• . DIN

EGiTiMiNDE •

MOTIVASYON ve • • •

VERIMLILIK SEMPOZYUMU

. 14-15 MAYIS 2016

DiN EGiTiMi NDE MOTiVASYON VE VERiMLiLiK SEMPOZYUMU

ISBN 97 8-605-82626-0-7

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik Sempozyumu kitabı Balıkesir Büyükşehir Belediyesi adına

imtiyaz Sahibi Ahmet Edip Uğur

Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Başkanı

Editörler Doç. Dr. Mehmet Bahçekapılı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Özkan

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ali Çanakcı Yrd. Doç. Dr. Safinaz Asri

Hazırlayan

Şaban Akkol & irfan Sarıgül & Derya Solak

Yayına Hazırlayan

Balıkesir Büyükşehir Belediyesi

Dizgi ve Mizanpaj Mehmet Bahçekapı lı & Safinaz Asri

Kapak Tasarım Rukiye Yasemin Eroğlu

Baskı

Petek Ofset

Haberleşme

Tel: O (26S) 244 76 76 1 ı~ 36 1 Fa.ks: O (i6~) 239 13 70

Adres Eski Kuyumcular Mah. Mekik Sokak No:25, BALIKESiR

Basım

Ba l ıkesir 2017

Bu kitap, 14-15 Mayıs 2016 tarihinde Balıkesir'de gerçekıe~tlrllen Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik Sempoıyumunda sunulan bildiri ve konuşmaların, gözden geçirilmiş ve geni~letilmiş verslyonudur. Bu eserde yeralan çalışmaların ve konuşmalarda ileri s~rOien gönO~Ierin dil ve bilimsel sorumluluğu sahiplerine aittir.

~ BA~~KESi.R r:E!!r'1 BUYUKSEHIR ~ B E L E-0 (y E S 1

© 2016 Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınlan/Eğitim-1. Bu kitabın tüm yayın haklan Balıkesir

Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.'ye aittir. Yayıncının yazılı izni olmadan hiçbir şekilde kısmen veya tamamen çoğaltılamaz.

ll

*

TASAVVUFI AÇlDAN MORAL ve MOTiVASYON KAYNAKLARININ MANEVf ETKiLERi

Es ma Sayın* E-mail: esmasayin16@gmail.com

Özet

Sufılerin en çok üzerinde durdukları mesele, zahirierini maddi huzursuzluk

sebeplerinden; batınlarını ise, çirkin sıfatiardan ve sevimsiz ahlaktan temizlemek

anlamına gelen manevi huzursuzluktan korumaktır. islam Tasawufuna göre, moral ve

motivasyon kaynaklarının ön gördüğü yaklaşım tarzına başvurma hususundaki temel

amaç; nefsi tezkiye ederek ruhu masivadan temizlemektir. Masivadan temizleneo kalp

ve ruh, ruhsal ve manevi anlamda huzura kavuşmuş olacaktır. Ruhsal anlamda huzura

kavuşan kalp ve ruh ise, kendisini moral ve motivasyon açısından olumlu hissedecektir.

Tasawufun ön gördüğü ruhsal-manevi moral ve motivasyon kaynaklarının manevi

etkilerini anlamak, huzurlu bir ruh ve kalp bütünlüğünün sağlanması açısından

önemlidir. Bu nedenle tasawufun ön gördüğü moral ve motivasyon kaynaklarını

anlamak için masivadan arınmanın, nefsi terbiye etmenin, tevbe etme tecrübesinin,

muhasebe-murakabenin ve gönülleri terbiye etmenin manevi, tasawufi ve psikolojik

etkileri üzerinde durulması büyük bir önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler: Tasawuf, Moral-Motivasyon, Muhasebe-Murakabe, Masivadan

arınma, Tevbe etme.

Yrd. Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi, ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi.

