά διανοηθούμε ποτέ τή δυνατότητα τής πολιτικής δράσης, τή δυνατότητα αύτής τής Τδιας τής θεωρητικής πρακτικής, δηλαδή πολύ

14 Γιά τόν Μάρξ 2 0 9

Page 211: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

συγκεκριμένα, είναι άδύνατσ νά στοχαστούμε τήν ούσία τοϋ άντικει-μένου (τής πρώτης ύλης) τής πολιτικής καί θεωρητικής πρακτικής, δηλαδή τή δομή τής «παρούσας στιγμής» (πολιτικής ή θεωρητικής) στήν όποία έφαρμόζονται ol πρακτικές αυτές· χρειάζεται νά προσθέ-σουμε δτι άν δέ συλλάβουμε αϋτό τόν έπικαθορισμό, είναι άδύνατο νά έξηγήσουμε θεωρητικά τήν άκόλουθη άπλή πραγματικότητα: τή θαυμαστή «έργασία» ένός θεωρητικού, είτε αύτός είναι ό Γαλιλαίος, είτε ό Σπινόζα, ή ό Μάρξ, κι ένός έπαναστάτη, τοϋ Λένιν καί δλων τών συντρόφων του, πού άφιέρωσαν τίς κακουχίες τους, άν δχι τή ζωή τους, γιά νά έπιλύσουν αύτά τά μικρά «προβλήματα», νά έπε-ξεργαστοϋν μιά «πρόδηλη» θεωρία, νά κάνουν τήν *άναπόφευκτη» έπανάσταση, νά πραγματοποιήσουν μέσα στή δική τους προσωπική «σύμπτωση»(!) τήν Αναγκαιότητα τής Ιστορίας, είτε θεωρητική ή πολιτική, δπου εύθύς άμέσως τό μέλλον θά ζει τελείως φυσικά τό «παρόν» του.

Γιά νά διευκρινίσουμε αύτό τό σημείο, άς ξαναπάρουμε τούς ίδιους τούς όρους τοϋ Μάο Τσέ-Τούνγκ. "Αν δλες οί άντιφάσεις ϋπό-κεινται στό μεγάλο νόμο τής άνισότητας, άν γιά νά είναι κανείς μαρ-ξιστής καί νά μπορεί νά δρα πολιτικά (καί, θά πρόσθετα, γιά νά μπο-ρεί νά παράγει μέσα στή θεωρία), χρειάζεται πάση θυσία νά διακρίνει τό κύριο άπό τό δευτερεύον, μεταξύ τών άντιφάσεων καί τών πλευ-ρών τους, άν αϋτή ή διάκριση είναι βασική γιά τή μαρξιστική πρα-κτική καί θεωρία - είναι έπειδή παρατηρεί ό Μάο, δπως ή διάκριση αϋτή άπαιτεΐται γιά νά άντιμετωπιστεϊ ή συγκεκριμένη πραγματικότη-τα, ή πραγματικότητα τής Ιστορίας πού ζοϋν οί άνθρωποι γιά νά έξηγηθει μία πραγματικότητα στήν όποία κυριαρχεί ή ταυτότητα τών άντιθέτων, δηλαδή: 1) τό πέρασμα άπό τό ένα άντίθετο στή θέση τοϋ άλλου μέσα σέ καθορισμένες συνθήκες47, ή έναλλαγή τών ρόλων μεταξύ τών άντιφάσεων καί τών πλευρών τους (θά όνομάσουμε μετάθεση αϋτό τό φαινόμενο ύποκατάστασης) 2) «ή ταυτότητα» τών άντιθέτων μέσα σέ μιά πραγματική ένότητα (θά όνομάσουμε συμπύ-κνωση αύτό τό φαινόμενο συγχώνευσης). Αϋτό πραγματικά είναι τό βασικό δίδαγμα τής πρακτικής· δτι δηλαδή, άν ή δομή μέ δεσπό-ζουσα παραμένει σταθερή, ή χρήση τών ρόλων μέσα σ' αύτήν άλλά-ζει: ή κύρια άντίφαση γίνεται δευτερεύουσα, μιά δευτερεύουσα άντίφαση παίρνει τή θέση της, ή κύρια πλευρά γίνεται δευτερεύου-σα, ή δευτερεύουσα πλευρά γίνεται κύρια Υπάρχει πράγματι πάντα μιά κύρια άντίφαση καί δευτερεύουσες άντιφάσεις, δμως έναλλάσ-σουν τό ρόλο τους μέσα στή δομή πού είναι διαρθρωμένη μέ δεσπό-ζουσα· δομή ή όποία, άπό τήν πλευρά της, παραμένει σταθερή *Δέ δημιουργεί καμία άπολύτως άμφιβολία, λ έ ε ι ό Μ ά ο Τσέ -Τούνγκ , δτι σέ καθένα άπό τά διάφορα στάδια τής έξέλιξης τής διαδικασίας, υπάρχει μόνο μία κύρια άντίφαση ή όποία παίζει τόν Ιθύνοντα ρόλο». Αύτή όμως ή κύρια άντίφαση πού παράγεται μέ μετάθεση γ ί ν ε τ α ι

47 «Γιά τήν άντίφαση», σελ 56-57

210

Page 212: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

«καθοριστική», έκρηκτική, μόνο μέσω συμπύκνωσης («μέσω συγχώ-νευσης»). Είναι αυτή ή άντίφαση πού άποτελεϊ αυτό τόν «καθορι-στικό κρίκο» τόν όποϊο πρέπει νά πιάσουμε καί νά τραβήξουμε μέ τό μέρος μας στήν πολιτική πάλη, όπως λέε ι ό Λένιν (ή μέσα στή θεω-ρητική πρακτική), ώστε νά βγει όλη ή άλυσίδα ή, γιά νά χρησιμο-ποιήσουμε μιά λιγότερο γραμμική εικόνα, είναι αύτή ή άντίφαση πού κατέχει τήν καίρια στρατηγική θέση στήν όποία πρέπει νά έπιτε-θούμε γιά «νά όποδιαρθρώσουμε τήν ένότητα» πού ύπάρχει48. Καί σ' αύτό τό σημείο πάλι δέν πρέπει νά παρασυρθούμε άπό τίς φαινομε-νικότητες μιας αύθαίρετης διαδοχής κυριαρχιών: γιατί καθεμιά άπο-τελεϊ σταθμό μιας σύνθετης διαδικασίας (τή βάση τής «περιοδοποίη-σης» τής Ιστορίας)· καί έπειδή έχουμε νά κάνουμε μέ τή διαλεκτική μιας σύνθετης διαδικασίας, γι' αύτό τό λόγο μας ένδιαφέρουν αύτές οί ειδικές καί έπικαθορισμένες «στιγμές» πού είναι οί «σταθμοί», τά «στάδια», ol «περίοδοι», καί αύτές οί μεταβολές κυριαρχίας ειδικού χαρακτήρα πού χαρακτηρίζουν κάθε σταθμό. Ό κομβικός χαρακτή-ρας τής έξέλιξης (ειδικά στάδια), καί ό κομβικός χαρακτήρας τής δομής κάθε σταδίου, συνιστούν τήν ίδια τήν ύπαρξη καί τήν πραγ-ματικότητα τής σύνθετης διαδικασίας. Έδώ βρίσκεται αύτό πού θε-μελιώνει τήν πραγματικότητα - καθοριστική μέσα στήν καί γιά τήν πολιτική πρακτική (καί άσφαλέστατα γιά τή θεωρητική πρακτική έπί-σης) - τών μεταθέσεων τής κυριαρχίας καί τών συμπυκνώσεων τών άντιφάσεων, γιά τίς όποϊες ό Λένιν μας δίνει ένα τόσο καθαρό καί διεισδυτικό παράδειγμα στήν άνάλυσή του γιά τήν έπανάσταση τού 17 (τό σημείο «συγχώνευσης» τών άντιφάσεων: μέ τίς δύο έννοιες

τού δρου, τό σημείο δπου συμπυκνώνονται («συγχωνεύονται») περισσότερες άντιφάσεις, τέτοιες ώστε αύτό τό σημείο γίνεται ση-μείο συγχώνευσης - τό κρίσιμο σημείο - καί τό σημείο τής έπανα-σ τ α τ ι κ ή ς μεταβολής, τ ή ς «άναχώνευσης»).

Oi ύποδείξεις αύτές έπιτρέπουν ίσως νά καταλάβουμε γιατί δέν έπιδέχεται καμία έξαίρεση ό μεγάλος νόμος τής άνισότητας4®. Αύτή ή άνισότητα δέν έπιδέχεται καμία έξαίρεση γιατί δέν είναι ή ίδια μιά έξαίρεση: ένας νόμος παράγωγος, πού θά είχε δημιουργηθεί άπό Ιδιαίτερες περιστάσεις (άπό τόν Ιμπεριαλισμό, γιά παράδειγμα), ή πού θά παρενέβαινε στίς άλληλεπιδράσεις άνάπτυξης εύδιάκριτων κοινω-νικών σχηματισμών (γιά παράδειγμα, άνισότητα οικονομικής άνάπτυ-ξης, μεταξύ «προηγμένων» καί «καθυστερημένων», άποικιοκρατών καί άποικιοκρατούμενων κλπ.). Τελείως άντίθετα, είναι ένας νόμος πρωτογενής, προγενέστερος αύτών τών "ιδιαίτερων περιπτώσεων, καί Ικανός άκριθώς νά έξηγεϊ αύτές τίς Ιδιαίτερες περιπτώσεις στό βαθ-μό πού δέν άπορρέει άπό τήν ϋπαρξή τους. Έπειδή ή άνισότητα άφορα κάθε κοινωνικό σχηματισμό καθόλη του τήν ύπαρξη, γιαυτό άφορα έπίσης τΙς σχέσεις αύτού τού κοινωνικού σχηματισμού μέ άλ-

48 Στό Ίδιο, σελ 65. 49 Στό Ιδιο, σελ. 51-52

211

Page 213: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

λους κοινωνικούς σχηματισμούς διαφορετικής οικονομικής, πολιτικής καί ιδεολογικής ώριμότητας, καί γιαυτό έπιτρέπει νά καταλαβαίνουμε τή δυνατότητα αϋτών τών σχέσεων. Δέν είναι συνεπώς ή έξωτερική άνισότητα πού, δταν παρεμβαίνει, θεμελιώνει τήν ϋπαρξη μιας έσω-τερικής άνισότητας (γιά παράδειγμα, στίς λεγόμενες συναντήσεις «πολιτισμών»), άλλά άντίθετα είναι ή έσωτερική άνισότητα αύτή πού είναι πρωταρχική καί πού θεμελιώνει τό ρόλο τής έξωτερικής άνισό-τητας μέχρι καί στίς έπιδράσεις πού άσκε'ι ή δευτερεύουσα αύτή άνισότητα στό έσωτερικό τών κοινωνικών σχηματισμών πού είναι πα-ρόντες. Κάθε έρμηνεία πού παραπέμπει τά φαινόμενα τής έσωτερι-κής άνισότητας στήν έξωτερική άνισότητα (πού θά έξηγούσε γιά παράδειγμα τήν «έξαιρετική» συγκυρία πού ύπήρχε στή Ρωσία στά 17 μέ μόνες τΙς σχέσεις τής έξωτερικής άνισότητας· διεθνείς σχέ-

σεις, άνισότητα οίκονομικής άνάπτυξης μεταξύ Ρωσίας καί Δύσης, κλπ ) πέφτει στό μηχανισμό, ή σ' αύτό πού είναι συχνά τό άλλοθι του: σέ μιά θεωρία τής άλληλεπίδρασης μεταξύ τοϋ έξω καί τοϋ μέ-σα. Συνεπώς είναι στήν πρωτογενή έξωτερική άνισότητα πού πρέπει νά άναχθοϋμε γιά νά συλλάβουμε τήν οϋσία τής έξωτερικής άνισό-τητας.

Όλη ή Ιστορία τής μαρξιστικής θεωρίας καί πρακτικής, έπαληθεύει αϋτό τό σημείο. Δέν είναι μόνο σάν έξωτερικό άποτέλεσμα τής άλ-ληλεπίδρασης μεταξύ διαφορετικών ϋπαρχόντων κοινωνικών σχημα-τισμών, πού ή μαρξιστική θεωρία καί πρακτική συναντούν τήν άνισό-τητα - άλλά στό ίδιο τό έσωτερικό κάθε κοινωνικού σχηματισμού. Δέν είναι μόνο μέ τή μορφή τής άπλής έξωτερικότητας (άλληλεπί-δραση μεταξύ τής ύποδομής καί τοϋ έποικοδομήματος) πού συναν-τούν τήν άνισότητα ή μαρξιστική θεωρία καί πρακτική - άλλά μέ μιά μορφή πού είναι όργανικά έσωτερική σέ κάθε βαθμίδα τής κοινωνι-κής όλότητας, σέ κάθε άντίφαση. Είναι «ό «οικονομισμός» (ό μηχανι-σμός), καί δχι ή αϋθεντική μαρξιστική παράδοση, πού έγκαθιδρϋει μιά γιά πάντα τήν Ιεραρχία τών βαθμίδων, καθορίζει στατικά σέ κα-θεμία τήν ούσία της καί τό ρόλο της, καί όρίζει τή μονοσήμαντη κα-τεύθυνση τών σχέσεων τους· είναι αύτός πού συνταυτίζει γιά πάντα τούς ρόλους καί τούς πρωταγωνιστές, μή άντιλαμβανόμενος δτι ή άναγκαιότητα τής διαδικασίας συνίσταται στήν έναλλαγή τών ρόλων «σύμφωνα μέ τίς περιστάσεις». Είναι ό οικονομισμός πού συνταυτίζει προκαταβολικά καί γιά πάντα τήν καθοριστική-σέ-τελευταία-άνάλυση-άντίφαση μέ τό ρόλο δεσπόζουσα-άντίφαση, πού έξομοιώνει γιά πάντα τήν τάδε ή δείνα «πλευρά» (παραγωγικές δυνάμεις, οικονομία, πρακτική) μέ τόν κύριο ρόλο καί τήν τάδε άλλη «πλευρά» (παραγω-γικές σχέσεις, πολιτική, Ιδεολογία, θεωρία) μέ τό δευτερεύοντα ρόλο - ένώ ό καθορισμός σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οίκονομία στήν πραγματική Ιστορία, άσκείται στήν πραγματική Ιστορία στό πλαίσιο άκριβώς τών άμοιβαίων έναλλαγών πρώτου ρόλου μεταξύ τής οικο-νομίας, τής πολιτικής καί τής θεωρίας κλπ. Ό "Ενγκελς τό είχε δει καί τό είχε έπισημάνει πολύ καλά στήν πάλη του ένάντια στοϋς

212

Page 214: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

όπορτουνιστές τής Δεύτερης Διεθνούς, πού περίμεναν νά έρθει ό σοσιαλισμός άπό τή δραστηριότητα μόνης τής οικονομίας. "Ολο τό πολιτικό έργο τού Λένιν βεβαιώνει τή διεισδυτικότητα αύτης της άρ-χής: δτι ό καθορισμός σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οικονομία άσκεϊται, σύμφωνα μέ τά στάδια της διαδικασίας, δχι τυχαία, δχι γιά έξωτερικούς ή συμπτωματικούς λόγους, άλλά οϋσιαστικά, γιά έσωτε-ρικούς καί άναγκαίους λόγους, μέσω άμοιβαίων έναλλαγών, μεταθέ-σεων καί συμπυκνώσεων.

Ή άνισότητα συνεπώς είναι πράγματι έσωτερική στόν κοινωνικό σχηματισμό, γιατί ή δόμηση μέ δεσπόζουσα τού σύνθετου δλου, αύτή ή δομική σταθερά, είναι ή Ιδια ό δρος τών συγκεκριμένων παραλλαγών τών άντιφάσεων πού τή συναποτελούν, άρα ό δρος τών μεταθέσεων, συμπυκνώσεων καί μεταβολών τους κλπ., καί άντί-στροφα γ ιατ ί αύτή ή παραλλαγή συνιστά τήν ύπαρξη αύτής τής στα-θεράς. Συνεπώς, ή άνιση άνάπτυξη (δηλαδή τά Ιδια αύτά φαινόμενα μετάθεσης καί συμπύκνωσης πού μπορούν νά παρατηρηθούν στή διαδικασία άνάπτυξης τού σύνθετου δλου), δέν είναι έξωτερική πρός τήν άντίφαση, άλλά άποτελεϊ τήν πιό έσώτερη ούσία της. Η άνισό-τητα πού ύπάρχει μέσα στήν «άνάπτυξη» τών άντιφάσεων, δηλαδή μέσα σ' αϋτή τήν "ίδια τή διαδικασία, ύπάρχει συνεπώς μέσα στήν ούσία αύτης τής "ίδιας τής άντίφασης "Αν ή έννοια άνισότητα δέν ήταν συνδεμένη μέ μιά έξωτερική σύγκριση ποσοτικού χαρακτήρα, θά έλεγα χωρίς δυσκολία δτι ή μαρξιστική άντίφαση είναι »άνισα κα-θορισμένη», μέ τήν προϋπόθεση δτι κάτω άπό αύτή τήν άνισότητα θά άναγνωριστεϊ ή έσωτερική ούσία τήν όποία δηλώνει· ό έπικαθορι-σμός.

Μάς μένει άκόμα νά έξετάσουμε ένα τελευταίο ζήτημα: τόν κινη-τήριο ρόλο τής άντίφασης στήν άνάπτυξη μιάς διαδικασίας Ή κατα-νόηση τής άντίφασης δέ θά είχε νόημα άν δέν έπέτρεπε τήν κατα-νόηση αύτού τοϋ κινητήριου ρόλου.

Αύτά πού ειπώθηκαν γιά τόν Χέγκελ έπιτρέπουν νά καταλάβουμε κατά ποιά έννοια ή χεγκελιανή διαλεκτική είναι κινητήρια δύναμη καί κατά ποιά έννοια είναι «αύτοανάπτυξη» ή έννοια "Οταν ή Φαινομε-νολογία έξυμνεϊ, σ' ένα κείμενο καθαρό σάν τό σκοτάδι, <τή δουλιά τοϋ άρνητικού* στά δντα καί στά έργα, τό Πνεύμα πού κατοικεί μέσα στόν Ίδιο τό θάνατο, τήν οίκουμενική άνησυχία της άρνητικότητας πού διαμελίζει τό σώμα τοϋ Είναι, γιά νά φέρει στήν έπιφάνεια τό ένδοξο σώμα αύτού τοϋ άπειρου, τοϋ μηδενός πού γίνεται Είναι, τό Πνεύμα - τότε κάθε φιλόσοφος τρέμει κατάψυχα σάν νά βρίσκεται μπροστά στά Μυστήρια. Ή άρνητικότητα ώστόσο μπορεί νά περιέχει τήν κινητήρια άρχή της διαλεκτικής, τήν άρνηση της άρνησης, μόνο σάν τήν αύστηρή άντανάκλαση τών χεγκελιανών θεωρητικών προϋ-ποθέσεων της άπλότητας καί της πρωτογενούς άρχής "Η διαλεκτική είναι άρνητικότητα σάν άφαίρεση της άρνησης της άρνησης, πού μέ τή σειρά της είναι άφαίρεση τοϋ φαινομένου της άποκατάστασης της άλλοτρίωσης τής πρωτογενούς ένότητας. Γι' αύτό τό λόγο μέσα σέ

213

Page 215: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κάθε χεγκελιανό ξεκίνημα είναι τό Τέλος πού βρίσκεται σέ λειτουρ-γία γι' αύτό τό λόγο ή πρωτογενής άρχή, δέν κάνει άλλο παρά νά αύξάνει μέσα της καί νά παράγει καθαυτή τό δικό της τέλος, μέσα στήν άλλοτρίωσή της. "Ετσι ή χεγκελιανή έννοια «αυτού πού διατηρεί τόν έαυτό του όντας διάφορο τού έαυτοϋ του», ε ί να ι πράγματ ι ή ύπαρξη τής άρνητικότητας. Ή άντίφαση συνεπώς είναι κινητήρια δύ-ναμη στόν Χέγκελ σάν άρνητικότητα, δηλαδή σάν καθαρή άντανά-κλαση τού «είναι καθαυτού μέσα στό διάφορο τού έαυτοϋ του» άρα, καθαρή άντανάκλαση τής Ιδιας τής άρχής τής άλλοτρίωσης: ή άπλό-τητα τής Ιδέας.

Δέ μπορεί νά είναι τό Ίδιο στόν Μάρξ Ά ν έχουμε νά κάνουμε πάντα μέ διαδικασίες σύνθετης δομής μέ δεσπόζουσα, ή έννοια άρ-νητικότητα (καί ol έννοιες πού άντικατοτττρίζει: άρνηση τής άρνησης, άλλοτρίωσή, κλπ.) δέ μπορεί νά ύπηρετήσει τήν έπιστημονική κατα-νόηση τών άναπτύξεων αύτών τών διαδικασιών. Τό Ιδιο δπως ό τύ-πος τής άναγκαιότητας τής έξέλιξης δέ μπορεί νά περιοριστεί στήν ιδεολογική άναγκαιότητα τής άντανάκλασης τού τέλους πάνω στό ξεκίνημά του, έτσι καί ή κινητήρια άρχή τής έξέλιξης δέ μπορεί νά περιοριστεί στήν έξέλιξη τής ιδέας μέσα στή δική της άλλοτρίωσή. Άρνητικότητα καί άλλοτρίωσή συνεπώς είναι Ιδεολογικές έννοιες, πού γιά τό μαρξισμό δέ μπορούν νά δηλώνουν παρά τό δικό τους Ιδεολογικό περιεχόμενο. Τό δτι άπορρίπτονται ό χεγκελιανός τύπος τής άναγκαιότητας καί ή χεγκελιανή ούσία τής έξέλιξης, δέ σημαίνει διόλου δτι βρισκόμαστε γι' αύτό τό λόγο μέσα στό θεωρητικό κενό τής ύποκειμενικότητας, τού «πλουραλισμού» ή τής σύμπτωσης. Τε-λείως άντίθετα, θά είμαστε βέβαιοι δτι άποφεύγουμε πραγματικά αύτό τό κενό, μέ τήν προϋπόθεση δτι θά έλευθερωθούμε άπό τΙς χεγκελιανές προϋποθέσεις Πράγματι, έπειδή ή διαδικασία είναι σύν-θετη καί διαθέτει μιά δομή μέ δεσπόζουσα, γι' αύτό τό λόγο είναι δυνατό νά άναλύσουμε πραγματικά τό γίγνεσθαι τής διαδικασίας αύ-τής, καί δλες τΙς τυπικές πλευρές αύτού τού γίγνεσθαι.

