พลวัตความยากจน Dynamics of poverty

ผเขยน : อานนทชนกสกนธวฒน

จำนวน : 200หนา

ISBN : 978-616-202-577-8

บรรณาธการ : สมพรอศวลานนท

ปยะทศนพาฬอนรกษ

จดรปเลม : ปรฬหสนตธรรมรกษ

พมพครงท1 : กมภาพนธ2555

จำนวน : 1,000เลม

จดพมพโดย : สถาบนคลงสมองของชาต(สคช.)

ชน22อาคารมหานครยบซม539/2ถนนศรอยธยา

เขตราชเทวกรงเทพฯ10400

สำนกงานกองทนสนบสนนการวจย(สกว.)

ชน14อาคารเอสเอมทาวเวอรเลขท979/17-21

แขวงสามเสนในเขตพญาไทกรงเทพฯ10400

ไดรบทนอดหนนจากสำนกงานกองทนสนบสนนการวจย(สกว.)

พมพท : บรษทซโนพบลชชง(ประเทศไทย)จำกด

เลขท72อาคารพเอวชนท1บซอยคลองนำแกว(ลาดพราว42)

ถนนลาดพราวแขวงสามเสนนอกเขตหวยขวางกรงเทพฯ10310

โทรศพท:02938-3306-8โทรสาร:02938-0188

พลวตของความยากจน: กรณศกษาครวเรอนชาวนาในพนทเขตชนบทภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลางของไทย

เอกสารวชาการหมายเลข 3

พลวตของความยากจน: กรณศกษาครวเรอนชาวนาในพนทเขตชนบทภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลางของไทย

ชาวนาในอดตไดรบการขนานนามวาเปนกระดกสนหลงของประเทศ เพราะนอกจากจะประกอบอาชพในการผลตขาวทใชเปนอาหารหลกของประชากรในประเทศแลว ขาวยงเปนสนคาเกษตรสงออกทสำคญของประเทศอกดวย แตในขณะเดยวกนกลบพบวาผประกอบอาชพทำนาดงกลาวมกจะไดรบการกลาวถงวาเปนกลมคนทมรายไดตำและตกอยในภาวะยากจน

เนอหาในเลมน ไดนำเสนอความยากจนของครวเรอนชาวนาในบรบทเชงพลวต โดยอาศยขอมลการสำรวจครวเรอนชาวนาในป 2531 และป 2552 มาเปนตวอยางในการศกษา โดยมกรอบแนวคดวา คนจนไมไดจนอยางตอเนองตลอดเวลา เมอเวลาผานไป คนจนอาจกาวพนปญหาความยากจนทเคยเผชญอยได แตในอกลกษณะหนงคนทไมไดเปนคนจนในเวลาหนงแตกลบตองเผชญกบปญหาความยากจนเมอเวลาผานไป การสรางขอความรเพอการอธบายถงปรากฏการณทเกดขนดงกลาว จะทำใหเขาใจถงสาเหตของการทบคคลตองเผชญกบปญหาความยากจนของครวเรอนชาวนาไดดยงขน

เอกสารเลมนมจดเดนทไดผสมผสานระหวางวธการวเคราะหเชงปรมาณและการวเคราะหเชงคณภาพ เพออธบายกลไกการเกดพลวตความยากจน โดยมขอคนพบวา ในชวงเวลาทผานมาครวเรอนชาวนาไทยในสดสวนทสงไดหลดพนจากความยากจน มเพยงสวนนอยเทานน ทไมสามารถกาวใหหลดพนจากความยากจนได

เนอหาและขอมลทปรากฏในเอกสารเลมน ไดปรบปรงจากรายงานการศกษาวจยเรอง“โครงการศกษาพลวตของความยากจน: กรณศกษาครวเรอนชาวนาในพนทเขตชนบทภาค ตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลางของไทย” ทคณอานนทชนก สกนธวฒน ไดจดทำเปนรายงานเสนอไวตอสำนกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) ภายใตรหสสญญาเลขท RDG5320046 ทงนเพอการจดเผยแพรงานการศกษาวจยใหเกดประโยชนกบกบสาธารณะ

บรรณาธการ

มกราคม2555

คำนำ

...ประเทศไทยถอเปนประเทศหนงในภมภาคทประสบความสำเรจอยางมากในการ

ลดความยากจน อยางไรกดปญหาความยากจนยงมมากในชนบทอสานโดยเฉพาะอยางยง

ในครวเรอนทประกอบอาชพทำนาและเกษตรกรรม สะทอนถงปญหาการกระจายรายได

ทไมเทาเทยม ...

ขอความทยกมาจากหนงสอเลมน บงชชดเจนถงปญหาเรอรงของสงคมไทยซงนำไปส

ประเดนความเหลอมลำ กอเกดเปนความรนแรงทางสงคม ดงปรากฏในปจจบน

สำนกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) ไดเหนความจำเปนในการสรางฐานความร

ในมตตางๆ ดานการผลต การคา การตลาด การจดการเชงนโยบาย รวมถงภาวะรายได

การจดการรายไดและหนสนครวเรอนเกษตรกร เพอเตรยมความพรอมในการบรหารเศรษฐกจ

ขาวไทย สรางชดความรเพอการพฒนาระยะยาวลดทอนความเสยงและขจดปญหาเกยวกบ

เศรษฐกจขาวไทยทงระบบ โดยการสนบสนนการวจยชดโครงการ “เฝามองนโยบายเกษตรไทย”

ม รศ.สมพร อศวลานนท สงกดสถาบนคลงสมองของชาตรบผดชอบดำเนนการ

ผลการศกษาวจยของ คณอานนทชนก สกนธวฒน เปนกรณศกษาสำคญทจะชวยให

ผเกยวของไดปรบทศนคตมมมองตอความยากจนของเกษตรกรเชงพลวตเพอการกำหนดทาท

และนโยบายอยางเหมาะสมตอไป

สกว. ขอขอบคณ คณอานนทชนก สกนธวฒน ทไดดำเนนการศกษาวจยโดยใชระเบยบ

วจยทเขมขนแมนยำสรางความรใหมและขอขอบคณ รศ.สมพร อศวลานนท และ ดร.ปยะทศน

พาฬอนรกษ ทกรณาเปนบรรณาธการจดทำเนอหาการวจยใหเปนเอกสารเผยแพรอยางเปนระบบ

เพอทผอานทวไปสามารถเขาถงได

รศ.ดร.จนทรจรส เรยวเดชะ

ผอำนวยการฝายเกษตร

สำนกงานกองทนสนบสนนการวจย

คำนยม

สารบญ

คำนำ

คำนยม

1. บทนำ

✠ กลาวนำ 14

✠ หลกการและเหตผล 16

✠คำถามวจยในเรองน 21

2.ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของกรอบแนวคดและระเบยบวธวจย

✠การทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ 24

✠ กรอบแนวคดพนฐานในการวเคราะหงานวจย 32

✠ กรอบทฤษฎพนฐานของแบบจำลองทใชสำหรบวธวจยเชงปรมาณ 38

ในการศกษาปจจยทมผลตอพลวตความยากจน

✠ ระเบยบวธศกษาวจย 42

3.การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย

✠กลาวนำ 56

✠ลกษณะทวไปของภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง 57

✠การเปลยนแปลงความยากจนและลกษณะทวไปของคนจน 58

✠สรป 79

หนา

สารบญ

4. รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน


✠ขอมลวเคราะหลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอน 83

จากการสำรวจ

✠ รายไดครวเรอนและองคประกอบของรายได 95

✠การวเคราะหรปแบบพลวตความยากจน 98

✠ลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอน และสนทรพย 104

ทครวเรอนครอบครอง จำแนกตามกลมพลวตความยากจน

✠สรป 116

5.ปจจยกำหนดพลวตความยากจน:วธวเคราะหเชงปรมาณ


✠แบบจำลองทใชเปนเครองมอในการวเคราะห 121

✠ผลการวเคราะหปจจยกำหนดพลวตความยากจนจากแบบจำลอง 127

✠สรป 147

6.พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน: วธวเคราะหเชงคณภาพ


✠วธการศกษา 152

✠นยามความยากจนและการกำหนดกลมความยากจนจากมมมอง 153

ของชาวบาน

หนา

สารบญ

✠ รปแบบและปจจยทมอทธพลตอพลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน 159

✠พลวตความยากจนจากการศกษาประวตชวตในกลมครวเรอนตวอยาง 173

✠การผสมผสานระหวางวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพในการศกษา 180

พลวตความยากจน

✠สรป 183

7.บทสรป


✠สรปผลทไดจากการศกษา 187

✠ขอเสนอแนะประเดนเชงนโยบาย 190

เอกสารอางอง

✠ เอกสารอางองภาษาไทย 193

✠ เอกสารอางองภาษาองกฤษ 193

หนา

สารบญตาราง

ตารางท 2.1 ลกษณะพลวตความยากจนของครวเรอนจากตวอยางบาง 27

ประเทศในภมภาคเอเชย

ตารางท 2.2 ตวอยางการศกษาเกยวกบปจจยทอธบายการเขาและออกจาก 30

ความยากจนของครวเรอนในประเทศกำลงพฒนา

ตารางท 2.3 รปแบบวธวจย 49

ตารางท 2.4 เครองมอทใชในการวเคราะหทจะนำไปสการหาคำตอบของงานวจย 49

ตารางท 2.5 พนทและจำนวนกลมตวอยางททำการสำรวจ 52

ตารางท 2.6 เปรยบเทยบจำนวนครวเรอนกลมตวอยางททำการสำรวจ 53

จำแนกตามหมบาน

ตารางท 3.1 ดชนความยากจน 60

ตารางท 3.2 สดสวนคนจน (รอยละตอประชากรทงหมด) 64

ตารางท 3.3 สดสวนคนจนดานรายจาย (รอยละตอประชากร) จำแนกรายภาค 65

และเขตอยอาศย 2531-2552

ตารางท 3.4 สดสวนคนจน (รอยละ) จำแนกตามองคประกอบครวเรอน 67

ป 2547-2552

ตารางท 3.5 สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง 68

(รอยละ) จำแนกตามองคประกอบครวเรอน ป 2550 และ 2552

ตารางท 3.6 สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง 72

(รอยละ) ป 2550

ตารางท 3.7 รายไดครวเรอนยากจน รายภาค 76

ตารางท 3.8 แหลงทมารายไดของครวเรอนยากจน ป 2550 78

(% ของรายไดทงหมด)

ตารางท 4.1 ขอมลพนฐานทไดจากการสำรวจโดยใชแบบสอบถาม 84

หนา


ตารางท 4.2 ลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอน 86

ตารางท 4.3 ระดบการศกษา 88

ตารางท 4.4 การเปลยนการประกอบอาชพของหวหนาครวเรอน 89

ป 2531/2552

ตารางท 4.5 ขนาดทดน 90

ตารางท 4.6 การกระจายการถอครองทดนของครวเรอน จำแนกตามขนาด 91

ของทดนรวมทงประเทศ


ของทดนภาคกลาง


ของทดน ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ตารางท 4.9 การเปลยนขนาดการถอครองทดน 93

(mobility of landholding) (%)

ตารางท 4.10 ประเภทการถอครองทดน 94

ตารางท 4.11 ประเภทการเชาทดน 95

ตารางท 4.12 องคประกอบของรายไดครวเรอน 97

ตารางท 4.13 ดชนความยากจนของครวเรอนทสำรวจ 101

ตารางท 4.14 รปแบบพลวตความยากจน ป 2531 และ 2552 103

ตารางท 4.15 ลกษณะเชงโครงสรางประชากรของครวเรอน จำแนกตาม 105

กลมพลวตความยากจน

ตารางท 4.16 ระดบการศกษา จำแนกตามกลมพลวตความยากจน 107

ตารางท 4.17 โครงสรางการประกอบอาชพ จำแนกตามกลมพลวต 109

ความยากจน

หนา


หนา

ตารางท 4.18 ขนาดทดน และประเภทการถอครองทดน จำแนกตามกลม 111

พลวตความยากจน

ตารางท 4.19 มลคาสนทรพยครวเรอน จำแนกตามกลมพลวตความยากจน 113

ตารางท 4.20 โครงสรางรายไดครวเรอน จำแนกตามกลมพลวตความยากจน 115

ตารางท 5.1 แสดงผลจากแบบจำลองสมการถดถอยพหโลจต 132

(multinomial logit regression model) กรณฐาน

ตารางท 5.2 แสดงผลจากแบบจำลองสมการถดถอยพหโลจต 136

(multinomial logit regression model) กรณเพมตวแปร

ตารางท 5.3 แสดงผลจากแบบจำลองสมการถดถอยโพรบต (probit 141

regression model) 2531/2552 แสดงถง marginal effects

ตารางท 5.4 แสดงผลจากแบบจำลองตวแปรตอเนองของการเปลยนแปลง 144

รายไดครวเรอน (change in log per capita income)

ตารางท 6.1 การจำแนกกลมฐานะความเปนอยของครวเรอนและลกษณะ 158

สำคญในแตละกลม

ตารางท 6.2 รปแบบพลวตความยากจนจากมมมองของชาวบานป 2531 163

และ 2552

ตารางท 6.3 ความสมพนธ Correlation matrix ระหวางพลวตความ 164

ยากจนกลมตางๆ เปรยบเทยบระหวางทคำนวณจากเสนความ

ยากจนและทประเมนจากมมมองของชาวบาน

ตารางท 6.4 ปจจยทครวเรอนระบวาสนบสนนใหออกจากความยากจนได 165

ตารางท 6.5 ปจจยทครวเรอนระบวาทำใหเขาสความยากจน 171

สารบญภาพ

ภาพท 2.1 แนวคดการดำรงชพอยางยงยน (sustainable livelihoods 36

approach)

ภาพท 2.2 กรอบแนวคดในการวเคราะห: ‘Have-Do-Be’ Approach 38

ภาพท 3.1 (ก) ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (ข) ภาคกลาง 57

ภาพท 3.2 (ก) เสนความยากจน สดสวนและจำนวนคนจน (ดานรายจาย) 59

ป 2531-2552

ภาพท 3.2 (ข) ชองวางและความรนแรงของความยากจน (ดานรายจาย) 60

ป 2531-2552

ภาพท 3.3 สดสวนคนจน (รอยละตอประชากรทงหมด) ป 2523-2549 61

บางประเทศในทวปเอเชย (ตามเกณฑเสนความยากจนสากล

2 ดอลลารสหรฐฯ/วน/คน)

ภาพท 3.4 การกระจายตวของคนจนจำแนกตามรายภาค 62

(รอยละตอคนจนทงหมด) ป 2531

ภาพท 3.5 การกระจายตวของคนจนจำแนกตามรายภาค 62

(รอยละตอคนจนทงหมด) ป 2552

ภาพท 3.6 สดสวนคนจนดายรายจาย (รอยละตอประชากร) 62

ภาพท 3.7 รายไดประชาชาตตอหว (บาท) จำแนกตามภาค 63

ภาพท 3.8 สดสวนคนจน (รอยละ) จำแนกตามขนาดของครวเรอน 66

ภาพท 3.9 สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง 66

(รอยละ) จำแนกตามขนาดของครวเรอน ป 2552

ภาพท 3.10 องคประกอบคนจน (รอยละ) จำแนกตามระดบการศกษา ป 2550 69

หนา

สารบญภาพ

ภาพท 3.11 สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง (รอยละ) 69

จำแนกตามระดบการศกษา ป 2550

ภาพท 3.12 องคประกอบคนจน (รอยละ) จำแนกตามอาชพ ป 2539-2550 71

ภาพท 3.13 สดสวนคนจน (รอยละ) จำแนกตามอาชพ ป 2539-2550 71

ภาพท 3.14 องคประกอบคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง 72

ในป 2550

ภาพท 3.15 สวนแบงความยากจนของครวเรอนในภาคการเกษตร 74

จำแนกตามขนาดของการถอครองทดนป 2550

ภาพท 3.16 สดสวนครวเรอนทยากจนในภาคการเกษตรจำแนกตามขนาด 74

การถอครองทดนป 2531 และ 2550

ภาพท 3.17 รายไดครวเรอนทงหมดและรายไดครวเรอนยากจน 75

ภาพท 6.1 รปแบบการเปลยนแปลงชวตครวเรอนจากการสมภาษณประวตชวต 174

หนา

บทนำ 1

14 สถาบนคลงสมองของชาต

พลวตของความยากจน

ประเทศไทยไดรบการยอมรบวาเปนประเทศกำลงพฒนาทประสบความสำเรจอยางมากใหการพฒนาเศรษฐกจใหมสภาพเศรษฐกจขยายตวไดในระดบสง และลดอตราความยากจนในประเทศลงได ในชวงทศวรรษ 2520 และ 2530 (United Nations, 2003; Warr, 1993) แมอตราการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจจะถดถอยจนตดลบในป 2540 ซงเปนปทประสบภาวะวกฤตทางเศรษฐกจอยางรนแรงแตกสามารถพฒนาเตบโตขนไดอกครงหนงในชวงปลายทศวรรษ 2540 เปนตนมา ซงการขยายตวทางเศรษฐกจดงกลาวสงผลใหประเทศไทยปรบเปลยนจากประเทศทมอยในกลมรายไดนอยเปนประเทศทมรายไดปานกลาง และเปลยนจากสงคมการเกษตรเปนหลกไปเปนสงคมทพงพงอตสาหกรรมมากขน ความสำเรจของการพฒนาทางเศรษฐกจนไดชวยให รายไดโดยเฉลยของครวเรอนไทยเพมขนซงสงผลใหความยากจนลดลงอยางมาก บทสรปของความสำเรจในการลดความยากจนของประเทศไทยดงกลาวไดถกอางองในงานวจยและบทความเกยวกบความยากจนโดยทวไป และหลายการศกษาไดแสดงใหเหนวาอตราการเตบโตทางเศรษฐกจมความสำคญในการลดความยากจนในประเทศไทย (Kakwani et al., 2004; Jitsuchon, 2006; Krongkaew et al., 2006) อยางไรกด ผลการศกษาเหลานนเปนการวเคราะหในระดบภาพรวมของประเทศ ซงยงไมเพยงพอในการอธบายและทำความเขาใจถงกระบวนการเกดพลวตความยากจนโดยเฉพาะอยางยงทเกดขนในระดบยอยของประเทศ ไดแก ระดบชมชนหรอระดบครวเรอนได ทงน การวเคราะหในระดบประเทศอาจใหขอมลสดสวนคนจนทลดลง แตนนไมไดหมายความวาสภาพความเปนอยของทกครวเรอนหรอประชาชนทกคนในประเทศดขนทงหมด เนองจากความยากจนไมไดมลกษณะสถตยหรออยนงกบท นนคอครวเรอนไมไดกาวออกจากความยากจนไดเทานน แตครวเรอนยงสามารถทจะเขาสความยากจนในขณะเดยวกน ดงนน “เราอาจพบวาภายใตสดสวนคนจนลดลง บางคนอาจสามารถหลดพนจากความยากจนได ในขณะทอกหลายคนยงตกอยในความยากจนตอไป” (Ravillion, 2001) ทงน เปนผลจากการทบางครวเรอนอาจไดรบผลประโยชนจากการขยายตวของเศรษฐกจโดยรวมของประเทศและผลกดนใหตนเองออกจากความยากจนได แตยงมบางสวนทอาจไมไดรบประโยชน ทำใหยงคงอยในความยากจน หรอทแยกวานนคอกลบเขาสความยากจนได ดงนน การศกษาวจยเกยวกบการออกและเขาสความยากจนในระดบชมชนและครวเรอนจงนบเปนกาวสำคญทจะพฒนาความรและความเขาใจเกยวกบความยากจนอยางลกซงและครบถวนมากขน

จากการทบทวนวรรณกรรมเกยวกบความยากจนสวนใหญจะวเคราะหอยบนฐานขอมลภาคตดขวาง (cross sectional data) ทสามารถอธบายภาพรวมความยากจนในลกษณะแนวโนมการเปลยนแปลงสทธของสดสวนหรออตราความยากจน (poverty incidence rate) วาเพมขน

กลาวนำ 1.1

15

บทนำ 1 หรอลดลงอยางไร (Grootaert et al., 1995) แตไมสามารถอธบายถงรปแบบและกระบวนการเปลยนแปลงของความยากจนแบบเปนพลวตซงประกอบดวยการเขาและออกจากความยากจนได การเพมขนหรอลดลงของสดสวนความยากจนไมสามารถบอกไดวามคนทสามารถออกจาก ความยากจนหรอมคนทตกสความยากจนและกลายเปนคนจนกลมใหมจำนวนเทาไหร การศกษาเกยวกบพลวตความยากจนจงเปนแนวทางสำคญทจะชวยอธบายประเดนดงกลาวใหชดเจนมากขน โดยทำใหทราบถงรปแบบทงความยากจนแบบครงคราวและความยากจนเรอรง รวมทงวเคราะหถงปจจยทมผลตอรปแบบพลวตทเกดขนดวย นอกจากน การศกษาถงรปแบบและกระบวนการของพลวตความยากจนยงมนยสำคญตอการกำหนดนโยบายอกดวย (McKay and Lawson, 2002) นนคอ นโยบายการแกไขความยากจนไมควรใหความสำคญและมงเนนตอกลมทอยในความยากจนเพยงอยางเดยว แตควรใหความสำคญตอกลมทไมไดอยในความยากจนแตมความเสยงทจะกาวเขาสความยากจน ณ ชวงเวลาใดเวลาหนงดวย ดงนน การคนหาคำตอบเกยวกบ รปแบบ กระบวนการ และสาเหตของการเกดพลวตความยากจนทงสาเหตของการออกจากความยากจน การเขาสความยากจนหรอยงคงอยในความยากจน จงมความสำคญเปนอยางยง

ในระยะสบปทผานมา พบวามการศกษาเกยวกบพลวตความยากจนเพมขน แตยงมจำนวนนอยโดยเฉพาะอยางยงในประเทศกำลงพฒนา เนองจากโดยสวนใหญการวเคราะหโดยวธเชงปรมาณทโดยมากจะอยบนฐานการคำนวณความยากจนจากระดบรายไดหรอรายจายนนตองอาศยฐานขอมลทไดจากการสำรวจขอมลภาคตดขวางตามเวลา (panel survey data) ซงในประเทศกำลงพฒนาคอนขางมนอย เนองจากตองใชระยะเวลาในการเกบขอมลมากกวาสองชวงเวลาขนไปและตองอาศยกลมตวอยางทคอนขางใหญ (Deaton, 1997) นอกจากน การศกษาโดยวธเชงปรมาณยงอธบายไดเฉพาะในสวนของรปแบบความสมพนธระหวางตวแปร (correlates) แตไมสามารถอธบายถงกระบวนการทซบซอนของการเกดพลวตความยากจนได (Dercon and Shapiro, 2007) ดงนน จงมความพยายามทจะนำเอาวธการเชงคณภาพมาผสมผสานกบวธการเชงปรมาณเพอศกษาพลวตความยากจนมากขน เพราะเชอวาประโยชนจากวธการวเคราะหทงสองจะสามารถนำมาอธบายและเตมเตมซงกนและกนได (McKay and Lawson, 2002; Hulme, 2007; Davis and Baulch, 2009) อยางไรกด งานวจยยงมอยจำนวนนอยมากโดยเฉพาะการศกษาททงสองวธใชการสำรวจกลมตวอยางเดม นอกจากนยงงานวจยเกยวกบปจจยและกระบวนการในการเขาและออกจากความยากจนยงมจำนวนนอยมากลงไปอก (Lawson et al., 2007)

เพอเตมเตมชองวางทางความรเกยวกบความยากจนดงกลาว งานวจยชนนจงมความพยายามทจะศกษาเกยวกบพลวตความยากจนโดยการเชอมโยงภาพจากระดบประเทศลงไปในระดบครวเรอน และอาศยวธวจยโดยการผสมผสานระหวางวธการวเคราะหทงเชงปรมาณและ



เชงคณภาพ โดยมวตถประสงคสำคญทตองการจะใชขอดจากทงสองวธเพอมาอธบายกลไกการเกดพลวตความยากจนในระดบครวเรอนในชนบทของประเทศไทยในชวงยสบปทผานมา คอระหวางป 2531 และ 2552 ในพนทภาคกลาง คอ จงหวดสพรรณบร และพนทภาคอสาน คอ จงหวดขอนแกน ซงเปนพนททมการปลกขาวมากเปนหลก จำนวนทงสน 240 ครวเรอน โดยอาศยการผสมผสานระหวางวธวจยเชงปรมาณจากขอมล panel ทไดจากการสำรวจโดยใชแบบสอบถามและวธวจยเชงคณภาพโดยใชการสมภาษณและพดคยเพอสอบถามประวตชวต เพอวเคราะหถงปจจยสำคญทมผลตอพลวตความยากจน ประกอบดวยลกษณะทวไปและการครอบครองสนทรพย ของครวเรอนทมความสำคญบนกรอบแนวคดของการดำรงชพครวเรอนในชนบท (rural livelihood framework) ซงเปนทคาดหวงวาผลทไดจากการศกษาจะสามารถทำใหเกดความรความเขาใจทงในเชงรปแบบการเปลยนแปลงและเนอหารายละเอยดเพออธบายวาปจจยทางเศรษฐกจ สงคม และลกษณะเชงโครงสรางประชากรของครวเรอนมการปรบเปลยนไปอยางไรในชวงยสบปทผานมา และการเปลยนแปลงทเกดขนของปจจยเหลานนมผลตอสภาพชวตความเปนอยและความยากจนของครวเรอนอยางไร และทายทสด การสรางความรความเขาใจในประเดนเกยวกบพลวตความยากจนโดยเฉพาะในครวเรอนชาวนาในพนทชนบทของประเทศไทยจะสามารถชวยในการกำหนดนโยบายเพอแกไขความยากจนรวมทงนโยบายพฒนาดานการเกษตรใหสามารถสนบสนนผประกอบอาชพทำนาและเกษตรกรรมทประสบกบความยากจนหรอมความเสยงทจะเขาสความยากจนใหดำเนนไปไดอยางมประสทธภาพมากยงขน