Din Eğitiminde Mot ivasyon ve Verimlilik

Giriş

Tasavvufı bakış açısı, ruhsal moral ve motivasyon kaynakl arını içerisinde

barınd ırır. Çünkü tasavvufun metotlarıyla sistematik bir şekilde ortaya koyduğu

masivadan arınma, muhasebe, murakabe ve gönlü terbiye etme gibi çok önemli

manevi eğitim ve tasavvufı gelişim süreçleri bulunmaktad ı r. Bu bağ lamda ruhsal

moral ve motivasyon kaynaklarının en önemlisi, insanı masivadan ve kötü ahlaki

vasıflardan arındırmaktır. Bunun yanında t asavvuf, moral ve motivasyon

kaynaklarından, kalp kontrol sistemi olan murakabeyle nefis terbiye sistemi olan

muhasebeyi ve nefse muhalefeti de esas alır.

a) Moral ve Motivasyon Kaynaklarından Masivadan Arınmanın, Kendini­

Yenileme ve Tanıma Süreci Üzerindeki Etkisi

Moral ve . motivasyon kaynaklarının en önemlilerinden ilki, masivadan

arınmaktır. Her ne düşünce ile olursa olsun, masivadan arınma vasıtasıyla insan,

Allah'ın arzusuna uygun olmayan davranışları için üzüntü ve pişmanl ık duyarak Allah

dışındaki her şeyi terk eder. "Sık sık tevbe ederek de Allah'la arasına giren her çeşit

düşünce, davranış ve günahın izlerini silerek, günahlardan sıyrılıp arınarak Allah'a

yaklaşmaya çalışır." 1 Öyle bir duruma gelir ki, artık onun için masivadan arınma ve

tevbe, Allah'tan başka her şeyi unutmaktan ibaret olur.

Masivadan arınma, ruhsal bir mot ivasyon kaynağı olmakla beraber etkileyici

bir manevi arınma kaynağıdır. "Bu noktada Gazali, temizliğin dört mertebesi olduğunu

ifad·e etmiştir. Temizliğin dördüncü mertebesi, sadece sıddık ve peygamberlere

mahsus olan sırrı, masivadan temizlemedir."2

Bu mertebelerin böyle sıralanışı bize

göstermektedir ki, tasavvufı açıdan manevi temizlik olmadan ruhsal bir moral ve

motivasyon gerçekleşmemektedir. Böylece manevi arınma, Tuhsal moral ve

motivasyonun kalpte canlanması oranında anlam kazanmaktadır. Anlaşıldığı üzere

manevi arınma olmaksızın ruhsal motivasyon çok büyük bir değere sahip

olmamaktadır.

islam Tasavvufunda, ruhsal arınma ve manevi motivasyon sürecinde asıl amaç,

kalbi masiva dediğimiz Allah dışındaki her şeyden temizlemektir. Kalbi kötü ahlaki

özelliklerden ve masivadan arındırmak, kişinin kendini-yenileme ve tanıma sürecini

hız l andırır. insan manevi temizlik sayesinde, hem eksiklerini hem de fıtri

üstünlüklerini fark eder.

1 Reynold A. Nicholson, The Mystics of Islam, (London: Academic Press, 1974), 31.

2 Ebü Hamid Gazali, ihyö-1 U/Omi'd-Din, (Kahire: Müessesetü'r-Riclibi, 1974), ı, 202.

310

Sayın, Tasawufı Açıdan Moral ve Motivasyon Kaynaklarının Manevi Etkileri

Aslında psikolojideki kendini-tanıma süreci ile tasawuftaki kendini-tanıma

süreci, bazen bakış açılarındaki farklılığa rağmen birbirini tamamlar. "Bu manada

psikolojideki kendini-tanıma süreci, kişinin kendisi hakkındaki bilinç duygusu olarak

tarif edilir."3

Ancak tasavvufı bakış açısı, "Kendini bilen, Rabbini bilir." bilgisiyle tabir . .

edilir ki, bu da en yoğun haliyle nefs in olumsuz özelliklerinin etkisiz hale getirilip kalbin

masivadan ve olumsuz karakter özelliklerinden arındırıldığı manevi temizlik sürecinde

yaşanır. Manevi arınma gerçekleştiğinde de ruhsal motivasyon sağlanabilir.

b) Moral ve Motivasyon Kaynaklarından Nefsi Terbiye Etmenin, Kendini

Sorgulama ve Vicdanlılık Üzerindeki Etkisi

Tasavvuf Kültüründe moral ve motivasyon kaynaklarından biri de, nefıs

terbiyesidir. "Kalbin kiri, çirkin ahlaki vasıflardır; temizliği ise, güzel ahlaktır. Ruhun

kiri, cehalet; temizliği ise, Allah'ı bilmektir. S ı rrın kiri, masivaya meyletmek; temizliği

ise, Hak Teala'ya yönelmektedir."4

Bu noktada nefsi, kalbi, ruhu, sırrı kirleten illetierin

arındırılması vasıtasıyla ruhsal ve manevi motivasyon kaynakları devreye girecektir.

