· Created Date: 1/29/2014 9:17:22 AM

3

М Ц Н Д Я Р И Ъ А Т

DИLИN STRUKTURU VЯ TARИXИ

Фахраддин Вейсялли (Баку). Экспонентное и семантическое описание морфем .............................................................. 4

FOLKLOR. ЯDЯBИYYAT. MЯDЯNИYYЯT Иslam Sadыq (Бакы). Gюy vя тanrы, эюytцrk vя Gюy тanrы terminlяri haqqыnda (шumer vя tцrk epik mяtnlяri яsasыnda) ............. 23

Yaшar Qasыmov (Бакы). Яliшir Nяvai vя yeni юzbяk poeziyasы ................ 33

ДИСКУССИЙАЛАР ВЯ МЦЗАКИРЯЛЯР Гасан Гасанов (Польша). Египетская «Книга мёртвых» о происхождении топонима Баку ................................. 42

MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR Hüseyin Yıldız (Türkiye). Eski Türkçede Dokumacılıkla İlgili Söz Varlığı ............................................................... 56

RESENZİYALAR İsmayıl Kazımov, Cahid İsmayıloğlu (Бакы). T. İ. Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi......................................... 83

Bilal İsmayılov (Бакы). F. Veysəlli. Dilçiliyin əsasları ............................ 94

XRONİKA Baba Məhərrəmli (Бакы). IV Beynəlxalq Dünya dili türkcə simpoziumu ............................................................................................. 98

PERSONALIA

Г. Ф. Благова, Э. А. Грунина (Москва). Поцелуевский Евгений Александрович ...................................................................................... 102

4

Т Ц Р К О Л О Э И Й А

№ 1 2013

DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ

ФАХРАДДИН ВЕЙСЯЛЛИ

ЭКСПОНЕНТНОЕ И СЕМАНТИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ МОРФЕМ

Р е з ю м е. В статье, посвящённой экспонентному и семанти-

ческому описанию морфем, используется материал, взятый из раз-ных языков. Разница между структурами морфем в пределах от одного до нескольких признаков – наиболее интересное свойство этих языковых единиц. Изменения, наблюдающиеся на стыке морфем, разнятся от языка к языку.

Ключевые слова: экспонентное и семантическое

варьирование, морфонология, чередование, морфема, фонема Морфемы языка как двусторонние единицы могут быть

описаны не только формально, но и семантически. В современной лингвистике они подробно описываются с точки зрения их фонетико-фонологической организации, т. е. на основании последовательности и взаимовлияния фонем, а также исходя из состава последних и из связи самих морфем с другими мор-фемами [1].

Ещё Н. С. Трубецкой предложил называть область науки, ко-торая изучает взаимодействие фонологии и морфологии, морфо-нологией или фономорфологией. В круг проблем, которыми, по его мнению, она должна заниматься, входят:

1. Теория о фонологической структуре морфем; 2. Теория о комбинаторном изменении фонем в морфемах; 3. Теория о чередовании фонем, выполняющем в морфемах

морфологическую функцию [1–3].

5

Первый пункт в отличие от двух последних, получивших ши-рокое развитие, несколько отошёл на задний план, хотя и имеет большое значение для морфонологии.

С точки зрения фонемной организации морфемы могут сос-

тоять минимум из одной, максимум – из нескольких фонем. Одно-фонемных лексических морфем в языке немного, тогда как функ-циональных – вполне достаточно. Ср.:

Язык Лексич. однофонем. морфемы

Функцион. однофонем. морфемы

Англ. /aı/ «İ» (я) /-s/, /-z/, /-ə/

Нем. /ae/ «Ei» /-s/, /-ə/ Азерб. /o/ «o» /-a/, /-ə/, /-ı/, /-i/ Рус. /a/ /-ı/, /-i/, /-e/, /-u/ Анализ, проведённый нами на материале односложных мор-

фем азербайджанского языка, позволил сгруппировать их следующим образом: Структура слога Состав морфем Кол-во морфем

Г Однофонемные 1 – /o/ (он) ГС Двухфонемные 42 – /ən/, /en/ СГ “ 32 – /hə/, /nə/ СГС Трёхфонемные 584 – /bal/, /daγ/ ГСС “ 32 – /ərz/, /irs/ ССГ “ 1 – /tfu/ СССГ Четырёхфонемные 1 ССГС “ 33 – /blok/, /stol/ СГСС “ 458 – /gənt/, /sərt/ ГССС “ 458 ГСССС Пятифонемные 5 – /ernst/

(Тельман) СГССС “ 3 – /verst/, /filtr/,

/tembr/ CCCГC “ 5 – /pljaž/, /∫trix/,

/∫pris/ ССГССС Шестифонемные 1 – /sfinks/ СССГСС ” 1 – /sprint/ [5].

Как видно, для азербайджанского языка самыми типичными

являются слоговые структуры: СГС (/bal/ «bal» (мёд), /daγ/ «dağ»

6

(гора) и т. д. – всего 584 морфемы), СГСС (/gənt/ «qənd» (сахар), /sərt/ «sərt» (резкий) и т. д. – всего 458 морфем), ГС (/az/ «az» (малый), /ən/ «ən» (самый) и т. д. – всего 42 морфемы), СГ (/nə/ «nə» (что), /hə/ «hə» (да) и т. д. – всего 32 морфемы) и ССГС (/stol/ «stol» (стол), /blok/ «blok» (блок) и т. д. – всего 33 морфемы). Отсюда следует, что наличие в одном слоге более четырёх фонем недопустимо. (Приведённые данные базируются только на однос-ложных морфемах. Окончательные результаты могут быть получены, если будет изучен весь морфемный инвентарь языка). Ещё один вывод, который можно сделать из рассмотрения односложных морфем, – это то, что скопление фонем не характерно для тюркских языков. Именно по этому признаку легко определить, является ли данное слово исконно тюркским.

При экспонентном описании морфем мы должны коснуться вопроса о ДП. В современной лингвистической литературе автор-ство теории о дифференциальном (или дихотомическом) признаке обычно приписывают Н. С. Трубецкому или Р. Якобсону [7]. Однако тщательный анализ вопроса показывает, что впервые членение потока речи на акусмы и кинемы на конкретном языковом материале показал И. А. Бодуэн де Куртенэ [10. C. 40–47; 11. C. 35–43; 12–13].

Выявление различительных признаков экспонентов фонем путём противопоставления морфем позволяет понять, чем отличаются морфемы друг от друга. В следующих морфемах различие между ними основывается на одном-единственном признаке, а именно на признаке глухости и звонкости фонем, встречающихся в них в абсолютном начале. Ср.:

Азерб. Англ. Нем. Рус. /pir/ «pir» (пир) bir/ «bir» (один)

/pın/ «pin» (гвоздь) /bin/ «bin» (бак)

/pa: R/ «paar» (пара) /ba: R/ «Bar» (бар)

/par/ (пар) (бар)

Но не всегда можно найти пару оппозиций, отличающихся од-ним признаком. Если в азербайджанской морфеме /aj/ начальный гласный /a/ заменить всеми другими существующими в азербай-джанском языке гласными фонемами (методом коммутации), кроме гласного /ı/, то будем иметь новые морфемы, напр.: /aj/ (луна), /ij/ (запах), /öj/ (хвали), /ej/ (хорошо), /oj/ (восклицание «ой»), /əj/ (перегибай), /üj/ (мели), /uj/ (спи). Однако /ıj/ невозможна, так как фонема /ı/ в начале слов не встре-чается. Заменив второй элемент, получим следующие морфемы: /aj/ (луна), /a∫/ (плов), /ad/ (имя), /az/ (малый), /at/

7

(лощадь), /al/ (бери), /aγ/ (белый), /at∫/ (открой), /adž/ (го-лодный), /an/ (мгновение), /as/ (вешай), /ar/ (совесть), /ah/ – возглас, /ax/ – возглас. Отсюда следует, что из согласных /j/, /p/, /f/, /m/, /g/, /ђ/, /k`/, /k/, /v/ в односложных морфемах только /j/ контрастирует со всеми гласными. В морфемах более сложного состава такой контраст остальных согласных вполне допустим, напр.: /apar/ (уведи), /amma/ (но), /aγadž/ (дерево) и т. д. [14. C. 141–154]. Ниже даётся анализ по различению экспонентов морфем английского, немецкого, русского и азербайджанского языков.

1. Морфемы, различающиеся фонемным составом,

наращенным одной фонемой. Ср.:

Англ. Нем. Азерб.

/ǽz/ – /hǽz/ (как – имеет)

/a:l/ – /za:l/ (змея – зал)

/aγ/ – /daγ/ (белый – гора)

/eim/ – /neim/ (цель – имя)

/blo:s/ – /lo:s/ (просто – судьба)

/az/ – /daz/ (малый – лысый)

2. Морфемы, различающиеся аранжировкой входящих в них

фонем: а) двумя разными фонемами:

Англ. Нем. Азерб.

/vumən/ – /sΛmən/ (женщина – требовать)

/balt/ – /baŋk/ (скоро – банк)

/sadə/ – /mədə/ (просто – желудок)

б) тремя гетерогенными фонемами: Англ. Нем. Азерб.

/diə/ – /pu:l/ (олень – лужа)

/flu:s/ – /gRo:s/ (река – большой)

/örtmək/ – /düzmək/ (закрывать – нанизывать, расставлять)

в) всем фонемным составом: Англ. Нем. Азерб.

8

/wain/ – /fi:l/ (вино – чувствовать)

/bant/ – /fɔlk/ (лента – народ)

/ba∫/ – /goz/ (голова – орех)

3. Морфемы, различающиеся обратным расположением вход-я-щих в их состав фонем, т. е. образованием палиндрома:

Англ. Нем. Азерб. /fail/ – /laif/ (файл – жизнь)

/to:n/ – /no:t/ (тон – нот)

/sap/ – /pas/ (верёвка – ржавчина)

Исходя из проведённого анализа, экспонентные различия мор-

фем можно сгруппировать следующим образом: А. Фонема выступает как основной компонент, и потому это

различие можно назвать компонентным. Причём различие может быть одно-, двух-, трёхфонемным или по полному составу фонем (см. п. 1, 2а–в).

Б. Зеркальное расположение фонем, т. е. палиндром (см. 3). В. Континуативное и дисконтинуативное различие: Континуативное

различие

Англ. Нем. Азерб. /sli:p/ – /pli:s/ (спать – пожалуйста)

/kyRbıs/ – /Rykən/ (тыква – спина)

/tarix/ – /ratin/ (история – ратин)

Дисконтинуативное

различие

Англ. Нем. Азерб. /fain/ – /naif/ (тонкий – нож)

/kram/ – /mark/ (крем – марка)

/xalg/ – /galx/ (народ – поднимайся)

Итак, нами предложена типология морфем с точки зрения их различия в плане выражения. Вполне вероятны другие типологии, например акцентологические. Но на современном уровне развития науки о языке адекватные типологические описания морфем пока невозможны. Мы ограничимся изложением их экспонентных различий.

9

Морфонология. Выше уже говорилось, что морфонология наряду с фонологической структурой морфем изучает и фонемное чередование в их составе. Последнее может быть различным – в зависимости от комбинаторных изменений и изменений, связанных с грамматическим значением. К сожалению, эта проблема иногда связывается с графикой. Между тем истинным научное описание станет только тогда, когда все выводы будут опираться на факты конкретного живого, звучащего языка.

В азербайджанском языке в конце слов /gonax/ «gonaq» (гость), /ut∫ux/ «uçuq» (трещина) реально произносится /x/, хотя пишется «q». При прибавлении падежных окончаний /x/ звучит как /γ/, т. е. заднеязычный щелевой глухой согласный переходит в заднеязычный щелевой звонкий. Ср.: /gonax/ → /gonaγı/, /ut∫ux/ → /ut∫uγu/. Что касается согласного в начале суффиксальных морфем, то он обусловлен качеством корневого гласного. Если в корне имеется гласный заднего ряда, то в начале суффикса выбирается заднеязычный /γ/. Но если в корне гласный переднего ряда, то в начале суффикса обязательно встречается среднеязычный согласный /ђ/. Ср.: /poz + γun/, /az + γın/, /vur + γun/ (влюблённый), /duj + γu/ (чувство), но /ver + ђi/ (талант), /sev + ђi/ (любовь), /böl + ђü/ (деление), /əz + ђin/ (мятый), /süz + ђün/ (измождённый) и т. д. Здесь действует тот же сингармонизм.

Когда к азербайджанской морфеме /get/ добавляется суффикс с начальным гласным, /t/ переходит в /d/. Но при прибавлении суффикса с начальным согласным /t/ остаётся. Ср.:

/ged + ir/ «gedir» (идёт) /get + mir/ «getmir» (не идёт)

/ged + i∫/ «gediş» (ход) /get + di/ «getdi» (ушёл)

/get + səjdi/ «getsəydi» (если бы ушёл) и т. д.

Таким образом, как сказал В. Б. Касевич, морфонология – это фонология в действии [15. С. 4].

Согласно МФШ чередование в словах /papax/ → /papaγa/ (кепка – кепке) является чисто фонетическим процессом; оно не имеет никакого отношения ни к фонологии, ни к морфологии. Щербовская же школа рассматривает его как фонемное, поскольку одна алломорфема заменена здесь другой. Фоноло-гический процесс служит изменению экспонента морфем. Он полностью зависит от морфемного контекста и потому называется автоматическим.

10

Автоматическое чередование не причисляют к морфонологии, потому что оно касается только экспонента разрушенной морфемы. А неавтоматическому чередованию подвергаются обе стороны морфемы. К автоматическому относится также чередование звонких с глухими в конце немецких и русских морфем. Ср.: /bılt/ → /`bıldəR/ «Bild» – «Bilder» (рисунок – рисунки) и /zup/ → /zubı/ (зуб – зубы). Если бы это чередование зависело от паузы, то мы могли бы его назвать автоматическим. Однако в русском языке на уровне предложения в случае, когда морфема с конечным глухим согласным сочетается со словом или морфемой со звонким согласным, чередования не происходит: /zubbarona/ (зуб барона). Это означает, что условие, вызывающее чередование, исчезло и необходимость в последнем отпала. Неавтоматическое чередо-вание фонетически необъяснимо, тогда как объяснение авто-матического вполне возможно. С другой стороны, автоматическое чередование как источник алломорфизма относится к морфонологии. В сегментной же фонологии система и синтагматика фонем изучаются вне грамматического и лексического контекста, хотя функционирование фонем рассматривается в морфеме или лексеме, причём иногда даже с привлечением более широкого контекста с учётом структуры слога, действия ударения и интонации. Чередование же в установлении системы фонем и их оппозиций никакой роли не играет. В системе важна противопоставленность. В фонологи-ческой синтагматике фонемы и их сочетания описываются в составе значимых единиц. Поэтому их чередование выполняет конститутивную и опознавательную функции, а значит, соприкасается с морфонологией.

Таким образом, противопоставление автоматического и неав-томатического чередований, так же как и все модификации морфем, относится к морфонологии. Но автоматическое чередование необходимо отделять от неавтоматического. Для этого к фонологическим условиям надо прибавить ещё и морфологические ограничения. В русском языке от глагола «молчать» образуется слово «молчун», а от «кричать» – «крикун» = /mΛl t∫at / – /mΛl t∫un/, но /kr i t∫at/ – / kri kun/. Иногда по непонятной причине чередование, которое служит выражению грамматических значений, не относят к морфоноло-гическим средствам, мотивируя это тем, что оно сопровождает грамматические процессы. Замена /a/ на /ε/ при чередовании в немецких словах / >apfəl/ → / >εpfəl/ является единственным средством выражения числа в этом языке. Другое дело, что само чередование не подходит под определение как знаковое средство, поскольку эти морфонологические процессы не соответствуют усло-

11

виям знаковости языка [16. С. 156; 17]. Морфонологические явления сами по себе не являются носителями каких-то значений. Они лишь составляющие этого процесса. В русском языке можно встретить выражения /p it erburksk ij uni΄v΄ers t΄et/ (Петербургский университет) и /p΄it΄erbur∫sk΄ije jitel΄i/ (петербуржские жители), которые относятся к разным стилям: первый к узусу, а второй – к норме. Таким образом, все виды чередования можно схематически изобразить в следующем виде:

Чередование

автоматическое неавтоматическое

регулярное нерегулярное Затем можно предложить схему расположения всех средств,

которые выражают грамматические значения: Выражение грамматических значений вне слова в составе

слова Служебные слова Аффиксы Ударение Интонация Порядок слов

Внутренняя флексия Словообразование Словоизменение

Иногда эти средства переплетаются. В немецком языке, на-пример, сравнительная степень может быть выражена окончанием /-eR/, напр.: /bRaet/ «breit» (широкий), /breiteR/ «breiter» (шире, чем), /klaen/ «klein» (маленький), /klaenəR/ (меньше, чем), но /kalt/ «kalt» (холодный), /kεltəR/ «kälter» (холоднее, чем) и т. д. В рус-ском языке окончание демунитива – /-чик/. В то же время наряду с этим в некоторых случаях конечные заднеязычные согласные корневых морфем /k, g, x/ чередуются с соответствующими передне-язычными согласными /t∫/, /∫/, /ž/. Ср.: /suk/ → /su t∫ok/, /slux/ → /slu ∫ok/, /druk/ → /dru`žok/ и т. д.

Наличие разных морфем и их чередование усложняют процесс восприятия: для идентификации инвариантности требуется дополнительная

12

энергия. Это сказывается, в частности, на изучении иностранных языков. Отсюда можно сделать вывод, что развитый морфо-нологический компонент при усвоении языка воспринимается как отрицательный. Но, с другой стороны, он помогает восприятию фонологического процесса, выступающего в качестве допол-нительного сигнала для морфологического уровня. Правда, здесь чередование фонем предстаёт как показатель идентификации морфологической формы и грамматического значения, а синтаксическая связь – как редундантное, т. е. избыточное, средство. Такие средства можно назвать с позиций фонологии интегральными признаками. Например, в азербайджанском языке /-ir/ требует, чтобы /t/ в морфеме /get/ перешло в /d/, а это можно считать интегральным признаком при распознавании формы /gedir/. Иногда чередование фонем не усиливает редундантность. Наоборот, она помогает пониманию многозначности и ведёт к нейтрализации морфем. Ср.: /noj/ – /nojik/ – /nojen`ka/.

Семантика морфем. Семантическое описание морфем позволяет установить предел их варьирования и выявить связь между экспонентами и их семантикой. Одни лингвиcты считают, что тождество морфем определяется их функциональным единством, т. е. если есть семантическое единство, то характер экспонентного изменения не столь существен. В германских языках имперфект слабых глаголов образуется прибавлением суффиксальной морфемы к корневой (в немецком языке /-(e)te/ – /frak + te/ (спросил), /lεrn + tə/ (изучил), /a:sk + t/, /lə:n + t/), для сильных же глаголов характерно использование операционных морфем, т. е. чередование фонем, напр.: нем. /la:s/ (читал), англ. /tuk/ (взял). Другие учёные, особенно бывшего СССР, полагают, что наряду с семантическим единством необходимы определённые связи между вариантами одной морфемы [16. С. 159; 18]. Если при функциональном единстве нет формальных связей, значит, налицо омосемия. У суффиксальных морфем сильно развита омонимия. Ср.:

Англ. Нем. Рус. Азерб. /fı∫ər/ (рыбак) /lɔ ŋə/

(длиннее)

/gu:təR/ (падеж. окончание) /klainəR/ (суффикс степени сравнения)

/rut∫k/ (ручка) /dvustvolka/ (двустволка)

/duzlu/ (солёный) /bakılı/ (бакинец)

13

/le:R əR / (учитель)

Суффиксальные морфемы обычно называют омосемными, так как семантически одинаковые, а формально разные морфемы могут быть омосемными.

Среди аффиксальных морфем часто встречаются семантически многозначные (их иногда называют многосемными). В русском языке окончание /-l/ указывает на 3-е лицо, единственное число, прошедшее время и мужской род. Ср.: /t∫ital/ (читал) противопоставляется /t∫itajet/ (читает), /t∫italo/ (читало), /t∫itaje∫/ (читаешь) и /t∫italΛ/ (читала). Немецкий /aos/ выражает конец действия, точку последнего местонахождения: /`>aos,le:zən/ (прочёл), /`>aos,gaŋ/ (выход) и т. д.

Описать самостоятельные морфемы семантически сложно. Анализ, предложенный ниже, направлен на выявление семанти-ческих компонентов-сем каждой морфемы. Так, морфема /man/ (человек) будет иметь следующие компоненты-семы:

+ живой/неживой; + человек/животное; + взрослый/молодой/ребёнок; + мужчина/женщина; + грамотный/безграмотный; + работающий/безработный; + темперамент/+холерик/сангвиник; + холерик/флегматик. Сложив все эти признаки, называемые семами, семантиче-

скими маркерами или компонентами, мы можем заключить, что обладающий этими признаками есть человек. Каждая сема рас-сматривается как ДП на семантическом уровне. Таким образом можно проанализировать все самостоятельные морфемы языка.

Анализ аффиксальных морфем языка. В традиционном языкознании лексемы языка распределялись по частям речи на основе их синтаксической роли, семантического значения и мор-фологической изменяемости. К морфологически изменяемым частям речи относились имена существительные, прилагательные, числительные, глаголы, местоимения и наречия, к неизменяемым – предлоги, союзы, артикли, партикли и междометия. Так называемые основные части речи выражали денотатное значение, выступали в роли членов предложения и формально изменялись, т. е. принимали в соответствии со своей парадигмой определённое окончание. В современной лингвистике деление производится по парадигмам, т. е. по тому, смогут ли языковые единицы заменить друг друга в потоке

14

речи. Например, в предложении /mən bir ```kitap aldım// (Я купил одну книгу) можно заполнять пустые места существительным, наречием времени или места (отвечающими на один из вопросов: от кого? когда? где? для кого?). По другому определению, различные формы одной и той ж морфемы (лексемы) образуют парадигму [16. С. 159; 18].

Следовательно, деление морфем на классы также происходит по морфологическим показателям. Например, все суще-ствительные, являющиеся автосемантическими морфемами, обра-зуют и словообразовательную и словоизменительную парадигму. Принимая на себя суффиксальные морфемы, они могут расширить свой класс за счёт новых образований и изменений.

Словообразовательные суффиксальные морфемы подразделя-ются на две группы: деривационные (словообразовательные) и реляционные (словоизменительные). Последние исследования показали, что в азербайджанском языке имеется всего 120 словообразовательных морфем [19].

Ниже предлагается инвентарь азербайджанских словообразо-вательных морфем:

/-lıg/4, /-lı/4, /-sız/4, /-t∫ı/4, /-(j)ıcı/4, /-cıg/-cag/-ca/, /-casına/-cəsi-nə/, /-gil/, /-ma/-mə/, /-ı∫/4, /-kı/4, /-jı/4, /-da∫/, /-ag/-əg/, /-ək/-ik/, /-a/-ə/, /-dž/, /-(a)∫/(-ə)∫/, /-(a)n/-(ə)n/, /-džıl/-džil/, /-durug/, /-sal/, /-la/, /-duz/, /-ej/, /-tug/, /-axaj/, /-(ı)mtıl/4, /-(ı)mtrag/, /-sov/-msov/-soj/, /-rak/-rək/, /-∫ın/, /-∫in/, /-isgal/, /-vari/, /-ıltı/, /-t∫ag/-džag/, /-t∫ıg/-džıg/, /-t∫a/-dža/, /-l/, /-mal/, /-mur/-mar/, /-man/-mən/, /-gar/, /-(a)g/-k/, /-lag/-dag/, /-ag/, /-anak/-ənək/, /-ga/-gı/, /-ov/-öv/, /-ovul/, /-l/4 , /-ılı/, /-adž/-(ı)ndž/, /-gadž/, /-(ı)t/, /-tı/4, /-dı/, /-ıntı/4, /-ım/4, /-mak/-mək/, /-gan/-aγan/-(j)an/-gın/ /-(ı)n/, /-γan/-kən/-gən/, /-aγan/-əjən/, /-jaγan/-(j)əjən/, /-an/-ən/-(j)an/ /-(j)ən/, /-(j)gın/-γın/, /-(ı)n/4, /-ar/-ər/, /-yar/-yər/, /-adžag/-ədžək/, /-mı∫/4, /-dıg/ 4, /-malı/-məli/, /-madž/, /-madžan/, /-arı/-əri/, /-džam/, /-ı/.

Перечисленные морфемы могут быть классифицированы по вариантности следующим образом:

1. Одновариантные словообразовательные морфемы: /-ıdž/ – /ajrıdž/ (распутье), /-pərəst/ – /∫öhrətpərəst/ (тщеславный), /-pərvər/ – /vətənpərvər/ (патриот), /-xah/ – /xejirxah/ (добрый), /-bər/ – /dilbər/ (прекрасный), /-saz/ – /sa.tsaz/ (часовщик), /-ji/ – /filoloji/ (филоло-гический), /-ik/ – /publisistik/ (публицистика), /-vi/ – /dairəi/ (круго-вой), /-xana/ – /a∫xana/ (столовая), /-xor/ – /dilxor/ (без настроения), /-dar/ – /dalandar/ (дворник), /-kar/ – /bəstəkar/ (композитор), /-baz/ – /gu∫baz/ (любитель птиц), /-ke∫/ – /gajγıke∫/ (заботливый), /-gər/ –

15

/zərgər/ (ювелир), /-gil/ – /əhmədgil/ (ахмедовский), /-lag/ – /gumlag/ (песчаная), /-lam/ – /saγlam/ (здоровый), /-i/ – /fiziki/ (физиче-ский), /-ej/ – /günej/ (южный), /-ban/ – /baγban/ (садовник), /-∫ünas/ – /dil∫ünas/ (языковед), /-da∫/ – /vətənda∫/ (гражданин), /-dž/ – /sevindž/ (радость), /-mik/ – /kəsmik/ (творог), /-sal/ – /gumsal/ (песочный), /-sul/ – /joxsul/ (бедный), /-man/ – /godžaman/ (старик), /-ulu∫/ – /doγulu∫/ (рождение), /-džax/ – /utandžax/ (стыдливый), /-ax/ – /gonax/ (гость), /-at/-ət/ – /məlumat/sədagət/ (сообщение, счастье), /-stan/ – /gürdžüsтan/ (Грузия), /-iyə/ – /nəzəriyə/ (теория), /-izm/ – /sosializm/ (социализм), /-ist/ – realist/ (реалист), /-ik/ – /plastik/ (пластичный), /-gə/ – /döngə/ (тупик), /-gədž/ – /süzgədž/ (дуршлаг), /-iyət/ – /∫əxsiyət/ (личность), /-ijat/ – /iktisadijat/ (экономика), /-um/ – /maksimum/ (максимальный), /-lək/ – /di∫lək/ (кусочек).

Все эти суффиксы имеют в своём составе тот гласный, который предопределяется гласным корневой морфемы. В суффиксах /-ke∫/, /-mik/, /-gər/, /-ej/, /-lək/, /-ir/, /-pərəst/, /-pərvər/, /-vi/, /-gil/, /-ət/, /-iyə/, /-gə/, /-gədž/ согласные произносятся мягко под влиянием гласных переднего ряда. В большинстве случаев такое произношение задаётся качеством корневого гласного, однако это не всегда соблюдается. Например, суффиксы /-dar/, /-da∫/ в словах /əməkdar/ (заслуженный) и /əməkda∫/ (сотрудник) не подвергаются воздействию гласного корня. Более того, согласные в них не смягчаются. То же самое можно сказать и в отношении суффиксов /- baz/, /-xor/, /-stan/, /-jat/, /-mandž/ в словах /i∫baz/ (деловой), /dilxor/ (без настроения) и /ermənistan/ (Армения), /iktisadijat/ (экономика), /dilmandž/ (переводчик) и т. д. Иногда наблюдается обратный процесс. Несмотря на то что слово заканчивается гласной фонемой заднего ряда, суффиксальная морфема употребляется с гласным переднего ряда: /∫irvani/ (шир-ванский). В некоторых случаях нарушается сингармонизм по ряду. Например, иногда в суффиксальных морфемах фонемы не подчиняются закону сингармонизма. Суффиксы /-laх/, /-xor/, /-xana/, /-sal/, /-∫ünas/ в следующих словах ведут себя именно так: /gumlax/ (песчаная), /gumsal/ (песочная), /dilxor/ (без наст-роения), /gu∫xana/ (птичник, голубятня), /dil∫ünas/ (языковед) и т. д. По словам азербайджанского языковеда Дж. С. Ахмедова, «после многовариантных мор-фем одновариантные суффиксы не употребляются. Вследствие этого не нару-шается последовательность многовариантных суффиксов» [21. С. 74].

Одним из способов, обеспечивающих экспонентное варьиро-вание морфем, является фонемное чередование, которое происхо-дит на стыке суффиксальной и корневой морфем. Ср.: /fizik/ – /fizik΄i/

16

(физик – физический), /biolok/ – /bioloži/ (биолог – био-логический), /gumlax/ – /gumlaγa/ (песочная – песочной), /kəsmik/ – /kəsmiji/ (творог – творогу), /lək/ – /lək΄i/ (огород – огороду) и т. д. Происходящее здесь автоматическое чередование обусловлено позицией фонем: //k/ → /k΄/, /k/ → /ž/, /x/ → /γ/, /k/ → /j/. Отметим сразу, что по своему фонемному составу словообразовательные морфемы могут быть однофонемными: /∫irvan + i/ (ширванский), /jaz + ı/ (письмо), двухфонемными (/dar + al/gen + əl/), трёх- (/sənət + kar/, /dil + xor/) и более чем трёхфонемными (/a∫ + xana/, /vətən + pərvər/) и т. д.

2. Двухвариантные суффиксы: /-an/-ən/, /-ar/-ər/, /-ma/-mə/, /-maz/ /-məz/, /-dakı/-dək΄i/, /-aγan/-əjən/, /-arı/-əri/, /-imsə/-ümsə/, /-al/-əl/, /-g/-k/, /-lan/-lən/, /-kı/-ki/, /-t∫a/-t∫ə/, /-ag/-ək/, /-la/-lə/, /-dža/-džə/, /-džasına/ /-džəsinə/, /-adžax/-ədžək/, /-a/-ə/, /-džak/-džək/, /-id/-ad/. Ср.: /janar/gülər/ (воспламеняющийся, улыбающийся), /gabagda-kı/dünənki/ (передний, вчерашний), /atma/sijirmə/ (брусья, ящик), /alınmaz/bölünməz/ (незавоёвываемый, неделимая), /daral/genəl/ (сужайся, расширяйся), /aγlayan/güləjən/ (плачущий, улыбаю-щийся), /axarı/ötəri/ (текущая, переходящая), /mənimsə/gülümsə/ (усваивай, улыбайся), /keçid/öjüd/ (переход, наставление), /dža-lax/ələk/ (прививка, сито), /axmagdžasına/dəlidžəsinə/ (по-идиотски, по-дурацки), / aladžag/gələdžək/ (получаемое, наступающее), /ga-rala/∫irələ/ (очерни, мажь), /asandža/sadədžə/ (легко, попросту) и т. д. Двухвариантные суффиксальные морфемы по своему фонемному составу (исключая /a/ə/, являются двух- и более чем двухфонемными. Ср.: (/gal + maz/öl + məz/), (/bakı + dakı/gəzet + dəki/), (axmag + džasına/dəli + džəsinə/) и т. д. Интересно то, что в этих суффиксах ни один из смычно-взрывных согласных /p/, /t/, /k/ не встречается.

3. Большинство словообразовательных суффиксальных мор-фем являются четырёхвариантными: /-lıg/4, /-lı/4, /-sız/4, /-t∫ı/4, /-(j)ıcı/4, /-ı∫/4, /-kı/4, /-jı/4, /-ıltı/4, /-(ı)mtıl/4, /-l/4, /-tı/4, /-ıntı/4, /-ım/4, /-(ı)n/4, /-mı∫/4, /-dıg/ 4, /-ı/4, /-sız/4, /-ı∫/4, /-γı/4, /-ıg/4, /-gın/4, /-džıγaz/4, /-ıdžı/4, /-ındžı/4, /-ıl/4, /-dır/4.

Каждый из этих вариантов обусловлен качеством гласного корневой морфемы. /a/ и /ı/ требуют суффиксальной гласной фонемы /a/ или /ı/, /o/, /u/, /ö/ и / ü/ – /u/ и /ü/. Ср.: /gapı/ – /gapıt∫ı/, /aγa/ – /aγalıg/, /odun/ – /odunt∫u/, /duz/ – /duzlı/, /göz/ – /gözlü/, /üz/ – /üzlı/. Гласные корней /ə/, /e/ и /i/ предполагают появление суффиксов с гласными /ə/ или /i/. Ср.: /i∫/ – /i∫siz/, /əl/ – /əldžək/, /ev/ – /evsiz/ и т. д.

Особо следует сказать о согласных /n/ и /j/. Дж.С.Ахмедов в вышеназванной статье пишет, что нет основания считать их мор-фемами и он солидарен с теми, кто рассматривает эти согласные

17

составной частью одной из морфем. Причём если корневая морфема оканчивается на гласный, а суффиксальная начинается с гласного, то в качестве соединительного элемента используется /j/. Ср.: /ələ + j + + əndə/, /altı + n + džı/ и т. д.

Но, поскольку эти согласные выполняют соединительную функцию, их можно принимать как соединительные морфемы. Такие морфемы встречаются и в других языках. Ср.:

Нем. Рус.

/lant + man/

«Landmann» (крестьянин)

/vΛdъprΛ`vot/ (водопровод)

/lant + s + man/ «Landsmann» (земляк)

/l΄udΛjet/ (людоед)

и т.д. Анализ показывает, что в суффиксальных морфемах одной из

составляющих их фонем является, как правило, сонант. Что касается четырёхвариантных морфем, то в их составе есть

двух-, трёх- и четырёхфонемные сочетания. Ср.: (/al + ı∫/ver + i∫/), (/aman + sız/ət + lik/), (/sıx + ıntı/xı∫ + ıltı/) и т. д.

В азербайджанском языке имеется 216 словоизменительных суффиксальных морфем. Они могут быть распределены таким образом:

1. Суффиксы множественного числа: /-lar/-lər/ – /at + lar/, /öküz

+ + lər/; 2. Падежные окончания: /-о/, /-(ı)n/4, /-a/-ə/, /-ı/-i/, /-da/-də/, /-

dan/ /-dən/, /-ja/-jə/, /-nı/4 , /at/ – /at + ın/, /at + a/, /gala + ja/tələ + jə/, /ət + ə/, /at + ı/, /əti/, /at + da/ət + də/, /at + dan/ət + dən/, /odun + u/, /guzu + nu/, /ata+nı/, /əli + ni/;

3. Окончания притяжательности: /-(ı)m/4, /-(ı)mız/4, /-(s)ı/4 – /at + + ı/, /at + ım/, /at + ımız/, /ana + sı/;

4. Окончания временных форм глагола: а) настоящего времени: /-(j)ır)4 – /al + ır/, /gəl + ir/, /oxu + j +

ur/, /söj + ür/; б) прошедшего завершённого времени: /-dı/4 – /al + dı/, /gəl +

di/, /söj + dü/, /vur + du/; в) прошедшего продолжительного времени: /al + mı∫/, /gəl +

mi∫/, /söj + mü∫/, /vur + mu∫/; г) будущего времени: /-(j)ar/-(j)ər/, /-(j)adžag/-(j)ədžək/ – /al +

ar/, /aγla + j + ar/, /gəl + ər/, /aγla + j + adžag/, /söylə + j + ədžək/; 5. Окончания форм глагола:

2 «Тцрколоэийа», № 1

18

а) форма необходимости: /-(j)ası/-(j)əsi/ – /ala + s + ı/, /aγla + j + ası/, /gəl + əsi/, /gəl + mə + j + əsi/;

б) форма важности: /-malı/-məli/ – /al + malı/, /gəl + məli/; в) форма условности: /-sa/-sə/ – /al + sa/, /gəl + sə/; г) форма желания: /-(j)a/-(j)ə/ – /gal + a/, /gəl + ə/, /aγla + j + a/, /əl

+ + lə + j + ə/; 6. Окончания вида: а) пассивная форма: /-ıl/4 – /jaz + ıl + dı/, /ək + il + di/, /sök + ül

+ + dü/, /vur + ul + du/; б) возвратная форма: /-(j)un/4 – /ju + j + un/, /ge + j + in/, /sür +

n/, /gor + un/; в) принудительная форма: /dır + (t)/ – /jaz + dır(t)/, /vur +

dur(t)/, /gör + dür(t)/, /al + dır(t)/; г) взаимная форма: /-ı∫/4, /-a∫/-ə∫/, /∫/ – /vur + u∫/, /gül + ə∫/, /jar +

ı∫/, /əl + lə + ∫/; 7. Окончания глагольных деепричастий: /-arak/-ərək/, /-ıb/4, /-

anda / /-əndə/, /-alı/-əli/ – /al + arak/, /gül + ərək/, /al + anda/, /gül + əndə/, /ala + lı/, /gəl + əli/;

8. Окончания отглагольных прилагательных: /-(j)an/-(j)ən/, /-mı∫/4, /-ma/-mə/, /-lıg/4, /-adžag/-ədžək/, /-ar/-ər/, /-ası/-əsi/, /-malı/-məli/ – /aγla + + j + an/, /mələ + j + ən/, /alın + ma/, /gəl + mə/, /al + mı∫/. /gəl + mi∫/, /ol + + mu∫/, /öl + mü∫/, /sat + lıg/, /əm + lik/, /son + lug/, /söz + lük/, /ola + + adžag/, /gəl + ədžək/, /jan + ar/, /dön + ər/, /ala + sı/, /gələ + si/, /al + malı/, /gör + məli/;

9. Окончания неопределённой формы глагола: /-mak/-mək/ – /al + + mak/, /ver + mək/;

10. Окончания переходности/непереходности /-t/, /-iz/4: – /sür + dür + + t/;

11. Окончания лица: ед. ч.: 1-е лицо: /-(j)am/-(j)əm: /adam + am/, /jaralı + j + am/, /həkim + əm/, /jeni + j + əm /; 2-е лицо: /-san/-sən/ – /adam + san/, /həkim + sən/; 3-e лицо: /-dır/ – /adam + dır/, /hə-kim + dir/; мн. ч.: /-(j)ıg, /-sınız (sız)/4, /-lardır/-lərdir/ – /adam + ıg/, /jaralı + j + ıg/, /həkim + ik/, /jeni + j + ik/, /adam + sınız/, /həkim + siniz/, /adam + +lardır/, /həkim + lərdir/. Здесь могут также употребляться окончания прошедшего и будущего времён;

12. Окончания степеней сравнения прилагательных: степень сравнения: /-(ı)mtıl/4, /təhər/, /kimi/ – /gırmızı + mtıl/, /boz + umtul/, /sarı + mtıl/, /aγ + ımtıl/, /gara təhər/, /ja∫ıl kimi/; превосходная степень: /lap/, /ən/, /daha/, /gıp-/, /al-/, /jam-/, /-∫ın/, /-at∫ıg/, /-dža/ – /lap sarı/, /ən sarı/, /daha sarı/, /gıpgırmızı/, /algırmızı/, /jamja∫ıl/, /gara∫ın/, /at∫ıg gırmızı/, /garadža/;

19

13. Окончания числительных: /-džə/, /-(ı)ndžı/4, /-lık/4, /-dan/-dən/, /-da/-də/, /-gə/ – /be∫džə/, /gırxındžı/, /on + luk/, /ondan ikisi/, /birdən biri/, /ikidə/, /birgə/;

14. Окончания возвратного местоимения: /-imki/4, /-ün/-üm/, /-ümüz/ /-ünüz/, /-ləri/ – /biz + imki/, /öz + ün/, /öz + ümüz/, /öz + ləri/.