1.2 หลกการและเหตผล

งานวจยชนนเกดขนจากคำถามเรมตนของผทำวจยทวา “ทำไมบางครวเรอนสามารถหลดพนจากความยากจนได แตทำไมอกหลายครวเรอนกลบยงคงประสบปญหาและตกอยในความยากจน” ในการตอบคำถามทดเหมอนจะงายๆ ดงกลาวนน สงทตองความเขาใจในเบองตนคอประเดนทวาความยากจนไมไดมลกษณะเชงสถตยหรออยคงท (static) แตความยากจนมลกษณะเปนพลวต (dynamics) สามารถเปลยนแปลงไดเมอเวลาผานไปกลาวคอบคคลหรอครวเรอนทตกอยในภาวะยากจนในปน อาจจะสามารถทำใหตวเองหลดออกจากความยากจนในปถดไป ในขณะเดยวกนบคคลหรอครวเรอนดงกลาวกอาจมโอกาสทจะยงคงอยในความยากจนตอไปไดเชนกน

17

บทนำ 1 ทงน งานวจยชนนตงอยบนเหตผลและความจำเปนพนฐานสำคญสองประการ ประการแรก

ไดแก การเลงเหนลกษณะพนฐานทสำคญของความยากจนวามความเปนพลวต (dynamics) และมความหลากหลายทางมต (multi-dimensions) ประการทสองไดแก การใหความสำคญ ตอการวเคราะหพลวตของความยากจนโดยใชกรณศกษาในประเทศไทย

1.2.1ความจำเปนในการศกษาเกยวกบพลวตความยากจน

ความพยายามในการลดความยากจนถอเปนเปาหมายการพฒนาทสำคญในหลายประเทศ โดยเฉพาะอยางยงนบตงแตป 2533 ซงการลดความยากจนไดถกรวมเปนวตถประสงคหลกของแผนพฒนาประเทศในประเทศกำลงพฒนา และเปนประเดนทไดรบการกลาวถงอยางมากในเวทการพฒนาในหลายองคกรระหวางประเทศทวโลก อยางไรกด ความยากจนยงคงเปนประเดนปญหาทสำคญและเปนความทาทายหลกของการพฒนาอยจนกระทงปจจบน ในสวนของงานวจย พบวานกวจยจากหลากหลายแขนงวชาทงทางสงคมศาสตร เศรษฐศาสตร มานษยวทยา และงานการศกษาดานการพฒนาตางๆ ไดมความพยายามดำเนนการศกษาวจยเกยวกบภาวะความยากจนดวยความทมเทและเปนไปอยางตอเนอง ดงจะเหนไดจากการพฒนาองคความรทครอบคลมมากขนไมวาจะเปนทงในสวนของกรอบแนวคดนยามและระเบยบวธวจย โดยมวตถประสงคมงหวงทจะนำความรทไดจากการวจยไปชวยสนบสนนการดำเนนนโยบายแกไขปญหาความยากจนและนโยบายพฒนาดานการเกษตรใหเปนไปอยางมประสทธภาพมากยงขน

การพฒนาองคความรเพอใหเกดความเขาใจอยางลกซงเกยวกบลกษณะของความ

ยากจน รวมทงสาเหตและกระบวนการทกอใหเกดความยากจนนน จำเปนตองอาศยการศกษา

วจยทครอบคลมองคประกอบทสำคญ 3 ประการ ไดแก

(1) องคประกอบดานมตการใหคำนยามหรอมมมองตอความยากจน (metric dimension)

ซงในปจจบนเปนทยอมรบกนโดยทวไปวากรอบแนวคดตอนยามของความยากจนไมควรจะมองเพยงแคการขาดแคลนในรปของตวเงน ซงวดจากดานรายไดหรอรายจาย (income/ expenditure approach) แตการใหคำนยามและการวดความยากจนควรจะตองครอบคลมมตทมความหลากหลายมากยงขนมากกวาเพยงความยากจนในรปของรายได อาท ความยากจนในแงของการขาดศกยภาพในความเปนมนษยทไมสามารถพฒนาและพงพาตนเองใหมคณภาพชวต ทดได รวมถงการขาดเสรภาพและโอกาสในการเขาถงทรพยากรทงทางสงคม เศรษฐกจ การเมอง



และสงแวดลอม (capability approach) ซงแนวคดดงกลาวไดถกรเรมมาจากนกเศรษฐศาสตรรางวลโนเบล Amartya Sen นอกจากน ในปจจบนงานวจยหลายชนไดแสดงใหเหนวาความยากจนยงมความหมายกวางไปถงการขดสนในแงของความอยดมสข ความรสกพงพอใจในชวต และความสขโดยทวไป (subjective approach)

(2) องคประกอบดานชวงเวลา(temporaldimension)

การศกษาวจยเกยวกบความยากจนโดยทวไปจะมลกษณะเปนการวเคราะหเชงสถตย (static analysis) ซงอาศยการวเคราะหขอมลคงท ณ ชวงเวลาใดเวลาหนง หรอเปนการเปรยบเทยบขอมล ณ ชวงเวลาตางๆ (trend analysis) ซงพบวามขอจำกดเนองจากไมสามารถอธบายการเขาสความยากจนและกาวออกจากความยากจนของบคคลหรอครวเรอน ทเรยกวา พลวตความยากจน (dynamics of poverty) ได กลาวคอ การลดลงหรอเพมขนของอตราความยากจนระดบประเทศนนไมสามารถอธบายไดวาบคคลหรอครวเรอนใดสามารถหลดพนจากความยากจนหรอครวเรอนใดเขาสความยากจนหรอไม รวมทงไมสามารถตอบไดวาบคคลหรอครวเรอนท เคยจนมากอน จะยงจนอยหรอไม (Yaqub, 2000) จงมความจำเปนอยางยงทจะตองเรมหนมาใหความสำคญและพฒนาการศกษาวจยเกยวกบความเปนพลวตของความยากจน โดยการศกษาดงกลาวนตองอาศยขอมลทไดมาจากการตดตามสมภาษณบคคลหรอครวเรอนเดมในชวงเวลาตางๆ หรอเรยกวาขอมล panel survey

(3) องคประกอบดานวธการศกษาวจย(methodsused)

ในการวเคราะหเกยวกบความยากจนทมกรอบแนวคดหลากหลายมต และมความเปนพลวตนน จำเปนจะตองอาศยการผสมผสานระเบยบวธวจย (mixed-methods approach) ระหวางวธวเคราะหเชงปรมาณ (quantitative) และวธวเคราะหเชงคณภาพ (qualitative) โดยการนำจดแขงของแตละวธวจยมาใชเพอสนบสนนการศกษาและวเคราะหความยากจนใหเกดประโยชนสงสด

แมวาในชวงเกอบสองทศวรรษทผานมาจะมความกาวหนาในการศกษาวจยเกยวกบความยากจนเปนจำนวนมาก แตยงมอกหลายประเดนปญหาทควรไดรบการแกไขและหลายประเดนทยงไมไดมการศกษา ซงประเดนสำคญประการหนงทมการศกษานอยมากและจำเปนตองดำเนนการศกษาวจยเพมเตม ไดแกการศกษาเกยวกบพลวตของความยากจน (Narayan and Petesch, 2007) ซงประกอบดวยการวเคราะหถงปจจยสำคญทเปนสาเหตของการเขาสความยากจน การออกจากความยากจน และกระบวนการททำใหเกดการเปลยนแปลงของความยากจน (poverty transition) รวมทงสาเหตของความยากจนแบบถาวร (poverty persistence)

19

บทนำ 1 ทผานมา งานวจยทศกษาเกยวกบพลวตความยากจนเกอบทงหมดเปนงานวจยประเทศท

พฒนาแลว เนองจากขอมล panel data ทเปนฐานขอมลสำคญในการวเคราะหมอยางแพรหลายและถกจดเกบอยางเปนระบบ ในขณะทงานวจยในประเทศกำลงพฒนาเพงจะเรมมในป 2543 แตกถอวายงมจำนวนนอยมาก สาเหตสำคญเปนผลมาจากในแตละประเทศขาดแคลนฐานขอมล panel data ในขณะทประเทศทมขอมล panel กมจำนวนปคอนขางสนและจำนวนตวอยาง นอยมาก (Baulch and Hoddinott, 2000; Yaqub, 2000; Lawson et al., 2006; Dercon and Shapiro, 2007; Addison et al., 2009) ดงนน กลาวไดวาความรความเขาใจเกยวกบพลวตของความยากจนยงคอนขางใหมและเพงอยในกระบวนการเรมตนของการศกษา จงมความจำเปนอยางมากทตองดำเนนการศกษาวจยเพมเตมโดยเฉพาะอยางยงกรณศกษาในประเทศกำลงพฒนา

1.2.2การวเคราะหความยากจนกรณศกษาในประเทศไทย

(1) ประเทศไทยถอเปนประเทศหนงในภมภาคทประสบความสำเรจอยาง มากในการลดความยากจนอยางไรกดปญหาความยากจนยงมมากใน ชนบทภาคอสาน โดยเฉพาะอยางยงในครวเรอนทประกอบอาชพทำนา และเกษตรกรรมสะทอนถงปญหาการกระจายรายไดทไมเทาเทยม

ในชวงทศวรรษทผานมา ประเทศตางๆ ในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตมอตราการขยายตวในระดบสง และมสดสวนคนจนลดลงอยางตอเนอง ประเทศไทยถอเปนประเทศหนงในภมภาคทประสบความสำเรจจากอตราการขยายตวทางเศรษฐกจทสงมาก และรายไดประชาชาตตอหวเพมขนอยางรวดเรว โดยเพมในอตราเฉลยเกอบรอยละ 7 ในชวงป 2543-2551 ภายหลงจากเศรษฐกจของประเทศสามารถฟนตวไดจากผลกระทบของวกฤตเศรษฐกจในป 2540 สงผลใหรายไดประชาชาตตอหวของไทยเพมขนจาก 30,000 บาท ในป 2531 เปนประมาณ 100,000 บาทในป 2551 รายไดของครวเรอนเพมขนมากเชนเดยวกนจากประมาณ 8,000 บาทตอเดอนในป 2531 เปน 18,600 บาทตอเดอนในป 2550 ไมเพยงแตเศรษฐกจทขยายตวในอตราสง ประเทศไทยยงถอเปนประเทศทประสบความสำเรจอยางมากในการลดความยากจน โดยพบวาสดสวนคนจน (poverty incidence rate) ซงวดจากผทมระดบรายไดตำกวาเสนความยากจนลดลง อยางรวดเรวจากรอยละ 40 ในป 2531 มาอยทรอยละ 8 ในป 2550 และจำนวนคนจนลดลงจาก 22 ลานเหลอเพยง 5 ลานคนในระยะเวลายสบปทผานมา



แมวาโดยภาพรวม ประเทศไทยจะมการขยายตวทางเศรษฐกจทดและภาวะความยากจนลดลงอยางตอเนอง แตเมอพจารณาในแตละภมภาค จะพบวาผทประสบปญหาความยากจนยงกระจกตวมากในภาคตะวนออกเฉยงเหนอคดเปนประมาณรอยละ 52 ของจำนวนคนจนทงหมด และสวนใหญกวารอยละ 88 เปนคนยากจนในเขตชนบท และเมอพจารณาแยกตามประเภทอาชพ พบวากวารอยละ 40 ของจำนวนคนจนทงหมดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอประกอบอาชพเปนชาวนาและผประกอบอาชพเกษตรกรรม ในขณะทรอยละ 9 ของจำนวนคนจนทงหมดอยในภาคกลาง ความแตกตางอยางมากของสดสวนคนจนในสองภมภาคระหวางภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลางจงเปนพนททงานวจยชนนใหความสนใจและถกเลอกเปนพนทสำรวจ นอกจากน เมอพจารณาการกระจายรายไดของประเทศไทย พบวามความไมเทาเทยมของการกระจายรายไดมากขนอยางตอเนอง Gini เพมขนจากประมาณ 0.4 ในชวงป 2530 เปน 0.5 ใน ป 2550 (Siriprachai, 2009) การกระจายรายไดทแยลงสะทอนใหเหนวาประชากรในประเทศไดรบโอกาสทงทางเศรษฐกจและสงคมไมเทาเทยมกน โดยเฉพาะอยางยงกลมคนทยากจนมากในชนบท ซงความไมเทาเทยมดงกลาวอาจสงผลกระทบตอปญหาความยากจนใหแยลงและไมได รบการแกไข ปญหาดงกลาวไมเพยงสงผลใหประชากรบางกลมไมสามารถกาวพนความยากจนได แตขณะเดยวกนอาจสงผลใหเกดความเสยงและความเปราะบาง (vulnerabilities) ในการ ดำรงชพและเปนสาเหตททำใหครวเรอนกลบเขาสความยากจนไดในทสด

ดงนน จงเปนเรองทนาสนใจทจะทำการศกษาเชงลกในกรณประเทศไทยซงมแนวโนม การลดลงของสดสวนคนจนในภาพรวม แตกลมทยงคงตกอยในความยากจนสวนใหญเปน ผทประกอบอาชพในภาคเกษตรกรรมโดยเฉพาะอยางยงกลมชาวนา การศกษาเกยวกบการเปลยนแปลงของความยากจนในลกษณะพลวตของการเขาและออกจากความยากจนโดยเฉพาะในครวเรอนชาวนาจงนบเปนโอกาสทดและเปนประโยชนทจะชวยทำใหเกดความรความเขาใจอยางถองแทเกยวกบสาเหตของปญหาความยากจนและวถชวตของครวเรอนชาวนามากยงขน

(2) ยงไมมผลการศกษาเกยวกบพลวตความยากจนของประเทศไทยอยาง จรงจงเนองจากขอจำกดของขอมลpaneldata

ขณะทการศกษาวจยเกยวกบพลวตความยากจนในประเทศพฒนาแลวมจำนวนมากเนองจากมขอมล panel ทเปนขอมลหลกในการวเคราะห แตการศกษาในประเทศกำลงพฒนาเพงเรมมมากขนนบตงแตป 2543 เปนตนมา แตกถอวายงมจำนวนงานวจยนอยมากโดยเฉพาะอยางยงในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต สำหรบกรณของประเทศไทยยงไมมผลการวจยชนใดททำการศกษาเกยวกบพลวตความยากจนอยางจรงจง สาเหตสำคญเนองจากประเทศไทยยงขาดขอมล panel ในระดบประเทศ โดยทวไป การศกษาเกยวกบความยากจนในประเทศไทยจะเปนการวเคราะหสดสวนคนจน ลกษณะของคนจน และแนวโนมการเปลยนแปลงของภาวะความ

21

บทนำ 1 ยากจนในภาพรวม โดยอาศยการเปรยบเทยบขอมลทเกบในแตละปแตไมไดตดตามครวเรอนเดมทงหมด (cross-sectional data) สงผลใหการวเคราะหขอมลดงกลาวไมเพยงพอทจะอธบายในลกษณะเชงพลวตไดวาใครทสามารถกาวพนความยากจน ใครทเขาสความยากจน หรอยงตกอยในความยากจน รวมทงปจจยใดทกอใหเกดการเปลยนแปลงดงกลาว การศกษาเกยวกบพลวตความยากจนจะสามารถชวยแจกแจงความแตกตางและอธบายประเดนดงกลาวได

ดงนน จงจำเปนอยางยงทจะตองใหความสำคญตอดำเนนการศกษาวจยเพอใหเกดความเขาใจอยางลกซงเกยวกบลกษณะความเปนพลวตของความยากจน รวมทงกระบวนการและปจจย ททำใหเกดพลวตของความยากจน และโดยเฉพาะอยางยงบทเรยนจากกรณศกษาประเทศไทย ในฐานะเปนประเทศทไดรบการยอมรบวาประสบความสำเรจในการลดความยากจน ซงจะทำใหเกดความรความเขาใจอยางถองแทมากขนถงสาเหตของการทำใหความยากจนลดลง ซงสามารถพจารณาไดจากหลายสาเหต ไมวาจะเปนเพราะสามารถทำใหคนจนออกจากความยากจนไดมากขน สามารถดแลปองกนไมใหเกดความเสยงทคนจะกลบเขาสความยากจน หรอสามารถลดความรนแรงของระดบความยากจนลงได

1.3 คำถามวจยในเรองน

การศกษาในเรองมคำถามวจยหลกทวา “อะไรเปนปจจยทอธบายการเกดพลวตความยากจนของครวเรอนในชนบทไทยทงพลวตการเขาและออกจากความยากจน และความยากจนเรอรง” โดยมสวนของคำถามยอยๆ ประกอบดวย

• รปแบบพลวตความยากจนของครวเรอนในชนบทไทยมลกษณะอยางไรในชวงยสบป

ทผานมาโดยเฉพาะภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลางของประเทศไทย

• อะไรเปนสาเหตหรอปจจยกำหนดพลวตความยากจน ประกอบดวย ปจจยใดททำให

ครวเรอนสามารถออกจากความยากจนได ปจจยใดททำใหครวเรอนตกสความยากจน

และปจจยใดททำใหครวเรอนยงคงอยในความยากจน

• การใชการผสมผสานระหวางวธวจยเชงปรมาณจากแบบสอบถามและวธวจยเชง

คณภาพจากการสมภาษณประวตชวตใหผลสอดคลองกนหรอไม สนบสนน หรอ

ขดแยงกนหรอไม อยางไร



ซงจากคำถามวจยดงกลาวผวจยไดอาศยฐานขอมลทตยะภมจากหนวยงานราชการ และ

ฐานขอมลจากการสำรวจภาคตดขวางตามเวลา (panel data) ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและ

ภาคกลางของประเทศไทยในป พ.ศ. 2531 และป 2552 มาใชเปนขอมลหลกในการวเคราะหและ

สงเคราะหหาขอเทจจรง ทงน ขอมลจากป 2531 ไดจากการจดเกบไวโดย ภาควชาเศรษฐศาสตร

เกษตรและทรพยากร คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร1 และขอมลในป 2552

ไดจากการจดทำการสำรวจของผวจยเอง

การศกษาวจยชนนถอไดวาเปนจดเรมตนงานแรกของประเทศไทย ในการวเคราะหความ

ยากจนในลกษณะพลวต โดยชวยใหเกดองคความรใหมเกยวกบรปแบบและสาเหตททำใหเกด

พลวตความยากจนของครวเรอนชาวนา ทงน ผลการวเคราะหทไดไมเพยงแตอยในรปปรมาณ

วเคราะหเพยงอยางเดยว แตยงไดความรความเขาใจและไดรายละเอยดเนอหาในเชงลกจากการ

สมภาษณเชงคณภาพวเคราะหอกดวย สงผลใหภาพและมมมองเกยวกบปญหาความยากจน

กวางมากขนกวาการใชรปแบบการวเคราะหความยากจนแบบเดม ซงอาศยขอมลภาพรวมและ

วเคราะหแนวโนมเพยงอยางเดยว ขอมลทไดจากการศกษานจะเปนประโยชนในการกำหนด

เปาหมายกลมคนจนไดถกตองและชวยใหการกำหนดนโยบายการแกไขปญหาความยากจนและ

การกระจายรายไดของประเทศไทยใหเปนไปอยางมประสทธภาพมากขน นอกจากน การวเคราะห

พลวตความยากจนนจะชวยเปนแนวทางและกรอบในการวเคราะหระดบประเทศในอนาคต

เมอขอมล panel ของประเทศไทยมการเผยแพรมากขน

เอกสารเลมนแบงเนอหาออกเปน 7 บท หลงจากบทนำ บทท 2 ไดทบทวนวรรณกรรม

ทเกยวของพรอมกบการนำเสนอกรอบแนวคดและวธวจย บทท 3 ไดใหภาพการเปลยนแปลง

ความยากจนในประเทศไทย บทท 4 นำเสนอรปแบบและลกษณะพลวตความยากจน บทท 5 ไดนำ

เสนอ การวเคราะหเชงปรมาณเพออธบายถงปจจยทกำหนดพลวตความยากจน สำหรบการ

วเคราะหเชงคณภาพเพออธบายพลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน ไดนำเสนอไวในบท

ท 6 สวน บทสดทายเปนบทสรปและขอเสนอแนะเชงนโยบาย

1 ภาควชาเศรษฐศาตรเกษตรและทรพยากร ไดจดโครงการวจยรวมกบสถาบนวจยขาวนานาชาต (IRRI) ภายใตชอ โครงการ “Differential Impacts of Modern Rice Technology across Production Environment in Thailand”

KNIT

2 ทบทวนวรรณกรรม ทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย



การทบทวนเอกสารทเกยวของเรมจากการใหคำนยามความยากจน จากนนจงทบทวนงานวจยทศกษาเกยวกบพลวตของความยากจนในประเทศกำลงพฒนา การแจกแจงลกษณะและประเภทของพลวตความยากจน และปจจยทกอใหเกดพลวตความยากจน

2.1.1นยามและการวดความยากจน

ในหลายทศวรรษทผานมา นยามความยากจนไดรบการพฒนาโดยการตความใหม ความหมายทกวางและครอบคลมมากขน ในชวงกอนศตวรรษ 1900s ความยากจนเรมตน จากความหมายแคบ หมายถง ความขาดแคลนสงจำเปนในระดบททำใหไมสามารถยงชพได (subsistence level) โดยสะทอนจากความขาดแคลนระดบสารอาหารขนตำสดทรางกายมนษยตองการและถกวดออกมาในรปตวเงน นนคอการพจารณาทระดบรายไดของบคคลทไมเพยงพอกบการดำรงชพตามมาตรฐานขนตำ (Booth, 1889: Rowntree, 1901) Booth (1889) ไดทำการศกษา ความยากจนของครวเรอนในกรงลอนดอน ประเทศองกฤษ โดยสรางเสนความยากจนขนเพอ วดระดบความตองการขนพนฐานทมนษยตองการในการดำรงชพและวดออกในรปตวเงน ผทมรายไดตำกวาเสนความยากจนดงกลาวถอเปนผทตกอยความยากจน งานของ Booth ไดรบการพฒนาในชวงตอมาโดย Rowntree (1901) ซงศกษาความยากจนในกรงยอรก ประเทศองกฤษ โดย Rowntree วดความยากจนโดยสรางเสนความยากจนเชนกน แตไดแบงความยากจนออกเปนสองระดบ คอ ความยากจนระดบแรก หมายความถงผทไมสามารถเขาถงการใชทรพยากรตางๆ ทจะนำมาตอบสนองความตองการขนตำของรางกายทพงจะมเพอการดำรงชพได และความยากจนระดบสอง หมายถงผทมทรพยากรแตไมสามารถใชประโยชนจากทรพยากรเหลานนเพอดำรงชพได ทงสองกลมถอวาเปนผทตกอยในความยากจนตามคำนยามของ Rowntree

ตอมาในทศวรรษท 1970 ความยากจนถกตความใหมความหมายเพมขนเปนความขาดแคลนสงทเปนความจำเปนพนฐาน (basic needs) ซงรวมถงเครองนงหม สขภาพอนามย และทอยอาศย หลงจากนน ในชวงทศวรรษท 1990 เรมมการถกเถยงของนกวชาการในวงกวางถงขอจำกดของแนวคดนยามความยากจนแบบแคบทใหความสำคญตอความยากจนในรปของตวเงนหรอรายไดเพยงอยางเดยว โดยเหนวาความยากจนในรปของรายไดไมสามารถสะทอนภาวะความขาดแคลนของบคคลไดครบถวนสมบรณ จงไดกำหนดนยามของความยากจนในความหมายทกวางขนซงครอบคลมวถชวตความเปนอยและความอยดมสขไดมากขนทงมตเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรมและการเมอง (UNDP, 1991 และ World Bank 2000) โดยแนวคดทมอทธพล

การทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ2.1

25

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 อยางมากตอการกำหนดนยามความยากจนไดแก งานของ Amartya Sen นกเศรษฐศาสตรรางวลโนเบล ป 1999 หรอ พ.ศ. 2542 ทไดเสนอแนวคดเรองความยากจนในกรอบทกวางกวามมมองดานรายไดในการยงชพเทานน โดยใหความสำคญตอการใหคณคาของคนในแตละสงคม (capabilities) ซงประกอบดวยความสามารถในการทำสงตางๆ (functions) และมเสรภาพในการเลอกทจะทำหรอเลอกทจะเปน (freedom) เพอบรรลเปาหมายของการดำรงชวตอย (Sen, 1993)

ความหมายของความยากจนในปจจบนจงไดครอบคลมองคประกอบตางๆ มากขนเพอสะทอนใหเหนถงความขดสนของบคคลในแตละสงคมในมตทแตกตางกนออกไป ดงทปรากฏอยในคำนำของรายงานความยากจนของสำนกงานโครงการพฒนาแหงสหประชาต (UNDP) ป 1997 ทระบความหมายของความยากจน ดงน

“ความยากจน หมายถง ความขดสนในโอกาสและทางเลอกของมนษยทจะนำไปสการดำรงชวตทยนยาว สขภาพแขงแรง และทำใหไมสามารถไปสมาตรฐานการดำรงชวตทดได นอกจากนยงรวมถงความขดสนทางเสรภาพ ความมศกดศร การใหเกยรตตวเองและผอน ความยากจนยงสะทอนถงความไมเพยงพอในทรพยากรตางๆ ความเปราะบางตอเหตการณทเกดขนโดยไมไดคาดคด อาท ความเจบปวย ความรนแรง และความสญเสยตางๆ รวมทงการขาดอำนาจตอรองและขาดศกยภาพในการเรยกรองสทธ ทงสทธทางการเมอง สงคม และเศรษฐกจในการดำรงอยในสงคมและประเทศนนๆ”

2.1.2ลกษณะของพลวตความยากจน

พลวตความยากจนตงอยบนขอเทจจรงพนฐานทวาคนจนไมไดจนในระดบทคงทตลอดเวลา เมอเวลาผานไป บคคลหรอครวเรอนสามารถเผชญปญหาความยากจนไดในหลายรปแบบ อาทเชน ผทเผชญกบความยากจนในปน บางคนอาจไมไดเปนคนจนในปหนาหรอปตอๆ ไป หรอบางคนอาจยงคงอยในความยากจนอยางตอเนอง ขณะทผทไมไดเปนคนจน อาจตกเขาสความยากจนไดเมอเวลาผานไปกเปนได ทงน ความยากจนจงสามารถเปลยนแปลงเปนไดทงจนระยะสน ระยะยาว จนแบบชวคราวหรอแบบเรอรง เปนตน (Yaqub, 2000) งานวจยทรวบรวมผลการศกษาเกยวกบพลวตความยากจนโดยสวนใหญแบงประเภทของความยากจนออกเปน 4 กลมใหญ (Hulme et al, 2007) ไดแก

• กลมไมเคยยากจน (never poor)