Yani kalp, güzel ahlakla; ruh, Allah'ı bilmekle; sır Hak Teala'ya yönelmekle ruhsal

moral ve motivasyona kavuşabilir.

Nefis, kendisinin temel ihtiyaçlar diyebileceği ihtiyaçlarını engelleyen her şeyi

düşman kabul ettiği için onu sorgulama, dizginleme ve engelleme durumu olan

muhasebe vasıtasıyla eğitim sürecine alınabilir. "Mesela batıni oruç; yalan söyleme,

hırsızl ık yapma, kibir gibi kötülüklerle meşgul olmakt an yasaklanmak şeklinde ifade

edilen bireyin ruhuna empoze edilen disiplin an lamına gelir."s

Bu anlamda nefsi terbiye etme olarak muhasebe, kişinin geçmişi olumi':J ve

yapıcı bir bakış açısıyla eleştirel değerlendirmesini ve onun geleceğe umutla

bakmasını sağlar. Böylece insan, nefis terbiyesi vas ıtasıyl a hem ruhsal moral ve

motivasyon sürecini gerçekleştirebilir; hem de kendini sorgulama imkanı bulabilir.

"Nefsin tepkisel yönden olumlu bir yönefişe kanalize edilmesi, nefis

terbiyesinin esasıdır."6 Nefıs terbiye edildiği sürece, ka Ipte güzel ahlak, ruhta hakiki

3 William Mcgaughey, Rhythm ond Se/f-Consciousness, (Minneapolis: Thistlerose Press, 2001), 78.

4 ismail Hakkı Bursevi, Ferôhü'r-ROh Muhammediyye Şerhi, haz. Mustafa Utku, (Bursa: Uludağ Yayın ları, 2004), lll, 289.

5 Seyyed Hossein Nasr,lslamic Spiritua/ity, (New York: Crossroad Publishing Company, 1987), 118.

6 Şah Veliyyullah Dihlevi, Huccetullôhi'I-Baliğa, (Kahire: Darü't-Türas, 1985), ı, 173.

311

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

bilgi ve sırda masiva denilen Allah dışındaki her şeyden uzaklaşma gerçekleşir. Böylece

nefis terbiyesi sayesinde, ruhsal moral ve motivasyon gerçekleşir.

Nefsi terbiye etme dengesini kurarak ruhsal moral ve motivasyon kaynaklarını

harekete ·geçiren bir kişi için vicdan melekesi gelişir ve olgunlaşır. Başka bir deyişle

kişinin nefsini terbiye etmesi yoluyla manevi ve ruhsal arınmayı ve bunun sonucu

olarak ruhsal motivasyonu gerçekleştirmesiyle, vicdan yeteneği gelişir. "Bu bağlamda

vicdan, yapılan ve düşünülen eylemlerin doğru veya yanlış olduğuna karar veren 7

içselleştirilmiş ahlaki ilkeler toplamıdır." "Aynı zamanda vicdan, doğru ile yaniışı

ayırma sezgisi ve yeteneğidir ki; ahlaki değerlendirmeler ve referanslar hep vicdanla

şekillenir."8

c) Moral ve M otivasyon Kaynaklarından Tevbe Etme Tecrübesinin Kendini

Gerçekleştirme Üzerindeki Etkisi

"insan netsindeki zafiyetleri ve hataları fark ederse, böylece onu tanırsa,

ondan sakınması suretiyle; Allah'a güveni, tevekkülü ve itminanı artar. Kişi, nefsini

tanırsa nefsine kızar, Rabbini sever; nefısten ümit keser, Rabbinden ümitli olur. Ayrıca

yaptıklarının Allah'ın nimeti, minneti ve fazlı ile olduğunu itiraf ve ikrar eder, O'na

şükreder."9 Böylece Rabbini seven ve netsinden ümidini kesen bir kul için ruhsal moral

ve motivasyon süreci gerçekleşir.