Таким образом, словоизменительные морфемы ведут себя так же, как и словообразовательные, причём при выборе того или иного варианта ведущим является корневой гласный. В двухва-риантных морфемах задействованы гласные /a/ə/ или /ı/i/, а в четырёхвариантных – один из четырёх гласных – /ı/, /i/, /u/, /ü/. Конкретная реализация зависит от качества корневых гласных. По своему фонемному составу словоизменительные морфемы могут быть нулевыми, минимум однофонемными, максимум – шестифонемными. Ср.: /at/ (aldım) – /0/ – окончание неопределён-ного винительного падежа, /at + a/ – /a/ – окончание дательного падежа, /-sınız/4 – окончание 2-го лица мн. ч., /-ımtıl/4 – окончание сравнительной степени прилагательных.

Научная новизна и практическая значимость статьи. В

данной статье впервые даётся формальное и семантическое описание морфемного состава языка. Статья послужит развитию теоретической мысли в области морфемики и морфонологии, что является с теоретической точки зрения актуальным вопросом структурной лингвистики. Результаты проведённого исследования могут быть использованы при составлении учебников и учебных пособий для филологических факультетов, а также на лекционных занятиях по теме морфемики и морфонологии.

ЛИТЕРАТУРА И ПРИМЕЧАНИЯ

1. Veysəlli F. Struktur dilçiliyin əsasları. Bakı, 2008. 2. Трубеtsкой Н. С. Некоторые соображениya относително морфо-

нологии // Пражский лингвистический кружок. М., 1967. 3. В. Скаличка определял задачи морфонологии следующим

образом: а) учение о морфологической структуре сем; б) учение о неопределённости их фонологических структур; в) учение о функциональном употреблении неопределённости сем [4. С. 48].

4. Скаличка В. О грамматике венгерского yaзыка. М., 1967.

2 *

20

5. Анализ проводился на материале орфографического сло-варя азербайджанского языка 1960 г. издания. В этом словаре засвидетельствовано свыше 60 тыс. слов. Из них 1237 являются односложными, что составляет 2,06 % от всех слов, имеющихся в этом словаре [6. С. 35–78].

6. Veysəlov F. Y. və b. Eksperimental fonetika. Bakı, 1981. 7. Grucza F. Sprachliche Diakrise im Bereiche der Ausdrucksebe-

ne des Deutschen // Beiträge zur allgemeinen Sprachtheorie. Poznan, 1970.

8. Автор пишет: «Его (И. А. Бодуэна де Куртенэ. – Ф. В.) психологическая позиция не оказывала влияния на дальнейшее развитие фонологических идей» [7. С. 14]. По всей вероятности, она не была знакома со статьёй Р. Якобсона, посвящённой Казанской лингвистической школе [9. С. 3–34].

9. Jakobson R. O. Kazanskaya szkola linguistik i jej mesce w zwitatowum rozwou fonoloji // IPIL, 1960.

10. Вейсалов Ф. Е. О дифференsиалнıх и интегралных призна-ках фонемы // Uчyon. зап. АПИ рус. yaз. и лит. Сер. yaз. и лит. Баку, 1975. № 2.

11. Veysəlli F. Seçilmiş əsərlər. Bakı, 2009. 1. 12. Yenə onun. Struktur dilçiliyin əsasları. Bakı, 2005. 13. Yenə onun. Semiotika. Bakı, 2010. 14. Он же. Об одном способе описаниya морфем yaзыка //

Dilçilik: problemlər və mülahizələr: prof. F. Veysəllinin 60-illik yubileyinə həsr olunmuş toplu. Bakı, 2003.

15. Касевич В. Б. Морфонологиya. Л., 1986. 16. Маслов Y. С. Введение в yaзыкознание. М., 2005. 17. Fries C. C. The Structure of English // An Introduction to the

Consruction of English Sentences. L., 1957. 18. Ю. С. Маслов пишет, что всю совокупность формообразу-

ющих формативов называют парадигмой формообразования (словоизменительной системы).

19. В современном английском языке (согласно Д. Кристалю) наличествуют, включая все варианты, всего 386 префиксальных морфем и 322 суффиксальные морфемы [20. С. 198].

20. Crystal D. The Cambridge Encyclapedia of the English Lan-guage. 2 ed. Cambridge, 2005.

21. Əhmədov C. S. Şəkilçi variantların seçiminin fonetik şərtlənmə-sinə dair // Dilçilik: problemlər və mülahizələr: prof. F. Veysəllinin 60- illik yubileyinə həsr olunmuş toplu. Bakı, 2003.

21

FƏXRƏDDİN VEYSƏLLİ

MORFEMLƏRİN EKSPONENT VƏ SEMANTİK TƏSVİRİ

X ü l a s ə

Bu məqalədə ilk dəfə olaraq dilin morfem tərkibinin formal və

semantik təsviri verilir. Məqalədə müxtəlif dillərin materiallarından istifadə olunur. Ən maraqlı cəhət kimi morfem strukturundakı müxtəliflik bir əlamətdən bir neçə əlamətə qədər olmasıdır. Morfemlərin qovuşuğunda müşahidə olunan dəyişikliklər dildə dilə fərqli olur.

Açar sözlər: eksponent və semantik variativlik, morfonologiya, əvəzlənmə, morfem, fonem

FAKHRADDIN VEYSALLI

EXPONENT AND SEMANTIC VARIATION

OF MORPHEMES IN DIFFERENT LANGUAGES

S u m m a r y This article deals with the description of exponent and semantic

variation of morphemes in different languages (English, Russian, Germany, Azerbaijani). Both arts of variation are different in inflected and agglutinative languages. The results of this investigation can be applied in theoretical and practical studies of languages.

Key words: exponent and semantic variation, morphonology, alternation, morpheme, phoneme Ünvan: Az-1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – direktor, fil. ü. e. d. e-mail: [email protected]

22

Çapa təqdim edən – Çapa tövsiyə edən AMEA Nəsimi adına

Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (10.VII.2013, protokol № 11)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

1.III.2013

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

23.VII.2013

Çapa göndərilmə tarixi

26.VII.2013

23


№ 1 2013

FOLKLOR. ƏDƏBİYYAT. MƏDƏNİYYƏT

İSLAM SADIQ

GÖY VƏ TANRI, GÖYTÜRK VƏ GÖY TANRI TERMİNLƏRİ HAQQINDA

(şumer və türk epik mətnləri əsasında) X ü l a s ə. Türk dillərində Göy və tanrı sözləri sinonimdir, yəni epik

mətnlərdə bir yerdə Göy əvəzinə tanrı, əksinə, başqa yerdə tanrı əvəzinə Göy sözü işlədilir. Şumer dilində An ‘tanrı’ və an ‘göy’ sözləri omonimdir. Bu sözlərdə və anlayışlarda Göy tanrı və göytürk terminlə-rinin etimologiyasını açmaq üçün açar verilmişdir. Bu terminlərin semantik açımı üçün şumer və türk epik mətnlərində zəngin material mövcuddur.

Bu məqalədə həmin material əsasında Göy tanrı və göytürk terminləri araşdırılmış, sübut edilmişdir ki, hər iki söz birləşməsindəki göy epiteti ‘göy’ (‘səma’) mənası bildirir, onda rəng anlamı görmək olmaz. Bu epitet göylə əlaqəni, Göy, səma mənşəliliyi simvollaşdırır, həmin terminlərin rus dilinə mavi tanrı ‘голубой бог’ və mavi türk ‘голубые тюрки’ kimi tərcüməsi tamamilə yanlışdır.

Açar sözlər: Göy tanrı, göytürk, şumer, epik mətn, səma (göy) Şumerlər tanrıya dingir deyirdilər. Dingir / tingir / tenqri / tanrı

eyni sözdür. Bunu inkar etmək mümkün deyil. C. Heyət tanrı sözünün ən azı 2500 il yaşı olduğunu və başqırd ləhcəsindən başqa bütün türk dillərində işləndiyini yazır [1. S. 58]. Lakin şumer dilindəki dingir sözü bu tarixin ən azı 5000 il olduğunu təsdiqləyir. Şumerlər Göyü bütövlükdə tanrı kimi təsəvvür edirdilər. Tanrı Anın adının ‘göy’, ‘səma’ mənası da [2. S. 77; 3. S. 437] bu fikri təsdiqləyir. Adın işarəsi olan → ideoqramı da həm An, həm göy, səma, həm də ulduz kimi oxunur. Şumerəqədərki panteonda da belə olmuşdur. Tanrı Abın adı ‘göy’, ‘səma’ mənası bildirmişdir ki, bu söz hazırda türk dilində abı rəng çaları kimi yaşamaqdadır.

24

Türklər də Göyü bütövlükdə tanrı kimi təsəvvür edirdilər [4. S. 61]. M. Kaşğari islamı qəbul etməyən türkləri Göyə tənqri dediklərinə görə hətta ‘yerə batası kafirlər’ deyərək lənətləmişdir [5. III. S. 361]. «Türklər Göyə də tenqri deyirdilər, Göyü yaradan uca bir gücə də» [6. S. 11]. Qədim türk dünyagörüşünə görə, dünyanı əvvəlcə Göy idarə etmişdir. Bu düşüncə türklərdən digər xalqlara keçmişdir [7. S. 65]. Buradakı Göy məhz tanrı deməkdir. Bütün türklər Göyə tanrı kimi baxır və ona sitayiş edirdilər. Biz bunu xəzərlərin dini inamlarında da görürük [8. S. 287]. Bu inam xəzərlərin ərəblərə qarşı mübarizəsindən bəhs edən qumuq folklor örnəklərində indi də yaşamaqdadır [9. S. 102]. Orxon-Yenisey yazılarında bu fikrə çox tez-tez rast gəlinir. Kültiqin abidəsində türklər arasında geniş yayılmış Humay tanrı kimi Göylə eyniləşdirilmişdir. Kültiqin abidəsinin mətnində belə bir cümlə diqqəti çəkir: «Göy və insan həmahəng olduqlarından, bütün kainat böyük bir küll halındadır» [10. S. 88]. Yenə həmin mətndən başqa bir cümləyə baxaq: «Tenqri təq tenqridə bolmuş türk Bilgə Kağan bu ödkə olurtım». Cümlənin açımı belədir: «Tanrı tək göylərdə doğulmuş türk müdrik xaqanı bu vaxt (taxta) oturdum» [11. S. 15, 22]. Birinci misalda (Kültiqin abidəsinin bir üzü çin dilində yazılmışdır. Bu cümlə həmin mətndəndir) tanrı əvəzinə Göy, ikinci misalda isə Göy əvəzinə tanrı sözü işlədilmişdir ki, bu da türklərin tanrını Göy, Göyü tanrı kimi təsəvvür etdiklərinə yaxşı bir nümunədir. B. Çobanzadə də Orxon kitabələrindəki Göy sözünün əsl mənalarının göy ‘səma’ və tanrı ‘allah’ olduğunu ayrıca vurğulamışdır [12. S. 109]. Qədim türk dilində tanrı və Göy sözləri sinonim olmuşdur [13. S. 154]. V. V. Bartold yazırdı ki, Orxon yazılarında tanrı sözü maddi anlamda ‘Göy’, Göy isə ‘tanrı’ deməkdir [14. S. 26]. Tunqus-mancur dillərində indi də dünyanı və bütün varlığı idarə və himayə edən güc anlamındakı Abka sözü lüğətlərdə ‘Göy’ və ‘tanrı’ kimi tərcümə olunur [15. S. 8]. Abka sözünün kökündə şumerəqədərki panteonda Göyün baş tanrısı olmuş Abın adı olduğu kimi saxlanmışdır. Bundan başqa, mancur dilindəki tenger, buryat dilindəki tengeri, monqol dilindəki tenqri sözləri eyni zamanda ‘göy’, ‘səma’ deməkdir [16. S. 37]. Rus alimlərinin əsərlərin-də qədim türklərin göy deyəndə tanrını, tanrı deyəndə Göyü başa düşdükləri dönə-dönə vurğulanmışdır [17. S. 126; 18. S. 213; 19. S. 211; 20. S. 37]. Terxin yazılarında da Göy sözü tanrı sözü ilə ifadə edilmişdir. Həmin yazıda Bilgə Kağan da, onun anası Elbilgə xatun da Göydə doğulmuş epiteti ilə təqdim edilirlər: «Tenqridə bolmuş el etmiş bilgə kağan el bilgə xatun» [21. S.90]. Bir çox türklər Göyə qurban vermişlər ki, bu da tanrıya qurban kimi başa düşülməlidir [22]. L.P.Po-tapov beltir və kaçin türklərindən Göyə edilən dualar yazıya almışdır [23. S.266]. Belə

25

dualar digər türklər, o cümlədən azərbaycanlılar arasında da çoxdur. Göyə üz çevirmək [Göyə üz tutmaq] deyimini S. Altaylı doğru olaraq ‘tanrıya yalvarmaq’ kimi mənalandırmışdır [24. S. 25].

Türklərin düşüncəsində Göy – tanrı, tanrı – Göy anlayışlarının semantik eyniliyi bu iki sözün sinonimləşməsinə səbəb olmuşdur. Bu məsələlərin təsvirində monqol mifologiyası da türk mifologiyasından heç nə ilə fərqlənmir [25. S. 47].

«Dədə Qorqud» eposunda da tanrı sözünün əvəzinə Yer və Göy sözlərinin işləndiyinə dair gözəl bir nümunə var. «Dəli Domrul» boyunda Dəli Domrulun arvadı ərinə deyir:

Ərş tanıq olsun, kürş tanıq olsun! Yer tanıq olsun, göy tanıq olsun! Qadir tanrı tanıq olsun! [26. S. 93]

Bu şeirdə Ərş, Kürş, Yer və Göy sözlərinin dördü də tanrı sözünün

sinonimi yerində işlənmişdir. Bunu üçüncü misrada tanrı sözünün işlənməsi də aydın göstərir. Türk düşüncəsində cansız varlıqlar tanıq ‘şahid’ tutula bilməz.

Biz Göy və tanrı, Yer və tanrı eyniliyini şumer mətnlərində də görürük. Həmin mətnlərdə çox zaman tanrı əvəzinə Göy, Göy əvəzinə tanrı sözü işlədilir. Əslində yuxarıda deyildiyi kimi, onların ikisi də eyni söz olub, eyni ideoqramla da işarə olunur. Deməli, tanrı və Göy sözləri şumer dilində omonim olmuşdur – An. Bir şumer şeirindən götürülmüş aşağıdakı parçada tanrı əvəzinə Göy və Yer sözləri işlənmişdir:

Göy əmr verdi, yer doğdu, Numun bitkisini doğdu. Yer doğdu, göy əmr verdi, Numun bitkisini doğdu [27. S. 65; 28. S. 56].

Məzmundan aydın görünür ki, əmr edən də (Göy), doğan da (Yer) tanrıdır.

Bir mətndə bacısı İnanna Günəş tanrısı Utuya deyir:

Kutsal ləyən içində yaxalandım, Arı kap içində sabunlandım. Göyün şahlıq paltarını geyindim, Gözlərimi kömürlə boyadım [29. S. 185–186].

Bu mətndəki Göy sözünün də tanrı yerində işləndiyinə heç bir şübhə yoxdur. Göyün şahlıq paltarı ifadəsi ‘tanrının şahlıq paltarı’ kimi başa düşülməlidir. Ümumiyyətlə, şumer və türk dillərində Göyün buğası ‘anın

26

buğası’, Göyün qapısı ‘tanrının qapısı’, Göy üzü mübarəkdir ‘tanrı üzü mübarəkdir’, Göyün verdiyi pay ‘tanrının verdiyi pay’, Göydən gələn səda ‘tanrıdan gələn səda’, Göydən gələn qada-bala ‘tanrıdan gələn qada-bala’ kimi paralel işlənən onlarla ifadələr var ki, bunlar da hər iki xalqın tanrı və Göy haqqında düşüncələrinin eyni olduğunu göstərir.

N. Y. Biçurin və L. Qumilyov çin qaynaqlarına söykənərək yazırdılar ki, V yüzilliyin sonunda İrtış çevrəsində yaşayan teleslərin ağsaqqalı Afuçjilo ‘Göyün böyük oğlu’ titulu ilə şərəfləndirilmişdir [30. S. 195; 31. S. 24]. Buradakı Göy sözünü tanrının sinonimi kimi başa düşmək lazımdır.

Bu araşdırmaların işığında indiyə qədər türk tarixində və folklor-şünaslığında qaranlıq qalmış Göy tanrı və göytürk adlarının açılması xeyli asanlaşmışdır. Göy tanrının ‘qoluboy boq’, göytürkün ‘qoluboy türk’ kimi tərcüməsi ilk gündən elmdə elə bir dolaşıqlıq yaratmışdır ki, onu hələ də açmaq mümkün olmur. Bu yanlış tərcümə isə rus alimlərinə məxsusdur. Rus alimlərinin böyük əksəriyyəti bu adları rus dilində ‘qoluboye nebo / qoluboy boq’ və ‘qolubıye turki’ [32. S. 289] kimi verirlər ki, bunlar heç bir məna kəsb etmir. M. P. Melioranski və A. Bernştam həmin sözün mavi mənasıyla yanaşı, səma mənasını da göstərmişlər [33. S. 84].

Göy tanrı və göytürk adlarının ‘qoluboy boq’ və ‘qolubıye turki’ kimi kobud və yanlış tərcüməsi, təəssüflər olsun ki, elmdə etiraz doğurmamışdır. Ən acınacaqlısı odur ki, bu adların mənşəyini, etimologiyasını daha düzgün bilməli və açmalı olan Azərbaycan alimləri rus həmkarlarının tərcümələrilə dinməz-söyləməz razılaşmışlar. Hətta bəzən onların əsərlərində də həmin adların ‘qoluboy boq / qoluboye nebo’ və ‘qolubıye turki’ kimi tərcümə edildiyini görürük. Türk alimi Ə. B. Ərcilasun isə göytürk Bəngü daşlarından danışarkən doğru olaraq göy sözünün ‘səmavi’ anlamda başa düşüldüyünü yazmışdır [34. S. 40]. İ. Abbaslı F. Ünlü Hizarçıya istinad edərək yazır: «“Göytürk” anlamındakı “göy” mavi mənasını daşıyır. Bütövlükdə “göytürk” etnonimi “ilahi türk”, “səmavi türk” çalarlarını ifadə edir» [35. S. 36]. F. Bayat da doğru olaraq yazır ki, «etnik-mədəni sistemdə göytürk, göy börü, göy keçi əslində bu varlıqların ilahi mənşəyini bildirir» [36. S. 70]. Sözsüz ki, onların ilahi mənşəyini bildirən həmin adlara qoşulmuş göy epitetidir. Öncə dediyimiz kimi, şumerəqədərki panteonda böyük tanrının adı Ab, Şumerdə An olmuşdur. Ab və An sözlərinin hər ikisinin mənası şumer və türk dillərində ‘göy’, ‘səma’ deməkdir. Növbəti mərhələdə Ab və An tanrı adlarını yenə onlarla eyni mənalı Göy sözü əvəz etmişdir. Göy tanrı deyimində Göy xüsusi isim olub tanrının adıdır. Göy tanrı və göytürk adlarındakı Göy sözü qətiyyən rəng bildirmir və onu rəng anlamında başa düşmək yanlışdır. Elə buradan çıxış edərək deyə bilərik ki, ilk din də Göy tanrıçılıq

27

olmuşdur. Bu din Ağçağan adı ilə hazırda xakaslar arasında yaşamaqdadır. Xakas dilində Ağ sözü məhz ‘Göy’ deməkdir. Onlar Göybörüyə Ağbörü deyirlər. Ona görə də bilmək lazımdır ki, Ağçağan dini məhz Göy tanrıçılığın eynidir [37. S. 42–43].

Göytürk etnonimdir. Rus alimi Y. V. Çesnov xalq adlarının necə yaranmasından danışarkən rusların soroçinlər adlandırdıqları tayfanın qıpçaq türkləri olduğunu və onun adındakı sarı sözünün rəng bildirmə-diyini yazmışdır. Onun yazdığına görə, soroçinlər etnonimindəki sarı köçərilər arasında dünyanın bir hissəsini – cəhəti bildirmişdir [38. S. 135]. Göytürk etnonimi də məhz birbaşa onların göylə, səma ilə bağlı olduqlarını bildirir. Yuxarıda deyilənlərin hamısı bu fikri söyləməyə tam əsas verir. Yazılı və şifahi mətnlərdən aydın görünür ki, türklər özlərini tanrının övladı hesab edirdilər, onlar əcdadlarının göydən gəldiklərinə inanırdılar. Onlar öz xaqanlarının tanrı övladı olduqlarına şübhə etmir, bunu ‘tanrıdan doğulmuş’ yaxud ‘tanrının doğduğu’ şəkillərində ifadə edirdilər. Hunlar belə hesab edirdilər ki, onların ulu əcdadı Metenin oğlu tanrının oğludur [39. S. 168]. Bu isə birbaşa Metenin özünün tanrı olduğuna işarədir. Mətnlərdə türklərin Humayı özlərinə ana saydıqlarını aydın görürük [11. S. 81]. Bilgə xaqanın tanrıdan doğulduğu bir neçə mətndə öz əksini tapmışdır [11. S. 92, 134, 145; 10. S. 72, 77]. Ə. Rəcəbov və Y. Məmmədov «qədim türk qəbilələrinin hamısında xaqanın bu təyinlə müşayiət olunduğunu» göstərirlər [11. S. 134]. Göytürklər xaqanlarının tanrıdan doğulduqlarını söylədikləri kimi, xaqanlarını da özlərinin əcdadları sayırdılar: «Əcdadımız Bumın [mətndə Yamı] xaqan dörd tərəfi sıxışdırmış...» [11. S. 54]. «İnsan oğulları üstünə atalarım Bumın Kağan, İstəmi Kağan hökmdar olmuş» [40. S. 42]. Tanrı → xaqan → → insan formulundan aydın görünür ki, göytürklər tanrının törəmələri olmuşlar. S. Q. Klyaştornı qədim türk abidələrindəki mifoloji süjetlərdən danışarkən onları üç bölmə üzrə altı qrupda cəmləşdirmiş, onlardan birini «dövlətin tanrı tərəfindən yaradılması və xaqanın tanrı mənşəliliyi haqqında miflər» adlandırmışdır. Onun seçdiyi mətnlərə görə, göytürk dövlətini tanrı yaratmış, özü xaqan qoymuş, xaqanlar da mənşəcə tanrıya bağlı olmuşlar. Hətta xaqanlar tanrıya, onların arvadları isə Humaya oxşadılır [41. S. 131–133]. Türklər tanrını Göy, Göyü tanrı bilirdilər. Türk düşüncəsində tanrı və Göy sözləri sinonimdir.

«Ağoğlan» adlı Azərbaycan nağılında öldürülüb basdırılmış qız dirilir və adını dəyişib Ağoğlan qoyur [42. S. 381]. Çünki qızın dirilməsi birbaşa tanrıyla – Göylə bağlıdır. Ona görə, Ağoğlan adını tanrı oğlu – Göy oğlu kimi başa düşmək lazımdır. «Ağ atlı oğlan» nağılında da ağ rəng Göyün rəmzidir. Ağ at da, Ağ quş da, Ağ paltar da göy, səma mənşəlidir [43. S. 125]. Qədim türk dilində Ağ sözü ‘uca’, ‘yüksək’

28

anlamlarında işlənmişdir. «Koroğlu» eposundakı Ağ qaya da uca, yüksək, başı buludlara dəyən qayadır. Nərbalanın Ağ atı da Göydən gəlmişdir. Onun Ağ quşu və aslanı isə elə Qazan xanın Ağ sazın aslanı və Ağ sunqur quşudur. Nağılın məzmunu da bunları deməyə imkan verir.

İnanna sevgi-məhəbbət və uşaq doğumu tanrısıdır. Həm də əcdaddır. Onun türk miflərindəki adı Humaydır. Hər ikisinin funksiyası eynidir. A. M. Saqalayev və E. M. Kryukov yazırdılar ki, Humay ildırımsaçan Göy tanrısıdır, uşaqları himayə edir, insanlar onu əcdad sayırlar. İnsanlara bilikləri, incəsənəti və dini o öyrətmişdir [44. S. 117]. Şumer miflərində isə bütün bilikləri və incəsənəti insanlara Enkinin öyrətdiyi deyilir.

Şumer və türk teoqonik düşüncəsində tanrı və Göyün eyniləşdiril-diyini bilirik. Göyün ucalıq rəmzi olduğu da bəllidir. Ucalıq isə tanrıya xasdır. Başqa sözlə desək, ucalıq deyəndə Göy, Göy deyəndə tanrı yada düşür.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Göy tanrı və göytürk terminləri indiyə qədər yanlış olaraq ‘mavi tanrı’ və ‘mavi türk’ kimi izah edilmişdir. Məqalədə ilk dəfə olaraq çoxsaylı qaynaqlar əsasında Göy tanrı və göytürk terminlərindəki Göy epitetinin qətiyyən rəng bildirmədiyi, ‘səma, göy’ mənasında işləndiyi sübut edilmişdir. Hər iki termində Göy epiteti səma ilə, göylə bağlılığı, tanrının və türkün səma mənşəli olduğunu ifadə edir. Bununla da elmdə dərin kök salmış çox ciddi bir yanlışlığa son qoyulmuşdur. Bu məqalənin təkcə Göy tanrı və göytürkün deyil, bütövlükdə tanrıçılığın və türkün tarixinin, mifologiyasının, etnoqrafiyasının, mənşəyinin öyrənilmə-sində böyük elmi əhəmiyyəti var. Bu məsələlərlə bağlı tədqiqatlarda məqalədən istifadə oluna bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Heyət Cavad. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. Bakı,

1993. 2. Баландин Р. К. 100 великих богов. М., 2003. 3. Ладынин И. А., Немировский А. А. Божества ведуших

sивилизаtsий Древнего Ближнего Востока, Ирана и Индии // Ист. Древ. Востока. М., 2003.

4. Короглы Х. Стилистические особенности «Книги моего деда Коркута» // Сов. тyuркологиya. 1975. № 2.

5. Kaşğari Mahmud. Divanü lüğаt-it-türk / Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan Ramiz Əskər. Bakı: Ozan, 2006. C. 1–4.

6. Ögel Bahaeddin. Türk Mitolojisi. İstanbul, 2001. C. 2. 7. Непомнyaший Н. И. Странники Вселенной. М., 2000.

29

8. Готйе Й. В. Хазарскайа култура // Народы Востока. 1925. № 8–9.

9. Аджиев А. М. Тйурко-монголскайа обшност в кумыкском фолклоре и некоторые закономерности йейо пройавленийа // Сов. тйуркологийа. 1987. № 3.

10. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri. Bakı, 1993. 11. Əski türk yazılı abidələrinin müntəxəbatı. Bakı, 1992. 12. Çobanzadə Bəkir, d-r. Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl. Bakı,

2006. 13. Абрамзон С. М. Киргизы и их етногенетические и историко-културные

свйази. Фрунзе, 1990. 14. Бартолд В. В. Сочиненийа. М.: Наука, 1968. Т. 5. 15. Сравнителный словар тунгусо-манчжурских йазыков. Л., 1975. Т. 1. 16. Тсинтсиус В. И. К етимологии алтайских терминов родства // Очерки

сравнителной лексикологии алтайских йазыков. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1972.

17. Шербак А. М. Йенисейские рунические надписи: К истории открытийа и изученийа // Тйуркол. сб. 1970. М.: Наука, 1971.

18. Стеблева И. В. К реконструксии древнетйуркской религиозно-мифо-логической системы // Тйуркол. сб. 1972. М.: Наука, 1973.

19. Хомонов М. П. Примечанийа // Абай Гесер-Хубун. Улан-Уде, 1961. 20. Малов С. Е. Памйатники древнетйуркской писменности: Тексты и

исследованийа. М.; Л., 1951. 21. Клйашторный С. Г. Терхинскайа надпис // Сов. тйуркологийа. 1980. № 3. 22. Майногашев С. Д. Жертвоприношение Небу у балтиров // Музей

антропол. и етногр. АН СССР. Пг.,1916. Т. 3. 23. Потапов Л. П. Умай – божество древних тйурков в свете

етнографических данных // Тйуркол. сб. 1972. М.: Наука, 1973. 24. Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüyü / Hazırlayan S. Altaylı.

Ankara, 2005. 25. Кудийаров А. В. Стил «тайной истории»: имплиситност, вариасийа,

репрезентативност, подхват // Mongolia. М.: Наука, 1986. 26. Kitabi-Dədə Qorqud / Tərtib edəni H. Araslı. Bakı, 1977. 27. Muazzez İlmiye Çığ. Sumerlilerde Tufan. Tufanda Türkler.

İstanbul: Kaynak Yayınları, 2009. 28. Yene onun. Uyğarlığın Kökeni. Sumerliler–1. İstanbul: Kaynak

Yayınları, 2009. 29. Yene onun. Ortadoğu Uyğarlıq Mirası-2. İstanbul: Kaynak

Yayınları, 2009. 30. Бичурин Н. Й. Собрание сведений о народах, обитавших в

Средней Азии в древние времена. М.; Л., 1950. Т. 1.

30

31. Qumilyov Lev. Qədim türklər. Bakı: Gənclik, 1993. 32. Гумилйов Л. Н. Тысйачелетие вокруг Каспийа. Баку, 1991. 33. Бернштам А. Н. Сосиално-економический строй орхоно-

йенисейских тйурок VI–VIII веков. М.; Л., 1946. 34. Ercilasun A. Bican. Türk Edebiyatının Ortaq Devri // Türkiye

Dışındakı Türk Edebiyat Antolojisi. Ankara, 1993. C. 1. 35. Abbaslı İsrafil. Folklorşünaslıq axtarışları. Bakı, 2009. C. 1. 36. Bayat Füzuli. Türk dini-mifoloji sistemində tanrı // Azərbaycan

şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. Bakı: Səda, 2005. Kitab 17. 37. Deliömeroğlu Yakup. Hakasların Geleneksel Kültürlerine Dair

Bir İnceleme // Milli Folklor. Ankara, 1997. Sayı: 33. 38. Чеснов Й. В. Название народа. Откуда оно? // Сов. етногр.

1973. № 6. 39. Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünürkən. Bakı,

1989. 40. Türkiye Dışındakı Türk Edebiyatları Antolojisi: Azerbaycan

Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1993. C. 1. 41. Клйашторный С. Г. Мифологические сйужеты в древнетйуркских па-

мйатниках // Тйуркол. сб. 1977. М.: Наука, 1981. 42. Ağoğlan // Azərbaycan folkloru külliyyatı. Bakı: Səda, 2006. C. 2. 43. Ağ atlı oğlan // Azərbaycan folkloru külliyyatı. Bakı: Səda, 2006. C. 1. 44. Сагалайев А. М., Крйуков Е. М., Потанин Г. Н. Опыт осмысленийа

личности. Новосибирск: Наука. Сиб. отд-nie, 1991.

ИСЛАМ САДЫГ

О ТЕРМИНАХ GÖY И TANRI, GÖYTÜRK И GÖY TANRI

Р е з ю м е В тюркских языках слова Göy ‘небо’ и tanrı ‘бог’ являются

синонимами. В эпических текстах в одном месте слово Göy используется вместо tanrı, а в другом tanrı заменяет слово Göy. В шумерском языке An ‘небо’ и an ‘бог’ – омонимы. Эти слова содержат разгадку происхождения терминов Göy tanrı ‘небесный бог’ и göytürk ‘небесный тюрк’. Богатый материал шумерских и тюркских эпических текстов позволяет раскрыть их значение.

В данной статье на основе упомянутых источников доказано, что эпитет göy в обоих словосочетаниях обозначает само небо, а

31

не его цвет. Перевод терминов Göy tanrı и göytürk на русский язык как ‘голубой бог’ и ‘голубые тюрки’ мы считаем неверным.

Ключевые слова: небесный бог, небесный тюрк, шумер, эпический текст, небо

ISLAM SADIQ

ABOUT THE TERMINS GOY AND TANRI,

GOY TURK AND GOY TANRI

S u m m a r y The words Goy ‘Sky’ and Tanry ‘God’ are synonyms in Turkic

languages, that is in some places instead of Goy ‘Sky’ is used Tanry ‘God’, but in other places instead of Tanry ‘God’ is used Goy ‘Sky’ in epic texts. In Sumerian language the words An ‘God’ and An ‘Sky’ are omonyms. In these words and expressions in order to find out etymology of words Goy Tanry ‘Heaven Sky’ and Goy Turk ‘Heaven Turk’ were given keys. There are a lot of rich materials in Sumerian and Turkic epic texts to open semantic meaning of these terms.

In this article on the basis of this material terms Goy Tanry ‘Heaven Sky’ and Goy Turk ‘Heaven Turk’ were studied and proved that epithet Goy means Goy ‘Sky’ in both word combinations, there we must not sea colour meaning.

The epithet Goy ‘Sky’ is symbolizing connection with Sky, Heaven, sky originality, translation of these terms as Mavy Tanry ‘Blue God’ and Mavy Turk ‘Blue Turk’ into Russian language is completely wrong.

Key words: Heaven God, Heaven Turk, shumer, epic text, sky

Ünvan: Az-1001. Bakı-1, Kiçik Qala küç., 31. AMEA Folklor İnstitutu – aparıcı elmi işçi, fil. ü. f. d. e-mail: [email protected]

32

Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

Çapa tövsiyə edən

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (10.VII.2013, protokol № 11)


21.IX.2012


19.XII.2012

Çapa göndərilmə tarixi 26.VII.2013

33


№ 1 2013

YAŞAR QASIMOV

ƏLİŞİR NƏVAİ VƏ YENİ ÖZBƏK POEZİYASI

X ü l a s ə. Məqalədə özbək altmışıncılarının mənəvi mənbəyi və ədəbi qaynaqlarından bəhs edilir. 60-cı illərdə özbək ədəbi gəncliyinin formalaşmasında böyük Nəvai poetik ənənələrinin həyatbəxş təsiri konkret misallar əsasında nəzərdən keçirilir. Altmışıncıların iki parlaq nümayəndəsi – A. Aripov və E. Vahidovun Nəvaiyə həsr etdikləri şeirlərin təhlili ümumən ədəbi mühitin mənəvi axtarışları haqqında təsəvvür yaradır.

Açar sözlər: yeni özbək poeziyası, Nəvai, özbək altmışıncıları, A. Aripov, E. Vahidov Klassik şərq poetikasına yeni münasibətin formalaşması 60-cı illərdəki mürəkkəb

və çoxşaxəli poetik prosesin yaratdığı mühüm bədii keyfiyyət dəyişikliklərindən biridir. Bəxtiyar Vahabzadə, Qabil, Məmməd Araz, Əli Kərim, Xəlil Rza Ulutürk, Hüseyn Kürdoğlu və o dövrdə coşğun fəaliyyət göstərən bir çox başqa görkəmli sənətkarların əsərləri yeni estetik dünyagörüşünün ərsəyə gəlməsində həlledici rol oynadı. 60–70-ci illərdə Dədə Qorqud, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Xətai və b. klassiklərimiz haqqında yazılan, çoxdan milli şeirimizin qızıl fonduna çevrilmiş poetik nümunələr nəzəri-estetik fikirdə də rezonans və canlanma yaratdı. XX yüzilin sonları və XXI əsrin əvvəllərindəki ədəbiyyatşünaslıq bu problemlərə daha ardıcıl şəkildə müraciət etməyə başladı. Ədəbiyyatşünaslıq elmimizin bu yöndəki axtarışlarından bəhs edərkən Yaşar Qarayevin «Tarix: Yaxından və uzaqdan» [1], «Min ilin sonu (XXI əsr və Şərq dəyərləri)» [2], «Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər» [3], Teymur Kərimlinin «Görünən və görünməyən Füzuli» [4], Gülşən Əliyevanın «Çağdaş poeziya və klassik irs» [5] və b. mühüm tədqiqatları xüsusi vurğulamaq məqsədə müvafiqdir. Əgər Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikrində Nizami və Füzuli poetik ənənələrinin sonrakı dövrlərin, o cümlədən, XX yüzilin ədəbi prosesinə təsiri diqqət mərkəzində durursa, təbii ki, qardaş Özbəkistan


34

ədəbiyyatşünaslığında Nəvai və çağdaş ədəbi nəsillərin mənəvi-estetik əlaqələri əsas mövzulardan və problemlərdən biridir.