Εδώ θά δώσω μόνο ένα παράδειγμα γι' αύτό. Πώς θά μπορούσαμε νά ύποστηρίξουμε θεωρητικά τήν έγκυρότητα αύτής τής βασικής μαρξ ιστ ικής θέσης : *ή πάλη τών τάξεων είναι ή κινητήρια δύναμη τής Ιστορίας»· νά ύποστηρίξουμε δηλαδή θεωρητικά δτι μέσω τής πολιτι-κής πάλης είναι δυνατό νά «Αποδιαρθρώσουμε τήν υπάρχουσα έν-ότητα», δταν όρθά γνωρίζουμε δτι δέν είναι, ή πολιτική άλλά ή οίκο-νομία, αύτή πού είναι καθοριστική σέ τελευταία άνάλυση; Πώς θά μπορούσαμε νά έξηγήσουμε θεωρητικά - έξω άπό τήν πραγματικό-τητα τής σύνθετης διαδικασίας μέ δομή μέ δεσπόζουσα - τήν πραγ-ματική διαφορά πού ύπάρχει μεταξύ τού οΙκονομικού καί τού πολιτι-κού, μέσα σ' αύτή τήν Ιδια τήν πάλη τών τάξεων - δηλαδή, πολύ συγκεκριμένα, τήν πραγματική διαφορά πού ύπάρχει μεταξύ τής οι-κονομικής καί τής πολιτικής πάλης, διαφορά πού διακρίνει διά παν-τός τό μαρξισμό άπό δλες τις αϋθόρμητες ή όργανωμένες μορφές τού όπορτουνισμού; Πώς νά έξηγήσουμε τήν άναγκαιότητα νά περά-

214

Page 216: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

σουμε άπό τό εϋδιόκριτο καί ειδικό έπίπεδο τής πολιτικής πάλης, άν ή πάλη αύτή - άν καί εϋδιάκριτη καί ώς ευδιάκριτη - ήταν δχι τό άπλό φαινόμενο, άλλά ή πραγματική συμπύκνωση, τό κομβικό στρα-τηγικό σημείο, μέσα στό όποιο άντανακλσται τό σύνθετο όλο (οικο-νομία, πολιτική καί ιδεολογία), Πώς, τέλος, νά έξηγήσουμε τό γεγο-νός δτι ή ίδια ή άναγκαιότητα τής ιστορίας, περνάει κατ' αύτό τόν τρόπο καθοριστικά μέσα άπό τήν πολιτική πρακτική, άν ή δομή τής άντίφασης δέν καθιστούσε δυνατή αύτή τήν πρακτική, μέσα στή συγκεκριμένη της πραγματικότητα; Πώς νά έξηγήσουμε τό γεγονός ότι ή Ίδια ή θεωρία τού Μάρξ - πού μάς έκανε καταληπτή αύτή τήν άναγκαιότητα - είχε παραχθεί, άν ή δομή τής άντίφασης δέν καθι-στούσε δυνατή τή συγκεκριμένη πραγματικότητα αύτής τής παραγω-γ ή ς ,

Τό νά βεβαιώνουμε συνεπώς δτι ή άντίφαση είναι κινητήρια δύνα-μη, σημαίνει, άπό τήν άποψη τής μαρξιστικής θεωρίας, δτι βεβαιώ-νουμε πώς αύτή ή άντίφαση έγκλείει μιά πραγματική πάλη, πραγματι-κές άντιπαραθέσεις πού τοποθετούνται σέ συγκεκριμένους τόπους τής δομής τού σύνθετου όλοι/· σημαίνει συνεπώς δτι βεβαιώνουμε πώς ό τόπος τής άντιπαράθεσης μπορεί νά μεταβάλλεται σύμφωνα μέ τήν έκάστοτε παρούσα σχέση τών άντιφάσεων μέσα στή δομή μέ δεσπόζουσα- σημαίνει δτι βεβαιώνουμε πώς ή συμπύκνωση τής πά-λης σέ ένα στρατηγικό τόπο είναι άδιαχώριστη άπό τή μετάθεση τής δεσπόζουσας μεταξύ τών άντιφάσεων δτι τά όργανικά αύτά φαινό-μενα μετάθεσης καί συμπύκνωσης άποτελοϋν τήν Ιδια τήν ύπαρξη τής «ταυτότητας τών άντιθέτων», έως δτου τά φαινόμενα αύτά παραγάγουν τή σφαιρικά όρατή μορφή τής μεταβολής ή τοϋ ποιοτι-κού άλματος πού έπικυρώνει τήν έπαναστατική στιγμή τής άνασυγ-κρότητης τοϋ δλου. Ξεκινώντας άπ' αύτό τό σημείο είναι δυνατό νά έξηγήσουμε τήν κεφαλαιώδη γιά τήν πολιτική πρακτική, διάκριση μεταξύ διαφορετικών στιγμών μιάς διαδικασίας: «μή-άνταγωνισμός», «άνταγωνισμός» καί «έκρηξη». Ή άντίφαση, λέε ι ό Λένιν, λειτουργεί πάντα, στήν όποιαδήποτε στιγμή. 01 τρεϊς αύτές στιγμές συνεπώς δέν είναι παρά τρεϊς μορφές τής ϋπαρξής της. θά χαρακτήριζα άβίαστα τήν πρώτη στιγμή σάν τή στιγμή όπου ό έπικαθορισμός τής άντ ίφασης ύπάρχει μέ τή δεσπόζουσα μορφή τής μετάθεσης (ή «ύπαλλακτική» μορφή αύτοϋ πού στήν καθιερωμένη έκφραση χαρα-κτηρίστηκε· «ποσοτικές άλλαγές» στήν ιστορία ή στή θεωρία)· τή δεύτερη σάν τή στιγμή δπου ό έπικαθορισμός ύπάρχει μέ τή δεσπό-ζουσα μορφή τής συμπύκνωσης (όξυμένες ταξικές συγκρούσεις στήν περίπτωση τής κοινωνίας, θεωρητική κρίση στήν έπιστήμη, κλπ.)· καί τήν τελευταία, σάν τήν έπαναστατική έκρηξη (στήν κοινωνία, στή θεωρία, κλπ.), σάν τή στιγμή τής άσταθοϋς σφαιρικής συμπύκνωσης πού προκαλεί τήν άποδιάρθρωση καί τήν άναδιάρθρωση τοϋ δλου, μιά σφαιρική δηλαδή άνασυγκρότηση τοϋ δλου πάνω σέ βάση ποιο-τικά καινούργια. Ή καθαρά «συσσωρευτική» μορφή - στό βαθμό πού αύτή ή «συσσώρευση» μπορεί νά είναι καθαρά ποσοτική (ή πρόσθεση

215

Page 217: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

δέν είναι παρά κατ' έξαίρεση διαλεκτική) - έμφανίζεται συνεπώς σάν μιά μορφή ύποκεΐμενη, γιά τήν όποία ό Μάρξ δέ μάς έδωσε ποτέ παρά ένα καθαρό παράδειγμα, δχι μεταφορικό αύτό έδώ, άλλά «έ-ξαιρετικό» (μιά έξαίρεση θεμελιωμένη στούς δικούς της όρους) στό μοναδικό κείμενο τοϋ Κεφαλαίου πού άποτελεί τό άντικείμενο ένός πασίγνωστου σχολίου τοϋ Ένγκελς στό Άντι-Ντύρινγκ (μέρος I, κεφ. 12)

• "Αν θά μπορούσα, γιά νά τελειώσω, νά συγκεφαλαιώσω τό νόημα αύ-τής τής άνάλυσης, σίγουρα άρκετά άτελοϋς καί άρκετά διδακτικής, άς μου έπιτραπεϊ νά ύπενθυμίσω δτι έπιχειρήσαμε άπλώς νά διατυ-πώσουμε θεωρητικά τήν ειδοποιό διαφορά τής μαρξιστικής διαλεκτι-κής, πού λειτουργεί μέσα στή θεωρητική καί πολιτική πρακτική τού μαρξισμού' δτι αποτελούσε τό ίδιο τό άντικείμενο τού προβλήματος πού είχαμε θέσει, τού προβλήματος τής φύσης τού «άναποδογυρί-σματος» τής χεγκελιανής διαλεκτικής άπό τόν Μάρξ. "Αν αύτή ή άνάλυση δέν είναι πολύ άσυνεπής απέναντι στίς στοιχειώδεις άπαι-τήσεις τής θεωρητικής έρευνας πού όρίστηκαν στήν άρχή, τότε ή θεωρητική της λύση πρέπει νά μας κάνει κάτοχους θεωρητικών συγ-κεκριμενοποιήσεων, δηλαδή γνώσεων

Ά ν έχουν έτσι τά πράγματα, θά είχαμε κατακτήσει ένα θεωρητικό συμπέρασμα πού θά διατύπωνα σχηματικά μέ τήν άκόλουθη μορφή:

Ή είδοποιός διαφορά τής μαρξιστικής άντίφασης είναι ή *άνισότη-τά» της ή »έπικαθορισμός», πού άντανακλά μέσα της τόν όρο ϋπαρ-ξής της, δηλαδή : τή δομή είδικής άνισότητας μέ δεσπόζουσα τού πάντα-προ-δεδομένου σύνθετου όλου, πού άποτελεί τήν ϋπαρξή της. Διατυπωμένη μ' αύτό τόν τρόπο ή άντίφαση είναι ή κινητήρια δύναμη κάθε έξέλιξης. Ή μετάθεση καί ή συμπύκνωση, θεμελιωμένες στόν έπικαθορισμό της, έξηγούν μέσω τής έπικυριαρχίας τους τίς φάσεις (μή άνταγωνιστική, άνταγωνιστική, καί έκρηκτική) πού συνιστούν τήν ύπαρξη τής σύνθετης διαδικασίας, δηλαδή *τού γίγνεσθαι τών πρα-γμάτων».

Άν , δπως λέε ι ό Λένιν, ή διαλεκτική είναι ή άντίληψη, μέσα στήν ίδια τήν ούσία τών πραγμάτων, τής άντίφασης, άρχής τής έξέλιξής τους, καί τής μή-έξέλιξής τους, τής έμφάνισής τους, τών μεταβολών τους καί τής έξαφάνισής τους, τότε μ' αύτό τόν όρισμό τού ειδικού χαρακτήρα τής μαρξιστικής άντίφασης, θά κατακτούσαμε αύτή τήν ί δ ια τή μαρξιστική διαλεκτική50.

50 Αυτούς που θά μπορούσε νά τούς δυσαρεστήσει ά Αφηρημένος αύτός όρισμός, τούς παρακαλώ νά λάβουν ύπόψη τους δτι δέν έκφράζει τίποτ' άλλο άπό τήν ούσία τής διαλεκτικής πού λειτουργεί στό συγκεκριμένο τής μαρξι-στικής σκέψης καί δράσης Αύτούς πού θά μπορούσε νά τούς έκπλήξει ό άσυνήθιστος αυτός όρισμός, θά τούς παρακαλούσα νά λάβουν ύπόψη τους

216

Page 218: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Όπως κάθε θεωρητική διατύπωση, αύτός ό όρισμός δέν υπάρχει παρά μέσω τών συγκεκριμένων περιεχομένων πού έπιτρέπει νά συλ-λογιστούμε.

Όπως κάθε θεωρητική διατύπωση, αύτός ό όρισμός πρέπει νά έπι-τρέπει νά συλλογιστούμε άρχικά αύτά τά συγκεκριμένα περιεχόμενα.

Μπορεί νά άξιώνει νά είναι θεωρία, μέ τή γενική έννοια τού δρου, μόνο άν έπιτρέπει νά συλλογιστούμε τό σύνολο τών συγκεκριμένων περιεχομένων, καί αύτών πού άποτελεϊ κατάληξή τους

Διατυπώσαμε αύτό τόν όρισμό τής διαλεκτικής μιλώντας γιά δύο συγκεκριμένα περιεχόμενα, τή θεωρητική καί τήν πολιτική πρακτική τού μαρξισμού

Γιά νά αιτιολογήσουμε τή γενική του σημασία, γιά νά έπαληθεύ-σουμε τό δτι αύτός ό όρισμός ξεπερνάει σίγουρα τό χώρο, πού έγινε άφορμή νά διατυπωθεί, καί δτι μπορεί συνεπώς νά άξιώνει μιά καθο-λικότητα θεωρητικά μετριασμένη - θά έμενε άκόμα νά τόν ύποβά-λουμε στόν έλεγχο άλλων συγκεκριμένων περιεχομένων, άλλων πρα-κτικών: γιά παράδειγμα, στόν έλεγχο τής θεωρητικής πρακτικής τών έπιστημών τής φύσης, στόν έλεγχο τών θεωρητικών πρακτικών πού έχουν άκόμη προβληματικό χαρακτήρα στό χώρο τών έπιστημών (έπιστημολογία, Ιστορία τών έπιστημών, τών ιδεολογιών, τής φιλοσο-φίας, κλπ.) γιά νά πιστοποιήσουμε τή σημασία του καί, ένδεχόμενα, νά διορθώσουμε μέ τρόπο πού άρμόζει τή διατύπωσή του' μέ δυό λόγια, γιά νά δούμε άν μέσα στό Ιδιαίτερο» πού έξετάσαμε, συλλά-βαμε σωστά τό Ίδιο καθολικό πού δημιουργούσε αϋτό τό Ιδιαίτερο».

Αύτό θά μπορούσε, ή θά έπρεπε, νά είναι ή ευκαιρία γιά καινούρ-γιες έρευνες

ΆπρΙλιος-Μάιος 1963

Οτι άφορα άκριβέστερα τήν κατανόηση τού «γίγνεσθαι», τής «γέννησης καί τοϋ θανάτου» τών φαινομένων, πού μιά μακρόχρονη παράδοση τούς προσ-άπτει τή λέξη »διαλεκτική» Αύτούς πού αύτός ό όρισμός θά μπορούσε νά τους σαστίσει (όρισμός πού δέ συγκρατεί σάν ούσιαστική καμία άπό τίς χεγ-κελιανές έννοιες, ούτε τήν άρνητικότητα, ούτε τήν άρνηση, ούτε τό διχασμό, ούτε τήν άρνηση τής άρνησης, ούτε τήν άλλοτρίωση, ούτε «τήν υπέρβαση») θά τούς παρακαλούσα νά λάβουν ύπόψη τους δτι πάντα κερδίζουμε μέ τό νά χάνουμε μία άκατάλληλη έννοια γιά τήν πραγματική πρακτική Αύτούς που θά τούς κατέτρυχε ή άπλότητα τής χεγκελιανής «μήτρας» θά τους παρακαλούσα νά λάβουν υπόψη τους δτι σέ «όρισμένες καθορισμένες περιστάσεις» (καί, κυριολεκτικά, έξαιρετικές) ή υλική διαλεκτική μπορεί νά παρουσιάζει, σέ ένα πολύ περιορισμένο τομέα, μιά χεγκελιανή «μορφή» άλλά, άκριβώς γι' αύτό τόν έξαιρετικό λόγο, στήν περίπτωση αύτή δέν είναι αύτή τή μορφή, δηλαδή τήν έξαίρεση, άλλά τΙς συνθήκες της πού πρέπει νά γενικεύσουμε Νά συλ-λογιστούμε αύτές τΙς συνθήκες σημαίνει νά συλλογιστούμε τή δυνατότητα τών δικών της έξαιρέσεων "Ετσι ή μαρξιστική διαλεκτική έπιτρέπει νά συλλο-γιστούμε αύτό πού άποτελεϊ τό «γολγοθά» τής χεγκελιανής διαλεκτικής γιά παράδειγμα, τή μή-έξέλιξη, τή στασιμότητα τών «κοινωνιών χωρίς Ιστορία», είτε είναι πρωτόγονες είτε δχι ή, γιά παράδειγμα, τό φαινόμενο τών πραγμα-τικών «έπιβιώσεων», κλπ

217

Page 219: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 220: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

VII

ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ

- Η άναλυτική μου μέθοδος δέν ξεκινά άπό τόν Ανθρωπο άλλά άπό τήν οίκο-νομικά δεδομένη κοινωνική περίοδο » Κ Μάρξ, Σημειώσεις στό Lehrbuch der

politischen Ökonomie τού A Wagner

Page 221: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 222: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

I

Ό Σοσιαλιστικός Ανθρωπισμός είναι στήν ήμερήσια διάταξη. "Εχοντας μπει στήν περίοδο πού άπό τό σοσιαλισμό (στόν καθένα

άνάλογα μέ τήν έργασία του) θά όδηγήσει στόν κομμουνισμό (στόν καθένα άνάλογα μέ τίς άνάγκες του), ή Σοβιετική "Ενωση διακηρύσ-σει τό σύνθημα. Τά πάντα γιά τόν Άνθρωπο, καί θίγει καινούργια θέματα έλευθερία τού άτάμου, σεβασμός τής νομιμότητας, άξιοπρέ-πεια τής προσωπικότητας. Στά έργατικά κόμματα, έκθειάζονται τά έπιτεύγματα τού σοσιαλιστικού άνθρωπισμού καί άναζητούνται οί θεωρητικοί του τίτλοι στά Κεφάλαιο καί, όλο καί συχνότερα, στά νεανικά έργα τού Μάρξ.

Είναι ένα Ιστορικά γεγονάς. Μπορούμε μάλιστα νά άναρωτηθούμε κατά πάσο ό σοσιαλιστικός άνθρωπισμάς δέν άποτελει ένα θέμα άρ-κετά καθησυχαστικό καί έλκυστικό, έτσι ώστε νά κάνει δυνατό ένα διάλογο μεταξύ κομμουνιστών καί σοσιαλδημοκρατών, κι έπιπρό-σθετα μιά άκάμα πλατύτερη έπικοινωνία μέ αύτούς τούς άνθρώπους «καλής θελήσεως» πού άρνούνται τόν πόλεμο καί τήν άθλιότητα. Σήμερα, ή πλατιά λεωφόρος τού Ανθρωπισμού μοιάζει νά όδηγεϊ, κι αύτή έπίσης, στό σοσιαλισμό

Πραγματικά, ή έπαναστατική πάλη είχε πάντα γιά στόχο της τό τέ-λος τής έκμετάλλευσης καί συνεπώς τήν άπελευθέρωση τού άνθρω-που, άλλά, στήν πρώτη της ιστορική φάση όφειλε νά πάρει, δπως τό πρόβλεψε ό Μάρξ, τή μορφή τής πάλης τών τάξεων. Τότε ό έπανα-στατικός άνθρωπισμάς δέ μπορούσε νά είναι παρά ένας «ταξικάς άν-θρωπισμάς», ό «προλεταριακός άνθρωπισμάς». Τέλος τής έκμετάλ-λευσης τού άνθρώπου, σήμαινε τέλος τής ταξικής έκμετάλλευσης. Άπελευθέρωση τού άνθρώπου σήμαινε άπελευθέρωση τής έργατικής τάξης καί, πρίν άπ' όλα, άπελευθέρωση μέσω τής δικτατορίας τού προλεταριάτου. Γιά περισσότερο άπό σαράντα χρόνια, ό «σοσιαλιστι-κός άνθρωπισμάς» στήν ΕΣΣΔ, μέσα άπά γιγάντιους άγώνες. έκφρά-στηκε μέ όρους ταξικής δικτατορίας πρίν έκφραστεϊ μέ όρους προσωπικής έλευθερίας1

1 Εννοούμε έδώ τόν «ταξικό άνθρωπισμό» μέ τήν έννοια πού ό Λένιν έλεγε γιά τή σοσιαλιστική έπανάσταση τοϋ Οκτώβρη δτι είχε δώσει τήν έξ-ουσία ατούς έργαζόμενους, έργάτες καί φτωχούς χωρικούς, καί δτι έξασφάλι-

221

Page 223: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Τό τέλος τής δικτατορίας τού προλεταριάτου άνοίγει μιά δεύτερη Ιστορική φάση στήν ΕΣΣΔ Oi σοβιετικοί λένε: σέ μάς ol άνταγωνι-στικές τάξεις έξαφανίστηκαν, ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου έκ-πλήρωσε τή λειτουργία της, τό κράτος δέν είναι πιά ταξικό κράτος άλλά τό κράτος δλου τού λαού (τού καθενός) Πράγματι, ol άνθρω-ποι στήν ΕΣΣΔ άντιμετωπίζονται στό έξής σάν πρόσωπα. Όπότε, βλέπουμε πώς τά θέματα τοϋ ταξικού άνθρωπισμού τά διαδέχονται τά θέματα τοϋ σοσιαλιστικού άνθρωπισμού τοϋ προσώπου

Εδώ καί δέκα χρόνια, ό σοσιαλιστικός άνθρωπισμός δέν ύπήρχε παρά μέ μιά μόνη μορφή τοϋ ταξικού άνθρωπισμού Σήμερα ύπάρχει μέ δύο μορφές τή μορφή τοϋ ταξικού άνθρωπισμού, έκεϊ όπου κυ-ριαρχεί άκόμα ή δικτατορία τού προλεταριάτου (Κίνα. κλπ.), καί τή μορφή τού άνθρωπισμού τοϋ (σοσιαλιστικού) προσώπου, έκεϊ όπου ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου είναι ξεπερασμένη (ΕΣΣΔ) Δυό μορ-φές πού άντιστοιχοϋν σέ δύο άναγκαϊες Ιστορικές φάσεις Μέσα στόν άνθρωπισμό τού «προσώπου» ό «ταξικός» άνθρωπισμός μπορεί νά όραματίζεται τό δικό του μέλλον, πραγματωμένο

Αύτή ή μεταβολή τής Ιστορίας φωτίζει όρισμένες μεταβολές τών πνευμάτων Ή δικτατορία τοϋ προλεταριάτου, πού άπέρριπταν ol σοσιαλδημοκράτες στό όνομα τού (άστικού) «άνθρωπισμού» τού προσώπου, καί πού τούς έφερνε σέ σφοδρή άντίθεση μέ τούς κομ-μουνιστές, έχει ξεπεραστεί στήν ΕΣΣΔ Ακόμα καλύτερα, προβλέπε-ται ότι ή δικτατορία τού προλεταριάτου θά μπορέσει νά πάρει στή Δύση ειρωνικές καί βραχύβιες μορφές. Άπ' τή στιγμή αύτή διαγρά-φεται ένα είδος συνάντησης μεταξύ δύο «άνθρωπισμών» τού προσώπου τό σοσιαλιστικό άνθρωπισμό καί τό φιλελεύθερο άστικό ή χριστιανικό άνθρωπισμό. Ή «φιλελευθεροποίηση» της ΕΣΣΔ προσφέ-ρει έγγυήσεις στό δεύτερο Όσο γιά τό σοσιαλιστικό άνθρωπισμό, μπορεί νά θεωρηθεί όχι μόνο σάν ή κριτική τών άντιφάσεων, άλλά έπίσης καί κυρίως σάν ή έκπλήρωση «τών πιό εύγενικών» προσδο-κιών τού άστικού άνθρωπισμού. Μέσα του ή άνθρωπότητα θά βρει πραγματωμένο έπιτέλους τό χιλιόχρονο όνειρό της, πού παρουσιά-στηκε στίς πρώτες έκδηλώσεις τών προηγούμενων άνθρωπισμών, χριστιανικών ή άστικών τό νά έρθει έπιτέλους ή βασιλεία τού Αν-θρώπου μέσα στόν άνθρωπο καί μεταξύ τών άνθρώπων

ζε, y«1 λογαριασμό τους, συνθήκες ζωής. δράσης καί άνάπτυξης πού δέν εί-χαν γνωρίσει ποτέ προηγούμενα δημοκρατία γιά τούς έργαζόμενους, δικτα-τορία πάνω στούς καταπιεστές Δέν έννοούμε τόν «ταξικό άνθρωπισμό» μέ τήν έννοια, πού τήν ξαναπήραν άπό τά έργα νεότητας τού Μάρξ, κατά τήν όποία τό προλεταριάτο, άντιπροσώπευε, μέσα στήν «άλλοτρίωσή· του, αύτή τήν Ιδια τήν άνθρώπινη ουσία, πού θά δφειλε νά έγγυηθεϊ τήν «πραγμάτωσή» της ή έπανάσταση αύτή τή «θρησκευτική» άντίληψη γιά τό προλεταριάτο («οικουμενική τάξη» άφού είναι «άποξένωση τού άνθρωπου» σέ «έξέγερση ένάντια στή δική του άποξένωση») τήν πήρε ξανά ό νεαρός Λούκατς στό 'Ιστορία καί Ταξική Συνείδηση.

222

Page 224: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Μέ αύτό τόν τρόπο θά έκηληρωνόταν ή προφητική ύπόσχεση τοϋ Μάρξ πού έμπεριέχεται στά Χειρόγραφα τού 1844: «Ό κομμουνι-σμός. . ώς οικειοποίηση τής άνθρώπινης ούσίας άπό τόν άνθρωπο, αύτός ό κομμουνισμός, ώς όλοκληρωμένος νατουραλισμός = άνθρωπι-σμός..»

II

Γιά νά δούμε πέρα άπ' αύτό τό γεγονός, γιά νά τό κατανοήσουμε, γιά νά γνωρίσουμε τό νόημα τοϋ σοσιαλιστικού άνθρωπισμοϋ, δέν άρκεΐ οϋτε νά τό πιστοποιήσουμε οϋτε νά καταχωρήσουμε τίς έν-νοιες (άνθρωπισμός, σοσιαλισμός) μέσα στίς όποιες τό γεγονός αϋτό αϋτοσυλλογ'ιζεται. Πρέπει νά έλέγξουμε τούς θεωρητικούς τίτλους τών έννοιών γιά νά βεβαιωθούμε δτι μάς παρέχουν πράγματι μιά άληθινή έπιστημονική γνώση γι' αϋτό τό γεγονός.

Τό ζευγάρι «άνθρωπισμός-σοσιαλισμός» έμπεριέχει άκριθώς μιά χτυπητή θεωρητική άνισότητα: στό πλαίσιο τής μαρξιστικής άντίλη-ψης, ή έννοια «σοσιαλισμός» είναι δντως έπιστημονική έννοια, ή έν-νοια άνθρωπισμός δμως δέν είναι παρά Ιδεολογική έννοια.

"Ας συνεννοηθούμε δέν πρόκειται νά αμφισβητήσουμε τήν πραγ-ματικότητα πού είναι έπιφορτισμένη νά χαρακτηρίσει ή έννοια σο-σιαλιστικός άνθρωπισμός, άλλά νά προσδιορίσουμε τή θεωρητική άξια αύτής τής έννοιας. Λέγοντας δτι ή έννοια άνθρωπισμός είναι μιά ιδεολογική έννοια (κι δχι έπιστημονική), βεβαιώνουμε ταυτό-χρονα δτι δηλώνει μέν ένα σύνολο άπό ύπάρχουσες πραγματικότη-τες, σ' άντίθεση δμως μέ μιά έπιστημονική έννοια, δέν παρέχει τό μέσο γιά νά τΙς γνωρίσουμε. Δηλώνει, μ' έναν ιδιαίτερο τρόπο (ιδεο-λογικό), ύπάρξεις, άλλά δέ δίνει τήν ούσία τους Τό νά συγχέουμε αύτές τις δύο τάξεις πραγμάτων θά σήμαινε δτι άπαγορεύουμε στούς έαυτούς μας κάθε γνώση, δτι συντηρούμε τή σύγχιση καί δτι κινδυνεύουμε νά πέσουμε σέ σφάλματα

Γιά νά έχουμε μιά σαφή εικόνα, θά έπικαλεστώ μέ συντομία τήν έμπειρία τοϋ Μάρξ, ό όποιος έφτασε στήν έπιστημονική θεωρία τής Ιστορίας, μέ μόνο άντάλλαγμα μιά ριζική κριτική τής φιλοσοφίας τοϋ άνθρώπου, ή όποία τοϋ χρησίμευε σάν θεωρητικό θεμέλιο στά νεα-νικά του χρόνια (1840-45). Χρησιμοποιώ τόν δρο «θεωρητικό θε-μέλιο» μέ τήν αύστηρή του έννοια. Γιά τό νεαρό Μάρξ, ό «"Ανθρω-πος» δέν ήταν μόνο μιά κραυγή πού κατάγγελνε τήν άθλιότητα καί τή δουλεία. Ήταν ή θεωρητική άρχή τής άντίληψής του γιά τόν κό-σμο καί τής πρακτικής του στάσης. Ή «Ούσία τοϋ Άνθρώπου» (έλευθερία-λόγος ή κοινότητα) θεμελίωνε ταυτόχρονα μιά αύστηρή θεωρία τής Ιστορίας καί μιά λογικά συναφή πρακτική

Αύτό φαίνεται στις δύο φάσεις τής άνθρωπιστικής περιόδου τού Μάρξ.