insan, netsindeki olumsuz özellikleri fark ederek Allah'a olan ümidini ve minnet

duygusunu arttırırsa, buna karşılık nefsinden ümidini keserse, kendi ilahi özünü

gerçekleştirebilir. Kendi ilahi özünü gerçekleştiren bir kişi, kendini-gerçekleştiren

kişinin özelliklerine sahip olabilir. "Kendini gerçekleştirme; yetenekler, hedefler,

yetiler de dahil olmak üzere bireyin kişiliğinin bütün yanlarının dengeli ve uyumlu lO

gelişimi; kişisel potansiyellerin gerçekleştirilmesi anlamını taşır." Kişisel

potansiyellerini ruhsal moral ve motivasyon kaynakları sayesinde zirveye taşıyan bir

kişinin, kendini-gerçekleştirmiş insanların yaşam kalitesini yakalaması mümkün

olabilir.

Kendini-gerçekleştiren bir insan, dengeli ve uyumlu bir kişilik sergilerken kendi

ilahi özüyle karşılaşabilir. Kendi ilahi özünü gerçekleştiren bir insan, Allah' ı tenzih ve

7 Selçuk Budak, Psikoloji Sözlüğü, (Ankara: Bilim Sanat Yayınları, 2000), 810.

8 C. Langston, Conscience and Other Virtues, (Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press, 2001), 176.

9 H aris Muh~sibi, er-Riiiye li Hukukil/iih, (Kahire: Daru'I-Kütübü'I-Hadiseti,1970), 88.

10 OL. Dunner, Current Psychiatric Therapy, (Philaldephia: Saoundes Company Press, 1993), 67.

312

Sayın, Tasawufi Açıdan Moral ve Motivasyon Kaynaklarının Manevi Etkileri

tespih etmesi sayesinde ruhsal moral ve motivasyon kaynaklarını harekete geçirebilir.

"insan, Allah'ı tenzih etmesi vasıtasıyla, ilahi isim ve sıfatlarla bütünleştiği ölçüde

ruhunu tezkiye edebilecek ve ruhsal motivasyon kaynaklarını harekete

geçirebilecektir.

Örneğin Allah'ın insanları merhametiyle kuşattığını ve gazabının da

rahmetinden kaynaklandığını hissederek 'Rahman' ismiyle bütünleştiği ölçüde kişi;

rahmet, merhamet ve iyilik vasıflarının üzerinde tecelli ettiği bir insan olacaktır. Yine

bir insan, 'Kuddüs' ismiyle bütünleştiği ölçüde, Allah'ın kullarını maddi ve manevi

kirlerden arındırdığını fark edebilecek; nefsinin zafiyetlerini ve hatalarını ortadan

kaldırabilecektir."11 Böylece kişi, Allah'ın isim ve sıfatları yoluyla da ruhsal moral ve

motivasyon süreçlerini harekete geçirebilecektir.

Özellikle namaz duaları vesilesiyle kulun bütün insanlık için istikameti ve

bağışlanmavı dilediği tevbe tecrübesi, islam Tasawufunda ruhun moral ve

motivasyon kaynaklarını bulması hususunda başvurulan en önemli metotlardan

birisidir. ismail Hakkı Bursevi, "AIIah'ın 'Tewab' isminin, O'nun tevbeleri kabul edici

olan sıfatına nispet ettiğini, tevbenin de dönüş manasını taşıdığını ifade etmiştir. O' na

göre tevbe, kul için günahlardan dönrnek; Hak Teala için ise, kuluna azap etmekten dönmek manasını taşır." 12

"Beden temizliği su, kalp temizliği tevbe, pişmanlık ve mahcubiyettir. Zahir . 13

pislik, suyla; batın pislik, gözyaşıyla yıkanır." Bu manada Allah dışındaki her durum

ve şarttan kalbi arı nd ırma hassasiyeti olan masiva ve kalp temizliği sürecine ilerleyişte

hatalardan dönme kararlılığı olan tevbe sayesinde kişi, kendi ilahi özünü tekrar

gerçekleştirebilir. ilahi özüyle karşılaşıp onu gerçekleştiren kişiler, kendini­

gerçekleştirmiş kişilerin özelliklerine sahip olabilirler.