• กลมยากจนเปนครงคราว (transient poor/ sometimes poor) (กลมทเคยจนแต สามารถออกจากความยากจนได (moving out of poverty)

• กลมทเพงเขาสความยากจน (moving into poverty)

• กลมยากจนถาวรหรอเรอรง (always poor/ Chronic poor)



การศกษาทำความเขาใจเกยวกบลกษณะพลวตของความยากจนถอวามความสำคญอยางมากตอการกำหนดนโยบายเพอแกไขปญหาความยากจน เนองจากแตละประเภทความยากจนหรอแตละกลมของคนจนมความตองการความชวยเหลอทางดานนโยบายทแตกตางกนออกไป นโยบายเพอแกไขความยากจนแบบครงคราวกจะแตกตางจากนโยบายเพอความยากจนแบบเรอรง (Grootaert et al, 1995; McCulloch and Baulch, 2000) ยกตวอยางเชน หากประชาชนสวนใหญเปนผทตกอยในความยากจนระยะยาวหรอแบบเรอรง (chronic poor) จะตองไดรบความชวยเหลอดานนโยบายทเกยวของกบการปรบปรงหรอปฏรปโครงสรางทชวยในการประกอบอาชพและสงเสรมการเพมขนของสนทรพยตางๆ ในระยะยาว เชน นโยบายปรบปรงโครงสรางการกระจายรายไดและการลงทนในสนทรพยทางโครงสรางพนฐานทชวยสนบสนนการเขาถงบรการตางๆ ไมวาจะเปนทางดานสขภาพ การศกษา และสาธารณปโภคตางๆ ในขณะท หากประชากรสวนใหญเปนกลมผทเผชญกบความยากจนแบบเปนครงคราว (transient poor) เนองจากการเปลยนแปลงลกษณะทางครวเรอนหรอไดรบผลกระทบจากการเกดเหตการณทไมคาดคด (shocks) กจะตองไดรบการสนบสนนเชงนโยบายทชวยปองกนการเกดความผนผวนระยะสนทเกดขน ตวอยางเชน นโยบายคมครองทางสงคม การสนบสนนดานสนเชอ การใหหลกประกนในการประกอบอาชพ เปนตน

จากการรวบรวมงานวจยเกยวกบพลวตความยากจนในประเทศกำลงพฒนาเทาทมอยทงหมด Baulch และ Hoddinott (2000) ระบวาจากการศกษาทงหมด 10 ประเทศ โดยอาศยการวเคราะหขอมลภาคตดขวางตามเวลา (panel data) สวนใหญแลวพบวาจำนวนของผทเผชญปญหาความยากจนแบบครงคราว หรอผทเขาและออกจากความยากจนมมากกวาจำนวนของผทอยในความยากจนแบบเรอรง การรวบรวมของ McKay และ Lawson (2002) กระบแนวโนม ดงกลาวเชนเดยวกน

McCulloch และ Baulch (2000) ทำการศกษาพลวตความยากจนในประเทศปากสถาน และรายงานผลวาในแตละปจะมสดสวนคนจนประมาณรอยละ 30 แตสดสวนของผทออกจากและเขาสความยากจนมสงกวานน โดยคดเปนครงหนงของครวเรอนทงหมด ขณะทผทอยในความยากจนเรอรง มเพยงรอยละ 3 เทานน แนวโนมดงกลาวไดรบการยนยนเชนกนจากผลการศกษาของ Justino และ Litchfield (2004) ทศกษาพลวตความยากจนในประเทศเวยดนาม พบวาผลจากการปรบโครงสรางทางการคาของประเทศ ทำใหสดสวนครวเรอนทยากจนมแนวโนมลดลงอยางตอเนองในชวงระหวางป 1992 และ 1997 จากรอยละ 60 เหลอเพยงรอยละ 37 อยางไรกด พบวาสดสวนของผทเขาสและออกจากความยากจนกลบมอตราทสงมากคดเปนประมาณรอยละ 32 ของครวเรอนทงหมด โดยรอยละ 27 เปนสดสวนครวเรอนทสามารถหลดพนหรอออกจากความยากจนได ในขณะทรอยละ 5 เปนครวเรอนทเขาสความยากจน สวนรอยละ 30 เปน ครวเรอนยากจนเรอรง จากการทบทวนงานวจยลาสด โดย Dercon และ Shapiro (2007) ซงรวบรวมงานวจยเกยวกบพลวตความยากจนของประเทศกำลงพฒนาไวทงสนประมาณ 15

27

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 ประเทศ พบวาประมาณครงหนงของครวเรอนทสำรวจเปนสดสวนของครวเรอนยากจนแบบครงคราว คอมจำนวนผทออกจากและเขาสความยากจนมากกวาผทตกอยในภาวะความยากจนเรอรง

โดยสรป จากผลการศกษาวจยหลายชนพบวา ประเทศกำลงพฒนาสวนใหญจะมสดสวนของผทออกและเขาสความยากจนหรอยากจนครงคราวสงมากกวาผทอยในความยากจนเรอรง (ตารางท 2.1)

ประเทศ ปทศกษา จน จน จนครงคราว ไมเคย สดสวน

ทมา

เรอรง ครงคราว แบงเปน จน คนจน

ครง คราว

ออกจาก เขาส ความจน ความจน

บงคลาเทศ 1987-2000 31.4 43.4 25.7 17.7 25.1 58 Sen (2003)

1994-2001 11.7 30.6 18.7 11.9 57.8 72 Kabeer (2004)

1994-2006 16.0 49.0 44.0 5.0 35.0 75 Davis and Baulch (2009)

จน 1985-1990 6.2 47.8 - - 46.0 88 Jalan and Ravillion (2000)

1991-1995 9.6 22.5 15.3 7.2 67.8 70 McCulloch and Calandrino (2002)

อนเดย 1970-1982 25.5 35.7 22.6 13.1 38.8 58 Bhide and Mehta (2004)

อนโดนเซย 1993-1997 7.8 19.0 7.4 11.6 73.2 71 Alisjabahna and Yusuf (2003)

ปากสถาน 1986-1991 3.0 55.0 - - 42.0 94 McCulloch and Baulch (2000)

เวยดนาม 1992-1997 28.7 32.0 27.3 4.7 39.2 56 Justino and Litchfield (2004)

ตารางท 2.1 ลกษณะพลวตความยากจนของครวเรอนจากตวอยางบางประเทศในภมภาค เอเชย

ทมา: จากการรวบรวม



2.1.3ปจจยสำคญทกอใหเกดพลวตความยากจน

(1) ความยากจนเรอรง(chronicpoverty)และความยากจนครงคราว (transient poverty)

นอกเหนอจากการศกษาถงลกษณะและประเภทของพลวตความยากจนแลวสงทสำคญทสดอกประการหนงทจะตองทำการศกษาคอปจจยหรอสาเหตสำคญทกอใหเกดพลวตความยากจน ทำไมบางครวเรอนถงสามารถกาวออกจากความยากจนได และบางครวเรอนกลบเขาสความยากจนเมอเวลาผานไป ในขณะทบางครวเรอนยงคงอยในความยากจนอยางตอเนอง ทงน แตละประเภทของความยากจนกมปจจยหรอสาเหตทกำหนดแตกตางกนออกไป (Baulch and Hoddinott, 2000; McKay and Lawson, 2002) ซงจะสงผลตอการกำหนดนโยบายเพอแกไขปญหาทแตกตางกน นอกจากน ประเภทของความยากจนยงขนอยกบระยะเวลาทศกษาดวย ความยากจนเรอรงมกจะสะทอนถงความอดอยากหรอขาดแคลนสงจำเปนสำหรบการดำรงชพในระยะยาว ดงนน ปจจยสำคญทเปนสาเหตของความยากจนดงกลาวจะเปนผลมาจากการเคลอนยายหรอการเปลยนรปแบบทางเศรษฐกจ (economic mobility) และกระบวนการททำใหความเปนอยของครวเรอนเปลยนแปลงไป (changing livelihoods) ในทางกลบกน ความยากจนแบบครงคราวจะเกดจากปจจยระยะสนหรอปจจยทไมคาดคด

Baulch และ Hoddinott (2000) ระบวาปจจยทกำหนดพลวตความยากจนของครวเรอนในระยะยาว ประกอบดวย 4 ปจจยสำคญ ไดแก (1) การสะสมสนทรพย (2) สนทรพยเบองตนทถอครอง (3) การเปลยนแปลงผลตอบแทนของสนทรพย (4) ผลกระทบในระยะยาวจากเหตการณไมคาดคด (shocks) โดยปจจยททำใหเกดความยากจนเรอรงมกจะเกดจากการถอครองสนทรพยในระดบตำ ในขณะทปจจยทกอใหเกดพลวตความยากจนในระยะสนหรอความยากจนแบบครงคราวสวนใหญจะเกยวเนองกบความเปราะบางของครวเรอนหรอการทครวเรอนไมมความสามารถในการแกไขและรบมอกบ shocks และความเสยงตางๆ และสงผลใหไมสามารถปรบระดบการบรโภคใหคงทได ในการศกษาพลวตความยากจนของครวเรอนชนบทในประเทศจน Jalan และ Ravillion (2000) พบวาลกษณะและองคประกอบของครวเรอน การศกษา และภาวะสขภาพของสมาชกในครวเรอนเปนปจจยทสำคญทสงผลใหเกดความยากจนเรอรง แตไมมผลตอความยากจนแบบครงคราวทเกดจากปจจย shocks ตางๆ และความผนผวนของรายได เปนตน

จากการทบทวนงานวจยเกยวกบปจจยทเกยวของกบพลวตความยากจนในหลายๆ ประเทศ McKay และ Lawson (2002) กแสดงผลการศกษาทยนยนเชนเดยวกนถงความแตกตางของปจจยทมผลตอความยากจนแบบเรอรงและความยากจนแบบครงคราว โดยความยากจน

29

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 แบบเรอรงสวนใหญมสาเหตมาจาก (1) การขาดแคลนสนทรพยหรอมสนทรพยในระดบตำ เชน ทนมนษย (การศกษา) และทนกายภาพ (ทดน) (2) การมสวนรวมในกจกรรมทมประสทธผลตำ (3) สดสวนการพงพงในครวเรอนสง และ (4) ทอยอาศยอยหางไกลจากความเจรญหรอพนทแรนแคน ในขณะท ความยากจนแบบครงคราวมกเกดจากการทครวเรอนไมสามารถรบมอกบ ผลกระทบทเกดขนเนองจากความผนผวนของปจจยตางๆ หรอเหตการณทไมคาดคดมากอน เชน ผลกระทบจากการเปลยนแปลงผลตอบแทนสนทรพย หรอ ผลจากความเจบปวยของสมาชกในครวเรอนซงสงผลกระทบตอรายไดและชวตความเปนอยของครวเรอน เปนตน

(2) การเขาสความยากจน(moveintopoverty)และการออกจากความ ยากจน(moveoutofpoverty)

ประเภทของความยากจนยงสามารถแบงออกเปนประเภทยอยลงไปอก กลาวคอ ความยากจนครงคราว สามารถแบงออกไดเปนการเขาสความยากจน และการออกจากความยากจน ซงปจจยทเปนสาเหตของการเขาและออกจากความยากจนกแตกตางกน Krishna และคณะ (2006) กลาวไววานโยบายการแกไขปญหาความยากจนไมเพยงแตจะใหความสำคญตอผทยากจนอยแลว แตจำเปนตองคำนงถงผทมโอกาสจะกาวเขาสความยากจนดวยในอนาคตดวย Narayan และ Petesch (2007) กไดเนนยำความสำคญของการศกษาวจยในอนาคตทควรเนนหาคำตอบเกยวกบปจจยและกระบวนการของพลวตความยากจนทงความยากจนเรอรงและความยากจนครงคราว ซงยงขาดคำอธบายทชดเจน สวนหนงเนองจากขอจำกดของการมขอมล panel data โดยเฉพาะอยางยงขอมลระยะยาว

Dercon และ Shapiro (2007) ไดรวบรวมและทบทวนงานวจยเพอศกษาเกยวกบพลวตความยากจนบนฐานขอมล panel data ของประเทศกำลงพฒนาจำนวน 30 ประเทศ พบวาปจจยทชวยใหคนออกจากความยากจนจะเกยวของกบสนทรพยทครวเรอนถอครอง อาท ทดน ทนมนษย และโครงสรางพนฐาน ในขณะทปจจยททำใหคนเขาสความยากจนสวนใหญจะเปน ผลกระทบของ shocks ทเกดขน

ในหลายการศกษาเกยวกบพลวตความยากจนไดใชวธวจยเชงคณภาพวเคราะหเขามาชวยอธบายปจจยทไดจากวธวจยเชงปรมาณวเคราะห ยกตวอยางเชน Sen (2003) ไดศกษาพลวตความยากจนในประเทศบงคลาเทศระหวางป 1987 และ 2000 โดยอาศยการผสมผสานระหวางการวเคราะหโดยใชขอมล panel data และการสมภาษณเชงลก ผลการศกษาแสดงวา การออกจากความยากจนมความสมพนธกบสนทรพยทถอครองเบองตนและความสามารถในการสะสมสนทรพยในระยะตอมา ซงเกดขนไดจากการปรบเปลยนรปแบบชวตความเปนอยของ



ครวเรอน อาทเชน การกระจายแหลงทมาของรายไดจากหลากหลายทาง การเปลยนอาชพทำนาไปประกอบอาชพนอกภาคเกษตรมากขน และการอพยพยายถน ผลจากการศกษาดงกลาวนสอดคลองกบรายงานของธนาคารโลกประจำป 2008 ทวเคราะหปจจยทชวยใหคนออกจาก ความยากจน ประกอบดวย 3 แนวทาง คอ การสรางความหลากหลายในการเพาะปลก การประกอบอาชพนอกภาคเกษตร และการอพยพยายถน (World Bank, 2008)

ในเอกสารทนำเสนอน ไดรวบรวมปจจยทมความสมพนธกบการเขาและออกจากความยากจน โดยเลอกกรณของประเทศกำลงพฒนาทมชวงระยะเวลาการศกษาคอนขางยาว (มากกวา 5 ปขนไป) เพอใหเหนการเปลยนแปลงเชงโครงสรางทชดเจน จากผลการศกษาพบวา โดยสวนใหญปจจยทมผลตอการออกจากความยากจนไดแก ปจจยเชงโครงสรางทเกยวของกบสนทรพยทครวเรอนถอครอง อาท ทดน การศกษา การประกอบอาชพ ในขณะทปจจยทมผลตอการเขา สความยากจนสวนใหญเกยวของกบปจจยทไมคาดคดมากอน อาท การเจบปวย และอบตภยทางธรรมชาต กลาวโดยรวมคอ เหตผลหรอปจจยทอธบายการออกจากความยากจนมมากกวาเมอเทยบกบจำนวนปจจยทอธบายการเขาสความยากจน (ตารางท 2.2)

ตารางท 2.2 ตวอยางการศกษาเกยวกบปจจยทอธบายการเขาและออกจากความยากจน ของครวเรอนในประเทศกำลงพฒนา

ทมา ประเทศ ปทศกษา วธวจย ปจจยทมผลตอการ ปจจยทมผลตอการ

ออกจากความยากจน เขาสความยากจน

Scott and ชล 1968- • Ordered • จำนวนทดนถอครอง • รายไดตอหวปท Litchfield 1986 logit model อายหวหนาครวเรอน เรมตนศกษา

• Probit ปการศกษาเฉลยของ • การสญเสยปศสตว

regression ผทำงานในครวเรอน

model • การสะสมทดน

การถอครองปศสตว

อตราการพงพง

• อายหวหนาครวเรอน

การสะสมทดนและ

การถอครองปศสตว

31

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2



Sen (2003) บงคลา 1987- • Descriptive • ปจจยเชงโครงสรางท • ปจจยอนๆ ทมผลตอ

เทศ 2000 analysis เกยวเนองกบโครงสราง การเปลยนแปลงของ

• Panel data สนทรพยครวเรอน วงจรชวต (life cycle)

analysis (structural) (อาทการ (อาท จำนวนสมาชก

• Qualitative สะสมสนทรพย การใช ในครวเรอนททำงาน

method by พนธขาวใหม การทำ อตราพงพงสง การ

using semi- กจกรรมในการดำรงชพ ทอดทงจากสาม)

structured แบบหลากหลาย การ • ปจจยทเกดจากวกฤต

interviews กระจายแหลงทมา และไมคาดคดมากอน

ของรายได การเปลยน (idiosyncratic) (อาท

ไปประกอบอาชพนอก การเจบปวย และอบต-

เกษตร) ภยจากธรรมชาต)

Bhide and อนเดย 1970- • Probit การรหนงสอ การถอ -

Mehta 1981 regression ครองบาน การเพมขน

(2004) model ของทดนเพอการเพาะ

ปลก รายไดจากปศ-

สตว และโครงสราง

พนฐาน

Krishna อกนดา 1980- • Stage-of- การกระจายแหลงทมา อตราพงพงสง การเจบ

(2007) 2004 progress ของรายได การมระบบ ปวย และคาใชจายใน

method ชลประทาน การพฒนา การดแลสขภาพ และ

(based on ทดน ภาวะแหงแลง

participatory

approach)

by inter-

viewing

households

directly

ตารางท 2.2 (ตอ)



2.2 กรอบแนวคดพนฐานในการวเคราะหงานวจย

2.2.1แนวคดการดำรงชพอยางยงยน (sustainable livelihoods framework)

เปนทยอมรบโดยทวไปแลววาความยากจนถกกำหนดใหมนยามทกวางขน โดยนยามความยากจนไมเพยงแตครอบคลมในมตทางเศรษฐกจ แตยงรวมถงมตดานสงคม วฒนธรรม สงแวดลอมและการเมอง สงผลใหในการศกษาวจยเกยวกบความยากจนในปจจบนจำเปนตองอาศยกรอบแนวคดในการวเคราะหทกวางขน สำหรบประเทศไทย งานวจยเกยวกบความยากจนทผานมาสวนใหญจะใชการวเคราะหโดยอาศยขอมลความยากจนพนฐาน (poverty profiles) เพอเปรยบเทยบคณลกษณะโดยทวไปของคนจนแตละกลมซงแตกตางกนไปในแตละพนทและชวงเวลา ซงนบวามประโยชนอยางยงทสามารถชใหเหนวาคนจนคอใครและมลกษณะอยางไร อาท คนจนรอยละ 80 อาศยอยในชนบทและประกอบอาชพเกษตรกร ภาคตะวนออกเฉยงเหนอมคนจนมากทสด คนจนสวนใหญมการศกษาตำ เปนตน (สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2551) อยางไรกด ขอมลความยากจนดงกลาวยงไมสามารถอธบายถงสาเหตวาทำไมคนจนเหลานนถงตกอยในความยากจนหรอปจจยใดทนำไปสความยากจนได ดงนน ในการศกษาวจยเพอใหเกดความเขาใจอยางลกซงมากขนวาปจจยใดทเปนสาเหตและกระบวนการใดททำใหคนตกเขาสความยากจนหรอออกจากความยากจน จงตองอาศยแนวคดการดำรงชพอยางยงยน (sustainable livelihoods framework) ซงถอเปนกรอบแนวคดสำคญท



Kristjanson เคนยา 1997- Stage-of- การกระจายแหลงทมา อตราพงพงสง การเจบ

et al. 2005 progress ของรายได การสราง ปวย และคาใชจายใน

(2009) method ความหลากหลายใน การดแลสขภาพ และ

การเพาะปลกพช ปจจย ภาวะแหงแลง

ทางสมคมอนๆ

ทมา: จากการรวบรวม


33

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 สามารถอธบายองคประกอบและกระบวนการสรางแนวทางวถชวตความเปนอยในการดำรงชพของกลมคนจนไดอยางชดเจนและครอบคลมแนวคดการดำรงชพอยางยงยนไดรบการยอมรบและถกนำมาใชอางองในงานวจยเกยวกบความยากจนมากขนเรอยๆ โดยเฉพาะอยางยงเมอนยามความยากจนถกขยายความใหกวางขนจากมตทางดานรายไดเปนความยากจนในหลายมต (multi-dimensional poverty approach)

กรอบวเคราะหการดำรงชพอยางยงยนเปนเครองมอทสำคญทใชในการวเคราะหวถความเปนอยและแนวทางการดำรงชวตของคนโดยเฉพาะอยางยงคนจนทอยในชนบท กรอบแนวคดนถอเปนกรอบทใชในการวเคราะหทชวยสรางความเขาใจอยางเปนระบบเกยวกบกระบวนการทสำคญและสาเหตของความยากจนไดอยางครบถวนและสมบรณมากขน นอกจากน กรอบแนวคดนมคณสมบตสำคญสองประการนนคอ ประการแรก ใหความสำคญตอคนจนในการกำหนดนยามความยากจนเอง และ ประการทสอง มงเนนใหเหนถงจดแขง (strength) ของคนจนในแงทวาคนจนมสนทรพยอะไรเปนของตวเอง และคนจนสามารถทำอะไรได มากกวาเนนทจดออนหรอความขาดแคลนของคนจนดงเชนทปรากฎในการศกษาวจยสวนใหญ แนวความคดหลกของการดำรงชพอยางยงยน มดวยกน 6 ประการ ดงน

คนเปนศนยกลาง (people-center) มงเนนสนบสนนคนเพอนำไปสเปาหมายของการ ดำรงชวต โดยเชอวาความยากจนจะลดลงหากการสนบสนนจากภายนอกทำงาน สอดคลองกบแนวทางของวถการดำรงชวต สภาพแวดลอมทางสงคม และความ สามารถในการปรบใช

องครวม (holistic) ทกสงทกอยางมความเกยวของเชอมโยงกน ไมสามารถแยกสวนได จงจำเปนตองทำความเขาใจถงความสมพนธระหวางปจจยทมอทธพลเหลานและ ผลกระทบตางๆ ทเชอมโยงกบการดำรงชวต

พลวต (dynamic) คนหาเพอทำความเขาใจและเรยนรจากการเปลยนแปลง เพอทจะ สามารถสนบสนนผลทางบวก บรรเทาผลทางลบทจะเกดขนจากผลกระทบภายนอก

สรางบนจดแขง (building on strengths) หลกการสำคญคอการเรมวเคราะหจาก จดแขงหรอสงทมอยมากกวาจดออน หรอความตองการ

เชอมโยงมหภาคและจลภาค (macro-micro links) แนวทางการศกษาการดำรงชพ อยางยงยน ตองการทจะเปนจดเชอมชองวางระหวางระดบนโยบาย สถาบน ถงระดบ ชมชนและปจเจกบคคล

ความยงยน (sustainability) เปนการประเมนความยงยนจาก 4 องคประกอบหลกคอ สภาพแวดลอม เศรษฐกจ สงคม และสถาบน



สำหรบองคประกอบของการดำรงชพอยางยงยน ประกอบดวยองคประกอบทสำคญ 5 ประการ กลาวคอ

ทรพยสนในการดำรงชพ (livelihoods assets) เปนองคประกอบทมความสำคญ หรอ อกนยหนงคอเปนตนทนในกระบวนการดำรงชพ ไดแก

•ทนมนษย (human capital) หมายถง ทกษะ ความร ความสามารถดานแรงงาน

คณภาพแรงงาน ศกยภาพการเปนผนำ และความมสขภาพด

•ทนธรรมชาต (natural capital) หมายถง ดน นำ อากาศ ปาไม ความหลากหลาย

ทางชวภาพ

•ทนการเงน (financial capital) หมายถง เงนสะสมทสามารถนำมาใชประโยชนได

และเงนไหลเวยน

•ทนกายภาพ(physicalcapital)หมายถง สงอำนวยความสะดวก โครงสรางพนฐาน

และเครองมอเครองจกรทใชในการผลต

•ทนสงคม (social capital) หมายถง กลม เครอขาย ประชาสงคม การเปนสมาชก

รวมถงความสมพนธในครอบครวและสงคม

การเปลยนผานโครงสรางและกระบวนการ (transforming structures and processes) เปนองคประกอบทมผลกระทบโดยตรง และสงผลตอการเลอกวถการดำรงชพ ประกอบดวย 2 สวนยอยคอ โครงสราง (structures) ม 2 ระดบคอ ระดบ สาธารณะ และระดบเอกชน เชน รฐบาล องคกร ประชาสงคม และ กระบวนการ (processes) หมายถง สวนขบเคลอนของโครงสราง เชน นโยบาย กฎหมาย ขอกำหนด สถาบน และวฒนธรรม

องคประกอบดานบรบทของความผนผวนและความไมแนนอน (vulnerability context) เปนภาวะทเกดขนและสงผลกระทบโดยตรงตอทรพยสน และผลลพธจากวถการ ดำเนนชวต ไดแกภาวะความเสยงหรอผลกระทบทเกดขนอยางไมคาดคด (shocks) เชน ภยธรรมชาต การขาดเงนใชจาย ความขดแยงในสงคม ปญหาสขภาพมนษย พช สตวแนวโนม (trends) ภาวะแนวโนมของการเคลอนไหวของปจจยตางๆ เชน แนวโนมประชากร ทรพยากร เศรษฐกจ รฐบาล นโยบาย และเทคโนโลยการ เปลยนแปลงตามฤดกาล (seasonality) ไดแก วฏจกรตางๆ เชน วฏจกรราคา ผลผลต สขภาพ โอกาสการจางงาน เปนตน

35

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 ยทธวธการดำรงชพ (livelihoods strategies) เปนทางเลอก โอกาส ทใชเปนกลยทธ

ในการดำเนนชวต ซงจะมลกษณะของความหลากหลาย (diversity) ตามลกษณะ

พนท ภมประเทศ ทถอครอง และชวงเวลา เปนลกษณะทเคลอนไหว (dynamic)

กระจายหลายสถานท (straddling) และเชอมโยง (linkage)

ผลลพธ (livelihood outcome) เปนผลทเกดจากการเลอกวถ หรอยทธวธในการ

ดำเนนชวตซงแสดงออกถงการดำรงชพอยางยงยน ไดแก การมรายไดเพมขน (more

income) ความเปนอยทดขน (increased well-being) ความเปราะบางตอความเสยง

หรอความผนผวนลดลง (reduced vulnerability) ความมนคงดานอาหารเพมขน

(improved food security) และการเกดความยงยนในการใชทรพยากรธรรมชาต

(sustainable use of natural resource based)