I. Η πρώτη φάση κυριαρχείται άπό έναν όρθολογικό-φιλελεύθερο

223

Page 225: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άνθρωπισμό, πλησιέστερο στόν Κάντ καί τόν ΦΙχτε παρά στόν Χέγ-κελ Όταν ό Μάρξ πολεμά τή λογοκρισία, τούς ρηνανικούς φεου-δαρχικούς νόμους, τό δεσποτισμό τής Πρωσίας, θεμελιώνει θεωρη-τικά τόν πολιτικό του άγώνα, καί τή θεωρία τής ιστορίας πού στηρί-ζει αύτό τόν άγώνα, πάνω σέ μιά φιλοσοφία τού άνθρώπου Ή Ιστο-ρία κατανοείται μόνο μέσω τής ούσίας τού άνθρώπου, πού είναι έλευθερία καί λόγος Ελευθερία, είναι ή ούσία τού άνθρώπου δπως ή βαρύτητα είναι ή ούσία τών σωμάτων. Ό άνθρωπος, ή ίδια του ή ύπαρξη είναι ταγμένη στήν έλευθερία ΕΊτε τήν άποποιεϊται είτε τήν άρνειται, παραμένει γιά πάντα μέσα της. ·Ή έλευθερία άποτελει σέ τ έ το ιο σημείο τήν ούσία τού Άνθρώπου, πού άκόμα καί οI άντίπαλοί της τήν πραγματώνουν πολεμώντας τήν πραγματικότητά της... Ή έλευθερία συνεπώς υπήρξε πάντα, άλλοτε σάν Ιδιαίτερο προνόμιο, άΛΛοτε σάν γενικό δικαίωμα»2. Ή διάκριση αύτή φωτίζει όλόκληρη τήν Ιστορία: έτσι, ή φεουδαρχία είναι έλευθερία, άλλά μέ τή «μή όρ-θολογική» μορφή τού προνομίου- τό σύγχρονο κράτος είναι έλευθε-ρία, άλλά μέ τήν όρθολογική μορφή τού καθολικού δικαιώματος. Λό-γος: ό άνθρωπος είναι έλευθερία μόνο σάν λόγος. Ή άνθρώπινη έλευθερία δέν είναι ούτε τό «καπρίτσιο», ούτε ό ντετερμινισμός τού συμφέροντος, άλλά, δπως τό ήθελαν ό Κάντ κι ό Φίχτε, αυτονομία, ύπακοή στόν έσωτερικό νόμο τού λόγου. Ό λόγος αύτός πού «πάντα υπήρξε άλλά όχι πάντα μέ τήν όρθολογική μορφή3- (παράδε ι γμα ή φεουδαρχία), ύπάρχει έπιτέλους, στή σύγχρονη έποχή, μέ τή μορφή τού λόγου μέσα στό κράτος σάν τό μεγάλο όργανισμό δπου ή δι-καιϊκή ήθική καί πολιτική έλευθερία πρέπει νά πραγματωθεί καί δπου κάθε πολίτης, ύπακούοντας στούς νόμους τού κράτους, δέν ύπα-κούει παρά στούς φυσικούς νόμους τού δικού του λόγου, τού άν-θρώπινου λόγου»4 Εξ où καί τό έργο τής φιλοσοφίας: «Ή φιλοσο-φία ζητάει νά είναι τό κράτος, κράτος τής άνθρώπινης φύσης»5. Α ύ τ ή ή παράκληση άπευθύνεται στό Ιδιο τό κράτος- άς άναγνωρίσει τήν ούσία του, καί θά γίνει λόγος, άληθινή έλευθερία τών άνθρώπων, άναμορφούμενο τό "ίδιο Η φιλοσοφικο-πολιτική κριτική (ή όποία ύπενθυμίζει στό κράτος τις ύποχρεώσεις του άπέναντι στόν έαυτό του) συνοψίζει τήν έποχή έκείνη τό πάν τής πολιτικής: είναι ό έλεύ-θερος τύπος - ό έλεύθερος λόγος τής άνθρωπότητας - αύτός πού γίνεται ή "ίδια ή πολιτική. Αύτή ή πολιτική πρακτική - πού συνοψίζε-ται στή δημόσια θεωρητική κριτική, δηλαδή στή δημόσια κριτική μέσω τού τύπου - καί πού άπαιτεϊ σάν άπόλυτη προϋπόθεσή της τήν έλευθερία τού τύπου, είναι ή πρακτική τού Μάρξ στήν Εφημερίδα

2 Εφημερίδα τού Ρήνου, «Ή Ελευθερία τοϋ Τύπου», 12 Matou 1842 3 Γράμμα στόν Ρούγκε, Σεπτέμβρης 1843 - θαυμάσια διατύπωση που άπο-

τελε ι τό κλειδί τής φιλοσοφίας τής νεότητας τού Μάρξ 4 'Εφημερίδα τού Ρήνου, «Γιά τό κύριο άρθρο τού φύλλου 179 της Kölni-

sche Zeitung». 14 Ιουλ ίου 1842 5 Στό Γδιο

224

Page 226: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τ où Ρήνου Αναπτύσσοντας τή θεωρία του γιά τήν ιστορία, ό Μάρξ θεμελιώνει καί νομιμοποιεί ταυτόχρονα τή δική του πρακτική: τή δη-μόσια κριτική τοϋ δημοσιογράφου, πού τή θεωρεί σάν τήν κατ' έξοχή πολιτική δράση Σ' αύτή τή Φιλοσοφία τοϋ Διαφωτισμού, τά πάντα άλληλοεξαρτώνται μέ συλλογιστική άκρίβεια.

II Ή δεύτερη φάση (1842-45) κυριαρχείται άπό μιά καινούργια μορφή άνθρωπισμοϋ- τόν «κοινοβιακό» άνθρωπισμό τοϋ Φόυερμπαχ. Τό κράτος-λόγος έκώφευσε στό λόγο τό πρωσικό κράτος δέν άνα-μορφώθηκε Είναι ή Ίδια ή ιστορία πού άποφάνθηκε μέ τήν κρίση αύτή πάνω στίς αύταπάτες τοϋ άνθρωπισμοϋ τοϋ λόγου οί νεαροί γερμανοί ριζοσπάστες περίμεναν άπό τό μνηστήρα τοϋ θρόνου, δτι σάν βασιλιάς θά κρατούσε τίς φιλελεύθερες υποσχέσεις πού έξάγ-γειλε τήν περίοδο πού περίμενε ν' άνέβει στό θρόνο. Ό θρόνος δμως έκανε τό φιλελεύθερο νά μεταβληθεί γρήγορα σέ δεσπότη -τό κράτος, πού όφειλε έπιτέλους νά γίνει ό λόγος, άφοϋ ήταν τέτοιο καθ' έαυτό, γιά άλλη μία άκόμα φορά δέ γέννησε παρά τόν παραλο-γισμό Άπ' αύτή τήν τεράστια διάψευση - πού οι νεαροί ριζοσπάστες τήν έζησαν σάν μιά άληθινή Ιστορική καί θεωρητική κρίση - ό Μάρξ θά β γ ά λ ε ι τ ό συμπέρασμα · *Τό πολιτικό κράτος... έγκλείει συγκεκρι-μένα στίς σύγχρονες μορφές του τΙς άπα ι τήσε ι ς τ ο ύ λόγου. Δέ στα-ματά δμως έδώ. Παντού προύποθέτει τόν πραγματωμένο λόγο. Παν-τού δμως πέφτει έξίσου στήν άντίφαση μεταξύ τοϋ θεωρητικού του όρισμοϋ καί τών πραγματικών του υποθέσεων. Ο π ό τ ε έ γ ι ν ε έ ν α άποφασιστικό βήμα. οί καταχρήσεις τοϋ κράτους δέ γίνονται άντιλη-πτές πιά σάν άπερισκεψίες τοϋ κράτους έναντι τής ούσίας του, άλλά σάν μιά πραγματική άντίφαση μεταξύ τής ούσίας του (λόγος) καί τής ϋπαρξής του (παραλογισμός). Ό άνθρωπισμός τοϋ Φόυερμπαχ έδωσε συγκεκριμένα τή δυνατότητα νά σκεφτούν αύτή τήν άντίφαση, δεί-χνοντας μέσα στόν παραλογισμό τήν άλλοτρίωση τοϋ λόγου, καί μέσα σ' αύτήν, τήν άλλοτρίωση τής ιστορίας τοϋ άνθρώπου, δηλαδή τήν πραγμάτωσή του6

6 Ή συνάντηση αύτή άνάμεσα στόν Φόυερμπαχ καί στή θεωρητική κρίση στήν όποία είχε ήδη ρίξει ή Ιστορία τούς νεαρούς γερμανούς ριζοσπάστες, έξηγεΐ τόν ένθουσιασμό τους γιά τό συγγραφέα τών Προσωρινών Θέσεων, τής Ουσίας τοϋ Χριστιανισμού καί τών 'Αρχών τής Φιλοσοφίας τού Μέλλοντος. Ό Φόυερμπαχ άντιπροσωπεύει πράγματι τή θεωρητική λύση στή θεωρητική κρίση τών νεαρών διανοουμένων. Στόν άνθρωπισμό του τής Αλλοτρίωσης, τούς παρέχει πράγματι τίς θεωρητικές έννοιες πού τούς δίνουν τή δυνατό-τητα νά συλλογιστούν τήν άλλοτρίωση τής άνθρώπινης ούσίας σάν τήν άπα-ραίτητη στιγμή γιά τήν πραγμάτωση τής άνθρώπινης ούσίας· τόν παραλογισμό (τήν άνορθολογική πραγματικότητα του κράτους) σάν τήν άναγκαία στιγμή γιά τήν πραγμάτωση τού λόγου (τής Ιδέας τού κράτους) Μ' αύτό τόν τρόπο τούς έπιτρέπει νά στοχαστούν αύτό πού είχαν μέ διαφορετικό τρόπο ύποστε'ι σάν τήν Ίδια τήν άνορθολογικότητα- τόν άναγκαϊο δεσμό μεταξύ τού λόγου καί τοϋ παραλογισμού. Ασφαλώς, αύτή ή σχέση παραμένει αιχμάλωτη μέσα σέ μιά φιλοσοφική άνθρωπολογία, πού τή θεμελιώνει, μέ τήν άκόλουθη θεωρη-

15 Γιά τόν Μάρξ 225

Page 227: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Ό Μάρξ έξακολουθε ϊ καί α' αύτό τ ό στάδιο νά πρεσβεύε ι μ ιά φι-λοσοφία τ ο ϋ άνθρώπου: «Τό νά είναι κανείς ριζοσπάστης, σημαίνει νά πιάνει τά πράγματα άπό τή ρίζα τους• δμως γιά τόν άνθρωπο, ή ρίζα είναι ό Ιδιος ό άνθρωπος. » (1843) Αλλά τ ό τ ε ό άνθρωπος δέν ε ίνα ι έλευθερ ία -λόγος μόνο γ ιατ ί ε ί να ι άρχικά «Gemeinwesen», «κοι-νοβ ιακό δν», ένα όν πού δέν πραγματώνετα ι θεωρητ ικά (έπιστήμη) καί πρακτ ικά (πολιτική), παρά μέσα μόνο σέ καθολ ικές άνθρώπινες σχέσε ις , τόσο μέ τούς άνθρώπους δσο καί μ έ τά άν τ ι κ ε ί μ ενό του (ή έ ξωτερ ική φύση πού «έξανθρωπίζεται» μέ τήν έργασία) Καί έδώ, ή ούσία τού άνθρώπου έξακολουθε ϊ νά θεμελ ιώνε ι τήν ίστορία καί τήν πολιτ ική

Ή Ιστορία ε ίνα ι ή άλλοτρίωση καί ή παραγωγή τοϋ λόγου μέσα στόν παραλογισμό, τ ο ϋ άληθ ινού άνθρώπου μέσα στόν άλλοτρ ιωμένο άνθρωπο Στά άλλοτρ ιωμένα προϊόντα τής έργασίας του (έμπορεύμα-τα, κράτος, θρησκεία) ό άνθρωπος χωρίς νά τό γνωρίζε ι πραγματώνε ι τήν ούσία τ ο ϋ άνθρώπου. Αύτή ή άποξένωση τοϋ άνθρώπου, πού παράγει τήν Ιστορία καί τόν άνθρωπο, προϋποθέτε ι σαφώς μιά προσ-δ ιορ ισμένη προϋπάρχουσα ούσία Στό τ έλος τής Ιστορίας, αυτός ό άνθρωπος, πού έχ ε ι γ ί ν ε ι άπάνθρωπη άντ ι κ ε ιμεν ι κότητα , δ έ θά έ χ ε ι πιά παρά νά ξανασυλλάθε ι , σάν υποκείμενο, τ ή δ ική του φύση πού ε ίνα ι άλλοτρ ιωμένη μέσα στήν ιδ ιοκτησία, τ ή θρησκε ία καί τό κρά-τος , ώστε νά γ ί ν ε ι καθολικός, άληθ ινός άνθρωπος.

Αύτή ή καινούργια θεωρία γ ιά τόν άνθρωπο θεμελ ιώνε ι ένα και-νούργιο τύπο πολιτ ικής δράσης: τήν πολιτ ική μιάς πρακτικής έπανοι-κε ιοποίησης. Ή έπίκληση τ ο ϋ άπλού λόγου τ ο ϋ κράτους έξαφανίζε -τα ι Ή πολιτ ική δέν ε ίνα ι πιά άπλή θεωρητ ική κριτ ική, ο ικοδόμηση τοϋ λόγου μέσω τοϋ έ λ ε ύ θ ε ρ ο υ τύπου, άλλά πρακτ ική έπανοικε ιο-ποίηση, άπό τόν άνθρωπο, τής φύσης του Γ ιατ ί τό κράτος, όπως κ ι ή θρησκε ία, ε ί να ι βέβαια ό άνθρωπος, άλλά ό άνθρωπος μέσα στήν άποξένωση- ό άνθρωπος ε ίνα ι δ ιχασμένος άνάμεσα στόν πολίτη (κράτος) καί τόν άστό (homme civil), δύο άφα ιρέσε ις Στόν οϋρανό τού κράτους , στά πλαίσια τών «δικαιωμάτων τοϋ πολίτη» ό άνθρωπος βιώνει φαντασ ιακά τήν άνθρώπινη κο ινότητα , άπ' τήν όποία άποξε-νώνετα ι στή γή τών «δικαιωμάτων τοϋ άνθρώπου» "Ετσι κι ή έπανά-σταση δέ θά ε ίνα ι πιά μόνο πολιτική (φ ιλελεύθερη όρθολογ ική μεταρρύθμ ιση τ ο ϋ κράτους) , άλλά «άνθρώπινη» («κομμουνιστ ική»), γ ιά νά άποδώσει στόν άνθρωπο τή φύση του πού ε ίνα ι άλλοτρ ιωμένη μέσα στ ίς φανταστ ι κ ές μορφές τ ο ϋ χρήματος , τής έξουσίας καί τών θεών. Από τ ή στ ιγμή αύτή, τ ο ύ τ η ή έπανάσταση θά ε ίνα ι τό κοινό έργο τ ή ς φ ιλοσοφίας καί τ ο ϋ προλεταρ ιάτου γ ιατ ί , στή φιλοσοφία, ό

τική έπιφύλαξη τήν άναμόρφωση τής έννοιας άνθρωπος, 6παρα(τητης γιά νά συλλογιστεί κανείς τήν Ιστορική σχέση τοϋ Ιστορικού λόγου μέ τόν Ιστορικό παραλογισμό Ό άνθρωπος παύει νά όρίζεται άπό τό λόγο καί τήν έλευθερία γίνεται, κατά τήν ϊδια του τήν άρχή, «κοινοβιακός», συγκεκριμένη διϋποκει-μενικότητα, άγάπη, άδελφότητα, «ειδολογικό δν»

226

Page 228: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

άνθρωπος έπιβεβαιώνεται θεωρητικά1 στό προλεταριάτο άναιρείται πρακτικά. Η διείσδυση της φιλοσοφίας στό προλεταριάτο θά είναι ή συνειδητή έξέγερση τής έπιβεβαίωσης ένάντια στήν άναίρεσή της, ή έξέγερση τοϋ άνθρώπου ένάντια στίς άπάνθρωπες συνθήκες του Τότε, τό προλεταριάτο θά άρνηθεϊ τή δική του άρνηση καί θά γίνει κύριος τοϋ έαυτού του μέσα στόν κομμουνισμό Ή έπανάσταση είναι ή Ιδια ή πρακτική τής λογικής πού είναι έγγενής στήν άλλοτρίωση είναι ή στιγμή δπου ή κριτική, άοπλη μέχρι τότε, άναγνωρίζει τά δπλα της στό προλεταριάτο. Παρέχει στό προλεταριάτο τή θεωρία αύτού πού είναι τό προλεταριάτο τής παρέχει σέ άντάλλαγμα τήν όπλισμένη δύναμή του, μία μόνη καί τήν αύτή δύναμη, δπου μέσα της κάθε ένας δέ συμμαχεί παρά μέ τόν έαυτό του Συνεπώς, ή έπα-ναστατική συμμαχία τού προλεταριάτου μέ τή φιλοσοφία έ-ξακολουθεί καί έδώ νά έπικυρώνεται μέσα στήν ούσία τού άνθρώ-που

I I I

Άπό τό 1845, ό Μάρξ ξεκόβει ριζικά άπό κάθε θεωρία πού θεμελιώ-νει τήν ίστορία καί τήν πολιτική πάνω σέ μιά ούσία τού άνθρώπου Αύτή ή μοναδική ρήξη περιέχει τρεις άδιαχώριστες θεωρητικές πλευρές1

1 Τή συγκρότηση μιάς θεωρίας τής ιστορίας καί τής πολιτικής, θεμελιωμένη πάνω σέ ριζικά καινούργιες έννοιες, κοινωνικός σχημα-τισμός, παραγωγικές δυνάμεις, παραγωγικές σχέσεις, έποικοδόμημα, ιδεολογίες, καθορισμός σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οίκονομία, ειδικός καθορισμός τών άλλων έπιπέδων, κλπ

2 Τή ριζική κριτική τών θεωρητικών ισχυρισμών κάθε φιλοσοφικού άνθρωπισμού

3 Τό χαρακτηρισμό τού άνθρωπισμού ώς Ιδεολογίας. Σ' αύτή τή νέα άντίληψη τά πάντα άλληλεξαρτώνται έπίσης μέ

συλλογιστική άκρίθεια, άλλά είναι μιά καινούργια άκρίθεια: ή κριτι-καρισμένη ούσία τού άνθρώπου (2) όρίζεται σάν ιδεολογία (3), κατη-γορία πού άνήκει στήν καινούργια θεωρία τής κοινωνίας καί τής Ιστορίας (1)

Ή ρήξη μέ κάθε φιλοσοφική άνθρωπολογία ή κάθε φιλοσοφικό άν-θρωπισμό δέν είναι δευτερεύουσα λεπτομέρεια: άποτελεί μία άδιά-σπαστη ένότητα μέ τήν έπιστημονική άνακάλυψη τού Μάρξ.

Σημαίνει δτι, μέ μία καί τήν αϋτή πράξη, ό Μάρξ άπορρίπτει τήν προβληματική τής προηγούμενης φιλοσοφίας καί υίοθετεϊ μιά και-νούργια προβληματική. Ή προηγούμενη ιδεαλιστική («άστική») φιλο-σοφία, σέ δλους τούς χώρους καί τά άναπτύγματά της («θεωρία τής γνώσης», άντίληψη τής Ιστορίας, πολιτική οικονομία, αισθητική, φι-λοσοφία, κλπ.) βασιζόταν σέ μιά προβληματική τής άνθρώπινης φύ-\. σης (ή τής οϋσίας τού άνθρώπου). Γιά αΙώνες όλόκληρους, αϋτή ή προβληματική ήταν ή ίδια ή προδηλότητα, καί κανείς δέ σκεφτόταν

227

Page 229: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

νά τήν άμφισθητήσε ι , στ ίς Ιδ ιες τ ίς έσωτερ ικές της άναμορφώσεις Ή προβληματ ική αύτή δ έν ήταν ο ΰ τ ε άόριστη ο ΰ τ ε χαλαρή: άντί-

θε τα , ή ταν συγκροτημένη άπό ένα συνεκτ ι κό σύστημα συγκεκρ ιμέ -νων έννοιών, σ τ ε ν ά δ ιαρθρωμένων μ ε ταξύ τους Ό τ α ν τήν άντ ιμετώ-πισε ό Μάρξ έ ν έ κ λ ε ι ε τά δυό συμπληρωματ ικά άξ ιώματα πού προσ-δ ιορ ίστηκαν άπό τόν Μάρξ στήν έ κ τ η θέση γ ιά τόν Φόυερμπαχ

1) δ τ ι ύπάρχει μιά καθολ ική ούσία τού άνθρώπου-2) δ τ ι αυτή ή ούσία ε ί να ι ή ιδ ιότητα τών «υποκειμένων παρμένων

ξεχωριστά», πού ε ί να ι τά πραγματ ικά της ύποκε ίμενα Τά δύο αυτά άξ ιώματα ε ί να ι συμπληρωματ ικά καί άδιαχώριστα Ή

ύπαρξη καί ή έ ν ό τ η τ ά τους προϋποθέτουν μιά όλόκληρη έμπε ιρ ιστ ική- ίδεαλ ιστ ική άντ ίληψη γ ιά τόν κόσμο. Γ ιά νά ε ίνα ι ή ού-σία τού άνθρώπου καθολ ική ιδ ιότητα , πρέπει πράγματ ι νά ύπάρχουν συγκεκριμένα ύποκείμενα, ώς άπόλυτα δεδομένα , πράγμα πού έγ-κλε ί ε ι έναν έμπειρισμό τού υποκειμένου Γ ιά νά ε ίνα ι άνθρωποι α ύ τ ά τά έμπε ιρ ικά άτομα, πρέπει νά φ έ ρ ε ι καθένα μέσα του δλη τήν άν-θρώπινη ούσία, άν δχ ι de facto, τουλάχ ιστο de jure πράγμα πού έγ-κλε ί ε ι έναν ιδεαλισμό της ούσίας. Ό έμπε ιρ ισμός τού ύποκε ιμένου συνεπώς έ γ κ λ ε ί ε ι τόν ιδεαλ ισμό τής ούσίας κα ί άντ ίστροφα Ή σχέση αύτή μπορεί νά άναποδογυρ ιστε ι στό «άντ ίθετό» της - έμπε ιρ ισμός τής έννο ιας / ί δ εαλ ισμός τού ύποκε ιμένου Αύτό τό άναποδογύρισμα δ έ θ ί γ ε ι τή βασική δομή τής προβληματ ικής , πού παραμένε ι σταθε-ρή

Σέ αύ τή τή δομή-τύπο μπορούμε νά άναγνωρίσουμε δχ ι μόνο τό άξίωμα τών θεωριών τής κοινωνίας (άπό τόν Χόμπς ώς τόν Ρουσώ), τής πολιτ ικής ο ικονομ ίας (άπό τόν Πέ τυ ώς τόν Ρικάρντο), τής ήθι-κής (άπό τό Καρτέσ ιο ώς τόν Κάντ), άλλά έπίσης καί τήν Ιδ ια τήν άρχή τής ιδεαλ ιστ ικής καί ύλ ιστ ικής (προμαρξιστ ικής) «θεωρίας τής γνώσης» (άπό τόν Λόκ ώς τόν Φόυερμπαχ, περνώντας άπό τόν Κάντ). Τό περ ι εχόμενο τής άνθρώπινης ούσίας ή τών έμπειρ ικών ύποκε ιμέ-νων μπορεί νά μ ε τ α β ά λ λ ε τ α ι (δπως τό βλέπουμε άπό τόν Καρτέσιο ώς τόν Φόυερμπαχ)- τό ύποκε ίμενο μπορε ί νά περνά άπό τόν έμπει-ρισμό στόν ιδεαλ ισμό (δπως τό βλέπουμε άπό τόν Λόκ στόν Κάντ): οί δρο ι πού ε ίνα ι παρόντες καί o i σχέσε ις τους δ έ με ταβάλλοντα ι , παρά στό έσωτερ ικό μ ιας δομής-τύπου μή με ταβλητής , πού συγκροτε ί αύτή τήν Ιδια τήν προβληματ ική : σέ έναν Ιδεαλισμό τής ούσίας άντι-στοιχεί πάντα ένας έμπειρισμός τού ύποκειμένου (ή σέ έναν ίδεαλι-σμό τού υποκειμένου, ένας έμπειρισμός τής ούσίας).

Απορρίπτοντας τήν ούσία τού άνθρώπου σάν θεωρητ ικό του θεμέ -λιο, ό Μάρξ άπορρίπτε ι δλο αύτό τό όργαν ικό σύστημα άξιωμάτων. Αποκλε ί ε ι τ ι ς φ ιλοσοφ ικές κατηγορ ί ες υποκείμενο, έμπειρισμός,

Ιδεώδης ούσία κλπ., άπό δλους τ ο ύ ς χώρους δπου ήσαν κυρ ίαρχες . Ό χ ι μόνο άπό τήν Πολ ι τ ι κή ΟΙκονομία (άπόρριψη τού μύθου τού homo œconomicus, δηλαδή τ ο ύ ά τόμου πού έχ ε ι καθορ ισμένες Ικα-ν ό τ η τ ε ς καί άνάγκες , ώς ύποκείμενο τής κλασικής οίκονομίας)· δχ ι μόνο άπό τήν Ιστορία (άπόρριψη τ ο ύ κο ινωνικού άτομ ισμού καί τού

228

Page 230: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πολιτικο-ήθικοϋ ιδεαλισμού) δχι μόνο άπό τήν ήθική (όπόρριψη τής καντιανής ήθικής ιδέας)· άλλά έπίσης καί άπό αυτή τήν ϊδια τή φιλο-σοφία (δεδομένου δτι ό υλισμός τοϋ Μάρξ άποκλείει τόν έμπειρισμό τού υποκειμένου)

Αυτή ή όλική θεωρητική έπανάσταση έχει τό δικαίωμα νά μή δεχτεί τΙς παλιές έννοιες, μόνο γιατί τίς άντικαθιστά μέ καινούργιες Πρά-γματι, ό Μάρξ θεμελιώνει μιά καινούργια προβληματική, ένα και-νούργιο συστηματικό τρόπο γιά νά τίθενται έρωτήματα στόν κόσμο, καινούργιες άρχές καί μιά καινούργια μέθοδο Ή άνακάλυψη αύτή περιέχεται άμεσα στή θεωρία τού Ιστορικού ύλισμού, δπου ό Μάρξ δέν προτείνει μόνο μιά καινούργια θεωρία γιά τήν Ιστορία τών κοι-νωνιών, άλλά ταυτόχρονα, ύπόρρητα μά άναγκαϊα, μιά καινούργια «φιλοσοφία» μέ άπειρες συνέπειες Έτσι , δταν ό Μάρξ άντικαθιστά, στή θεωρία τής ιστορίας, τό παλιό ζεύγος άτομο-άνθρώπινη ούσία μέ καινούργιες έννοιες (παραγωγικές δυνάμεις, παραγωγικές σχέσεις, κλπ ) προτείνει στήν πραγματικότητα, ταυτόχρονα, μιά καινούργια άντίληψη τής «φιλοσοφίας» Αντικαθιστά τά παλιά άξιώματα (έμπειρισμός-ίδεαλισμός τού ύποκειμένου, έμπειρισμός-ίδεαλισμος τής ούσίας) πού βρίσκονται στή βάση, δχι μόνο τού ιδεαλισμού, άλλά έπίσης τού προμαρξιστικού ύλισμού, μέ ένα διαλεκτικο-ΐστορικό' υλι-σμό τής πράξης δηλαδή μέ μιά θεωρία τών διάφορων ειδικών έπιπέ-δων τής άνθρώπινης πρακτικής (οικονομική πρακτική, πολιτική πρα-κτική, ιδεολογική πρακτική, έπιστημονική πρακτική) μέσα στίς διαρ-θρώσεις πού τούς προσιδιάζουν θεωρία πού θεμελιώνεται πάνω στίς ειδικές διαρθρώσεις τής ένότητας τής άνθρώπινης κοινωνίας. Ά ς πούμε μονολεκτικά δτι στήν «ιδεολογική» καί καθολική έννοια τής φουερμπαχιανής «πρακτικής», ό Μάρξ ύποκαθιστά μιά συγκεκριμένη άντίληψη τών ειδοποιών διαφορών, πού δίνει τή δυνατότητα νά το-ποθετηθεί κάθε ιδιαίτερη πρακτική μέσα στις ειδοποιούς διαφορές τής κοινωνικής δομής.