Tevbe vasıtasıyla, ruhsal moral ve motivasyon sürecini sonuçlandırarak, kendi

ilahi özünü gerçekleştiren bir insan, kendini gerçekleştiren bireylerin özelliklerine

sahip olabilir. "Kendini gerçekleştiren bir insan, kendi potansiyel ve kapasitesinin en

ll Sadreddin Konevi, Şerhu Esmail/ahi'I-Hüsna, çev. Ekrem Demirli, (istanbul: iz Yayıncılık, 2002), 41.

12 Bursevi, Ferôhü'r-Ruh Muhammediyye Şerh i, 296 13 ismail Ankaravi, Minhôcü'I-Fukara, haz. Saadettin Ekici, (istanbul: insan Yayınları, 1996),

217.

313

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

yüksek düzeyde farkında olup, sahip olduğu bu potansiyeli gücünün nihai noktası ile içsel bir tatmin sağlayarak bütünleştirebilir."

14

insan, ruhsal moral ve motivasyon kaynağı olan tevbe sayesinde, yeteneklerini

ve hedeflerini gerçekleştirdiği anda, kendini gerçekleştiren insanların özelliklerini

taşıyabilir. Bu bağlamda tevbe sayesinde insan, hem kendi yetenek ve potansiyellerini

en yüksek düzeyde gerçekleştirebilir; hem de manevi özünü kendisiyle

bütünleyebileceği ilahi özüyle karşılaşabilir.

Kendi ilahi özüyle karşı laşan bireyler, ruhsal motivasyon kaynağı olan tevbenin

sayesinde, kendilerini yenilemenin ve kendilerini gerçekleştirmenin manasını

hissedebilirler. Mesela, Mevlana'ya göre, "tevbe ve pişmanlık, güneş yükseldiğinde

nasıl buzları ve karları eritirse, tevbe ve Allah korkusu da günah karlarını öylece eritir.

Eğer bir kar veya buz, 'Ben güneşi gördüm ve temmuzun güneşi üzerime etki etti.' der

ve kendi yine evvelki hali üzerine bulunursa, hiçbir akıl o sözü kabul etmez. Çünkü

temmuz güneşinin kar ve buzu eritmemesi imkansızdır."15

Bu ifadelerden de anlaşıldığı üzere insanın hakiki tevbesi, pişmanlık ve olumsuz

davranışı yapmama kararıyla sı nırlı değildir. Bilakis tevbe tecrübesi, cimrilikten

cömertliğe; yalancılıktan dürüstlüğe vb. olumlu davranış özelliklerine kesin bir dönüş

ve yönelişin ifadesidir. Bu nedenle Mevlana'nın da vurguladığı üzere tevbe, hataları

ve eksiklikleri temmuz güneşinin buzları eritmesi gibi eritir. Böylece tevbe

tecrübesinin, ruhsal motivasyon kaynaklarının en önemlilerinden birisi o lduğu

görülmektedir.

d} Moral ve Motivasyon Kaynak larından Muhasebe ve Murakabenin,

Davran ış Kontrolü ve Öz-Saygı Süreci Üzerindeki Etkisi

Tasavvufı açıdan ruhsal moral ve motivasyon ka-ynaklarından en

önemlilerinden birisi de, nefis muhasebesi ve kalp murakabesidir. "islam

Tasawufunda, nefıs muhasebesinin hesaba çekilmeden önce kendi nefsini hesaba

çekmek anlamı taşıdığı vurgulanarak, nefislerin tartılmadan önce, nefsi tartmanın

önemi ne dikkat çekilir. Bunun yanı sıra nefislerin Allah Teala'nın karşısında olacak

14 Abraham H. Maslow, Maslow's Concept of Se/f Actualizotion, translate. Michael Daniels, (Liverpool : John Moores University Pres, 2001), 27.

15 Mevlana Celaleddin Rümi, Fihi Ma Fih, çev. Ahmet Avni Konuk, (istar.bul: iz Yayıncılık, 1994), 62.

314

Sayın, Tasavvufi Açıdan Moral ve Motivasyon Kaynaklarının Manevi Etkileri

büyük bir sunuşa hazırlanması gerektiği; ahirette hesabı hafif olanın dünyada iken 16

netisierini daima muhasebe eden topluluklar olacağı ifade edilmektedir."