จากภาพท 2.1 อธบายความสมพนธระหวางองคประกอบตางๆ ภายใตแนวคดการดำรงชพ

อยางยงยนนนคอ ทรพยสน (livelihoods assets) เปนองคประกอบหลกอนดบแรกทจำเปนในการ

ดำรงชพ หรออกนยหนงคอเปนตนทนทเกษตรกรนำมาใชในกระบวนการดำรงชพ การเปลยนแปลง

ฐานะของทรพยสนจะไดรบอทธพลจากการเปลยนแปลงของโครงสราง และกระบวนการ

(transforming structures and processes) ซงแสดงออกมาในลกษณะของบรบทความออนแอ

(vulnerability context) ทเกดขน เชน การเปลยนนโยบายทางเศรษฐกจเปนกระบวนการหนงท

ทำใหเกดภาวะแนวโนมสนคาตนทนการผลตราคาสงขน ทำใหเกษตรกรตองใชเงนลงทนใน

การผลตมากขน สงผลใหฐานะทางการเงนของเกษตรกรลดตำลง และมผลตอเนองไปยงโอกาส

การเลอกกลยทธการดำรงชพ (livelihoods strategies) หรอการเลอกวธการผลตใหเหมาะสมกบ

ผลกระทบทเกดขน หากเกษตรกรมกลยทธหรอมการปรบปรงการผลตทเหมาะสมกบสถานการณ

ทเกดขน ระบบกจะยงคงใหผลลพธ (livelihood outcome) ในระดบทสมดลกบความตองการ

และผลลพธทไดนจะสงผลโดยตรงตอระดบของทรพยสนทเกษตรกรจะนำมาใชเปนตนทนใน

การดำรงชพตอไป



2.2.2การนำกรอบแนวคดการดำรงชพอยางยงยนมาปรบใชเปนกรอบ การวเคราะหของงานวจยพลวตความยากจน

งานวจยชนนมวตถประสงคเพอศกษาเกยวกบพลวตความยากจนของครวเรอนชาวนาในพนทชนบท โดยตองการทำความเขาใจถงลกษณะพลวตของความยากจนวามลกษณะอยางไร การเขาสและการออกจากความยากจนมสาเหตมาจากปจจยใดเปนสำคญ ซงการศกษาพลวตความยากจนนไมเพยงแตจะตองทำความเขาใจถงการเปลยนแปลงของรายได วารายไดสงกวาหรอตำกวาเสนความยากจนเทานน แตยงมงเนนทจะครอบคลมการศกษาวจยในรายละเอยดทเกยวของกบวถการดำเนนชวตและประสบการณการดำรงชพของแตละครวเรอนวาเกดขนมาอยางไร มลกษณะอยางไร และมการเปลยนแปลงไปอยางไร ซงสะทอนถงความเปนจรงของชวตครวเรอนในชนบทไดดขนกวาการวเคราะหทางดานปรมาณหรอตวเลขรายไดเพยงอยางเดยว ดงนน งานวจยนจงเลอกใชกรอบแนวคดการดำรงชพอยางยงยนเปนกรอบแนวคดหลกใน การวเคราะห เนองจากกรอบแนวคดดงกลาวนสามารถอธบายกระบวนการหรอพลวตการเปลยนแปลงในวถชวตความเปนอยของผคนโดยเฉพาะอยางยงคนในชนบทไดเปนอยางด ซงถอเปนพนฐานสำคญทจะกอใหเกดความเขาใจตอการเปลยนแปลงหรอพลวตของความยากจน นอกจากน งานวจยพลวตความยากจนนยงอาศยแนวคดทรพยากรพนฐาน (resource profile)

ทมา: Carney, DFID (1991)

ภาพท2.1 แนวคดการดำรงชพอยางยงยน (sustainable livelihoods approach)

37

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 ทใหความสำคญตอการทำความเขาใจในโครงสรางและกระบวนการไดมาหรอการเขาถงทรพยากร เพอนำไปใชดำรงชพ ซงเปนปจจยสำคญตอการเปลยนแปลงในวถชวตความเปนอยและนำไป สการเกดพลวตของความยากจนในทสด

แนวทางการวเคราะหของงานวจยชนนไดประยกตหลกการของกรอบแนวคดการดำรง ชพอยางยงยน โดยตงอยบนพนฐานของคำถามสำคญ 3 ประการ ไดแก (1) คนครอบครองอะไร (สนทรพยตางๆ) หรอ “Have” (2) คนนำสงทครอบครองอยไปทำอะไร (กจกรรม/ยทธวธในการดำรงชพ) หรอ “Do” (3) ผลลพธทเกดขนเปนอยางไร (ลกษณะความเปนอย ระดบรายได และ การเปลยนแปลงของความยากจน) หรอ “Be” โดยเรยกกรอบการวเคราะหนวา “Have-Do-Be approach”

• สนทรพยตางๆ ทครอบครองประกอบดวยอะไร (“Have”) งานวจยนเรมศกษาถง สนทรพยตางๆ ทสำคญเพอใชในการดำรงชพทแตละครวเรอนครอบครอง โดยดวา ประกอบดวยสนทรพยใดบางและมการเปลยนแปลงไปอยางไรในระหวางชวงเวลา ททำการศกษา

• กจกรรมหรอยทธวธการดำรงชพคออะไร (“Do”) ภายหลงจากศกษาถงสนทรพยท แตละครวเรอนครอบครองแลว กจะพจารณาวาแตละครวเรอนไดนำสนทรพยตางๆ มาใชในดำเนนกจกรรมหรอยทธวธการดำรงชพอยางไร ซงในทนจะศกษาจาก (1) รปแบบการประกอบอาชพ วาสมาชกในครวเรอนมการเปลยนแปลงในดานอาชพ อยางไร อาทเชน มแนวโนมของการเปลยนจากการทำเกษตรกรรมไปประกอบอาชพ นอกภาคเกษตรกรรมมากนอยแคไหน (2) องคประกอบดานรายได และความหลาก หลายของแหลงทมาของรายไดครวเรอน (3) ลกษณะโครงสรางสมาชกภายในครวเรอน

• ผลลพธทเกดขนตอวถความเปนอย (“Be”) การเลอกดำเนนแนวทางการดำรงชพของ แตละครวเรอนจะสะทอนออกมาไดในหลายรปแบบ อาท การมรายไดเพมขนความ เปนอยทดขน ความเปราะบางตอความเสยงหรอความผนผวนลดลงสำหรบงานวจยน พจารณาผลลพธทเกดขนจากลกษณะความเปนพลวตของความยากจนวาครวเรอนม รปแบบการเปลยนแปลงของสถานะความยากจนอยางไรในชวงเวลาของการศกษาคอ ป 2531 เทยบกบป 2553 โดยแบงลกษณะพลวตความยากจนออกเปน 4 กลม ไดแก (1) กลมไมเคยจน (Non-poor ➝ Non-poor) (2) กลมเขาสความยากจน (Non-poor ➝Poor) (3) กลมหลดพนจากความยากจน (Poor ➝ Non-poor) และ (4) กลมทยง คงยากจน (Poor ➝ Poor)



2.3 กรอบทฤษฎพนฐานของแบบจำลองทใชสำหรบ วธวจยเชงปรมาณในการศกษาปจจยทมผลตอ พลวตความยากจน

งานวจยนมวตถประสงคหลกคอเพอศกษาถงกระบวนการทกอใหเกดพลวตความยากจนของครวเรอนชาวนาในชนบท ประกอบดวยปจจยททำใหครวเรอนสามารถออกจากความยากจนได ปจจยททำใหครวเรอนตกสความยากจน และปจจยททำใหครวเรอนยงคงอยในความยากจน โดยเปรยบเทยบขาม 2 ชวงเวลา คอ ป 2531 และป 2552 โดยในการวเคราะหเชงปรมาณนนจะวดความยากจนจากทางดานรายไดครวเรอนเปนหลก ดงนน ในการวเคราะหปจจยและกลไกทกอ

ทมา: ประยกตจาก sustainable livelihoods approach

ภาพท2.2 กรอบแนวคดในการวเคราะห: ‘Have-Do-Be’ Approach

39

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 ใหเกดพลวตความยากจนนน จะตองทำความเขาใจทฤษฎพนฐานทสำคญในการศกษาปจจยกำหนดรายไดครวเรอน ไดแก (1) แบบจำลองครวเรอนเกษตร (agricultural household model) และ (2) สมการปจจยกำหนดรายได (income determination function)

2.3.1แบบจำลองครวเรอนเกษตร(agriculturalhouseholdmodel)

แบบจำลองครวเรอนเกษตรถกนำมาใชในการศกษาลกษณะเชงโครงสรางและแนวโนมการเปลยนแปลงของครวเรอนเกษตร โดยรากฐานทางทฤษฎดงกลาวนเรมตนพฒนามาจากแนวคดของชยานอฟ (Chayanov) ทศกษาเกยวกบครวเรอนเกษตรในประเทศรสเซยในชวงทศวรรษป 2460 ซงไดกลาวโดยสรปวาขนาดครวเรอนและลกษณะโครงสรางของครวเรอนเปนปจจยสำคญในการกำหนดการตดสนใจในการจดสรรทรพยากรภายในครวเรอนภายใตเงอนไขไมมตลาดแรงงาน (Ellis, 1988) แบบจำลองครวเรอนเกษตรถกพฒนาขนเปนครงแรกเพอศกษาผลการเพมขนของราคาสนคาพชผลหลก โดยพบวาการเพมขนของราคาพชผลอาหารนนไมจำเปนตองสงผลกระทบตอสวนเกนในตลาด ซงสามารถอธบายไดจากพฤตกรรมของครวเรอนในชนบททมลกษณะกงการคา (semi-commercial rural context) ซงผลตพชผลสำหรบบรโภคภายในครวเรอนเองสวนหนงและอกสวนเพอขาย (Singh et al., 1986) แบบจำลองดงกลาวกำหนดใหครวเรอนเปนหนวยในการตดสนใจผานสมการอรรถประโยชน โดยอรรถประโยชนสงสดจะเกดขนไดตองผานตลาดแรงงาน นนคอตองมการจางงานเกดขน สมาชกในครวเรอนอาจไดรบคาจางแรงงานทแตกตางกน ในขณะเดยวกนราคาสนคากแตกตางกน และภาคเกษตรไมใชแหลงทมาของรายไดแหลงเดยวอกตอไป โดยสรปคออรรถประโยชนของครวเรอนเกษตรไมใชเกดขนจากการทำกำไรสงสดเทานน แตยงรวมถงความมนคงทางอาหารและเวลาวางของครวเรอน อกดวย

แบบจำลองครวเรอนเกษตรประกอบดวยสมการอรรถประโยชนซงกำหนดโดยการบรโภคของสมาชกภายในครวเรอน และขอจำกดของงบประมาณซงรวมการผลตอยในสนทรพยครวเรอน (Singh et al., 1986; Ellis, 1988)

สมการอรรถประโยชนโดยรวมของครวเรอนเกษตร (2.1) ไดแก

U = U(Xa, Xm, Xl) (2.1)

โดยท Xa คอ การบรโภคสนคาเกษตรทผลตในครวเรอน Xm คอ การบรโภคสนคาอนๆ ทซอขายในตลาด และ Xl คอเวลาวาง



อรรถประโยชนของครวเรอนสงสดขนอยกบขอจำกด 3 สมการ ไดแก

(1) สมการขอจำกดรายไดทเปนตวเงน (2.2) ไดแก

pmXm = pa(Qa - Xa) – pl(L - F) - pvV + E (2.2)

โดย pm คอ ราคาสนคาในตลาด pa คอ ราคาสนคาผลตในครวเรอน Qa คอ ผลผลตสนคาในครวเรอน pl คอ คาจางในตลาด L คอ ปรมาณแรงงานทงหมดทใชในการผลต F คอ ปรมาณแรงงานครวเรอน V คอ ปจจยการผลต เชน ปย pv คอ ราคาปจจยการผลต และ E คอรายไดจากนอกภาคเกษตร

(2) สมการขอจำกดการผลตสะทอนผานความสมพนธระหวางปจจยการผลตและ ผลผลตทางการเกษตรดงสมการ (2.3)

Qa = Q (L, V, A, K) (2.3)

โดย L คอ ปรมาณแรงงานทงหมดทใชในการผลต V คอ ปจจยการผลต A คอ ทดน และ K คอ ทน

(3) สมการขอจำกดดานเวลา แสดงไดดงสมการ (2.4)

T = Xl + F (2.4)

โดย T คอ เวลาทครวเรอนมทงหมด Xl คอ เวลาวาง F คอ เวลาใชเปนแรงงานครวเรอน

เมอแทนคาสมการขอจำกดทงสามในสมการรายไดทเปนตวเงน (i) แลวจะไดสมการ (2.5)

pmXm + paXa + plX l = plT + π + E (2.5)

นนคอ pmXm คอมลคารวมของการบรโภคผลผลตในตลาด paXa คอมลคาการบรโภคผลผลตทผลตในครวเรอน plX l คอมลคาแรงงานครวเรอนทใช (คดในรปเวลาวางทใชไป) plT คอมลคาเวลาของครวเรอนทงหมด p คอรายไดสทธครวเรอน E คอ รายไดนอกภาคเกษตร

สำหรบสมการรายไดสทธ (รายไดรวมหกตนทนปจจยการผลต) ของครวเรอนเกษตร แสดงไดดงสมการ (2.6)

π = paQa (L, V, A, K) – plL – pvV (2.6)

41

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 เขยนในรปสมการ reduced form ของรายไดสทธครวเรอนเกษตร ดงสมการ (2.7)

π = F(L, V, A, K) (2.7)

แบบจำลองครวเรอนเกษตรจงเปนแบบจำลองทใชอธบายความสมพนธระหวางรายไดสทธของครวเรอนเกษตรและปจจยสำคญทกำหนดทสำคญ ไดแก แรงงาน ปจจยการผลต ทดน ทนทางการเงน และแบบจำลองไดถกพฒนาและขยายอยางตอเนอง โดย Hymer และ Resnick (1969) รวมรายไดทเกดจากภาคนอกเกษตร อาท การผลตอาหารแปรรป อตสาหกรรม กอสราง และขนสงดวย โดยทวไป แบบจำลองครวเรอนเกษตรถกใชเปนเครองมอในการวเคราะหผลกระทบของราคาสนคาเกษตรตอการผลตและการบรโภคของครวเรอน และผลของนโยบายเกษตรตางๆ ทเกยวเนอง เชน การตดสนใจใชแรงงานภาคเกษตรและนอกภาคเกษตร (Taylor and Adelman, 2002)

2.3.2ปจจยทกำหนดการเปลยนแปลงทางรายไดของครวเรอน (householdincomediversificationdeterminants)

แบบจำลองครวเรอนเกษตรยงเปนแบบจำลองทสามารถใชในการวเคราะหเพอหาปจจยกำหนดการเปลยนแปลงของรายไดครวเรอนในชนบทอกดวย (Singh et al, 1986; Escobal, 2001) Escobal (2001) ไดศกษาปจจยกำหนดรายไดของครวเรอนชนบทในประเทศเปร และเหนถงแนวโนมความสำคญของนอกภาคการเกษตรทมมากขน จงไดพฒนาแบบจำลองทใชในการศกษาโดยคำนวณหาดลยภาพจากสมการแรงงานเพอจดสรรแรงงานระหวางภาคเกษตรและภาคนอกเกษตร โดยกำหนดสมการในรป reduced form ดงสมการ (2.8)

Sij = f(p; Zag, Znag, Zk, Zh, Zpu, Zg) (2.8)

โดย Sij คอ สดสวนรายไดสทธภาคเกษตรและนอกเกษตร p คอ เวกเตอรราคาปจจยและผลผลต Z คอ เวกเตอรแสดงสนทรพยตางๆ ทครวเรอนครองครอง ดงน Zag คอ สนทรพย ภาคเกษตร Znag คอ สนทรพยภาคนอกเกษตร Zk คอ สนทรพยทางการเงน Zh คอ สนทรพยทนมนษย Zpu คอ สนทรพยทนกายภาพ Zg คอ สนทรพยอนๆ ในพนท

รปแบบความสมพนธของตวแปรทมผลตอรายไดครวเรอนเปนการพฒนามาจากกรอบแนวคดการดำรงชพอยางยงยนในหวขอ 2.2.1 โดยหลายการศกษาทศกษาเกยวกบปจจยกำหนดรายไดครวเรอนในชนบทไดอางองรปแบบสมการขางตน ทงในรปของการตดสนใจของครวเรอนเพอหารายได ระดบรายไดจากแหลงรายไดภาคเกษตรและนอกภาคเกษตร และสดสวนของ รายได



2.4 ระเบยบวธศกษาวจย

2.4.1แนวคดการผสมผสานวธวจยเชงปรมาณ(quantitativemethod) และเชงคณภาพ(qualitativemethod)เพอศกษาพลวต ความยากจน

งานวจยเรองของพลวตความยากจนทมอยโดยสวนใหญแลวจะขนอยกบการวเคราะหเชงปรมาณของชดขอมลทมการสำรวจขอมลครวเรอนซำๆ หลายป หรอขอมลภาคตดขวางตามเวลา (panel data) ซงความยากจนไดถกคดใหอยในรปแบบดงเดมคอ ความยากจนทวดจากดาน รายไดหรอดานการบรโภค (Hulme and McKay, 2007) มงานวจยเพยงไมกงานทไดประยกตวธการเชงประมาณทางสงคมศาสตรอยางเฉพาะตวเพอทจะศกษาพลวตความยากจนในระยะยาวโดยการศกษาครวเรอนหรอหมบานเดมซำๆ กน (Van Schendel, 1981) และวธการมสวนรวม (Shaffer, 2002; Krishna, 2007) อยางไรกตาม งานวจยเกยวกบพลวตความยากจนเหลานจะใชวธการเชงคณภาพหรอวธการเชงปรมาณอยางใดอยางหนง ซงไดนำไปสการแบงทชดเจนระหวางผลทไดจากวธการเชงคณภาพและวธการเชงปรมาณ ในชวงหลายปทผานมาไดมความเหนทสอดคลองกนและไดมความพยายามเพมขนในการทจะเชอมวธการวจยสองประเภทนโดยใช จดแขงในรปแบบทแตกตางกนเพอใหเกดความเขาใจเพมมากขนในความซบซอนของพลวตความยากจน (Lawson et al., 2007; Hulme, 2007; Addison et al., 2009) สงสำคญในการศกษาพลวตความยากจนนนไมเพยงแตจะตองทำความเขาใจในการศกษาถงรปแบบของพลวตและระบวาครวเรอนใดอยในรปแบบใด แตมความจำเปนทจะตองทำความเขาใจเกยวกบกระบวนการผลกดนใหเกดพลวตเหลาน หรอการคนหาคำตอบวาเหตใดการเปลยนแปลงทเปนพลวตของความยากจนเหลานจงเกดขน อยางเชนท Baulch และ Hoddinott (2000) ไดใหความเหนไววา การเรยนรในเรองของกระบวนการทกอใหเกดการเปลยนแปลงในระดบของชมชนและครวเรอนโดยอาศยการนำจดแขงของทงสองวธมาใชเปนสงจำเปน กลาวคอ จดแขงของวธการเชงปรมาณในการวเคราะห นนเพอคนหารปแบบของพลวตและระบความสมพนธของปจจยททำใหเกดพลวตนนๆ ในขณะทจดแขงของวธเชงคณภาพสามารถอธบายความซบซอนของกระบวนการและปจจยทเกดขนตามบรบทความเปนจรง จงมความเชอทวาการผสมผสานกนของทงสองวธสามารถกอใหเกดความเขาใจทดขนและตอบคำถามไดครอบคลมมากทสด

Chambers (2007) ไดสรประเบยบวธวจยขนสงเพอใชในการวเคราะหความยากจนวามสามวธการหลก ไดแก

43

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 • แนวคดวธเชงปรมาณ (quantitative methods) หรอวธทเรมจากศกษาทฤษฎกอนแลว

จงตงสมมตฐานและทำการทดสอบสมมตฐานดงกลาวเพอหาขอสรปทจะยนยนทฤษฎ ดงกลาว (deductive approach) ซงวธเชงปรมาณนจะวดออกมาเปนตวเงน อาท การวดเสนความจน ในการวเคราะหและไดมาของขอมลความยากจนนไดรบมาจาก การสำรวจโดยใชแบบสอบถามทเปนวธการทใชกนแพรหลาย

• แนวคดวธเชงคณภาพ (qualitative methods) หรอวธมนษยวทยาเฉพาะอยางซง มกจะเรมจากการสงเกตสงทเกดขนอยางเฉพาะเจาะจงกอนนำไปสรางรปแบบความ สมพนธแลวทำการทดสอบสมมตฐาน เพอสรางเปนทฤษฎในภายหลง (inductive approach) โดยทวไปวธนจะเกยวของกบการพดคย สงเกตเพอทจะไดขอมลเกยวกบ ความสมพนธทางสงคม วฒนธรรม และชมชน โดยสวนใหญการศกษาความยากจน ภายใตแนวคดนไดถกอธบายในแงของความสมพนธทางและพฤตกรรมทางสงคม มากกวาทจะเนนไปทประเดนของคำนยามการวดความยากจน

• แนวคดวธการแบบมสวนรวมโดยอาศยความเขาใจและมมมองของคนจนเอง (participatory methods) ในวธนขนอยกบความเขาใจความยากจนทไดจาก ประสบการณโดยตรงของคนจน ซงสะทอนแงคด มมมองและทศนคตของคนจนเอง รวมถงความเปนจรงของวถชวตความเปนอยของชมชนและความแตกตางทาง วฒนธรรมในแตละพนท

งานวจยจำนวนมากไดกลาวถงจดแขงและจดออนของสองวธการทแตกตางกนและพบวามขอบเขตจำกดของการศกษาความยากจนโดยใชวธเชงปรมาณหรอใชวธเชงคณภาพเพยงอยางเดยว ในระยะสบปทผานมา การผนวกระหวางวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพรวมกบปจจยความรวมมอหรอ คว-สแควร (q-squared)2 ไดถกกลาวถงและไดรบความสนใจมากขนในการศกษาวจยรวมสมยทเกยวของกบความยากจน (Carvalho and White, 1997; McGee, 2000; Kanbur, 2003; Appleton and booth, 2001; Parker and Kozel, 2006; Hulme, 2007) ในการตอบสนองตอธรรมชาตของความยากจนทมหลากหลายมต ทงน Chambers (2007) ไดกลาววาวธการผสมหรอการรวมกนของวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพรวมกบปจจยความรวมมอไดถกนำมาใชอยางแพรหลายมากขนในเรองการวเคราะหความยากจน ดงจะเหนไดจากประโยชนของการรวมสองวธนซงปรากฏในหลายการศกษาของงานวจยดานการประเมนความยากจนของประเทศโดยธนาคารโลก (World Bank) รวมถงการศกษาเชงประจกษในหลายประเทศ ตวอยาง

2 Q-squared (quantitative and qualitative methodological approach) เปนการผสมผสานวธวเคราะหเชงปรมาณและ เชงคณภาพเขาดวยกน โดย Da Silva (2006) รวบรวมงานวจยทผานมาสำหรบวธแบบผสมเพอใชในการวเคราะหความ ยากจนในประเทศทกำลงพฒนา ผสนใจสามารถศกษาเพมเตมไดจาก http://www.q-squared.ca/



เชน กรณศกษาของประเทศอกานดา McGee (2000) อางวาวธการทงสองไดเสรมกน ซงจากขอมลการสำรวจ วธการเชงคณภาพสามารถทำใหเขาใจไดมากขนวา คนจนลดการบรโภคลงอยางไร ซงวธการแบบมสวนรวมชวยใหผลการศกษามความกระจางขน โดยในบางประเดน ไมสามารถทราบไดจากวธการสำรวจเพยงอยางเดยว McGee ไดสรปวาทงสองวธเตมเตมซงกนและกน สอดคลอง และเขากนได “แงมมหนงของการเตมเตมซงกนและกนกลาวคอขอมลจากการสำรวจภาวะเศรษฐกจและสงคมของครวเรอน (household survey) ใหความกวางหรอภาพตวแทนทางสถตของชนทางเศรษฐกจสงคมทงหมด ในขณะทวธการแบบมสวนรวมจากการสมภาษณ(participatorypovertyassessment:PPA)ใหความลกในการตรวจสอบปรากฏการณของภาวะความยากจนไดโดยละเอยด”

การผสมผสานหรอการรวมกนของวธเชงคณภาพและปรมาณในการวเคราะหความยากจนมหลายรปแบบ ซง Carvalho และ White (1997) เสนอสามวธทสำคญดงน

(í) การรวมกนทางระเบยบวธของวธทงสอง หมายถง การนำผลลพธของวธหนงปอนไปสการออกแบบของอกวธหนง ตวอยางคอ การใชขอมลสำรวจเพอทจะกำหนดกลมตวอยางบคคล/ ครวเรอนสำหรบใชในการศกษาเชงคณภาพ (หรอในทางกลบกน) เปนการนำผลลพธทไดจากการวจยแบบมสวนรวมมาสรางแบบสอบถามทใชในการสำรวจ

(íí) การทดสอบ การอธบาย การยนยน การหกลาง และ/หรอการเพมคาผลการศกษา จากวธการหนงกบผลของอกวธหนง ผลลพธของวธทแตกตางกนถกนำมารวมกนเพอทจะตรวจสอบ ซงกนและกนหรอตรวจสอบแบบสามเสากนและกน

• “การอธบาย” ไดใหรายละเอยดการใชวธการวจยแบบมสวนรวมเพอทจะระบการ ศกษาจากผลจากการสำรวจ

• “การยนยน หรอ การหกลาง” ไดใหรายละเอยดจากการใชวธการวจยแบบมสวนรวม เพอทจะหาความถกตองสมบรณของผลการวจยทขนอยกบการสำรวจ (หรอในทาง กลบกน)

• “การเพมคา” ไดใหรายละเอยดจากการใชวธการวจยแบบมสวนรวมเพอทจะรบ ขอมลของตวแปรและคำอธบายผลการศกษาทเกดขนทไมไดจากการสำรวจแบบใช แบบสอบถาม;

(ííí) ผลลพธรวมกนจากสองวธเปนหนงชดของนโยบาย แตละวธถกใชแยกกนแตนำผลลพธ ทไดมาใชอธบายซงกนและกนเพอประโยชนสงสด

กลองท 2.1 การผสมผสานของวธเชงคณภาพและปรมาณในการวเคราะห ความยากจน

45

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 อยางไรกด แมจะมการยอมรบโดยทวไปถงประโยชนในการเตมเตมระหวางการผสม