Milli söz sənətinin özündən sonrakı bütün dövrlərinə və inkişaf mərhələlərinə Əlişir Nəvai qədər təsir və nüfuz edən dahi sənətkarlar dünya ədəbiyyatında çox azdır. Klassık özbək ədəbiyyatının və ümumən şərq poetikasının misilsiz korifeyi hələ öz sağlığında ümummilli etirafa nail olmuş və alilik dərəcəsini qazanmışdı. İlk növbədə dahi sənətkar yaradıcılığının öz dövrünün elm və mədəniyyət sahələrini, demək olar ki, tam şəkildə əhatə etməsi və ümumiləşdirməsi bu mülahizələri söyləməyə əsas verir. Əlişir Nəvainin «Xəmsə»si, həcminə görə özündən əvvəlki və sonrakı bütün şairlərin külliyyatından kəskin surətdə fərqlənən «Xəzayinül məaniy» («Mənalar xəzinəsi») adlanan möhtəşəm divanı, elm və mədəniyyətin müxtəlif sahələrini ehtiva edən traktatları, əxlaqi-fəlsəfi risalələri onun öz zamandaşlarının və gələcək nəsillərin mənəvi ehtiyacına çevrilməsini şərtləndirmişdi. Misilsiz dahi və eyni zamanda, son dərəcə təvazökar bir şəxsiyyət və sənətkar olan Əlişir Nəvai özünün bütün böyük və kiçik müasirlərinə hörmətlə yanaşmış, onların hətta uğurlu bir şeirini və ya beytini də nəzərdən qaçırmamış, yüksək dəyərləndirmişdi. Tanınmış və təcrübəli nəvaişünas alim Suyima Qəniyeva «Fəzilət gövhərinin xəzinəsi...» adlı məqaləsində Əlişir Nəvainin «Məcalisün-nəfais» («Nəfis məclislər») əsərində yüzlərlə qələm sahibinin adını çəkdiyini, ən məşhur qəzəllərinə və beytlərinə münasibət bildirdiyini qeyd edərək, «Məcalisün-nəfais»in təkcə üçüncü məclisində 174 şair haqqında maraqlı məlumatlar verildiyini və onların irsindən nümunələr gətirildiyini vurğulayır [6. S. 2]. Böyük Əlişir Nəvainin öz dövrünün qələm və yaradıcılıq əhlinə, özündən sonrakı ədəbi nəsillərə təsirindən bəhs edərkən şair həyatının və poetik bioqrafiyasının bu cəhətlərini yada salmaq və qabartmaq çox önəmlidir. Yəni özündən əvvəlki söz və sənət adamlarına, öz dövrünün qələm əhlinə yüksək ehtiram və hörmət nümayiş etdirdiyinə görə dahi Nəvai də həmişə yad olunmağa layiqdir. Görkəmli nəvaişünas və təsəvvüfşünas alim Nəcmiddin Kamilov böyük ustad lirikasını dərindən təhlil edərək, Nəvai əbədiyyətinin sirlərini bəyan edir və bunun əsas səbəbinin bu heyrətamiz sənətin hədsiz dərəcədə həyatiliyi ilə bağlı olduğunu göstərir [7. S. 5]. Məhz buna görə də 600 ilə yaxındır ki, Nəvainin söz sənəti zamanları arxada qoyaraq yaşayır və yeni-yeni nəsillərin qəlbini fəth etməkdədir.

Əlişir Nəvai yaradıcılığına münasibətdə yeni mərhələ isə XX yüzildən, xüsusən 60-cı illərdən başlanır. Özbək şeirinin yeni nəsli ədəbiyyata öz gəlişi ilə bir çox məsələ və mövzulara yanaşmada yenilik yaratdığı kimi, Nəvaiyə də özlərinə məxsus sevgi və səmimiyyətlə yanaşdılar. Onlar Nəvaini ilk növbədə milli mənəviyyatın, eyni zamanda,

35

şairliyin və bütün bədii dəyərlərin nüvəsi, başlanğıcı hesab edirdilər. Doğrudur, Nəvai onların yeganə poetik kumiri deyildi. Ümumən, özbək bədii-estetik fikri və mədəniyyəti heç zaman heç bir məhdudiyyəti tanımamış, həmişə beynəlmiləlliyi və qibtə ediləsi humanistliyi ilə seçilmişdir. 60-cı illərin ədəbi gəncliyi də məhz bu ənənəni yaxşı mənimsəmiş və ilk qələm təcrübələrində belə bunu nümayiş etdirirdi. Bu atəşin poetik gəncliyin ən çox sevdiyi və pərəstiş etdiyi məşhur ilham pərilərinə nəzər salmaq kifayətdir. Bugünkü dünyanın sivil və modern estetik dünyagörüşünə malik qələm sahibləri Asiyalı şairlərin humanist və beynəlmiləl duyğularından, sözün həqiqi mənasında, təsirlənə və öyrənə bilərlər. Abdulla Aripovun ömrünün çox gənc çağlarında yazdığı, XX əsr özbək poeziyasının parlaq və unudulmaz nümunələrindən biri olan «Sən Puşkinin sevdiyi mələk» fəxriyyəsi bu cəhətdən son dərəcə səciyyəvidir. Özbək altmışıncılarının ən parlaq nümayəndələrindən biri, Özbəkistanın xalq şairi Abdulla Aripovun «Sən Puşkinin sevdiyi mələk» deyə başlanan şeiri yeni lirik qəhrəman poetik tərcümeyi-halını təsəvvür etməyə kömək edir: «Sən Puşkinin sevdiyi mələk, // Sən Höte arzu edən qız. // Sən Bayron köksündə ürək, // Sən Heyneni yandıran ulduz, // Əlişirin Gülüsüsən sən, // Sən Lütfinin gözəl qəzəli. // Bülbülüsən Hafiz gülşəninin və Xəyyamın balı-şəkəri. // Taleyimdə nazlanıb duran // Ey, sən mənim məsum gözəlim» [6. S. 45]. Bu son dərəcə lakonik və dərin mənalı şeirdə – gənc qələm sahibinin özü haqqındakı nəzakətli fəxriyyəsində iki mühüm fikrin əks etdiyini görürük. Birincidən, müəllif öz yaradıcılığının Şərq və Qərb mənbələrini xüsusi vurğulayaraq, özünə mənən və ruhən yaxın söz sahiblərinə diqqəti yönəldir. İkincidən isə, gənc lirik qəhrəman sənət dünyasında ötəri bir sakin və ya adi bir qonaq olmadığını yenilməz gənclik ehtirası ilə təkid edir. Onun «Taleyimdə nazlanıb duran, // Ey, sən mənim məsum gözəlim» deyə öz şeir ilahəsini sonsuz bir sevgi ilə vəsf edərək, bu ilahi Gözəli Puşkin, Höte, Bayron, Heyne, Əlişir Nəvai, Lütfi, Hafiz, Xəyyam kimi dahi sənətkarların İlham Pəriləri ilə yanaşı qoyması, onların ardıcılı kimi tərif etməsi qəlbinizə fərəh bəxş edir. Eyni zamanda, misal gətirdiyimiz misralar lirik istedadın qüdrəti və bədii hədəfləri haqqında da dəqiq təsəvvür verir. Onu da unutmamalıyıq ki, yuxarıda adları çəkilən söz sənətinin qədim və ulu sahibləri, ümumən, altmışıncı illər şairlər nəsli üçün əziz və mötəbər ünvanlar idi. Onlardan, xüsusən Həzrəti Əlişir Nəvainin yeni nəslin ədəbi-mənəvi tərcümeyi-halının formalaşmasında və gələcək taleyindəki yeri misilsiz, həyatbəxş təsiri hədsiz dərindir.

Əlişir Nəvai – Abdulla Aripovun yanaşmasında ilk növbədə milli ideal və mənəvi kamillik rəmzidir. Bu mübarək və müqəddəs ad gənc şair üçün hər şey deməkdir. Abdulla Aripovun şairanə dünyası üçün Əlişir Nəvainin bədii irsi

3 *

36

bənzərsiz bir mənəvi qüdrət, ruhi qida mənbəyidir. «Sazım» adlanan proqram yönlü şeirində onun böyük babamıza sərhədsiz övlad məhəbbəti ilə müraciət etməsi təsadüfi deyildi: «Xəyal kimi genişdir aləm, // Cılız fikrə layiq deyil şeir. // Yeri gəlsə mənim üçün həm // Cavab verər babam Əlişir» [8. S. 115]. «Əlişir» adlanan başqa bir şeirində isə Abdulla Aripov Nəvai həzrətlərinin dühasına münasibətini daha da dərindən ifadə etməyə nail olmuşdur. Müəllifin fikrincə, Əlişir Nəvainin yaradıcılığı təkcə ana dilindəki şeiriyyətin ən yüksək zirvəsi və ya bənzərsiz nümunəsi deyil. Həm də milli ədəbi varlığın ən parlaq başlanğıcı, milli mənliyin ən mükəmməl rəmzidir: «Dünya müqəddəs nələr görübdü, // Hamısına anasan, ey qadir həyat. // Beş yüz il uzaqdan baxıb durubdu, // Nurlu bu üzlərə nurani bir zat. // Bu böyük oğlunu əzizlə qəlbən, // Xalqım, heç unutma, daim eylə yad. // Çün onun adıyla birgə həkk olub, // Dünya kitabına Özbək deyən ad» [8. S. 143]. Şeirdə ulu babamızın milli mənəviyyat və mədəniyyətimizdəki müəzzəm mövqeyi ilə birgə, eyni zamanda, bir tarixi şəxsiyyət kimi misilsizliyi də uğurla açılmışdır; müəllif bu məqsədlə XV əsr tariximizin iki böyük qanadı kimi Hüseyn Bayqara və Əlişir Nəvaini bədii müqayisə etməyi çox yerinə düşüb: «Bayqara güc yığıb istək atında, // Dünyaya baxanda sanki bala şir, // Herat darvazasın taybatay açıb, // Şeir ləşkərini düzdü Əlişir» [8. S. 143]. Bu dəqiq poetik-tarixi müqayisə Nəvainin təkrarsız obrazını gözlərimiz önündə canlandırır. Bayqara – Əlişir paraleli böyük sənətkar haqqındakı düşüncələrimizə aydınlıq gətirir. Yaddaşa nəqş olunan bədii qiyas və paralellər isə şeirdə davam etdirilir. Aşağıdakı təzadlı müqayisələr isə Nəvainin mənəvi tərəqqi və inkişafımızdakı misli-bərabəri olmayan xidmətlərini parlaq şəkildə göstərir: «Dünyada məşhur ad qoyub getməkçün, // Ölkələr zəbt etmək heç lazım deyil. // Kimsə göstərəndə nizənin gücün // Əlişir qələmi göstərmiş daim» [8. S. 143]. Şair «ölkələr zəbt etmək və yaratmaq», «nizə və qələm» kimi dərin, mənalı təzadlar vasitəsilə Nəvai dühasının mahiyyətini açmağa nail olur. Bəli, böyük babamız qurub-yaratmaq rəmzidir, həyat və yaradıcılıq timsalıdır. O, sehrli qələmi ilə Milli Mənlik Kurqanını bünyad etmiş, Milli Mənəviyyat Qəsrini yaratmış ilahi sənətkardır. Məhz bu fədakarlığına, minillikləri işıqlandıran vətəndaşlıq fəaliyyəti və ilahi fəzilətlərinə görə ulu şair türk xalqlarının sonsuz məhəbbətini qazanmışdır. Bunların nəticəsində o bütün Vətən övladları üçün əziz və mötəbər nümunəyə, milli ruhun müstəqilliyini və əbədiyyətini təyin edən fövqəladə qüdrət rəmzinə çevrilib. Şeirdə bir-birindən təsirli təzadlar silsiləsi davam edir. «Gecə və dan», «zəhər və mey», «günəş və zülmət» kimi əzəli-əbədi ziddiyətlər vasitəsilə Nəvainin milli mənəviyyatımızdakı mövqeyini müəllif ustalıqla nümayiş etdirir. Nəvai möcüzəsinin

37

doğuluşunun ruhlara sonsuz fərəh bəxş etdiyini, gecələri dan kimi nurlandırdığını, zülmətləri günəş kimi işıqlandırdığını Abdulla Aripov hədsiz cazibədar təsvir edir. Böyük şair bizim üçün kim olduğunu yaddan çıxmaz tərzdə yaddaşımıza nəqş edir. «Əlişir» şeirində ulu ustadın təkcə keçmiş tariximizdəki, mənəvi-ruhi inkişafımızdakı əvəzsiz xidmətləri əks etməyib. Eyni zamanda, onun milli istiqbala göstərdiyi həyatbəxş təsiri, xalq qəlbində əsrlərdən bəri əks-səda verməsi, minnətdar nəsillərin tale və iqbal yollarına dan ulduzu kimi nur saçması obrazlı şəkildə ifadə edilmişdir: «Beytini tələffüz edən hər bir ləb, // Təkrarlayıb gedər məhşərəcən ta. // Cəzb edib durmuşsan özünə tərəf, // Milyard mərtəbəli cahanı hətta. // Kiminsə gözündə cahil Asiya, // Fəqət zaval görmüş, görməmiş kamal. // Musa ilticası çatdı ki, guya Haqq // Tur dağı üzrə göstərdi camal – // Cahan mehrabında peyda Əlişir... // Sən də nəğmə söylə, sevin, ey günəş! // Beş yüz il bir də ki ona nədir ki, // Minə qədəm qoymuş iyirmi beş yaş» [8. S. 144].

Özbəkistanın xalq şairi Abdulla Aripovun «Özbəkistan» və «Azərbaycan» adlanan iki möhtəşəm şeiri var. Bu şeirləri ona görə xatırlayır və yanaşı misal gətiririk ki, onların hər ikisində Ulu Babamız Nəvainin özünəməxsus munis obrazı yaradılıb. Daha doğrusu, «Özbə-kistan» və «Azərbaycan» kimi əzəmətli obrazların bünyad edilməsində müəllif Nəvaisiz keçinə bilməmişdir. Nəvai bütün türk dünyasının, o cümlədən Özbəkistan və Azərbaycanın etnopoetik simasını müəyyən edən və səciyyələndirən milli-estetik simvol dərəcəsinə yüksəlmiş obrazdır. «Özbəkistan» mədhiyyəsində poetik fikrin hərəkətini izləyərkən, şeirin əvvəllindən axırına doğru bədii məqsədin dinamikasını müşahidə edərkən biz sanki müəllifin Nəvaiyə doğru yön aldığını sövqi-təbii hiss etməyə başlayırıq: «Yurdum, sənə şeir yazdım bu gün, // Bənzərini tapmadım əsla. // Şairlər var öz yurdun bütün // Aləm içrə söyləmiş tənha. // O şeirlər uçdular uzaq Qanadında gümüş diyarı. // Bir ölkə var dünyada ancaq // Yazılmamış dastandır varı. // Fəqət aciz qələmim mənim, // Özbəkistan, Vətənim mənim» [8. S. 172]. Abdulla Aripov Özbəkistanın mükəmməl obrazını yaratmaq üçün bu günü nəzərdən keçirir, keçmişlərə baş vurur, gələcək haqqında düşünür. Şairin bütün bu səyləri, üç zaman kontekstində seyr edən, gəzişən düşüncələri bir-birindən cazibədar və emosional obrazlara çevrilir. Amma bu obrazlar içində biri son dərəcə möhtəşəm və əvəzedilməzdir. Hətta yurdunun bu gününü də, keçmişlərini də məftunluqla sevən şairin özü də bunu açıq-aşkar ifadə etməli olur. O obraz bütün tarixi surətlərdən – Özbəkistanın elm və təfəkkür günəşi Birunidən də, Ana Vətənin ağır və acınacaqlı çağlarında monqollar hücumuna mərdcəsinə sinə gərən Cəlaləddin Mənquverdidən də, əzabkeş elini-yurdunu yadellilərdən xilas edən

38

Əmir Teymur həzrətlərindən də, öz babasının ənənələrini yaşadıb, ana yurdu Türküstanı abad və çiçəklənən bir diyara çevirən, elmin zirvələrini fəth edən Mirzə Uluğbəydən də onun qəlbinə yaxın və əzizdir. O, türk dünyası tarixindəki misilsiz şəxsiyyət – əzizlərin əzizi, mötəbərlərin mötəbəri və uluların ulusu həzrəti Mir Əlişir Nəvaidir. «Özbəkistan» şeirinin o müqəddəs həzrətə həsr olunmuş bəndi təkcə Abdulla Aripov şeiriyyətinin deyil, bəlkə də ümumtürk poeziyasının şah misralarıdır: «Çox cahangir görmüş bu dünya // Hamısına şahid yer üzü. // Amma, dostlar, şeir dünyasında // Cahangirlər az olur düzü. // Beş əsrdir nəzm sarayını, // Hey titrədir zəncirbənd bir şir. // Teymur oxu yetməyən yeri // Qələm ilə aldı Əlişir. // Dünya oldu çəmənim mənim, // Özbəkistan, Vətənim mənim» [8. S. 173].

Abdulla Aripovun «Azərbaycan» şeirinin nüvəsində də Nəvai motivləri dayanır. Özbək ziyalısının və yazarının düşüncəsində Azərbaycan obrazı Nəvaisiz anlaşılmaz və natamamdır. Bu mövzuda yazmış başqa görkəmli özbək şairlərinin əsərləri də məhz belə söyləməyə əsas verir. Söz açdığımız şeirdə isə bu münasibət daha da dərinləşdirilmiş və qabardılmışdır. Hər bir özbək üçün Azərbaycan məhz Nəvainin ürəkdən sevdiyi və ehtiram bəslədiyi ustadları Nizami və Nəsiminin Vətəni olduğu üçün əzizdir. Bu bağlılıq məşhur mədhiyyədəki Azərbaycan obrazını təyin edən əsas atributlardan biri kimi çıxış edir. Demək, Nizami və Nəsimi Vətəni, yəni Azərbaycan Nəvainin mənbəyi və mənşəyi kimi mötəbərdir. Füzuli dühasının isə həyatbəxş mənbə və qaynaqlarından biri Nəvainin sənət dünyasıdır. Demək, Azərbaycan və Özbəkistan bir-birinin mənbəyi və mənşəyidir. Böyük xalq şairi Qafur Qulam bu üzvi birliyi və bütövlüyü bənzərsiz, mükəmməl ifadə etmişdi: «Biri-birinə şagird, biri-birinə ustad». Beləliklə, aydın olur ki, Abdulla Aripov Azərbaycan obrazını yaradarkən Nəvai surətinə mərkəzləşdirici və bədii semantikanı ərsəyə gətirən poetik ünüsür kimi yanaşır. Nəvai obrazının aurası və əhatə dairəsi Azərbaycanın poetik simasını və surətini əyaniləşdirməyə xidmət edir. Məhz elə bu səbəbdən Azərbaycanla bağlı təsəvvür və təəssüratlar özbək şairinin interpretasiyasında bu qədər canlı və səmimi alınmışdır. Abdulla Aripovun misilsiz sənətkarlığı və yurdumuza sonsuz sevgisi sayəsində bir şeir kontekstində Nəvai obrazı Azərbaycanı və Özbəkistanı eyni bədii zaman müstəvisində səciyyələndirən, birləşdirən obraz kimi, həm də mənəvi qüdrətimizin tükənməz mənbəyi və aydın gələcəyi kimi gerçəkləşir.

Özbək altmışıncılarının Nəvai dühası ilə ünsiyyətindən söz açarkən, Özbəkistan xalq şairi Erkin Vahidov şeiriyyətində ustada olan böyük sevgi və sayqıdan bəhs etməmək mümkün deyil. Abdulla Aripovun söz dünyası kimi Erkin Vahidovun şeir aləmi də həzrəti Nəvai sənətinin onlarla gözəl və özünəməxsus, uzaq və yaxın əks-sədalarından biri kimi o böyük sənətə səmimi mehrdən doğulmuş, o müqəddəs irsdən rənglər və ahənglər almışdır. Ulu ustada sonsuz sevgisini Erkin Vahidov bir sıra şeirlərində ürəkdən, hərarətlə vəsf etmişdir. Gənc şair Nəvai dünyasını öz şairanə ruhunun əzəli zəmini, güc-qüdrət alma ünvanı, əsas dayaq nöqtəsi kimi tərif etmişdir: «Füzuli divanın əlimə aldım, // O saldı könlümə qəzəl mehrini... // Çox zəhmət sonunda bildim, anladım // Ustad Əlişirin böyük sehrini. //

39

Onu tanıdım və elimi bildim, // Daha da möhkəm durdum zəmində. // Diyarım, səninlə iftixar qıldım, // Elə bu səbəbdən də od çoxdur məndə» [9. S. 80]. Bu misralarda Nəvai irsinin çağdaş nəsillər üçün ədəbi-bədii, həm də milli-mənəvi Vətən olduğu poetik tərzdə vurğulanmışdır. Gənc şair yalnız Sözə mehrin deyil, eyni zamanda, öz elinə və yurduna əsl məhəbbətin də bu qutlu şeiriyyət vasitəsilə qəlbinə hopduğunu səmimi etiraf edir. «Onu tanıdım və elimi bildim» misrasının məna hüdudları Nəvai dühasının gənc qələm sahibi üçün kimliyini – bənzərsiz milli iftixar rəmzi, ölüm-dirim mənalı bir güc-qüdrət, yaşamağa və yaratmağa çağıran mənəvi-ruhi mənbə olduğunu bildirir. Nəvai, Erkin Vahidovun fikrincə, milli şeir sənətinin ən yüksək zirvəsi olmaqla yanaşı, eyni zamanda, Ana yurd, Vətən rəmzidir. «Vətən və Nəvai» və ya «Nəvai və millət» – ulu ustad sözünün «Böyük sehrini» ürəkdən sevən və anlayan sənətkar insan üçün həqiqətən də əkiz varlıqlar, sinonim anlayışlardır. Çünki millət rəmzinə çevrilmiş ulu sənətkarlar yaradıcılığında Şəxsiyyətin mənəvi aləmi sərhədləri müqəddəs Vətən hüdudları ilə birləşir, daha dəqiq söyləsək, eyniləşir: «Gər məndən sorsalar: – İlk ustadın kim? // Sənə şeir əsrarın kim etdi aşkar? // Deyərəm: – Qələm verdi müqəddəs elim, // Vətən sevgisiylə oldum şeirə yar» [9. S. 481].

Erkin Vahidov və Abdulla Aripov kimi nəhəng istedad sahiblərinin Nəvai ruhuna və ideallarına sədaqəti milli bədii təfəkkürün təbii və özünəməxsus inkişafının göstəricisidir.

Əlişir Nəvai yaradıcılığı ilə XX yüzilin 60-cı illərindəki ədəbi nəslin mənəvi-estetik əlaqələrinin poeziyada əks etməsi bir tərəfdən böyük bədii həqiqətlərin yaşarılığını, ikinci tərəfdən isə təzəcə doğulmaqda və inkişaf etməkdə olan yeni poetik təcrübənin sağlam və həyati bünövrə üzərində bünyad olduğunu nümayiş etdirir.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Azərbaycan ədə-biyyatşünaslığında ilk dəfə olaraq yeni özbək poeziyasının genezisi barəsində klassik poetika ilə əlaqə-varislik kontekstində fikir yürüdülür. XX yüzilin 60-cı illərindəki poetik prosesin mahiyyətini və ümumən, məşhur altmışıncılar nəslinin yaradıcılıq yolunu öyrənmək nöqteyi-nəzərindən məqalə mühüm elmi-praktiki əhəmiyyət kəsb edə bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Qarayev Y. Tarix: Yaxından və uzaqdan. Bakı: Sabah, 1996. 2. Yenə onun. Min ilin sonu (XXI əsr və Şərq dəyərləri). Bakı:

Elm, 2002. 3. Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. Bakı:

Elm, 2002.

40

4. Kərimli T. Görünən və görünməyən Füzuli. Bakı: Elm, 2003. 5. Əliyeva G. Çağdaş poeziya və klassik irs. Bakı: Azərnəşr, 2000. 6. Ğaniyeva S. Fazl gavharininq koni… // Kitob dünyosi. 2012. №

11. 7. Komilov N. Ğazalninq umumiy mazmun-manosi // Cahon Ada-

biyoti. 2012. № 10. 8. Oripov A. Munocot. Toşkent, 1992. 9. Vohidov E. Muhabbatnoma. Saylanma: İki cildlik. Toşkent,

1986. C. 1.

ЯШАР ГАСЫМОВ

АЛИШЕР НАВОИ И НОВАЯ УЗБЕКСКАЯ ПОЭЗИЯ

Р е з ю м е

В статье говорится об истоках нравственности, заложенной в литературе узбекских шестидесятников. На конкретных примерах рассматривается влияние поэтических традиций великого Навои на формирование узбекской литературной молодёжи 60-х. Анализ стихов двух наиболее ярких представителей шестидесятников – А. Арипова и Э. Вахидова, посвящённых Навои, создаёт общее представление о поисках нравственности в литературной среде.

Ключевые слова: новая узбекская поэзия, Навои, шести-

десятники, А. Арипов, Э. Вахидов

YASHAR GASIMOV

ALISHIR NAVAI AND NEW UZBEK POETRY

S u m m a r y

The article deals with moral and the literary sources of Uzbek sixtieths. In the sixties years the influence of the poetical traditions of the great poet Navai in the formation of uzbek literary lovked through with concrete patterns.The investigation of the poems devoted to Navai by the wellknown two poets of the sixties years like A. Aripov and E.

41

Vahidov give an idea about the moral searching of the literary environment.

Key words: new uzbek poetry, Navai, sixtieths,

A. Aripov, E. Vahidov

Ünvan: Az-1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu – böyük elmi işçi, fil. ü. f. d.

e-mail: [email protected]

Çapa təqdim edən Teymur Kərimli – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü




10.VI.2013


23.VII.2013


26.VII.2013

42

TÜRKOLOGİYA

№ 1 2013

DİSKUSSİYALAR VƏ MÜZAKİRƏLƏR

ГАСАН ГАСАНОВ

ЕГИПЕТСКАЯ «КНИГА МЁРТВЫХ» О ПРОИСХОЖДЕНИИ ТОПОНИМА БАКУ

Р е з ю м е. В статье на основе египетской «Книги мёртвых»,

представляющей собой собрание гимнов и религиозных текстов, а также в соответствии с предположениями ряда учёных о связи египетской цивилизации с Кавказом рассматривается семантика некоторых топонимов, упоминаемых в египетских источниках, и устанавливается, насколько они идентичны с топонимами Азербайджана.

Ключевые слова: Баку, «Книга мёртвых», Bakhau, Baruka, Beşbarmaq Египетская «Книга мёртвых» позволяет удостовериться в

подлинности приводимых в ней географических названий [1]. Отдельные учёные, широко известные в мировой науке, на осно-вании того, что этот источник содержит значительное количество кавказских топонимов, гидронимов (более 150) и обусловленных ими мифологических сюжетов, пришли к выводу о связи египетской цивилизации с Кавказом [2. С. 13]. С этим выводом согласились и такие авторитетные исследователи древнеегипетских текстов, как Р. А. Фессенден, Эрнест Палмер, У. Бадж, Джон Ромет, Чарльз Марстон, и др. [2–4; 5. С. 37].

Наибольший интерес представляют утверждения одного из крупнейших египтологов У. М. Флиндерса Питри [6] о том, что понятие Bakhаu – гора восходящего солнца, приведённое в текстах, которые датированы временем правления XVIII египетской династии Нового царства (1550–1292 гг. до н. э.), – это

43

отражение современного понятия Баку [7. C. 41–45]. В советской научной литературе идея учёного была поддержана И. И. Мещаниновым и С. Ашурбейли [8. C. 6–37; 9. C. 31]. Наши исследования показывают, что «Книга мёртвых» содержит и ряд других понятий, способствующих системному анализу проблемы.

Bakhаu. Понятие Bakhаu – гора восходящего солнца состоит из трёх частей: 1 – Bakhаu, 2 – гора, 3 – восходящее солнце.

Первое слово фразы (Bakhаu) есть не что иное, как топоним, т. е. оно отражает название города Баку. Bakhаu, как утверждает У. Бадж [10] со ссылкой на египетский папирус НУ, занимает в длину 300, а в ширину 150 кхетов. Эти размеры приводятся и в других древнеегипетских измерениях: в длину 30 000, а в ширину – 15 000 кубитов [4. C. 374]. (1 кхет = 52,5 м, 1 египетский кубит = 52,3–52,4 см) [11]. Указанные размеры говорят о том, что Bakhаu – это не мифическое пространство, а реальная территория с площадью приблизительно 15 км х 7,5 км, т. е. 112,5 кв. км. Следует подчеркнуть, что фраза Bakhаu – гора восходящего солнца в «Книге мёртвых» записана семью иероглифами, шесть из которых передают буквы (звуки). Последним даётся детерминатив в значении ‘чужая страна’: [12]. Одним из наиболее убедительных подтверждений того, что в «Книге мёртвых» речь идёт о Bakhаu (и именно об Абшероне), можно считать упоминание в ней понятий кипящие озёра, под которыми подразумеваются грязевые вулканы, и поля огней, т. е. естественные выходы горящих газов. На это обратил внимание Р. А. Фессенден [2. C. 15].

Второе слово (гора), если полагаться на мифологические традиции того периода, передаёт не столько природное явление, сколько мировоззренческое начало. У М. Элиаде мы встречаем множество примеров, в которых в названия вавилонских храмов и священных башен входит слово гора: гора дома, дом горы всех земель, гора бурь [13]. В другом исследовании города и святые места уподобляются вершинам космических гор. Как утверждает автор, паломник, поднимаясь на гору, приближается к центру мира [13]. Папирусный свиток эпохи халдейского царя Гудеа гласит, что он построил «комнату (бога), которая была подобна космической горе» [14. C. 73]; та же символика встречается и у ацтеков [15]. Таким образом, слово гора в египетском тексте – это святилище. Фраза восходящее солнце по древней традиции означает ‘восток’. В таком случае египетский текст Вакhаu – гора

44

восходящего солнца, приведённый У. М. Флиндерсом Питри, можно этимологизировать как ‘Баку – святилище, расположенное там, где восходит солнце (на востоке)’, ‘Bakhаu – святилище восходящего солнца’ или как ‘Баку – святилище востока’. О том, что в Bakhаu находилось святилище, сообщают и сами египетские источники [4. C. 314; 16. С. 156]. Наличие в семантике топонима Bakhаu фактора «восходящее солнце» подтверждает нахождение святилища Bakhаu к востоку от Египта – на берегу Каспийского моря, на Абшероне, где на фоне моря хорошо просматривается восход солнца, вызывавший у древнего человека мифические ассоциации.

Проф. Варшавского университета, известный египтолог Анджей Нивиньски относительно упоминания современного Баку в форме Bakhau в древнеегипетских источниках написал следующее: «Некоторые египтологи ранее тоже брали во внимание такую возможность. Сейчас уже нет. Но этот вопрос давно не исследовался, и, по моему мнению, есть какая-то вероятность родственности этих названий. Необходимо провести дополнительные исследования, для которых работа Г. Гасанова является хорошим началом. Подчёркиваю: если Bakhau в египетской “Книге мёртвых” и современный Баку имеют что-нибудь общее, то только при условии, что вначале было египетское слово, а потом, возможно, кто-то из прибывших из Египта так назвал место в Азербайджане».

Эта ремарка А. Нивиньского натолкнула нас на мысль о необходимости ознакомиться с англоязычным словарём египетских текстов [17]. В результате было установлено, что Bak означает ‘город’ [17. С. 206], Baka, Bakait – это общее название для посе-ления, населённый район, место, регион [17. С. 207], Bakat – ‘место, регион, территория, обнесённая забором’ [17. С. 207], bakbak – ‘mineral substance’, что можно приравнять к нефти [18]. Из словаря также стало известно о том, что некоторые древнеегипетские слова в тюркских языках имеют параллели, совпадающие как по фонетике, так и по семантике. В числе таких параллелей – слова beg и bag, признанные в древнеегипетском словаре идентичными [17. С. 224]. Например, на древне-египетском Bag означает ‘видеть’, ‘смотритель, смотри’, ‘яркий’, ‘надзи-ратель’ [17. C. 224], на тюркском baq, baqmag, baqan – ‘смотри, смотреть, смотритель’ [19. C. 80]. На древнеегипетском Begi – ‘течь’, ‘то, что течёт’ [17. С. 224], на тюркском bekni, bekmaz – ‘напитки’ [19. С. 92]. На древ-неегипетском Bakat – ‘место, регион, территория, обнесённая забором’ [17. C. 207], на древнетюркском bök – ‘ограда, забор’ [25. С.117]. На древнеегипетском

45

makh – ‘гореть, превратиться в пепел/расплавлять’ [17. C. 275], maqt – ‘огонь, пламя, факел’ [17. C. 276]; в алтайских языках слова muga, mōgdi, mákí имеют значение ‘огонь, огниво’ [20. C. 947].

Святилища восходящего и заходящего солнца. В «Книге мёртвых» наряду с Bakhau упоминается и другое святилище – Manu. Оба святилища располагались напротив друг друга. При этом египтологи, разместив Bakhau на Абшеронском полуострове (омываемом Каспийским морем), местоположение Manu указали на Таманском полуострове Азовского моря [4. L. 2, с. 2]. В результате Bakhau представляется как «гора восходящего солнца», а Manu (Тамань) – как «гора заходящего солнца». Тем самым здесь просматривается культ Кавказского хребта, который, возвышаясь на перешейке между Каспийским и Азовским морями и двумя святилищами – Bakhаu и Manu, как бы символизирует мифологизированное «начало» и «конец», т. е. восход и заход солнца. Культ Кавказского хребта, вероятно, был обусловлен самим Кавказским хребтом, географические координаты которого совпадают с астрономическими: 23о27ˈ наклона Кавказского хребта к экватору и 23о27ˈ наклона оси вращения Земли вокруг своей оси к плоскости земной орбиты (эклиптике) [21]. Формирование культа Кавказского хребта на астрономической основе было возможно в силу высокого уровня астрономических познаний древних народов, в частности жрецов Bakhau и жрецов – авторов египетской «Книги мёртвых». Р. А. Фессенден со ссылкой на результаты исследования У. Баджем «Книги мёртвых» сообщает, что Осирис был властителем Aker’a, Akert’a (Akur-AET), под которым подразумевался Кавказ, и что эта территория была страной двух львов – львов-близнецов. Один из львов-богов находился в Bakhau, а другой – в Manu [2. С. 2]. При этом первый воспринимался в значении ‘сегодня – Bakhau, восходящий’, а второй – ‘вчера – Manu, заходящий’ [22. C. 98].

Sebek. Как отмечается в «Книге мёртвых», властителем Bakhаu и одновременно священным духом востока являлся Sebek [6. C. 314], имя которого в форме Saba употребляется также в значении ‘ворота’, а в форме Sebek – как ‘дверь’ [2. C. 5; 4. Папирус Ani. Pl. 7]. Отсюда сам собой напрашивается вывод: имя правителя Bakhаu в форме Saba сохранилось в названии находящегося в Бакинской бухте острова, известного как Sabail и являющегося морскими воротами в Bakhau. Не исключено, что изначально слово Sebek имело значение ‘бухта’, т. е. морской вход в Баку, и лишь позднее оно стало названием острова. Мы полагаем, что

46

мифический сюжет из «Книги мёртвых» о том, будто Sebek = Saba является олицетворением властителя Bakhаu, ворот Bakhаu и священного духа востока (в данном случае под востоком понимается Bakhаu), – это фактически верификация нашего утверждения: «Баку – святилище востока». Средневековый Sabail представляет собой укрепление, которое расположено в Бакинской бухте на незатопленной морской скале, имеющей конфигурацию «сильно вытянутого прямоугольника с неровными боковыми линиями» [23]. Вокруг этого сооружения сохранился «загадочный ореол преданий и легенд, где главными действующими лицами чаще всего выступают Искендер Зюлькарнайн (Александр Македонский), Аристу (Аристотель) и др.» [24–25]. Д. Ахундов считает, что каменные изображения, находящиеся здесь, исполнены в разных художественных стилях [26. C. 129]. По оценке А. А. Ализаде, в них прослеживаются «доисламские традиции монументальных рельефов» [27. C. 1]. Такой же точки зрения придерживается и Л. С. Бретаницкий. Однако он совершенно справедливо исключает какую-либо причастность этого сооружения к зороастризму [28. C. 86–87]. По мнению Л.С.Бретаницкого, С.И.Датиева, Л.Г.Мамиконова и Д.А.Мотиса, оно возникло «на месте более древнего» укрепления [29. C. 57]. Отсюда следует, что часть каменных изделий, обнаруженных на территории замка, имеет более древнее происхождение [26. C. 129]. Топоним Sаbаil состоит из двух компонентов – sаb и аil и поддаётся довольно прозрачной тюркской этимологизации. Одно из значений первого компонента – sab – это ‘слово’ [19. С. 478]. Второй компонент – аil в значении ‘юрта, деревня, аул’, ‘старшая сестра’ является титулом старших женщин [30. I. 1. C. 33–34]. Понятия аilat, аilad означают ‘предсказывать, предсказание’ [30. I. 1. С. 40–41]. Sabail в тюркских языках – это ‘место (юрта, деревня, аул), где титулованная старшая женщина (богиня) произносит слова предсказаний’. Итак, у древнеегипетского теонима Sebek, имеющего значение ‘ворота’ и ‘хозяин местности’, есть каспийский эквивалент в форме топонима Sabail (Sabail, находящийся в Бакинской бухте, служил «воротами» в Bakhаu) и монгольский в форме шаманского термина sabdık в значении ‘дух – хозяин местности’ [31. C. 73]. На древнеегипетском языке Sab наряду с вышеприведёнными значениями имеет ещё одно – ‘божество-волк’ или ‘божество-волчица’ [17. C. 588].