Γιά νά καταλάβουμε συνεπώς τί τό ριζικά καινούργιο φέρνει ό Μάρξ, πρέπει νά συνειδητοποιήσουμε δχι μόνο τό νεοτερισμό τών έννοιών τού ιστορικού ύλισμού, άλλά έπιπρόσθετα τό βαθύ χαρα-κτήρα τής θεωρητικής έπανάστασης πού συνεπάγονται καί δηλώνουν οι έννοιες αύτές Είναι δυνατό νά όρίσουμε τό «στάτους» τού άν-θρωπισμού μέ τήν άκόλουθη προϋπόθεση: άπορρίπτοντας τούς θεω-ρητικούς του ισχυρισμούς καί άναγνωρίζοντας τήν Ιδεολογική πρα-κτική λειτουργία του.

Άπό τή στενή άποψη τής θεωρίας, μπορούμε καί όφείλουμε στήν περίπτωση αύτή νά μιλάμε άνοιχτά γιά ένα θεωρητικό άντι-άνθρωπισμό τού Μάρξ, καί νά δούμε σ' αύτό τό θεωρητικό άντι-άνθρωπισμό τήν προϋπόθεση τής άπόλυτης (άρνητικής) δυνατότητας γιά τή (θετική) γνώση αύτού τού Ιδιου τού άνθρώπινου κόσμου, καί γιά τόν πρακτικό μετασχηματισμό του. Δέ μπορούμε νά γνωρίσουμε κάτι γιά τούς άνθρώπους, παρά μέ τήν άπόλυτη προϋπόθεση νά κά-νουμε στάχτη τό φιλοσοφικό (θεωρητικό) μύθο τού άνθρώπου. Τότε,

229

Page 231: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κάθε συλλογ ισμός πού θά ε π ι κ α λ ο ύ ν τ α ν τόν Μ ά ρ ξ γ ι ά ν ά άποκατα-σ τ ή σ ε ι μ έ τόν έ ν α ή τόν άλλο τρόπο μ ιά θ εωρητ ι κή -άνθρωπολογ ία ή ένα θ ε ω ρ η τ ι κ ό άνθρωπισμό, θεωρητικά θά ή ταν μόνο σ τ ά χ τ ε ς . Πρα-κ τ ι κά όμως θά μπορούσε νά ο ι κ ο δ ο μ ή σ ε ι έ ν α μ ν η μ ε ί ο προμαρξ ιστ ι -κής ι δ εολογ ίας , πού θά π ί εζε τήν πραγματ ι κή ιστορ ία , κα ί θά κ ινδύ-ν ε υ ε νά τ ή σ ύ ρ ε ι σέ άδ ι έ ξοδα .

Γ ια τ ί ό μ α ρ ξ ι σ τ ι κ ό ς θ ε ω ρ η τ ι κ ό ς άντ ι -ανθρωπισμός έ χ ε ι γ ι ά φ υ σ ι κ ό έπακόλουθο τήν άναγνώριση κα ί τ ή γνώση α ύ τ ο ύ τ ο ϋ ί δ ι ο υ τ ο ϋ άν-θρωπισμοϋ: ώς ιδεολογίας. Ό Μ ά ρ ξ ο ύ δ έ π ο τ ε έ π ε σ ε σ τήν ιδεαλ ι -στ ι κή α ύ τ α π ά τ η ν ά π ι σ τ ε ύ ε ι δ τ ι ή γνώση έ ν ό ς ά ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ θά μπο-ρούσε , όρ ιακά , νά ά ν τ ι κ α τ α σ τ ή σ ε ι α ύ τ ό τ ό ά ν τ ι κ ε ί μ ε ν ό , ή νά δ ι α λ ύ σ ε ι τ ήν ϋπαρξή του . Ο ί καρτ εσ ιανο ί , πού γνώριζαν δ τ ι ό ήλ ιος βρ ισκόταν σέ άπόσταση δ ύ ο χ ι λ ι ά δ ε ς λ ε ύ γ ε ς , έ κ π λ ή τ τ ο ν τ α ν πού τ ό ν έβλεπαν σέ άπόσταση δ ιακοσ ίων β η μ ά τ ω ν , δ έ ν έβρ ισκαν ο ύ τ ε ά ρ κ ε τ ό Θ ε ό γ ιά νά γ ε μ ί σ ο υ ν α ύ τ ό τ ό κ ενό . Ό Μ ά ρ ξ ο ύ δ έ π ο τ ε π ί σ τ ε ψ ε δ τ ι ή γνώση τ ή ς φ ύ σ η ς τ ο ϋ χρήματος (μ ία κο ι νων ική σχέση) θά μπορούσε νά έξ -α λ ε ί ψ ε ι τ ή φαινομενικότητά τ ο υ , τ ή μ ο ρ φ ή τ ο υ ύπαρξης · ένα πρά-γμα, γ ι α τ ί α ύ τ ή ή φ α ι ν ο μ ε ν ι κ ό τ η τ α ή τ α ν τ ό ί δ ι ο τ ό ε ί ν α ι του , τόσο άναγκα ΐο δσο κ ι ό ύπάρχων τρόπος παραγωγής 7 Ο ύ δ έ π ο τ ε π ίσ τ εψε

7 "Ολη ή θεωρία τής «πραγμοποίησης» πού είναι τής μόδας βασίζεται στήν προβολή τής θεωρίας τής όλλοτρίωσης τών γραφτών τής νεότητας, κι ιδιαί-τερα τών Χειρογράφων τού '44, πάνω στή θεωρία τού «φετιχισμού» τού Κε-φαλαίου Στά Χειρόγραφα τού '44 ή άντικειμενοποίηση τής άνθρώπινης ου-σίας έπιβεβαιώνεται σάν ή άναγκαΐα προϋπόθεση γιά τήν έπανοικειοποίηση τής άνθρώπινης ουσίας άπό τόν άνθρωπο Καθ' δλη τή διάρκεια τής διαδικα-σίας τής άντικειμενοποίησης, ό άνθρωπος δέν υπάρχει παρά μέ τή μορφή μιας άντικειμενικότητας μέσα στήν όποία συναντάει τή δική του ούσία μέ τή φαινομενικότητα μιας ξένης ουσίας, μή άνθρωπινης Αύτή ή «άντικειμενο-ποίηση» δέ χαρακτηρίστηκε «πραγμοποίηση». άν καί χαρακτηρίστηκε Απάν-θρωπη Ό άπανθρωπισμός δέν παρουσιάστηκε μέ τό κατεξοχή πρότυπο τού «πράγματος» παρουσιάστηκε πότε μέ τό πρότυπο τής ζωώδους κατάστασης (ή άκόμα τής προζωώδους κατάστασης· ό τάδε άνθρωπος πού δέν έχε ι πιά μέ τή φύση ούτε κάν τΙς άπλές ζωώδεις σχέσεις), άλλοτε μέ τό πρότυπο τής παντοδυναμίας καί τής άκατανίκητης γοητείας τής ύπερβατικότητας (ό θεός , τό κράτος) καί τού χρήματος, πού άπό πλευρά του είναι «πράγμα» Στό Κε-φάλαιο ή μόνη κοινωνική σχέση πού παρουσιάζεται μέ τή μορφή ένός πρά-γματος (αυτό τό κομμάτι μέταλλο) είναι τό χρήμα. Ή άντίληψη δμως τού χρήματος ώς πράγματος (δηλαδή ή σύγχιση μέσα στό χρήμα τής άξιας μέ τήν άξΙα χρήσης) δέν άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα αύτού τού «πράγμα-τος» ό άνθρωπος πού βρίσκεται σέ άμεση σχέση μέ τό χρήμα δέν προσ-κρούει στήν ώμή πραγματικότητα ένός άπλού «πράγματος» προσκρούει σέ μιά έξουοία (ή στήν έλλειψή της) πού άσκεϊται πάνω στά πράγματα καί στούς άνθρώπους Μιά ιδεολογία τής πραγμοποίησης πού βλέπει παντού «πράγμα-τα», μέσα στίς άνθρώπινες σχέσεις, συγχέει κάτω άπό τήν κατηγορία «πρά-γμα» (πού είναι ή πιό ξένη κατηγορία γιά τόν Μάρξ) δλες τΙς κοινωνικές σχέ-σεις οί όποιες συλλαμβάνονται άπό τή σκέψη σύμφωνα μέ τό πρότυπο μιας ιδεολογίας τού χρήματος-πράγματος

230

Page 232: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ό Μάρξ άτι μιά ιδεολογία θά μπορούσε νά διαλυθεί άπό τή γνώση της. γιατί ή γνώση αύτής τής "ιδεολογίας, δντας ή γνώση τών δρων τής δυνατότητάς της, τής δομής της, τής ειδικής της λογικής καί τού πρακτικού της ρόλου, στό έσωτερικό μιάς δεδομένης κοινωνίας, άποτελεί ταυτόχρονα τή γνώση τών όρων τής άναγκαιότητάς της Ό θεωρητικός άνη-άνθρωπισμός τού Μάρξ, συνεπώς, δέν καταργεί μέ κανένα τρόπο τήν ιστορική ύπαρξη τού άνθρωπισμού. Μετά, δπως καί πρίν άπ' τόν Μάρξ, συναντάμε στόν πραγματικό κόσμο φιλοσο-φίες τού άνθρώπου, καί σήμερα όρισμένοι μαρξιστές έχουν τήν τάση νά άναπτύξουν αυτοί οι Ιδιοι τά θέματα ένός καινούργιου θεωρητι-κού ανθρωπισμού. Ακόμα καλύτερα, ό θεωρητικός άντι-άνθρωπισμός τού Μάρξ άναγνωρίζει μιά άναγκαιότητα στόν άνθρωπισμό σάν Ιδεο-λογία, συσχετίζοντάς τον μέ τούς δρους ύπαρξής του, μιά άναγκαιό-τητα ύπό δρους Ή άναγνώριση αύτής τής άναγκαιότητας δέν είναι καθαρά ένατενιστική. Είναι πάνω σ' αύτή τήν άναγκαιότητα πού μπο-ρεί ό μαρξισμός νά θεμελιώσει μιά πολιτική πού νά άφορά τίς ύπάρ-χουσες ιδεολογικές μορφές, δποιες κι άν είναι, θρησκεία, ήθική, τέ-χνη, φιλοσοφία, δίκαιο - καί πρώτα πρώτα άνθρωπισμός. Μιά (ένδε-χόμενη) μαρξιστική πολιτική γιά τήν άνθρωπιστική ιδεολογία, δηλα-δή μιά πολιτική στάση άπέναντι στόν άνθρωπισμό - πολιτική πού μπορεί νά είναι ή άρνηση είτε ή κριτική, είτε ή χρησιμοποίηση, είτε ή ύποστήριξη, ε ίτε ή άνάπτυξη είτε ή άνθρωπιστική άνανέωση τών τωρινών μορφών τής ιδεολογίας στόν ήθικο-πολιτικό χώρο - αύτή ή πολιτική λοιπόν είναι δυνατή μόνο μέ τήν άπόλυτη προϋπόθεση νά είναι θεμελιωμένη στή μαρξιστική φιλοσοφία, πού ό θεωρητικός άντι-άνθρωπισμός άποτελεί τόν προκείμενο όρο της.

IV

Τό καθετί λοιπόν πηγάζει άπό τή γνώση τής φύσης τού άνθρωπισμού ώς Ιδεολογίας.

Δέν τίθεται θέμα νά επιχειρήσουμε έδώ ένα προσδιορισμό σέ βά-θος τής ιδεολογίας. Άρκε'ι νά γνωρίζουμε πολύ σχηματικά δτι κάθε ιδεολογία είναι ένα σύστημα (πού διαθέτει τή δική του κατάλληλη λογική καί αύστηρότητα) παραστάσεων (εικόνες, μύθοι, ιδέες ή έν-νοιες άνάλογα μέ τΙς περιπτώσεις), προικισμένο μέ μιά Ιστορική ύπαρξη καί έναν ιστορικό ρόλο στούς κόλπους μιάς δεδομένης κοι-νωνίας Χωρίς νά μπούμε στό πρόβλημα τών σχέσεων μιάς έπιστήμης πρός τό (Ιδεολογικό) παρελθόν της, άς πούμε δτι ή Ιδεολογία σάν σύστημα παραστάσεων διακρίνεται άπό τήν έπιστήμη κατά τό δτι μέσα της ή πρακτικο-κοινωνική λειτουργία έπικρατεΐ τής θεωρητικής λειτουργίας (ή γνωστικής λειτουργίας)

Ποιά είναι ή φύση αύτής τής κοινωνικής λειτουργίας; Γιά νά τήν καταλάβουμε πρέπει νά άναφερθούμε στή μαρξιστική θεωρία τής ιστορίας Τά ύποκείμενα τής ίστορίας είναι δεδομένες άνθρώπινες

231

Page 233: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

κοινωνίες Παρουσιάζονται σάν όλότητες, πού ή ένότητά τους συγ-κροτείται από έναν ειδικό τύπο συνθετότητας, πού κινητοποιεί βαθ-μίδες τίς όποϊες, άκολουθώντας τόν Ένγκελς, μπορούμε πολύ σχη-ματικά νά τίς περιορίσουμε σέ τρεϊς· τήν οικονομία, τήν πολιτική καί τήν ιδεολογία Σέ κάθε κοινωνία συνεπώς διαπιστώνουμε, μέ παρά-δοξες μορφές μερικές φορές, τήν ύπαρξη μιάς οικονομικής δραστη-ριότητας ώς βάσης, μιάς πολιτικής όργάνωσης, καί «ιδεολογικών» μορφών (θρησκεία, ήθική, φιλοσοφία, κλπ ) Ή Ιδεολογία συνεπώς, άποτελεϊ όργανικά μέρος, σάν τέτοια, κάθε κοινωνικής όλότητας Τό καθετί λαβαίνει χώρα σάν νά μή μπορούσαν νά ϋφίστανται oi άνθρώ-πινες κοινωνίες, χωρίς αύτούς τούς ειδικούς σχηματισμούς, αύτά τά συστήματα παραστάσεων (διαφόρων έπιπέδων) πού είναι οι ιδεολο-γίες Οι ανθρώπινες κοινωνίες έκκρίνουν τήν ιδεολογία σάν τό φυ-σικό στοιχείο καί τήν ϊδια τήν ατμόσφαιρα πού είναι άπαραίτητα γιά τήν ιστορική τους άναπνοή καί ζωή. Μόνο μιά ιδεολογική άντίληψη τού κόσμου μπόρεσε νά διανοηθεί κοινωνίες χωρίς ιδεολογίες, καί νά δεχτεί τήν οϋτοπική ιδέα ένός κόσμου μέσα στόν όποιο ή ιδεο-λογία (κι όχι ή τάδε άπό τΙς ιστορικές της μορφές) θά εξαφανιζόταν χωρίς νά άφήσει Ιχνος, γιά νά άντικατασταθεϊ άπό τήν έπιστήμη Αύτή ή οϋτοπία βρίσκεται, γιά παράδειγμα, στή βάση τής ιδέας δτι ή ήθική, πού κατά τήν ούσία της είναι ιδεολογία, θά μπορούσε νά αντικατασταθεί άπό τήν έπιστήμη ή νά γίνει πέρα γιά πέρα έπιστη-μονική- ή δτι ή θρησκεία διαλύεται άπό τήν έπιστήμη, ή όποία κατά κάποιο τρόπο θά έπαιρνε τή θέση της' ότι ή τέχνη θά μπορούσε νά μπερδευτεί μέ τή γνώση ή νά γίνει «καθημερινή ζωή», κλπ

Καί γιά νά μήν άποφύγουμε τό πιό καφτό έρώτημα, ό Ιστορικός υλισμός δέ μπορεί νά άντιληφθεϊ ότι μιά κομμουνιστική κοινωνία κα-θαυτή θά καταφέρει ποτέ νά άποφύγει τήν ιδεολογία, είτε πρόκε ι τα ι γιά ήθική, γιά τέχνη, ή γιά «παράσταση τού κόσμου» Βέβαια στήν κοινωνία αύτή μπορούμε νά προβλέψουμε σημαντικές άλλαγές στίς ιδεολογικές μορφές καί τίς σχέσεις τους, κι άκόμα καί τήν έ-ξαφάνιση όρισμένων μορφών πού ύπάρχουν ή τή μεταβίβαση τής λειτουργίας τους σέ παραπλήσιες μορφές· μπορούμε έπίσης (σύμ-φωνα μέ τίς βασικές ϋποθέσεις τής ήδη άποκτημένης έμπειρίας), νά προβλέψουμε τήν άνάπτυξη καινούργιων ιδεολογικών μορφών (γιά παράδειγμα οι ιδεολογίες: «έπιστημονική άντίληψη τού κόσμου», «κομμουνιστικός άνθρωπισμός») άλλά, στό παρόν στάδιο τής μαρξι-στικής θεωρίας, παρμένη στήν αϋστηρή της έκδοχή, δέ μπορεί νά γίνει καταληπτό τό δτι θά μπορέσει ό κομμουνισμός - άφού ένας καινούργιος τρόπος παραγωγής, συνεπάγεται καθορισμένες παραγω-γικές δυνάμεις καί παραγωγικές σχέσεις - νά άποφύγει μιά κοινω-νική όργάνωση τής παραγωγής καί άντίστοιχες σ' αύτή τήν όργά-νωση ιδεολογικές μορφές

Ή ιδεολογία συνεπώς δέν είναι ένας παραλογισμός ή ένα συμπτω-ματικό άπόφυμα τής ιστορίας, είναι μιά δομή βασική γιά τήν Ιστορική ζωή τών κοινωνιών Εξάλλου, μόνες ή ύπαρξη καί ή γνώση τής

232

Page 234: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

αναγκαιότητάς της μπορούν νά δώσουν τή δυνατότητα νά έπιδρά-σουμε στήν ιδεολογία καί νά τή μετατρέψουμε σέ λελογισμένο όρ-γανο δράσης πάνω στήν ίστορία

Έχει γίνει δεκτό νά λέμε δτι ή ιδεολογία ανήκει στήν περιοχή τής «συνείδησης» Δέν πρέπει νά ξεγελιόμαστε πάνω σ' αύτή τήν όνομα-σία, πού έξακολουθεΊ νά είναι μολυσμένη άπό τήν προγενέστερη τού Μάρξ ιδεαλιστική προβληματική Στήν πραγματικότητα, ή ιδεολογία έχει πολύ λίγη σχέση μέ τή «συνείδηση», άν ύποθέσουμε δτι ό δρος αύτός έχει μιά μονοσήμαντη έννοια Είναι βαθιά άσυνείδητη, ακόμα κι όταν παρουσιάζεται (δπως στήν προμαρξιστική «φιλοσοφία») μέ μιά λελογισμένη μορφή Ή ιδεολογία είναι πράγματι ένα σύστημα παραστάσεων: αύτές δμως οί παραστάσεις, τίς περισσότερες φορές, δέν έχουν καμία σχέση μέ τή «συνείδηση»- τίς περισσότερες φορές ol παραστάσεις αύτές είναι εικόνες, μερικές φορές έννοιες, άλλά πρίν άπ' δλα έπιβάλλονται ώς δομές στή συντριπτική πλειοψηφία τών άνθρώπων, χωρίς νά περάσουν άπό τή «συνείδησή» τους Είναι πολι-τισμικά άντικείμενο πού τά άντιλαμβάνεται-άποδέχεται-ύφίσταται κά-ποιος, καί επιδρούν λειτουργικά στούς ανθρώπους μέσω μιας διαδι-κασίας πού τούς διαφεύγει Οί άνθρωποι «ζούν» τήν ιδεολογία τους δπως ό καρτεσιανός έβλεπε ή δέν έβλεπε - άν δέν τήν κοιτούσε -τή σελήνη σέ διακόσια βήματα- καθόλου σάν μιά μορφή συνείδησης, άλλά σάν ένα άντικείμενο τού «κόσμου» τους, σάν τόν ίδ ιο τόν «κό-σμο» τους Ωστόσο τί θέλουμε νά πούμε, δταν λέμε δτι ή ιδεολογία άφορά τή «συνείδηση» τών άνθρώπων; Κατ' άρχάς δτι διακρίνουμε τήν ιδεολογία άπό τίς άλλες κοινωνικές βαθμίδες, άλλά έπίσης καί δτι οί άνθρωποι ζούν τίς πράξεις τους - πού ή κλασική παράδοση τίς άναφέρει συνήθως στήν έλευθερία καί στή συνείδηση - μέσα στήν ιδεολογία, μέσα άπό καί μέσω τής Ιδεολογίας μέ δυό λόγια, δ τ ι ή «βιωμένη» σχέση τών άνθρώπων πρός τόν κόσμο, συμπεριλαμβανο-μένων καί τών σχέσεων πρός τήν ίστορία (μέσα στήν πολιτική δράση ή άδράνεια), περνάει άπό τήν ιδεολογία, ή άκόμη καλύτερα, δτι ή σχέση αύτή είναι αυτή ή ίδια ή ιδεολογία. Μέ αύτή τήν έννοια έλεγε ό Μάρξ δτι οί άνθρωποι συνειδητοποιούν τή θέση τους στόν κόσμο καί τήν Ιστορία, μέσα στήν ιδεολογία (ώς τόπο τών πολιτικών άγώ-νων)- στό έσωτερικό αύτού τού Ιδεολογικού άσυνείδητου oi άνθρω-ποι κατορθώνουν νά τροποποιήσουν τΙς «βιωμένες» σχέσεις τους πρός τόν κόσμο καί νά άποκτήσουν αύτή τήν ειδική μορφή άσυνεί-δητου πού άποκαλούμε «συνείδηση».

Ή ιδεολογία συνεπώς άφορά τή βιωμένη σχέση τών άνθρώπων πρός τόν κόσμο τους Ή σχέση αύτή πού δέν παρουσιάζεται «συνει-δητή», παρά μέ τήν προϋπόθεση νά είναι άσυνείδητη, μοιάζει, μέ τόν ίδιο τρόπο, νά είναι άπλή μόνο μέ τήν προϋπόθεση νά είναι σύνθετη-

νά μήν είναι μιά άπλή σχέση, άλλά μιά σχέση σχέσεων, μιά σχέση δευτέρου βαθμού. Πράγματι, στήν ιδεολογία, ol άνθρωποι έκφράζουν δχι τίς σχέσεις τους πρός τΙς συνθήκες ϋπαρξής τους, άλλά τόν τρόπο μέ τόν όποιο βιώνουν τή σχέση τους πρός τίς συνθήκες

233

Page 235: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ϋπαρξής τους πράγμα πού προϋποθέτε ι ταυ τόχρονα πραγματ ική σχέση καί «βιωμένη», «φαντασιακή» σχέση. Ή ιδεολογ ία , στήν περί-πτωση αύτή , ε ί να ι ή έκφραση τής σχέσης τών άνθρώπων πρός τόν «κόσμο» τους , δηλαδή ή (έπικαθορισμένη) έ ν ό τ η τ α τής πραγματ ικής καί τής φαντασ ιακής τους σχέσης πρός τ ίς πραγματ ικές συνθήκες ϋπαρξής τους . Στήν ιδεολογ ία, ή πραγματ ική σχέση έπενδύε τα ι άνα-πόφευκτα στή φαντασ ιακή σχέση: σχέση πού έκφράζει περ ισσότερο μ ιά βούληση (συντηρητ ική, κομφορμιστ ική , ρεφορμ ιστ ι κή ή έπανα-στατ ική) κ ι άκόμα μιά έλπίδα ή μιά νοσταλγ ία, παρά μιά πραγματ ικό-τητα .