ผสานสองวธน แตกยงคงมขอจำกดของการแลกเปลยนขอด-ขอเสยของสองวธดงกลาว ขอจำกด

ทสำคญหนงคอ ความแตกตางในประเดนทางปรชญาของสองวธนสามารถใหผลลพธทขดแยงกน

แทนทจะเตมเตมซงกนและกน (Shaffer, 1996) Kanbur และ Shaffer (2007) ระบปจจยพนฐาน

ทมความสำคญบนแนวคดระหวางวธการทแตกตางกน ภายใตเงอนไขการรวมและการแยกแยะ

ของการวเคราะหความยากจน อยางไรกตาม มงานศกษาเสนอวาวธการเชงคณภาพและแบบม

สวนรวมใหผลลพธทคลายคลงกนและสมพนธอยางดกบวธการเชงประมาณ (Scoones, 1995;

Temu and Due, 2000) ในขณะทบางการศกษาไดเสนอวาจากการใชวธการทงสอง ใหผลลพธท

แตกตางกน ตวอยางทเหนไดอยางชดเจนคอการศกษาความยากจนทมชอเสยงในชนบทของ

อนเดย Jodha (1998) ไดศกษาถงการเปลยนแปลงในความยากจนระหวางสองชวงเวลา (1963-

1966 และ 1982-1984) โดยการประยกตสองวธการวเคราะหทแตกตางกนพบวา ความยากจน

จากรายไดขนอยกบการสำรวจเชงปรมาณและความนกคดของชาวบานตอระดบความยากจน

ของพวกเขาเอง3 ซงผลการศกษาไดบงชวาครวเรอนทยากจนลงโดยการวดรายไดแบบดงเดม

ดกวาเมอมองจากตวบงชทางคณภาพทแตกตางกนของความเปนอยของชาวบานเอง

มงานวจยทศกษาเกยวกบการเปลยนแปลงชวตและความยากจนไมมากนกทไดประยกตวธการเชงคณภาพเพอศกษาพลวตความยากจนในระยะยาวดวยการลงพนทศกษาเดมซำกนหลายป เพอนำมาใชแทนการสำรวจเชงปรมาณทใชแบบสอบถาม ตวอยางงานวจยทเหนอยางชดเจนไดแก การศกษาการเปลยนแปลงของครวเรอนชาวนาในประเทศบงคลาเทศ (Van Schendel, 1981) การศกษาความยากจนของครวเรอนในชนบทประเทศอนเดย (Beck, 1994) การศกษาพลวตความยากจนในประเทศพมาโดยใชวธการแบบมสวนรวมจากชาวบาน (Shaffer, 2002; Krishna, 2007) การศกษาพลวตความยากจนในประเทศอนเดย (Krishna, 2006) ซงไดคดคนวธวจยทเรยกวา “stage of progress method” ขนมาเพอกำหนดระดบเสนความยากจนจากการสอบถามตวแทนชาวบานในลกษณะการแลกเปลยนความคดเหนแบบกลม (focus group discussion) อยางไรกตาม งานวจยดงกลาวเปนการศกษาโดยอาศยวธวจยเชงคณภาพเพยงอยางเดยว ในระยะสบปทผานมาไดมความพยายามอยางตอเนองจากนกวจย ผมสวนรวม และผกำหนดนโยบายเพอทจะหาทางในการผสมผสานการใชวธวจยเชงปรมาณและเชงคณภาพ

ในการวเคราะหความยากจนโดยอาศยขอดของแตละวธใหมาเตมเตมและสรางความรจาก

3 ขอมลสะทอนการเปลยนแปลงความยากจนทถกประเมนโดยชาวบานประกอบดวย (1) ขอมลแสดงการขยายโอกาสหรอการเพมขนของทางเลอกทางเศรษฐกจ (การจางงาน สถานะภาพทางการเงน) (2) ขอมลรปแบบการบรโภค (3) ขอมลการบรโภคสนคาอปโภคบรโภคคงทน (Jodha, 1988)



งานวจยใหเกดประโยชนสงสดจากทงสองวธ (Kanbur, 2003) Shaffer (2006) เสนอสองวธใน

การรวมวธการวจย หนงคอ ‘ทำพรอมกน (putting together)’ ซงผลลพธทไดจากสองวธทแยกกน

ไดนำมาใสเขาดวยกนสำหรบการสนบสนน ยนยน หรอหกลางซงกนและกน และวธทสองคอ “การ

รวมกนทางระเบยบวธ (methodological integration)” ซงทงสองวธไดถกดำเนนการอยางเปน

ลำดบและผลจากวธหนงถกนำไปใชในการออกแบบของอกวธหนง

ตวอยางงานวจยทเกยวของกบพลวตความยากจน โดยการประยกตรวมวธเชงปรมาณ

และเชงคณภาพยงมปรมาณนอยมาก ซงพบวาการศกษาทผานมาเกอบทงหมดใชวธการผสม

ผสานกนทางระเบยบวธอยางเปนลำดบขน (sequential integration) สำหรบการศกษาพลวต

ความยากจน วธการหลกสองวธจำเปนในการทบทวน (1) วธเชงปรมาณทขนอยกบขอมล panel

data (2) วธเชงคณภาพขนอยกบขอมลพลวตของสภาพความเปนอย รวมถงวธทางสงคมและ

มนษยวทยา เชน การสมภาษณกงครวเรอน ประวตชวต และอนๆ ของวธการแบบมสวนรวม

(McKay and Lawson, 2002; Hulme, 2007) ทงน การผสมผสานกรอบตวอยางจากแผงขอมล

จะถกนำไปใชในวธเชงคณภาพในกลมตวอยางทเลกลง และการอธบายผลทางเศรษฐมตทไดจาก

การวเคราะหเชงปรมาณจะถกนำไปใชออกแบบการสมภาษณเชงคณภาพ โดยตวอยางทผานมา

ของงานวจยทใชการประยกตวธแบบผสมผสานในการศกษาพลวตความยากจนของประเทศกำลง

พฒนา ไดแก

การศกษาของ Bird และ Shinyekwa (2003) ประเทศอกานดาซงรเรมทจะตรวจสอบ

พลวตการเขาและออกจากความยากจนของครวเรอนในชนบท โดยใชวธแบบมสวนรวมกบการ

สมภาษณประวตชวตรวมกบการศกษาสภาวะความเปนไปไดเชงคณภาพ จากการศกษาพบวา

นอกเหนอจากสงทเกดขนโดยทนททนใด (shocks) แลว ความสมพนธของเพศ (ชายและหญง)

และการบรโภคแอลกอฮอลทเกนความจำเปน เปนปจจยสำคญทผลกดนใหคนไปสความยากจน

ในขณะทการเผชญกบเหตการณทเกดขนโดยทนททนใด (shocks) ถอเปนขอจำกดสำคญทสงผล

ใหคนไมสามารถเคลอนยายออกจากความยากจน

อยางไรกตามการศกษานไมไดนำเสนอรปแบบพลวตความยากจนอยางเฉพาะเจาะจง

โดยนำเสนอเพยงแนวโนมความยากจนในภาพรวม มไดวเคราะหวาคนเขาไปสความจนได

อยางไรและอะไรทเปนสาเหตหรอปจจยทสงผลใหพวกเขายงคงอยในความจน Lawson McKay

และ Okidi (2006) ไดทำการศกษาโดยการรวมวธเชงคณภาพและวธเชงปรมาณสำหรบการบงช

ปจจยทสำคญทสงผลตอพลวตความยากจน โดยวเคราะหถงปจจยหลกทสงผลกระทบตอการ

47

ทบทวนวรรณกรรมทเกยวของ กรอบแนวคดและระเบยบวธวจย 2 เปลยนผานความยากจนจากการประเมนความมสวนรวม วเคราะหรปแบบและปจจยทมอทธพล

ตอพลวตความยากจนจากขอมล panel data สองชวงเวลา ผลการศกษาบงชวาวาความเขาใจ

จากวธการเชงคณภาพสามารถใหขอมลเพมจากขอมลทไดจากการสำรวจ โดยรายละเอยดจาก

การสมภาษณประวตชวตเปนการเตมเตมทมคณคาตอการวเคราะหเชงปรมาณ ซงเปนการบงช

วาการรวมของสองวธไดเพมคณคาอยางมนยยะตอความเขาใจของพลวตความยากจนมากกวา

การใชวธใดวธหนงเพยงอยางเดยว อยางไรกตาม การศกษานขนอยกบกรอบตวอยางทแตกตาง

กน นอกจากนมการศกษาตอมา เพอทำความเขาใจในประเดนของการรวมระเบยบวธการศกษา

ทงสอง โดย Lawson Hulme และ Muwongse (2007) ไดใชวธการผสมผสานตามลำดบขนตอน

โดยใชผลเชงปรมาณและเชงคณภาพจากการสำรวจ เพอทจะรายงานและออกแบบการ

สมภาษณประวตชวตซงงานวจยนไดประยกตใชกรอบตวอยางเดยวกนกบการสำรวจครวเรอน

อยางไรกตาม ชวงเวลาของขอมล panel ทไดจากการสำรวจไมใชชวงเวลาเดยวกบการสมภาษณ

ประวตชวต การศกษานเปนกรณในอดมคตสำหรบลำดบของเวลาและอาจจะกอใหความยงยาก

ในการอางองเวลาเมอทำการสมภาษณถงขอมลยอนหลง ซงอาจสงผลใหขอมลขาดความนาเชอถอ

ดงนนจงมการแนะนำวาการรวบรวมขอมลของการสำรวจควรจะดำเนนการภายในชวงเวลาเดยว

กบการสมภาษณ

Davis และ Baulch (2009) ไดทำการศกษาโดยรวมระเบยบวธการวจยซงประกอบดวย

ขอมลสำรวจรายจายครวเรอนและการสมภาษณประวตชวตเพอทจะประเมนพลวตความยากจน

ทงสอง ผลการศกษาพบวาการสมภาษณประวตชวตแสดงถงการเปลยนผานของความยากจน

นอยกวา โดยเฉพาะอยางยงกลมทกำลงจะหลดพนจากความยากจน ยงไปกวานนสองวธนให

ผลลพธทขดแยงกนในการเปลยนผานของความยากจน กรณทแตกตางกนของการไมสอดคลอง

กนระหวางพลวตความยากจนเชงปรมาณและเชงคณภาพ ซงจะนำไปสวธหลกสำหรบการทำให

ความแตกตางเหลานสอดคลองกน

การทบทวนงานวจยทผานมาทงหมดน แสดงใหเหนวามความพยายามในการผสมผสาน

ทงสองวธวจยเพอศกษาเกยวกบพลวตความยากจนเพมมากขน แมวาการประยกตของวธการทง

สองเขาดวยกนยงคงมไมมากและยงคงอยในชวงเรมตน แตกพบวา ‘มความเปนไปได และเปน

สงทพงปรารถนา’ (Addison et al., 2009) ดงนนจงควรพฒนางานวจยในบรบทเหลานเพมเตม

เพอเตมเตมชองวางทางความรและเพอแสดงใหเหนถงความกาวหนาในการใชการผสมผสาน

ระหวางวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพสำหรบการวจยพลวตความยากจนโดยเฉพาะอยางยงใน

กรณของประเทศกำลงพฒนาและกรณของประเทศไทย



2.4.2วธการศกษา

การศกษาวจยน มวตถประสงคหลกทจะศกษาถงการเปลยนแปลงเชงพลวตของ

ความยากจน โดยเนนใหเกดความเขาใจวาพลวตความยากจนของครวเรอนชาวนาในชนบทไทย

นนมรปแบบและกระบวนการเปลยนแปลงอยางไร รวมถงอะไรคอปจจยสำคญทอธบายพลวต

ของความยากจนทเกดขนดงกลาว การศกษานอาศยวธการศกษาแบบผสมผสานบนพนฐานการ

วเคราะหทงในเชงปรมาณ และเชงคณภาพวเคราะหโดยเปนการผสมผสานอยางเปนขนตอน

(sequentially integrate) นนคอ

ขนตอนแรกการเกบและวเคราะหขอมลเชงปรมาณ(quantitativemethods)

เรมจากการวเคราะหบนฐานขอมลสำรวจครวเรอนแบบ panel จากการใชแบบสอบถาม

เพอคำนวณหารปแบบพลวตความยากจนวามลกษณะอยางไร โดยขนตอนนจะอาศยวธการ

วเคราะหเชงปรมาณในการวดความยากจนจากระดบรายไดครวเรอน หลงจากนนจดแบง

ครวเรอนเขากลมโดยแบงตามลกษณะพลวตความยากจนโดยอาศย transitional matrix จากนน

จงเลอกกลมครวเรอนตวอยางบางครวเรอนเพอใชในการศกษาวเคราะหเชงคณภาพในขนตอไป

ขนตอนทสองการเกบและวเคราะหขอมลเชงคณภาพ(qualitativemethods)

ไดแก การสมภาษณเชงลกเกยวกบประวตชวต (life history interviews) และการ

สมภาษณกงโครงสราง (semi-structured interviews) วธการวเคราะหเชงคณภาพจะสามารถ

ชวยอธบายผลทไดจากการวเคราะหขอมลเชงปรมาณในรายละเอยดเชงลกและเพมเตมขอมลให

มความสมบรณมากยงขน นอกจากนยงชวยใหเกดความเขาใจในวถชวตความเปนอยและสภาพ

แวดลอมตางๆ รวมถงปจจยทเกยวของกบชวตของครวเรอนชาวนาในแตละชวงชวต ทงปจจยทาง

ดานเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม และวฒนธรรม ซงเปนปจจยทขอมลเชงปรมาณไมสามารถ

อธบายและสะทอนใหเหนถงความเปนจรงทเกดขนได ทงนไดสรปรปแบบวธวจย และเครองมอท

ใชในการวเคราะห ไวในตารางท 2.3 และ 2.4 ตามลำดบ

49


การผสมผสานวธอยางเปนขนตอน

การเกบขอมล

อาศยการสำรวจขอมลจากแบบสอบถามเพอนำมาสราง

ฐานขอมล panel data และใชเปนกรอบในการเลอกครว

ขนตอนการ เรอนตวอยางเพอทำการสมภาษณเชงลกทงการสมภาษณ

ดำเนนการวจย ประวตชวตและการสมภาษณกงโครงสราง

การวเคราะห นำการวเคราะหจากการสมภาษณเชงลกมาชวยอธบายผล

ขอมล และความสมพนธของตวแปรทไดจากการสำรวจ

ตารางท 2.3 รปแบบวธวจย

ประเดนคำถาม

เครองมอทใชและ รายละเอยด การไดมาของขอมล

คำถามวจยหลก คอ อะไรคอปจจยทอธบายพลวตของความยากจน (การเขาและออกจากความยากจน

รวมทงการอยในความยากจนเรองรง) ทเกดขนกบครวเรอนชาวนาในเขตพนทชนบทของภาคตะวนออก

เฉยงเหนอและภาคกลางของประเทศไทย

คำถามยอย

1. ความยากจนในครว • การสำรวจครว • ขอมลและรายละเอยดสำคญทจะไดจากการสำรวจ

เรอนชาวนาในพนท เรอนบนฐาน ครวเรอนโดยใชแบบสอบถาม ประกอบดวย องค

ชนบทมรปแบบของ ขอมลจากแบบ ประกอบและลกษณะครวเรอน (ขนาดครวเรอน,

พลวตหรอมการ สอบถาม panel โครงสรางครวเรอน) ระดบการศกษา (จำนวนปทได

เปลยนแปลง survey รบการศกษา) อาชพแหลงทมาของรายได (ภาคเกษตร/

อยางไร นอกเกษตร) ทดน (รปแบบการถอครอง เปนเจาของ/

เชา) การใชเครองจกรและเทคโนโลย

• การวเคราะหขอมลทไดจากการสำรวจจะถกนำมา

คำนวณระดบรายไดและนำไปวเคราะหความยากจน

โดยเทยบกบเสนความยากจนทสรางขน หลงจากนน

จะนำไปสราง transition matrix เพอเปรยบเทยบการ

ตารางท 2.4 เครองมอทใชในการวเคราะหทจะนำไปสการหาคำตอบของงานวจย





เปลยนแปลงฐานะความยากจนของครวเรอนระหวาง ป 2552/ 2553 และ 2530/ 2531 โดยครวเรอนจะถก แบงออกเปน 4 กลม ไดแก กลมไมเคยจน (non-poor ➝ non-poor) กลมหลดพนจากความยากจน (poor ➝ non-poor) กลมทยงคงยากจน (poor ➝ poor) กลมทเขาสความยากจน (non-poor ➝ poor)

2. พลวตความยากจน • การสำรวจ • การวเคราะหถงสาเหตและปจจยทกำหนดการเกด มสาเหตมาจาก ครวเรอนบนฐาน พลวตความยากจนจะใชวธปรมาณ ประกอบดวย ปจจยใดบางและม ขอมลจากแบบ (i) การวเคราะหเชงพรรณนา (descriptive analysis) กระบวนการอยางไร สอบถาม panel อาท การวเคราะหการเปลยนแปลงโครงสรางองค survey ประกอบของครวเรอน การเปลยนแปลงการถอครอง ทดน และการเปลยนแปลงการประกอบอาชพ เปนตน และ (ii) การวเคราะหสมการถดถอยบนฐานขอมล Panel (regression methods) เพอวเคราะหวาปจจย ใดบางมผลตอการเปลยนแปลงของความยากจน ไดแก discrete model of poverty status และ continuous model

• การสมภาษณเชงลกเกยวกบประวตชวตของครวเรอน (life history interviews) กบครวเรอนตวอยาง 24 ครวเรอนโดยสมตวอยางมาจำนวน 12 ครวเรอนตอ จงหวด ประเดนคำถามเกยวกบการเปลยนแปลงท เกดขนในชวงชวตและการเปลยนแปลงลกษณะความ เปนอยของครวเรอนเมอเปรยบเทยบกบชวงชวตในป 2531 โดยขอมลและเนอหาทไดจากการสมภาษณ จะถกนำมาสรางเสนกราฟชวตของครวเรอนเพอด ลกษณะและแนวโนมการเปลยนแปลงทเกดขน

• การสมภาษณกงโครงสรางกบครวเรอน โดยจะ สอบถามถงความเหนของครวเรอนในประเดนท เกยวของกบสาเหตและปจจยทครวเรอนคดวามผล ตอการเปลยนแปลงตอชวตความเปนอยของตวเอง บนพนฐานความรสกนกคดของครวเรอนเอง


51




3. ขอมลจากการใชวธ • การนำผลจาก • การวเคราะหในขนนจะพจารณาวาขอมลและผลการ

วเคราะหเชงคณภาพ สองวธวจยมา ศกษาทไดจากการสมภาษณในเชงคณภาพเพอนำมา

โดยการสมภาษณจะ ผสมผสานกน ใชอธบายผลจากการวเคราะหเชงปรมาณ วามความ

สามารถชวยอธบาย สอดคลองหรอขดแยงกนหรอไม อยางไร ซงในขนตอน

ผลทไดจากวธการ นจะแสดงใหเหนวาผลจากทงสองวธวจย สามารถ

วเคราะหเชงปรมาณ สะทอนและอธบายกนและกนไดมากนอยเพยงใด

ไดหรอไม สนบสนน

หรอหกลางกน

อยางไร

2.4.3ขอมลสำรวจทใชในการศกษา

(1) ประชากร

ในการศกษาน อาศยวธการใชแบบสอบถามและสมภาษณเชงลกใน 2 กลมประชากร ไดแก (i) ครวเรอนทประกอบอาชพทำนาและเกษตรกรรมในพนทชนบทของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (จงหวดขอนแกน) และภาคกลาง (จงหวดสพรรณบร) และ (ii) บคลากรผเกยวของทมความรและมบทบาทในการพฒนาหมบาน อาท ผใหญบาน กำนน ปราชญชาวบาน ผสงอายในหมบาน องคการบรหารสวนตำบล สมาชกเทศบาล เจาหนาทภาครฐในหนวยงานหลกดานการพฒนาชมชนและการพฒนาการเกษตร เจาหนาท NGOs

(2) กลมตวอยาง

เนองจากการศกษานตองอาศยการศกษาฐานขอมลการสำรวจ panel survey นนคอการตดตามสำรวจครวเรอนเดม ณ ชวงเวลาตางๆ กน ดงนน กลมตวอยางในการศกษานจงเปนการสำรวจซำจากกลมตวอยางเดมทเคยจดเกบเมอป 2531 ภายใตงานการศกษาของภาควชาเศรษฐศาสตรเกษตรและทรพยากร คณะเศรษฐศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร ซงการศกษาดงกลาวมวตถประสงคเพอสำรวจผลกระทบจากการนำเทคโนโลยพฒนาพนธขาวสายพนธใหมมาใชตอระดบรายไดของครวเรอนชาวนา โดยในการศกษานจะนำกลมตวอยางเดมมาทำการสำรวจและสมภาษณอกครงในป 2552 (ตารางท 2.5)




ในแตละจงหวดจะคดเลอกหมบานเพอใชในการสำรวจจำนวน 3 หมบาน โดยแตละ

หมบานจะสะทอนลกษณะของพนทเพาะปลกและสภาพแวดลอมทแตกตางกนออกไป ไดแก (i)

พนทนาในเขตชลประทาน (irrigated) (ii) พนทนานำฝน (rainfed) (iii) พนทนาแหงแลง/ นานำทวม

(drought/ flood-proned) และครวเรอนในแตละหมบานจะถกสมตวอยางแบบ random sampling

แตอยบนพนฐานของการพจารณาถงสดสวนของพนทการเพาะปลกขาวและรปแบบการเปน

เจาของทดน

จงหวด นาในเขตชลประทาน นานำฝน นาแหงแลง/นานำทวม

สพรรณบร บานทงชนะ บานหนองสลกได บานจระเขใหญ

ตำบลวงยาง ตำบลสระกะโจม ตำบลจระเขใหญ

อำเภอศรประจนต อำเภอดอนเจดย อำเภอบางปลามา

ขอนแกน บานโคกนางาม บานไกนา บานเมง

ตำบลสำราญ ตำบลสำราญ ตำบลบานเมง

อำเภอเมอง อำเภอเมอง อำเภอหนองเรอ

ตารางท 2.5 พนทและจำนวนกลมตวอยางททำการสำรวจ

ทมา: จากผวจย

ผลจากการลงพนทเพอเกบขอมลโดยใชแบบสอบถาม พบวา ในการสำรวจป 2552 ม

จำนวนครวเรอนทตอบแบบสอบถามทงหมด 240 ครวเรอน เทยบกบครวเรอนเดมทเคยสำรวจครง

แรกในป 2531 จำนวน 295 ครวเรอน นนหมายความวามจำนวนครวเรอนทไมสามารถตดตาม

เกบขอมลไดในป 2552 จำนวน 55 ครวเรอน เนองจากครวเรอนสวนหนงมการยายถนออกนอก

พนทอยางถาวร ขณะทบางครวเรอนมหวหนาครวเรอนและสมาชกในครวเรอนเสยชวตไปหมด

นอกจากน ยงมอกสวนหนงทไมสามารถตรวจสอบไดวาเปนครวเรอนใดเนองจากขอมลจากการ

สำรวจเดมมอยไมเพยงพอสำหรบการตดตาม

53


ตารางท 2.6 เปรยบเทยบจำนวนครวเรอนกลมตวอยางททำการสำรวจ จำแนกตามหมบาน

ทมา: จากผวจย

ครวเรอน ไมสามารถตดตามได ไมมขอมล ครวเรอน สดสวน

สำรวจป ยายถน เสยชวต สำรวจป (%) 2531 ถาวร 2552

รวม 295 13 27 15 240 82

สพรรณบร 142 9 19 7 107 75

เขตนาชลประทาน

(บานทงชนะ) 45 2 6 0 37 82

เขตนานำฝน

(บานหนองสลกได) 56 2 7 7 40 71

เขตนานำทวม

(บานจระเขใหญ) 41 5 6 0 30 73

ขอนแกน 153 4 8 8 133 87

เขตนาชลประทาน 49 0 1 0 48 98

(บานโคกนางาม)

เขตนานำฝน

(บานไกนา) 54 1 2 5 46 85

เขตนาแหงแลง

(บานเมง) 50 3 5 3 39 78

ดงนนในการศกษาจงใชขอมลสำรวจจากกลมตวอยางของทงสองจงหวดทสามารถสำรวจได รวมทงสน 240 ครวเรอน ซงคดเปนรอยละ 82 ของครวเรอนเดม แบงเปนภาคกลาง (จงหวดสพรรณบร) จำนวน 107 ครวเรอน และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (จงหวดขอนแกน) จำนวน 133 ครวเรอน โดยพบวามจำนวนครวเรอนทหวหนาครวเรอนยงคงเปนคนเดมกบการสำรวจในครงแรก 129 ครวเรอน หรอคดเปนรอยละ 52 ของจำนวนครวเรอนทงหมด (ตารางท 2.6)



ในบทถดไปจะไดนำเสนอลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทวไปของคนจนและภาพการเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย ในชวงกวาสองทศวรรษทผานมาวาประเทศไทย ไดดำเนนการแกปญหาความยากจนลงไดมากนอยเพยงใด หลงจากนนจะใชขอมล panel data ทไดจากการสำรวจครวเรอนเกษตรกรททำนาในจงหวดสพรรณบรและจงหวดขอนแกนมาทำการวเคราะหและสงเคราะหขอเทจจรงเพอตอบโจทยคำถามดงทไดกลาวไวตอไป

KNIT

3 การเปลยนแปลง ความยากจนในประเทศไทย



ประเทศไทยนบเปนประเทศกำลงพฒนาประเทศหนงทประสบความสำเรจในการแกไขปญหาความยากจน โดยเฉพาะอยางยงในชวงป 2523-2533 พบวาปญหาความยากจนลดลงอยางเหนไดชด (UN, 2003) ประเทศไทยไดผนตวเองจากประเทศทเคยถกจดอยในกลมทยากจนทสดในโลกในชวงปลายศตวรรษท 24 ปรบเปลยนเปนประเทศหนงทมความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจสงสดในปจจบน (Warr, 1993) สงผลใหรายไดทงในระดบครวเรอนและระดบประเทศเพมขนอยางตอเนอง อนนำมาซงการลดลงของปญหาความยากจนดงกลาว