Змея. Согласно 108-й главе «Книги мёртвых» в Bakhаu имелась змея длиной 30 кубитов (15 м), или 50 «размеров ноги». Первые 8 кубитов этой змеи были покрыты кремнём и блестящими металлическими накладками [4. C. 14]. Осирис знал имя змеи. Её звали Ani Hempf, что означает ‘живущая в своём

47

огне’ [4. С. 314]. В тексте говорится: «Теперь, после того как Ра остановился, он направил свой взор на него, и произошла остановка ладьи Ра, и сильный сон находит на того, кто в ладье, и Ра проглатывает семь локтей великой воды. Этим она заставляет Сути (Сета) отступить, имея в себе гарпун из железа, и этим он вынужден изрыгнуть всё, что он съел, и этим Сет поставлен на место воздержания» [32]. С нашей точки зрения, здесь явно просматривается действие змеиных чар. Только восприняв магическую силу взгляда Ani Hempf, бог Ра сумел заставить отступить Сета – противника Осириса. По нашему мнению, эта змея олицетворяла Исиду Термутис, которая изображалась в виде вертикально стоящей змеи с женской головой (такая статуэтка сохранилась в Египетском музее Каира). В Египте существовала традиция изготовлять амулет, называемый «голова змеи». Поскольку змея олицетворяла богиню Исиду, амулет, по-видимому, используя её силу, должен был отпугивать злых духов [22]. Наиболее распространёнными эпитетами при характеристике богини Исиды были: великая богиня, мать бога, повелительница чар и колдовства, матерь всех богов и, наконец, живущая (Ani = Anaya) [33], что соответствует семантике имени, которым Осирис называет змею, – Bakhаu ‘живущая в своём огне’. Нашу попытку идентифицировать змею, находившуюся в Bakhаu, с Исидой Термутис объясняет сообщение о том, что справа и слева от Осириса находились две богини – Исида и Нефтида [2. С. 9, л. 125]. При этом (согласно «Текстам пирамид») Нефтида сопровождала Ра в ночном плавании на «ладье вечности», а Исида – в дневном [34]. Получается, что Нефтида была богиней ночи, а Исида – богиней дня и располагалась она на месте, которое квалифицируется как место восхода солнца, в данном случае – в Bakhаu.

Бык. По сообщению «Книги мёртвых», в Bakhаu был чудесный бык чёрной масти. Шерсть у него (по сравнению с другими животными) росла в обратном направлении, причём её цвет менялся с каж-дым часом. Считалось, что бык являлся отражением «солнца подземного мира» [35. С. 352], а это равноценно его идентификации с Осирисом. Макробиус (римский автор V в. н. э.) быка называл Baccis, или Bacix [34. C. 26], а Элиан – Onuphis [36]. У. Бадж предположил, что Onuphis является видоизменённой формой Ун Нефер – египетского имени Осириса, а египетской формой названия Baccis, или Bacix, – Bakhau. По его мнению, этот бык олицетворял одновременно живой дух бога Ра и быка горы восходящего солнца (Bakhаu),

48

иначе говоря, – Осириса [35. C. 314]. Символ быка приводится в «Книге мёртвых» и в связи с неким египетским изделием, называемым mesquet, которое первоначально имело форму быка, а позже приобрело форму мешка. Mesquet – это мешок из кожи быка, в который для усыхания помещался умерший – в целях приобщения его к новой (загробной) жизни. После усыхания труп извлекался из mesquet’а и готовился к отправке в Ket Seker (гора или земельный участок для захоронения) [2. C. 9], который был локализован на Кавказе [2. C. 11]. С нашей точки зрения, завёртывание трупа в бычью шкуру эквивалентно скифской традиции его обугливания. Если скифы, обугливая труп, совершали ритуал вручения умершего верховной богине огня (Табити), то, завёртывая покойника в бычью шкуру, они вверяли его Осирису, который согласно египетской мифологии признавался царём подземного мира (с добавлением эпитета бык преисподней [37] или владыка подземного мира, ты бык пребывающих там [22. С. 73]). По словам У. Баджа, во время суда, совершаемого в подземном царстве, рядом с ним висела шкура быка, которой, по-видимому, придавалось магическое значение [22. C. 129].

Гробница Осириса. В «Книге мёртвых» упоминается местность Aker, идентифицируемая египтологами с Кавказом, который признавался землёй Осириса [2. C. 2, л. 137, 151a] и где размещался «coffined Osiris», что в буквальном смысле означает ‘Осирис, уложенный в гроб’, иначе – ‘гробница Осириса’ [2. C. 2, л. 18, 64]. Из египетской мифологии известно о множестве могил Осириса. Это объясняется тем, что Исида, его жена, каждую часть тела мужа, разрубленного богом Сетом, хоронила там, где её обнаруживала [6]. Возможно, в древности полагали, что такая могила была и на Кавказе. По нашему убеждению, одной из «coffined Osiris» (гробниц Осириса) является находящаяся на территории Азербайджана гора Бешбармаг [38], которую в народе называют «Хызыр зинда» ‘гробница Хызыра’, отождествляемого с египетским Осирисом [39]. Налицо линия идентификации: святилище, расположенное на горе Бешбармаг, азербайджанцы знают как «гробницу Хызыра». В древнеегипетских источниках сообщается о том, что одно из мест захоронения Осириса находится на Кавказе и что известно оно как «гробница Осириса». Установление совпадения понятий гробница Осириса и гробница Хызыра облегчает то, что в современной науке эти два божества считаются идентичными.

Ключом к объяснению этого феномена может служить параллельная этимологизация понятия Бешбармаг, три слога

49

которого (Беш-бар-маг), как мы считаем, следует представить в виде трёх самостоятельных слов.

Вначале попытаемся этимологизировать это понятие на основе тюркских слов:

Веşik – ‘колыбель’ (в тюркской традиции имеется также сакральное понятие каменная колыбель) [19. С. 97]. Ваş означает ‘начало’, ‘конец’, ‘верхушка’, ‘предводитель’ [19. С. 86], bar – ‘быть в наличии’, ‘идти’, ‘отправляться’, ‘пропадать, исчезать, умирать’, barig – ‘уйти, отправиться’, bariq – ‘неясный силуэт’, ‘нечётко видимый предмет’. Вarmaq у М. Кашгари – ‘уход, отправление’, а у Ю. Баласагуни – ‘смерть’ [19. С. 84]. Резюме: Бешбармаг, если исходить из тюркских слов, означает следующее: ‘(Здесь) находится каменная колыбель, (откуда) предводитель ушёл/отправился, исчез, (здесь он) умирает и возрождается, (здесь его) начало и конец, (здесь виден всего лишь его) неясный силуэт’, что отражает процедуру, связанную с богом умирающей и возрождающейся природы, т. е. с египетским Осирисом, скифским Гойтосиром и тюркским Хызыром.

Далее мы представляем этимологию понятия Бешбармаг на основе древнеегипетских слов. ‘Cимвол разрушительных и регенеративных сил природы (Beş, Besek [17. C. 223]), который умирает, переходит, уходит (Bess [17. C. 222]), выходит и входит (Ber [17. C. 219]) (через) ворота/шлюз (Ber [17. C. 219]), (затем) вновь входит (Bess [17. C. 222]), родится, воскресает (Per [17. C. 240]), он бог одного из сезонов года (Mak, Makhi [17. C. 275]), он Осирис, находящийся в гробнице/погребальном сундуке (Makh [17. C. 285]) и по лестнице вознёсшийся на небо (Maqet [17. C. 276])’.

Таким образом, этимологизируя понятие Бешбармаг на основании тюркских слов и древнеегипетского словаря, получаем один и тот же семантический результат. В обоих случаях речь идёт о том, что Бешбармаг в Азербайджане является важнейшим и древнейшим языческим святилищем, посвящённым богу умирающей и возрождающейся природы, т. е. египетскому Осирису, скифскому Гойтосиру и его тюркскому аналогу – Хызыру.

Этимологизация топонима Бешбармаг исходя из древнеегипетского словаря позволяет признать, что он в определённой степени связан с мифическими понятиями дорога в рай и место начала потусторонней жизни. Составные слоги этого топонима – bas/ /bes/mas/mes, bar/per, maq/mak/baq – дают все основания для такого утверждения.


50

‘Суд вёл Бык-Осирис (Mas [17. C. 275], Mes, Мess [17. C. 323], Mesi [17. C. 323]). Осирис был богом (Beq [17. C. 224]). Суд начинался в “доме сердца” (Per-abu [17. C. 238]), а завершался в “зале суда Осириса” (Per-abu [17. С. 238]). [Здесь cовершалась церемония “открытия рта”. При этом] из части тела – со слизистой оболочки (Bes [17. С. 222]) – собирали слизь (Makhan [17. С. 275]), рот смазывали мазью – бальзамом, который брали из вазы/кувшина (Bes [17. С. 222]). На умершего прикрепляли амулет «золотой ястреб» (Bak [17. С. 206]). Это был ритуал рождения смертных во второй раз (Mesi – temu emu hem [17. С. 323])’.

Мы привели две семантические версии топонима Бешбармаг на основе древнеегипетского словаря. Имеется и третья, которая описывает ритуал вознесения умершего царя и восшествия на престол нового. Эта версия сходна со второй, но дополнена сообщением о том, что фараон ‘умирает/переходит/проходит дальше (Bess [17. C. 222]), затем начинает совершать путешествие (Mesmes [17. C. 324]) через расщелину в скале/ущелье (Baka [17. C. 207]), движется на лодке (Bari [17. C. 204]), (по) пруду/озеру (Barekata [17. C. 204]). Проходит ритуал официального введения в должность (короля) (Best, bestu [17. C. 222]) и вступления в эту должность (Bes, Besi [17. C. 222])’.

Рай. По египетским источникам, Bakhаu наряду со значением ‘гора восходящего солнца’ имеет ещё и другое: ‘Bakhаu держит на себе рай’, ‘рай располагается над Bakhаu’, т. е. к северу от Bakhаu. С нашей точки зрения, вышеприведённая информация даёт основание считать, что «рай» в древнеегипетском понимании находился в райо-не той же горы Бешбармаг [40].

Baru, Baruka. В египетских текстах периода правления фараона Унасса (последний фараон V династии Древнего царства, правил Египтом в 2375–2345 гг. до н. э.) сообщается, что Sebek являлся властителем местности Baru [22. С. 79]. Как нами отмечено выше, в текстах XVIII египетской династии Нового царства (1550–1292 гг. до н. э.) встречается упоминание о том, что Sebek владел также местностью Bakhаu [22. С. 79]. У. Бадж, в свою очередь, утверждает, что Baru (в текстах V династии Древнего царства – X–XIV вв. до н. э.) и Bakhаu (в текстах ХVIII династии Нового царства – XVI–XIII вв. до н. э.) – это идентичные топонимы, иными словами, под Baru и Bakhаu в египетских источниках подразумевается одно и то же – Баку [22. С. 79]. При этом важно подчеркнуть, что в «Книге мёртвых» в

51

состав топонима Baru также входит иероглиф-детер-минатив (в значении ‘чужая страна’). Автор II в. н. э. К. Птолемей на территории Кавказской Албании называет город Baruka, который, как мы полагаем, является эквивалентом Baru египетских источников, т. е. сообщение «Книги мёртвых» о городе Baru верифицируется сообщением К. Птолемея спустя 1800 лет. Исследователи Целлярий, Барбье, С. Ашурбейли и ряд других также идентифицируют упоминаемый К. Птолемеем город Baruka с городом Баку [9. С. 33]. К сожалению, эта идея не получила сколько-нибудь широкого развития в азербайджанской науке.

В. В. Радлов тюркское слово baru приводит в значении ‘стена, крепость’ [30. IV. 2. С. 1482]. Азербайджанцы порой стену до сих пор называют barı. Слово bark, имеющееся на памятнике в честь Кюль-тегина, означает ‘здание, сооружение’ [19. С. 84]. По мнению С. Е. Малова, значение этого слова – ‘святилище’ [41. С. 33, 43]. Всё это позволяет считать, что Baru египетских источников и Baruka К. Птолемея являются топонимами с полисемантическим содержанием и на самом деле отражают название Баку: ‘(окружённая) стеной крепость (в которой имеется) здание святилища’.

Египетская «Книга мёртвых» содержит такое обилие информационных параллелей с Азербайджаном, что не позволяет усомниться в их истинности. В ней мы встречаемся с двумя упоминаниями о Баку: в одном случае (2375–2345 гг. до н. э.) в форме Baru (святилище, огороженное крепкой стеной), а в другом (1550–1292 гг. до н. э.) – в форме Bakhau (святилище восходящего солнца). Достоверность отнесения этих названий именно к современному Баку верифицируется приведёнными в этом источнике понятиями кипящие озёра и поля огней, которые идентифицируются с характерными для Абшерона грязевыми вулканами и выходами горящих газов. Сообщения древнеегипетских источников, правильность которых признана известными египтологами, дают основание говорить о том, что к настоящему времени максимальный возраст Баку составляет 4388 лет, а минимальный – 3305.

Наличие в Баку, Гобустане и других местах Абшерона языческих святилищ подтверждается и другими нашими наблюдениями.

В «Книге мёртвых» в значениях ‘ворота’ и ‘правитель’ упоминается Sebek. Нами Sebek соотносится с островом Сабаил, на котором исследователями выявлены следы языческого святилища и который, находясь при входе в Баку со стороны моря, действительно является символом его «ворот».

4 *

52

Упоминаемое в этом же источнике понятие coffined Osiris мы отож-дествляем с понятием Бешбармаг. Бешбармаг представляет собой гробницу египетского бога Осириса, скифского Гойтосира и тюркского пророка Хызыра. С этой же местностью можно связать и понятие Sekhet-Aaru, которое у древних египтян имело значение ‘рай’.

Перечисленные в «Книге мёртвых» образы верифицируются каменным изображением на воротах современного Ичеришехер: бычья голова – Букраний символизирует верховное языческое божество (по египетской версии – Осирис), два льва – «пространство» и «время», два солнца – это восходящее солнце и заходящее.

Итак, проведённые нами исследования позволили установить семантическую идентичность некоторых фонетически сходных древнеегипетских и тюркских слов.

ЛИТЕРАТУРА И ПРИМЕЧАНИЯ

1 «Книга мёртвых» – собрание египетских гимнов и религиозных текстов,

помещаемое в гробницу с целью помочь умершему преодолеть опасности потустороннего мира и обрести благополучие в посмертной жизни. Название книге дал египтолог К. Р. Лепсиус. «Книга мёртвых» неоднократно переписывалась и дополнялась на протяжении почти 5 тысяч лет.

2 Fessenden R. A. The deluged civilization of the Caucasus Isthmus University of Pittsburgh. Chapter XI, Massachusetts Bible Society, Boston, Massachusetts, 1927. By Reginald A. Fessenden printed at Cambridge, Massachusetts, USA.

3 Palmer E. Origin of Man. Kessinger publishing, 2003. 4 Budge W. E. A., Romet J. The Eguptian book of the dead, from the papyrus of Nu

(Brit. Mus. № 10, 477. Sh. 8). Penguin Group. L., 2008. 5 Marston Charles. The Bible comes alive. Fleming H. Revell, 1937. 6 Flinders Petrie W. M, Origin of the book of the dead ancient Egypt. L., 1926.

June. Pt. 2. 7 Флиндерс Питри Уильям Мэтью (Flinders Petrie, 1853–1942) – английский

археолог и египтолог. В 1880–1882 гг. жил в Египте, где изучал пирамиды. В 24 года разработал методологию датировки доисторических событий.

8 Меşşанинов И. И. Египет и Кавказ // Изв. О-ва обслед. и изучениya Азербайджана. 1927. Т. 4.

9 Ашурбейли С. Б. Очерк истории средневекового Баку (VIII – начало ХIХ в.). Баку: Изд-во АН АзССР, 1964.

10 Бадж Уоллис (1857–1934) – выдающийся учёный-египтолог, создатель системы транскрипции египетского языка, археолог. Автор нескольких книг о Древнем Египте.

11 http://en.wikipedia.org/wiki/cubit

53

12 Детерминативы в египетских иероглифах всегда ставятся в конце и не произносятся. Их назначение – указывать на разряд, к которому принадлежит слово.

13 Eлиаде Мирча. Миф о вечном возвраşении: архетипы и повторyaeмост // Миф, религиya, култура. СПб.: Алетейа, 1998.

14 Albright W. F. «The mouth of the rivers»: (American journal of Semitic languages and literatures). 1991. 35.

15 Krickeberg W. Bauform mid Weltbild im alien Mexico. Paideuma. 1950. 4. 16 Budge W. E. A. Cods of Egyptian. Dover Publications. 1969. June 1. Pt 1. 17 By (Sir) Ernest Alfred Wallis Budge. An Egyptian Hieroglyphic Dictionary. Knt.,

F.S.A. L.: John Murray, 1920. 18 О минеральном (глубинном) происхождении нефти заговорили ещё в

период зарождения нефтяной промышленности. Эта версия развивалась как альтернатива биогенной концепции, поскольку биогенная теория при всём её стремлении к универсальности не могла объяснить многие важные факты и удовлетворительно обосновать даже некоторые собственные принципиальные положения. К числу таких фактов и положений относятся крайняя неравномерность распространения запасов нефти на Земле.

19 Древнетyuркский словар. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1960. 20 Starostin S. A., Dybo A. V., Mudrak O. A. With the assist. of I.

Gruntov a. V. Glumov. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Handbook of Oriental Studies. Section 8: Uralik & Central Asian Studies. Brill Academic Publishers, 2003.

21 Эклиптика – большой круг небесной сферы, по которому перемещается центр Солнца в его видимом годичном движении.

22 Бадж Eрнест Уоллис. Египетскаya религиya. Египетскаya магиya. М.: Алетейа, 2003.

23 Мамедзаде К. Строителное искусство Азербайджана (с древнейших времyoн до ХIХ в.). Баку: Eлм, 1983.

24 Шопен И. Новые заметки на древние истории Кавказа и его обитателей. СПб., 1866.

25 Дорн Б. Каспий: О походах древних русских в Табаристан. СПб., 1875.

26 Ахундов Д. Архитектура древнего и раннесредневекового Азербайджана. Баку: Азернешр. 1986.

27 Ализаде А. А. Некоторые сведениya о Ширване // Изв. АН АзССР. 1947. № 12.

28 Бретаниtsкий Л. Зодчество Азербайджана ХII–ХV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. М.: Наука, 1966.

54

29 Бретаниtsкий Л. С., Датиев С. И., Мамиконов Л. Г., Мотис Д. А. Укрепление в Бакинской бухте // Крат. сообş. Ин-та ист. матер. културы. 1948. Вып. 19.

30 Радлов В. В. Опыт словарya тyuркских наречий. СПб., 1892. Т. 1–3.

31 Алексеев Н. А. Ранние формы религии тyuркоyaзычных народов Сибири. Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1980.

32 Bakhau – это земля Sunrise = восходящего солнца, часть культа бога Rа. В Bakhau произошла космическая битва между Rа и богом Set’ом, который потерпел поражение. (Events Egypt: Bakhau events–egypt.ru/?Events_for_B: Bakhau).

33 Budge W. E. A. Cods of Egyptian // LLC. Kessinger Publishing, 2003. January 15. Pt. 2.

34 Мифологический словар / Гл. ред. Е. М. Мелетинский. М.: Сов. eнtsикл., 1990.

35 Budge W. E. A. The book of the dead, the papyrus of Ani by e. a. L.: The British Museum, 1895.

36 Элиан Клавдий – древнеримский писатель (О природе животных). 37 Апис // Eнtsиклопедиya Брокгауза и Ефрона. СПб. : Брокгауз–Ефрон,

1890–1907. 38 Названное святилище, которое находится в Азербайджане и связывается с

Хызыром, в современном азербайджанском языке означает ‘пять пальцев’, т. е. ‘гора имеет пять пальцев’. С нашей точки зрения, это всего лишь поздняя народная трактовка. Слово бармак, бармаг в древнетюркском языке имело совсем другое значение.

39 Гасанов З. Царские скифы // Liberty Publishing House. N. Y., 2002. 40 Ранее мы предполагали, что «рай» в египетском понимании находился в

районе города Дербента. 41 Малов С. Е. Памyaтники древнетyuркской писменности. М.; Л., 1951.

HƏSƏN HƏSƏNOV MİSİR «ÖLÜLƏR KİTABI»NDA BAKI TOPONİMİNİN

YARANMASI HAQQINDA

X ü l a s ə Məqalədə himnlər və dini mətnlər toplusu olan Misir «Ölülər

kitabı»ndakı bəzi Misir mənbələrində daha çox işlənən toponimlərin

55

semantikası verilmişdir. Bir sıra alimlər güman edirlər ki, Misir sivilizasiyası Qafqazla bağlı olub və bu, bəzi toponimlərin semantikasında öz əksini tapmışdır.

Açar sözlər: Baki, «Ölülər kitabı», Bakhau, Baruka, Beşbarmaq

HASAN HASANOV

ABOUT THE ORIGIN OF THE TOPONYM BAKU IN THE EGYPTIAN «BOOK OF THE DEAD»

S u m m a r y

In this article there are the semantics of toponyms widely used in

some Egyptian sources in the «Book of the Dead» which is a collection of anthems and religious texts. A number of scientists assume that the Egyptian civilization was related to Caucasus and this is reflected in semantics of some of the toponyms.

Key words: Baki, «Book of the Dead», Bakhau, Baruka,

Beşbarmak

Çapa təqdim edən Fəxrəddin Veysəlli – Çapa tövsiyə edən «Türkologiya» jurnalı

redaksiya heyətinin üzvü AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (10.VII.2013, protokol № 11)


8.VII.2013

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi Çapa göndərilmə tarixi

20.VII.2013 26.VII.2013

56


№ 1 2013

MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR HÜSEYİN YILDIZ

ESKİ TÜRKÇEDE DOKUMACILIKLA

İLGİLİ SÖZ VARLIĞI Ö z e t. Tarihte, hareketli bir hayat tarzına sahip olan Türkler için,

kullandıkları eşyaların taşınabilir olması önemlidir. Bu yüzden gündelik hayatta hafif, yumuşak ve taşınması kolay olan eşyalar tercih edilir. Bu durum yünden ve deriden yapılmış eşyalara Türk kültüründe daha sık rastlanmasını açıklamaktadır. Taşınabilir eşyalar ve yün, deri gibi malzemeler söz konusu olduğunda, dokumacılık ve bununla ilgili söz varlığı Türk dili bakımından önem arz etmektedir. Bu çalışmada Eski Türkçe terimi altında Yenisey ve Orhun Yazıtları ve Eski Uygur Türkçesi metinlerinde kullanılan dokumacılıkla ilgili söz varlığının tespiti ve tasnifi yapılarak, Türk diline yönelik kültürel değerlendirmeler ortaya konacaktır. Böylelikle Eski Türkçe dönemine ait 20 çalışmanın taranmasıyla oluşan veriler üzerinden Çince, Soğdakça, Toharca, Sanskritçe (son dönemlerde Yunanca, Farsça ve Süryanice) kelimelerin bulunduğu görülecek ve Türklerin komşu kültürlerle ilişkilerini tespit etmede bir başlık daha açılmış olacaktır.

Anahtar kelimeler: Eski Türkçe, kültür, dokumacılık, söz varlığı Eski Türkçeyle ilgili kaynaklara bakıldığında çoğunun dinî ya da

edebî belgeler olduğu görülür. Sosyal hayata yönelik eserlerin azlığı, dönemin sosyokültürel yapısı hakkındaki bilgilerimizi de sınırlı kılmaktadır. Dokumacılık ve buna bağlı olarak giyim kuşam kültürüne ait malzeme de bu sınırlılık dahilindedir.

Eski Türkçe dönemine ait metinler Yenisey Yazıtları, Köktürk Yazıtları, Maniheist döneme ait Uygur Metinleri, Budist döneme ait Uygur Metinleri ve İslami döneme ait Uygur Metinleri şeklinde bir gruplandırmaya tabi tutulmaktadır. Köktürkçeye nazaran çok daha uzun bir dönemi kapsayan Eski Uygur Türkçesi, varlığını XV. yüzyıla kadar sürdürür. Ancak yayımlanmış Eski Uygur Türkçesi metinlerinin

57

çoğu mani ve burkan dönemlerine aittir. Bu devirlerdeki söz varlığına geçmeden önce tarihî kaynaklardan edinilen bilgilere değinmekte fayda vardır.

Yüzlerce yıllık bir geçmişi olan Türk giyiminin ana unsurunu dokuma sanatı oluşturur. Türklerin dokumacılığa Orta Asya’da yünü ipliğe dönüştürüp renklendirmesiyle başladığı, Selçukluların da bu sanat dalını geliştirdiği ve Osmanlılarda altın çağını yaşadığı bilinmektedir [Koç 2009: 1787]. Araştırmalar akla ilk olarak keçe ve kilim gibi yere serilen eşyaları getiren dokumacılık kavramı, Türklerde milattan önceki devirlere kadar uzandığı görülmektedir [Sarıtaş 2010: 123].

Bozkır Türk giyim eşyasının malzemesi koyun, kuzu, sığır, tilki ve ayı derisi ile koyun, keçi ve deve yünü idi. Giyim için kendir yetiştirip bez dokuyan Eski Türkler yün kumaş ve bezden iç çamaşırı giyerlerdi. Romalılar keten gömlek giyildiğini ilk defa, Çin’e yünlü kumaş ve çeşitli keçeler ihraç eden Hunlarda görmüşlerdi. Hazar prensesi Çiçek’in Bizans sarayına gelin gittiği zaman giydiği Türk tipi imparatoriçelik elbisesi Çiçekion (Çiçek adından) orada moda olmuştu. Bir süvari, bozkırın tipik elbisesi olan ceket-pantolon giyinirdi. Bugünkü giyimin ilk tipi olan bu Bozkır tarzı, Çin’de M. Ö. 4. asırdan, Avrupa’da M. S. 5. asırdan, Bizans’ta 6. asırdan itibaren Türk usûlüne göre yapılan askerî ıslahat neticesinde, dünyaya yayılmıştı [Kafesoğlu 2003: 319].

Orta Asya’da halı, keçe ve düz dokuma yaygılar (kilim, cicim, zili, sumak); yaygı ve örtü malzemesiydi. Muhtemelen, önce bunların en ilkeli olan keçe keşfedilmiş, daha zor bir tekniği gerektiren düz dokuma yaygılar ve daha sonra da halı geliştirilmiştir [Deniz 2002: 198]. Hun yaygı eşyalarının başında gelen keçe [Sarıtaş 2010: 124], hem çadır dış ve iç örtüsü, hem yaygı hem de bir süsleme malzemesiydi. Yün, keçi kılı (tiftik), deve tüyü ve pamuk gibi malzemelerin kullanıldığı [Deniz 2002: 199] dokumacılıkta Türk düğümü (Gördes düğümü) dünyaca ünlü olup, Hun devrine kadar uzanır [Sarıtaş 2010: 220]. Halı sanatını, bir sanat olarak geliştiren ve bütün dünyaya tanıtan Türklerin bulunduğu bölgede; düğümlü halılar ilk defa ortaya çıkmış ve gelişmesini sürdürmüştür [Yetkin 1991: 1]. Aynı zamanda bir taht örtüsü olarak kullanılan halı, Çin kaynaklarına göre bu amaçla VII. yüzyılda Hotan şehrinde dokunmuştur [Deniz 2002: 202].

Göktürkler zamanında yünlü giyecekleri yaygın olarak kullanan Türkler [Sarıtaş 2010: 220], yünlü kumaş imal etme işini, Doğu Türkistan vahasına Çin’den daha erken yaymışlardır. Çinliler bu işi yapan dokumacıları bu bölgeden getirtmişlerdir. Pamuktan «böz» adı verilen kumaşları yapan Uygurların, Çin’e ipek karşılığında at ihraç ettikleri bilinmektedir [Sarıtaş 2010: 314–317]. Ayrıca samur derileri, beyaz keçeleri, Turfan’da dokunan çiçekli Uygur kumaşları her tarafa

58

ün salmıştı [Ögel 1971: 127–128]. Buna ilaveten, Budizm’den Mani dinine geçen Uygurlarda, insanların birtakım sınıflara ayrılmasının kıyafetlerde biçimlenmeleri ve sınıflanmaları doğurduğunu [Salman 2002: 210] da belirtmek gerekir.

Eski Türklerin (başta seçkinlerin) Çinli, Soğdak ve diğer halklarla karşılıklı etki sonucu değişik giysi türleri ödünçlemeleri ve betimleyici malzemenin önemli bir kısmının eski Türk giysilerinin çevredeki tarım ülkelerinde yaygınlığı [Kubarev 2002: 196] önemlidir.

Türk kültür tarihî bakımından önemli bir kısmı işgal eden doku-macılık, giyim gibi kavramlara dair söz varlığıyla ilgili olarak Reşat Ekrem Koçu (Türk Giyim-Kuşam ve Süsleme Sözlüğü), A. Şenol (Halk Oyunları Giysileri, Giysi Sözlüğü), Baybars Gülensoy’un (Türkiye Giyim-Kuşam ve Süslenme Sözlüğü) [Gülensoy 2003: 7] gibi çalışmalar bulunsa da Eski Türkçeye yönelik bu türden bir çalışmaya rastlanmamaktadır. Türk kültürünün dönem dönem tespitinin yapılabilmesi için kaynak taramalarına ihtiyaç vardır. Eski Türkçedeki kaynaklardan hareketle kaleme alınan bu çalışmanın bu boşluğu gidermek yolunda bir adım olarak değerlendirilmesi gerekmektedir.

Eski Türkçede dokumacılıkla ilgili söz varlığı isimler ve fiiller olmak üzere iki ana başlıkta incelenecektir. Daha sonra isimler ana başlığının altında genel, hammadde (iplik, kumaş, deri), giyim (insan ve hayvan), nesne, araç-gereç şeklinde alt başlıklar ele alınacaktır.

Kısaltmalar: Çin.: Çince, Sğd.: Soğdakça, Sür.: Süryanice, Yu.: Yunanca, Far.: Farsça, Skr.: Sanskritçe, Toh.: Toharca

İsimler Genel Kavramlar atķaġ ‘bent, kelepçe, bağ’; atķaġlıġ ‘bağlı, kelepçeli, bentli’; atíanmaísız ‘serbest, bağlanmış olmadan’; aùúanġu ‘bağlanılacak şey’; atíanàuluísuz ‘kelepçelenmeyen,

bağlanmayan’; baġ ~ baγ ~ baí ~ paí ‘bağ, köstek, bent, bohça, bölük; örtü’;

baγlıγ ~ ~ baġlıġ ‘örtülü, hasır örtülü; tutuklu; bohça, paket’; bäklig ‘bağlı, kilitli, kapalı’; bamaķ ‘bağlama’; borluí ‘bağ’;

59

buúaġu ~ buqarsї ~ boíaàu ~ boġaġu ‘bukağı, köstek, bağ, zincir, ip; bent, kelepçe’; boíaàçı ‘bukağı vuran, köstekçi’;

çuġ ‘bağ, köstek, demet’; íoşuġ ‘bağ’; íoşuġluġ ‘koşulu, bağlı’; tügün ‘düğüm’; ükün ‘yığın’; yük ‘yığın’. Malzeme İplik Türleri aríaà ‘mekik ipliği; atkı’ (argaç?); baġış ‘bağ, ip, çadır ipi, halat, kalın urgan, çadırın kendiri, boğum

(parmak, kamış gibi şeylerin); oynak, bent’; batatu ‘pamuk, pamuk ipi’; çobra ‘yün’ [EUTS: 42]; egrik ‘eğirme işlemiyle elde edilen ip’; egrik baġ ‘ipler, bukağı’; ısıġ ~ ışıġ ‘halat, urgan, kablo; bir geminin donatımı için yelken, ip

ve benzerleri; ip, kendir’; käbäz ‘pamuk’ [EUTS: 69]; ķarış ‘mekik ipliği, atkı, argaç, dokumacılıkta (mensucatta) enine

atılan iplik’; kendir ~ kändir ~ kentir ~ käntir ‘kendir, kenevir’; ķıtıġ ‘minder veya yastığa doldurulan yün, pamuk parçaları’; ķıtıķ ‘pamuk’; ķıtıķlı ‘pamuklu’; ķıtıķlıġ ‘pamukla kaplanan,

pamuklu’; ķıtıķsız ‘pamukla kaplı olmayan’; kögän (kökän?) ‘iki kazık arasına gerilen ip, bu ipe analarının

yanına gitmemesi gereken hayvan yavruları bağlanır’; tük ‘yün’; uruí ‘ip, kendir’ [EUTS: 174]; yıp ~ yip ~ yipke ~ yipkä ~ ip ‘ip, iplik’; yumġaí ‘yumak’; yuŋ ~ yüñ ~ yüng ‘yün, pamuk’. Kumaş Türleri aġı ~ aγı ‘ipek kumaş, ipekli kumaş’; ‘Çinden gelen ipekli kumaş;

hediye; define, hazine’; aruş ‘kumaşın esası’; baġlıķ ‘tane, rulo (kumaş için)’; barçın ~ barçin ‘bir kumaş türü, kadife, ipek; bir nevi kumaş’;

60

böz (< Sür. buz = Yu. pussos) ‘bez, pamuklu, pamuktan yapılmış kumaş, pamuklu kumaş, pamuklu bez, kumaş’; ‘böz(ü?), pamuklu kumaş’; ķalın böz ‘kalın ve kaba kumaş’; bözçi ‘pamukçu, pamuk bezi yapan kimse, bezci’;

eşgiti ~ eşkürti ~ äşkürti ~ işg(ü)ti / işgürti ~ işgiti ~ işgirti ~ işkirti ‘ipek, ipekli kumaş; (Yazıtlar) diba denilen bir kumaş’;

eşük ~ äşük ‘örtü; hanlar veya beylerden birisi öldüğünde mezarı üstüne serilmek üzere gönderilen kumaş’;

ipek ‘ipek’; íars ‘yünden ya da kıldan dokunmuş kumaş’; ķırġaġ ‘elbisenin yanı, kenarı, kenar’; ķırġaġlıġ ‘kenarlı, saçaklı,

kenarları işlenmiş, kıyılanmış (kumaş), parça kumaş adı’; kidin ‘keten’; kidiz ~ ki’iz / kiiz ~ kiviz ~ küvüz ~ keyiz ‘keçe, keçe kumaş’; kin (< Çin.) ‘ipekli kumaş, ipek’; ķoķpu ‘pamuklu kumaş’; kotay ~ qutay ‘bir tür ipekli kumaş’; t(a)var ‘ipekli kumaş, saten; Çin kumaşı’; torqu ‘ipek’; torķu ‘ipek’; yurun ‘paçavra’; züngim ~ züŋim / zuŋum (< Çin.) ‘diba denilen ipekli kumaş’; Deri Türleri kimir ‘kunduz derisi’; kis ~ kiş ‘samur derisi, samur, samur kürkü’; íoàuş(-u-?) ‘deri, post, tüylü hayvan derisi, postu’; kobuş ‘tüylü hayvan derisi postu’; kön ‘gön, deri’; ķuyķa ‘deri’; täri ‘deri’; yin ‘deri, cilt’. Giyim kedgü ~ kädgü ‘giyim, giyecek, elbise’; kedgü tonanġu

‘(birlikte) giysi’; keêgülük ‘giyilecek, giyilesi, giyilir türden, giymek için’;

kedim ~ kädim ~ kiyim ‘giyim kuşam, giyim, zırh, giyecek, giysi, elbise’; kedimlig ~ kädimlig ‘giyimli, zırhlı, elbiseli, eğerli, yularlı, kuşamlı, teçhizatlı, mücehhez, donanımlı (at, asker vb.)’;

keysi ‘giysi, çamaşır’;

61

ķırġaġ ‘elbisenin yanı, kenarı, kenar’; ķırġaġlıġ ‘kenarlı, saçaklı, kenarları işlenmiş, kıyılanmış (kumaş), parça kumaş adı’;

körk ‘biçim, kıyafet’; orpaķ ~ urbaķ ‘giysi, elbise, giyecek’; orpaķ telük ‘eşya, pılı

pırtı’; raòt (< Far. raòt) ‘giysi; yaygı’. İnsan Giyimi aríaà ‘atkı’; bilbaġı ‘bel bağı, kuşak, kemer’; bürk ‘börk’; bürünçäk ‘baş örtüsü’; çäkräk ‘alttan giyilen, kısa giyim’; çuba ‘elbise’; çuķ ‘kadınların baş giyiminde özel süs’; etek ‘alt kısım, elbise eteği’; eteklig ‘etekli, eteği olan kimse’; etük ~ ’ätük ~ ötük ‘edik, terlik, ayakkabı, pabuç, çizme’;

‘ayakkabı, pabuç, çizme’; ıçlaàu ‘elbise astarı’; iç ton ‘iç çamaşırı, iç giysi’; içton ‘içe giyilen don’; iùek ‘etek’; ķara ton ‘gündelik giyilen veya iş yaparken giyilen elbise’; karaza ~ karaža ~ ķaraza-ton ~ kraza (Toh.? < Skr. kāsāya <

Sğd. krazakh ‘elbise’) ‘rahibin veya genel olarak dinsel törenlerde kullanılan giysi; rahip elbisesi, papaz giyeceği, cübbe’;

kemer (< Far. kamar) ‘kemer’; keyük ‘çoban abası’; kişen ‘uçkur bağı, uçkur’; kögüzlüg ‘göğüslük’; kögüzmek ‘göğüs zırhı’; könglek ~ könlek ‘gömlek’; íur ‘kuşak; kemer, toka’; òıv ~ ķıv ‘ayakkabı’; öm ~ üm ‘iç donu; pantolon, don’ (şalvar?); örmek ~ örmäk ‘bir giysi adı; bir çeşit elbise’; sanç ‘deriden çanta’; sangadi (< Skr. sanghāùí) ‘rahiplerin cemaat toplantısı sırasında

giydikleri elbise’; tikiklik ‘dikilmiş elbise’; ton ~ tom ~ toon (br.) < Skr. thauna ‘elbise, kürk; giyecek, don,

üst giyim, giysi, giyim’; tonlїγ ~ tonluġ ‘giysili, elbiseli, giyinik, giyimli kuşamlı, donlu; varlıklı’; uzuntonluγ ‘rahib, manastıra çekilen

62

tarik-i dünya, papas, rahip’; tonsїz ~ tonsuz ‘elbisesiz, giysisi olmayan, çıplak, sefil, perişan’;

tonaġu ~ tonanġu ~ toranġu ‘giyecek, elbise, giyim, takılacak şey, sarınılacak şey, elbise’;

uçuķ ‘çorap’; ulyaí ‘astar’; yalma ‘(at) kaftanı, örtüsü; kaftan, örtü’; yançuķ ‘kese, torba, cep, yağmurluk’; yoġurķan ‘üst; elbise, giyim, örtü’ (yorgan?). Hayvan Giyimi budluluġ ‘hayvanların burnuna takılan kayış’; budlluġ

‘hayvanların burnuna takılan kayış’; burunduí ~ buruntuí ‘yular, gem’; egritebi ‘kıymetli at çulu’; idär ‘at eğeri’; ķır ‘gri at donu’; ķolan ‘eğer kuşağı, bağırdak’; tin ‘yular’; üçüngü ~ üçürgü ‘halı, kilim, tegelti, eyer keçesi, at örtüsü’; Nesneler asíuġ ‘askı, çardak’; azan (< Skr. asana) ‘sedir’ (FWK Müller); badruí ‘bayrak’; baġça ‘bohça, bağ, çıkın, paket’; çādırşab (< Far. çādar-şab) ‘çarşaf’; çıvàa ‘ökse çubuğu’; ıràaí ‘kanca, çengel, kopça’; íab ~ kap ‘torba (ölçü olarak); deriden torba; kap, örtünecek şey,

paket’; ķap tolġuķ ‘hurcunlar’; ķapçuķ ‘keten torba’; ķabaķ ‘deriden torba’; kemenê (< Far. kaman) ‘kement’; keş ‘okluk, sadak, ok konulan şey’; kilim (< Far. gilím) ‘kilim’; kiriş ‘ok kirişi’; köligelik ‘gölgelik, çardak’; kötçek ‘tandırın üstüne örtülen çul’; ķursaġ ‘yünden bel kuşağına benzer bir nesne olup çadıra sarılır’; kün yıpar ‘misk torbası’;

63

mançak (mçnk < Skr. mancaka) ‘oturacak yer, yatak’; orun ‘yer, mekan, sedir’; orunluķ ‘bayraklı; yatak, döşek, sedye’; örtgü ~ örtüg ~ örktü ~ örtük ‘örtü, kapak; örtme; örtük’;

örtüglüg ‘örtülmüş, gizli saklı’; palās (< Far. palās) ‘çul’; sing ‘kiler’; sunçuk ‘dilenci kâsesi; yastık(?)’; taġar ‘torba, dağarcık, dağar’; tekzim ~ täkzim ‘pamuktan veya başka nesneden yapılmış

kabartma’; teksinç ~ tegzinç ‘tomar’; toķluķ ‘yüzme tulumu, torba, tulum’; tor ‘ağ, balık ağı, av ağı’; torçı ‘ağ ile kuş tutan, kuşbaz’; töl(i)t ~ tölit ~ tült ~ tülit ‘yatak takımı, yastık, baş yastığı’; töşek ~ tüşek ~ tüşäk ‘döşek, minder, yaygı, yatak, yastık’; tuluí ‘tulum’; tuγ ~ tuà ~ tuuà (< Çin. tu < d’uok) ‘tuğ, bayrak, alem, sancak,

davul’; tuàlıà ‘bayraklı, sancaklı’; tülük ‘bohça’; ubu ‘üstübeç’; yilpigü ‘yelpaze’; yük ‘yük, bohça’. Araç Gereçler berge ~ bärgä ~ bärgü ~ bärkä ~ birkä ‘kamçı, kırbaç’; çıġarı ‘çıkrık, dokuma çıkrığı’; çikin ‘ibrişim’; çomaú ‘çomak, kamçı’; egirgü ~ ägirgü ‘eğiren, çeviren’; íaġal ~ íaġıl ‘kırbaç, kamçı’; ķamçı ‘kamçı’; ķamķı ‘pamuklu kumaş ölçüsü’; toķıġu ‘tel tokmağı’.