Είναι μέσα σ' αύ τό τόν έπικαθορισμό τοϋ πραγματ ικού άπό τ ό φαντασ ιακό καί τ ο ύ φαντασ ιακοϋ άπό τό πραγματ ικό, πού ή ιδεολο-γία ε ίνα ι στή βάση της ένεργητική, πού ένδυναμώνε ι ή τροποποιε ί τή σχέση τών άνθρώπων πρός τ ί ς συνθήκες ϋπαρξής τους , μέσα σ' αϋτή τήν Ιδια τή φαντασ ιακή σχέση. Ά π ό δώ έπετα ι δ τ ι αύτή ή δράση ούδέποτε μπορεί νά ε ίνα ι καθαρά έργαλειακή. οί άνθρωποι πού θά μεταχε ιρ ί ζονταν μιά ιδεολογ ία σάν καθαρό μέσο δράσης, σάν έργαλε ίο , ε ί να ι α ιχμαλωτ ισμένο ι μέσα της , καί άφορώμενο ι άπό αϋ-τήν τή στ ιγμή άκριβώς πού τή με ταχε ιρ ί ζοντα ι καί θεωρούν τούς έαυτούς τους άμε τάκλη τους κυρ ίους της

Αϋτό ε ίνα ι άπόλυτα σαφές στήν περίπτωση μιάς ταξικής κοινωνίας. Στήν περίπτωση αύ τή ή κυρίαρχη ιδεολογ ία ε ίνα ι ή ιδεολογ ία τής κυρίαρχης τάξης. Ή κυρίαρχη τάξη δμως δέ δ ια τηρε ί μ έ τήν κυ-ρίαρχη ιδεολογ ία πού ε ίνα ι ή ιδεολογ ία της , μ ιά έ ξωτερ ι κή καί «συ-νε ιδητοπο ιημένη σχέση» καθαρής χρήσης ή καθαρού δόλου. Ό τ α ν ή «άνερχόμενη τάξη», ή άστική, άναπτύσσει . στή δ ιάρκε ια τ ο ύ 18ου αιώ-να, μ ιά άνθρωπιστική ιδεολογ ία τής Ισότητας, τής έ λ ευθερ ίας καί τ οϋ λόγου, δ ίνε ι στή δ ική της δ ι εκδ ίκηση τή μορφή τής ο ικουμεν ικότη-τας , σάν νά ή θ ε λ ε μέ αύ τό τόν τρόπο νά στρατολογήσε ι στό πλευρό της , δ ιαμορφώνοντάς τους σύμφωνα μ έ αύτό τό σκοπό, τούς ίδ ιους τούς άνθρώπους πού θά απελευθερώσε ι μόνο γ ιά νά τούς έκμε ταλ -λεύε τα ι . Έ δ ώ βρ ίσκετα ι ό ρουσωίκός μύθος γ ιά τήν προέλευση τής άν ισότητας . ο ί πλούσιοι έκφράζοντα ι στούς φτωχούς μέ τόν «πιό στοχασμένο λόγο» πού ε ί χ ε ποτέ συλλάβε ι ό άνθρώπινος νούς, γ ιά νά τούς πείσουν νά ζήσουν τή δουλε ία τους σάν νά ε ί να ι ή έλ ευθε -ρία τους . Στήν πραγματ ικότητα , ή άστ ική τάξη πρέπει νά π ιστέψε ι στό μύθο της , πρίν πε ίσε ι τούς άλλους γι ' αύτόν, καί δχ ι μόνο γ ιά νά τούς πείσει , γ ια τ ί αύτό πού β ιώνε ι μέσα στήν ιδεολογ ία της ε ίνα ι αύτή ή φαντασ ιακή σχέση πρός τ ίς πραγματ ικές συνθήκες ϋπαρξής της , πού τής έπ ι τρέπε ι ταυτόχρονα νά έπιδρά στόν έ α υ τ ό της (νά παρέχε ι στόν έ α υ τ ό της δ ικα ι ική καί ήθ ική συνε ίδηση, καί τ ίς δικαι ι-κές καί ήθ ικές συνθήκες τοϋ ο ικονομ ικού φ ιλελευθερ ισμού) καί στούς άλλους (αύτούς πού έ κ μ ε τ α λ λ ε ύ ε τ α ι τώρα καί αύτούς πού θά έ κ μ ε τ α λ λ ε ύ ε τ α ι στό μέλλον , τούς «έλεύθερους έργαζόμενους») μέ σκοπό νά έπωμιστε ϊ , νά έκπληρώσει καί νά ϋποστηρίξε ι τόν Ιστορικό της ρόλο ώς κυρ ίαρχης τάξης . Έ τ σ ι , μέσα στήν ιδεολογ ία τής έλευ-

234

Page 236: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

θερίας, ή άστική τάξη βιώνει άκριβέστατα τή σχέση της πρός τΙς συνθήκες ϋπαρξής της: δηλαδή τήν πραγματική της σχέση (τό δίκαιο τής καπιταλιστικής φιλελεύθερης οικονομίας), πού είναι όμως έπεν-δυμένη σέ μιά σχέση φαντασιακή (δλοι οί άνθρωποι είναι έλεύθεροι, περιλαμβανομένων καί τών έλεύθερων έργαζομένων). Ή ιδεολογία της συν ίστατα ι σ' αύτό τ ό παιχνίδι τών λέξεων γ ιά τήν έλευθερία πού προδίδει τόσο τήν άστική βούληση νά φενακίσει τούς έκμεταλ-λευομένους της («έλεύθερους άνθρώπους»1) γιά νά τούς χαλιναγω-γεί, μέσω τοϋ έκβιασμοϋ γιά τήν έλευθερία, δσο καί τήν άνάγκη τής άστικής τάξης νά βιώνει τή δική της ταξική κυριαρχία σάν τήν έλευ-θερία τών δικών της έκμεταλλευομένων Τό Ίδιο δπως ένας λαός πού έκμεταλλεύεται μέ τήν έλευθερία έναν άλλο, δέ θά μπορούσε νά εί-ναι έλεύθερος, έτσι καί μιά τάξη πού μεταχειρίζεται μία ιδεολογία, τής είναι κι αύτή μέ τή σειρά της ύποταγμένη. Ό τ α ν συνεπώς μι-λάμε γιά τήν ταξική λειτουργία μιάς ιδεολογίας, πρέπει νά καταλα-βαίνουμε δτι ή κυρίαρχη ιδεολογία είναι δντως ή ιδεολογία τής κυ-ρίαρχης τάξης, καί δτ ι τής χρησιμεύει δχι μόνο γιά νά κυριαρχεί τήν έκμεταλλευομένη τάξη, άλλά καί γιά νά συγκροτηθεί ή Γδια σέ κυ-ρίαρχη τάξη, κάνοντάς την νά άποδεχτεϊ σάν πραγματική καί νομιμο-ποιημένη τή βιωμένη σχέση της πρός τόν κόσμο

Πρέπει δμως νά προχωρήσουμε πιό κει καί νά άναρωτηθοϋμε τ ί γ ίνεται μέ τήν Ιδεολογία σέ μιά κοινωνία δπου έχουν έξαφανιστεϊ οί τάξεις. Αύτά πού μόλις ειπώθηκαν δίνουν τή δυνατότητα γιά μιά άπάντηση "Αν δλη ή κοινωνική λειτουργία τής Ιδεολογίας συνοψιζό-ταν στόν κυνισμό ένός μύθου (δπως τά «άγαθά ψέματα» τοϋ Πλά-τωνα ή οι τεχνικές τής σύγχρονης διαφήμισης), πού θά τόν κατα-σκεύαζε καί θά τόν χειριζόταν άπό τά έξω ή άστική τάξη, γιά νά ξε-γελάσει αύτούς πού έκμεταλλεύεται, τότε ή ιδεολογία θά έξαφανιζόταν μαζί μέ τίς τάξεις Άλλά άφοϋ είδαμε δτι, άκόμα καί σέ μιά ταξική κοινωνία, ή ιδεολογία είναι ένεργητική πάνω σ' αύτή τήν Ίδια τήν κυρίαρχη τάξη, καί συμβάλλει στό νά τή διαπλάθει, νά τροποποιεί τ ίς στάσεις της, γιά νά τήν προσαρμόζει στίς πραγματικές συνθήκες ϋπαρξής της (παράδειγμα- ή δικαιϊκή έλευθερία) - είναι σαφές δ τ ι ή Ιδεολογία (σάν σύστημα μαζικών παραστάσεων) είναι άπαραίτητη σέ κάθε κοινωνία γιά νά διαμορφώνει τούς άνθρώπους, νά τούς άλλάζει καί νά τούς προετοιμάζει νά άνταποκριθούν στίς άπαιτήσεις τών συνθηκών ΰπαρξής τους. "Αν έξ ίσου μέσα σέ μιά σο-σιαλιστική κοινωνία, ή ιστορία είναι δπως έλεγε ό Μάρξ, ένας διηνε-κής μετασχηματισμός τών συνθηκών ύπαρξης τών άνθρώπων, οί άν-θρωποι όφείλουν άκατάπαυστα νά άλλάζουν γιά νά προσαρμόζονται σέ αύτές τίς συνθήκες· άν αύτή ή «προσαρμογή» δέ μπορεί νά άφε-θεΐ στό αύθόρμητο, άλλά πρέπει διαρκώς νά άναλαμβάνεται υπεύθυ-να, νά κυριαρχείται, νά έλέγχεται, είναι μέσα στήν ιδεολογία πού έκφράζεται αύτή ή άπαίτηση, πού μετριέται αύτή ή άπόσταση μεταξύ συνθηκών καί συνείδησης, πού βιώνεται αύτή ή άντίφαση καί πού «ένεργειται» ή έπίλυσή της. Είναι μέσα στήν ιδεολογία πού ή άτα-

235

Page 237: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ξική κοινωνία βιώνει τή μή προσαρμογή-προσαρμογή τής σχέσης της πρός τόν κόσμο, μέσα της καί μέσω αύτής, πού μετασχηματίζει τή «συνείδηση» τών άνθρώπων, δηλαδή τής στάσης τους καί τής συμπεριφοράς τους, γιά νά τούς τοποθετήσει στό ϋψος τών καθη-κόντων τους καί τών συνθηκών ϋπαρξής τους

Σέ μιά ταξική κοινωνία, ή ιδεολογία είναι δ διάμεσος μέσω τού όποιου καί τό στοιχείο μέσα στό όποϊο, ρυθμίζεται ή σχέση τών άν-θρώπων πρός τίς συνθήκες ϋπαρξής τους πρός δφελος τής κυρίαρ-χης τάξης Σέ μιά άταξική κοινωνία, ή ιδεολογία είναι ό διάμεσος μέσω τοϋ όποιου καί τό στοιχείο μέσα στό όποϊο, βιώνεται ή σχέση τών άνθρώπων πρός τΙς συνθήκες ϋπαρξής τους πρός δφελος δλων τών άνθρώπων

V

Τώρα είμαστε σέ θέση νά ξαναγυρίσουμί στό θέμα τού σοσιαλιστι-κού άνθρωπισμού καί νά έξηγήσουμε τή θεωρητική έτερογένεια πού διαπιστώσαμε μεταξύ ένός έπιστημονικού δρου (σοσιαλισμός) κι ένός όρου ιδεολογικού (άνθρωπισμός).

Στις σχέσεις του μέ τΙς ύπάρχουσες μορφές τοϋ άστικού ή χρι-στιανικού άνθρωπισμού τού προσώπου, δ σοσιαλιστικός άνθρωπισμός τοϋ προσώπου, παρουσιάζεται σάν ιδεολογία, άκριβώς μέ τό παιχνίδι τών λέξεων πού έπιτρέπει αύτή τή συνάντηση Διόλου δέ σκέφτομαι δτι μπορεί νά πρόκειται γιά τή συνάντηση ένός κυνισμού καί μιάς άφέλειας Στήν ειδική αύτή περίπτωση τό παιχνίδι τών λέξεων άπο-τελεί πάντα τό δείκτη μιάς Ιστορικής πραγματικότητας, καί ταυτό-χρονα μιάς βιωμένης άμφιλογίας, καί τήν έκφραση τής έπιθυμίας νά τήν ϋπερβούμε Όταν οί μαρξιστές, στις σχέσεις τους μέ τόν ϋπό-λοιπο κόσμο, τονίζουν ένα σοσιαλιστικό άνθρωπισμό τού προσώπου, εκδηλώνουν άπλούστατα τή θέλησή τους νά καλύψουν τήν άπό-σταση πού τούς χωρίζει άπό τούς πιθανούς τους συμμάχους· καί άπλώς προκαταλαμβάνουν τήν Ιστορική κίνηση, έμπιστευόμενοι στή μελλοντική Ιστορία τή φροντίδα νά γεμίσει τις παλιές λέξεις μ' ένα καινούργιο περιεχόμενο.

Αύτό τό περιεχόμενο είναι πού ένδιαφέρει. Γιατί, γι' άλλη μιά φο-ρά, τά θέματα τού μαρξιστικού άνθρωπισμού δέν είναι, άρχικά, θέ-ματα πρός χρήση τών άλλων. 01 μαρξιστές πού τά άναπτύσσουν, τό κάνουν δπωσδήποτε γι' αύτούς τούς Ιδιους πρίν νά τό κάνουν γιά τούς άλλους. Έμεϊς ξέρουμε πάνω σέ τί θεμελιώνονται αύτά τά άνα-πτύγματα: θεμελιώνονται πάνω στις καινούργιες συνθήκες πού ύπάρχουν στή Σοβιετική "Ενωση, στό τέλος τής δικτατορίας τού προλεταριάτου, καί στό πέρασμα στόν κομμουνισμό

Είναι πράγματι σ' αύτό τό σημείο πού κρίνεται τό καθετί. Καί νά πώς θά έθετα τό έρώτημα. Σέ τί άντιστοιχεΐ, στή Σοβιετική Ένωση, ή έκδηλη άνάπτυξη τών θεμάτων τοϋ άνθρωπισμού τού (σοσιαλιστικού)

236

Page 238: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

προσώπου, Στή Γερμανική Ιδεολογία, μ ιλώντας γ ιά τήν ιδέα τοϋ άν-θρώπου καί τοϋ άνθρωπισμοϋ, ό Μάρξ παρατηρε ί δ τ ι ή ιδέα τής άν-θρώπινης φύσης, ή ουσίας τοϋ άνθρώπου, καλύπτε ι μιά ζευγαρωμένη άξιολογική κρίση, πολύ συγκεκρ ιμένα τό ζ ευγάρ ι άνθρώπινο-άπάνθρωπο καί γράφε ι · «τό . 'άπάνθρωπο' όπως καί τό 'άνθρώπινο', είναι ένα προϊόν τών παρουοών συνθηκών είναι ή άρνητική πλευρά του άνθρώπιν ου.. ». Τό ζευγάρ ι άνθρώπινο-άπάνθρωπο ε ί να ι ή κρυμ-μένη άρχή κάθε άνθρωπισμοϋ, ό όποιος σ' αύ τή τήν περίπτωση δέν ήταν παρά ό τρόπος γιά νά ζοϋμε -ύπομένουμε -έπ ιλύουμε αύτή τήν άντ ίφαση Ό άστ ικός άνθρωπισμός τοποθε τούσε τόν άνθρωπο στή βάση κάθε θεωρίας Αύτή ή φωτε ι νή ούσία τ ο ϋ άνθρώπου ήταν ή όρατή πλευρά ένός σκοτε ι νού άπάνθρωπου Τό περ ι εχόμενο τής άν-θρώπινης ουσίας, αυτής τ ή ς φα ινομεν ι κά άπόλυτης ουσίας, έ δ ε ι χ ν ε μέσα σ' αύτό τό κομμάτ ι σκοταδ ιού, τήν έπαναστατημένη του γέννη-ση. Ό άνθρωπος τής έλευθερ ίας -λόγου κ α τ ά γ γ ε λ ν ε τόν έγωιστή καί κατακερματ ισμένο άνθρωπο τής καπιταλ ιστ ικής κοινωνίας. Στ ίς δύο μορφές αύ τού τ ο ϋ ζευγαρ ιού : άνθρώπινο-άπάνθρωπο, ή άστ ική τάξη τοϋ 18ου αιώνα - μέ τή «φ ιλελεύθερη-όρθολογ ική» μορφή - καί o l άρ ιστερο ί ρ ιζοσπάστες γερμανο ί δ ιανοούμενο ι μέ τήν «κοινοβιακή» ή «κομμουνιστ ική» μορφή - καθένας τ ο υ ς β ίωνε τ ί ς σχέσε ις του πρός τ ίς συνθήκες ϋπαρξής του , σάν μιά άρνηση, μ ιά δ ι εκδ ίκηση καί ένα σχέδιο.

Τ ί γ ί ν ε τ α ι μ έ τό σύγχρονο σοσιαλιστ ικό άνθρωπισμό; Κι αυτός μ έ τή σε ιρά του ε ί να ι άρνηση καί καταγγελ ία : άρνηση δλων τών άνθρώ-πινων διακρίσεων, ε ί τ ε ε ί να ι φυλε τ ι κ έ ς , ε ί τ ε πολ ι τ ικές , ή θρησκευτ ι -κ ές ή άλλες . Ε ίνα ι άρνηση κάθε ο ικονομ ικής έ κμε τάλλευσης καί πο-λ ι τ ι κής δουλε ίας Είναι άρνηση τ ο ϋ πολέμου Ή άρνηση αϋτή δ έν ε ί να ι μόνο μιά περήφανη θρ ιαμβευτ ι κή δ ιακήρυξη, μ ιά παραίνεση κ ι ένα παράδε ιγμα πού άπευθϋνοντα ι στό έξωτερ ικό , σέ δλους τούς άνθρώπους πού ύφ ίσταντα ι τόν ιμπεριαλισμό, τήν έ κμε τάλλευσή του , τήν άθλ ιό τη τά του , τή δουλε ία του . τ ίς δ ιακρ ίσε ις του καί τούς πο-λέμους του : ε ί να ι έπίσης καί πρωταρχικά στραμμένη πρός τά μέσα: σ' αύτή τήν "ίδια τ ή Σοβ ι ε τ ι κή "Ενωση. Στό σοσιαλιστ ικό άνθρωπισμό τ ο ύ προσώπου, ή Σοβ ι ε τ ι κή "Ενωση πιστοποιε ί τό ξεπέρασμα τής περ ιόδου τής δ ικ τατορ ίας τού προλεταρ ιάτου , άλλά έπίσης άπορρί-Γττει καί καταδ ικάζε ι τ Ις «καταχρήσε ις» της , τ ί ς παράλογες κ ι «έγ-κληματ ι κές» μορφές πού πήρε κατά τ ή ν περίοδο τής «προσωπολα-τρ ίας». Στήν έσωτερ ική τ ο υ χρήση, ό σοσιαλιστ ικός άνθρωπισμός άφορα τήν Ιστορική πραγματ ικότητα τ ο ϋ ξεπεράσματος τής δ ικ τατο -ρίας τ ο ϋ προλεταρ ιάτου καί τών «καταχρηστικών» μορφών πού πήρε στήν ΕΣΣΔ. Αφορά μιά «διπλή πραγματ ικότητα - δχ ι μόνο μ ιά πρα-γματ ι κό τη τα πού έ χ ε ι ξ επεραστε ί άπό τήν όρθολογ ική άναγκα ιότητα τ ή ς άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων καί τών σοσιαλιστ ικών σχέσεων παραγωγής (τή δ ι κ τατορ ία τ ο ϋ προλεταρ ιάτου) - άλλά έπι-πλέον μ ιά πραγματ ικότητα πού δ έ ν όφειλε νά ξεπεραστεί, αύτή τήν κα ινούργ ια μορφή *μή όρθολογικής ύπαρξης του λόγου», αύτό τ ό

237

Page 239: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

μερίδιο ιστορικού «παραλογισμού» καί «άπάνθρωπου» πού φέρει μέσα του τό παρελθόν τής ΕΣΣΔ- τήν τρομοκρατία, τήν καταπίεση καί τό δογματισμό - αύτό άκριβώς πού δέν έφτασε άκόμα νά ξεπε-ραστεί, κατά τά άποτελέσματά του ή τίς καταστρεπτικές του συν-έπειες

Μέ αύτή τήν εύχή όμως περνάμε άπό τό σκοτάδι στό φώς, άπό τό απάνθρωπο στό άνθρώπινο Ό κομμουνισμός στόν όποίο εισέρχεται ή Σοβιετική "Ενωση είναι ένας κόσμος χωρίς οικονομική έκμετάλλευ-ση, χωρίς βία, χωρίς διάκριση - ένας κόσμος πού άνοίγει στούς σο-βιετικούς τόν άπεριόριστο χώρο τής προόδου, τής έπιστήμης, τής κουλτούρας, τοϋ «ψωμιού» καί τής έλευθερίας, τής έλεύθερης άνά-πτυξης - ένας κόσμος πού μπορεί νά ύπάρχει χωρίς σκοτεινές κατα-στάσεις καί δράματα Γιατί, τότε, τονίζεται τόσο συνειδητά μέ αύτό τόν τρόπο μιά Ιδέα γιά τόν άνθρωπο, δηλαδή μιά ιδέα γιά τούς έαυ-τούς τους, πού τούς βοηθά νά ζουν τήν Ιστορία τους; Εδώ είναι δύσκολο νά μή συσχετίσουμε, άφενός τήν άναγκαιότητα νά προετοι-μαστεί καί νά πραγματωθεί μιά σημαντική ιστορική μεταβολή (τό πέ-ρασμα στόν κομμουνισμό, τό τέλος τής δικτατορίας τοϋ προλεταριά-του, ό μαρασμός τού κρατικού μηχανισμού πού προϋποθέτει τή δη-μιουργία καινούργιων πολιτικών, οικονομικών, πολιτισμικών μορφών όργάνωσης οί όπο'ιες νά άντιστοιχούν σ' αύτό τό πέρασμα) - καί αφετέρου τίς ιστορικές συνθήκες μέσα στίς όποΊες πρέπει νά πρα-γματοποιηθεί αύτό πέρασμα. Είναι προφανές ότι καί αύτές οί συνθή-κες φέρουν τήν ιδιαίτερη σφραγίδα τοϋ παρελθόντος τής ΕΣΣΔ καί τών δυσκολιών της - δχι μόνο τή σφραγίδα τών δυσκολιών πού όφείλονται στήν περίοδο τής «προσωπολατρίας» άλλά έπίσης καί τών πιό έμμεσων δυσκολιών πού προσιδιάζουν στήν «οικοδόμηση του σο-σιαλισμού σέ μία μόνη χώρα», κι έπιπλέον σέ μιά χώρα πού άρχικά ήταν «καθυστερημένη», οικονομικά καί πολιτιστικά. Μεταξύ αύτών τών «συνθηκών» πρέπει νά άναφέρουμε σέ πρώτη σειρά τίς «θεωρη-τικές» συνθήκες πού κληρονομήθηκαν άπό αύτό τό παρελθόν

Είναι αύτή ή δυσαναλογία μεταξύ τών ιστορικών καθηκόντων καί τών συνθηκών τους, πού μπορεί νά έξηγήσει μιά προσφυγή σ' αύτή τήν ιδεολογία. Πράγματι, τά θέματα τοϋ σοσιαλιστικού άνθρωπισμού δηλώνουν τήν ύπαρξη πραγματικών προβλημάτων: καινούργιων Ιστο-ρικών, οικονομικών, πολιτικών καί ιδεολογικών προβλημάτων, πού ή σταλινική περίοδος τά είχε μέν συσκοτίσει, άλλά όμως τά είχε δη-μιουργήσει δημιουργώντας τό σοσιαλισμό: προβλημάτων οίκονομι-κών, πολιτικών καί πολιτισμικών μορφών όργάνωσης πού άντιστοι-χούν στό έπίπεδο άνάπτυξης στό όποίο έφτασαν οί παραγωγικές δυ-νάμεις τοϋ σοσιαλισμού* προβλημάτων τών καινούργιων μορφών τής άτομικής άνάπτυξης σέ μιά καινούργια περίοδο τής Ιστορίας, δπου τό κράτος δέν παίρνει ύπ" ευθύνη του, μέσω τοϋ καταναγκασμού, οϋτε τή διεύθυνση οϋτε τόν έλεγχο τής τύχης τού καθενός - δπου ό κάθε άνθρωπος έχει στό έξής άντικειμενικά τήν έκλογή, δηλαδή τό δύσκολο έργο, νά γίνει άπό μόνος του αύτό πού είναι. Τά θέματα

238

Page 240: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

τού σοσιαλιστικού άνθρωπισμοϋ (έλεύθερη άνάπτυξη τού άτόμου, σεβασμός τής σοσιαλιστικής νομιμότητας, άξιοπρέπεια τής προσωπι-κότητας, κλπ ) είναι ό τρόπος μέ τόν όποιο ol σοβιετικοί καί άλλοι σοσιαλιστές βιώνουν τίς σχέσεις τους πρός αύτά τά προβλήματα, δηλαδή πρός τίς συνθήκες μέσα στις όποιες τίθενται. Μέ έκπληξη διαπιστώνει κανείς δτι, σύμφωνα μέ τήν άναγκαιότητα τής άνάπτυξής τους, στίς περισσότερες σοσιαλιστικές δημοκρατίες, δπως ή Σοβιε-τική Ένωση, τά προβλήματα τής πολιτικής καί τής ήθικής περνάνε σέ πρώτο πλάνο καί δτι τά δυτικά κόμματα κατατρύχονται κι αύτά μέ τή σειρά τους άπό τά Ιδια προβλήματα Μέ δχι λιγότερη έκπληξη παρατηρεί κανείς μερικές φορές, άν δχι συχνά, δτι αύτά τά προβλή-ματα έξετάζονται θεωρητικά προστρέχοντας σέ έννοιες πού άνήκουν στήν περίοδο τής νεότητας τοϋ Μάρξ, στή φιλοσοφία του τοϋ άν-θρώπου οϊ έννοιες άλλοτρίωση, διχασμός, φετιχισμός, ύλικός άν-θρωπος, κλπ Θεωρούμενα δμως καθαυτά, τά προβλήματα τούτα, στό βάθος τους, είναι προβλήματα πού χωρίς νά άπαιτοϋν διόλου μιά «φιλοσοφία τοϋ άνθρώπου», άφοροϋν τήν άποδιοργάνωση τών και-νούργιων μορφών όργάνωσης τής οικονομικής ζωής, τής πολιτικής ζωής καί τής ιδεολογικής ζωής (συμπεριλαμβανομένων καί τών και-νούργιων μορφών τής άτομικής άνάπτυξης) τών σοσιαλιστικών χω-ρών στή φάση τους τοϋ μαρασμού ή τοϋ ξεπεράσματος τής δικτατο-ρίας τοϋ προλεταριάτου Πώς γίνεται τότε νά μπαίνουν τά προβλή-ματα αύτά άπό όρισμένους Ιδεολόγους, σέ άναφορά πρός τΙς έν-νοιες μιάς φιλοσοφίας του άνθρώπου - άντί νά τεθούν άνοιχτά, κα-θαρά καί μέ συλλογιστική άκρίθεια μέ τούς οικονομικούς, πολιτικούς, ιδεολογικούς κ λ π . δρους τής μαρξιστικής θεωρίας; Γιατί τόσοι μαρ-ξιστές φιλόσοφοι νά αισθάνονται τήν άνάγκη νά προσφύγουν στήν προμαρξιστική ιδεολογική έννοια «άλλοτρίωση γιά νά σκεφτούν καί νά «έπιλύσουν», ύποτίθεται, αύτά τά συγκεκριμένα Ιστορικά προβλή-ματα;

Δέ θά διαπιστωνόταν ό πειρασμός αύτης τής Ιδεολογικής προσφυ-γής, άν δέν ήταν μέ τόν τρόπο του ό δείκτης μιάς άναγκαιότητας, πού δέ μπορεί παρόλα αύτά νά καλυφθεί κάτω άπό τήν προστασία άλλων, καλά θεμελιωμένων, μορφών άναγκαιότητας. Είναι άναμφι-σβήτητο δτι ol κομμουνιστές έχουν έγκυρους λόγους νά άντιτάσ-σουν τήν οικονομική, κοινωνική, πολιτική καί πολιτισμική πραγματικό-τητα τοϋ σοσιαλισμού στήν «άπανθρωπιά» τοϋ Ιμπεριαλισμού γενικά-

δτι αύτή ή άντίθεση άποτελεϊ μέρος τής άντιπαράθεσης καί τής πά-λης τοϋ σοσιαλισμού μέ τόν ιμπεριαλισμό Θά μπορούσε δμως νά εί-ναι έξίσου έπικίνδυνο νά χρησιμοποιεί κανείς χωρίς διάκριση καί επιφυλάξεις, σάν νά έπρόκειτο γιά μιά θεωρητική έννοια, μιά ιδεολο-γική έννοια δπως ό άνθρωπισμός, πού είναι φορτισμένη, δ,τι κι άν κάνει κανείς, μέ τούς συνειρμούς τοϋ Ιδεολογικού άσυνείδητου, καί πού συμπίπτει μέ πολύ άνεση μέ θέματα μικροαστικής έμπνευσης (γνωρίζουμε δτι ή μικροαστική τάξη καί ή Ιδεολογία της, γιά τις όποιες ό Λένιν πρόβλεπε ένα αίσιο μέλλον, δέν έχουν άκόμα έντα-

239

Page 241: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

φιαστεϊ από τήν ίστορία). Μέ τά παραπάνω, φτάνουμε σέ μιά αιτία βαθύτερη καί άναμφίβολα

δύσκολη νά διατυπωθεί. Αύτή ή προσφυγή στήν ιδεολογία, μπορεί έπίσης, μέσα σέ όρισμένα δρια, νά θεωρηθεί πράγματι σάν τό ύπο-κατάστατο μιάς προσφυγής στή θεωρία Θά ξαναβρίσκαμε στό ση-μείο αύτό τίς τωρινές βεωρητικές συνθήκες πού κληροδοτήθηκαν στό μαρξισμό άπό τό παρελθόν του - δχι μόνο τό δογματισμό τής σταλινικής περιόδου, άλλά καί τήν κληρονομιά, πού έρχεται άπό πολύ μακριά, τών όλέθριων όπορτουνιστικών έρμηνειών τής Δεύτε-ρης Διεθνούς, πού πολέμησε ό Λένιν σέ δλη του τή ζωή, πού κι αύ-τές δμως έπίσης δέν ένταφιάστηκαν άκόμα άπό τήν ίστορία γιά πάν-τα Αύτές οί συνθήκες έμπόδισαν τήν άνάπτυξη πού ήταν άπαραί-τητη στή μαρξιστική θεωρία, γιά νά τής προσφέρει άκριβώς τίς έν-νοιες πού άπαιτούν τά καινούργια προβλήματα έννοιες πού θά τής έπέτρεπαν σήμερα νά θέσει αύτά τά προβλήματα μέ δρους έπιστη-μονικούς, καί δχι ιδεολογικούς πού θά τής έπέτρεπαν νά πει τά πράγματα μέ τό δνομά τους, δηλαδή μέ κατάλληλες μαρξιστικές έν-νοιες, άντί νά τά χαρακτηρίσει, δπως συμβαίνει συχνά, μέ ιδεολογι-κές έννοιες (άλλοτρίωση) ή χωρίς καθορισμένο «στάτους».