ในชวงสองทศวรรษทผานมา ประเทศไทยไดดำเนนมาตรการแกปญหาความยากจนอยางจรงจงและตอเนอง ซงปญหาดงกลาวเปนปญหาเชงโครงสรางทมความละเอยดออนและตางกนในแตละพนท การศกษาความยากจนเชงพนทจะทำใหเขาใจในสาเหตและคณลกษณะของปญหาอยางลกซงโดยงานวจยบทนจะศกษากรณความยากจนครวเรอนในภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทย ซงเปนสองพนทหลกในการผลตขาวและมความเหลอมลำทางรายไดอยางเหนไดชด โดยภาคกลางมความไดเปรยบเชงภมประเทศมากกวา ดวยภมประเทศเปนทราบเหมาะแกการทำเกษตรกรรม ในขณะทภาคตะวนออกเฉยงเหนอเปนทราบสง พนทเปนดนทราย และมฤดแลงทยาวนาน ทำใหไดผลผลตตอไรไมมากนก เกดความเสยเปรยบทางเศรษฐกจ มรายไดตอหวตำ จงตองเผชญปญหาความยากจนทรนแรงกวาและเปนพนททพบคนจนมากทสดในประเทศ อยางไรกตาม ปญหาความยากจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอกมแนวโนมลดลงอยางตอเนองเรอยมา

การศกษาวจยดานความยากจนของไทยนน สวนมากจะเปนการวเคราะหขอมลในระดบมหภาค และเปนขอมลเชงสถตยหรอขอมลภาคตดตามขวาง (cross sectional data) ทสำรวจศกษาปตอป ซงไมสะทอนใหเหนถงกลไกพลวตของความยากจน ทงในรปของการออกจากความยากจน การเขาสความยากจน หรอยงคงอยในความยากจน ดงนน การศกษาขอมลระดบจลภาคโดยลงพนทสำรวจครวเรอนเดมเพอมงเนนศกษาการเปลยนแปลงความยากจนในภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอในลกษณะพลวตในชวงสองทศวรรษทผานมาจะทำใหเขาใจลกษณะเฉพาะของความยากจนมากขน และทำใหทราบถงปจจยสำคญทมอทธพลตอการสนบสนนและทำใหครวเรอนสามารถออกจากความยากจน และปจจยทสงผลใหครวเรอนเขาสความยากจนหรอยงคงอยในความยากจนอยางตอเนอง


57

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 3.2 ลกษณะทวไปของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคกลาง

(1) ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (หรอ ภาคอสาน) ครอบคลมพนทมากทสดในประเทศไทย ประกอบไปดวย 19 จงหวด มประชากรประมาณ 22 ลานคน (จากประชากรไทย 63 ลานคน) เศรษฐกจของภาคขนอยกบเกษตรกรรมและการคาปลกคาสง โดยรอยละ 80 ของประชากรประกอบอาชพทางการเกษตร ทำไรทำนา และปลกพชทใหผลผลตตอไรตำ เชน มนสำปะหลงและมนเทศ อยางไรกตาม ภมประเทศสวนใหญของภาคตะวนออกเฉยงเหนอมลกษณะเปนดนทราย ภมอากาศมความผนผวนสง ประสบกบปญหาภยแลงและนำทวมอยบอยครง ซงการทำเกษตรกรรมนนตองขนอยกบดนฟาอากาศอยางหลกเลยงไมได จงเปนสาเหตหนงททำใหภาคตะวนออกเฉยงเหนอมรายไดตอหวตำมาก โดยในป 2550 รายไดตอหวของภาคอสานอยท 40,000 บาท อยในระดบทตำกวารายไดตอหวเฉลยของทงประเทศมากซงอยท 130,000 บาท (ภาพท 3.1(ก))

ภาพท 3.1 (ก) ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาพท 3.1 (ข) ภาคกลาง



(2) ภาคกลาง

ภาคกลาง (หรอ พนทราบภาคกลาง) ครอบคลมพนทกวางบรเวณลมแมนำเจาพระยา ประกอบไปดวย 25 จงหวด มประชากร 16 ลานคนมากเปนอนดบสองของประเทศรองจากภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ลกษณะภมประเทศตงอยบนทราบลมและมพนทชลประทานในสดสวนทสงในภมภาคน พนทสวนใหญใชไปในการเพาะปลกขาว ซงเปนกจกรรมทางเศรษฐกจหลกของพนท และเปนแหลงผลตขาวเพอการคาของประเทศ พนทภาคกลางสามารถแบงออกไดเปนสองสวน คอ พนทราบตอนบนและพนทลมแมนำเจาพระยาตอนลาง โดยบรเวณพนทโดยรอบกรงเทพมหานครมความอดมสมบรณมากทสด ภาคกลางมรายไดเฉลยตอหวทประมาณ 240,000 บาท รอยละ 60 ของรายไดภาคกลางมาจากภาคอตสาหกรรมเปนหลก ในขณะทเพยงรอยละ 10 มาจากภาคเกษตรกรรม (ภาพท 3.1 (ข))

3.3 การเปลยนแปลงความยากจนและลกษณะทวไป ของคนจน

3.3.1ภาพรวมความยากจนดานรายได

ในชวงหลายทศวรรษทผานมา ไทยไดมงแกไขปญหาความยากจนอยางจรงจงและ ตอเนอง ทำใหสถานการณความยากจนในประเทศดขนอยางเหนไดชด โดยสดสวนคนจน4

(headcount ratio) ในชวงกอนวกฤตการณทางเศรษฐกจป 2540 (เศรษฐกจไทยขยายตวกวา รอยละ 7) ลดลงอยางมากจากรอยละ 42.21 ในป 2531 เหลอเพยงรอยละ 14.75 ในป 2539 จำนวนคนจนดานรายจาย (consumption poor) ลดลงจาก 22.1 ลานคนเปน 8.5 ลานคนใน ชวงเวลาดงกลาว ซงอาจกลาวไดวา มประชาชนประมาณปละ 1.7 ลานคนทสามารถกาวออกจากความยากจนไดตลอดชวงป 2531-2539

อยางไรกตาม วกฤตการณทางเศรษฐกจป 2540 ไดสงผลกระทบโดยตรงตอปญหาความยากจน โดยสดสวนคนจนเพมสงขนเปนรอยละ 20.98 ในป 2543 กอนทจะลดลงไปอยทรอยละ

4 สดสวนคนจน (headcount ratio) คอ อตราสวนของคนทมระดบรายไดหรอรายจายครวเรอนตอหวตำกวาเสนความ ยากจน ตอจำนวนประชากรทงหมด ซงนบไดวาเปนวธการทงายและเปนทนยมทสดในการประเมนสถานการณความ ยากจน ซงงานวจยชนนจะใชวธวดความยากจนดานรายจาย (consumption based poverty) เปนหลก

59

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 8.48 ในป 2550 (มคนจนประมาณ 5.4 ลานคน) ซงอยในระดบทใกลเคยงกบชวงกอนเกดวกฤตเศรษฐกจ ทงน ขอคนพบดงกลาวสอดคลองกบหลกการคำนวณความยากจนนานาชาต ซงมเพยงรอยละ 0.2 ของประชากรไทยในป 2549 เทานนทมรายไดตำกวา 1.25 ดอลลารสหรฐฯ/คน/วน ลดลงอยางเหนไดชดจากรอยละ 17.20 ในป 2531 หรอหากกำหนดเสนความยากจนท 2 ดอลลารสหรฐฯ/คน/วน สดสวนคนจนของไทยกลดลงจากรอยละ 40 เหลอเพยงรอยละ 11 ในชวงเวลา 2531-2549 (ธนาคารโลก, 2551)

การประเมนความยากจนโดยใชเพยงสดสวนคนจน (headcount ratio) จะทำใหเหนภาพเพยงแคจำนวนคนจนเทานน ซงยงขาดมตความยากจนอนๆ โดยดชนชวดความยากจนอก 2 ดชนทสำคญ คอ ดชนชวดชองวางความยากจน5 (poverty gap index) ทจะทำใหทราบถงระดบความลก ของปญหา และดชนชวดความรนแรงของความยากจน6 (poverty gap squared index) ทมงศกษาระดบความรนแรงของปญหาทเกดขน

ภาพท 3.2 (ก) และ3.2 (ข) และตารางท 3.1 แสดงใหเหนวา ไมวาจะประเมนความยากจนดวยวธการใดกตาม จำนวนคนจนในประเทศไทยกลดลงอยางตอเนอง โดยดชนชองวางความยากจนลดลงจากรอยละ 11.40 ในป 2531 เหลอเพยงรอยละ 1.45 ในป 2550 ในขณะทดชนวดความรนแรงของความยากจนกมแนวโนมลดลงตลอดระยะเวลา 20 ปทผานมา ซงเกดขนในทกพนทและทกภาคของไทย

5 ดชนชวดชองวางความยากจน (poverty gap) สะทอนใหเหนถงระยะหางระหวางคนจนกบเสนความยากจน ซงวด ความแตกตางของระดบรายไดหรอรายจายของครวเรอนกบเสนความยากจน

6 ดชนชวดความรนแรงของความยากจน (poverty gap squared index) คอ ดชนทใหนำหนกมากกบความแตกตาง ระหวางรายไดหรอรายจายครวเรอนกบเสนความยากจน ซงจะใหสามารถเปรยบเทยบคนทจนมากกบคนจนไดชดเจนยงขน

ภาพท 3.2 (ก) เสนความยากจน สดสวนและจำนวนคนจน (ดานรายจาย) ป 2531-2552



ภาพท 3.2 (ข) ชองวางและความรนแรงของความยากจน (ดานรายจาย) ป 2531-2552

ตารางท 3.1ดชนความยากจน

ทมา: ขอมลสำรวจภาวะเศรษฐกจและสงคมของครวเรอน สำนกงานสถตแหงชาต ประมวลและเผยแพร โดยสำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต

ป เสนความ จำนวนคนจน สดสวนคนจน ชองวาง ความรนแรง ยากจน (ลานคน) (รอยละ) ความยากจน ความยากจน (บาท/เดอน) (รอยละ) (รอยละ)

2531 633 22.1 42.2 11.4 4.30

2535 790 15.8 28.4 6.6 2.23

2539 953 8.5 14.8 2.9 0.85

2543 1135 12.6 21.0 4.2 1.30

2547 1242 7.0 11.2 2.0 0.56

2550 1443 5.4 8.5 1.5 0.41

2552 1586 5.3 8.1 1.4 0.36

61

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 การศกษาเปรยบเทยบระหวางประเทศในทวปเอเชยชใหเหนวา ไทยเปนประเทศทประสบ

ความสำเรจอยางมากในการแกไขปญหาความยากจน ดงเหนไดจากภาพท 3.3 สดสวนคนจนของไทยลดลงอยางรวดเรวและตอเนองตงแตชวงทศวรรษ 2530 และอยในอนดบทสองในหาประเทศในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตทมความยากจนตำสด

ภาพท 3.3 สดสวนคนจน (รอยละตอประชากรทงหมด) ป 2523-2549 บางประเทศในทวปเอเชย

(ตามเกณฑเสนความยากจนสากล 2 ดอลลารสหรฐฯ/วน/คน)

3.3.2ลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทวไปของคนจน

(1) ระดบภาคและเขตพนท

เมอพจารณาการกระจายตวของคนจนในชวงระยะเวลา 20 ปทผานมา พบวา ภาคตะวนออกเฉยงเหนอมคนจนอาศยอยมากทสด โดยในป 2552 มคนจนประมาณ3.05 ลานคน หรอคดเปนรอยละ 57.9 ของคนจนทงประเทศ เพมขนจากรอยละ 40 ในป 2531 รองลงมาคอ ภาคเหนอทมคนจนประมาณ 1.35 ลานคน หรอคดเปนรอยละ 25.6 ของคนจนทงประเทศ เพมขนเลกนอยจากรอยละ 22 ในป 2531 และภาคใตทมคนจนอาศยอยรอยละ 8-10 ตลอดชวง 2 ทศวรรษท ผานมา (ภาพท 3.4 และ 3.5) ในขณะเดยวกน สวนแบงคนจนของภาคกลางลดลงอยางเหนไดชดในชวงเวลาดงกลาว โดยลดลงจากรอยละ 18 ในป 2531 เปนรอยละ7.1 ในป 2552 ซงอาจกลาวไดวา สวนแบงคนจนทเพมขนในภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอนน เปนผลมาจากการลดลงของสวนแบงคนจนในภาคกลางและกรงเทพมหานคร เมอพจารณาสดสวนคนจนตอประชากรในแตละภาคในชวงสองทศวรรษทผานมา (ภาพท 3.6 และ 3.7)



ภาพท 3.4 การกระจายตวของคนจนจำแนกรายภาค (รอยละตอคนจนทงหมด) ป 2531

ภาพท 3.6 สดสวนคนจนดานรายจาย (รอยละตอประชากร)

ภาพท 3.5 การกระจายตวของคนจนจำแนกรายภาค (รอยละตอคนจนทงหมด) ป 2552

63

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3

ภาพท 3.7 รายไดประชาชาตตอหว (บาท) จำแนกตามภาค

จะเหนวาภาคกลางประสบความสำเรจในแกไขปญหาความยากจนมากกวาภาคอนๆ

แมกระทงกรงเทพฯและภาคใตซงมรายไดตอหวสงกวาภาคกลางในป 2531 โดยสดสวนคนจน

ของภาคกลางลดลงจากรอยละ 34.5 ในป 2531 เหลอเพยงรอยละ 3.2 ในป 2550 ซงเปนไปใน

ทศทางเดยวกนกบการเพมขนของรายไดตอหวของภาคกลางทเพมขนในอตราทเรวทสดของ

ประเทศในชวง 20 ปทผานมา

ในขณะทภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอสดสวนคนจนตอประชากรในภาคลดลง

นอยกวาภาคอนๆ โดยลงลงเพยงประมาณรอยละ 25 ของอตราความยากจนในป 2531 แมวา

สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอจะเหลอเพยงรอยละ 13.1 ในป 2550 ซงปรบลดระดบ

ลงกวารอยละ 56.7 จากป 2531 แตกยงเปนอตราสวนความยากจนทสงทสดของประเทศ

(ตารางท 3.2) ทงน เปนผลสบเนองจากวกฤตการณทางเศรษฐกจป 2540 ทสงกระทบตอภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอและภาคเหนอมากทสด ทำใหจำนวนคนจนของทงสองภาคนเพมขนเมอ

เทยบกบภาคอนๆ ในชวงป 2541-2543 (Santisart, 2005)



ความเหลอมลำระหวางเขตเมองและชนบทนบเปนปญหาทเกดขนในทกภาคของไทย

โดยพนทชนบทมปญหาความยากจนทเรอรงมานานหลายศตวรรษ ในป 2550 เกอบรอยละ 90

ของคนจนทงประเทศ หรอประมาณ 4.8 ลานคน อาศยอยในพนทชนบทซงเพมขนจากรอยละ 80

ในป 2531 หรออาจกลาวไดวา ปญหาความยากจนของไทยนนเกดขนในเขตชนบทเปนหลก

นอกจากน การแกไขปญหาความยากจนนนกยงแตกตางกนระหวางเขตพนทดวย โดยพบวา

สดสวนคนจนในเขตเมองลดลงในอตราทเรวกวาในชนบท ในป 2550 เขตเมองมสดสวนคนจน

รอยละ 3.4 ในขณะทในพนทชนบทมสดสวนคนจนรอยละ 10.7 ซงนบวาเปนระดบทสงและยง

ตองรบดำเนนการแกไข

ในพนทภาคกลาง พบวา ประมาณรอยละ 75 ของคนจนอาศยอยในพนทชนบท อยางไร

กตาม ปญหาความยากจนของภาคกลางกลดลงอยางตอเนองทงในเขตเมองและชนบท โดยใน

ป 2550 สดสวนคนจนอยในระดบทใกลเคยงกน คอ รอยละ 3.4 ในพนทชนบท และรอยละ 2.3

ในเขตเมอง ในขณะเดยวกน พบวา กวารอยละ 90 ของคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนออาศย

อยในพนทชนบท และปญหาความยากจนในพนทชนบทลดระดบลงเรวกวาในเขตเมอง (ตารางท

3.3)

ตารางท 3.2สดสวนคนจน(รอยละตอประชากรทงหมด)


ป ภาคตะวนออก

ภาคเหนอ ภาคใต ภาคกลาง กรงเทพฯ เฉยงเหนอ

2531 56.77 47.9 32.9 34.5 11.7

2535 41.1 32.7 25.2 18.3 4.4

2539 24.5 17.8 10.3 6.1 1.2

2543 35.3 23.1 16.6 9.0 1.7

2547 18.6 15.7 6.0 4.5 0.8

2550 13.1 12.9 5.9 3.1 1.1

2552 13.7 11.1 4.7 3.2 0.7

65

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 ตารางท 3.3สดสวนคนจนดานรายจาย(รอยละตอประชากร)จำแนกรายภาค และเขตอยอาศย2531-2552


(2) ขนาดและองคประกอบครวเรอน

คณลกษณะประการหนงของคนจนคออาศยอยในครวเรอนขนาดใหญ กวารอยละ 70

ของคนจนในไทยอาศยในครวเรอนทมสมาชกตงแต 4 คนขนไป หรออาจกลาวไดวา ความ

สมพนธระหวางความยากจนและขนาดของครวเรอนเปนไปในทศทางเชงบวก โดยในป 2550 ครว

เรอนคนเดยวพบวามสดสวนคนจนเพยงรอยละ 6.7 ในขณะทครวเรอนทมขนาดตงแต 5 คนขนไป

มสดสวนคนจนมากกวารอยละ 10 อยางไรกตาม หลกฐานทางสถตระบวา ปญหาความยากจน

ในครวเรอนขนาดใหญลดลงเรวกวาในครวเรอนขนาดเลก โดยในป 2550 สดสวนคนจนของ

ครวเรอนทมขนาดตงแต 7 คนขนไปลดลงไปกวาสองในสามเมอเทยบกบป 2543 (ภาพท 3.8)

ในขณะทครวเรอนคนเดยวมสดสวนคนจนลดลงประมาณครงหนงเทานน

ป ตะวนออกเฉยงเหนอ เหนอ ใต กลาง กรงเทพฯ

เทศบาล ชนบท เทศบาล ชนบท เทศบาล ชนบท เทศบาล ชนบท เทศบาล

2531 32.4 60.6 39.2 50.1 17.6 36.7 29.9 36.5 11.7

2535 24.6 44.1 19.1 36.3 11.8 28.7 10.8 21.8 4.4

2539 15.0 26.3 13.4 19.0 7.1 11.2 5.4 6.5 1.2

2543 20.1 38.4 16.1 24.9 5.7 19.9 7.0 10.1 1.7

2547 10.8 20.4 9.3 17.4 3.0 7.0 3.3 5.1 0.8

2550 5.8 14.6 5.9 14.6 4.7 6.3 2.3 3.4 1.1

2551 5.8 16.6 6.3 15.1 2.8 5.0 1.7 3.8 0.8

2552 6.9 15.2 5.4 12.7 2.1 5.8 1.6 3.0 0.9



ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ในป 2552 ครวเรอนทมขนาด 7 คนขนไปมสดสวนคนจนสงสดทรอยละ 21 สะทอนวาแนวโนมครวเรอนขนาดใหญมความเสยงตอปญหายากจนสงกวาครวเรอนขนาดเลกในขณะทขนาดของครวเรอนไมมนยสำคญใดๆ ตอความยากจนในเขต ภาคกลาง โดยพบวาสดสวนคนจนเฉลยรอยละ 3 ในทกขนาดครวเรอน (ภาพท 3.9) นอกจากน ยงพบวาคนจนสวนใหญในภาคกลางอาศยอยในครวเรอนทมจำนวนสมาชกนอยกวาเมอเทยบกบภาคตะวนออกเฉยงเหนอ โดยสดสวนประมาณรอยละ 75 ของคนจนในภาคกลางอาศยอยใน ครวเรอนทมสมาชกตงแต 3 คนขนไป ชใหเหนลกษณะทวไปของครวเรอนในภาคในครวเรอน ทมสมาชกตงแต 3 คนขนไป ชใหเหนลกษณะทวไปของครวเรอนในภาคกลางเปนครวเรอนขนาดเลกมสมาชกหลก คอ พอแมและลกเทานน ในป 2550 ภาคกลางมขนาดครวเรอนเฉลย 3.2 คน ลดลงจาก 3.6 คนในป 2544 และตำกวาระดบเฉลยของประเทศท 3.3 คนเพยงเลกนอย สำหรบภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ครวเรอนมขนาดใหญกวาระดบเฉลยของประเทศ โดยครอบครวในพนทชนบทสวนมากมลกษณะเปนครอบครวขยายซงมจำนวนสมาชกมาก ทำใหภาคตะวนออก เฉยงเหนอ มขนาดครวเรอนเฉลยท 3.6 คน

ภาพท 3.8 สดสวนคนจน (รอยละ) จำแนกตามขนาดของครวเรอน

ภาพท 3.9 สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง (รอยละ) จำแนกตามขนาด

ของครวเรอน ป 2552

67

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 นอกจากน เมอพจารณาโครงสรางประชากรของครวเรอน ยงพบวาขนาดของครวเรอนท

เปลยนไปนนเปนผลมาจากการเปลยนแปลงในจำนวนเดกและผสงอาย โดยกวากงหนงของคนจน

จะเปนผทอยในวยทตองพงพงคนอน7 และขาดศกยภาพในการหารายไดในป 2550 รอยละ 30

ของคนจนเปนเดกทมอายตำกวา 15 และกวารอยละ 22 เปนผสงอายทมอายมากกวา 60 ป หรอ

อาจกลาวไดวา ครวเรอนทมอตราภาระพงพงสงมแนวโนมหรอเสยงทอยในความยากจนสงกวา

ครวเรอนทมอตราพงพงตำ โดยในป 2550 และ 2552 ครวเรอนทมสมาชกเฉพาะเดกและผสงอาย

จะมสดสวนคนจนทสงทสด เฉลยประมาณรอยละ 21 (ตารางท 3.4) นอกจากนหากพจารณา

ครวเรอนทมสมาชกเฉพาะเดกและผสงอายในภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอกจะพบใน

ลกษณะเดยวกน (ตารางท 3.5)

7 อตราภาระการพงพง (dependency ratio) คอ สดสวนของประชากรในวยพงพง คอ เดก (อายตำกวา 15 ป) และ ผสงอาย ทมอายมากกวา 60 ป ตอประชากรวยทำงาน คอ ผทมอาย 15-59 ป

ตารางท 3.4สดสวนคนจน(รอยละ)จำแนกตามองคประกอบครวเรอนป2547-2552


องคประกอบครวเรอน สดสวนคนจน(รอยละ)

2531 2547 2549 2550 2552

วยเดก-วยทำงาน-วยชรา 53.5 13.3 13.5 11.9 11.7

วยเดก-วยทำงาน 51.3 11.9 9.3 8.3 6.8

วยทำงาน-วยชรา 38.0 10.1 8.7 8.0 8.4

วยเดก-วยชรา 69.0 34.2 24.2 21.1 20.7

วยเดก เทานน 99.2 - 23.4 11.4 3.5

วยทำงาน เทานน 24.9 2.0 3.7 2.9 2.9

วยชรา เทานน 48.5 19.2 20.4 19.4 12.7

รวม 45.3 11.2 9.5 8.5 7.2



(3) ระดบการศกษา

ในป 2550 กวารอยละ 70 ของคนจนทงประเทศมการศกษาระดบประถมศกษา ในขณะท เพยงรอยละ 15ไมเคยไดรบการศกษาใดๆ โดยสถานการณความยากจนระหวางคนมการศกษาระดบสงและคนทไมมการศกษาแตกตางกนอยางเหนไดชด โดยพบวา คนทไดรบการศกษาทสงกวาประถมศกษาจะมความเสยงตำกวาในการเขาสความยากจน ในทางกลบกน คนทมการศกษาเพยงระดบประถมศกษาหรอตำกวาจะมโอกาสทจะอยในความยากจนสงมาก หรออาจกลาวไดวา ความสมพนธระหวางระดบการศกษาและความยากจนมแนวโนมเปนไปในทศทางตรงกนขาม

เมอศกษาเปรยบเทยบระหวางภาค พบวาประมาณรอยละ 80 ของคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมการศกษาในระดบประถมศกษา ในขณะทผทจบระดบประถมศกษาคดเปน รอยละ 65 ของคนจนทงหมดในภาคกลางนอกจากน (ภาพท 3.10 และ 3.11) ยงพบวาในป 2550 หนงในสามของคนทไมมการศกษาในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและรอยละ 16 ของคนทมการ

ตารางท 3.5สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง (รอยละ) จำแนกตาม องคประกอบครวเรอนป2550และ2552


องคประกอบครวเรอน สดสวนคนจน(รอยละ)

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาคกลาง

2531 2550 2552 2531 2550 2552

วยเดก-วยทำงาน-วยชรา 68.9 18.0 17.7 37.5 3.3 3.5

วยเดก-วยทำงาน 64.5 11.7 11.1 44.0 3.4 2.3

วยทำงาน-วยชรา 56.1 12.1 13.6 37.6 2.7 3.9

วยเดก-วยชรา 98.7 19.9 24.0 70.6 15.6 18.2

วยเดก เทานน - - 8.5 - 49.7 -

วยทำงาน เทานน 38.1 4.5 5.9 26.0 1.0 0.7

วยชรา เทานน 72.8 27.2 15.3 49.2 11.5 7.0

รวม 61.5 13.1 12.0 39.9 3.1 2.5

69

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 ศกษาระดบประถมศกษาอาศยอยในความยากจน สำหรบภาคกลาง พบรอยละ 13 ของคนทไมมการศกษาและรอยละ 5 ของคนทจบการศกษาระดบประถมศกษาทยากจนทงน สดสวนคนจนของคนทม

ภาพท 3.10 องคประกอบคนจน (รอยละ) จำแนกตามระดบการศกษา ป 2550

ภาพท 3.11 สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง (รอยละ) จำแนกตาม