Fiiller

açın- ‘(elbise) açmak, soymak, çıkarmak’; arķaġ- ‘atkı atmak’; äşkä- ~ äşük- ‘hanlardan, beylerden birisi öldüğü zaman mezarı

üstüne serilmek üzere gönderilen kumaş; bu kumaş sonra parçalanarak fakirlere dağıtılır. Bu kelimeden yapılmış fiil’;

atía- ‘bağlamak’; atían- ~ adàan- ‘bağlanmak, kelepçelenmek’;

64

ba- ~ bā- ~ bad- ~ bay- ~ ban- ~ bant- ~ bal- ~ balu- ~ baġla- ‘bağlamak, (hayvan) bağlamak, bendetmek, ipe vurmak, kelepçelemek, beline bağlamak (okluk hak.), raptetmek’;

bäklä- ‘kilitlemek, kapatmak, bağlamak’; beklen- ~ bäklän- ‘bağ-lanmak, kapatılmak, kilitlenmek’; beklet- ~ bäklät- ‘bağlatmak, kapat-mak’;

bärgäk- ‘kamçılamak, kırbaçlamak’; bertät- ‘vurarak sertleştirmek, çiğnemek, vurarak yoğun ve sıkı

bir hâle getirmek, berkitmek’; bodul- ‘bağlanmak, yapışık kalmak; asılmak’; çiknä- ‘nakış işlemek’; egir- ~ äŋir- ~ ägir- ‘eğirmek; çevirmek, kuşatmak, sarmak,

döndürmek’; ägirt- ‘iğritmek’; egril- ‘bükülmek, eğrilmek’; kamçıla- ‘kamçılamak’; ķap- ‘örtmek’; ked- ~ käd- ~ key- ~ käy- ~ kei- ~ käi- ‘giymek’; kedil- ~ kädil-

~ ~ ketil- ~ kätil- ‘giyilmek, giydirilmek’; kedür- ~ kädgür- ‘giymek, giydirmek’; kedrül- ‘giyme işi yapılmak’;

ķıd- ‘kenar dikmek, kıyılamak’; kişä- ‘(atı) kösteklemek, köstek vurmak, bağlamak, kösteklemek,

bendetmek’; íoş- ‘bağlamak, katmak, birleştirmek, iki katı yapmak’; íoşul-

‘birleşmek, katılmak, toplanmak, bağlanmak’; köl- ‘bağlamak’; köşit- ‘kapatmak, örtmek’; köze- ‘kumaştaki çizgiyi örterek kapatmak’; ķurşa- ‘kuşatmak, çevirmek’; íurşan- ‘kuşanmak’; ört- ~ ürt- ‘örtmek, kapatmak’; örtül- ~ ürtül- ‘örtülmüş olmak’;

örtün- ‘örtünmek’; säş- ‘çözmek, bağını açmak’; säşil- ‘çözülmek’; tik- ‘dikmek’; toíı- ~ toíu- ‘vurmak, dövmek, çakmak, tıklatmak, dokumak,

argaçlamak, (dokuma mekiğini) atmak; sokmak, kurmak, tepinmek’; toqїt- ~ toqїd- ‘dokutmak, yontturmak, vurdurmak’; toķıl- ‘dokumak, argaçlamak’;

top- ‘bağlamak’; töşe- ‘döşemek, sermek, yaymak’; töşen- ‘döşenmek, kullanılmak’; tüg- ‘düğümlemek, bağlamak, birleştirmek, bağlatmak, düğüm-

letmek’; tügül- ‘düğülmek, düğümlenmek’; tültür- ‘çarpmak, vurmak’; üdrül- ‘seçilip ayrılmak’;

65

yabı- ‘örtmek’; yabın- ~ yapın- ‘örtmek, örtünmek’; yapşur- ~ yaf-şur- ‘yapıştırmak, birbirini örtmek’;

yalķat- ‘bağlamak, eklemek’; yarlıían- ‘zırhlanmak, zırh giymek’; yırt- ‘yırtmak, parçalamak’; yırtıl- ‘yırtılmak, yarılmak’; yilin- ‘asmak’; yük- ‘toplamak, derlemek’. Eski Türkçede dokumacılıkla ilgili söz va varlığının izlerine

Türklerin ilk yazılı belgelerinden itibaren rastlansa da, asıl yoğunluk Eski Uygur metinleri üzerindedir.

Dokumacılık kavramına dair Eski Türkçeye ait 20 çalışmanın (AY2, AY5, AYS, BÖ, ETG, ETS, ETŞ, ETY, EUTS, HTB, IB, IS, İKP, KİP, KUY, Mayt, OTG, RR, UAY, Üİ) taranmasıyla 36’sı fiil, 148’i isim olmak üzere toplam 184 maddebaşından oluşan bir söz varlığı tespit edilmiştir. İsimler: genel kavramlar (atķaġ, atķaġlıġ, atķanmaķsız, atķanġu, atķanġuluķsuz, baġ ~ baγ ~ baķ ~ paķ, baγlıγ ~ baġlıġ, bäklig, bamaķ, borluķ, buķaġu ~ buqarsї ~ boķaġu ~ boġaġu, boķaġçı, çuġ, ķoşuġ, ķoşuġluġ, tügün, ükün, yük), iplik türleri (arķaġ, baġış, batatu, çorba, egrik, egrik baġ, ısıġ ~ ışıġ, käbäz, ķarış, kendir ~ kändir ~ kentir ~ ~ käntir, ķıtıġ, ķıtıķ, ķıtıķlı, ķıtıķlıġ, ķıtıķsız, kögän ~ kökän, tük, uruķ, yıp ~ ~ yip ~ yipke ~ yipkä ~ ip, yumġaķ, yuŋ ~ yüñ ~ yüng), kumaş türleri (aġı ~ ~ aγı, aruş, baġlıķ, barçın ~ barçin, böz, ķalın böz, bözçi, eşgiti ~ eşkürti ~ ~ äşkürti ~ işg(ü)ti / işgürti ~ işgiti ~ işgirti ~ işkirti, eşük ~ äşük, ipek, ķars, ķırġaġ, kidin, kidiz ~ ki’iz / kiiz ~ kiviz ~ küvüz ~ keyiz, kin, ķoķpu, kotay ~ qutay, t(a)var, torqu, torķu, yurun, züngim ~ züŋim / zuŋum), deri türleri (kimir, kis ~ kiş, ķoġuş, kobuş, kön, ķuyķa, täri, yin), giyim (kedgü ~ ~ kädgü, kedgü tonanġu, kedgülük, kedim ~ kädim ~ kiyim, kedimlig ~ ~ kädimlig, keysi, ķırġaġ, ķırġaġlıġ, körk, orpaķ ~ urbaķ, orpaķ telük, raht), insan giyimi (arķaġ, bilbaġı, bürk, bürünçäk, çäkräk, çuba, çuķ, eşük, etek, eteklig, etük ~ ’ätük ~ ötük, ıçlaġu, iç ton, içton, itek, ķara ton, karaza ~ karaža ~ ķaraza-ton ~ kraza, kemer, keyük, kişen, kögüzlüg, kögüzmek, könglek ~ könlek, ķur, hıv ~ ķıv, öm ~ üm, örmek ~ örmäk, sanç, sangadi, tikiklik, ton ~ tom ~ toon, tonlїγ ~ tonluġ, uzuntonluγ, tonsїz ~ tonsuz, tonaġu ~ tonanġu ~ toranġu, uçuķ, ulyaķ, yalma, yançuķ, yoġurķan), hayvan giyimi (budluluġ, budlluġ, burunduķ ~ buruntuķ, egritebi, idär, ķır, ķolan, tin, üçüngü ~ üçürgü), nesneler (asķuġ, azan, badruķ, baġça, çādırşab, çıvġa, ırġaķ, ķab ~ kap, ķap tolġuķ, ķapçuķ, ķabaķ, kemend, keş, kilim, kiriş, köligelik, kötçek, ķursaġ, kün yıpar, mançak, orun, orunluķ, örtgü ~ örtüg ~ örktü ~ örtük, örtüglüg, palās, sing, sunçuk, taġar, tekzim ~ täkzim, teksinç ~ tegzinç, toķluķ, tor, torçı, töl(i)t ~ tölit ~ tült ~ tülit, töşek ~ tüşek ~ tüşäk, tuluķ, tuγ ~ tuġ ~ tuuġ, tuġlıġ, tülük, ubu, yilpigü, yük) ve araç gereçler (berge ~


66

bärgä ~ bärgü ~ ~ bärkä ~ birkä, çıġarı, çikin, çomaķ, egirgü ~ ägirgü, ķaġal ~ ķaġıl, ķamçı, ķamķı, toķıġu) şeklinde gruplandırılmış olup, fiiller (açın-, arķaġ-, äşkä-, atía-, atían- ~ adàan-, ba- ~ bā- ~ bad- ~ bay- ~ ban- ~ bant- ~ ~ bal- ~ balu- ~ baġla-, bäklä-, beklen- ~ bäklän-, beklet- ~ bäklät-, bärgäk-, bertät-, bodul-, çiknä-, egir- ~ äŋir- ~ ägir-, ägirt-, egril-, kamçıla-, íap-, ked- ~ käd- ~ key- ~ käy- ~ kei- ~ käi-, kedil- ~ kädil- ~ ~ ketil- ~ kätil-, kedür- ~ kädgür-, kedrül-, ķıd-, kişä-, íoş-, íoşul-, köl-, köşit-, köze-, ķurşa-, íurşan-, ört- ~ ürt-, örtül- ~ ürtül-, örtün-, säş-, säşil-, tik-, toíı- ~ toíu-, toqїt- ~ toqїd-, toķıl-, top-, töşe-, töşen-, tüà-, tügül-, tültür-, üdrül-, yabı-, yabın- ~ yapın-, yapşur- ~ yafşur-, yalíat-, yarlıían-, yırt-, yırtıl-, yilin-, yük-) tek başlık altında incelenmiştir.

Eski Türkçenin söz varlığında Çince, Soğdakça, Toharca, Sanskritçe (son dönemlerde Yunanca, Farsça ve Süryanice) kelimelerin bulunması Türklerin komşu kültürlerle ilişkilerini ortaya koyar niteliktedir. Çince kin, tuġ (< tu < d’uok), züngim / züŋim / zuŋum; Sanskritçe azan (asana), karaza (kaãāya, Toh. kāsāya), mançak (mancaka), sangadi (sanghātí), ton / toon / tom (thauna); Soğdakça kraza (krazakh); Süryanice böz (buz = = Yu. pussos) gibi kelimelerin alıntılanması bu durumu örneklemektedir. Çādırşab (çādar-şab), kemenê (kamand), kemer (kamar), kilim (gilím), palās (palās), raòt gibi Farsça kelimeler ise İslam tesirindeki alıntılara örnek teşkil etmektedir.

Eski Türkçe metinlere yönelik çalışmaların artmasıyla, dokumacılıkla ilgili söz varlığının artacağına da şüphe yoktur. Tarihî ve modern Türk lehçeleriyle ilgili olarak, tam bir dokumacılık sözlüğünün oluşturulabilmesi için yapılması gereken, kültür tarihi araştırmalarının yanı sıra tarihî metinlerin yayımını da takip etmekle mümkün olabilecektir.

EK: DİZİN açın- ‘(elbise) açmak, soymak,

çıkarmak’ [AY5: 81; UAY: 358] / ton-ın açınıp ong’ùizin çökeùip [AY5, 132–2: 24];

aġı ‘ipek kumaş’ [OTG: 237; İKP: 130; UAY: 363]; ‘ipekli kumaş’ [KUY: 517]; aγı ‘Çinden gelen ipekli kumaş; hediye; define, hazine’ [ETY: 757] / Tabgaç bodun sabı süçig, agısı

yımşak ärmiş [OTG, Kül Tigin–Güney5: 219]; taqı aġı barım azqına qaltı [İKP, VII–6: 14]; edğü agı birür tip ança buşgurur ermiş [ETY, I–C–7: 24]; aγї ‘ipek kumaş’ [AYS: 191] / aγї-larїn [bar]їm-larїn [AYS, V–131–5: 76];

aríaà ‘mekik ipliği; atkı’ [ETG: 261; ETS: 17; EUTS: 13];

67

arķaġ- ‘atkı atmak’ [ETS: 17]; aruş ‘kumaşın esası’ [ETS: 19]; asķuġ ‘askı, çardak’ [Mayt: 354] /

bra asúuà köligelik ed tavar [Mayt, 18–33: 66];

atía- ‘bağlamak’ [ETG: 262; ETS: 22]; atían- ‘bağlanmak, kelepçelenmek’ [ETG: 262; EUTS: 16; UAY: 391]; adàan- ‘bağlanmak, kelepçelenmek’ (ETG: 258); ‘bağlanmak’ [EUTS: 4]; atàan- ‘bağ-lanmak’ [EUTS: 16];

aùúanġu ‘bağlanılacak şey’ [Mayt: 355; UAY: 391] / ançulayu yime úaçıà yol aùúanàu törü [Mayt, 41–57: 95]; atíanàuluà ‘bağlı, kelepçeli’ [UAY: 392]; atíanàuluísuz ‘kelepçelenmeyen, bağlanmayan’ [EUTS: 16];

atíanmaísız ‘serbest, bağlanmış olmadan’ [EUTS: 17];

atķaġ ‘bent, kelepçe, bağ’ [ETS: 22; EUTS: 16]; atķaġlıġ ‘bağlı, kelepçeli, bentli’ [ETS: 22; EUTS: 16];

azan (< Skr. asana) ‘sedir’ (FWK Müller) [Mayt: 358] / toġup toyın başlıġ şuşutsi azan [Mayt, 73–31: 137];

ba- ‘bağlamak’ [Üİ: 129; İKP: 164; OTG: 239; ETG: 266; EUTS: 22; UAY: 400]; ‘(hayvan) bağlamak’ [KUY: 518]; bā- ‘bağlamak’ [IB: 50; OTG: 239]; ‘binden’ (K bā-, trkm. bāγ, jak. bāy-, äynallu bāγla-) [IS: 84] / yer-lärig qaza mandal-larїn bayu [IS, 282: 40]; bad- ‘bağlamak, bendetmek’ [EUTS: 20]; bay- ‘bağlamak, ipe vurmak’ [ETY: 773]; ‘kelepçelemek, bağlamak, ipe vurmak’ [ETS: 34] / aŧı bolur badaçı tip íaltı anuşayakoş-ta karik-da söz-lemiş ol emgek [Üİ, 107a–7: 41]; Kuzgunug ıgaçka bāmiş ‘katıgtı

bā, edgüti bā!’ tir [IB, 14: 19]; başın birgärü bap meniŋ [İKP, LXXX–2: 50]; anı su[b]ıg b[ara]lım ol sub kodı bardımız sanagalı tüşürtimiz atıg ıka bayur ertimiz [ETY, T–27: 110]; bal- ‘bağlan-mak’ [Üİ: 130] / bo iyin yatdaçı-l(a)r-ı birle ol vasŧu-ta aŧamış ol íoşulmış balmış tip [Üİ, 106b–5: 41]; ban- ‘beline bağlamak (okluk hak.)’ [OTG: 239]; ‘bağlamak’ [ETY: 769; ETS: 31]; bant- ‘bağlamak’ [ETS: 31]; balu- ‘bağlamak’ [ETS: 31]; baġla- ‘bağlamak, raptetmek’ [ETS: 30; EUTS: 21] / Altunlig keşig belimtä bantım [OTG, Uyuk Turan–3: 230]; alp urunu altunlıg keşiğin bantım beldä elim, tokuz kırk yaşım [ETY, El–8: 590];

badruí ‘bayrak’ [ETG: 266; EUTS: 20];

baġ ‘bağ’ [Üİ: 129; AY2: 173; UAY: 400]; ‘bağ, köstek’ [Mayt: 358]; ‘köstek’ [KİP: 37]; ‘bağ, köstek, bent’ [AY5: 86; EUTS: 20]; ‘bağ, bohça, bölük’ [ETG: 266]; ‘boğça’ [EUTS: 20]; baγ ‘örtü’ (qamış b. ‘hasır, bambudan yapılmış örtü’)’ [HTB: 123]; ‘bağ’ [AYS: 191]; baí ‘bağ, bent, köstek; bohça’ [EUTS: 21]; paí ‘bağ, köstek’ [EUTS: 104] / aŧamış ol baġ tip kkir-siz aíıġ-lıġ nom-nung pirapŧi-sın [Üİ, 106b–17: 41]; baġda buúaġuda kerikde [Mayt, 83–11: 153]; baġıŋ çuġuŋ yoluntı [ETŞ, 35–7: 282]; baàda buíaàuda yatıp emgek emgenser ol [KİP, 37: 10]; çuàların antaà baà çuà yoí kim yorul [AY5, 165–20: 52]; qramın qamış baγqa [HTB, 455: 29]; baγlıγ ‘örtülü, hasır örtülü’ [HTB: 123]; baġlıġ ‘bağlı, tutuklu; bohça, paket’ [ETS: 30; EUTS: 21; UAY: 400] / qamış baγlıγ kötürgü [HTB, 1061: 48];

5 *

68

baġça ‘bohça, bağ, çıkın, paket’ [ETS: 30; EUTS: 20];

baġış ‘bağ, ip’ [Üİ: 50]; ‘ip, çadır ipi’ [OTG: 239]; ‘halat’ [ETG: 266]; ‘kalın urgan, halat; çadırın kendiri, boğum (parmak, kamış gibi şeylerin); oynak, bent’ [ETS: 30]; ‘kalın urgan, halat’ [EUTS: 21] / Kerekü içi ne teg ol? Tügünüki ne teg ol? Közünüki ne teg? Körüglüg ol. Egni ne teg? Edgü ol. Bagışı ne teg? Bar ol tir [IB, 18: 20];

baġlıķ ‘tane, rulo (kumaş için)’ [ETS: 30];

bamaķ ‘bağlama’ [ETS: 31]; barçın ‘bir kumaş türü, kadife,

ipek’ [ETS: 31]; ‘bir kumaş türü, kadife’ [EUTS: 22]; barçin ‘bir kumaş türü, kadife, ipek’ [ETS: 31]; barçin ‘bir nevi kumaş’ [ETG: 266];

batatu ‘pamuk, pamuk ipi’ [ETS: 34]; ‘pamuk’ [EUTS: 24];

bäklig ‘bağlı, kilitli, kapalı’ [EUTS: 25];

bäklä- ‘kilitlemek, kapatmak, bağlamak’ [EUTS: 25]; bekle- ‘bağlamak, kilitlemek’ [UAY: 409); beklen- ‘bağlanmak’ [Mayt: 362; UAY: 409]; bäklän- ‘bağlanmak, kapatılmak, kilitlenmek’ [EUTS: 25]; bäklät- ‘bağlatmak, kapatmak’ [EUTS: 25] / baúırlaġ naralar içinte beklenmiş [Mayt, 68–20: 128]; beklet- ‘bağlatmak’ [Mayt: 362] / bekletip yiti yüligün adaúı (Mayt, 58–46: 116);

berge ‘kamçı’ [Mayt: 363]; bärgä ‘kamçı, kırbaç’ [EUTS: 26]; bärgü ‘kamçı’ [EUTS: 26]; bärkä ‘kamçı’ [EUTS: 26]; berke ‘kamçı’ [UAY: 412]; birkä ‘kamçı’ [EUTS: 29] / çomaíın bergen toíıyurlar [Mayt, 82–24: 151];

bärgäk- ‘kamçılamak, kırbaç-lamak’ [EUTS: 26];

bertät- ‘vurarak sertleştirmek, çiğnemek, vurarak yoğun ve sıkı bir hâle getirmek, berkitmek’ [İKP: 169] / kentir äŋirär böz bertätip qars [İKP, II–4: 11];

bilbaġı ‘bel bağı, kuşak, kemer’ [ETS: 40; EUTS: 28];

bodul- ‘bağlanmak, yapışık kalmak’ [Üİ: 138; UAY: 437]; ‘asılmak, bağlanmak’ [EUTS: 30] / amranmaí-ía bodulmaí-tın öngi üd-rülmiş-l(e)r erser. kin yana aŧíansar [Üİ, 98b–9: 31];

borluí ‘bağ’ [ETG: 269]; böz (< Sür. buz = Yu. pussos)

‘bez, pamuklu’ [Mayt: 372; UAY: 443]; ‘bez, pamuktan yapılmış kumaş, pamuklu kumaş’ [ETS: 48; EUTS: 33]; ‘pamuklu bez, kumaş’ [İKP: 173]; ‘böz(ü?), pamuklu kumaş’ [ETG: 270] / böz erdni yig erür yaraġay erding (Mayt, 24–10: 73); kentir äŋirär böz bertätip qars [İKP, II–4: 11]; ķalın böz ‘kalın ve kaba kumaş’ [ETS: 131; EUTS: 108]; bözçi ‘pamukçu, pamuk bezi yapan kimse, bezci’ [ETS: 48; EUTS: 33];

budluluġ ‘hayvanların burnuna takılan kayış’ [ETS: 48]; budlluġ ‘hayvanların burnuna takılan kayış’ [ETS: 48];

burunduí ‘yular’ [RR: 180]; buruntuí ‘gem’ [EUTS: 36] / yen-e bir saçı-nı burnı-nı tişip burunduí [RR, 918: 155];

buúaġu ‘bağ, köstek’ [Mayt: 373]; ‘köstek’ [KİP: 39]; ‘bukağı, köstek, bağ, zincir, ip’ [ETS: 49]; ‘bukağı, köstek, bağ’ [EUTS: 34];

69

buqarsї ‘köstek, bukağı’ [ETY: 788]; ‘bukağı’ [ETG: 270]; ‘bağ, köstek, bukağı’ [ETS: 49]; boíaàu ‘bağ, köstek’ [AY2: 175]; ‘bukağı, bent, köstek, bağ’ [EUTS: 31]; boġaġu ‘kelepçe, bent, bukağı’ [ETS: 44; EUTS: 30] / baġda buúaġuda kerikde [Mayt, 83–11: 153]; baàda buíaàuda yatıp emgek emgenser ol [KİP, 37: 10]; eki öküzüğ bir bukarsıka [ETY, Ir–37: 271]; boíaàçı ‘bukağı vuran, köstekçi’ [EUTS: 31]; buíaàula- ‘bağlamak’ [UAY: 443] / bukagulamak, ölürmek emgetmek [UAY, 434–11: 247]; buíaàuluà ‘bağlı’ [UAY: 443] / [boy]unları buíaàuluà iligleri [UAY, 12–17: 65];

bürk ‘börk’ [ETŞ: 108] / ke-dürgil ke-le-ler bürkin [ETŞ, 11–60: 108];

bürünçäk ‘baş örtüsü’ [RR: 180] / irdi tonı taķ-ı bürünç(e)ki tiv-e-niñ [RR, 827: 143];

çādırşab (< Far. çādar-şab) ‘çarşaf’ [RR: 181] / yaùur irêi taí-ı bir yaşıl çādır-şabnı [RR, 659: 119];

çäkräk ‘alttan giyilen, kısa giyim’ [EUTS: 40];

çıġarı ‘çıkrık, dokuma çıkrığı’ [İKP: 176] / çıġarı äŋirär yuŋ äŋirär [İKP, II–3: 11];

çıvàa ‘ökse çubuğu’ [EUTS: 41]; çikin ‘ibrişim’ [Mayt: 378; UAY:

458–459] / çikin etüzlüg uluġ [Mayt, 50–9: 103]; suvap sekiz çikin turkı mandal kılsun [UAY, 477–2: 266];

çiknä- ‘nakış işlemek’ [HTB: 133] / çiknämiş t(ä)ngridäm körklä sunçuγ [HTB, 522: 32];

çobra ‘yün’ [EUTS: 42];

çomaú ‘çomak, kamçı’ [Mayt: 379; EUTS: 43] / çomaíın bergen toíıyurlar [Mayt, 82–24: 151];

çuba ‘elbise’ [Mayt: 380; ETS: 64] / sınayu yarlıíap tonsuz çuba [Mayt, 60–17: 118];

çuġ ‘bağ’ [Üİ: 143; UAY: 460]; ‘bağ, köstek’ [AY5: 92]; ‘demet, bağ’ [ETG: 272; EUTS: 44] / baġ erser baġ çuġ tip yorüg ol. baġ-tın bolmış üçün ožġalı aŧı bolmış [Üİ, 106a–17: 40]; baġıŋ çuġuŋ yoluntı [ETŞ, 35–7: 282]; çuàların antaà baà çuà yoķ kim yorul [AY5, 165–20: 52];

çuķ ‘kadınların baş giyiminde özel süs’ [ETS: 65];

egir- ‘eğirmek’ [Mayt: 382; UAY: 467]; ‘eğirmek; çevirmek, kuşat-mak, sarmak, döndürmek’ [ETS: 70]; äŋir- ‘eyirmek, çevirmek’ [İKP: 140]; ägir- ‘eğirmek, çevirmek, kuşatmak’ [EUTS: 46]; ägirt- ‘iğritmek’ [EUTS: 46] / egire yarlıíadı yime küvez [Mayt, 106–22: 177]; kentir äŋirär böz bertätip qars [İKP, II–4: 11];

egirgü ‘eğiren’ [Mayt: 382]; ägirgü ‘eğiren, çeviren’ [EUTS: 46] / yime yinçge yip egirgü [Mayt, 106–17: 177];

egrik ‘eğirme işlemiyle elde edilen ip’ [ETS: 70]; egrik baġ ‘ipler, bukağı’ [ETS: 70];

egril- ‘bükülmek, eğrilmek’ [Mayt: 382] / kentü egrilmiş bükülmiş etüz(in) [Mayt, 12–37: 59];

egritebi ‘kıymetli at çulu’ [ETS: 70];

eşgiti ‘ipekli kumaş’ [OTG: 244; KUY: 523]; işgiti ‘ipekli kumaş’ [OTG: 245; KUY: 523; EUTS: 67]; işg(ü)ti / işgürti ‘(Yazıtlar) diba denilen

70

bir kumaş’ [ETG: 276] / Altun kümüş, işgiti kotay buŋsız ança birür [OTG, Kül Tigin–Güney5: 219]; eşkürti ‘diba denilen ipek kumaş, ipek, ipekli’ [ETS: 79]; äşkürti ‘ipek kumaş’ [EUTS: 67]; işgirti ‘diba denilen ipek kumaş, ipek, ipekli’ [ETS: 105]; işkirti ‘diba denilen ipek kumaş, ipek, ipekli’ [ETS: 106]; ‘ipek kumaş’ [EUTS: 67];

eşük ‘örtü’ [Mayt: 388; ETS: 79]; ‘hanlar veya beylerden birisi öldüğünde mezarı üstüne serilmek üzere gönderilen kumaş. Bu kumaş sonra fakirlere dağıtılır’ [ETS: 79] / oġlaí tült orun eşük [Mayt, 12–5: 58]; äşkä- äşük ‘hanlardan, beylerden birisi öldüğü zaman mezarı üstüne serilmek üzere gönderilen kumaş; bu kumaş sonra parçalanarak fakirlere dağıtılır. Bu kelimeden yapılmış fiil’ (ETY: 798); äşük ‘örtü’ [EUTS: 51] / kadaşım eren eşkeyü yugladın ögüş eş eki müğüz benü y . n nd ma ğ t [ETY, III–1: 506];

eşke-(?) / eşük ‘hanlar veya beylerden birisi öldüğünde mezarı üstüne serilmek üzere gönderilen kumaş. Bu kelimeden yapılan fiil (?)’ [ETS: 79];

etek ‘alt kısım, elbise eteği’ [ETS: 79]; eteklig ‘etekli, eteği olan kimse’ [ETS: 79];

etük ‘edik, terlik, ayakkabı, pabuç, çizme’ [ETS: 80]; ‘terlik ayakkabı (atüki)’ [Mayt: 388]; ‘çizme’ [ETŞ: 274]; ’ätük ‘ayakkabı, pabuç’ [İKP: 142]; ätük ‘çizme’ [ETG: 265]; ‘edik, terlik, ayakkabı, çizme’ [EUTS: 52] /

(kedi)m ton etük yivig [Mayt, 9–13: 54]; etükin kedip yıdlıġ [Mayt, 92–5: 166]; erdemsiz kişi etük içindeki ulyaķ birle tüz ol [ETŞ, 34–1: 274]; tonı ’ätüki qopı tükäti [İKP, LXXVI–1: 48]; ötük ‘edik, ayakkabı’ [ETS: 174; EUTS: 103];

ıçlaġu ‘elbise astarı’ [EUTS: 56];

ırġaķ ‘kanca, çengel, kopça’ [EUTS: 58];

ısıġ ‘halat, urgan, ip, kablo, bir geminin donatımı için yelken, ip ve benzerleri’ [ETS: 95]; ‘halat, urgan, ip; bir geminin donatımı için gereken yelken, ip ve benzerleri’ [EUTS: 58]; ışıġ ‘ip, kendir’ [ETS: 95];

iç ton ‘iç çamaşırı, iç giysi’ [ETS: 97]; içton ‘içe giyilen don’ [ETS: 97];

idär ‘at eğeri’ [EUTS: 59]; ipek ‘ipek’ [RR: 186] / ol

iv-ge lāyıí ipek-tin kilím-l(e)r yasattı [RR, 42: 37];

iùek ‘etek’ [RR: 187] / iligim s(e)niñ iùekiñ sen m(e)niñ [RR, 818: 141];

íab ‘torba (ölçü olarak); deriden torba’ [EUTS: 106]; kap ‘kap, örtünecek şey’ [ETŞ: 274]; ‘torba, paket’ [EUTS: 110] / yaġmur yaġsa íapuŋ bolsun yabınġu kergek [ETŞ, 34–14: 274];

ķabaķ ‘deriden torba’ [ETS: 129];

ķaġal ‘kırbaç, kamçı’ [Mayt: 400; EUTS: 107; UAY:

71

515]; ‘kırbaç’ [ETG: 276] / öd erür yig yig küvez íaġal [Mayt, 7–46 : 51]; ķaġıl ‘kırbaç, kamçı’ [Mayt: 400; EUTS: 107]; ‘kırbaç’ [KİP: 41; ETG: 276] / ögretdeçi bergen íaġılın [Mayt, 110–3: 179]; ölürgeli azu íınaàalı saíınsar íılıçı biçgesi íaàılı [KİP, 27: 10];

ķamçı ‘kamçı’ [ETS: 132]; kamçıla- ‘kamçılamak’

[RR: 187] / íam-çı-lap nöker-leri arasın-êın çıíıp [RR, 4: 33];

ķamķı ‘pamuklu kumaş öl-çüsü’ [ETS: 132; EUTS: 109];

íap- ‘örtmek’ [ETG: 277; UAY: 523];

ķap ‘torba, paket’ [ETS: 133; UAY: 523]; ķap tolġuķ ‘hurcunlar’ [ETS: 133]; ķapçuķ ‘keten torba’ [ETS: 133; UAY: 523];

ķara ton ‘gündelik giyilen veya iş yaparken giyilen elbise’ [ETS: 133];

karaza (< Skr. kāsāya) ‘rahibin veya genel olarak dinsel törenlerde kullanılan giysi’ [ETS: 110]; ķaraza-ton ‘rahip elbisesi, papaz giyeceği, cübbe’ [ETS: 134; EUTS: 111]; karaža (Toh.? Skr. kaãāya, kāãāya) ‘rahip elbisesi’ [HTB: 149] / kädär ärdi uzadı sangadi karaža [HTB, 855: 44]; kraza ‘elbise’ [ETS: 123]; kraza (< Sğd. krazakh) ‘elbise’ [Mayt: 420] / ançama körkle kraza [Mayt, 18–55: 66];

ķarış ‘mekik ipliği, atkı, argaç, dokumacılıkta enine atılan iplik’ [ETS: 135; EUTS: 112]; íarış ‘mekik ipliği, atkı, argaç, mensucatta enine atılan iplik’ [ETG: 278];

íars ‘yünden ya da kıldan dokunmuş kumaş’ [İKP: 182] / kentir äŋirär böz bertätip qars (tokıyur) [İKP, II–4: 11];

käbäz ‘pamuk’ [EUTS: 69];

ked- ‘giymek’ [Mayt: 405; ETS: 111; UAY: 531]; käd- ‘giymek’ [HTB: 149; ETG: 279; EUTS: 69]; key- ‘giymek’ [ETŞ: 262; RR: 189] / kedmiş tonamış körü íanınçsız [Mayt, 9–14: 54]; keyseŋiz körklüg tacın [ETŞ, 32–11: 262]; kädär ärdi uzadı sangadi karaža [HTB, 855: 44]; saíal-lıġ kişi yaòşı ton-l(a)r keyip kelür [RR, 96: 111]; käy- ‘giymek’ [EUTS: 72]; keimek ‘giymek’ [ETS: 111]; käi- ‘giymek’ [EUTS: 69]; kedil- ‘giydirilmek’ [ETŞ: 298]; ‘giyilmek’ [ETG: 279; UAY: 531]; ‘giyilmek, giydirilmek’ [ETS: 111]; kädil- ‘giyilmek, giydirilmek’ [EUTS: 69]; ketil- ‘giyilmek’ [ETG: 279]; ‘giyilmek, giydirilmek’ [ETS: 114]; kätil- ‘giyilmek, giydirilmek’ [EUTS: 72] / ton öze ton kedildi saŋa [ETŞ, 35–102: 298]; kedgir- ‘giydirmek’ [UAY: 531]; kedür- ‘giydirmek’ [Mayt: 405]; ‘giymek, giydirmek’ [ETG:

72

279]; ‘giydirmek, giymek’ [ETS: 111] / kedürgil ke-le-ler bürkin [ETŞ, 11–60: 108]; íoríınçlıġ ton kedürü [Mayt, 21–2: 70]; kedrül- ‘giyme işi yapılmak’ [ETS: 111]; kädgür- ‘giydirmek’ [ETG: 279]; ‘giymek’ [EUTS: 69];

kedgü ‘elbise’ [Mayt: 405; ETS: 111]; kädgü ‘elbise’ [ETG: 279]; ‘giyim, giyecek, elbise’ [EUTS: 69]; kedgü tonanġu ‘(birlikte) giysi’ [ETS: 111] / kedgüsi bolmaùın keken boslar [ETŞ, 11–63: 108]; eren işilerke kedgü tonaġu itig [Mayt, 31–1: 80]; keêgülük ‘giyilecek, giyilesi, giyilir türden, giymek için’ [AY5: 97] / bir aj-un-ta keêgülük ton-ın keêim-in [AY5, 156–1: 45];

kedim ‘elbise’ [Mayt: 405; AY2: 182; KUY: 526; ETG: 279; UAY: 531]; ‘giyim, giyim kuşam, elbise, zırh’ [ETS: 111]; kädim ‘giyim kuşam’ [OTG: 246]; ‘giyim, zırh’ [ETY: 809]; ‘giyim, giysi, elbise’ [AY5: 97]; ‘giyim, elbise, giyecek’ [EUTS: 69] / kedim ton etük yivig [Mayt, 9–13: 54]; bir aj-un-ta keêgülük ton-ın keêim-in [AY5, 156–1: 45]; kedim kedimlig ‘giyimli, zırhlı, elbiseli, eğerli, yularlı’ [ETS: 111]; kädimlig ‘kuşamlı’ [OTG: 246]; ‘zırhlı, giyimli’ [ETY: 809]; ‘giyimli; teçhizatlı, mücehhez, donanımlı (at, asker vb.)’ [KUY: 526]; ‘giyimli, elbiseli, zırhlı’

[EUTS: 69] / üçünç yeginsiliğ beğin kedimliğ torıg at binip teğdi [ETY, I–D-33: 44]; kiyim ‘giyim, giyecek’ [ETS: 118];

kemenê (< Far. kamand) ‘kement’ [RR: 189] / ol íulan-nı kemenê bil-e ùutíay at-ı-nı [RR, 3: 33];

kemer (< Far. kamar) ‘kemer’ [RR: 189] / muraã(ã)a‘ kemer bilin-êe irê-i rıžvān ş-ā(h) íopup [RR, 565: 107];

kendir ‘kendir, kenevir’ [ETS: 112; UAY: 533]; kändir ‘kendir, kenevir’ [EUTS: 71]; kentir ‘kendir, kenevir’ [ETS: 113; İKP: 193]; käntir ‘kendir, kenevir’ [EUTS: 71] / kentir äŋirär böz bertätip qars [İKP, II–4: 11];

keş ‘okluk, sadak’ [OTG: 247]; ‘okluk, ok konulan şey, sadak’ [ETY: 811] / Altunlig keşig belimtä bantım [OTG, Uyuk Turan–3: 230] / alp urunu altunlıg keşiğin bantım beldä elim, tokuz kırk yaşım [ETY, El–8: 590];

keysi ‘giysi, çamaşır’ [ETS: 114]; keyük ‘çoban abası’ [ETS: 114]; ķıd- ‘kenar dikmek, kıyılamak’

[ETS: 138]; ķır ‘gri at donu’ [ETS: 140]; ķırġaġ ‘elbisenin yanı, kenarı,

kenar’ [ETS: 140]; ķırġaġlıġ ‘kenarlı, saçaklı’ [ETS: 140]; ‘kenarları işlenmiş, kıyılanmış (kumaş)’ [OTG: 247]; ‘parça kumaş adı’ [ETS: 140];

ķıtıġ ‘minder veya yastığa doldurulan yün, pamuk parçaları’ [ETS: 141];

ķıtıķ ‘pamuk’ [ETS: 141; EUTS: 117]; ķıtıķlı ‘pamuklu’ [ETS: 141]; ķıtıķlıġ ‘pamukla kaplanan’ [ETS:

73

141]; ‘pamuklu’ [EUTS: 117] ķıtıķsız ‘pamukla kaplı olmayan’ [ETS: 141];

ķıv ‘ayakkabı’ [ETS: 141; UAY: 543]; òıv ‘ayakkabı’ [ETS: 90];

kidin ‘keten’ [ETS: 115; UAY: 545];

kidiz ‘keçe’ [IB: 55; Mayt: 411; OTG: 247; ETY: 812; ETG: 281; ETS: 115]; ki’iz / kiiz ‘keçe’ [ETG: 281; ETS: 115]; ‘keçe kumaş’ [KUY: 526]; kiviz ‘keçe’ [ETS: 117]; küvüz ‘keçe’ [ETS: 127]; keyiz ‘keçe’ [Mayt: 407] / Kidizig subka sukmiş. Takı ur, katıgdı bā tir [IB, 33: 22]; sunçuí kidiz töşekde ulatu idişin [Mayt, 73–24: 137]; keyiz sunçuí isiç buíaç burnaç [Mayt, 73–33: 137];

kilim (< Far. gilím) ‘kilim’ [RR: 190] / ol iv-ge lāyıí ipek-tin kilím-l(e)r yasattı [RR, 42: 37];

kimir ‘kunduz derisi’ [ETS: 116]; kin (< Çin.) ‘ipekli kumaş, ipek’

[ETS: 116; EUTS: 74; UAY: 546]; kiriş ‘ok kirişi’ [EUTS: 74]; kis ‘samur derisi’ [ETS: 117]; kiş

‘samur derisi’ [ETS: 117]; ‘samur; samur kürkü’ [KUY: 526] / (ä)dgü özl(ü)k (a)tın k(a)ra kişin kök t(ä)y(ä)ŋin s(a)ns(ı)z k(ä)l(ü)r(ü)p kop kot(t)ı [KUY, BK–G–12: 239];

kişä- ‘(atı) kösteklemek’ [OTG: 248); ‘bağlamak’ [ETG: 281]; ‘kösteklemek, köstek vurmak’ [ETY: 813]; ‘bağlamak, bendetmek’ [EUTS: 75]; ‘köstek vurmak, bağlamak, kösteklemek’ [ETS: 117] / atığ ter trük işemiş kamşayu [ETY, Ir–58: 275];

kişen ‘uçkur bağı’ [ETS: 117]; kişän ‘uçkur’ [EUTS: 75];

íoàuş(-u-?) ‘deri, post’ [ETG: 282; UAY: 553]; ‘tüylü hayvan derisi, postu’ [ETS: 143; EUTS: 119];

kobuş ‘tüylü hayvan derisi postu’ [ETS: 118];

ķoķpu ‘pamuklu kumaş’ [ETS: 143; EUTS: 119];

ķolan ‘eğer kuşağı, bağırdak’ [ETS: 143];

íoş- ‘bağlamak, katmak, bir-leştirmek, iki katı yapmak’ [Üİ: 157; UAY: 557] / öngi mü ol tip. kiginç abipiray-ın söz-lelim ol íoşdaçı vasŧu [Üİ, 110a–12: 45]; íoşul- ‘birleşmek, katılmak, toplanmak, bağlanmak’ [Üİ: 157] / biş yukmek erser yileyü aŧı bolur tınl(ı)ġ tip íoşulmaí [Üİ, 111a–2: 46];

íoşuġ ‘bağ’ [Üİ: 157; UAY: 557] / bolur koşuġ baġ tip. üklimek asılmaķ tigüçi sav-ta ornanıp [Üİ, 106b-7: 41]; íoşuġluġ ‘koşulu, bağlı’ [Üİ: 157; AY2: 181] / ikin ar-a-íı íoşuġ-luġ tigüçi iki ujik-ıġ tip ulatı-l(a)r erür tip [Üİ, 109a–11: 44];

kotay ‘bir tür ipekli kumaş’ [OTG: 248]; qutay ‘ipek kumaş’ [ETY: 846]; ‘ipekli kumaş’ [KUY: 527] / Altun kümüş, işgiti kotay buŋsız ança birür [OTG, Kül Tigin–Güney5: 219];

kögän (kökän?) ‘iki kazık arasına gerilen ip, bu ipe analarının yanına gitmemesi gereken hayvan yavruları bağlanır’ [HTB: 153; UAY: 557] / tört yol yürüng yelü kögän [HTB, 821: 43];

kögüzlüg ‘göğüslük’ [ETS: 118]; kögüzmek ‘göğüs zırhı’ [ETS: 118];

köl- ‘bağlamak’ [ETG: 283];

74

köligelik ‘gölgelik, çardak’ [Mayt: 416; UAY: 558] / bra asúuà köligelik ed tavar [Mayt, 18–33: 66];

kön ‘gön, deri’ [EUTS: 77]; könglek ‘gömlek’ [ETS: 119];

könlek ‘gömlek’ [ETS: 120]; körk ‘biçim, kıyafet’ [ETS: 120;

UAY: 565]; köşit- ‘kapatmak, örtmek’

[EUTS: 79; UAY: 566]; kööšit- ‘bedecken’ (K köši-, aber kööšik ‘Vorhang’) [IS: 91] / ürtdäči köšitdäči biligsiz biliglig [IS, 107: 31];

kötçek ‘tandırın üstüne örtülen çul’ [ETS: 122];

köze- ‘kumaştaki çizgiyi örterek kapatmak’ [ETS: 122];

ķur ‘kuşak’ [ETG: 284; UAY: 570]; ‘kemer, toka’ [EUTS: 117];

ķursaġ ‘yünden bel kuşağına benzer bir nesne olup çadıra sarılır’ [ETS: 148];

ķurşa- ‘kuşatmak, çevirmek’ [ETS: 148; UAY: 571]; íurşan- ‘kuşanmak’ [ETG: 284];

ķuyķa ‘deri’ [ETS: 150]; kün yıpar ‘misk torbası’ [ETS:

125]; mançak (mçnk < Skr. Mancaka)

‘oturacak yer, yatak’ [Mayt: 428] / mançaí tült töşek taġar [Mayt, 73–32: 137];

orpaķ ‘giysi’ [ETS: 165]; orpaķ telük ‘eşya, pılı pırtı’ [ETS: 165]; urbaķ ‘elbise, giyecek’ [ETS: 224; EUTS: 174];

orun ‘yer, mekan, sedir’ [Mayt: 439–440; UAY: 622] / inçe saķıntı olurġu tült orun töşek [Mayt, 58–19: 115]; orunluķ ‘bayraklı; yatak, döşek, sedye’ [ETS: 166];

öm ‘iç don’ [ETS: 172; EUTS: 100]; üm ‘iç donu’ [ETS: 230; EUTS: 177]; üm(ö-?) ‘pantolon, don’ [ETG: 306];

örmek ‘bir giysi adı’ [ETS: 173]; örmäk ‘bir çeşit elbise’ [EUTS: 101];

ört- ‘örtmek, kapatmak’ [ETS: 173; EUTS: 102; UAY: 637]; ürt- ‘örtmek’ [ETS: 230; EUTS: 178]; ‘verhüllen’ (chal., K, brāhmí ürt-, trkm. ört-) [IS: 105] / ürtdäči köšitdäči biligsiz biliglig [IS, 107: 31]; örtül- ‘örtülmüş olmak’ [ETS: 174; EUTS: 102; UAY: 637]; örtün- ‘örtünmek’ [ETS: 174; EUTS: 102; UAY: 637]; ürtül- ‘örtülmek’ [ETS: 230; EUTS: 178];

örtgü ‘örtü’ [ETS: 173; EUTS: 102]; örtüg ‘örtü, kapak’ [ETS: 173; UAY: 637]; ‘örtme; örtük’ [ETS: 173]; örtkü ‘örtü’ [ETS: 173; EUTS: 102]; örtük ‘örtü, kapak’ [ETS: 174]; ‘örtme, örtük’ [ETS: 173]; ‘kapak, örtü’ [Mayt: 447]; ‘örtük’ [EUTS: 102] / bolur alíu üstün örtüki [Mayt, 31–25: 81]; örtüglüg ‘örtülmüş, gizli saklı’ [ETS: 174; EUTS: 102]; örtügsüz ‘örtülmemiş, örtüsü olmayan’ [UAY: 637];

palās (< Far. palās) ‘çul’ [RR: 198] / kök ton-luġ kişi-ni kördüm kim bir pal(ā)ãnı [RR, 756: 133];

raòt (< Far. raòt) ‘giysi; yaygı’ [RR: 198] / óavuê-òān-a-ġa barıp kül töküp barç-a raòtlarını [RR, 325: 75]; taòt-ía lāyıí raòt-l(a)r töşek-l(e)r taí-ı [RR, 41: 37];

sanç ‘deriden çanta’ [EUTS: 129]; sangadi (Skr. sanghāùí) ‘rahip-

lerin cemaat toplantısı sırasında giydikleri elbise’ [HTB: 168] / kädär

75

ärdi uzadı sangadi karaža [HTB, 855: 44];

säş- ‘çözmek’ [ETG: 293]; şeş- ‘çözmek’ [UAY: 675]; ‘çözmek, bağını açmak’ [EUTS: 132]; säşil- ‘çözülmek’ [ETG: 293]; şeşil- ‘çözülmek’ [UAY: 675];

sing ‘kiler’ [EUTS: 135]; sunçuk ‘dilenci kâsesi’ [Mayt:

462]; ‘yastık(?)’ [ETS: 194; EUTS: 139] / keyiz sunçuí isiç buíaç burnaç [Mayt, 73–33: 137];

t(a)var ‘ipekli kumaş, saten’ [HTB: 175; AYS: 194; UAY: 686]; ‘Çin kumaşı’ [EUTS: 150] / äd-lärin tavar-larїn [AYS, V–132–6: 76]; tāvār (trkm. dovar) ‘habe’ [IS: 100] / üç ming san t(a)var üzäki [HTB, 1091: 49];

taġar ‘torba, dağarcık, dağar’ [ETS: 199; EUTS: 144]; ‘torba, dağarcık’ [Mayt: 465] / mançaí tült töşek taġar [Mayt, 73–32: 137];

tekzim ‘pamuktan yapılmış’ [ETS: 205]; täkzim ‘pamuktan veya başka nesneden yapılmış kabartma’ [EUTS: 152]; tegzinç ‘tomar’ [ETS: 204]; teksinç ‘tomar’ [ETS: 205];

täri ‘deri’ [EUTS: 153; UAY: 701];

tin ‘yular’ [EUTS: 157]; tik- ‘dikmek’ [ETS: 208; UAY:

715]; tikiklik ‘dikilmiş elbise’ [ETS:

208]; toíı- ‘vurmak, dövmek, çakmak,

tıklatmak, dokumak, argaçlamak, (dokuma mekiğini) atmak’ [İKP: 223; AY2: 192; AYS: 195; UAY: 723]; ‘vurmak, dokumak, dövmek’ [ETY: 867] / toqїγalї braman-larqa bušї birdi [AYS, V–109–9: 74]; toíı- / toíu-

‘vurmak, sokmak, kurmak, tepinmek; dokunmak’ [ETG: 300]; toíu- ‘do-kumak; vurmak’ [EUTS: 160; UAY: 723] / toqıyur taqı yemä adruq uzlar [İKP, II–5: 11]; toqїt- / / toqїd- ‘dokutmak, yontturmak, vurdurmak’ [ETY: 867; UAY: 723]; toķıl- ‘dokumak, argaçlamak’ [ETS: 211]; tokıtıl- ‘dokutulmak’ [UAY: 723];

toķıġu ‘tel tokmağı’ [ETS: 211]; toķluķ ‘yüzme tulumu, torba’

[ETS: 211; EUTS: 160]; ‘tulum’ [ETG: 301];

ton ‘elbise’ [ETY: 866; Mayt: 480; RR: 204; KİP: 50; AY2: 192; KUY: 533; UAY: 725]; ‘elbise, giyecek’ [İKP: 223]; ‘üst giyim’ [OTG: 255]; ‘giysi, giyim, elbise, giyecek’ [AY5: 116]; ‘giyim, elbise’ [HTB: 181]; ‘giyecek, elbise, don’ [EUTS: 161]; tom ‘giysi, elbise, kürk’ [ETS: 212]; ton / toon / tom (br.) < Skr. thauna ‘elbise, kürk’ [ETG: 301] / ton karasa şat parışkar yivik-ler alıp [ETŞ, 9–73: 76]; tonın itigin [Mayt, 40–11: 93]; irdi tonı taí-ı bürünç(e)ki tiv-e-niñ [RR, 827: 143]; tonı ’ätüki qopı tükäti [İKP, LXXVI–1: 48]; bir aj-un-ta keêgülük ton-ın keêim-in [AY5, 156–1: 45]; tōn ‘kleid’ (K tōn, trkm. dōn, chal. tūon) [IS: 101] / köz-lärindäki yaš-larї üzä ton-larїn öliêip [IS, 558: 50]; tonlїγ ‘elbiseli’ [ETY: 867] / tapıàın uduàın egsütmeser aşın içgüsin tonın tonanàusın [KİP, 86: 12]; tonluġ ‘elbiseli’ [Mayt: 480; RR: 204; UAY: 725]; ‘giysili, elbiseli, giyinik’ [OTG: 255]; ‘giyimli kuşamlı; varlıklı’ [KUY: 533]; ‘giyimli, giysili, elbiseli’ [AY5: 116]; ‘donlu, elbiseli’ [ETS: 212; EUTS: 161] / yalan budunıg tonlıg çıgay

76

budunıg bay kıldım [ETY, I–D–29: 42]; tonluġ [Mayt, 92–10: 166]; kök ton-luġ kişi-ni kördüm kim bir pal(ā)snı [RR, 756: 133]; y(e)me kim íayu uzun ton-luà tişi tınl(ı)à-lar [AY5, 190–19: 116]; uzuntonluγ ‘rahib, manastıra çekilen tarik-i dünya, papas’ [ETY: 878]; ‘rahip’ [ETG: 305] / uzuntonlug idişin ayakın [ETY, Ir–62: 275]; tonsїz ‘elbisesiz’ [ETY: 867]; tonsuz ‘elbisesiz’ [Mayt: 480; ETS: 212; EUTS: 161]; ‘giysisi olmayan, çıplak’ [OTG: 255]; ‘çıplak, sefil, perişan’ [KUY: 533] / taşra tonsız yabız yablak budunda üze olurtım [ETY, I–D–26: 42]; sınayu yarlıíap tonsuz çuba [Mayt, 60–17: 118];

tonaġu ‘giyecek, elbise, giyim’ [ETS: 212; EUTS: 161]; ‘takılacak şey’ [Mayt: 480]; ‘elbise’ [ETG: 301]; tonanġu ‘sarınılacak şey’ [Mayt: 480]; ‘elbise’ [KİP: 50; ETG: 301]; toranġu ‘giyecek, elbise, giyim’ [ETS: 212]; ‘gi-yecek, elbise, giyim, sarılan şey’ [EUTS: 161] / eren işilerke kedgü tonaġu itig [Mayt, 31–1: 80]; alķu kedgü tonanġu böz ara bu [Mayt, 24–9: 73]; tapıàın uduàın egsütmeser aşın içgüsin tonın tonanàusın [KİP, 86: 12];

top- ‘bağlamak’ [ETY: 867] / (tokuz) kat üçürğü n topu ulug ança [ETY, Ir–77: 278];

tor ‘ağ, balık ağı, av ağı’ [ETS: 212; EUTS: 161; UAY: 726]; ‘ağ’ [Mayt: 481; ETG: 301] / torlar altunluġ íoŋraġu [Mayt, 31–33: 81]; torçı ‘ağ ile kuş tutan, kuşbaz’ [İKP: 224] / balıqçı aβçı torçı tuzaqçı [İKP, I–8: 11];

torqu ‘ipek’ [HTB: 181]; toríu ‘ipek’ [ETG: 301; EUTS: 161] / torqu yol yaùdılar [HTB, 1096: 49];

töl(i)t ‘yatak takımı, yastık vb.’ [AY5: 116]; tölit ‘yatak takımı’ [ETS: 214]; tült ‘yastık’ [Mayt: 487; ETS: 218; EUTS: 168]; tülit ‘baş yastığı’ [ETS: 218]; ‘baş yastığı; yatak takımı’ [EUTS: 168] / töl(i)tin töşekin iglemiş-teki [AY5, 156-3: 45]; seŋik tültin töşekin [Mayt, 65–7: 124];

töşe- ‘döşemek’ [Mayt: 482; EUTS: 163; UAY: 732]; ‘döşemek, yaymak’ [RR: 205]; ‘döşemek, sermek, yaymak’ [AY5: 116] / töşep samntapuşp yimişlikig satġın [Mayt, 52–2: 107]; üsùin-êe türlüg töş(e)k-l(e)r töşemiş irê-i-l(e)r [RR, 657: 119]; yigülük içgülük aş-ın suvsuş-ın töşegülük [AY5, 156–2: 45]; töşen- ‘döşenmek’ [Mayt: 483]; ‘döşenmek, kullanılmak’ [EUTS: 163] / etimizke yinimizke tegürü töşentimiz [Mayt, 65–8: 124];

töşek ‘döşek, minder’ [Mayt: 482; AY2: 192; UAY: 733]; ‘döşek, yaygı’ [RR: 205]; ‘döşek, yatak’ [KİP: 50]; ‘döşek, yatak, minder’ [AY5: 116]; ‘döşek, yastık’ [ETS: 214; EUTS: 163]; tüşek ‘döşek’ [ETS: 218]; tüşäk ‘döşek’ [EUTS: 169] / seŋik tültin töşekin [Mayt, 65–7: 124]; üsùin-êe türlüg töş(e)k-l(e)r töşemiş irê-i-l(e)r [RR, 657: 119]; töşekin otınga eminge tegi alíu tüketi tegürser [KİP, 87: 12]; töl(i)tin töşekin iglemiş-teki [AY5, 156–3: 45];

tuγ ‘tuğ, bayrak ve davul’ [ETY: 869]; ‘bayrak, sancak’ [KUY: 533]; ‘tuğ’ [HTB: 183]; tuà (< Çin. tu < d’uok) ‘tuğ, bayrak, alem’ [AY5: 117];

77

‘tuğ, bayrak’ [ETG: 302]; ‘bayrak, sancak’ [EUTS: 164] / tug taşıkır erigli [ETY, D–5: 170]; tuàuà örü tikip nomluà yaàmur [AY5, 154–5: 44]; yaratıγ-larıγ tuγ-lar taoçang [HTB, 285: 23]; tuuà (< Çin. tu < d’uok) ‘tuğ, bayrak, alem’ [AY5: 117] / yıê-ın yıpar-ın erdini tuuà bra [AY5, 176–20: 62]; tuàlıà ‘bayraklı, sancaklı’ [EUTS: 164];

tuluí ‘tulum’ [EUTS: 165]; tüg- ‘düğümlemek’ [Üİ: 190; IB:

61; ETG: 303; UAY: 745]; ‘bağlamak, birleştirmek’ [BÖ: 287]; ‘bağlatmak, düğümletmek’ [ETY: 871]; ‘bağlamak, düğümlemek’ [ETS: 217] / tüger öngdünki-sin. kinki padak üz-e ündürür oíşaŧı bolmaí [Üİ, 114a–6: 50]; Tıg at kudrukın tügüp tigret, yazıg kodı yadrat [IB, 50: 24]; bagdaşını mudur tügüp ärinmäksizin [BÖ, 29: 266]; tügül- ‘düğülmek, düğümlenmek’ [ETS: 217];

tügün ‘düğüm’ [ETŞ: 296; ETS: 217; HTB: 185; ETG: 303; EUTS: 167; UAY: 745] / tümen sav tügüni sinide boldı [ETŞ, 35–88: 296]; kužätri yürüng tuγ tügün [HTB, 1073: 48];

tük ‘yün’ [ETS: 217; EUTS: 168];

tültür- ‘çarpmak, vurmak’ [Mayt: 487] / çomaíın bergen toíıyurlar tültürürler [Mayt, 82–24: 151];

tülük ‘bohça’ [ETS: 218]; ubu ‘üstübeç’ [EUTS:

170]; uçuķ ‘çorap’ [ETS: 221;

EUTS: 171]; uçık ‘çorap’ [UAY: 753];

ulyaķ ‘astar’ [ETŞ: 274] / erdemsiz kişi etük içindeki ulyaí birle tüz ol [ETŞ, 34–1: 274];

uruķ ‘ip, kendir’ [EUTS: 174; UAY: 763];

üçüngü ‘at örtüsü’ [ETS: 229]; üçürgü ‘halı, kilim’ [ETS: 229]; ‘tegelti, eyer keçesi’ [IB: 62]; ‘kilim, halı’ [ETY: 879]; ‘at örtüsü’ [ETG: 305] / Tokuz kat üçürgüng topulgınça teritzün tir [IB, 50: 24]; (tokuz) kat üçürğü n topu ulug ança [ETY, Ir–77: 278];

üdrül- ‘seçilip ayrılmak’ [Üİ: 197; UAY: 771] / orunda bilip öçmekig aŧíanġuluí aŧíanġu-l(a)r-ta öngi üdrülür [Üİ, 107b–1: 42];

ükün ‘yığın’ [ETS: 229]; yük ‘yığın’ [ETS: 253];

yabı- ‘örtmek’ [ETS: 237]; yabın- ‘örtmek, örtünmek’ [ETS: 237; EUTS: 181]; ‘örtünmek’ [ETŞ: 274]; yapın- ‘örtünmek’ [ETS: 240; RR: 207; ETG: 308] / yaġmur yaġsa íapuŋ bolsun yabınġu kergek [ETŞ, 34–14: 274]; yapın-mış irêi t(a)í-ı oñ iligin-i [RR, 660: 119]; yapşur- / yafşur- ‘ya-pıştırmak, birbirini örtmek’ [ETG: 308];

yalíat- ‘bağlamak, eklemek’ [EUTS: 184];

yalma ‘(at) kaftanı, örtüsü’ [ETY: 883]; ‘kaftan, örtü’ [ETS: 238] / ol at anda ölti yarakında yalmasında yüz artuk okun [ETY, I–D-33: 44];

yançuķ ‘kese, torba, cep’ [ETS: 239; EUTS: 184]; ‘torba, kese’ [Mayt: 501]; ‘yağmurluk’ [ETS: 239] / biçek yim yançuí íor osuġluġ [Mayt, 105–2: 175];

yarlıían- ‘zırhlanmak, zırh giymek’ [EUTS: 187];

78

yip ‘ip’ [Üİ, 203; ETG: 311; UAY: 810]; ‘iplik’ [Mayt: 511]; ‘ip, iplik’ [ETS: 247; EUTS: 193]; yıp ‘ip’ [İKP: 236]; yipke ‘iplik’ [ETS: 247]; yipkä ‘iplik’ [EUTS: 193]; ip ‘ip’ (RR: 186) / yıp äŋirär [İKP, XLI–3]; yip teg erür [Üİ, 111a–2: 46]; yime yinçge yip egirgü [Mayt, 106–17: 177]; birê-i yen-e badr-ā(h)-nıñ burnı-ġa ip taíıp [RR, 938: 157];

yırt- ‘yırtmak, parçalamak’ [ETS: 246; UAY: 805]; yırtıl- ‘yırtılmak, yarılmak’ [ETS: 246];

yilin- ‘asmak’ [ETS: 247]; yilpigü ‘yelpaze’ [ETG:

311; UAY: 808]; yin ‘deri, cilt’ [ETS: 247;

EUTS: 193; UAY: 809];

yoġurķan ‘üst; elbise’ [ETS: 251]; ‘üst elbise, giyim, örtü’ [EUTS: 196];

yumġaí ‘yumak’ [Mayt: 514] / yumġaílarıġ buza butarlayu [Mayt, 67–9: 126];

yuŋ ‘yün’ [İKP: 238]; yüñ ‘yün’ [RR: 210; UAY: 826]; yüng ‘pamuk, yün’ [ETS: 252; EUTS: 199] / çıġarı äŋirär yuŋ äŋirär [İKP, II–3: 11]; yüñin-êin irê-i yen-e iligin-êe bir şíş-e [RR, 828: 143];

yurun ‘paçavra’ [ETS: 251; EUTS: 199];

yük- ‘toplamak, derlemek’ [ETS: 252; UAY: 825];

yük ‘yük, bohça’ [ETS: 252; UAY: 825];

züngim (< Çin.) ‘diba denilen ipekli kumaş’ [ETS: 253]; züŋim / / zuŋum ‘? diba denilen ipek kumaş’ [ETG: 313].

E D E B İ Y A T

AY2 – Çağatay Saadet. Altun Yaruk’tan İki Parça. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları, 1945.

AY5 – Ölmez Mehmet. Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm) (Suvarnapra bhâsasûtra). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 1991. 1.

AYS – Zıeme Peter. Altun Yaruq Sudur Vorworte und das erste Buch // Berliner Turfantexte XVIII. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1958.

BÖ – Ölmez Mehmet. Tibet Budizmine Ait Eski Uygurca Bahşı Ögdisi: Bahşı Ögdisi. 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus Röhrborn Armağanı // Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Freiburg; İstanbul: Simurg Yayınları. 1998. 21.

79

Deniz Bekir 2002 – Deniz Bekir. Orta Asya Türk Halı ve Düz Dokuma Yaygıları // Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. C. 4.

ETG – Gabaın A., Von. Eski Türkçenin Grameri / Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.

ETS – Bayat Fuzuli. Eski Türkçe Sözlük. Ankara, 2009. ETŞ – Arat R. Rahmeti. Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu

Yayınları, 1991. ETY – Orkun Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil

Kurumu Yayınları, 1986. EUTS – Caferoğlu Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Enderun

Kitabevi, 1993. Gülensoy Baybars 2003 – Gülensoy Baybars. Türkiye Giyim-Kuşam ve

Süslenme Sözlüğü. Etimolojik ve Açıklamalı (Kumaşlar –Giyimler –Başa Giyilenler / Baş Bağlama – Ayağa Giyilenler –Takılar – Saç, Sakal Şekilleri). İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 2003.

HTB – Tezcan Semih. Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm, Ankara, 1975.

IB – Tekin Talat. Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı. Öncü Kitap. Ankara, 2004.

IS – Tezcan Semih. Das Uigurische Insadi-Sutra // Schriften Zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. Berlin: Akademie- Verlag., 1974.

İKP – Hamılton James Russell. Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması. İyi ve Kötü Prens Öyküsü / Çev. Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.

Kafesoğlu İbrahim 2003 – Kafesoğlu İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.

KİP – Tekin Şinasi. Uygurca Metinler I, Kuanşi İm Pusar: (Ses İşiten İlah). Vap óua ki atlıà nom çeçeki sudur: (saddharmapuηêaríkasÿtra). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1960.

Koç Fatma 2009 – Koç Fatma. Geçmişten Günümüze Türk Giysi ve Ku maşlarının Dünyada Kullanımı // Uluslararası 6. Türk Kültürü Kongresi (21–26 Kasım 2005) Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2009. C. 4.

Kubarev Gleb V. 2002 – Kubarev Gleb V. Sanat Malzemelerine Göre Orta Asyalı Türklerin Giyimleri // Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. C. 4.

KUY – User Hatice Şirin. Köktürk ve Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları, 2009.

80

Mayt – Tekin Şinasi. Uygurca Metinler II. Maytrısimit. Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma. Uygurca İptidaî Bir Dram: (Bur kancılığın Vaibhāãika tarikatine âit bir eserin Uygurcası). Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976.

OTG – Tekin Talat. Orhon Türkçesi Grameri // Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. İstanbul, 2003, 9.

Ögel Bahaeddin 1971 – Ögel Bahaeddin. Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1971. C. 1.

RR – Kaya Ceval. Uygur Harfli Rızvan Şah ile Ruh-afza Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008.

Salman Fikri 2002 – Salman Fikri. Başlangıcından Türkiye Selçuklularına Kadar Türklerde Tekstil ve Dokumacılık Sanatı // Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. C. 4.

Sarıtaş Eyüp 2010 – Sarıtaş Eyüp. Çin’de Yapılan Arkeolojik Araştırma ve Kazılara Göre İslamiyet’ten Önce Türklerde Kültürel Hayat: (En Eski Çağlardan IX. Yüzyılın Ortalarına Kadar). İstanbul: Scala Yayıncılık, 2010.

UAY – Kaya Ceval. Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.

Üİ – Özönder F. Sema Barutçu. Sthiramati’nin Vasubandu’nun Abhidhar makośaśāstra’sına yazdığı tefsirin ETü. tercümesi. Abidarim ķıınlıġ koşavarti şaştirtaķı çınkirtü yörüglerning kingürüsi’nden üç itigsiz ler: (Giriş – Metin – Tercüme – Notlar – İndeks – XXX Levha). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998. Yetkin Şerare 1991 – Yetkin Şerare. Türk Halı Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1991.

ГУСЕЙН ЙЫЛДЫЗ

СЛОВА, СВЯЗАННЫЕ С ТКАЧЕСТВОМ, В ДРЕВНЕТЮРКСКОМ ЯЗЫКЕ

Р е з ю м е

Так как тюрки вели активную кочевую жизнь, они

предпочитали пользоваться мягкими, легкоперевозимыми предметами. Именно этим объясняется тот факт, что среди предметов тюркской культуры довольно часто встречаются шерстяные и кожаные изделия. Вполне естественно возникает вопрос о ткачестве и связанной с ним лексике. В данной статье

81

проанализированы слова, выбранные из 20 различных источников, связанных с древнетюркским периодом, т.е. из памятников орхоно-енисейской письменности и текстов древне-уйгурской письменности.

Судя по полученным данным, слова, заимствованные из китайского, тохарского, согдийского, из санскрита, а в последнее время из греческого, персидского и ряда других языков, подтверждают необходимость дальнейшего выявления культурных связей древних тюрков с соседними государствами.

В статье также рассмотрен и вопрос о культурологических ценностях, относящихся к тюркскому языку.

Ключевые слова: древнетюркский, культура, ткачество, лексика

HUSEYIN YILDIZ VOCABULARY ABOUT WEAVING IN OLD TURKISH

S u m m a r y

Due to their nomadic life-style, the portable properties have been

very important to the Turks in the course of history. Thus, the light, soft and portable properties have been always preferred in daily life. This situation explains why the properties made of wool and leather have been encountered more in Turkish culture. The portable properties and such materials as wool and leather have gained a remarkable vocabulary in Turkish language. Throughout this study, the vocabulary about weaving used in Yenisey and Orhon Inscriptions and Old Uighur Turkish will be determined and classified, then the cultural assessment will be made under the light of the data in our hands. Thus, 20 works of Old Turkish period was studied and Chinese, Soğdakça, Toharca, Sanskrit (the recent Greek, Persian, and Syriac) words in them have been identified. So that Turkish relations with neighboring cultures to detect than a title will be opened.

Key words: Old Turkish, culture, weaving, vocabulary 6 «Тцрколоэийа», № 1

82

Ünvan: Gazi Universitesi Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü, Eski Türk Dili Ana Bilim Dili e-mail: [email protected]

Çapa təqdim edən Mehman Musaoğlu – «Türkologiya» jurnalı beynəlxalq məsləhətçilərinin üzvü




14.II.2013


25.VI.2013


26.VII.2013

83


№ 1 2013

RESENZİYALAR

T. İ. HACIYEV. AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN TARİXİ

Bakı: Elm, 2012. H. 1. 476 s.; h. 2. 392 s.

Azərbaycanşünaslığın metodoloji təməllərindən birini də ədəbi türkcələrin tarixi inkişaf problemləri təşkil edir. Bu problem, əlbəttə, türk xalqlarının tarixindən ayrılmazdır. Türk xalqlarının tarixini düzgün yöntəmdə, düzgün prin-siplər əsasında öyrəndikcə onların dil-lərinin tarixi də türkçülüyün, eləcə də azərbaycanşünaslığın nəinki metodoloji əsasına, həmçinin də kontekstinə çevrilir.

Azərbaycan ədəbi dili tarixi xal-qımızın mədəni-intellektual səviyyəsi və hər bir dövrün ictimai-tarixi hadi-sələri ilə bağlı olaraq inkişaf yolu keçmiş, zənginləşmiş və cilalanmışdır. Azərbaycan ədəbi dilinin dinamikası təkcə onun əhatə etdiyi dövr və mər-hələlərin forma və məzmunu, norma və janr-üslub rəngarəngliyi ilə deyil, eləcə də onun tədqiqat balansı üzrə də müəyyənləşir. Bu baxımdan dilçiliyi-mizdə həmin sahədə xeyli işlər gö-rülmüşdür.

Dil tarixinin mühüm tərkib hissəsindən biri də ədəbi dillərin tarixidir. Ədəbi dilin tarixi çoxdandır ki, linqvistika elminin konkret bir bölməsinə çevrilmiş, müstəqil inkişaf

yoluna qədəm qoymuşdur. Azərbaycan ədəbi türkcəsinin

tarixi-ədəbi dilin əmələ gəlməsini, inkişaf ənənələrini, təkamül meyillərini (yeni əlamət və formalar alma, təşəkkül tapma), ədəbi dilin strukturunu (şəklini dəyişmiş, kökündən dəyişmə), onun sistem komponentlərini (üslub, funksional nitq, fərdi-müəllif və s.), korre-lyativ münasibətləri, ədəbi dilin şifahi və yazılı formalarının inkişafını və s. öyrənir.

Ayrı-ayrı tarixi dövr və mər-hələlərdə Azərbaycan ədəbi türkcəsi tarixinə baxış kompleks və müxtəlif aspektlərdən (tarixi-mədəni, tarixi-ədəbi, tarixi-poetik və tarixi-linqvistik) olmuşdur.

Azərbaycan ədəbi türkcəsi tarixi yarandığı zamandan indiyə kimi təbii hadisələri, münasibətləri, təbii dil proseslərini tarixin içində aşkar etmiş, cəmiyyətin inkişafının bütün fazalarında xalqın dili və tarixi arasında öz varlığını qoruyub saxlamış, «dərin uçurumlar»ı yox etmişdir. Ədəbi dilimizin lüğət tərkibi, qrammatik quruluşu, onun funksional üslubları bütün tarixi hadisələri, prosesləri aydın

6 *

84

və dəqiq əks etdirmiş, xalq həyatının təkrar mərhələlərini təyin etmişdir.