Μέ λύπη διαπιστώνει κανείς δτι, γιά παράδειγμα, ή έννοια μέ τήν όποία οί κομμουνιστές χαρακτηρίζουν ένα σημαντικό ιστορικό φαι-νόμενο τής ιστορίας τής ΕΣΣΔ καί τοϋ έργατικοϋ κινήματος, ή έν-νοια τής «προσωπολατρίας», είναι, άν τή θεωρούσαμε σάν μιά θεω-ρητική έννοια, μιά έννοια «άνεύρετη», μιά έννοια πού δέ μπορεί νά καταταγεί μέσα στή μαρξιστική θεωρία' μπορεί μέν νά περιγράφει καί νά καταδικάζει ένα τρόπο συμπεριφοράς, καί νά διαθέτει, μέ αύτή τήν ιδιότητα, μιά διπλά πρακτική άξία, άλλά άπ' δσο ξέρω ό Μάρξ ούδέποτε θεώρησε δτι ένας τρόπος πολιτικής συμπεριφοράς μπορεί νά έξομοιωθεϊ άμεσα μέ μιά ιστορική κατηγορία, δηλαδή μέ μιά έν-νοια τής θεωρίας τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ' γιατί ό τρόπος αύτός χα-ρακτηρίζει μιά πραγματικότητα, δέν άποτελεί τήν έννοιά της. Ό λ α αύτά δμως πού ειπώθηκαν γιά τήν «προσωπολατρία» άφοροϋν άκρι-βέστατα τό χώρο τοϋ έποικοδομήματος, συνεπώς τό χώρο τής όργά-νωσης τοϋ κράτους καί τών ιδεολογιών άφοροϋν έπιπλέον, χοντρι-κά, τό μόνο αύτό χώρο γιά τόν όποϊο, στή βάση τής μαρξιστικής θεωρίας, ξέρουμε δτι διαθέτει μιά «σχετική αυτονομία» (πράγμα πού έξηγεϊ άπλούστατα, σέ θεωρητικό πλαίσιο, δτι ή σοσιαλιστική βάση μπόρεσε στό βασικό της μέρος νά άναπτυχθει χωρίς ζημιές, στή δι-άρκεια αύτής τής περιόδου σφαλμάτων πού έπηρέαζαν τό έποικοδό-μημα), γιατί δέν κλήθηκαν οί ύπάρχουσες μαρξιστικές έννοιες, γνω-στές καί άγνωστες, γιά νά συλλογιστο ϋν καί νά τοποθετήσουν τό φαινόμενο αύτό, πού περιγράφτηκε στήν πραγματικότητα μέ μορφή τρόπου συμπεριφοράς καί άνάχθηκε στήν «ψυχολογία» ένός άνθρώ-που- πού άπλώς περιγράφτηκε δηλαδή, άλλά δέν άποτέλεσε άντικεί-μενο στοχασμού; "Αν ή «ψυχολογία» ένός άνθρώπου μπόρεσε νά έπωμιστεϊ αϋτό τόν Ιστορικό ρόλο, γιατί νά μή τεθε ί μέ μαρξιστικούς

240

Page 242: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

όρους τό πρόβλημα τών ιστορικών συνθηκών πού έκαναν δυνατή αύτή τή φαινομενική προαγωγή τής «ψυχολογίας» στό ϋψος καί τίς διαστάσεις ένός Ιστορικού φαινομένου, Ό μαρξισμός περιέχει στις άρχές του ό,τι χρειάζεται γιά νά θέσουμε αύτό τό πρόβλημα μέ όρους θεωρίας, συνεπώς ό,τι χρειάζεται γιά νά τό φωτίσουμε καί νά βοηθήσουμε νά έπιλυθεϊ.

Δέν έπικαλοϋμαι τυχαία τό διπλό παράδειγμα τής έννοιας άλλο-τρίωση καί τής έννοιας «προσωπολατρία» Γιατί οί έννοιες τού σο-σιαλιστικού άνθρωπισμού (ιδιαίτερα τό πρόβλημα τού δικαίου καί τής προσωπικότητας) έχουν κι αυτές έπίσης σάν άντικείμενο προβλήματα πού ύπάγονται στό χώρο τού έποικοδομήματος: όργάνωση τού κρά-τους, πολιτική ζωή, ήθική, ιδεολογίες, κλπ. Καί δέ μπορούμε νά μή σκεφτούμε ότι ή προσφυγή στήν ιδεολογία είναι, έξίσου σέ αύτές τΙς έννοιες, ό πιό σύντομος δρόμος, τό ύποκατάστατο μιας άνεπαρκούς θεωρίας Άνεπαρκούς άλλά ύποβόσκουσας καί δυνατής. Τέτοιος θά ήταν ό ρόλος αύτής τής ροπής γιά προσφυγή στήν ιδεολογία: νά καλύψει αύτή τήν άπουσία, αύτή τήν καθυστέρηση, αύτή τήν άπό-σταση, χωρίς νά τήν άναγνωρίσει άνοιχτά, δημιουργώντας, δπως έλεγε ό "Ενγκελς, άπό τήν άνάγκη της καί τήν άνυπομονησία της ένα θεωρητικό έπιχείρημα καί έκλαμβάνοντας τήν άνάγκη μιάς θεω-ρίας σάν τήν Ιδια τή θεωρία. Ό φιλοσοφικός άνθρωπισμός άπ' τόν όποιο κινδυνεύουμε νά άπειληθούμε καί ό όποιος καλύπτεται κάτω άπό τά άνευ προηγουμένου έπιτεύγματα τού ίδιου τού σοσιαλισμού, θά ήταν αύτό τό συμπλήρωμα πού προορίζεται νά δώσει σέ όρισμέ-νους μαρξιστές Ιδεολόγους, άφού δέν ύπάρχει θεωρία, τήν αϊσθηση τής θεωρίας πού τούς λείπει: μιά αίσθηση πού δέ μπορεί νά άξιώσει γιά τόν έαυτό της τό πιό πολύτιμο πράγμα στόν κόσμο πού μάς έδωσε ό Μάρξ: τή δυνατότητα μιας έπιστημονικής γνώσης.

Νά γιατί, άν ό σοσιαλιστικός άνθρωπισμός είναι στήν ήμερήσια διά-ταξη, άπ' τήν άλλη ol πιό εύλογες αιτίες αύτής τής ιδεολογίας σέ καμιά περίπτωση δέ μπορούν νά χρησιμεύσουν σάν έγγύηση γιά τις πεπλανημένες, χωρίς νά μάς σύρουν στή σύγχιση τής Ιδεολογίας μέ τήν έπιστημονική θεωρία.

Ό φιλοσοφικός άνθρωπισμός τού Μάρξ προσφέρει πράγματι τή δυνατότητα νά κατανοήσουμε τήν άναγκαιότητα τών ύπαρχουσών ιδεολογιών, συμπεριλαμβανομένου καί τού άνθρωπισμού. Ταυτό-χρονα όμως, δεδομένου ότι είναι μιά κριτική καί έπαναστατική θεω-ρία, προσφέρει τή δυνατότητα νά κατανοήσουμε τήν τακτική πού πρέπει νά υιοθετηθεί άπέναντι σ' αύτές τίς Ιδεολογίες: είτε νά τΙς ύποστηρίξουμε, ε ίτε νά τΙς μετασχηματίσουμε ή νά τις καταπολεμή-σουμε. Καί οί μαρξιστές γνωρίζουν πώς δέν είναι δυνατή καμιά τα-κτική, πού δέ βασίζεται σέ μιά στρατηγική - καί καμιά στρατηγική πού δέ βασίζεται στή θεωρία.

Οκτώβρης 1963

16 Γιά τόν Μάρξ 241

Page 243: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 244: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟ»

Λίγα λόγια πάνω στόν öpo «πραγματικός άνθρωπισμός»1. Ή ειδοποιός διαφορά περιέχεται στό έπίθετο. πραγματικός. Ό

πραγματικός άνθρωπισμός όρίζεται άπό άποψη σημαντικής μέσω τής άντίθεσής του πρός τό μή-πραγματικά άνθρωπισμό, πρός τόν ιδεατό (ιδεαλιστικό), άφηρημένο, ένατενιστικό κλπ. άνθρωπισμό Ό νέος πραγματικός άνθρωπισμός έπικαλεϊται σάν άναφορά, καί ταυτόχρονα λόγω τής άφαίρεσής του, τής μή πραγματικότητάς του, αύτό τόν άν-θρωπισμό άναφοράς. Ό παλιός άνθρωπισμός κρίνεται συνεπώς άπό τόν καινούργιο σάν ένας άφηρημένος καί άπατηλός άνθρωπισμός Ή αύταπάτη του συνίσταται στό νά στοχεύει σ' ένα άντικείμενο μή-πραγματικό, στό δτι έχει γιά περιεχόμενο ένα άντικείμενο πού δέν είναι τό πραγματικό άντικείμενο

Ό πραγματικός άνθρωπισμός παρουσιάζεται σάν ό άνθρωπισμός πού έχει γιά περιεχόμενο, δχι ένα άφηρημένο, θεωρησιακό άντικεί-μενο, άλλά ένα άντικείμενο πραγματικό

Ωστόσο ό όρισμός αύτός τού πραγματικού άνθρωπισμοϋ παραμέ-νει άρνητικός- άρκεϊ γιά νά έκφράσει τήν άρνηση ένός όρισμένου περιεχομένου, δέ δίνει δμως αύτό τό Ιδιο τό καινούργιο του περι-εχόμενο. Τό περιεχόμενο πού στοχεύει ό πραγματικός άνθρωπισμός δέ βρίσκεται στήν έννοια άνθρωπισμός ή «πραγματικός», σάν τέ-τοιες, άλλά έξω άπό αύτές τΙς έννοιες. Τό έπίθετο πραγματικός είναι ένδεικτικό· δείχνει δτι άν θέλουμε νά βρούμε τό περιεχόμενο αύτού τού νέου άνθρωπισμοϋ, πρέπει νά τό άναζητήσουμε μέσα στήν πραγματικότητα: στήν κοινωνία, στό κράτος, κλπ Συνεπώς ή έννοια πραγματικός άνθρωπισμός συναρτάται πρός τήν έννοια άνθρωπισμός σάν θεωρητική άναφορά. άλλά άντιτάσσεται σ' αύτήν άρνούμενη τό

1 Ή έννοια «πραγματικός άνθρωπισμός» στηρίζει τήν έπιχειρηματολογία ένός άρθρου τοϋ J Semprun δημοσιευμένου στό No 58 τής έφημερίδας Clarté (βλ Nouvelle Critique, No 164, Μάρτιος 1965) Είναι μιά έννοια δανει-σμένη άπό τά έργα τής νεότητας τού Μάρξ

243

Page 245: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

αφηρημένο της άντικείμενό - καί προσφέροντας στόν έαυτό της ένα συγκεκριμένο, πραγματικό άντικείμενό Ή λέξη πραγματικός παίζει διπλό ρόλο Κόνει νά φανεί στόν παλιό άνθρωπισμό ό ιδεαλισμός του καί ή άφαίρεσή του (άρνητική λειτουργία της έννοιας πραγματικότη-τα)· καί ταυτόχρονα δηλώνει τήν έξωτερική πραγματικότητα (έξωτε-ρική πρός τόν παλιό άνθρωπισμό) μέσα στήν όποία ό νέος άνθρωπι-σμός θά βρει τό περιεχόμενό του (θετική λειτουργία τής έννοιας πραγματικότητα) Ωστόσο αύτή ή θετική λειτουργία τής λέξης «πρα-γματικός» δέν είναι μιά θετική λειτουργία γνώσης, είναι μιά θετική λε ι τουργ ία πρακτικής ένδειξης

Πράγματι, ποιά είναι αύτή ή «πραγματικότητα» πού μέλλει νά μετασχηματίσει τόν παλιό άνθρωπισμό σέ πραγματικό άνθρωπισμό; Είναι ή κοινωνία Ή έκτη θέση γιά τόν Φόυερμπαχ λέει μάλιστα δτι ό μή άφηρημένος «άνθρωπος» είναι τό «σύνολο τών κοινωνικών σχέ-σεων». "Αν δμως πάρουμε κατά γράμμα αύτή τή διατύπωση, σάν έναν κατάλληλο όρισμό, δέ σημαίνει τίποτα. "Ας έπιχειρήσουμε νά δώ-σουμε άπλώς μιά κυριολεκτική της έξήγηση, καί θά δούμε δτι δέ θά άπεμπλακοϋμε άπ' αύτήν, έκτός κι άν προσφύγουμε σέ μιά περί-φραση τού άκόλουθου είδους: «άν θέλει κανείς νά μάθει ποιά είναι ή πραγματικότητα, δχι αύτή πού άντιστοιχεί μέ κατάλληλο τρόπο στήν έννοια άνθρωπος ή άνθρωπισμός, άλλά αύτή πού έμμεσα έν-έχεται σ' αύτές τίς έννοιες, δέν είναι μιά άφηρημένη ούσία, άλλά τό σύνολο τών κοινωνικών σχέσεων». Αύτή ή παράφραση κάνει νά φα-νερωθεί εύθύς άμέσως μιά άναντιστοιχία μεταξύ τής έννοιας άνθρω-πος καί τοϋ όρισμοϋ του· σύνολο τών κοινωνικών σχέσεων. Μεταξύ αύτών τών δύο δρων (άνθρωπος/σύνολο τών κοινωνικών σχέσεων) ύπάρχει άναμφίθολα μιά σχέση, δέν είναι δμως άναγνώσιμη μέσα στόν όρισμό, δέν είναι σχέση όρισμοϋ, δέν είναι σχέση γνώσης

Αϋτή δμως ή άναντιστοιχία, αϋτή ή σχέση, έχουν ένα νόημα: ένα νόημα πρακτικό. Αϋτή ή έκδηλη άναντιστοιχία δηλώνει μιά πράξη πού πρέπει νά έκπληρωθει, μ ιά μετατόπιση πού πρέπει νά πραγματο-ποιηθεί. Σημαίνει δτι γιά νά συναντήσουμε καί νά άνακαλύψουμε τήν πραγματικότητα πού ύπαινίασεται κανείς άναζητώντας, δχι πιά τόν άφηρημένο άλλά τόν πραγματικό άνθρωπο, πρέπει νά περάσουμε στήν κοινωνία, καί νά άρχίσουμε νά κάνουμε τήν άνάλυση τοϋ συν-όλου τών κοινωνικών σχέσεων θά έλεγα δτι στήν έκφραση πραγμα-τικός άνθρωπισμός, ή έννοια «πραγματικός» είναι μιά πρακτική έν-νοια, τό ισότιμο ένός σήματος, ένός όδικοϋ πίνακα, τό όποιο «δεί-χνει» ποιά κίνηση πρέπει νά πραγματοποιήσουμε καί σέ ποιά κατεύ-θυνση, μέχρι ποιό τόπο πρέπει νά μετατοπιστούμε γιά νά βρεθούμε, δχι πιά στόν ούρανό τής άφαίρεσης άλλά στήν πραγματική γή. « Από δώ τό πραγματικό1» Ακολουθούμε τόν όδηγό, καί καταλήγουμε μέσα στήν κοινωνία, στίς κοινωνικές σχέσεις, καί στίς προϋποθέσεις τής πραγματικής τους δυνατότητας

Τότε δμως είναι πού ξεπηδάει τό σκανδαλώδες παράδοξο: άφοϋ συντελεστεί πραγματικά αύτή ή μετατόπιση άφοϋ έπιχειρηθεί ή έπι-

244

Page 246: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

στημονική άνάλυση αύτοϋ τοϋ πραγματικού άντικειμένου, άνακαλύ-πτουμε δτ ι ή γνώση τών συγκεκριμένων (πραγματικών) άνθρώπων -δηλαδή ή γνώση τοϋ συνόλου τών κοινωνικών σχέσεων - δέν είναι δυνατή παρά μέ τόν δρο νά άπαλλαγοϋμε τελείως άπό τις θεωρητι-κές υπηρεσίες τής έννοιας άνθρωπος (μέ τό νόημα μέ τό όποιο ϋπήρχε μέσα στή θεωρητική της άξίωση, πρίν άκόμα άπ' αύτή τή μετάθεση) Πράγματι, αύτή ή έννοια μάς έμφανίζεται άχρηστη άπό έπιστημονική άποψη, όχι γιατί είναι άφηρημένη1 - άλλά γιατί δέν εί-ναι έπιστημονική Γιά νά συλλογιστούμε τήν πραγματικότητα τής κοινωνίας, τοϋ συνόλου τών κοινωνικών σχέσεων, πρέπει νά πραγμα-τοποιήσουμε μιά ριζική μετατόπιση: δχι μόνο μιά χωρική μετατόπιση (άπό τό άφηρημένο στό συγκεκριμένο) άλλά έπίσης μιά έννοιολογική μετατόπιση (άλλάζουμε έννοιες βάσης1) Οί έννοιες μέ τις όποιες συλλογίζεται ό Μάρξ τήν πραγματικότητα, τήν όποία καταδείχνει ό πραγματικός άνθρωπισμός, δέν κάνουν πιά νά παρέμβουν οϋτε μιά φορά, σάν θεωρητικές έννοιες, οί έννοιες άνθρωπος, ή άνθρωπισμός κάνουν νά παρέμβουν άλλες έννοιες, τελείως καινούργιες· oi έν-νοιες - τρόπος παραγωγής, παραγωγικές δυνάμεις, παραγωγικές σχέ-σεις, έποικοδόμημα, ιδεολογία, κλπ Ιδού τό παράδοξο: ή πρακτική έννοια πού μάς έδειχνε τόν τόπο τής μετάθεσης άναλύθηκε μέσα στήν Ιδια τή μετατόπιση, ή έννοια πού μάς έδειχνε τόν τόπο τής έρευνας άπουσιάζει στό έξής άπό τήν Ίδια τήν έρευνα.

Έδώ βρίσκεται ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο αύτών τών μεταβάσεων-τομών πού συνιστούν τόν έρχομό μιάς καινούργιας προ-βληματικής Σέ όρισμένες στιγμές τής ίστορίας τών ιδεών, βλέπουμε νά έμφανίζονται τέτοιες πρακτικές έννοιες, πού τό ιδιάζον τους είναι δτι άποτελοϋν έννοιες άνισορροπημένες έσωτερικό. Άπό τή μιά πλευρά τους άνήκουν στόν παλιό ιδεολογικό χώρο, πού τούς χρησι-μεύει σάν «θεωρητική» άναφορά (άνθρωπισμός)- άπό τήν άλλη δμως άφοροϋν ένα καινούργιο χώρο, δείχνουν τή μετατόπιση πού πρέπει νά πραγματοποιήσουμε γιά νά μπούμε μέσα του Μέ τήν πρώτη πλευρά τους διατηρούν μιά σημασία «θεωρητική» (τή σημασία τοϋ χώρου άναφοράς τους)- μέ τή δεύτερη πλευρά τους, έχουν μόνο μιά σημασία πρακτικού σήματος, πού δείχνει μιά κατεύθυνση καί ένα τό-πο, χωρίς δμως νά δώσει τήν κατάλληλη έννοιά τους. Εξακολου-θούμε νά παραμένουμε στό χώρο τής προγενέστερης ιδεολογίας: πλησιάζουμε στά σύνορά της, καί ένας όδικός πίνακας μάς δείχνει ένα έκείθεν, μιά κατεύθυνση καί ένα τόπο «Διαβείτε τά σύνορα, καί προχωρείτε στήν κατεύθυνση τής κοινωνίας, έκεϊ θά βρείτε τό πρα-γματικό» Ό πίνακας έξακολουθεϊ νά είναι μπηγμένος στόν ιδεολο-γικό χώρο, τό κείμενό του έχει συνταχθεί στή γλώσσα τού χώρου αύτού, έστω κι άν χρησιμοποιεί «καινούργιες» λέξεις* ή ίδια ή άρ-νηση τής Ιδεολογίας είναι γραμμένη σέ ιδεολογική γλώσσα, δπως τό βλέπουμε μέ τόσο έντυπωσιακό τρόπο στόν Φόυερμπαχ: τό «συγκε-κριμένο», τό «πραγματικό», Ιδού τά όνόματα πού φέρει μέσα στήν 'ιδεολογία ή ίδια ή άντίθεση πρός τήν ιδεολογία.

245

Page 247: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Μπορείτε νά παραμείνετε έπ' άόριστον στή μεθοριακή γραμμή, χωρίς νά σταματήσετε νά επαναλαμβάνετε συγκεκριμένο1 συγκε-κριμένο! πραγματικό1 πραγματικό1 Είναι αυτό πού λέε ι ό Φόυερμπαχ - κι αυτός έξάλλου μιλούσε έπίσης γιά τήν κοινωνία καί γιά τό κρά-τος, καί δέ σταμάτησε νά μιλάει γιά τόν πραγματικό άνθρωπο, γιά τόν άνθρωπο πού έχει άνάγκες, γιά τό συγκεκριμένο άνθρωπο (πού δέν είναι παρά τό σύνολο τών άναπτυγμένων άνθρώπινων άναγκών του), γιά τήν πολιτική καί γιά τή βιομηχανία "Εμενε στίς λέξεις πού μέσα στό ίδιο τους τό συγκεκριμένο, τού έστελναν πίσω τήν εικόνα τού άνθρώπου τού όποιου άπαιτούσε τήν πραγμάτωση (ό Φόυερμπαχ έλεγε, κι αύτός έπίσης, δτι ό πραγματικός άνθρωπος είναι ή κοινω-νία, μέ έναν όρισμό γιά τόν άνθρωπο, πού σ' αϋτή τήν περίπτωση ήταν άντίστοιχος πρός τήν έννοιά του, άφού γιά τόν Φόυερμπαχ ή κοινωνία ούδέποτε ήταν, σέ καθεμία άπό τίς ιστορικές της στιγμές, άλλο παρά ή προοδευτική έκδήλωση τής άνθρώπινης ουσίας).