ระดบการศกษา ป 2550



(4) การประกอบอาชพ

ในป 2550 กวารอยละ 30 ของประชากรไทยอาศยอยในภาคการเกษตร โดยความยากจน

ยงเปนปญหาทสำคญอยางตอเนองในครวเรอนเกษตรกรรม โดยกงหนงของคนจนทงหมด หรอ

ประมาณ 2.8 ลานคนดำรงชวตอยในภาคการเกษตร อยางไรกตาม สดสวนคนจนในภาค

การเกษตรไดปรบตวลดลงอยางตอเนองเรอยมา ซงสวนหนงเปนผลจากแนวโนมทคนหนไป

ทำงานนอกภาคการเกษตรมากขน

เมอพจารณาประเภทอาชพของคนจนแลว พบวา ในป 2550 กวารอยละ 37ประกอบ

อาชพเกษตรกรรม (ทงทเปนเจาของทดนเองและเชาทดนเพอทำการเกษตร) ซงลดลงจากรอยละ

60 ในป 2539 อาชพแรงงานรบจางเกษตรกเปนไปในทศทางเดยวกน กลาวคอ มสดสวนคนจน

ประมาณรอยละ 7 ในป 2550 ลดลงจากรอยละ 30 ในป 2539 ในขณะเดยวกน รอยละ 7 ของ

คนจนประกอบอาชพการประมง ปาไม และบรการการเกษตร และทำงานรบจางเกษตรแบบนอก

ฤดกาลหรอนอกฟารม สำหรบครวเรอนทอยนอกภาคเกษตรกรรม สดสวนคนจนในป 2550 อยท

ประมาณรอยละ 10 ของคนจนทงประเทศ สงขนจากรอยละ 5 ในป 2539 ในขณะทรอยละ 22

ของคนจนในไทยเปนผทไมเกยวของกบกจกรรมทางเศรษฐกจใดๆ อาท แมบาน นกเรยน เดก

ผสงอาย คนพการไมสามารถทำงานได ผมรายรบจากบำเหนจบำนาญ

แนวโนมดงกลาวสะทอนถงความสำเรจในการแกไขปญหาความยากจนภาคเกษตร

แมวาเกษตรกรและแรงงานรบจางภาคเกษตรจะยงเปนกลมคนทจนทสดในประเทศ แตปญหา

ความยากจนในกลมคนดงกลาวกลดลงอยางตอเนองในชวง 10 ปทผานมา กลาวคอ สดสวน

คนจนในครวเรอนภาคเกษตรลดลงจากรอยละ 30 ในป 2539 เปนรอยละ 15 ในป 2550 ในขณะ

ทสดสวนคนจนในครวเรอนนอกภาคการเกษตรลดลงเพยงเลกนอยในชวงเวลาดงกลาว

นอกจากน อาชพของคนจนกแตกตางกนระหวางภาค โดยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

คนจนสวนใหญจะประกอบอาชพทางการเกษตร เกอบรอยละ 40 ของคนจนถอครองทดนและทำ

เกษตรกรรมในพนท กวารอยละ 26 เปนผทไมดำเนนกจกรรมทางเศรษฐกจในขณะท คนจนสวน

มากในภาคกลางทำงานอยนอกภาคการเกษตร มเพยงรอยละ 25 ทเปนลกจางในภาคเกษตร

และรอยละ 12 เปนเกษตรกรทมทดนเปนของตวเอง ซงพบวากวารอยละ 50 ของจนคนทงหมดใน

ภาคกลางอยนอกภาคการเกษตร ซงรวมถงคนงาน ผประกอบการ และผทไมดำเนนกจกรรมทาง

เศรษฐกจใดๆ นอกจากน สดสวนคนจนในลกจางภาคเกษตรและคนงานทวไปอยในระดบสงถง

รอยละ 19 และ 12 ตามลำดบ ในขณะทสดสวนคนจนทเปนเกษตรกร มเพยงรอยละ 5 เทานน

ในป 2550 (ภาพท 3.12 ถง 3.14 และตารางท 3.6)

71

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3

ภาพท 3.12 องคประกอบคนจน (รอยละ) จำแนกตามอาชพ ป 2539-2550

ภาพท 3.13 สดสวนคนจน (รอยละ) จำแนกตามอาชพ ป 2539-2550



ภาพท 3.14 องคประกอบคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง ในป 2550

ทมา: ขอมลสำรวจภาวะเศรษฐกจและสงคมของครวเรอน สำนกงานสถตแหงชาต ประมวลและเผยแพรโดย สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต

ตารางท 3.6สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง(รอยละ)ป2550


ลกษณะอาชพ กลาง ตอ./เหนอ

เกษตรกรมทดนตวเอง 4.93 17.81

เกษตรกรเชาทดน 3.15 17.36

ประมง ปาไม บรการเกษตร 4.74 32.89

ธรกจสวนตว 1.77 8.64

วชาชพ การจดการ 0.23 1.14

รบจางเกษตร 19.21 21.46

คนงานทวไป 12.42 24.24

เสมยน งานบรการขาย 1.19 4.55

คนงานการผลตและกอสราง 1.93 10.85

ผไมปฏบตงานเชงเศรษฐกจ 6.69 15.50

รวม 3.08 13.05

73

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 (5) การใชประโยชนและการถอครองทดน

การใชประโยชนจากทดนเปนเรองสำคญในภาคการเกษตร โดยพบวา พนทเกษตรกรรม8

ของไทยลดลงอยางตอเนองในชวงหลายทศวรรษทผานมา ในภาคกลาง พนทการเกษตรลดลงจาก 15 ลานไร9 ในป 2530 เหลอเพยง 10 ลานไรในป 2549 ในขณะท พนทการเกษตรในภาคตะวนออกเฉยงเหนอไมเปลยนแปลงไปมากนก คอเพมขนเลกนอยจาก 37 ลานไรในป 2539 เปน 37.5 ลานไรในป 2549 คดเปนพนทรอยละ 65 ของพนทเกษตรกรรมทงประเทศ เมอพจารณาลกษณะการครอบครองทดน จะพบวา ภาคตะวนออกเฉยงเหนอเปนภาคทมพนทใหญเปนอนดบสองในการครอบครองทดน โดยคดเปนรอยละ 80 ของทดนการเกษตรทงหมด ในขณะทภาคกลางมสวนแบงทดนใหเชามากทสดรอยละ 25 ของทดนการเกษตรทงหมด เมอเทยบกบภาคตะวนออกเฉยงเหนอทมสดสวนทดนใหเชาเพยงรอยละ 5 เทานนนอกจากน ประสทธภาพการผลตขาวของครวเรอนชาวนาในชนบทยงปรบตวดขนในชวงยสบปทผานมา โดยเหนไดจากผลผลตขาวตอไรเพมขนในทงสองภมภาค ซงเปนผลจากการทเกษตรกรสามารถเพาะปลกขาวในทนาไดมากกวาปละหนงครงดงเชนในอดต จากขอมลดชนการเพาะปลกพชมากกวาหนงครงตอป10 แสดงใหเหนถงประสทธภาพการใชทดนสงขน โดยครวเรอนเกษตรในภาคกลางมการใชทดนเขมขนมากทสด สวนหนงเนองจากพนทภาคกลางมทแหลงชลประทานในสดสวนทสงกวาเมอเทยบกบภาคอนๆ

จากการศกษาขอมลความยากจนระดบประเทศทำใหทราบวา ประมาณหนงในสามของคนไทยอาศยอยในครวเรอนทถอครองทดนเปนของตวเองและประกอบอาชพทางการเกษตร และประมาณรอยละ 60 ของคนจนกอาศยอยในครวเรอนประเภทดงกลาว ซงเพมขนจากรอยละ 50 ในป 2531 ในขณะเดยวกน รอยละ 12 ของคนจนทงหมดตองเชาทดนเพอทำกน และรอยละ 27 เปนชาวนาทไมมทดนทำกน หากพจารณาเฉพาะครวเรอนเกษตรทมทดนเปนของตวเองจะพบวา ปญหาความยากจนจะขนอยกบขนาดของทดนทถอครองดวย โดยรอยละ 72 ของผถอครองทดนการเกษตรทยากจนจะมทดนอยนอยกวา 20 ไร ซงประกอบดวย ผทถอครองทดน 5-19 ไร จำนวนรอยละ 58 และอกรอยละ 14 เปนผถอครองทดนจำนวนนอยกวา 5 ไร เมอเปรยบเทยบกบป 2543 จะพบวามการเปลยนแปลงในการกระจายตวของคนจนตามขนาดทดนทถอครอง โดยครวเรอนทถอครองทดนขนาดเลกจะประสบปญหาความยากจนมากขน แตกตางจากครวเรอนทถอครอง

8 ทดนสามารถจำแนกตามสถตภาคการเกษตรของไทย (ขอมลอางอง: สำนกงานเศรษฐกจการเกษตร กระทรวงเกษตรและ สหกรณ) ไดเปน 3 ประเภท คอ (1) พนทเกษตรกรรม (2) พนทปา และ (3) พนททไมสามารถระบได โดยจากทงหมด ประมาณ 320.69 ลานไร พนทเกษตรกรรมครอบคลมพนททงหมด 130 ลานไร หรอประมาณรอยละ 41 ของทดนทงหมด ในป 2539 9 1 ไร คดเปนพนทประมาณ 1,600 ตารางเมตร หรอ 0.16 เฮกเตอร หรอ 0.4 เอเคอร 10 ขอมลอางองสำนกงานเศรษญกจการเกษตร



ทดนขนาดกลางและขนาดใหญทมปญหาความยากจนลดนอยลง ในป 2550 พบวาครวเรอนทถอครองทดนขนาดเลกมอตราความยากจนสงสดทรอยละ 20 ในขณะทครวเรอนทถอครองทดนขนาดใหญมสดสวนครวเรอนยากจนเพยงรอยละ 9 เทานน (ภาพท 3.15 และ 3.16)

ภาพท 3.15 สวนแบงความยากจนของครวเรอนในภาคการเกษตร จำแนกตามขนาดของการ

ถอครองทดนป 2550

ภาพท 3.16 สดสวนครวเรอนทยากจนในภาคการเกษตรจำแนกตามขนาดการถอครองทดน

ป 2531 และ 2550

75

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 3.3.3รปแบบรายไดครวเรอน

แมวาในชวงเวลาทผานมา รายไดโดยรวมของประเทศจะมทศทางทสงขน แตความแตก

ตางทางดานรายไดของครวเรอนทยากจนกยงหางกนมากในภมภาคตางๆ โดยเมอพจารณา

โครงสรางรายไดครวเรอน ณ ราคาปปจจบน (nominal term) พบวาคาแรงและเงนเดอนกลายมา

เปนรายไดหลกของผคนโดยเฉพาะอยางยงคนจนในเมองใหญทงภาคกลางและภาคใตและใน

กรงเทพ ในขณะทกำไรจากการทำนาทำไรของผคนในแทบภาคเหนอและภาคอสาน เปนรายได

สวนใหญของครวเรอนยากจนในภมภาคนน

รายไดครวเรอนโดยรวมไดเพมขนอยางมากในชวงหลายทศวรรษทผานมาในขณะ

เดยวกนรายไดเฉลยของครวเรอนยากจนกมแนวโนมทสงขนเชนกน ในป 2550 สำหรบครวเรอน

ทวไปนน รายไดเฉลยตอครวเรอนอยท 19,000 บาทตอเดอน ในขณะทครวเรอนยากจนมรายได

เฉลยเพมขนเปนประมาณ 5,100 บาทตอเดอน (ภาพท 3.17)

ภาพท 3.17 รายไดครวเรอนทงหมด และรายไดครวเรอนยากจน



ในแตละภมภาคนน ความแตกตางทางดานรายไดของครวเรอนทยากจนเองกยงมใหเหนอยมาก ในป 2550 รายไดเฉลยตอครวเรอนยากจนในกรงเทพสงกวารายไดเฉลยรวมของครวเรอนยากจนทวประเทศเกอบสองเทา โดยเฉพาะอยางยงเมอเทยบกบภาคเหนอและภาคอสาน นอกจากนนในดานการเตบโตของรายได จะเหนไดวารายไดครวเรอนเฉลยในกรงเทพเพมขน รอยละ20 ตอป ในชวงป 2539 ถงป 2550 ในขณะทภาคอสานมอตราการเตบโตทตำกวามาก เปนการชใหเหนวาความแตกตางทางดานรายไดมชองวางทสงขนเมอเทยบกนระหวางในกรงเทพกบภมภาคอนๆ และรายไดเฉลยตอเดอนของครวเรอนยากจนในอสานจะตำกวาภาคกลางเลกนอย (ตารางท 3.7)

ตารางท 3.7รายไดครวเรอนยากจนรายภาค


รายไดเฉลยตอเดอน(บาท) การเจรญเตบโต(%)

ป2549 ป2550

อสาน 4,702 5,165 9.85

เหนอ 4,115 4,611 12.07

ใต 5,409 5,841 7.98

กลาง 5,296 5,339 0.82

กรงเทพฯ 6,465 10,106 56.32

รวม 4,671 5,143 10.10

เมอจำแนกตามประเภทของรายได ครวเรอนยากจนในประเทศมรายไดจาก (1) กำไรสทธ

จากการทำไรทำนา และ (2) คาแรงและเงนเดอน โดยแตละประเภทคดเปนรอยละ 22 ของรายได

ทงหมด สดสวนของกำไรสทธจากการเกษตรของครวเรอนตอรายไดทงหมดของประเทศลดลง

อยางตอเนองในตลอดชวงเวลาทผานมา ในขณะทคาแรงและเงนเดอนกลายมาเปนรายไดหลก

ของครวเรอนยากจนในประเทศ ซงสอดคลองกนกบรปแบบรายไดของครวเรอนทวประเทศ รายได

จากทงคาแรงและเงนเดอน และกำไรสทธจากธรกจเปนรายไดหลกของครวเรอนทวประเทศ ซงอย

ทอตราสวนประมาณรอยละ 40 และรอยละ 20 ตามลำดบ กำไรสทธจากการเกษตรคดเปน

77

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 รอยละ 10 ของรายไดครวเรอนทงหมด โครงสรางรายไดแบบเดยวกนนสามารถพบเหนไดทวไปใน

ครวเรอนททำเกษตรกรรมในอดต ตอมากมการเปลยนแปลงดานโครงสรางรายไดของครวเรอน

เหลาน จากรายไดทมาจากการเกษตรเปนรายไดนอกฤดเกษตรและรายไดนอกภาคเกษตร

ในป 2549 เพยงรอยละ 38 ของรายไดครวเรอนเกษตรกรทงหมดทมาจากการเกษตรจรงๆ (สำนกงาน

เศรษฐกจการเกษตร 2550) นอกจากนนรายไดครวเรอนเกษตรกรในภาคอสานจากการเกษตร

โดยตรงนนยงมอตราสวนนอยกวาภมภาคอนๆ มากเมอเทยบกนแลว และเพยงรอยละ 20 ของ

รายไดครวเรอนทงหมดมาจากรายไดสทธจากการเกษตร

จากการสำรวจครวเรอนยากจนในภาคอสาน ไมนาแปลกใจทพบวาครวเรอนยากจน

สวนใหญมรายไดจากกำไรสทธจากภาคการเกษตร และเงนรายไดทสงกลบมาจากสมาชกทไป

ทำงานตางถน (ตารางท 3.8) อกทงยงมผลผลตทสามารถทำเปนอาหารไดโดยไมตองซอกน

รปแบบอาชพทมาจากโครงสรางรายไดดงกลาว เปนรปแบบของคนจนในภาคอสาน ซงสวนใหญ

ทำงานในภาคการเกษตรบนพนทนาของตวเอง นอกจากน การทครวเรอนมอตราสวนของรายได

จากเงนสงกลบสงนน แสดงใหเหนถงวถการดำเนนชวตของผคนสวนใหญในภาคอสาน สมาชกใน

วยแรงงานจะยายถนฐานไปทำงานเปนแรงงานรบจางในนอกภาคเกษตรกรรมในพนทจงหวดอน

หรอในกรงเทพฯ อาท ภาคอตสาหกรรม ภาคกอสราง ภาคบรการ และสงเงนกลบมาบานเกดนน

ยงคงเปนรายไดหลกของคนในภมภาคน เนองจากสวนใหญเปนผลจากขอจำกดของลกษณะ

พนทในภาคตะวนออกเฉยงเหนอโดยเฉพาะอยางยงในเขตพนทนานำฝนทประสบกบภาวะ

ขาดแคลนนำ ทำใหสามารถทำนาไดเพยงครงเดยวตอป การพงพารายไดจากการปลกขาวเพยง

อยางเดยวจงไมเพยงพอตอการเลยงดครวเรอน สงผลใหสมาชกในครวเรอนบางสวนตองยายออก

ไปนอกพนทเพอแสวงหาแหลงรายไดแหลงอน (Ahmad and Isvilanonda, 2003) ดงนน

โดยมากแลวสงทพบเหนไดทวไปคอครวเรอนในภาคอสานโดยเฉพาะในเขตชนบท จะทงใหเดก

และผสงอายอยบานและดแลทดนทำกน ในขณะทวยแรงงานไปทำงานตางถน ในทางกลบกน

คาแรงและเงนเดอนของครวเรอนยากจนในเขตภาคกลางถอเปนอตราสวนทสงทสดอยทประมาณ

รอยละ 40 ของรายไดทงหมด ซงเพมขนจากในป 2531ทมสดสวนประมาณรอยละ 20 ขอมลน

ตรงกบความจรงทวาคนยากจนในภาคกลางนน สวนใหญเปนลกจางในภาคการเกษตร การผลต

และเปนแรงงานกอสราง



ตารางท 3.8แหลงทมารายไดของครวเรอนยากจนป2550(%ของรายไดทงหมด)


แหลงทมาของรายได รวม อสาน เหนอ ใต กลาง กรงเทพ ในเมอง ชนบท ทกภาค

คาแรงและเงนเดอน 22.3 13.5 16.8 47.9 38.6 74.0 41.7 19.6

กำไรสทธจากธรกจ 8.6 9.1 6.3 8.2 11.8 11.9 16.3 7.6

กำไรสทธจากการเกษตร 22.7 22.5 33.3 13.5 11.3 - 10.8 25.7

เงนสงกลบจากสมาชก

14.6 18.6 12.2 8.4 11.1 4.6 10.7 15.8 ครอบครวทไปทำงาน

ตางถน ในปจจบน

อาหารและเครองดม 14.2 17.6 13.8 6.8 9.3 2.3 7.7 15.8 ทไมตองซอ

รายไดจากการเปนเจา 11.8 13.0 10.9 10.8 11.6 5.3 10.4 12.5 ของบานตนเอง

รายไดทไมไดอยในรป

2.6 2.4 3.1 2.2 2.6 1.2 2.0 2.7 ของตวเงน เชน ของ

กำนล (In-kind)

อนๆ 3.3 3.4 3.7 2.3 3.5 0.7 0.5 0.3

ทงหมด 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

79

การเปลยนแปลงความยากจนในประเทศไทย 3 3.4 สรป

จากขอมลในระดบมหภาคชใหเหนภาพรวมอยางชดเจนวาประเทศไทยประสบความสำเรจในการแกไขปญหาความยากจนอยางมาก โดยสามารถลดสดสวนคนจนไดอยางตอเนอง จากรอยละ 42.21 ในป 2531 มาเปนรอยละ 14.75 ในป 2539 กอนทประเทศไทยจะประสบกบปญหาวกฤตเศรษฐกจในป 2540 ซงสงผลใหสถานการณดานความยากจน โดยในชวงวกฤตเศรษฐกจป 2540-2541 สดสวนคนจนมจำนวนเพมขน 17.46 ในป 2541 และความยากจนรนแรงขนเปนรอยละ 20.98 ในป 2543 ซงเปนชวงตนของการฟนตวทางเศรษฐกจและการเรมตนนโยบายเพอกระตนเศรษฐกจและแกไขปญหาการวางงาน อยางไรกด การฟนตวทางดานเศรษฐกจไดชวยลดปญหาความยากจนลงตามลำดบ โดยในป 2549 สดสวนคนจนลดลงเหลอรอยละ 9.55 ของประชากรทงประเทศ ซงนบวาตำกวาเปาหมายลดสดสวนคนยากจนใหเหลอไมเกนรอยละ 12 ของประชากร ทกำหนดไวในแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมฉบบท 9 และสดสวนความยากจนลดลงอยทรอยละ 8.12 ในป 2552

อยางไรกด แมวาสถานการณความยากจนจะมแนวโนมลดลงทงภาพรวมของประเทศและลดลงในทกภมภาค แตปญหาความยากจนยงคงมอยมากและกระจกตวอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ โดยในป 2552 ภาคตะวนออกเฉยงเหนอมสดสวนคนจนสงถงรอยละ 13 ของประชากรทงหมดในภาค คดเปนเกอบรอยละ 60 ของคนจนทงประเทศ ในขณะทสดสวนคนจนในภาคกลางลดลง สงผลใหปญหาความเหลอมลำทางรายไดระหวางภมภาคยงคงเพมขน นอกจากนปญหาความยากจนยงกระจกตวหนาแนนในเขตชนบท โดยพบวาเกอบรอยละ 90 ของคนจนในประเทศอาศยอยในเขตชนบท ทงนสวนหนงเปนผลเนองจากประชากรสวนใหญในเขตชนบทยงคงประกอบอาชพหลกดานการเกษตรซงเปนภาคการผลตทมสวนแบงในเชงรายไดตำมากเมอเทยบกบภาคการผลตอน สงผลใหผประกอบอาชพเกษตรอยในความยากจนจำนวนมาก โดยในป 2552 คนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอสวนใหญประกอบอาชพทางการเกษตร คดเปนสดสวนเกอบรอยละ 40 ของคนจนในพนท และอกกวารอยละ 30 เปนผทไมดำเนนกจกรรมทางเศรษฐกจ

คณลกษณะประการหนงของคนจนคออาศยอยในครวเรอนทมขนาดใหญ โดยมากกวารอยละ 70 ของคนจนอาศยในครวเรอนทมสมาชกตงแต 4 คนขนไปนอกจากน ยงพบวากงหนงของคนจนจะเปนคนทอยในวยทตองพงพงผอน ไดแก เดกและผสงอาย ซงมขอจำกดของศกยภาพในการหารายไดเพอเลยงตวเองจงเปนกลมทมความเสยงตอภาวะความยากจน



นอกจากน คนจนสวนใหญยงมการศกษาในระดบตำ โดยในป 2552 กวารอยละ 70 ของคนจน

ทงประเทศมการศกษาเพยงระดบประถมศกษา ในขณะท อกรอยละ 15 ไมเคยไดรบการศกษา

ใดๆ สงผลใหผทมการศกษาเพยงระดบประถมศกษาหรอตำกวาจะมโอกาสทจะอยในความ

ยากจนสงมากและในทางกลบกน เนองจากระดบการศกษาเปนปจจยหนงในการสรางโอกาส

การมงานทำหรอการประกอบอาชพ สดสวนคนจนจงลดลงตามระดบการศกษาทสงขน

อยางไรกตาม แมวาประเทศไทยจะมความอดมสมบรณทางดานขนาดของพนท

ทรพยากรนำ ทรพยากรดน ซงมความไดเปรยบในการเพาะปลกมากเมอเทยบกบหลายๆ ประเทศ

ในภมภาค แตดเหมอนวาผประกอบอาชพเกษตรกร โดยเฉพาะชาวนาในชนบทของไทยทแมจะ

ถอครองทดนทำกน แตยงเปนกลมทยากจน หรอมความเสยงทจะตกอยในความยากจนจาก

ขอมลพบวาประมาณสองในสามของคนจนในภาคเกษตรถอครองทดนนอยกวา 20 ไร โดยผทม

ทดนนอยกวา 5 ไร มความเสยงตอความยากจนสงทสด

ในสวนของโครงสรางรายไดครวเรอน พบวา ครวเรอนยากจนในภาคอสานสวนใหญม

รายไดจากกำไรสทธจากภาคการเกษตร และเงนรายไดทสงกลบมาจากสมาชกทไปทำงานตางถน

ซงสะทอนใหเหนรปแบบการประกอบอาชพของคนจนในภาคอสาน ซงสวนใหญทำงานในภาค

การเกษตรบนพนทนาของตวเอง นอกจากน การทครวเรอนมอตราสวนของรายไดจากเงนสงกลบ

สงนน แสดงใหเหนถงวถการดำเนนชวตของผคนสวนใหญในภาคอสาน สมาชกในวยแรงงานจะ

ยายถนฐานไปทำงานทอนและสงเงนกลบมาบานเกดนนยงคงเปนรายไดหลกของคนในภาคน

ในทางกลบกน แหลงทมาของรายไดสงสดของครวเรอนยากจนในเขตภาคกลางมาจากรายไดจาก

คาแรงและเงนเดอน ซงสอดคลองกบการประกอบอาชพของคนจนในภาคกลางทสวนใหญ

เปนลกจางในภาคการเกษตร การผลต และแรงงานรบจางในภาคกอสราง

KNIT

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4



งานวจยนมวตถประสงคหลกเพอทำความเขาใจเกยวกบลกษณะความเปนพลวตของ

ความยากจน รวมทงกระบวนการและปจจยททำใหเกดพลวตของความยากจน และโดยเฉพาะ

อยางยงกรณศกษาของประเทศไทยในฐานะเปนประเทศทไดรบการยอมรบวาประสบความสำเรจ

อยางมากในการลดความยากจน การทำความเขาใจถงสาเหตของการทำใหความยากจนลดลง

สามารถพจารณาไดจากหลายสาเหต ไมวาจะเปนเพราะการททำใหจำนวนคนจนออกจากความ

ยากจนไดมากขน หรอการปองกนไมใหเกดความเสยงทคนจะกลบเขาสความยากจน หรอการลด

ความรนแรงของระดบความยากจนลงได จากการศกษาวจยในหลายประเทศทพฒนาแลวและ

ประเทศกำลงพฒนา พบวาการศกษาเกยวกบลกษณะพลวตของความยากจนถอวามความสำคญ

อยางมากตอการกำหนดนโยบายเพอแกไขปญหาความยากจน เนองจากประเภทความยากจน

หรอแตละกลมของคนจนมความตองการความชวยเหลอทางดานนโยบายทแตกตางกนออกไป

ดงนน การสรางความรความเขาใจในประเดนเกยวกบพลวตความยากจนโดยเฉพาะในครวเรอน

ชาวนาในพนทชนบทของประเทศไทยจะสามารถชวยสนบสนนใหการกำหนดนโยบายเพอแกไข

ความยากจน รวมถงการกำหนดนโยบายพฒนาดานการเกษตรทจะชวยสนบสนนครวเรอน

ทประกอบอาชพทำนาและเกษตรกรรมซงยงคงเปนอาชพสวนใหญของประเทศ โดยเฉพาะอยาง

ยงครวเรอนชาวนาทประสบปญหาความยากจนใหสามารถดำเนนการแกไขปญหาไปไดอยาง

มประสทธภาพมากยงขน

จากการทบทวนวรรณกรรมและผลงานวจยเกยวกบพลวตความยากจนในหลายประเทศ

พบวางานวจยสวนใหญใชวธการศกษาวจยเชงปรมาณวเคราะหบนฐานขอมลภาคตดขวางตาม

เวลาหรอขอมล panel (quantitative panel data analysis) โดยการสำรวจครวเรอนเดม

ซำอกครง และใชการคำนวณความยากจนตามนยามทางดานรายไดหรอรายจาย (Hulme and

McKay, 2007) การวจยชนนจงเรมจากการใชวธวจยเชงปรมาณวเคราะหเพอหาวาแตละ

ครวเรอนถกจดอยในกลมพลวตความยากจนกลมไหน โดยอาศยวธวเคราะหทางเศรษฐมตจาก

ฐานขอมล panel survey ทไดจากการออกแบบสอบถามสำรวจครวเรอนชาวนาในพนทชนบท

ของภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอของไทยจำนวน 240 ครวเรอน ในป 2531 และ