Şifahi ədəbi dilin ardınca yazılı ədəbi dilin ənənələri formalaşmış, həmin ənənələr ictimai formasiyalardan asılı olaraq, ilk növbədə xalqın sinfi mübarizəsi ədəbi dil və onun üslublarında funksionallaşmışdır. Zaman-zaman xalqın tarixi-mədəni inkişafı, onun dövləti, incəsənəti, ilk öncə, sözdə, ədəbi dilin lüğət layında gerçəkləşmişdir. Həqiqətən də, Azərbaycan ədəbi türkcəsi tarixinin dövrləşməsi təkcə mərhələlər bazası əsasında deyil, ümumxalq dilinin nəticəsində, obyektiv proseslərin daxili spontan inkişafına, onun əsas struktur elementlərinə – səs quruluşuna, qram-matik və lüğət tərkibinə uyğun təsnifləndirilmişdir.

40 ilə yaxındır ki, Azərbaycan ədəbi türkcəsinin tarixi elmi tədris və tədqiq olunur. Bu elmin konsepsiyası müxtəlif müəlliflər tərəfindən müasir Azərbaycan dilçiliyinin nailiyyətləri, bazası əsasında müəyyənləşdirilsə də, etiraf etməliyik ki, əsas elmi fikir prof. Tofiq Hacıyevə məxsusdur. T. Hacıyevin ədəbi türkcəmizin formalaşması və tarixi inkişafı haqqındakı əsas görüşləri yalnız özünə xasdır, özünün «kəşfi»dir. T. Hacıyevin ədəbi türkcəmizin tarixi üzrə müəyyən-ləşdirdiyi hər bir dövr və mərhələ öz inkişafının yeni fazası ilə çıxış edir. Ədəbi türkcənin ayrı-ayrı tarixi hadisə və proseslərlə üzvü şəkildə bağlılığı ümummilli elementlərlə konsentratlaşır. Bütün dövr və mərhələlər müxtəlif dil hadisələri ilə yanaşı, həmin zaman içərisindəki ədəbi dilin qrammatik və

semantik sistemləri ilə də səciyyələnir. Böyük və mütəfəkkir alimin

Azərbaycan ədəbi türkcəsinin tarixi gedişatı haqqındakı bütün fikirləri dərin mədəni-tarixi maraq doğurur. O, hər şeydən öncə, Azərbaycan ədəbi türkcəsinin tarixini ölkədə tarix boyu baş vermiş mürəkkəb tarixi hadisə və proseslərin içərisində öyrənmiş, bu elmi bir tarixi-linqvistik hadisə kimi xarakterizə etmişdir. Onun araşdırmalarında Azərbaycan ədəbi türkcəsi tarixi tipi dəyişmədə, inkişafda verilir, ümumi funksiyaların «çevikliyi» fonunda, üslubi tiplərin diferensial-laşması şəklində təqdim olunur. «Azərbaycan ədəbi dili vaxtilə ümu-mtürk ədəbi dilinin (türk imperiya dilinin) tərkib hissəsi kimi formalaşır; yerli, lokal-coğrafi ədəbi dil müstəqilləşəndə “ümumi”dən tam təcrid olunmur – qalib yerli imlada substrat kimi izlər qalır...» (I, s. 15). T. Hacıyev ədəbi dil nə zaman yaranıb? sualını belə cavablandırıb: «İlk əmək nəğməsi, ilk atalar sözü, ilk şeir, ilk mif-əfsanə yaranandan bəri ədəbi dil başla-yır... Ancaq bizim haqqında danışdı-ğımız ədəbi dil insanlığın müəyyən inkişaf səviyyəsində, müəyyən mədəni yüksəlişin məhsuludur, dövlətlərin yaranması, dövlətlər arasında yazışmaların başlanması, ümumiyyətlə, yazılı nitqin qeydə alınması ilə ictimai-mədəni hadisə kimi, ədəbi dil müəyyənləşir» (I, s.15).

T. Hacıyev Azərbaycan ədəbi türkcəsini çox doğru olaraq ümumi türk mədəniyyəti kontekstində, digər müasir türkcələrlə bağlı şəkildə, həmçinin də türkcəni zənginləşdirən söz

85

sənətkarlarının – Həsənoğlunun, Nəsiminin, Füzulinin, Xətainin, Vaqifin və başqalarının əsərləri əsasında öyrənməyi vacib sayır.

Dərslik olduğu üçün müəllif kitabın ilk səhifələrində bu fənnin mövzusu və bəzi terminoloji anlayışlar haqqında müfəssəl məlumat verir, ədəbi dil tarixi ilə tarixi qrammatikanın yaxın və uzaqlığını şərtəndirən amilləri göstərir. Dilin tarixi təkamülündə frazeologiyanın inkişafını izləyir. «Frazeologiya insan şüurunun hazır-ladığı ilk bədii məhsuldur. Frazeoloji vahidlər öz başlanğıcında məhz bədii əsərdir...» (I, s. 18).

T. Hacıyevin konsepsiyasında ədəbi dilin anlayış-semantikası bu cür mənalandırılır: «Ədəbi dil tarixi milli dil faktları ilə əcnəbinin qarşılıqlı əlaqəsini də unutmur və milli qrammatik quruluşun və lüğətin müzəffər çıxmasının tarixi mənzərəsini canlandırır. Başqa dillərlə təmasda dilin orqanizmində gedən reaksiyaların məhsulunu nümayiş etdirir. Fikrin müəyyən mərhələdəki ifadə tərzində əcnəbi elementlərin iştirakının ictimai-linqvistik və mədəni-tarixi şərhini verir» (I, s. 19).

Əsərdə ədəbi dil anlayışı, onun tarixi-kateqoriyal xüsusiyyətləri, ədəbi dilin əsasını təşkil edən koyne, onun mahiyyətini əks etdirən, «onun iliyinə işləyən» norma, normalaşdırma, sistem (struktur-forma, funksional-məzmun sistemləri), üslublar, onların müəyyən-ləşdirilməsi kriteriyaları, tarixi möv-qeləri, ədəbi dillə bədii dilin münasibəti, ədəbi dilin subyektiv təsirlərə məruz qalması, ədəbi janrların dil əlamətləri və

s. anlayış-məsələlərininə aydınlıq gətirilir.

Azərbaycan dilinin terminoloji və etnik anlayış kimi izləri və təşəkkülü təbii və dəqiq tarixi dəlillər, zəngin faktlar, qaynaqlar əsasında, elmi və tarixi baxımlardan özünü doğrultmayan müxtəlif yanlış baxışlarla ciddi etiraz şəklində aydınlaşdırılır: «azərbaycanlı-lar etnik və dil kökünə görə türkdür. Bu türkcə heç bir başqa sistemli dilin assimilyasiyası deyil» (I, s. 39).

T. Hacıyev türk tayfalarının Azərbaycana sonradan gəldiyini və birdən-birə aborigenlərin dilini sıxışdırıb aradan çıxartdığını deyənlərin səhv fikirlərini ustalıqla təkzib edir, hələ eradan çox-çox əvvəllər ölkəmizin ərazisində türk tayfalarının, türk mənşəli dilin mövcud olduğunu və türklərin sonrakı (bir neçə dəfə) gəlişləri ilə bu tayfaların, türk dilinin gücləndiyini, tədricən ümumxalq dilinə çevrildiyini sübut edir. Həqiqətən də, Azərbaycan türkcəsinin bizim minilliyə qədərki inkişaf yolunu yalnız bu yöndə tədqiq etmək müsbət nəticə verə bilər.

T. Hacıyev bir sıra dil-nitq hadisə-lərini, proseslərini ardıcıl inkişafda izləyir. Ədəbi türkcələrin tarixində dövr və mərhələlərə ayrılma işi mühüm işlərdən sayılır. Ə. Dəmirçizadə, B. Çobanzadə, M. Cahangirov, Q. Kazımov, N. Cəfərov, N. Xudiyev, A. Axundov, S. Mehdiyeva Azərbaycan ədəbi türkcəsini dövrünü müxtəlif fak-torlar əsasında müəyyənləşdirmişlər. Müəllifin ağıllı düşüncəsinə görə, «ədəbi dilin dövrləşdirilməsi işi mər-hələlər sistemininin qanunauyğun-luqlarını öyrənməkdən başlanmalıdır.

86

Ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsi xalqın dili ilə tarixi, mənəviyyatı ilə maddi mədəniyyəti, təfəkkür tərzi ilə iqtisadi həyat şəraiti, bədii düşüncəsi ilə əqli-zehni səviyyəsi arasındakı əlaqələri müəyyənləşdirmək kimi elmi-nəzəri əhəmiyyətə malikdir» (I, s. 71).

Alim ədəbi türkcənin tarixini dövrləşdirərkən bir sıra prinsipləri vacib sayır. Həmin prinsiplər ədəbi şəxsiyyət və abidələr, tarixi formasiya və müxtəlif sülalələrlə bağlı ictimai-siyasi şərait, adi xronoloji ardıcıllıq, dilin quruluşundakı inkişaf faktorları əsasındadır.

Müəllif göstərir ki, mərhələlərin ayrılmasında müəyyən əlamətlər sistem kimi nəzərə alınmalıdır: ədəbi dilin üslubi təzahürlərinin kəmiyyəti, onların qarşılıqlı münasibətlərinin və ictimai vəzifələrin xarakteri; bu təzahürlərin əsasında duran struktur-funksional əla-mətlərin səciyyəsi; ədəbi dilin quruluşu, həcm və ictimai funksiyaları ilə dilin qeyri-ədəbi təzahürlərinin münasibəti.

Ədəbi dilin dövrləşdirilməsində ədəbi dilin mahiyyətini təşkil edən bir faktor əldə edilməlidir; norma dövrləşdirmədə əsas kriteriya olmalıdır. Ədəbi dilin baş atributu olan norma ədəbi dilin hansı səviyyəyə malik olduğunu da xarakterizə edir. Dövrləşmənin başlıca əlamətləri haqqında məlumat verən T. Hacıyev azərbaycan-türk ədəbi dilinin tarixini 2 dövrə ayırır: 1) yazıyaqədərki dövr; 2) yazılı dövr. Birinci dövrü xalq dilinin mövcudluğu faktları, Şumer tarixi, daşlar üzərindəki yazılar, folklor örnəkləri, onomastik vahidlərin etnik tərkibi, lüğət tərkibinin sahələri, sözlərin təkhecalı xarakteri və s. səciyyəndirdiyi

halda, ikinci dövrü bir sıra mərhələ və pillələrin ədəbiyyat və mənbə faktları («Dədə Qorqud kitabı», divan ədəbiyyatı dilinin aparıcı mövqeyi, Həsənoğlu, Nəsimi, Xətai, Füzuli qəzəlləri, Vaqif qoşmaları, üslub və nor-maların dəyişkənliyi, xəlqiləşmə, üs-lubların yenidən təşkili, çoxvalentlilik halları, yeni üslubların formalaşması, ədəbiyyatda yeni janrların meydana çıxması və s.) yaxud inkişafı xarakterizə edir. Həmin mərhələ və pillələrin adında müəyyən şərtiliklər yox deyil. Yəni göstərilən mərhələ müxtəlif əla-mətləri ilə, lüğət və qrammatik xüsusiyyətləri ilə, üslub özünəməx-susluğu ilə yadda qalır. Ancaq həmin mərhələ və ya pilləni təşkil edən göstəricilərdən daha tipik olan biri ad kimi seçilir.

Müəllif müəyyənləşdirdiyi dövr və mərhələlər arasında Çin səddi çəkmir, həmin dövrləri bir-biri ilə bağlı şəkildə izah edir, yeni dövrün normasını öncəki dövrün içərisində «əridir», sübut olunur ki, yeni komplektləşmə yeni norma sistemi yaradır ki, bu da yeni dövr və ya mərhələnin başlanmasını elan edir.

T. Hacıyevin konsepsiyasında aqlütinativliyin başlıca xüsusiyyətləri «Dədə Qorqud kitabı»na söykənərək şərh olunur, «Dədə Qorqud kitabı»nın dili ilə bağlı müəllifin orijinal fikirlərin («Kitab»ın dili ilə bugünkü Azərbaycan milli dilinin lüğətindəki fərqlərin, müxtəlif səviyyədəki paralelizmin, morfoloji və sintaktik quruluşun müəyyənləşdirilməsi dəyəri ölçülməz-dir) təsir dairəsi nə qədər qüvvətlidir. O, «Dədə Qorqud kitabı»nın dil materialı

87

əsasında dövrün ilk mərhələsində xalq dilinin əsas lüğət fondu və qrammatik quruluşu haqqında konkret və dəqiq məlumatlar verə bilmişdir.

Dərslikdə Azərbaycan türkcəsində ilk tərcümədən də danışılır. Sonra sözügedən hər bir dövr və mərhələnin ümumi mənzərəsi canlandırılır. Bu mənzərəni qavramaq üçün iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır: üslublar sistemini və həmin üslubların fəaliyyətini təmin edən dil materialını. XIII–XVI əsrlər ədəbi dili Həsənoğlunun məlum qəzəlinin leksik-qrammatik təhlili işilə başlanır. Qəzəlin söz varlığı türk və ərəb, fars dillərinə məxsusluğuna, sözlərin nisbətinə görə müəyyənləşdirilir, morfoloji göstə-ricilərin fəallığı, paralelizmlərin xarakteri (morfoloji əlamətlərlə və lüğət tərkibi ilə bağlı paralellər mərhələnin keçid xarakterindən gəlir: bir tərəfdən, milli dildə sabitləşmə gedir, bir tərəfdən, keçmiş norma elementləri davam edir, bunlardan əlavə, ədəbi kanonlarla bağlı ayrı-ayrı coğrafiyalarda yazan şairlərin, söz ustalarının əsərlərinə müraciət, təqlid, nəzirə və s. nəticəsində müxtəlif türkcələrin dil xüsusiyyətləri işlənməli olur) açılır.

Dərslikdə əsrləri özündə birləş-dirən mərhələlər tərkib hissələrinə bölünərək (XIII–XIV əsrlər ədəbi dili) təhlil olunur. Bu əsrlərdə Azərbaycanda divan ədəbiyyatı dilinin formalaşdığı, lüğət tərkibində ərəb-fars sözlərinin bir qədər fəallığı, dilimizin dövlət, sənət və elm dili kimi işləklik hüququ qazan-ması və s. əsaslandırılır, Həsənoğlunun qəzəli, Əli adlı şairin «Qisseyi-Yusif»i, «Dastani-Əhməd Hərami», Qazi

Bürhanəddinin dilinin koloriti, oğuz elementləri, Mahmud Kaşğarinin monumental «Divan»ı ədəbi dil yöntəmində təhlil olunur, dövrün lüğətlərinin Azərbaycan türkcəsinin öyrənilməsindəki rolu göstərilir, lüğətlərin (Hüsaməddin Xoyinin «Töhfeyi-Hüsam», Fəxrəddin Hinduşah Naxçıvaninin «Əs-siyah əl-əcəmiyyə», Seyid Əhməd Cəmaləddin ibn Mühənnanın «Hilyətül-insan və həlbətül-lisan»), söz varlığı, lüğətlərdəki təhlillərin mahiyyəti, istiqamətləri göstərilir, tarixi dəyəri, aqlütinasiyanın fəallığı, dilçilik səviyyəsi, bu əsərlərin dilinin mükəmməlliyi, ifadələrin zən-ginliyi, təhkiyənin rəvanlığı və s. göstərilir.

Nəsiminin dili lokal çərçivədə deyil, nəhəng Füzuli dili ilə müqayisədə təqdim olunur, milli leksikonun üstünlüyü ilə yanaşı, onun dilində xəlqiliyi bütövləşdirən mühüm cəhətlər, şairin dilinin təsirediciliyi, aşılayıcı qabi-liyyəti, sintaksisinin «çevikli»yi, elas-tikliyi, dilinin elmi-fəlsəfi cəhətləri, satirik elementləri, şairin tərcümə dili və s. qeyd olunur. «Maraqlıdır: Nəsimi dili daha çox türkcə olmaq etibarilə canlı danışıq dilinə Füzulidən daha yaxın olsa da, atalar sözü və məsəllər Füzulidə Nəsimidəkindən dəfələrlə artıqdır. Nəsimi elə mükəmməl başlanğıc oldu ki, onun dil ənənəsi həm yazılı, həm də şifahi ədəbiyyatımız tərəfindən örnək kimi tanındı» (I, s. 229).

T. Hacıyev konsepsiyasında XV–XVI əsrlər ədəbi dili bir sistem kimi, dövrün ictimai-siyasi tarixindən təcrid olunmadan araşdırılır, ədəbi dilin lüğət mənzərəsi canlandırılır, Füzuli poetik

88

dilinin novatorluğu, sintaksis xəlqiliyi, Şah İsmayılın Azərbaycan dilinə doğma münasibəti onun mərkəzləşmiş Azərbaycan dövləti yaratmaq siyasətilə bağlı maraqlı faktlar əsasında üzə çıxarılır. Bununda yanaşı, XV–XVI əsrlərdə ədəbi dildə üslubi müəyyənləşdirmənin diferensiallaşması dəqiqləşdirilir, bir sözlə, «ədəbi dil üslublar və normalar sistemidir» düsturu açılır. Əlbəttə, üslubların müəyyənləşdirilməsində tarixi şəraiti, tarixi təzahürləri, dil faktlarının diferen-siallaşma məxsusiliyini əsas almaq lazım gəlir.

Qurbani dilinin xüsusiyyətləri, xalq dili ilə sıx əlaqələri, Xətai dilinin əsas semantik-üslubi keyfiyyətləri, aşıq poeziyasının ənənələrini yaşatmaq, qorumaq meyili, milli sözlərin arxaikləşməyə doğru istiqamət almasının səbəbləri, cağatayizmlərə müraciətinin nəticələri (qıpçaq elementləri), ədəbi dilimizin tarixində Füzulinin yeri, bu xüsusda milli ədəbi dilin möhkəm özül üzərində müəyyən-ləşməsi məsələləri araşdırılır. Füzulinin xalq dili ilə yazılı dili birləşdirmə ustalığı, sənətkarlığı açılır. T. Hacıyev təhlili nəticəsində Füzulinin Azərbaycan milli ədəbi dilinin banisi olmaq şansı təsdiqini tapır. «Füzuli üslubu diferensiasiya imkanı yaratdı və Azərbaycan ədəbi dilini leksik və qrammatik baxımdan bütün üslubi imkanlarla təmin etdi – müvafiq mədəni şərait istənilən üslubu işə sala bildi. Yəni Avropa elmində milli ədəbi dil deyilən səviyyəni Azərbaycan türkcəsi üçün Füzuli hazırladı» (I, s. 298).

T. Hacıyev Füzulini daha yaxşı duyur və həmin duyğunu, Füzuli fikrininin böyüklüyünü, dərinliyini dolayı yolla, özünəxas üslubda çatdıra bilir. Maraqlıdır ki, M. Füzuli dilinin lüğət tərkibi bütün layları, söz ehtiyatları T. Hacıyevin tədqiqatında hərəkətə gətirilir, şərti də olsa bir sıra qruplar (kübar-seçmə leksika, ali üslub ifadəçisi sözlər, rəsmi anlayışların ifadəçisi sözlər, təbiətə aid sözlər, dini məzmunlu sözlər, onomastik vahidlər, semantik arxaizmlər və s.) müəyyənləşdirilir. Həmçinin Füzulinin dilinə tarixi qrammatika yönündə də nəzər salınır; «dilinin morfologiyasına görə, Füzuli geniş mənada oğuz şairidir; onun morfologiyasında Azərbaycan və Türkiyə türkcələri paralelləşir» (I, s. 308). O da qeyd olunur ki, Füzuli dilinin qrammatik sistemində tarixiliyin də sözü var – xalqa gələcək milli ədəbi dil kimi xidmət edəcək bu qrammatika, birinci növbədə, XVI əsrin öz dilidir. Bundan əlavə, dərslikdə Füzulinin söz sənətinin, sənət dilinin xəlqiliyi və elmiliyi onun işlətdiyi, mənimsədiyi frazeoloji vahidlərə, atalar sözlərinə, müdrik kəlamlara, aforizmlərə söykə-nərək təhlil olunur. Füzulinin bədii nəsr dilinin orijinallığı, onun dilində semantik sahələr (çoxmənalılıq, sino-nim, omonim və antonimlik əlamətləri) və bir çox sözlərin mövcud mənaları, Füzuli dilində metaforikləşmə hadisəsinin təzahür formaları, Füzulinin dil məntiqi və bəzi üslubi boyalar üzə çıxarılır. Bu fikir və mülahizələrdə Füzulinin dil yaradıcılığının ən incə momentləri əks olunur.

Ədəbi türkcənin ümumi mən-

89

zərəsi funksional üslubların təzahür imkanlarının tam nəzərə alınması ilə dəqiq müəyyənləşə bilər. Dərsliyin I hissəsi Azərbaycan milli ədəbi türkcənin yeni dövrü ilə yekunlaşır. Burada XVII–XVIII əsrlərdə ədəbi dilin kamala yetdiyi tarixi-siyasi, mədəni şəraiti, «süqut və durğunluq» dövrünün inkişaf ənənələri, üslubların spesifik təzahürləri, Saib və Tövsi Təbirizilərin anadilli şeirlərinin dili, onların dil yaradıcılığı, dil zənginliyi, «Füzulinin sənətindən doğulan» M. P. Vaqifin dilində Qarabağ dialekti və Türkiyə türkcəsi izləri və s. açılır, təhlil süzgəcindən keçiririlir. Həmin dövrün nəsr dilinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri, elmi və rəsmi-epistolyar üslubun dildə təzahür imkanları əyani şəkildə göstərilir.

Dərsliyin II hissəsi XIX yüzilliyin Azərbaycandakı tarixi-mədəni şəraiti, həmin mühitdə elmi-dilçiliyin yaranması (M. Kazımbəy, A. Bakıxanov, M. Vəzirov, L. Budaqov, M. F. Axundzadə, A. O. Çernya-yevski), müxtəlif normaların (fonetik-orfoqrafik-morfoloji və sintaktik norma) demokratik keyfiyyət qazanma xüsusiyyətləri, dövrün normasında ümumi inkişaf meyilləri nəzərdən keçirilir.

Müasir linqvistik ədəbiyyatda, adətən, iki norma sistemindən – ədəbi dilin kodifikasiya norması (kodeks halına salınmış norma) və danışıq dili normasından söhbət gedir. Ədəbi dilin norması mürəkkəb və dialektik cəhətdən bir-birinə zidd olan bir hadisədir. T. Hacıyevin dərsliyində ədəbi dilin norma, sistem, uzus təbiəti,

ədəbi dilin normalaşma prosesi, normativ reqlamentlər, normada variantlılıq, norma və xalq dili, norma və dəyişkənlik, normaya sosial faktorların təsiri, normada konservatizm cəhətləri (konservatizm-ədəbi dil ide-alının əsas, sabit, möhkəm, dayanıqlı cəhətidir) XIX yüzillikdəki ədəbi dilin faktları üzrə aydınlaşdırılır, ədəbi dilin norma mənzərəsi tam şəkildə canlandırılır. Bu dövrdə aparıcı meyildən kənara çıxmaların başlıca səbəbləri də açıqlanır. T. Hacıyevin təbiri ilə desək, ədəbi dilin səviyyəsi, normanın inkişaf meyilləri fəaliyyət göstərən üslublarda aydın görünür. Həmin dövrün üslub mənzərəsini bir rəssam kimi rənglərə boyayan hörmətli alim bu canlanmanın ədəbi dildə özünəməxsus əlamətlərini, yeniliyini, həmçinin istisna halları və s. qabardır. Ənənəvi və yeni üslub istiqamətlərini – klassik-kitab və folklor-danışıq üslubla-rının çarpazlaşmasını, bunların davamlı inkişafını say-çürük edir.

Leksik-terminoloji normanın sə-ciyyəvi cəhətləri termin yaradıcılığı və terminoloji işlərin qaydaya düşməsi ilə bağlı xarakterizə olunur.

Beləliklə, T. Hacıyev ədəbi dil normasının müəyyənləşdirilməsində dildaxili və dilxarici faktorların qarşılıqlı əlaqəsini mühüm fakt kimi qəbul edir, həmçinin bu faktorlar ədəbi dil normasmının gələcək perspektivlərini də tənzimləyir. Q. Zakir, A. Bakıxanov, S. Ə. Şirvani, Mirzə Fətəlinin fərdi üs-lublarında ənənə ilə yeniliyin (ədəbi arenada ictimai satiranın, mənzum hekayələrin, təmsilin, dramın meydana gəlməsi) çulğalaşdığı məqamlar, əsrin

90

yeni üslub yaradıcılığının formalaşdığı mühit, yəni üslubların yenidən təşkili mexanizmi açılır, dövrün satira, mənzum hekayə, nəsr və dram dilini meydana gətirən tarixi şərait, onu xarak-terizə edən əsas əlamətlər (rusizmlərin işləkliyi, komik-bədii vasitələr və s.) qeydə alınır.

T. Hacıyevin təhlil etdiyi dövrün bədii tərcümə, dərslik və uşaq ədəbiyyatının dili haqqında fikirləri, həqiqətən də reallığa uyğun olub, bu işlərin bir ali məqsədə – təlim-tədris işinə xidmət etdiyi və bu işlə yalnız və yalnız sadə-xəlqi və ədəbi cilalı bir dildə materiallar yazılmalı və uşaqlara təqdim olunmalıdır – ideyası səslənir. «Vətən dili» kimi dərsliklərimizin ədəbi dilimizin tarixində yeri və rolu qiymətləndirilir. İlk dəfə ədəbi dil nə-zəriyyəsi ilə məşğul olmuş M. F. Axundzadənin nəsr və dram dilinin yeni, təzə tarixi-mədəni çəkisinin ağırlığı, XIX əsr Azərbaycan ədəbi dilinin bütün üslubları onun bədii dilinin işığında müəyyənləşir. Elmi, traktat üslubunun xarakterik cəhətləri təyin olunur, rəsmi üslubun tarixi sənət-formalarından örnəklər verilir, normadan kənara çıxma meyilləri və qanunauyğunluqlar göstərilir, publisistik üslub «əsrin məhz son rübünün məhsulu» kimi nəzərdən keçirilir. «Əkinçi»nin dilinin inkişaf xətti Q. Zakirin mənzum hekayələrinin milli koloriti – M. F. Axundzadənin nəsr dili – «Əkinçi»nin publisistik dili xətti üzrə inkişaf etmiş və bu zəmində meydana çıxmışdır. Mədəniyyətimiz tarixində «Əkinçi» qəzetinin dilimizin lüğət tərkibi ilə əlaqədar ən mühüm

xidməti, məhz termin yaradıcılığı olmuşdur. Bu xüsusda müəllif qəzetin dilinin publisistliyini, kütləviliyini şərtləndirən bir sıra xüsusiyyətləri, ölçü-ləri də müəyyənləşdirmişdir. «Qəzet, terminləri yaratmaq və alıb işlətməklə kifayətlənmir, oxucu ilə tam ünsiyyətə çatmaq üçün onların şərhini də verir; beləliklə, qəzet sinkretik iş görür» (II, s. 181).

Azərbaycan milli ədəbi türk-cəsinin yeni mərhələsinin dəyişkən cəhəti XX əsrin əvvəllərinə düşür. Ədəbi dil bu yenilikdə biganə qalmır, daha da kütləviləşir, onun fəaliyyət auditoriyası böyüyür. Tarix səhnəsinə milli burjuaziya gəlir və inkişaf edir. Dövrün ədəbi türkcəsinə nüfuz edən bu kimi ekstralinqvistik faktorları müəllif üzə çıxarmağa müvəffəq olur. Müəllif sözügedən dövrün ədəbi dil normasını (ana dili uğrunda mübarizə, ədəbi dillə ana dilinin münasibəti və s.) səciyyələndirən əsas cəhətləri müəyyənləşdirir. Dil məsələsinə siyasi məsələnin tərkib hissəsi kimi baxır. «Molla Nəsrəddin»in dili ilə «Füyuzat»ın dili qarşılaşdırılır. Digər mətbuu orqanların dilindəki dil quruculuğu sahəsindəki əyintilər, sapmalar da nəzərə çatdırılır. «Ana dili» dərsliklərinin dil qaydaları haqqında maraqlı bilgilər verilir («İkinci il» dərsliyi), qrammatika kitablarının, lüğətlərin spesifikası açıqlanır (N. Nərimanovun «Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-nəhvi» (1899), Axund Yusif Talıbzadeyi-Tiflisinin «Kitabi-təshilül-qəvaid» (1902), Qafur Rəşadın «Rəhbəri-sərf» (1918), Ü. Hacıbəylinin «Mətbuatda müstəməl

91

siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin rusi-türki və türki-rusi lüğəti» (1907) və s.).

Dərsliyin II hissəsində ilk dəfə Turan ideologiyasının yaradıcısı, türklər üçün ümumi ədəbi dilin mümkünlüyü ideyasını ortaya atan məslək sahibi, dilə, dilçiliyə məslək faktı kimi yanaşan Əli bəy Hü-seynzadənin ədəbi dil düşüncələri yer almışdır.

Kitabda ədəbi dilin Cənub qolunun Şimal qolundan fərqli inkişafı-ədəbi dil normasında təkmilləşmənin zəif aparılması, ənənədə məhəlçilik elementlərinin çoxluğu və s. bu qol üçün səciyyəvi olduğu göstərilir.

T. Hacıyevin ortaq türk dili konsepsiyası onun elmi fəaliy-yətinin, demək olar ki, ən dəyərli fikirlərindəndir: «Bu gün türkcələrin yaxınlaşması, türklər üçün ümumi ünsiyyət dilinə keçməsi Türk Dünyasının çox aktual prob-lemlərindən biridir. Ancaq belə, kor-koranə şəkildə bir türkcənin o birisini yamsılaması məsələnin həlli deyil. Güneylilər bunu ortaq türk dilinə doğru addım kimi qiymətləndirirlər. Ancaq bu, ortaq dil ideyasının gerçəkləşməsi deyil, ortaq, ümumi ünsiyyət dilinin işlən-məsi deyil. Əvvələn, bu iş iki türkcə arasında yox, türklər ara-sında eyni vaxtda, geniş bir

hərəkat kimi başlanmalıdır (Türkiyə-Azərbaycan-Qırğızıstan-Özbəkistan-Türk-mənistan qarşılıqlı televiziya proqramlarının işləməsi faydalı əməldir və kütləvi ünsiyyət prosesinə hazırlıq işi görür). Güneylilərin hərəkatı ya-rımçıqlıqdır. Əgər biz Türkiyə türkcəsini ünsiyyət vasitəsi kimi seçiriksə (əlbəttə, bu türkcə bu işə daha şanslıdır), onu leksikası, qrammatikası, fonetikası ilə öyrənmək, bilmək, lazım olan yerdə, məhz lazım olan yerdə, başqa coğ-rafiyaların türkləri ilə ünsiyyətdə işlətmək gərəkdir. Hər türkcə öz coğrafiyasında, özünün olaraq, təqlidsiz-filansız işlənməlidir. Heç bir türkcə öz tarixindən (klassik söz ustalarının, dastanlarının, bayatılarının dilindən) və ətrafından (bu gün danışılan canlı dildən – hər bir ədəbi dil xalqın canlı dilinin üstündə durur) təcrid olunmamalıdır. Müxtəlif türkcələrin varlığı türk dilinin zənginliyini, əlvanlığını təmin edir. Ümumi ünsiyyət dili kimi işlənəcək türk dili heç bir coğrafiyada layla dilini, beşik dilini rədd etməyəcəkdir. Dil işarələr sistemidir, səslərdən, sözlərdən, cümlə-lərdən ibarət bir sistemdir. Gü-neyli-quzeyli Azərbaycan türkcəsi bir sistemdir, bu sistem min illərin təşkilatıdır, ona toxunmağa ixtiyarımız yoxdur»

92

(II, s. 241). Sonrakı dövr və

mərhələlərdə üslubların xarakteri, dil təcrübəsi, onların ən mühüm keyfiyyətləri, «Molla Nəsrəddin»çilərin üslubu, realist-romantik qol, uşaq ədəbiyyatının, dərslik və tərcümlərin dilindəki başlıca xüsusiyyətlər axtarılıb tapılır, onların funksional əlamətləri, morfoloji və sintaktik normaların əvvəlki dövrlərdən fərqi, publisistik üslubun çalarları, elmi üslubun sadələşməsi, kütləvi dərəcədə anlaşıqlı olması faktları aşkarlanır, şəriət üslubuna ərəbizm-farsizmlərin geniş yer tutması, rəsmi-epistolyar üslubun iki qolundakı standartçılıq, qəlibçilik, ümumi sintaktik norma təmayülündən kənara çıxma halları və s. aydınlaşdırılır.

Dil siyasəti dövlətçiliyin tərkib hissəsidir. Dil siyasəti dövlətin millətə münasibətinin baş göstəricisidir. Bu fikirləri öz dərin düşüncəsi və kamalı ilə genişləndirən T. Hacıyev kitabın «Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: Dil siyasəti və ədəbi dil» bölməsində tarixi sə-nədlər əsasında Azərbaycan türkcəsinin daxili imkanlarına toxunur, gücü səfərbər edilmiş, ölkənin ilk müstəqillik illərində ana dilinin hakim mövqeyini, dil vahidlərinin siyasiləşdi-rilməsi prosesini tutarlı əsaslara

söykənərək şərh edir. Ədəbi dilimizin sovet

dövrü, bu dövrün dil siyasəti və dil quruculuğu («Maarif və mədəniyyət» jurnalında, Birinci Ümumittifaq türkoloji qurultayda dil məsələləri, başqa kardinal məsələlər: əlifba məsələsi, imla məsələsi, termin məsələsi), dil norması, termin paralelliyini doğuran səbəblər göstərilir, milli dil yaradıcılığında Türkiyə türkcəsi ilə sıx təması, B. Ço-banzadənin 20–30-cu illərin norması və onların istiqamətləri barədə fikirləri, üslubların qarşılıqlı əlaqəsi, müasir ədəbi dil prosesi və s. məsələlər də dərslikdə yığcam şəkildə təhlil edilir. Ana dilinə bu dövrdə münasibət ədəbi proseslə bağlı, cəmiyyətin fövqündə yanaşılır.

Dəyişmə – əbədi, daimi, labüd ədəbi dil tarixinin yol yoldaşıdır, çığırdaşıdır. Dil dəyişmələrin səbəbi dilin universal qənaət prinsipləri ilə bağlıdır. Bu tipli əsərlər ədəbi dilin yeni dəyişmə ənənələrinin axtarışını əks etdirməklə yanaşı, həm də ədəbi dil və zaman, ədəbi dil və tarixi mühit, sistem və norma, mənbə avtoriteti və ədəbi norma və s. problemlər ətrafında dövrün ədəbi düşüncəsini, T. Hacıyev konsepsiyasını bariz şəkildə əks etdirir. Ayrı-ayrı dövr və mər-hələlərə, müxtəlif norma və üs-lublara müəllif ədəbi,

93

linqvistik-fəlsəfi yanaşmasının təzahürü görünür. Dil dəyişmələrinin əsas səbəbləri və onun ümumi inkişaf istiqamətləri proqnozlaşdırılır.

Böyük türkoloq ciddi elmi dildə yazdığı bu əsərinin sonunda belə bir fikir söyləyir: cəmiyyətdə hər şey dildən başlayır və dilin üstündə durur. Bu gün möhkəm tarixi bünövrəsi üzərində ədəbi dilimizin inkişafı üçün hər şey var: ana dilimiz dövlət dilidir, dövlət dilini qoruyan dövlət qanunu var. Onun zəhməti, əlbəttə, böyükdür. Bütöv bir dövrün, ədəbi türkcəmizin çoxəsrlik inkişaf yolunu

nəzərdən keçirmiş – türkcəmizin inkişaf dövrləri, bu dövrlərin başlıca əlamətləri və s. barədə bitkin təəssürat yaratmışdır. Ədəbi türkcəmizin sonrakı taleyi haqqında da əsaslı söz demək yenə T. Hacı-yevin üzərinə düşür. Əsas fikir onundur.

İSMAYIL KAZIMOV –

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi,

fil. ü. e. d.,

CAHİD İSMAYILOĞLU –

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun kiçik elmi işçisi,

fil. ü. f. D

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini




10.VI.2013


10.VII.2013


26.VII.2013

94

F. VEYSƏLLİ. DİLÇİLİYİN ƏSASLARI

Bakı: Mütərcim, 2013. 420 s. Son dövrlərdə dünya dilçilik el-

mində aparılan və dilçiliyin müxtəlif sahələrini əhatə edən müasir tədqi-qatlar ayrı-ayrı monoqrafiya tipli əsərlərdə, dissertasiya, məqalə və tezislərdə bu və ya digər şəkildə öz əksini tapsa da, bir əsər daxilində öz əksini küll şəklində tapmamışdır. Bu baxımdan F.Y.Veysəllinin «Dilçili-yin əsasları» kitabı, zənnimcə, bu boşluğu doldurur.

Müəllif yuxarıda adı çəkilən əsərini oxuçuya ətraflı şəkildə çatdır-maq üçün onu iki hissəyə bölür. Birinci hissə «Giriş» adlanır. O, bu hissədə aşağıdakı məsələlərə toxunur: qloballaşma şəraitində dil problemi, dilin mahiyyəti və funk-siyaları, dilçiliyin tədqiqat metodları, dilçiliyin şöbələri, dilçiliyin fəlsəfə ilə əlaqəsi.

İkinci hissə «Dilin daxili struk-turu» adlanır. Bu hissədə isə müəllif bir çox məsələləri diqqət mərkəzinə çəkir. O cumlədən burada fonetik fonemikadan, morfologiya / morfemikadan, leksika / leksemika-dan, sintaksis / sintaqmatikadan, semantikadan, cümlə semantikasın-dan, cümlə semantikası danışıq aktı nəzəriyyəsi işığında, praqmatikadan, mətn dilçiliyindən, presuppo-zisiyadan və leksikoqrafiyadan bəhs edilir.