"Η άντίθετα μπορείτε πραγματικά νά διαβείτε τά σύνορα καί νά εισδύσετε στό χώρο τής πραγματικότητας, καί νά άρχίσετε νά πραγ-ματοποιείτε «σοβαρά τή μελέτη του», δπως λέει ό Μάρξ στή Γερμα-νική Ιδεολογία. Σ' αύτή τήν περίπτωση, τό σήμα έχει παίξει τόν πρα-κτικό του ρόλο. Παρέμεινε στόν παλιό χώρο, στό χώρο πού έγκατα-λείφθηκε, άπό τό ίδιο τό γεγονός τής μετατόπισης Νά σαστε λοι-πόν, μόνος άντίκρι στό πραγματικό σας αντικείμενο, ύποχρεωμένος σαφώς νά έπινοήσετε τίς άπαιτούμενες καί κατάλληλες έννοιες γιά νά τό συλλογιστείτε- σαφώς ύποχρεωμένος νά βεβαιώσετε δτι οι πα-λιές έννοιες, καί ιδιαίτερα ή έννοια πραγματικός άνθρωπος ή πραγ-ματικός άνθρωπισμός δέ σάς έπιτρέπουν νά συλλογιστείτε τήν πρα-γματικότητα τών άνθρώπων δτι γιά νά κατακτήσετε αύτό τό άμεσο πού άκριβώς δέν είναι ένα, άπαιτείται μιά μακρά καμπή, δπως συμ-βαίνει πάντα στό χώρο τής γνώσης. Εγκαταλείψατε τόν παλιό χώρο, τίς παλιές έννοιες Βρισκόσαστε σ' ένα καινούργιο χώρο, πού και-νούργιες έννοιες σάς παρέχουν τή γνώση του Σημείο δτι άλλάξατε πράγματι τόπο, προβληματική, καί δτι άρχίζει μιά νέα περιπέτεια ή περιπέτεια μιάς έπιστήμης ύπό άνάπτυξη

Είμαστε λοιπόν καταδικασμένοι νά έπαναλαμβάνουμε αύτή τήν έμ-πειρία, Ό πραγματικός άνθρωπισμός μπορεί νά είναι σήμερα τό σύν-θημα μιας άρνησης καί ένός σχεδίου, άρα στήν καλύτερη τών περι-πτώσεων ένα πρακτικό σήμα, ή άρνηση ένός «άνθρωπισμού» άφηρη-μένου, πού δέν ύπήρχε παρά μέσα στούς λόγους κι δχι μέσα στήν πραγματικότητα τών θεσμών - καί ή ένδειξη ένός έκεΐθεν, μιάς πρα-γματικότητας πού έξακολουθεϊ νά βρίσκεται έκεΐθεν, πού δέν πρα-γματώθηκε άκόμα στήν πραγματικότητα, άλλά προσδοκάται, τό σχέ-διο μιάς προσδοκίας πού πρέπει νά κάνουμε νά περάσει μέσα στή ζωή. Είναι πολύ κατανοητό νά μεταφράζονται μέ τόν τρόπο τους σ' αύτή τήν έννοια τοϋ πραγματικού άνθρωπισμού, ένδόμυχες άρνήσεις καί αϋθεντικές ευχές, ή άνυπόμονη έπιθυμία νά ξεπεραστούν έμπό-δια πού παραμένουν άνυπέρβλητα. Είναι σαφές έπίσης δτι οί άνθρω-

246

Page 248: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ποι όφε ίλουν , σέ κάθε έποχή τ ή ς ιστορίας, νά πε ιραματ ίζοντα ι γ ιά δ ικό τ ο υ ς λογαριασμό, καί δέν ε ίνα ι τυχα ίο άν όρ ισμένο ι ξανακάνουν τ ό «δρόμο» τών μεγαλύτερών τους ή τών προγόνων τους . Είναι σί-γουρα άπαρα ΐ τητο νά παίρνουν στά σοβαρά ο ί κομμουν ιστές τό πρα-γματ ικό νόημα αυτής τής έπιθυμίας, τ ι ς πραγματ ι κότητες πού ή πρα-κτ ική αύτή έννο ια ε ίνα ι ό δ ε ί κ της τους . Είναι σ ίγουρα άπαραΐτητο νά πραγματοποιούν οί κομμουν ιστές αύ τό τ ό πήγαιν' έλα μ ε ταξύ τών μορφών, πού ε ίνα ι άκόμα άβέβα ιες , συγκεχυμένες καί ι δεολογ ικές , μέσα στ ίς όποιες έκφράζοντα ι ε ί τ ε αύτή ή έπιθυμία ε ί τ ε κα ινούργ ιες έμπε ιρ ί ες - καί τών δικών τους θεωρητ ικών έννοιών πού έπινοούν, δταν ε ίνα ι άπόλυτα άποδε ιγμένη ή άνάγκη τους , τών θεωρητ ικών έν-νοιών πού ε ίνα ι κατάλληλες γ ιά τ ί ς άνατροπές τής πρακτ ικής τής έποχής μας.

Ό μ ω ς δέν πρέπει νά ξ εχνάμε δ τ ι τ ά σύνορα πού χώριζαν τήν ιδεολογ ία άπό τήν έπιστημον ική θεωρία τά δ ιάβηκε ό Μάρξ έδώ καί 120 χρόν ια περίπου - δ τ ι αύτό τό μεγάλο έγχε ίρημα κ ι αύτή ή μεγάλη άνακάλυψη παρατέθηκαν μέσα σέ έργα, έγγράφηκαν στό έννο ιολο-γ ικό σύστημα μιάς γνώσης, πού τ ά άποτελέσματά της μετασχημάτ ι -σαν σταδ ιακά τήν δψη τού κόσμου καί τήν Ιστορία του . Δέν πρέπει, δ έ μπορούμε ο ύ τ ε μ ιά στ ιγμή νά άπαρνηθούμε τήν ώφέλε ια αύτής τής άποκτημένης γνώσης πού ε ίνα ι άναντ ικατάστατη · τήν ώφέλε ια τού θεωρητ ι κού τ η ς πλούτου πού ξ επερνά σέ πλούτο καί δυναμικό-τ η τ α τή χρήση τήν ίδ ια πού τής έγ ι νε μέχρ ι τώρα Δέν πρέπει νά ξ εχνάμε δ τ ι ή κατανόηση αύτού πού συμβαίνε ι σήμερα στόν κόσμο, καί τ ο ύ πολιτ ικού καί ι δεολογ ικού πήγαιν ' έλα, ε ίνα ι άπαραίτητη γ ιά νά δ ι ευρύνουμε καί νά ένδυναμώσουμε τ ί ς βάσε ις τού σοσιαλισμού, ε ίνα ι ε φ ι κ τ ή μόνο μέ τήν προϋπόθεση νά μήν έπανέλθουμε , γ ιά λο-γαριασμό μας, έντεϋθεν αύ τού πού έ θ ε σ ε στή δ ιάθεσή μας ό Μάρξ, μέχρ ι αύ τό τ ό άβέβα ιο άκόμα σύνορο μ ε ταξύ τής ιδεολογ ίας καί τής έπιστήμης. Μπορούμε νά βοηθήσουμε δλους αύ τούς πού πλησιάζουν γ ιά νά δ ιαβούν αύ τό τ ό σύνορο: μ έ τήν προϋπόθεση δμως νά τ ό έχουμε δ ιαβε ί έμ ε ί ς ο ί Ιδ ιο ι καί νά έχουμε έγγράψε ι στ ίς έννο ι ές μας τό άνεπ ί τρεπτο άποτέλεσμα αύτού τ ο ϋ τοπίου.

Γ ιά μάς τ ό «πραγματικό» δ έν ε ίνα ι ένα θεωρητικό σύνθημα: τ ό πραγματ ικό ε ίνα ι τ ό πραγματ ικό άν τ ι κ ε ί μ ενο πού ύπάρχει άνε ξάρτη τα άπό τή γνώση του - πού δέ μπορε ί δμως νά όριστε ϊ παρά μέσω τής γνώσης του . Ά π ό αύτή τ ή δ ε ύ τ ε ρ η , θεωρητ ική άποψη, τ ό πραγματ ικό άποτελε ι μ ιά άδιάσπαστη έ νό τη τα μέ τά μέσα τής γνώσης του , τ ό πραγματ ικό ε ίνα ι ή γνωστή δομή τ ο ύ πραγματ ικού, ή αϋ τή πού πρέ-πει νά γνωρίσουμε, ε ί να ι τ ό Ίδιο τ ό άν τ ι κ ε ί μ ενο τής μαρξ ιστ ικής θεωρίας, αύτό τ ό άν τ ι κ ε ί μ ενο πού σ η μ ε ι ο θ ε τ ε ί τ α ι άπό τ ι ς μ ε γ ά λ ε ς θεωρητ ι κ ές άνακαλύψε ις τ ο ύ Μάρξ καί τ ο ϋ Λέν ιν , αϋ τό τ ό τ εράστ ιο καί ζωντανό θεωρητ ικό πεδίο, πού βρ ίσκε τα ι σέ δ ιαρκή άνάπτυξη, μέσα στό όποιο τ ά γ ε γ ο ν ό τ α τής άνθρώπινης Ιστορίας μπορούν στό έ ξής νά πε ιθαρχηθούν άπό τήν πρακτ ική τών άνθρώπων, γ ιατ ί ύπο-βάλλοντα ι στήν έννο ιολογ ική τους σύλληψη, στή γνώση τους .

247

Page 249: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

Δέν ήθελα νά πώ κάτι διαφορετικό'δείχνοντας δτι δ πραγματικός ή σοσιαλιστικός άνθρωπισμός μπορεί νά είναι τό άντικείμενό μιάς άνα-γνώρισης ή μιάς παραγνώρισης άνάλογα μέ τό «στάτους» πού τού καθορίζουμε σέ σχέση μέ τή θεωρία' δτι μπορεί νά χρησιμεύσει σάν πρακτικό, Ιδεολογικό σύνθημα, στό βαθμό άκριβώς πού είναι προσ-αρμοσμένος μέ άκρίθεια στή λειτουργία του, καί δέ συγχέεται μέ μιά τελείως διαφορετική λειτουργία* δτι μέ κανένα τρόπο δέ μπορεί νά καυχηθεί γιά τΙς Ιδιότητες μιάς θεωρητικής έννοιας. "Ηθελα έπίσης νά πώ δτι αύτό τό σύνθημα δέν είναι αύτόφωτο, άλλά δτι τό πολύ πολύ μπορεί νά δείξει σέ ποιό τόπο, έξω άπό αύτόν, βασιλεύει τό φώς "Ηθελα νά πώ δτι ένας όρισμένος πληθωρισμός αύτης της πρα-κτικής, ιδεολογικής έννοιας μπορούσε νά σπρώξει τή μαρξιστική θεωρία νά ξαναπέσει έντεύθεν τών δικών της συνόρων- καί, έπι-πλέον μπορούσε άκόμα νά έμποδίσει, άν δχι νά άπαγορεύσει, τήν αύ-θεντική τοποθέτηση, συνεπώς τήν πραγματική έπίλυση τών προβλη-μάτων πού, μέ τόν τρόπο της, είναι έπιφορτισμένη νά δηλώνει τήν ϋπαρξή τους καί τόν έπείγοντα χαρακτήρα τους. Γιά νά πούμε άπλά τά πράγματα, ή προσφυγή στήν ήθική - προσφυγή πού έγγράφεται βαθιά σέ κάθε άνθρωπιστική ιδεολογία - μπορεί νά παίξει τό ρόλο μιάς φαντασιακής διαπραγμάτευσης τών πραγματικών προβλημάτων Όταν γνωσθοϋν αύτά τά προβλήματα, τίθενται μέ συγκεκριμένους δρους είναι προβλήματα όργάνωσης τών μορφών της οικονομικής ζωής, τής πολιτικής ζωής, καί της άτομικής ζωής Γιά νά θέσουμε αϋθεντικά καί νά έπιλύσουμε πραγματικά αύτά τά προβλήματα πρέ-πει νά τά πούμε μέ τό δνομά τους, τό έπιστημονικό όνομα τους. Τό σύνθημα τού άνθρωπισμοϋ δέν έχει θεωρητική άξία, άλλά μιά άξια πρακτικού δείκτη πρέπει νά φτάσουμε σ' αύτά τά Ιδια τά συγκεκρι-μένα προβλήματα, δηλαδή στή γνώση τους, γιά νά παραγάγουμε τόν Ιστορικό μετασχηματισμό πού τήν άναγκαιότητά του στοχάστηκε ό Μάρξ Πρέπει νά προσέξουμε ώστε σ' αϋτή τή διαδικασία καμιά λέξη, νομιμοποιημένη άπό τήν πρακτική της λειτουργία, νά μή σφετεριστεί τή θεωρητική λειτουργία: άλλά νά έξαφανιστει άπό τό πεδίο της θεωρίας άμέσως μόλις έκπληρώσει τήν πρακτική της λειτουργία.

Ιανουάριος 1965

248

Page 250: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΓΑΩΣΣΑΡΙ

ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ (aliénation, Entäusserung). Μ ιά ι δ εολογ ι κή έννο ια πού χρησιμοποιήθηκε άπό τόν Μάρξ στά έργα τής νεότητάς του (βλ λ ) καί θεωρείται άπό τούς όπαδούς αύτών τών έργων έννοια -κλειδί τού μαρξισμού Ό Μάρξ έβγαλε τόν όρο άπό τήν άνθρωπο-λογία τού Φόυερμπαχ, όπου δήλωνε τήν κατάσταση τού άνθρώ-που καί τής κοινωνίας, όπου ή ούσία τού άνθρώπου παρουσιάζε-ται σ' αύτόν μόνο μέ τήν παραμορφωμένη μορφή τού θεού πού, άν καί ό άνθρωπος τόν έπλασε κατ' εικόνα τής ουσίας του (τού ειδολογικού όντος), τού έμφανίζεται σάν έξωτερικός, προύπάρχων δημιουργός Ό Μάρξ χρησιμοποίησε τήν έννοια γιά νά κριτικάρει τό κράτος καί τήν οίκονομία, ότι παραποιούν τήν πραγματική αύ-τοκαθοριστική έργασία τών άνθρώπων μέ τόν ίδιο τρόπο. Στά κα-τοπινά του έργα όμως, ό όρος έμφανίζεται πολύ σπάνια, κι όπου τόν παρουσιάζει, τόν μεταχειρίζεται ειρωνικά, ή μέ διαφορετικό έννοιολογικό περιεχόμενο (στό Κεφάλαιο, γιά παράδειγμα)

ΑΝΑΓΝΩΣΗ (lecture). Τά προβλήματα τής μαρξιστικής θεωρίας (ή όποιας άλλης θεωρίας) μπορούν νά λυθούν μόνο άν μάθουμε νά διαβάζουμε τά κείμενα σωστά (άπό δώ καί ό τίτλος τοϋ μεταγενέ-στερου βιβλίου τού Άλτουσέρ, Διαβάζοντας τό Κεφάλαιο)· δέ φτάνει όμως ούτε μιά έπιφανειακή άνάγνωση, πού συνενώνει γραμματικές άναφορές, ούτε μιά χεγκελιανή άνάγνωση, πού μειώ-νει τήν ούσία ένός κόρπους άφαιρώντας τόν «άληθινό πυρήνα άπό τό φενακισμένο περίβλημα». Μόνο μιά συμπτωματική άνά-γνωση (lecture symptomale — βλ. προβληματική) πού συγκροτεί τήν προβληματική, τήν άσυνειδησία τού κειμένου, είναι άνάγνωση τοϋ μαρξικοϋ έργου πού θά μάς έπιτρέψει νά φτάσουμε σέ μιά έπιστημολογική τομή πού κάνει δυνατό τόν Ιστορικό ύλισμό σάν έπιστήμη

ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΑΝΙΣΗ (développement inégal). Μ ιά έννο ια τ ο ύ Λέν ι ν κα ί τού Μάο Τσέ-Τούνγκ: ό έπικαθορισμός όλων τών άντιφάσεων σ' ένα κοινωνικό σχηματισμό σημαίνει πώς καμιά δέ μπορεί νά έ-ξελιχθεΐ άπλά- ol διάφοροι έπικαθορισμοί σέ διαφορετικές έποχές καί τόπους καταλήγουν σέ έντελώς διαφορετικά σχήματα κοινωνι-κής άνάπτυξης.

249

Page 251: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ (humanisme). Ό άνθρωπισμός είναι τό χαρακτηριστικό γνώρισμα τής ιδεολογικής προβληματικής (βλ. λ ) όπό τήν όποία όναδύθηκε ό Μάρξ, καί γενικότερα, τής περισσότερης σύγχρονης Ιδεολογίας μιό ιδιαίτερα συνειδητή μορφή άνθρωπισμού είναι ή όνθρωπολογία τού Φόυερμπαχ, πού δεσπόζει στό έργα τής νεότη-τας τού Μόρξ (βλ λ ) Σόν έπιστήμη δμως, ό Ιστορικός ύλισμός, δπως έκτίθεται στά κατοπινά έργα τού Μάρξ, έμπεριέχει ένα θεωρητικό άντιανθρωπισμό Ό «πραγματικός-άνθρωπισμός» χαρα-κτηρίζει τά έργα τής τομής (βλ. λ.)· ή άνθρωπιστική φόρμα διατη-ρείται, άλλά έκφράσεις δπως «τό σύνολο τών κοινωνικών σχέ-σεων», παραπέμπουν σέ έννοιες τού ιστορικού ύλισμού. Ωστόσο, ή Ιδεολογία μιάς σοσιαλιστικής κοινωνίας μπορεί νά είναι άνθρω-πισμός, ένας προλεταριακός «ταξικός άνθρωπισμός» Ιμιά έκφραση πού χρησιμοποιώ μέ όλοφάνερα προσωρινή, ήμι-κριτική σημασία A.A.]

ΑΝΤΙΦΑΣΗ (contradiction). Ένας δρος γιά τή διάρθρωση μιάς πρακτι-κής (βλ. λ.) μέσα στό πολύπλοκο δλο τού κοινωνικού σχηματισμού (βλ. λ.) Οί άντιφάσεις μπορεί νά είναι άνταγωνιστικές ή μή άντα-γωνιστικές, άνάλογα μέ τό άν ή κατάσταση έπικαθορισμού τους (βλ. λ ) είναι κατάσταση συγχώνευσης ή συμπύκνωσης, ή μετατό-πισης (βλ λ.)

ΑΝΤΙΦΑΣΕΩΝ, ΣΥΜΠΥΚΝΩΣΗ, ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΩΝΕΥΣΗ (condensa-tion, déplacement et fusion des contradictions). Ή συμπύκνωση καί ή μετατόπιση χρησιμοποιήθηκαν άπό τόν Φρόυντ γιά νά σημά-νουν τούς δύο τρόπους πού οί όνειρικές-σκέψεις άντιπροσω-πεύονται στό όνειρικό-έργο - μέ τή συμπίεση όρισμένων όνειρι-κών-σκέψεων σέ μιά εικόνα, ή μέ τή μεταφορά ψυχικής έντασης άπό τή μιά εικόνα στήν άλλη Ό Άλτουσέρ χρησιμοποιεί τήν άνα-λογία αύτών τών διαδικασιών τού ψυχικού έπικαθορισμού γιά νά σημάνει τίς διαφορετικές μορφές τού έπικαθορισμού (βλ. λ.) τών άντιφάσεων μέσα στή μαρξιστική θεωρία τής ιστορίας. Σέ περι-όδους σταθερότητας οί ούσιαστικές άντιφάσεις τού κοινωνικού σχηματισμού έξουδετερώνονται μέ τή μετατόπιση· σέ μιά έπανα-στατική κατάσταση δμως, μπορεί νά συμπυκνωθούν ή νά συγχω-νευτούν σέ μιά έπαναστατική ρήξη.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, ΕΙΔΙΚΗ (efficacité spécifique). Χαρακτηρ ιστ ι κό τής κατοπινής θεωρίας τού Μάρξ. ol διάφορες δψεις τού κοινωνι-κού σχηματισμού δέ σχετίζονται δπως στή χεγκελιανή διαλεκτική τής συνείδησης (βλ. λ.) σάν φαινόμενα καί ούσία, τό καθένα έχει τή συγκεκριμένη έπιρροή του στό πολύπλοκο δλο, τή δομή μέ δεσπόζουσα (βλ. λ.) Έ τσ ι βάση καί έποικοδόμημα (βλ. λ ) δέν πρέπει νά νοούνται δπως τά έννοεΐ ό χυδαίος μαρξισμός, σάν ού-σία καί φαινόμενο, τό κράτος καί ή Ιδεολογία δέν είναι άπλές έκ-φράσεις τής οικονομίας, είναι αύτόνομα μέσα σ' ένα δομημένο δλο, δπου μιά άποψη είναι δεσπόζουσα καί αϋτή ή ύπεροχή καθο-ρίζεται σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οίκονομία.

250

Page 252: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΝΗΣΗΣ (négation de la négation). Μ ιά χ ε γ κ ε λ ι α ν ή σύλ-ληψη μέ τήν όποία «έρωτοτροπεί» 6 Μάρξ άκόμα καί στά ώριμα έργα του Καταδείχνει τή διαδικασία τής καταστροφής καί τής άνάλυψης (iintpQaar\IAuthebung), δπου τό Πνεύμα κινείται άπό μιά φάση τής άνάατυξής του σέ μιάν άλλη. Γιά τόν Μάρξ, περιγρά-φει τό γεγονός δτι ό καπιταλισμός, έχοντας γεννηθεί άπό τήν καταστροφή τής φεουδαρχίας, είναι κι ό Ιδιος προορισμένος νά καταστραφεί άπό τή γέννηση τού σοσιαλισμού καί τού κομμουνι-σμού [αύτή ή περιγραφή κάνει μεταφορική χρήση τής έννοιας ΛΑ.]

ΑΥΘΟΡΜΗΤΙΣΜΟΣ (spontanéité). Ό ρ ο ς πού χρησ ιμοπο ι ε ί τα ι άπό τ ό ν Λένιν γιά νά κριτικάρει μιά ιδεολογική καί πολιτική τάση στό ρώ-σικο σοσιαλδημοκρατικό κίνημα, πού υποστήριζε δτι τό έπαναστα-τικό κίνημα θά 'πρεπε νά βασιστεί στήν «αύθόρμητη» δράση τής έργατικής τάξης άντί νά προσπαθήσει νά τήν καθοδηγήσει έπι-βάλλοντας ο' αύτή τή δράση, διαμέσου κάποιου κόμματος, πολιτι-κές πού παράγονται άπό τό θεωρητικό έργο τού κόμματος. [Γιά τόν Λένιν, ό πραγματικός αύθορμητισμός, ή Ικανότητα γιά δράση, ή έπινοητικότητα κλπ. τών «μαζών», έπρεπε νά είναι σεβαστός σάν ή πολυτιμότερη πλευρά τού έργατικού κινήματος: ταυτό-χρονα δμως ό Λένιν καταδίκαζε τήν «Ιδεολογία τού αύθορμητι-σμού» (μιά έπικίνδυνη ιδεολογία) πού συμμερίζονταν οί άντίπαλοί του (ποπουλιστές καί «σοσιαλεπαναστάτες»), καί άναγνώριζε πώς ό πραγματικός αύθορμητισμός τών μαζών έπρεπε νά ύποστηριχτεϊ καί ταυτόχρονα νά κριτικαριστεί, γιά νά τίς άπελευθερώσει άπό τήν έπίδραση τής άστικής Ιδεολογίας Λ Α ] Μ' αυτή τήν έννοια ό Λένιν ύποστήριξε δτι τό νά κάνουν παραχωρήσεις στόν «αύθορ-μητισμό» ήταν ταυτόσημο μέ τό νά παραδίνουν τό έπαναστατικό κίνημα στήν έξουσία τής άστικής Ιδεολογίας, καί έπομένως στήν άντεπανάσταση. Ό Άλτουσέρ γενικεύει αύτό τό σημείο ύποστηρί-ζοντας δτι κάθε πρακτική καί ή έπιστήμη πού τής άντιστοιχει, δέν πρέπει ν' άφεθούν ν' άναπτυχθούν μόνες τους, δσο πετυχη-μένες κι άν είναι προσωρινά, γιατί έτσι μένει άνοιχτό τό πεδίο γιά μιά ιδεολογία (καί συγκεκριμένα τόν πραγματισμό) πού θά κατα-λάβει τήν έπιστήμη, καί γιά τήν άντεπανάσταση πού θά καταλάβει τήν πρακτική. Ή «ένότητα θεωρίας καί πρακτικής» δέ μπορεί νά είναι ή άπλή ένότητα μιάς άντανάκλασης, είναι ή πολύπλοκη έν-ότητα μιάς έπιστημολογικής τομής [στή θεωρία Στήν πολιτική πρακτική αύτή ή ένότητα παίρνει μιάν άλλη μορφή (πού δέν έξ-ετάζεται ο' αύτό τό βιβλίο). Λ. Α.].

ΑΦΗΡΗΜΕΝΟ (abstrait). Γιά τόν Αλτουσέρ, ή θεωρητική άντίθεση άνάμεσα στό άφηρημένο καί τό συγκεκριμένο βρίσκεται έξολο-κλήρου στή σφαίρα τής θεωρίας. Τό άφηρημένο είναι τό άφετη-ριακό σημείο γιά τή θεωρητική πρακτική, ή Γενικότητα I (βλ. λ.), ένώ τό συγκεκριμένο είναι τό σημείο τερματισμού (Γενικότητα III). Ή κοινή θεωρητική άποψη πού βλέπει τή θεωρία σάν άφηρημένη

251

Page 253: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

καί τήν πραγματικότητα σάν συγκεκριμένη, είναι χαρακτηριστική στά έργα τού Φόυερμπαχ καί στά νεανικά έργα τού Μάρξ.

ΓΕΝΙΚΌΤΗΤΕΣ, Ι, II. ΚΑΙ III (généralités I, II et III). Σ τή θ ε ω ρ η τ ι κ ή πρα-κτική (βλ λ.), ή διαδικασία τής παραγωγής γνώσης, ol Γενικότητες I, είναι ol άφηρημένες ένμέρει-Ιδεολογικές, ένμέρει-έπιστημονικές γενικότητες πού άποτελούν πρώτη ϋλη τής έπιστήμης, ol Γενικό-τητες III είναι ol συγκεκριμένες, έπιστημονικές γενικότητες πού παράγονται, ένώ ol Γενικότητες II είναι ή θεωρία τής έπιστήμης σέ μιά δοσμένη στιγμή, τά μέσα τής παραγωγής γνώσης (βλ. λ.)

ΓΝΩΣΗ (connaissance). Ή γνώση είναι τό προϊόν τής θεωρητικής πρα-κτικής (βλ λ.)· είναι ol Γενικότητες III. Σάν τέτοια, είναι σαφώς ξεχωριστή άπό τήν πρακτική άναγνώριση (reconnaissance) ένός θεωρητικού προβλήματος

ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ (dialectique de la conscience). Ή χ ε γ κ ε -λιανή διαλεκτική, ή κάθε διαλεκτική δπου διάφορα στοιχεία ή στιγμές είναι έξωτερικεύσεις μιάς μοναδικής, άπλής, έσωτερικής άρχής, δπως ή Ρώμη στή χεγκελιανή Φιλοσοφία τής Ιστορίας ε ίναι μιά έκφραση τής άφηρημένης δικαιίκής προσωπικότητας κλπ.