"Muhasebe, Allah'ın kulu hesaba çekmesi ve salikin kendisini hesaba çekmesi

anlamlar.ına gelmektedir. Hesaba çekilmeden önce, kulun kendisini hesaba çekmesi

hadisesine, 'Muhasebe-i Nefs' denir. insan nefsini yapacağı işten önce ve sonra

hesaba çeker, nefsini kınar ve cezalandırır."17 .

islam Tasavvuf kültüründeki, "Murakabe" metodu da, ruhsal motivasyonu

sağlamanın ön koşullarındandır. "Murakabe ise, kulun Hak Teala'nın her halükarda kendisini denetlemekte olduğunu bilmesidir."

18 "Aynı zamanda murakabe, kulun

Allah için 'hak veya batıl O, bütün hal ve hareketlerime hakimdir.' şeklinde bir şuur ve

idrak içinde olmasıdır. Ayrıca murakabe, kalbi ona zarar veren şeylerden korumak,

Allah her an beni görüyor, kalbime bakıyor anlayışı içinde olmak anlamlarına

gelmektedir."19

Gönlünün her an Allah tarafından gözetlendiğinin; hal ve hareketlerine

Allah'ın her an vakıf olduğunun bilincine sahip olan bir kişi, kalbini arındırma ve

hareketlerini doğruya yönlendirme çabası içerisinde bulunur. Böylece murakabe ve

muhasebe anlayışı, ruhsal arınmayla beraber ruhsaıl moral ve motivasyon

kaynaklarından sayılabilir.

Nefsi hesaba çekme ve böylece onu kontrol altında tutma anlamını taşıyan

muhasebe ile gönlün her an Allah tarafından gözlendiği ve kontrol edildiği bilinci

anlamına gelen murakabe neticesinde, kişinin kendi yeteneklerine ve ahlaki

değerlerine beslediği güven ve saygı duygusu artar. Yine muhasebe ve murakabe

süreci esnasında Allah'a duyulan saygı duygusunun neticesinde, kişinin kendi

değerine ilişkin olumlu bir yargı geliştirmesini sağlayan ve bireyin kendine yönelik

benlik saygısını oluşturan öz-saygı değerleri de zirveye ulaşır.

"Kişinin becerilerini geliştirmesi esnasında kazandığı yeterli olma hissinin,

benlik değerini desteklemede önemli bir rolü bulunmaktadır." 20 Muhasebe ve

murakabe sayesinde ruhsal moral ve motivasyon kaynaklarını keşfeden bir insan, öz­

güven ve öz-saygı değerlerini geliştirerek; hem kendi yeteneklerine sırf Allah

16 Ebü Talib Mekki', KOtü'I-KuiOb, (Kahire: Mektebetü't-Darü't-Türas, 2001), lll, 74.

17 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, (istanbul: M arifet Yayınları, 1999), 374-375.

18 Abdülkerim Kuşeyri, Risôletü'I-Kuşeyr1, (Beyrut: Daru'I-Hayr, 2003), 314.

19 Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 378.

20 Rita L. Atkinson, Richard C. Atkinson, Ernest R. Hilgard, Psikolojiye Giriş ll, çev. Kemal Atakay, Mustafa Atakay, Ays~n Yavuz, (istanbul: Sosyal Yayınları, 1995), 251.

315

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

kendisine ikram etti diye saygı duyan; hem de içindeki Allah'a duyduğu saygıyı

insanlara ve aleme yansıtan bir kişi olacaktır.

Muhasebe ve murakabe sayesinde insan, davranışlarını da kontrol edebilir.

"Zaten normal bireyler, davranışlarını kontrol etme yetenekleri konusunda oldukça

güvenlidirler. Bazen düşünmeden hareket edebilirler, ancak gerektiği zaman cinsellik

ve saldırganlık dürtülerini kontrol edebilirler. Onlar, düşüncelerini topluma uydurmak

zorunluluğu duymazlar. Zaten toplumla uyumludurlar."21

e) Moral ve Mot ivasyon Kaynaklarından Gönülleri Terbiye Etmenin, Kendini­

Keşfetme Süreci Üzerindeki Etkisi

islam Tasavvufunda ruhsal moral ve motivasyon kaynaklarının en etkilisi, nefse

muhalefet etme ve onunla mücadele etmenin yanında gönülleri terbiye etmedir.