Bu sadalama ondan xəbər verir ki, müəllif müzakirə müstəvisinə çox maraqlı məsələləri gətirir.

Əsərinə bu cür quruluş ver-məklə, görünür, müəllif bu əsəri kimlərə ünvanlandığını və qarşı-sına qoyduğu məqsəd və vəzifə-lərə xüsusi olaraq vurğulamaq is-təyir. Doğrudan da, təcrübə göstərir ki, hazırda bu səpkidə yazılmış əsərlərə nəinki dilçi mütəxəssislərin, həm də daha çox doktorantların və magistrların ehtiyacı vardır. Ona görə də hər bəhsin sonunda verilən ədəbiyyat, suallar və kitabın son səhifələrindəki testlər bu əsərin təhsillə bağlılığını xüsusi olaraq ön plana keçirir.

Əsərdə müasir dilçiliyin yeni istiqamətlərinə xeyli yer verilmiş-dir. Bununla belə hiss etmək o qədər də çətin deyil ki, əsərdə həm ənənəvi, həm də müasir baxışlar müəllifin diqqətindən kənarda qalmır. Müəllif çalışır ki, yeri gəldikcə ənənəvi və yeni baxışları bir növ sintez etsin və buna da uğurla nail ola bilir.

Bu səpkidə yazılmış digər əsərlərdən F. Veysəllinin yazdığı bu əsər həm mövzuların sayı, onda verilən informasiya baxımından, həm də dünya dilçilik irsinə diqqətlə yanaşmaq baxımından bu qəbildən olan başqa əsərlərdən köklü şəkildə fərqlənir. Bu səbəbdən bu məqalədə biz qarşımızda məqsəd qoymuşduq ki, dilçiliyin

95

əsaslarına həsr edilmiş bu əsərin həm üstün xüsusiyyətləri, həm də gözə çarpan bəzi çatışmayan cəhətləri haqqında söhbət açaq.

Əvvəlcə onu qeyd etməliyik ki, qarşıya qoyulmuş məqsədin yerinə yetirilməsi, materialın tutumu və problemlərin qoyuluşu baxımından bu əsər ən yüksək tələblərə cavab verir. Əsərin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri, yuxarıda dedildiyi kimi, onun müasir dilçilik elmi səviy-yəsində yazılmalıdır. Burada son illərdə müxtəlif dilçilik məktəb-lərində işlənilən və inkişaf et-dirilən elmi istiqamətlər və nəzə-riyyələr bu və digər şəkildə öz əksini tapmışdır.

Ən çox qaneedici cəhət kimi, bu əsərdə nəzəri müddəalardan sonra bir çox hallarda misalların bir neçə dildə verilməsi, az qala bütün hallarda isə Azərbaycan dilinin materiallarından istifadə olun-masını göstərmək olar. Bu da təbiidir, çünki respublikamızda nə qədər çox dil öyrənilsə də, hər kəsə öz ana dilinə aid nümunə gətir-məklə bir növ öyrənilən dillərin mənimsənilməsinə, elə bil ki, bir dayaq verilmiş olur.

Kitabın sonunda «Ad göstəriciləri» və «Özək sözlər»in verilməsini də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Belə ki, bu hissələrin verilməsi oxucunu maraqlandıran müəllifi və ya öyrənmək istədiyi hər hansı bir anlayışı kitabın neçənci səhifəsində tapa biləcəyini bir növ asanlaşdırır. Avropada dərc

edilən dilçiliyə dair əsərlərdə belə hissələr çoxdandır ki, mövcuddur. Respublikamızda isə belə başlıqlara dilçiliyə dair başqa müəlliflərin əvvəllər çap edilmiş kitablarında təsadüf olunmur. Bu yalnız F. Veysəllinin kitablarında verilmiş, bizim şəraitdə bunu bir növ yenilik hesab etmək olar.

Zənnimcə, diqqətli oxucu onu maraqlandıran bəzi məsələlərin və bütövlükdə kursu əhatə edən bir çox problemlərin cavabını bu əsərdə tapacaq.

Əsər anlaşıqlı bir dildə yazıl-mışdır, ona görə də əsərin dili və üslubu xoş təəssürat yaradır. Eləcə də termin yaradıcılığı ba-xımından bu kitab diqqəti cəlb edir. Müasir dilçilikdə yaranan terminlərin əksəriyyəti burada öz əksini tapa bilmişdir. Bunu da F. Veysəllinin ərsəyə gətirdiyi elmi işin üstünlüklərindən biri hesab etmək olar.

Bu işin müsbət tərəflərindən biri də burada əyanilikdən istifadə edilməsidir. Belə ki, əsər boyu rast gəlinən qırx doqquz şəkil və sxem nəzəri müddəaları əyani şəkildə qavramağa imkan yaradır.

Praqmatika məsələsinə XIII fəsildə baxılır. Bu, bəlkə, ümumi dilçilik istiqamətində respublika-mızda yazılıb dərc edilmiş dərslik xarakterli kitablarda tamamilə yeni bölmədir. Buraya «mətn» haqqında bir neçə başqa bölmələri də əlavə etmək olar.

Əsərdə mübahisəli məqamlar az deyildir. Lakin nəzərə almaq

96

lazımdır ki, bu, yeni səpkidə ya-zılmış, demək olar ki, ilk əsərdir və belə hallarda, adətən, mübahisə üçün məqamlar istər-istəməz, özünə yer tapır. Bu səbəbdən biz ayrı-ayrılıqda həmin məqamlar üzərində dayanma-yacağıq, amma bəzi məsələlərə öz münasibətimizi bildirəcəyik.

F. de Sossür nəzəriyyəsindən işarələyən və işarələnən (signifiant, signifié) terminlərini işlədir ki, bunlar, fikrimizcə, böyük elmin anlamına gəlmir. Signifier sözü fransızca ‘məna vermək’, ‘məna-sında olmaq’ deməkdir. Bu baxımdan həmin termini ‘mənalandıran’ (məna üçün əsas yaradan – işarənin ‘maddi tərəfi’) və ‘mənalanmış’ (signifié) – ‘konsept’ adlanan hissə, ‘anlayış’ kimi başa düşülməlidir. Elə bu səbəbdən müəyyən izahat vermək şərtilə siqnifiant və siqnifié kimi terminləri saxlamaq daha çox məqsədə uyğun olardı, hərçənd ki, müəllif onları mötərizə içində verir.

Zənnimcə, terminlərin bütün hallarda tərcümə edilməsinə aludə olmaq o qədər də arzu edilən deyildir. Onu da əlavə edim ki, rus dilçiliyində ədəbiyyatında F. de Sossürün terminlərinin olduğu kimi saxlanılması halları da müşahidə olunur. Kitabda buna bənzər bir neçə dəqiqləşdirilməli dilçilik ter-minləri vardır. Əlbəttə, elə F. de Sossürün nəzəriyyəsindən çıxış etsək, dil işarəsinin dil cəmiyyə-tinin «razılığı ilə» qəbul edildiyini

(contrainte) nəzərə alsaq və dil-çilərimiz bunu qəbul etsələr, F. Veysəllinin işlətdiyi terminləri saxlamaq da olar. Amma bu halda signifiant və signifié sözlərinin məna tutumundan və etimologiya-sından bir qədər aralanmış olarıq.

Kitabda termin və adlar bol-luğu vardır. Bu başa düşüləndir. Belə ki, nəzəriyyələrin çoxluğu, termin çoxluğuna və nəzəriyyələrə münasibət çoxluğuna səbəb ola bilər. Lakin əsərin «Dilçiliyin şöbələri» bölməsində A. Martinenin adının və bölgüsünün xatırlanması heç də pis olmazdı. Əslində F. Veysəllinin burada apardığı bölgü A. Martinenin bölgüsünə xeyli yaxındır. Müqayisə üçün deyək ki, F. Veysəllinin əsərində verilən fonemika, morfemika, leksematika, sintaksis kimi sahələr A. Martinenin əsərlərində fonematika, monematika (leksem və morfem-lər), sintematika (sözdüzəltmə, mürəkkəb söz və s.) və sintaksis adlandırılır. Göründüyü kimi, fərq o qədər də böyük deyildir.

Müəllif bu və ya digər bir müddəanı sübut etmək üçün bəzən cümlə şəklində misallara müraciət edir. Əlbəttə, bunu başa düşmək olar, lakin seçilən misalların mənbəyi məlum olmur. Adətən belə hallarda verilən misalların hansı yazıçıdan və ya əsərdən götürüldüyü bilinməlidir. Avropada çıxan linqvistikaya aid bəzi məqalə, tədqiqat və dərslik xarakterli işlərdə verilən

97

misalların hətta səhifələri belə göstərilir. Belə praktikadan, zənnimcə, istifadə etmək əsərə bir qədər də dəqiqlik gətirərdi.

Burada göstərilən kiçik iradlar F. Veysəllinin yüksək teoretik səviyyədə yazdığı «Dilçiliyin əsasları» əsərinin ümumi dəyərini azaltmır, çünki bu iradlar mənim subyektiv təəssüratlarımdan yaranıb. İnanırıq ki, rəy verdiyimiz bu əsər bir neçə dəfə yenidən çap edilib (yeni şərtlər daxilində) oxucusuna çatdı-rılacaqdır.

Bu kitabı oxuyan hər kəs belə qənaətə gələcəkdir ki, F. Veysəlli dilçilik sahəsində geniş

diapаzonlu bir alimdir. Hesab edirəm ki, elə buna görə də, bu kitab müəllifinə yalnız baş ucalığı gətirəcəkdir, çünki o, həm müasir, həm də ənənəvi dilçiliyin bütün sahələrinə nüfuz edir, toxunduğu bütün sahələri anlaşıqlı bir tərzdə şərh edərək, qarşısına qoyduğu məqsədin öhdəsindən layiqincə gəlir. Heç şübhə yoxdur ki, bu kitab dilçilik elmi ilə məşğul olan adamların stolüstü kitabına çevriləcəkdir.

BİLAL İSMAYILOV –

Azərbaycan Dillər Universitetinin kafedra müdiri, fil. ü. e. d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini




14.V.2013


20.VII.2013

Çapa göndərilmə tarixi 26.VII.2013 7 «Тцрколоэийа», № 1

98


№ 1 2013

XRONİKA

IV BEYNƏLXALQ DÜNYA DİLİ TÜRKCƏ SİMPOZİUMU

22–24 dekabr 2012-ci il tarixlərində

Türkiyə Respublikasının Muğla şəhə-rində «IV Dünya dili türkcə» adlı beynəlxalq dil simpoziumu keçirilmişdir. Bu konfrans Muğla Universitetinin Atatürk Kültür Mərkəzində təşkil edilmişdi. Həmin möhtəşəm türkoloji konfrans Türk Dil Qurumunun rəhbərliyi altında keçirilirdi. Konfransın təşkilatçıları sırasında Türkiyə Respublikası Başbakanlık Tanıtma Fondu, Türkiyə Respublikası Başbakanlık Türk İşbirliyi və Koordinasyon Ajans Başkanlığı, Muğla Vilayəti Kültür və Turizm Müdür-lüyü, Muğla Valiliyi, Yunus Emre İnstitutu, Muğla Universiteti, Muğla Bələdiyyəsi, Fəthiyyə Bələdiyyəsi, Bodrum Bələdiyyəsi var idi.

Konfransda dünyanın 30-a yaxın ölkəsindən – ABŞ, Türkiyə, Özbəkistan, Kipr, Azərbaycan, Qazaxıstan, Misir, Xorvatiya, Əfqanıstan, Kosovo, Livan, Rumınya, Başqırdıstan, Fransa, Çin, Qırğızıstan, Ukrayna, İraq, İran, İsveç, Türkmənistan, Tatarıstan, Hindistan, Yaponiya və s. kimi ölkələrdən 248 türkoloq iştirak edirdi.

Konfransın rəsmi açılışından əvvəl Muğla Universitetinin foyesində fotoqraf Server Somuncuoğlunun «Daşdakı

türklər» adlı sərgisi nümayiş olundu. Həmin sərgidə təqdim olunan şəkillərdə müxtəlif ölkələrdə Qırğızıstanda, Mon-qolustanda, Rusiyada və s. ölkələrdə tapılan qədim türk yazılı abidələri, qəbirüstü kitabələrin fotoları sərgil-ənmişdi. Sevindirici hal idi ki, Qobustandakı qayaüstü rəsmlər də bu sərgidə yer almışdı.

22 dekabr 2011-ci ildə konfransın rəsmi aşılış mərasimi oldu. Konfransı giriş sözüylə Muğla Universitetinin rektoru, prof. Mansur Harmandar açaraq konfrans iştirakçılarını salamladı. Sonra simpozium təşkilatçıları adından Muğla Univer-sitetinin türk dili və ədəbiyyatı fa-kültəsinin başkanı, prof. Ali Akar, simpozium koordinatoru, Muğla Universiteti ədəbiyyat fakültəsi başkanı, prof. Pərvin Çapan, «Dünya dili türkcə» konfransının təşkilatçılarından olan, prof. Abdurahman Güzel çıxış etdilər.

Məruzələr müxtəlif salonlar üzrə aparılırdı. Hər bir salona xüsusi rəmzi adlar verilmişdi: Yusuf Has Hacib oturumu, Hoca Ahmet Yasevi oturumu, Əlişir Nəvai oturumu, Dədə Qorqud oturumu, Yunus Emre oturumu, Fuat Köprülü oturumu.

99

Konfransın mövzusuna türk dillərinin müasir vəziyyəti, türk dillərində etimoloji araşdırmalardakı problemlər, türk dilinin tədrisindəki problemlər, türk xalq ədəbiyyatının tədrisindəki problem-lər, Türkiyə türkcəsinin beynəlxalq dillər arasındakı mövqeyi daxil idi.

Azərbaycandan bu konfransa AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, prof. Gövhər Baxşəliyeva, Azərbaycan Dillər Universitetinin mü-əllimi, dos. Aytən Hacıyeva, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun əməkdaşları: dos. Baba Məhərrəmli, dos. Aynur Qədimalıyeva, Bakı Slavyan Uni-versitetinin müəllimi, dos. Roida Rzayeva dəvət almışdılar. Ancaq müxtəlif səbəblərdən konfransa Azərbaycandan yalnız Nəsimi adına Dilçilk İnstitutunun türk dilləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dos. Baba Məhərrəmli qatılmışdı.

Baba Məhərrəmli «Çağdaş Türkiyə türkcəsində əski sözlər» mövzusunda çıxış etdi. Məruzədə qeyd olunurdu ki, çağdaş türkologiyanın əsas problemlərindən biri ortaq türk dilinin yaradılmasıdır. Tədqiqatlar sübut edir ki, türk dillərində təxminən üç minə yaxın kök söz qorunmuşdur. Məhz bu kök sözlər əsasında ortaq türk dilinin yaratmaq mümkündür. Çünki bu kök sözlər bütün türk xalqları tərəfindən anlaşılır. Müasir türk dillərində qorunan kök sözlər bu dillərin ortaq mənşəyə malik olduğunu sübut edən əsas dəlillərdəndir. Kök sözlər qrupuna əsasən təkhecalı isimlər, fellər və əvəzliklər daxildir. Bu sözlər morfonoloji, fonosemantik, semantik dəyişmələrə məruz qalsalar da, türk dillərinin ortaqlığını mühafizə edirlər.

Türkiyə türkcəsi oğuz qrupu türk dilləri içində qədim dil xüsusiyyətlərini ən çox qoruyan dildir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə türk dili bölgədə ortaq dil statusu qazana bilər. Qədim söz kökləri türk dillərinin müstəqilliyini göstərən əsas dil faktlarındandır.

Konfransda prof. Ali Akarın «Bölgə dili olaraq türkcə», prof. Muammer Tunanın «Qloballaşma və elm dili kimi türkcə», prof. Şahabbetin Yalçının «Fəlsəfə dili olaraq türkcə», Amerika Birləşmiş Ştatlarından gəlmiş Uli Şamil-oğlunun «Orta çağ dillərindən yeni çağ dillərinə: Avropada və türk dünyasında yeni ədəbi dillərin ortaya çıxması», dos. Mustafa Sarıcanın «Kök sözlərin izi ilə: tanrı və türk morfemləri», Yaponiyadan gəlmiş dos. Varis Çakanın «Yazılı və şifahi qaynaqlara əsasən “türk” adı haqqında bir dəyərləndirmə», prof. Hatice Nur Erkızanın «Türk dilinin dünya dili olma imkanı haqqında bir fəlsəfi araşdırma», prof. Emir İçhem İdbenin «Ərəb dünyasında türk dili», prof. Nime-tullah Hafizin «Sibir və Kosovada dünya dili olaraq türkcə», dos. Ahmed Abdul-lahın «Misir xalq dilində türkcə kəlmələr», Çindən gəlmiş dos. Osman Cumanın «Çindəki türkoloji mərkəzlər və onların çalışmalarına qısaca baxış», İzzet Egenin «Amerika yerli dillərinin türk mənşəyi haqqında», Misirdən gəlmiş Аhmed Sami El Aydının «Azərbaycan yazarı Kamal Abdullanın “Əskik əlyazma” romanında ortaq türkcə», prof. Mihai Maksimin «Rumınyada türk dilinin tədrisi», prof. Nuri Yücenin «Türkcənin öyrədilməsində əlifbanın rolu», Firuz Fevzinin «Əfqanıstanda tür-koloji çalışmalar», prof. Kunyupiya Alpısbayevanın «Göy türklərdən qalan

7 *

100

mənəvi miraslar», prof. Julibay Eltazarovun «Dünyanın dil mənzərəsi və türkcədəki söz növləri məsələsi» adlı elmi məruzələri konfrans iştirakçıları tərəfindən böyük maraqla qarşılandı.

Prof. Ali Akar Türkiyə türkcəsinin bölgədəki artan nüfuzundan danışaraq qeyd etdi ki, qloballaşma dövründə, ingilis dilinin bütün milli dilləri sıxışdırıb aradan çıxardığı bir vaxtda türk dilinin qorunması üçün böyük səylər göstərilməlidir. Bunun üçün dövlət və vətəndaş səviyyəsində dilin qorunmasına dəstək verilməlidir. Konfransda müxtəlif ölkələrdə türk dilinin tədrisi zamanı ortaya çıxan problemlərdən də bəhs edildi. Məsələn, Yaponiyanın Osaka Universitetində çalışan dos. Ab-durahman Gülbeyazın məruzəsi «Yaponiyada dil öyrənmə prosesinə türk dili prizmasından bir baxış» adlanırdı. O, məruzəsində yaponların türk dilini öyrənərkən hansı problemlərlə üzləş-məsindən söhbət açdı və yaxud, dos. Ali Temizelin məruzəsində İranda türk dilinin öyrənilməsi yolundakı çalışmalardan bəhs edilirdi.

Məruzələrdən sonra çıxışların müzakirəsi keçirilirdi. Bu müzakirələrdə çıxışlar təhlil olunur, subyektiv rəylər bildirilirdi. Konfransın işinə dekabrın 24-də qapanış iclası ilə təntənəli surətdə ye-kun vuruldu. Burada belə beynəlxalq statuslu simpoziumların keçirilməsinin əhəmiyyəti vurğulandı. Qeyd olundu ki, bu cür beynəlxalq konqreslər, sim-poziumlar, qurultaylar türk dünyasının elm adamlarının bir-biri ilə əlaqə yaratması, elmi müddəaların, nəzəri fikirlərin geniş arenada yayılması baxımından, türk xalqlarının birliyinin güclənməsi səbəbindən mühüm əhəmiy-yətə malikdir.

Konfransın sonunda türk dün-yasında xidməti olan bir çox tanınmış türkoloq Türk Dil Qurumunun fəxri diplomları ilə təltif olundu.

BABA MƏHƏRRƏMLİ –

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun

aparıcı elmi işçisi, fil. ü. f. d.

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova –

«Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini




2.VII.2012


15.X.2012


26.VII.2013

101

T Ü R K O L O G İ Y A

№ 1 2013

PERSONALIA

ПОЦЕЛУЕВСКИЙ ЕВГЕНИЙ АЛЕКСАНДРОВИЧ

(К 80-летию со дня рождения)

Евгений Александрович

Поцелуевский родился в 1931 г. в гор. Ашхабаде. Закончив школу, в 1948 г. уехал в Москву, где поступил в тюркологическую группу восточного отделения филологического факультета МГУ им. М. В. Ломоносова. Учёбу в университете он совмещал с реферированием туркменской прессы, что

позволило ему собрать огромный «багаж» лингвистических наблюдений. Именно опора на собственный живой материал помогла Е. А. Поцелуевскому в дальнейшем найти новые подходы к опорным вопросам тюркского синтаксиса. По завершении университетского курса Евгений Александрович остался в аспирантуре при факультете для работы над диссертацией, тему которой предложил его руководитель Н. К. Дмитриев. Однако безвременная кончина учёного в 1954 г. заставила начинающего исследователя в качестве нового предмета научной разработки взять трёхчленную определительную конструкцию (обычно с при-частием в её составе) типа менинг алан китабым ‘книга,

102

которую я взял / купил’. Эта конструкция, по его словам, была замечена очень давно, но как особое синтаксическое построение она, по существу, не регистрировалась. (И не исследовалась в должной мере. – Г. Б., Э. Г.). Е. А. Поцелуевский восполнил этот пробел в описании тюркского синтаксиса. Он обосновал принци-пиальную трёхчленность конструкции при реальности её возможного воплощения в двусловном построении, когда непосредствен-ными составляющими выступают не только словоформы, но и отдельные аффиксы. Такой подход позволил Евгению Александровичу расширить границы объекта исследования и рас-смотреть в качестве модификации основной структуры безличные определительные конструкции пяти типов.

Разработка темы была углуб-лена Е. А. Поцелуевским в монографии «Тюркский трёхчлен» (М., 1967), в основе которой лежит диссертационное исследование.

Работу отличает тщательность освещения возможных подходов к проблеме, убедительная постановка вопроса, стремление определить место исходной трёхчленной конструкции (менинг окаян китаб) среди сходных конструкций других классификаци-онных групп тюркских языков. Представляется, что она является одним из лучших исследований по проблеме глагольно-именных конструкций в тюркских языках.

С декабря 1969 г. научная деятельность Евгения Алек-

сандровича связана с сектором тюркских языков Института языкознания АН СССР. Включённый в группу Э. В. Севортяна по составлению «Этимологического словаря тюркских языков», он сразу же приступил к работе над вторым томом ЭСТЯ (М., 1978; буква «Б»). В его обязанности, как и остальных членов группы, входило накопление фактического материала для оче-редного тома Словаря. Почти три десятилетия Е. А. Поцелуевский вносил свою (пусть и обезличенную) лепту в составление этого фун-даментального труда сектора тюркских языков.

Коллеги Евгения Александ-ровича уверяют, что он прирождённый технарь, хотя обладает незаурядными лингвистическими способностями и тяготеет к лингвистической теории. Но его интересовали не только тюркские языки. Показательны в этом смысле работы учёного, опирающиеся в основном на материалы русского языка: «Нулевая степень качества и описание значений качественных прилагательных и некоторых сочетаний с ними» (Проблемы семантики. М., 1974. С. 229–247), «Сравнительная степень и свободное употребление прилагательных» (Вопросы языкознания. 1977. № 5. С. 62–71) и др.

Работа «Нулевая степень качества и описание значений качественных прилагательных и некоторых сочетаний с ними» носит целиком общелингвистический характер. В ней

103

пересмотрена идея Н. К. Дмитриева об идеальной норме как определяющей в степенях качества, выработана система понятий, в соответствии с которой рассмотрено семантическое пространство сравнения: понятие нормы увязано с точкой отсчёта меры качества, непосредственно связанной с семантикой слова. Механизм взаимодействия степеней качества был проанализирован с математической скрупулёзностью. Для тюркологии это исследование Е. А. Поцелуевского стало абсолютно новым словом.

В статье «Сравнительная степень и свободное употребление прилагательных» затрагивается проблема «свободного» употребления качественно-оценочных прилагательных. Поскольку формы сравнительной степени, как правило, употребляются при наличии сравнения, автор делает вывод о том, что простая форма сравнительной степени в русском языке часто используется как формальная примета «свободного» употребления качественно-оценочных прилагательных. Положительная же степень прилагательных отличается от сравнительной степени своим синтаксическим поведением. Вместе с тем Евгений Александрович отмечает, что нередко помимо релятивного значения сравнительная степень передаёт и аппроксимативное.

Результаты приложения общих положений к материалу туркменского языка изложены Е. А. Поцелуевским в статье «Сравнительная степень и

аффикс -рак» (Тюркологические исследования. М., 1976. С. 181–193). В ней он стремится пересмотреть некоторые противоречивые, но устоявшиеся в тюркологии представления. Так, до сих пор остаётся неясной сущность показателя -рак, характерного для большинства тюркских языков. Уточнение роли этого показателя в качестве показателя малой степени качества позволило автору говорить о нём и как о показателе сравнительной степени. О соотношении значений одного аффикса см. также статью «К вопросу о соотношении безличного и пассивного значений аффикса страдательного залога -л- в туркменском языке» (Труды Института языкознания АН ТССР. Ашхабад, 1962. Вып. 4. С.125–139).

В годы работы в Институте языкознания АН СССР (РАН) оказались востребованными редакторский опыт и организаторские способности Евгения Александровича: он много лет работал научным редактором в нескольких научных издательствах Москвы (дольше всего ― в Издательстве восточной литературы). Издательская работа давала ему возможность знакомиться с новыми публикациями по восточным языкам ещё до их выхода в свет и в известной степени участвовать в их создании, а также позволяла приобретать полезные практические навыки.

Е.А.Поцелуевский зарекомендовал себя как недюжинный книжный редактор с

104

концептуально-композиционным проникновением в обрабатываемый текст, умением системно его охватить – при виртуозном владении приёмами технического редактирования. Редактор он не обыкновенный – творческий.

Будучи членом редколлегии издания «Языки мира. Тюркские языки» (М., 1997) и учёным секретарём научного совета «Языки мира», Евгений Александрович осуществлял научную проверку и редактирование материалов тома. Для этого издания им были подготовлены очерки «Боджнурди язык» (с. 216–224), «Сонкорско-тюркский язык» (с. 354–357), «Хорасано-тюркский язык» (с. 476–480) – по материалам публикаций С. Фажи и Г. Дёрфера.

Е. А. Поцелуевский – член редколлегии и ответственный сек-ретарь издания «Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в трёх томах» (М., 1997, 2001, 2005). В этом издании он выступал также (вместе с Э. Р. Тенишевым) в качестве ответственного редактора по тюркским языкам.

Евгений Александрович отредактировал и подготовил к печати три тома «Сравнительно-исторической грамматики тюркских языков. Лексика» (М., 1997), «Региональные реконструкции» (М., 2002), «Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка» (М., 2006).

Благодаря своим организаторским и редакторским

талантам член редколлегии Е. А. Поцелуевский спас от небытия свое-временно не подготовленное к печати юбилейное издание «Николай Константинович Дмитриев. К 100-летию со дня рождения» (М., 2001) и буквально возродил к новой жизни «Диалекты тюркских языков».

И, наконец, нельзя не сказать о сотрудничестве Евгения Александро-вича с фольклористами. В качестве издательского редактора он работал над томом из серии «Эпос народов Евразии» ― «Хурлукга и Хемра. Саят и Хемра. Туркменский романический эпос» (М., 1971).

Памятуя об удачном сотрудни-честве с Евгением Александровичем, руководство сектора эпоса Института мировой литературы АН пригласило его участвовать в подготовке очеред-ного тома – «Гёр-оглы. Туркменский героический эпос» (том вышел из печати в 1983 г. в Москве). В этом томе Е.А.Поцелуевский выступил как соавтор перевода (совместно с Б. А. Каррыевым) и одновременно как ответственный редактор всего издания. Евгений Александрович является одним из ответственных редакторов (совместно с С. С. Кирабаевым) и другого тома из этой серии – «Козы-Корпеш и Баян-Сулу. Казахский романический эпос» (М., 2003).

Как член редколлегии Евгений Александрович участвовал в подготовке к печати «Избранных трудов» А.П.Поцелуевского (Аш-хабад, 1975).

105

В 70–80-х гг. прошлого столетия Е.А.Поцелуевский принимал участие в международных конференциях, которые проводились в Алма-Ате (1976), Ашхабаде (1985), Новосибирске (1986), Ташкенте (1988) и Фрунзе (1988).

В 80-х гг. он был активнейшим членом редколлегии журнала «Советская тюркология», исполнял обязанности учёного секретаря Специализированного совета по защите диссертаций по языкам

народов СССР. В разное время состоял учёным секретарём сектора тюркских языков.

Г. Ф. БЛАГОВА –

ведущий научный сотрудник Института языкознания РАН,

д-р филол. наук,

Э. А. ГРУНИНА

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova –

«Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini




1.III.2013


—


26.VII.2013

HÖRMƏTLİ TÜRKOLOQLAR! Nəzərinizə çatdırırıq ki, keçmiş «Sovetskaya türkologiya»

jurnalının varisi olan beynəlxalq elmi «Türkologiya» jurnalı AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində öz nəşrini davam etdirir. Jurnalda müasir türkologiyanın, tipologiyanın, nəzəri və tətbiqi məsələlərinnə və eyni zamanda türk dillərinin tarixinə aid məqalələr dərc edilir. Türkologiyanın koqnitiv-, neyro- və psixololinqvistik aspektlərinə həsr olunmuş məqalələr də qəbul edilir.

Jurnalın nəşri və müəllif nüsxəsinin çatdırılması ilə bağlı xərcləri redaksiya öz üzərinə götürür.


«Türkologiya» jurnalının redaksiyası

MƏQALƏ MÜƏLLİFLƏRİNİN NƏZƏRİNƏ!

MƏQALƏLƏRİN TƏRTİBİ TƏLƏBLƏRİ VƏ QAYDALARI

1. «Türkologiya» jurnalı çap üçün məqalə, resenziya, icmal və s.

materialları Azərbaycan, türk, rus dillərində qəbul və nəşr edir. Məqalələrin həcmi – 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən artıq olmamalıdır (şrift Times New Roman – 14, interval 1,5).

2. Məqalələrin mətnləri Azərbaycan və türk dilində latın əlifbası, rus dilində isə kiril əlifbası ilə yığılmalıdır.

3. Məqalələrin sonunda aydın şəkildə elm sahəsi və məqalənin səciyyəsinə uyğun olaraq elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti verilməlidir.

4. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olunmalıdır. Məqalələrin sonunda latın qrafikası ilə olmayan ədəbiyyat latın əlifbası ilə verilməlidir. Ədəbiyyat siyahısında son 5–10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və s. istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və [1] və ya [1. S. 20] kimi işarə olunmalıdır. Eyni ədəbiyyata mətndə

başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir.

5. Hər bir məqalədə xülasə və açar sözlər üç dildə göstərilməlidir. Məsələn, məqalə Azərbaycan və ya türk dillərində olarsa, xülasələr və açar sözlər məqalənin yazıldığı dildən əlavə rus və ingilis dillərində verilməlidir. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasə və açar sözlər məqalənin məzmununa uyğun olmalı və bir-birindən fərqlənməməlidir.

6. Məqalələnin sonunda müəllif(lər)in işlədiyi müəssisə və onun ünvanı, müəllifin vəzifəsi, elmi dərəcəsi, elektron poçt ünvanı göstə-rilməlidir.

7. Redaksiyaya daxil olan məqalələr redkollegiya üzvlərinin birinə rəyə göndərilir. Mənfi rəy alan məqalə redkollegiyanın qərarı ilə digər rəyçiyə təkrar rəyə gondərilə bilər.

8. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

DEĞERLİ TÜRKOLOJİ UZMANLARI! Eski «Sovyet Türkolojisi» dergisi uluslararası bilimsel bir dergi

olarak bugün «Türkologiya» adıyla Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nesimi adına Dil Araştırmaları Enstitütesi'ne bağlı olarak yayımına devam etmektedir. Dergide çağdaş Türkoloji ve tipolojinin teorik ve uygulama problemleri, ayrıca Türk dillerinin tarihiyle ilgili makaleler yayımlanıyor. Türkoloji'nin bilişsel, nörölengüistik ve psikolengüistik dallarıyla ilgili yazılar kabul ediliyor.

Derginin yayımı ve basılmış makalelerin yazarlarına ulaştırılma masraflarını Basım Kurumu üstlenmektedir.


«Türkologiya» dergisi edütörlüğü

MAKALE YAZARLARININ DİKKATİNE!

MAKALELERİN DÜZENLENME VE YAZIM KURALLARI

1. «Türkologiya» dergisi yayım için makale, eleştirim, deneme ve

diğer yazıları Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Rus dillerinde kabul ederek yayımlıyor. Makalelerin hacmi 15, eleştirim ve diğer yazıların hacmi ise 7 sayfadan fazla olmamalıdır. Yazılar 14 punto olmakla Times New Romanla yazılmalı, yazı aralıkları 1,5 olmalıdır.

2. Makaleler Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi'nde Latin alfabesi, Rusça ise Kiril alfabesiyle yazılmalıdır.

3. Makalenin sonunda açık şekilde bilim dalı ve konuya bağlı olarak makalenin bilimsel yeniliği ve uygulanmasının önemi hakkında yazılması gerekmektedir.

4. Konuyla ilgili bilimsel kaynaklardan dipnotlar verilmelidir. Yazıldığı dile rağmen tüm kaynakçaların Latin alfabesiyle verilmesi gerekmektedir (Rus ve diğer Latin alfabesi kullanmayan diller). Maka-lelerin sonundaki kaynaklar listesinde son 5–10 yıl zarfında yayınlanmış makale, basılmış kitap ve s. istinat edilmesi ön görülmektedir. Makalenin sonunda verilmiş kaynaklar alfabe sırasına göre deyil, isnat edilen kaynakların yazıda bulunduğu sırasına göre

numaralanmalı ve [1] veya [1. S. 20] şeklinde işaretlenmelidir. Aynı kaynağa başka bir yerde yeniden isnat olunduğu takdirde, o kaynak önceki sıra numarasıyla gösterilmelidir.

5. Herbir makalede üç dilde özet ve anahtar kelimelerin verilmesi şarttır. Şöyle ki, makale Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi'yle olursa, özetler ve anahtar kelimeler makalenin yazıldığı dil dışında Rus ve İngilizce de verilmelidir. Makalelerin değişik dillerde yazılmış özet ve anahtar kelimeleri (5 söz) makalenin konusuna uymalı ve birinin diğerinden farklanmamasi gerekir.

6. Makalenin sonunda yazarların çalıştıkları kurum ve kurumun adresi, yazarın görevi, unvanı, elektron posta adresi gösterilmelidir.

7. Yayınlanmak için gönderilen makaleler Deneme Kurulu üye-lerinden birine değerlendirilmek için gönderilir. Olumsuz değerlendirilen makale Değerlendirme Kurulunun kararına göre diğer reyciye tekrar rey için gönderilebilir.

8. Göçürme olgusnun belli olduğu durumlarda makalelerin yayın-lanması yasaktır.

УВАЖАЕМЫE ТЮРКОЛОГИ! Сообщаем Вам, что международный научный журнал

«Тюркология» (правопреемник «Советской тюркологии») продолжает издаваться при Институте языкознания НАН Азербайджана.

Журнал публикует статьи по актуальным проблемам совре-менной тюркологии, типологии, теоретическим и прикладным вопросам, истории тюркских языков. Принимаются статьи и по когнитивной, социо-, нейро- и психолингвистике в аспекте тюрко-логии.

Расходы, связанные с публикацией и доставкой авторского экземпляра обязуется нести редакция журнала.


Редакция журнала «Тюркология»

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!

ТРЕБОВАНИЯ ПО ОФОРМЛЕНИЮ СТАТЕЙ И ПРАВИЛА ПУБЛИКАЦИИ

1. «Тюркология» принимает и публикует статьи, рецензии, об-

зоры и другие материалы на азербайджанском, турецком и русском языках. Объём статей не должен превышать 15, а объем рецензий и других материалов – 7 машинописных страниц (шрифт Times New Roman – 14, интервал – 1,5).

2. Тексты статей на азербайджанском, турецком языках наби-раются латиницей, а на русском – кириллицей.

3. В конце статьи в доступной форме излагаются её научная новизна и практическая значимость.

4. В статьях необходимо ссылаться на научные источники, соответствующие их теме. Библиографию на нелатинской графике следует транслитерировать латинским алфавитом. В библиографии предпочтение следует отдавать статьям и монографиям, опубликованным в последние 5–10 лет. Нумерация источников в библиографии должна даваться не в алфавитном

порядке, а по мере ссылки на тот или иной из них. Ссылки оформляются следующим образом: [1] или [1. С. 20]. Если один и тот же источник встречается в тексте несколько раз, то он указывается под прежним номером.

5. Каждая статья должна быть снабжена резюме и пятью ключевыми словами на трёх языках (например, если статья на азербайджанском или турецком языке, то резюме и ключевые слова даются на языке оригинала, русском и английском языках). Резюме с именем автора (авторов) и названием статьи, а также ключевые слова должны повторять друг друга и соответствовать содержанию статьи.

6. В конце статьи должны быть указаны место и адрес работы, должность и научная степень автора (авторов), а также адрес его (их) электронной почты.

7. Статьи отсылаются на рецензирование одному из членов редколлегии. В случае отрицательного отзыва по решению редколлегии статья отправляется другому рецензенту.

8. Статьи, содержащие плагиат, публиковаться не будут.

T Ü R K O L O G İ Y A

Beynəlxalq elmi jurnal

Bakı — «Elm» — 2013

«ELM» REDAKSİYA-NƏŞRİYYAT

VƏ POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ

Direktor: Ş.Alışanlı

Kompüter tərtibçisi: N. Alışanlı

Formatı 70õ100 1/16. Həcmi 7,25 ç.v. Tirajı 300. Sifariş № 92. Qiyməti müqavilə ilə

Documents

· Created Date: 1/29/2014 9:17:22 AM