ΔΟΜΗ ΜΕ ΔΕΣΠΟΖΟΥΣΑ (structure à dominante). Τό μαρξ ισ τ ι κό δλο δ έ ν είναι ένα δλο πού τό καθένα άπ' τά στοιχεία του Ισούται μέ τό φαινό-μενο μιάς ουσίας (χεγκελιανισμός) ούτε μερικά άπό τά στοιχεία του είναι έπιφαινόμε να κάποιου άπ' αύτά (οικονομισμός ή μηχανισμός) : τά στοιχεία σχετίζονται άσυμμετρικά άλλά είναι αύτόνομα (άντιφατικά)· ένα άπ' αύτά δεσπόζει. [ Ή οίκονομική βάση «καθορίζει» («σέ τελευ-ταία άνάλυση») ποιό στοιχείο θά δεσπόζει σ' ένα κοινωνικό σχηματι-σμό. Λ.Α ) Επομένως είναι μιά δομή μέ δεσπόζουσα Τό δεσπόζον στοιχείο δέν είναι δμως γιά πάντα καθορισμένο, ποικίλλει άνάλογα μέ τόν έπικαθορισμό τών άντιφάσεων κα ΐτήν άνιση άνάτττυξή τους Στόν κοινωνικό σχηματισμό αύτός ό έπικαθορισμός είναι καθορισμένος σέ τελευταία άνάλυση άπό τήν οικονομία(determmé en dernière instance de Γ économie). Αύτή είναι ή διευκρίνιση τοϋ Άλτουσέρ γιά τόν κλα-σικό μαρξιστικό Ισχυρισμό δτι τό έποικοδόμημα είναι σχετικά αύτόνο-μο, άλλά ή οικονομία είναι καθοριστική σέ τελευταία άνάλυση Ή φράση «σέ τελευταία άνάλυση» δέ σημαίνει πώς θά ύπάρχει κάποιος έσχατος χρόνος ή πώς ύπήρξε ποτέ κάποια άφετηρία, δταν ή οίκονο-μία θά είναι ή ήταν άποκλειστικά καθοριστική, καί τά άλλα στοιχεία θά προηγούνται ή θά τήν άκολουθούν ή «τελευταία

ΔΟΜΗ ΜΕ ΔΕΣΠΟΖΟΥΣΑ (structure à dominante). Τό μαρξ ισ τ ι κό δλο δέν είναι ένα δλο πού τό καθένα άπ' τά στοιχεία του Ισούται μέ τό φαινόμενο μιάς ούσίας (χεγκελιανισμός) ούτε μερικά άπό τά στοιχεία του είναι έπιφαινόμενα κάποιου άπ' αύτά (οικονομισμός ή μηχανισμός): τά στοιχεία σχετίζονται άσυμμετρικά άλλά είναι αύτόνομα (άντιφατικά)· ένα άπ' αύτά δεσπόζει. [ Ή οίκονομική βάση «καθορίζει» («σέ τελευταία άνάλυση») ποιό στοιχείο θά δε-σπόζει σ' ένα κοινωνικό σχηματισμό. Λ.Α.) 'Επομένως είναι μιά δομή μέ δεσπόζουσα. Τό δεσπόζον στοιχείο δέν είναι δμως γιά

252

Page 254: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πάντα καθορισμένο, ποικίλλει άνάλογα μέ τόν έπικαθορισμό τών άντιφάσεων καί τήν άνιση άνάπτυξή τους. Στόν κοινωνικό σχημα-τισμό αυτός ό έπικαθορισμός είναι καθορισμένος σέ τελευταία άνάλυση άπό τ ή ν ο ί κονομ ία (determiné en dernière instance de I' économie). Αύτή είναι ή διευκρίνιση τού Άλτουσέρ γιά τόν κλα-σικό μαρξιστικό Ισχυρισμό ότι τό έποικοδόμημα είναι σχετικά αυ-τόνομο, άλλά ή οίκονομία είναι καθοριστική σέ τελευταία άνάλυ-ση. Η φράση «σέ τελευταία άνάλυση» δέ σημαίνει πώς θά υπάρ-χει κάποιος έσχατος χρόνος ή πώς υπήρξε ποτέ κάποια άφετηρία, όταν ή οίκονομία θά είναι ή ήταν άποκλειστικά καθοριστική, καί τά άλλα στοιχεία θά προηγούνται ή θά τήν άκολουθούν: ή «τε-λευταία στιγμή δέν έρχεται ποτέ», ή δομή είναι πάντα ή συμπα-ρουσία όλων τών στοιχείων της καί τών σχέσεών τους κυριαρχίας καί υποταγής - είναι μιά «πάντα-προ-δεδομένη δομή» (structure toujours—dé/a—donnée).

ΔΟΜΗ, ME ΜΕΤΑΤΙΘΕΜΕΝΟ ΚΕΝΤΡΟ (structure décentrée). Τό χ ε γ κ ε -λιανό όλο προϋποθέτει μιά άρχέγονη, πρωταρχική ούσία πού βρί-σκεται πίσω άπό τήν πολύπλοκη έμφάνιση πού έχει παραχθεί μέ τήν έξωτερίκευση τής Ιστορίας- είναι έπομένως μιά δομή μ' ένα κέντρο Τό μαρξιστικό όλο όμως, δέ μπορεί ποτέ νά ξεχωριστεί μ' αύτό τόν τρόπο άπό τά στοιχεία πού τό άποτελούν, γιατί τό κα-θένα είναι συνθήκη ύπαρξης όλων τών άλλων (βλ. έπικαθορισμός) Έπομένως δέν έχει κέντρο, μόνο ένα κυρίαρχο στοιχείο, κι έναν έπικαθορισμό σέ τελευταία άνάλυση (βλ. δομή μέ δεσπόζουσα): είναι μιά δομή μέ μετατιθέμενο κέντρο.

ΔΟΜΗ, ΠΑΝΤΑ-ΠΡΟ-ΔΕΔΟΜΕΝΗ Βλ. δομή μέ δεσπόζουσα Υπέρβαση (dépassement, Aufhebung). Μιά χεγκελιανή έννοια δημοφιλής στούς μαρξιστές-άνθρωπιστές, καταδείχνει τή διαδικασία τής Ιστορικής έξέλιξης μέ τήν καταστροφή καί τή διατήρηση σ' ένα άνώτερο έπίπεδο μιάς παλιάς, ιστορικά καθορισμένης κατάστασης σέ μιά νέα Ιστορικά καθορισμένη κατάσταση - π.χ. τό σοσιαλισμό στήν ύπέρβαση τού καπιταλισμού, τό μαρξισμό στήν ύπέρβαση τού χεγκελιανισμού. Ό Άλτουσέρ Ισχυρίζεται πώς είναι μιά Ιδεο-λογική έννοια, καί βάζει στή θέση της τήν έννοια τής Ιστορικής μετάβασης ή, στήν άνάπτυξη τής έπιστήμης, τήν έννοια τής έπι-στημολογικής τομής.

ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟ! (empirisme). Ό Άλτουσέρ χρησιμοποιεί τήν έννοια τού έμπειρισμοϋ μέ πολύ έξυπνο τρόπο γιά νά περιλάβει όλες τίς «έπιστημολογίες» πού άντιπαραθέτουν ένα δοσμένο υποκείμενο σ' ένα δοσμένο άντικείμενο καί όνομάζουν γνώση τήν άφαίρεση άπό τό υποκείμενο τής ουσίας τού άντικειμένου. Έπομένως ή γνώση τού άντικειμένου είναι μέρος τού ίδιου τού άντικειμένου. Αύτή παραμένει άληθινή όποια κι άν είναι ή φύση τού ύποκειμέ-νου (ψυχολογικό. Ιστορικό κλπ ) ή τού άντικειμένου (συνεχές, άσυνεχές, κινητό, άκίνητο κλπ) πού έξετάζεται. Έτσι, καλύπτον-τας αύτές τίς έπιστημολογίες πού παραδοσιακά άποκαλούνται

253

Page 255: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

«έμπειριστικές», αύτός ό όρισμός έμπεριέχει τόν κλασικό ιδεαλι-σμό καί τήν έπιστημολογία τσύ Φόυερμπαχ καί τού νεαρού Μάρξ.

ΕΠΙΚΑΘΟΡΙΣΜΟ! (surdétermination, Uberdetermmierung). Ό Φρόυν τ χρησιμοποίησε αύτό τόν δρο γιά νά περιγράψει (άνάμεσα σέ άλ-λα) τήν άναπαράσταση τών όνειρικών-σκέψεων σέ εικόνες εύνοη-μένες άπό τό δτι συμπυκνώνουν ένα άριθμό σκέψεων σέ μιά μόνο εΙκόνα (au\inùKv<j)<jr\/Verdichtung), ή μέ τή μεταβίβαση ψυχικής ένέργειας άπό μιά έξαιρετικά ισχυρή σκέψη σέ φαινομενικά άσή-μαντες εικόνες (\ieT<nbm<jr\/Verschiebung-Verstellung). Ό Άλτου-σέρ χρησιμοποιεί τόν Ιδιο δρο γιά νά περιγράψει τά άποτελέ-σματα τών άντιφάσεων σέ κάθε πρακτική πού άποτελεί τόν κοι-νωνικό σχηματισμό, πάνω στόν κοινωνικό σχηματισμό συνολικά, καί έπομένως καί ξανά σέ κάθε πρακτική καί κάθε άντίφαση, κα-θορίζοντας τό σχήμα κυριαρχίας καί ύποταγής, άνταγωνισμού καί μή άνταγωνισμού τών άντιφάσεων στή δομή μέ δεσπόζουσα σέ κάθε δοσμένη Ιστορική στιγμή. Ακριβέστερα, ό έπικαθορισμός μιάς άντίφασης είναι ή άντανάκλαση μέσα της τών συνθηκών ΰπαρξής της μέσα στό πολύπλοκο δλο, δηλαδή τών άλλων άντι-φάσεων μέσα στό πολύπλοκο δλο, μ' άλλα λόγια ή άνιση άνά-πτυξή της (βλ λ )

ΕΠΙΣΤΗΜΗ (science). Βλ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ κα ί ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ/ΔΟΜΗ (superstructure structure). Σ τόν κλασικό μαρξ ι -

σμό ό κοινωνικός σχηματισμός άναλύεται στά συστατικά τής οικο-νομικής δομής - δεσπόζουσας σέ τελευταία άνάλυση - καί τών σχετικά αύτόνομων έποικοδομημάτων 1) τού κράτους καί τού δι-καίου- 2) τής Ιδεολογίας Ό Άλτουσέρ τό διευκρινίζει χωρίζοντάς το σέ δομή (οίκονομική πρακτική) καί έποικοδόμημα (πολιτική καί Ιδεολογική πρακτική) Ή σχέση άνάμεσα σ' αύτά τά τρία είναι σχέση μιάς δομής μέ δεσπόζουσα καθορισμένης σέ τελευταία άνάλυση άπό τή δομή

ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΜΑΡΞ, ΝΕΟΤΗΤΑΣ, ΩΡΙΜΑΝΣΗΣ ΚΑΙ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑΣ (œvres de jeunesse, de maturation et de la maturité de Marx). Ό Ά λ τ ο υ σ έ ρ άπορρίπτει τήν άποψη δτι τά έργα τού Μάρξ άποτελούν μιά θεω-ρητική ένότητα. Τά χωρίζει ώς έξής έργα τής νεότητας (μέχρι τό 1844)- έργα τής τομής (-1845)· έργα τής ώρίμανσης (1845-57) έργα τής ώριμότητας (1857-83) Πρέπει δμως νά θυμόμαστε δτι ή έπι-στημολογική τομή δέ μπορεί νά είναι ούτε στιγμιαία ούτε νά συν-τελεστεί μιά γιά πάντα πρέπει νά θεωρείται σάν «συνεχής τομή», καί ή κριτική της Ισχύει άκόμα καί γιά τά πιό πρόσφατα έργα τού Μάρξ, πού «έρωτοτροπούν» μέ τΙς χεγκελιανές έκφράσεις καί περιέχουν προμαρξιστικές «έπιβιώσεις».

ΘΕΩΡΙΑ, «ΘΕΩΡΙΑ», ΘΕΩΡΙΑ (theorie, «theorie», Theorie). Γ ιά τ ό ν Αλ-τουσέρ ή θεωρία είναι μιά συγκεκριμένη, έπιστημονική, θεωρητική πρακτική Στό κεφάλαιο 6 «Γιά τήν Υλιστική Διαλεκτική», μιά διά-κριση γίνεται έπίσης άνάμεσα στή θεωρία» (μέσα σέ εισαγωγικά) καί τό καθοριστικό θεωρητικό σύστημα μιάς δοσμένης έπιστήμης,

254

Page 256: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

καί τή Θεωρία (μέ κεφαλαίο Θ), τή θεωρία τής πρακτικής γενικά, δηλαδή τό διαλεκτικό υλισμό. [Μέ λίγα λόγια στόν πρόλογο τής Ιταλικής έκδοσης τοϋ Διαβάζοντας τό Κεφάλαιο, πού μπήκε καί στή νέα γαλλική έκδοση τοϋ βιβλίου, έπισημαίνω δτι τώρα θεωρώ τόν όρισμό τής φιλοσοφίας (Θεωρία ώς «ή Θεωρία τής θεωρητι-κής πρακτικής») μονόπλευρη καί, κατά συνέπεια, ψεύτικη σύλ-ληψη τού διαλεκτικού ύλισμού Θετικές ένδείξεις τού νέου όρι-σμού πού προτείνω μπορούν νά βρεθούν: 1) σέ μιά συνέντευξη δημοσιευμένη στήν Unità τό Φεβρουάριο τού 1968, πού άναδημο-σιεύτηκε στήν ιταλική έκδοση τού Διαβάζοντας τό Κεφάλαιο καί στό La Pensée ( Απρίλ ιος 1968)· σ τό Ό Λένιν καί ή Φιλοσοφία, τ ό κείμενο τής διάλεξης πού έδωσα στή Γαλλική Φιλοσοφική Εταιρία τό Φεβρουάριο τού 1968, καί έκδόθηκε μέ τόν ίδιο τίτλο άπό τΙς έκδόσεις Maspero τόν Ιανουάριο τού 1969 Ό νέος όρισμός τής φιλοσοφίας μπορεί νά συνοψιστεί σέ τρία σημεία: 1) ή φιλοσοφία «άναπαριστά» τήν ταξική πάλη στή σφαίρα τής θεωρίας, έπομένως ή φιλοσοφία δέν είναι ούτε έπιστήμη ούτε καθαρή θεωρία (Θεω-ρία), άλλά μ ιά πολιτική πρακτική διαμεσολάβησης σ τή σφα ίρα τ ή ς θεωρίας· 2) ή φιλοσοφία «άναπαριστά» τήν έπιστημονικότητα στή σφαίρα τής πολιτικής πρακτικής, έπομένως ή φιλοσοφία δέν είναι ή πολιτική πρακτική, άλλά μιά θεωρητική πρακτική τής διαμεσο-λάβησης στή σφαίρα τής πολιτικής· 3) ή φιλοσοφία είναι μιά πρω-τότυπη «στιγμή» (διαφέρει άπό τΙς στιγμές τής έπιστήμης καί τής πολιτικής) πού άντιπροσωπεύει έκείνη τή μοναδική στιγμή πλάι στήν άλλη, μέ τή μορφή μιας ειδικής διαμεσολάβησης (πολιτικο-θεωρητικής) Λ.Α ].

ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ (idéologie). 'Ιδεολογία είναι ή «βιωμένη» σχέση άνάμεσα στούς άνθρώπους καί τόν κόσμο τους, ή μιά άντανακλασμένη μορφή αύτής τής άσυνείδητης σχέσης, γιά παράδειγμα μιά «φιλο-σοφία» κλπ. Διακρίνεται άπό τήν έπιστήμη δχι άπό τήν ψευδότητά της, γιατί μπορεί νά είναι συναφής καί λογική (γιά παράδειγμα, ή θεολογία), άλλά άπό τό γεγονός δτι τό πρακτικό-κοινωνικό έπι-κρατεί μέσα της πάνω άπό τό θεωρητικό καί πάνω άπό τή γνώση. Από Ιστορική άποψη, προηγείται τής έπιστήμης πού παράγεται άπό τήν έπιστημολογική τομή μαζί της, άλλά έπιβιώνει πλάι στήν έπιστήμη σάν ούσιαστικό στοιχείο κάθε κοινωνικού σχηματισμού, δπου περιλαμβάνονται καί ol σοσιαλιστικές καί άκόμα κι ol κομ-μουνιστικές κοινωνίες.

ΟΛΟΤΗΤΑ (totalité, Totalität). Αρχικά χεγκελιανή έννοια πού έχει συγ-χιστεΊ μέ τή χρήση της άπ' δλους τούς θεωρητικούς πού θέλουν νά τονίσουν τό δλο άντί γιά τά διάφορα μέρη όποιουδήποτε συ-στήματος Ωστόσο, ή χεγκελιανή καί ή μαρξιστική όλότητα είναι έντελώς διαφορετικές. Ή χεγκελιανή όλότητα είναι ή ούσία πίσω άπό τό πλήθος τών φαινομένων της, άλλά ή μαρξιστική όλότητα είναι μιά δομή μέ δεσπόζουσα.

ΠΡΑΚΤΙΚΗ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ (pratique

255

Page 257: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

économique, politique, idéologique et théorique). Ό Α λ τ ο υ σ έ ρ παίρνει τή θεωρία πού εισήγαγε ό "Ενγκελς καί έπεξεργάστηκε πολύ ό Μάο Τσέ-Τούνγκ, ότι ή οίκονομική, πολιτική καί ιδεολογική πρακτική είναι τρεις πρακτικές (διαδικασίες παραγωγής ή μετα-σχηματισμού) πού άποτελούν τόν κοινωνικό σχηματισμό. Ή οικο-νομική πρακτική είναι ό μετασχηματισμός τής φύσης άπό τήν άν-θρώπινη έργασία σέ κοινωνικά προϊόντα, πολιτική πρακτική ό μετασχηματισμός τών κοινωνικών σχέσεων μέ τήν έπανάσταση, ιδεολογική πρακτική ό μετασχηματισμός μιάς σχέσης μέ τό βιω-μένο κόσμο σέ νέα σχέση μέσα άπό τήν ιδεολογική πάλη Προσ-παθώντας νά ύπογραμμίσει τή διαφορά άνάμεσα στήν έπιστήμη καί τήν ιδεολογία, ό Αλτουσέρ έπιμένει πώς ή θεωρία άποτελεϊ μιά τέταρτη πρακτική, τή θεωρητική πρακτική, πού μετασχηματίζει τήν Ιδεολογία σέ γνώση μέ τή θεωρία. Καθοριστικό στοιχείο σέ κάθε πρακτική είναι ή έργασία τής παραγωγής πού συνενώνει πρώτες ϋλες, άνθρώπους καί μέσα παραγωγής - δχι τούς άνθρώ-πους πού έκτελούν τήν έργασία, πού έπομένως δέ μπορούν νά ισχυριστούν πώς είναι υποκείμενα τής ιστορικής διαδικασίας Βοηθητικές πρακτικές έξετάζονται έπίσης άπό τόν Αλτουσέρ, δπως π χ ή τεχνική πρακτική (pratique technique).

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ (problématique). Μιά λέξη ή έννοια δέ μπορεί νά έ-ξεταστεϊ άπομονωμένη· ύπάρχει μόνο μέσα στό θεωρητικό ή ιδεο-λογικό πλαίσιο δπου χρησιμοποεϊται: τήν προβληματική της. Μιά συσχετική έννοια φαίνεται καθαρά στό Τρέλα καί Πολιτισμός τού Foucault, θά πρέπει νά τονιστεί δτι ή προβληματική δέν είναι κο-σμοαντίληψη. Δέν είναι ούσία τής σκέψης ένός άτόμου ή έποχής, πού μπορεί νά συναχθεί άπό ένα σώμα κειμένων μέ μιά έμπειρική, γενικευμένη άνάγνωση· συγκεντρώνεται στήν άπουσία προβλημά-των καί έννοιών μέσα στήν προβληματική, καθώς καί στήν παρου-σία τους· έπομένως μπορούμε νά φτάσουμε σ' αϋτήν καί μέ μιά συμπτωματική άνάγνωση (lecture symptomale), κατά τό πρότυπο τού φροϋδικού ψυχαναλυτή πού διαβάζει τίς κουβέντες τού άσθενούς του.

ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ-ΣΤΗ-ΣΚΕΨΗ / ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ-ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ (concret-de-Pensée/concret-réel). Στήν ιδεολογία τού Φόυερμπαχ, τό έντατε-νιστικό άφηρημένο (βλ. λ.), ή θεωρία, άντιτίθεται στό συγκεκριμέ-νο, τήν πραγματικότητα. Γιά τόν ώριμο Μάρξ δμως, τό θεωρητικό άφηρημένο καί τό συγκεκριμένο ϋπάρχουν καί τά δύο στή σκέψη σάν Γενικότητες I καί III (βλ. λ.). Τό συγκεκριμένο-στή-σκέψη παράγεται έξολοκλήρου στή σκέψη, ένώ τό πραγματικό-συγκεκρι-μένο «έπιθιώνει άνεξάρτητα έξω άπό τή σκέψη πρίν καί μετά» (Μάρξ)

ΣΥΓΚΥΡΙΑ (conjoncture). Ή κεντρική έννοια τής μαρξιστικής έπιστή-μης τής πολιτικής (πρβ. τήν «παρούσα στιγμή» τού Λένιν)· σημαί-νει τήν άκριβή Ισορροπία δυνάμεων, τήν κατάσταση έπικαθορι-σμού (βλ. λ.) τών άντιφάσεων σέ κάθε δοσμένη στιγμή στήν όποία

256

Page 258: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

πρέπει νά έφαρμοστούν πολιτικές!" τακτικές. ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ (conscience). Ένας όρος πού δηλώνει τή σφαίρα δπου

τοποθετείται ή ιδεολογία («ψευδής συνείδηση») καί ξεπερνιέται («άληθινή συνείδηση»), νοθευμένος άπό τήν προμαρξιστική ιδεο-λογία τού νεαρού Μάρξ Μάλιστα, λέε ι ô Άλτουσέρ, ή ιδεολογία είναι βαθιά άσυνείδητη, είναι μιά δομή έπιβλημένη άθέλητα στήν πλειονότητα τών άνθρώπων

ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ (formation sociale) |Μιά έννοια πού ση-μαίνει τή λεγόμενη «κοινωνία» Λ.Α ) Τό συγκεκριμένο πολύπλοκο δλο πού περιλαμβάνει τήν οικονομική πρακτική, τήν πολιτική πρα-κτική καί τήν ιδεολογική πρακτική (βλ λ ) σέ όρισμένο τόπο καί φάση άνάπτυξης Ό ιστορικός ύλισμός είναι ή έπιστήμη τών κοι-νωνικών σχηματισμών

ΤΟΜΗ, ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ (coupure epistémologique). Μ ιά έννο ια πού εισήγαγε ό Γκαστόν Μπασελάρ στό La Formation de l'Esprit Scientifique, καί συσχετίστηκε μέ χρήσεις τού όρου στίς μελέτες στήν Ιστορία τών ιδεών άπό τόν Ganguilhem καί τόν Foucault Περιγράφει τό άλμα άπό τόν προ-έπιστημονικό κόσμο τών ιδεών στόν έπιστημονικό κόσμο. Τό άλμα αύτό έμπεριέχει μιά ριζική ρήξη μέ τόν δλο τύπο καί πλαίσιο άναφοράς τών προεπιστημονι-κών (Ιδεολογικών) έννοιών, καί τή δόμηση ένός νέου σχήματος (προβληματική - βλ. λ ) Ό Άλτουσέρ τόν έφαρμόζει στή μαρξική άπόρριψη τής χεγκελιανής καί φούερμπαχιανής Ιδεολογίας στή νεότητά του, καί στή δόμηση τών βασικών έννοιών τού διαλεκτι-κού καί ιστορικού ύλισμού (βλ λ.) στά όψιμα έργα του

ΥΛΙΣΜΟΣ, ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΌΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ (matérialisme dialectique et histo-rique). Ol Ιστορικιστές, άκόμα κι έκεϊνοι πού Ισχυρίζονται πώς εί-ναι μαρξιστές, άπορρίπτουν τήν κλασική μαρξιστική διάκριση άνά-μεσα στόν Ιστορικό καί τό διαλεκτικό ύλισμό, γιατί βλέπουν τή φιλοσοφία σάν τήν αύτογνωσία τής ιστορικής διαδικασίας, καί έπομένως ταυτίζουν τή φιλοσοφία καί τήν έπιστήμη τής ιστορίας-

στήν καλύτερη περίπτωση, ό διαλεκτικός ύλισμός άνάγεται στήν ιστορική μέθοδο, ένώ ή έπιστήμη τής ιστορίας είναι τό περιεχό-μενό του Ό Άλτουσέρ, άπορρίπτοντας τόν ιστορικισμό, άπορρί-πτει αύτή τήν ταύτιση Γι' αυτόν, ό Ιστορικός ύλισμός είναι ή έπι-στήμη τής ιστορίας, ένώ ό διαλεκτικός ύλισμός, ή μαρξιστική φι-λοσοφία, είναι ή θεωρία τής έπιστημονικής πρακτικής (βλ. θεω-ρία)

«ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ»/ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ («philosophie»/philosophie). Ή «φιλοσοφία» (σέ εισαγωγικά) χρησιμοποιείται γιά νά καταδείξει τίς άντανακλα-σμένες μορφές τής ιδεολογίας, σάν άντίθετης στή θεωρία. Βλ. καί τίς παρατηρήσεις τού Ιδιου τού Άλτουσέρ γιά τήν όρολογία πού υΙοθετει, στό Ιδιο βιβλίο Ή φιλοσοφία (χωρίς εισαγωγικά) χρησι-μοποιείται στά μεταγενέστερα γραπτά δοκίμια γιά νά καταδείξει τή μαρξιστική φιλοσοφία, δηλαδή τό διαλεκτικό ύλισμό

17 Γιά τόν Μάρξ 257

Page 259: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 260: Για τον Μαρξ - Althusser Louis

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γιά τόν άναγνώστη . . . 7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ: ΣΗΜΕΡΑ 15 ΤΑ «ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΜΑΝΙΦΕΣΤΑ» ΤΟΥ ΦΟΫΕΡΜΠΑΧ 39 ΓΙΑ ΤΟ ΝΕΑΡΟ ΜΑΡΞ (Προβλήματα θεωρίας) 47

I Τό Πολιτικό Πρόβλημα . . . . 49 II Τό Θεωρητικό Πρόβλημα 53 III Τό Ιστορικό Πρόβλημα . 69

ΑΝΤΙΦΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ (Σημειώσεις γιά μιά έρευνα) . 87 Επίμετρο . . 1 1 8

TO PICCOLO TEATRO ΜΠΕΡΤΟΛΑΤΣΙ ΚΑΙ ΜΠΡΕΧΤ (Σημειώσεις γιά ένα Ολιστικό θέατρο) . . . 129

ΤΑ «ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ 1844» ΤΟΥ ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ (Πολιτική Οικονομία καί Φιλοσοφία) 153

ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ (Σχετικά μέ τήν άνισότητα τών πηγών) . 1 6 1 1 Πρακτική λύση καί θεωρητικό πρόβλημα Γιατί ή θεωρία, 164 2 Μιά θεωρητική έπανάσταση «έν δράσει» . 173 3 Διαδικασία τής θεωρητικής πρακτικής 183 4. Ένα δεδομένο σύνθετο Όλο «προδεδομένο» 193 5 Δομή μέ δεσπόζουσα, άντίφαση καί έπικαθορισμός 200

ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ 219 Σημπληρωματική σημείωση γιά τόν «πραγματικό άνθρωπισμό» 243 Παράρτημα Συνέντευξη μέ τόν Λουί 'Αλτουσέρ . . . . 249 Γλωσσάρι 259

259

Page 261: Για τον Μαρξ - Althusser Louis
Page 262: Για τον Μαρξ - Althusser Louis