"Zaten manevi arınma da, nefse muhalefet etmek ve manevi mücahadeyle

olmaktadır. " 22 Nefse muhalefet ve mücahede, sistematik bir eğitim tarzı olarak ruha

yansıdığında, islam Tasavvufuna göre, gönüllerin terbiyesi de mümkündür.

islam Tasavvufu'nda ruhsal moral ve motivasyon kaynaklarının birisi de,

gönüllerin terbiye edilmesidir. Eşrefoğlu Rumi'ye göre, "Gönüllerin terbiyesi, insan ı

terbiye ederek onun nefsini, 'emmarelikten levvameliğe sonra da mülhimeliğe ve

mutmainneliğe döndürür. Gönüllerin terbiyesi şeriat, tarikat ve hakikat terbiyesiyle

mümkün olmaktadır.1123

Nefıs, muhalefet ve mücahede vasıtasıyla mertebe itibariyle yükselerek insana

kötülüğü emreden vasfından, Allah'ın hitabınamuhatap iyiliği ve ilahi emri ilham alan

bir vasfa yükselir. Bu vastın ruha yansıması, hem kişinin gönlünü terbiye etmesiyle;

hem de Allah'ın kendisini cennete çağıran hitabını duymasıyla son bulur.

insanın gönlünü terbiye etmesi ve Allah'ın kendisini cennete çağıran hitabını

duymasıyla beraber, onun kendini keşfetmesi mümkün olabilir. Varlığının anlam ve

amacını fark eden, nefsini mücahede ve gönlünü terbiye etme süreciyle ruhsal

tatmine kavuşturan bir kişi, kendini keşfetme yolculuğuna çıkar.

"Kendini keşfetme süreci, kişinin kendi eşsiz benliğini bulması ve kimlik 24

arayışıdır." Nefis mücahedesi ve gönül terbiyesi metotlarını uygulayarak manevi ve

21 Atkinson, Atkinson ve Hilgard, Psiko/ojiye Giriş ll, 614.

22 Süleyman U ludağ, insan ve Tasavvut (istanbul: Mavi Yayın l arı, 2001,), 19.

23 Eşrefoğlu Rumi, Müzekki'n-Nufus, haz. Abdullah Uçman, (istanbul: insan Yayınları, 1996), 255.

24 Budak, Psikoloji Sözlüğü, 444.

316

Sayın, Tasawufi Açıd~n Moral ve Motivasyon Kaynaklarının Manevi Etkileri

ruhsal arınma sürecini tecrübe eden bir kişi, hem kendi hatalarını id rak eder; hem de

bu hataları ortadan kaldırarak ilahi isim ve sıfatlarla bütünleşerek ruhsal gücünü fark

eder. Bu farkındalık veya kendini keşfetme süreci, kendini inşa etme sürecinin ilk

adımıdır.

,;Kişinin kendini keşfetme süreci geliştikçe, insan kendini daha iyi aniayabilir

ve . niçin böyle davrandığını ve nasıl böyle hissettiğini fark edebilir."25

Bu nedenle

kendini keşfetme süreci; insanın hem Rabbini, hem de kendini fark etme sürecidir.

Kendinin farkındalığını yakalayan insan; ilahi bütünleşmeyi ve insan-ı kamil olmayı

sağlayabilir. Bunun yanında kendini-keşfeden insan, nefsinin kötülüğü emreden

sesini susturarak ve gönlünü terbiye ederek, onu Rabbinin ikramlarını ve ilhamlarını

her an hisseden bir manevi güce ve arınmışlığa yükseltebilir.

Sonuç

Bu bildiride, ruhsal moral ve motivasyon kaynakları açısından masivadan

arınma, muhasebe, murakabe ve gönlü terbiye etme gibi çok önemli manevi eğitim

ve tasavvufi gelişim süreçlerine değinilmiştir. Aynı zamanda ruhsal moral ve

motivasyon kaynaklarının en önemlisinin de, onu masivadan ve kötü ahlaki

vasıflardan arındırmak olduğu ortaya konulmuştur. Bu bağlamda is mail Hakkı Bursevi,

"Satın abdestinin; aşk, muhabbet, hakikat, feyiz ve masivadan ayrılmak olduğunu 26

vurgulamıştır."

"O'na göre abdest, masivadan infisal; salat da Hakk'la ittisaldir."27

Bursevi bu

sözüyle, abdestin manevi arınmaya dair köklerine inerek onun Allah dışındaki her

şeyden arınma süreci olduğunu ifade etmektedir. Bu örnek bağlamında, tasavvuftaki

kalbi ve nefsi terbiye metotlarını, manevi ve ruhsal bir motivasyon kaynağı olarak

değerlendirebiliriz. Bu noktada tasavvuftaki her bir ruhsal moral ve motivasyon

kaynağının da insan psikolojisi üzerinde etkilerinin olduğunu söyleyebiliriz.

25 P. Herring, P. O'Connor, The Effects of Self-Discovery, (New York: American Psychiatric Assodation Press, 1994), 27.

26 ismail Hakkı Bursevi, Ferôhü'r-RCıh, Muhammediyye Şerhi, haz. Mustafa Utku, (istanbul: Uludağ Yayınları, 2004), IV 84.

27 ismail Hakkı Bursevi, Kitabü'n-Netice, haz. Ali Nam lı, i md at Yavaş, {istanbul:insan Yayınları, 1997), ll, 62.

317

Din Eğitiminde Motivasyon ve Verimlilik

KAYNAKÇA

Ankaravi, ismail, Minhôcü'I-Fukara, haz. Saadettin Ekici. istanbul:insan Yayı nları 1

1996.

Atkinson, Rita L., Richard C. Atkinson, Ernest R. Hilgard. Psiko/ojiye Giriş ll, çev. Kemal

Ata kay, Mustafa Atakay, Aysun Yavuz. istanbul: Sosyal Yayınları, 1995.

Budak, Selçuk, Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim Sanat Yayınları, 2000.

Bursevl, ismail Hakkı. Ferôhu'r-RDh, Muhammediyye Şerhi, haz. Mustafa Utku,

istanbul: Uludağ Yayınları, 2004, 1-V,

Bursevl, ismail Hakkı, Kitôbü'n-Netice. haz. Ali Naml ı, imdat Yavaş. istanbul: insan

Yayın ları, 1997, 1-IV.

Dihlevi, Şah Veliyullah, Huccetullôhi'I-Baliğa. Kahire: Darü't-Türas, 1985, 1-11

Dunner, OL. Current Psychiatric Therapy. Philaldephia: Saoundes Company Pres.

1993.

Gazali, Ebu Hamid, ihyô-t U/Cımi'd-Din. Kahire: Müessesetü'r-Riclibi, Kahire:1974, 1-IV.

Herring, P., P. O'Connor, The Effects of Se/f-Discovery. New York: American

Psychiatric Association Press, 1994.

Konevi, Sadreddin, Şerhu Esmaillahi'I-Hüsna. çev. Ekrem Demirli. istanbul: iz

Yayıncılık, 2002.

Kuşeyrl, Abdülkerim, Risôletü'I-Kuşeyrl. Beyrut: Daru'I-Hayr, 2003.

Langston, C., Conscience and Other Virtues. Pennsylvania: The Pennsylvania State

University Press, 2001.

Maslow, Abraham H., Maslow's Concept of Se/f Actualization. translate. Michael

Daniels. Liverpool: Liverpool John Moores University Press, 2001.

Mcgaughey, William. Rhythm and Se/f-Consciousness. Minneapolis: Thistlerose

Press, 2001.

Mekki, Ebu Talib, Kutü'I-Ku/Db. Kahire: Mektebetü't-Darü't-Türas, 2001, ı -ııı.

Mevlana, Celaleddin Rumi. Fihi Ma Fih. çev. Ahmet Avni Konuk. istanbul: iz Yayıncılık,

1994.

Muhasibi, Haris, er-Riôye li Hukuki/lah. Kahire: Daru'I-Kütübü'I-Hadlseti, 1970.

Nasr, Seyyed Hossein, Jslamic Spirituality. New York: Crossroad Publishing Company,

1987.

Nicholson, Reynold A., The Mystics of Islam. London: Academic Press, 1974.

Rumi, Eşrefoğlu. Müzekki'n-Nufus. haz. Abdullah Uçman. istanbul: insan Yayınları,

1996.

Sühreverdi, Ebu Hafs, Avôrifü'I-Maarif, Kahire:Daru'l-Mearif, C.1-2, 1966, c. 1-2.

Ul udağ, Süleyman, insan ve Tasavvuf istanbul: Mavi Yayınları, 2001.

Uludağ, Süleyman, TasavvufTerimleri Sözlüğü, istanbul: Marifet Yayın ları, 1999.

318