ป 2552


83

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 เนอหาในบทนแบงออกเปน 4 สวน เรมจาก สวนทหนง แสดงขอมลและผลวเคราะห

ลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอนทไดจากการสำรวจ โดยเปรยบเทยบการ

เปลยนแปลงทเกดขนกบครวเรอนจำนวน 240 ครวเรอน ในป 2531 และป 2552 โดยแบง

สนทรพยครวเรอนตามองคประกอบทนทสำคญ ไดแก ลกษณะเชงโครงสรางประชากรของครว

เรอน ทนธรรมชาต (ทดน) ทนทรพยากรมนษย (แรงงาน อาชพ) ทนกายภาพ (การใชเทคโนโลย

ทางการเกษตร และการครอบครองสนทรพยนอกภาคเกษตร) สวนทสอง แสดงการเปลยนแปลง

ระดบรายไดและโครงสรางรายไดครวเรอน สวนทสาม แสดงผลการคำนวณดชนความยากจนและ

รปแบบพลวตความยากจนของครวเรอน และสวนทส แสดงลกษณะสำคญของครวเรอนจำแนก

ตามประเภทของพลวตความยากจน เพอเปรยบเทยบและทราบถงความแตกตางของคณลกษณะ

สำคญของแตละกลมความยากจน

4.2 ขอมลวเคราะหลกษณะทางเศรษฐกจและสงคม ทสำคญของครวเรอนจากการสำรวจ

จากการลงพนทสำรวจเพอเกบขอมลและรายละเอยดสำคญจากการสำรวจครวเรอน

เดมซำ จำนวน 240 ครวเรอน โดยใชแบบสอบถามตามกรอบแนวคดการดำรงชพอยางยงยน

ทำใหไดขอมล panel survey เปรยบเทยบระหวางป 2531 และ 2552 (ตารางท 4.1) ประกอบดวย

ลกษณะโดยทวไปของครวเรอนและสนทรพยครวเรอนทสำคญ ดงน (1) องคประกอบและ

ลกษณะครวเรอน (ขนาดครวเรอน, โครงสรางครวเรอน) (2) ทนมนษย (ระดบการศกษาสงสด

ระดบการศกษาเฉลยอาชพ) (3) ทนทรพยากรธรรมชาต (ทดนรปแบบการถอครอง พนทเพาะปลก

ชลประทาน) (4) ทนกายภาพ (เครองมอ เครองจกร และเทคโนโลย) (5) ทนการเงน (แหลงทมา

ของรายได ทงในภาคเกษตรและนอกเกษตร) โดยในสวนนจะทำการวเคราะหเปรยบเทยบ

ลกษณะทสำคญของครวเรอน และเปรยบเทยบการเปลยนแปลงลกษณะประชากรและการ

เปลยนแปลงสนทรพยของครวเรอนทสำคญ จำนวนทงสน 240 ครวเรอน ในป 2531 และ 2552



ตารางท 4.1 ขอมลพนฐานทไดจากการสำรวจโดยใชแบบสอบถาม

ประเภทสนทรพย ลกษณะ ตวแปรสำคญ

ลกษณะทวไปของครวเรอน ขนาดและโครงสราง • อาย และเพศของหวหนาครวเรอน

ครวเรอน • อายเฉลยของสมาชกครวเรอน

• จำนวนสมาชกครวเรอน อาย และเพศ

• อตราภาระการพงพง (วดจากจำนวน

ผทไมไดอยในวยแรงงาน อาท เดก

และผสงอาย ตอจำนวนผทอยในกำลง

แรงงาน)

ทนมนษย การศกษา • ระดบการศกษาสงสดของหวหนา

ครวเรอน

• ระดบการศกษาสงสดของสมาชกครว

เรอนในกำลงแรงงาน

• ระดบการศกษาโดยเฉลยของสมาชก

ครวเรอน

แรงงาน/ อาชพ • ประเภทของอาชพหลกและอาชพรอง

• จำนวนผททำงานอยในภาคเกษตรและ

นอกภาคเกษตร

ทนการเงน แหลงทมาของรายได • รายไดภาคเกษตร (รายไดจากขาว พช

อนๆ คาจางแรงงานรบจางภาคเกษตร

รายไดจากคาเชาทดนและเครองจกร)

• รายไดนอกภาคเกษตร (ผลตอบแทนคา

จางแรงงาน รายไดจากกจการสวนตว

รายไดทบคคลในครวเรอนสงกลบมาให)

ทนทรพยากรธรรมชาต ขนาดทดน • ขนาดทดนทครอบครอง จำนวนทดน

• ขนาดพนทเพาะปลก

• ขนาดพนทนาชลประทาน

รปแบบการถอครอง • สดสวนการถอครอง (เปนเจาของ, เชา

ทดน ทดน, ถอครองรวมกน)

85

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ตารางท 4.1 (ตอ)

ประเภทสนทรพย ลกษณะ ตวแปรสำคญ

ทนกายภาพ การใชเครองมอ • มลคาเครองจกรทใช

เครองจกร • จำนวนเครองใชในครวเรอนทครอบ

ครอง

4.2.1ลกษณะเชงโครงสรางประชากรของครวเรอน(demographics)

จากการเปรยบเทยบลกษณะประชากรครวเรอนทงหมด 240 ครวเรอนในตาราง 4.2 พบวา ขนาดของครวเรอน11 เฉลยลดลงจาก 5.0 ในป 2531 เปน 4.3 คนตอครวเรอนในป 2552 โดยลดลงในทกพนทของทงภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ซงสอดคลองกบภาพรวมประชากรของประเทศไทยทมอตราขยายตวลดลง โดยในชวงป 2528-2533 อตราการเพมขนของประชากรของไทยอยทประมาณรอยละ 1.9 ลดลงเปนรอยละ 0.5 ในชวงป 2553-2558 (UN, 2011)12 เมอพจารณาโครงสรางจำนวนสมาชกในครวเรอนจำแนกตามเพศและอาย พบวา สดสวนประชากรเดก (อายแรกเกด-14 ป) ลดลง เชนเดยวกบจำนวนประชากรในวยแรงงาน (อาย 15-59 ป) ในขณะทสดสวนประชากรผสงอาย (อาย 60 ปขนไป) เพมขน โดยแนวโนมดงกลาวสะทอนใหในขอมลอตราภาระพงพง13 เพมขนโดยรวม โดยเฉพาะอยางยงในภาคตะวนออก เฉยงเหนอทอตราการพงพงเพมขนจากรอยละ 73.7 ในป 2531 เปนรอยละ 79.3 ในป 2552 ขอมลดงกลาวแสดงใหเหนวาประชากรในวยเดก และประชากรในวยแรงงานลดลง ในขณะทประชากรผสงอายเพมขน สอดคลองกบแนวโนมประชากรของประเทศทกำลงเขาสสงคม ผสงอาย14 การเปลยนแปลงโครงสรางครวเรอนทมสดสวนประชากรในวยแรงงานลดลง ในขณะทมประชากรในวยสงอายเพมสงขน สะทอนใหเหนถงแนวโนมการขาดแคลนกำลงแรงงานของ ครวเรอนภาคเกษตรในพนทชนบทของไทยทมมากขน เมอพจารณาในรายละเอยดของหวหนาครวเรอน พบวา อายเฉลยของหวหนาครวเรอนเพมขน ในขณะเดยวกนหวหนาครวเรอนทเปน เพศหญงกมสดสวนเพมสงขนจากรอยละ 14.4 ในป 2531 เปนรอยละ 34.9 ในป 2552

11 นยามครวเรอน คอสมาชกทอาศยอยในครวเรอนเดยวกนและแบงปนการอยการกนมากกวาหกเดอนตดตอกนกอนชวง สำรวจ 12 ขอมลจาก http://esa.un.org/unpd/wpp/unpp/p2k0data.asp 13 อตราการพงพง (dependency ratio) คำนวณจาก (จำนวนประชากรวยเดก บวก จำนวนประชากรผสงอาย) หารดวย จำนวนประชากรในวยแรงงาน คณ 100 14 รายงานแนวทางการขบเคลอนยทธศาสตรการพฒนาผสงอายอยางบรณาการ สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการ เศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2552



ตารางท 4.2 ลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอน

ทงประเทศ ภาคกลาง ภาคอสาน

2531 2552 2531 2552 2531 2552

อายหวหนาครวเรอน (ป) 49.7 62.5 55.3 62.2 44.2 62.8

เพศหวหนาครวเรอน (สดสวนหวหนา 14.4 34.9 13.6 36.6 15.1 33.2

ครวเรอนเพศหญง)

ขนาดครวเรอน(คน) 5.0 4.3 4.9 3.8 5.1 4.8

จำนวนสมาชกครวเรอน(คน)

0-14 1.4 0.7 1.2 0.5 1.8 1.0

15-59 3.2 2.5 3.3 2.2 3.2 2.7

60+ 0.6 1.1 0.4 1.1 0.6 1.1

ชาย

0-14 0.7 0.4 0.6 0.3 0.9 0.6

15-59 1.6 1.2 1.6 1.0 1.6 1.3

60+ 0.3 0.5 0.2 0.5 0.3 0.5

หญง

0-14 0.7 0.3 0.6 0.2 0.9 0.4

15-59 1.6 1.3 1.7 1.2 1.6 1.4

60+ 0.3 0.6 0.2 0.6 0.3 0.6

สดสวนสมาชกครวเรอน (%)

0-14 25.0 13.0 22.0 10.7 38.0 16.0

15-59 62.0 59.0 67.0 57.3 57.0 56.0

60+ 13.0 30.0 11.0 32.0 16.0 28.0

อตราภาระพงพง (%) 62.5 74.6 58.0 69.0 72.0 79.3

ทมา: ขอมลจากการสำรวจ

87

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 4.2.2ทนทรพยากรมนษยและแรงงาน(humancapital)

ในการวเคราะหทนมนษยจะพจารณาจากระดบการศกษาของหวหนาและสมาชก

ครวเรอนโดยเฉพาะอยางยงทอยในวยแรงงาน พบวา จากตารางท 4.3 ชใหเหนวาครวเรอน

โดยรวม มระดบการศกษาเพมสงขน โดยการศกษาของหวหนาครวเรอนเพมขนเลกนอยจาก

เฉลย 3 ป เปน 4.8 ป ในขณะทการศกษาของสมาชกในครวเรอนในวยแรงงานมการศกษาโดย

เฉลยเพมขนสงจาก 4.2 ป เปน 7.0 ป โดยเมอแยกตามระดบการศกษา พบวา สมาชกครวเรอนใน

วยแรงงานทจบการศกษาในระดบประถมศกษามสดสวนลดลงเกอบครงเมอเทยบกบจำนวน

สมาชกครวเรอนทงหมด คอ จากประมาณรอยละ 70.7 ในป 2531 เปนรอยละ 49 ในป 2552 ใน

ขณะทผทจบการศกษาในระดบมธยมศกษาทงตอนตนและตอนปลาย และระดบมหาวทยาลย

มสดสวนเพมขนอยางชดเจน โดยเฉพาะอยางยงในระดบมธยมศกษาตอนตน มสดสวนสมาชกใน

วยแรงงานจบการศกษาเพมขนมาก จากรอยละ 5.3 ในป 2531 สงขนเปนรอยละ 33.3 ในป 2552

มเพยงรอยละ 1.3 ทไมจบการศกษาในระดบประถมศกษา ซงสอดคลองกบขอมลจากผลการ

ศกษาของ Booth (1997) ในชวงป 2526 ถง 2533 วามผเขาเรยนในระดบมธยมศกษาตอนตน

ตำมากประมาณรอยละ 2.6 โดยอธบายวาครวเรอนสวนใหญโดยเฉพาะทอยในชนบทไมสามารถ

สงเสยบตรหลานใหเขาเรยนตอในโรงเรยนระดบมธยมซงตงอยในตวเมองได เนองจากมตนทน

คาใชจายทคอนขางสง ทงคาเลาเรยน และคาเดนทางมาก ในปจจบน สดสวนของผทจบการ

ศกษาในระดบมธยมศกษามากขน สวนหนงเนองจากระบบการศกษาภาคบงคบของไทยทให

เปลยนจากระดบประถมศกษาปท 6 ในป 2521 และปรบเพมเปนมธยมศกษาปท 3 ในป 2540

อยางไรกด สมาชกครวเรอนทอยในกำลงแรงงานเกอบครงหนงจบการศกษาในระดบประถม

ศกษา ในขณะทผทจบการศกษาในระดบสงกวาประถมศกษามแนวโนมออกไปหางานทำนอก

พนทมากกวาทจะอาศยและทำงานภาคเกษตรในพนท



สำหรบในสวนของแรงงาน เมอเปรยบเทยบการเปลยนประกอบอาชพของหวหนา

ครวเรอนระหวางป 2531 และ 2552 พบวาอาชพทำนาและเกษตรกรรมยงคงเปนอาชพหลกของ

ครวเรอนในชนบท ประมาณรอยละ 54.6 ของครวเรอนมหวหนาครวเรอนทยงคงประกอบอาชพ

ทำนา อยางไรกด ขอมลจากการสำรวจชใหเหนวาหวหนาครวเรอนมการเปลยนแปลงในการ

ประกอบอาชพโดยหนไปทำงานในนอกภาคเกษตรมากขน โดยสดสวนการเปนแรงงานนอกภาค

เกษตร ผมรายไดประจำ ผประกอบธรกจสวนตว รวมกนประมาณรอยละ 15 ของครวเรอนทงหมด

ตารางท 4.3 ระดบการศกษา


2531 2552 2531 2552 2531 2552

การศกษาหวหนาครวเรอน (ป) 3.0 4.8 2.3 4.8 3.7 4.8

การศกษาสมาชกวยกำลงแรงงาน (ป) 4.2 7.0 4.4 6.3 4.0 7.7

สดสวนสมาชกวยกำลงแรงงาน (%)

ตำกวาประถม 24.7 1.3 23.3 2.6 26.1 0.0

ประถมศกษา 70.7 49.0 74.1 49.8 69.3 48.3

มธยมศกษาตอนตน 5.3 33.3 4.2 33.2 6.5 33.4

มธยมศกษาตอนปลาย 2.4 12.8 2.6 7.6 2.3 14.0

มหาวทยาลย (รวม ปวช/ปวส) 1.2 7.6 2.4 6.8 0.0 8.5

มธยมศกษาตอนตนและปลาย 7.8 28.1 6.8 24.8 8.8 31.4

สงกวามธยมศกษาตอนตน 3.6 21.4 5.0 17.4 2.3 25.5


89

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ตารางท 4.4 การเปลยนแปลงการประกอบอาชพของหวหนาครวเรอน ป 2531/2552


เกษตรกร แรงงาน

แรงงานนอก ผมเงนเดอน ผประกอบ

ผวางงาน รบจางภาคภาคเกษตร ประจำ

ธรกจ เกษตร สวนตว

รวม 54.6 3.8 6.7 3.8 5.0 26.3

ภาคกลาง 48.6 6.5 3.7 1.9 6.8 32.7

ภาคอสาน 59.4 1.5 9.0 5.3 3.8 21.1

4.2.3ทดน(landasset)

(1) ขนาดและการใชทดน

ทรพยากรทดนถอเปนทรพยากรทประเทศไทยมมากและอดมสมบรณเมอเปรยบเทยบกบหลายประเทศในภมภาค และครวเรอนเกษตรในชนบทสวนใหญครอบครองทดนในการทำการเกษตรเปนของตวเอง ในป 2552 ประเทศไทยมเนอททำการเกษตรรวม 131.6 ลานไร จากพนททงหมดของประเทศ 320.7 ลานไรเปนทนาประมาณ 66.1 ลานไร ขนาดของทดน 22.4 ไร ตอครวเรอน (สำนกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2553) ลดลงจากในป 2531ทมพนททำการเกษตร 131.8 ลานไร เปนทนา 76.8 ลานไร และมขนาดของทดน 26.2 ไรตอครวเรอน ในขณะทขอมลจาก การสำรวจในตาราง 4.5 แสดงใหเหนแนวโนมทสอดคลองกบภาพรวมของประเทศ ขนาดทดน (farm size) ทครวเรอนครอบครองลดลงเลกนอยจากเฉลย 26.9 ไรตอครวเรอน ในป 2531 เปน 21.9 ไรตอครวเรอน ในป 2552 หากพจารณารายภาค จะพบวาครวเรอนในภาคกลางมขนาดของทดนใหญกวาภาคตะวนออกเฉยงเหนอ สะทอนใหเหนถงความไมเทาเทยมกนของการถอครองทดน โดยภาคกลางมขนาดทดน 38.1 ไรตอครวเรอน ในป 2531 ลดลงเลกนอยเปน 35 ไร ตอครวเรอน ในป 2552 เปนผลจากการลดลงของขนาดทดนของครวเรอนในพนทนานำฝน แตครวเรอน ในพนทชลประทานและนำทวมมขนาดทดนเพมขน ในขณะทครวเรอนในภาค ตะวนออกเฉยงเหนอ มการถอครองลดลงอยางมากจาก 15.6 ไร เปน 9.4 ไรในป 2552 โดย ครวเรอนทมการถอครองทดนลดลงสวนใหญเปนครวเรอนพนทในเขตนานำฝนและเขตแหงแลง ซงมผลตอบแทนจากการทำนานอยเมอเปรยบเทยบกบครวเรอนในเขตชลประทาน จากการสอบถามหลายครวเรอนใหเหตผลของการขายทนาของตวเองใหกบครวเรอนอน และนกธรกจจากตวเมอง หรอจากกรงเทพมหานครวาเพอนำเงนไปชำระหนสนทมอย ขณะเดยวกน ขนาดของทดนทเลกลงเปนผลจากการถายโอนมรดกใหกบลกหลานซงเปนธรรมเนยมทสบทอดกนมาของ ครวเรอนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ



ในขณะทพนททำการเพาะปลกขาว15 (cultivated land area) มขนาดใหญขนจาก 29.4 ไร เปน 35 ไร โดยเปนการเพมขนของพนทเพาะปลกขาวในภาคกลาง ซงสามารถปลกขาวไดปละ มากกวาสองครง โดยเฉพาะพนทนาชลประทานทปลกขาวไดหาครงในสองปเนองจากมปรมาณนำเพยงพอและเขาถงทนาตลอดทงปนอกจากนจะเหนวาครวเรอนสวนใหญทำการเกษตรในพนทชลประทานมากขนเมอเทยบกบป 2531 โดยครวเรอนชาวนาในภาคกลางมสดสวนการทำเกษตรในพนทชลประทานสงรอยละ 70 ในขณะทภาคตะวนออกเฉยงเหนอมครวเรอนในเขตพนทชลประทานเพมขนเปนประมาณรอยละ 41.6 ของพนททงหมด16

นอกจากน ประสทธภาพการผลตขาวของครวเรอนชาวนาไทยในชนบทยงปรบตวดขนในชวงยสบปทผานมา โดยเหนไดจากผลผลตขาวตอไรเพมขนในทงสองภมภาค ซงเปนผลจากการทเกษตรกรสามารถเพาะปลกขาวในทนาไดมากกวาปละหนงครงดงเชนในอดต โดยเฉพาะพนทชลประทานและพนทนานำทวมในภาคกลางทสามารถปลกขาวไดมากกวาสองครงตอป เนองจากปรมาณนำทเพยงพอ รวมถงผลจากการใชขาวพนธใหมทสามารถปลกไดมากกวาหนงครงในรอบปและมอายการเกบเกยวสนลง ประกอบกบการเปลยนแบบแผนและชวงเวลาในการปลกขาว ในบางพนท และการใชเทคโนโลยการผลตเขามาชวยในการเพาะปลกและเกบเกยวผลผลต (สมพร อศวลานนท, 2552)

15 พนทเพาะปลกขาวในทนรวมพนททงหมดทใชปลกขาวทงนาป และนาปรง 16 พนทครอบคลม 3 หมบาน ในจงหวดสพรรณบรซงเปนตวแทน ของภาคกลาง และ 3 หมบานในจงหวดขอนแกน ซงเปน ตวแทนของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ตารางท 4.5 ขนาดทดน


2531 2552 2531 2552 2531 2552

ขนาดฟารม (ไร) 26.9 21.9 38.1 35.0 15.6 9.4

ขนาดพนทเพาะปลกขาว (ไร) 29.4 35.0 44.4 59.4 15.0 11.3

ขนาดพนทมชลประทาน

(% ตอพนทรวม) 53.7 67.4 55.9 70.4 37.6 41.6

ความถในการปลกขาว (ครงตอป) 1.4 1.7 1.5 1.9 1.3 1.5

ผลผลตขาว (กโลกรมตอไร) 365.3 420.0 396.3 426.8 334.3 413.2


91


ตารางท 4.6 การกระจายการถอครองทดนของครวเรอน จำแนกตามขนาดของทดนรวม ทงประเทศ

สดสวนครวเรอน สดสวนทดน ขนาดทดน

2531 2552 2531 2552 2531 2552

0-5 15.4 38.3 2.5 4.7 3.7 2.0

5-10 19.6 21.3 6.9 10.7 8.2 8.1

10-15 14.2 10.0 7.9 7.8 12.9 12.6

15-20 11.7 7.5 9.1 8.7 18.2 18.7

20-30 11.7 8.8 12.5 14.3 24.9 26.3

30 ขนไป 27.5 14.2 61.2 53.8 51.8 61.1

(2) การกระจายของการถอครองทดน

การกระจายของครวเรอนตามขนาดของทดน (distribution of landholding) ดงตารางท

4.6 พบวา ในป 2531 ครวเรอนทมทดนขนาด 30 ไรขนไป มสดสวนมากทสดคอ รอยละ 27.5 ของ

ครวเรอนทงหมด คดเปนครอบครองสดสวนทดนประมาณ 61.2 ของทดนรวม ขณะทในป 2552

โครงสรางการกระจายของครวเรอนเปลยนไปอยางมาก พบวาครวเรอนมทดนขนาดเลกลง

โดยครวเรอนทมเนอทถอครองนอยกวา 5 ไร มสดสวนมากทสดคดเปนรอยละ 38.3 ของครวเรอน

รวม แตเมอคดเปนสดสวนตอทดนทงหมดพบวากลบมสดสวนเพยงรอยละ 4.7 เทานน สะทอนให

เหนวาครวเรอนชาวนาในชนบทสวนใหญครอบครองทดนทมขนาดเลกลง ในขณะทครวเรอนทม

ทดนขนาดใหญ 30 ไรขนไป มสดสวนลดลงเหลอเพยงรอยละ 14.2 ซงสอดคลองกบขอมลภาพ

รวมของประเทศ ขอมลจากสำนกงานเศรษฐกจการเกษตร ชใหเหนวาครวเรอนเกษตรสวนใหญคอ

ประมาณรอยละ 56 ครอบครองทดนขนาดตำกวา 20 ไร ขณะทเพยงรอยละ 25 ของครวเรอน

มทดนขนาดมากกวา 30 ไรขนไป (สำนกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2550)


(หนวย:ไร)



เมอพจารณาเปนรายภาค พบวา ในป 2531 ครวเรอนในภาคกลางจะมสดสวนของ

ครวเรอนทถอครองทดนขนาด 30 ไรขนไปมากทสด โดยคดเปนสดสวนรอยละ 40 ของครวเรอน

ทงหมด และลดลงเหลอรอยละ 30 ในป 2552 ในขณะทครวเรอนทมทดนขนาดเลกขนาดตำกวา

5 ไร มสดสวนสงขนเปนรอยละ 32.7 สำหรบครวเรอนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอกลบถอครอง

ทดนทมขนาดเลกคอ ขนาดตำกวา 10 ไร ในสดสวนมากทสดคอประมาณเกอบรอยละ 50 ของ

ครวเรอนทงหมด ในป 2531 และเพมสงขนเปนรอยละ 76 ในป 2552 (ตารางท 4.7 และ 4.8)

ตารางท 4.7 การกระจายการถอครองทดนของครวเรอน จำแนกตามขนาดของทดนภาคกลาง

ตารางท 4.8 การกระจายการถอครองทดนของครวเรอน จำแนกตามขนาดของทดน ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ


2531 2552 2531 2552 2531 2552

0- 5 6.5 32.7 0.9 1.3 4.2 1.1

5-10 11.2 5.6 3.0 1.9 8.3 8.8

10-15 14.0 5.6 6.0 2.8 13.2 13.3

15-20 12.1 10.3 7.1 7.4 18.0 18.8

20-30 15.9 15.9 12.8 16.2 24.9 26.8

30 ขนไป 40.2 29.9 70.3 70.4 54.2 61.9


2531 2552 2531 2552 2531 2552

0- 5 22.6 42.9 4.7 13.8 3.6 2.5

5-10 26.3 33.8 12.6 34.3 8.2 8.0

10-15 14.3 13.5 10.6 21.2 12.8 12.4

15-20 11.3 5.3 12.1 12.3 18.4 18.4

20-30 8.3 3.0 12.0 9.2 24.9 24.3

30 ขนไป 17.3 1.5 47.8 9.2 47.4 48.5





93

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 หากอธบายในรปของเมตรกซการเปลยนขนาดการถอครองทดน (mobility of landholding)

ในชวงยสบปทผานมาของครวเรอนชนบทในประเทศไทย ระหวางป 2531 และ 2552 ในตาราง 4.9 กแสดงทศทางเชนเดยวกน โดยพบวาครวเรอนทมทดนขนาดใหญหนไปถอครองทดนขนาดเลกมากขน ประมาณรอยละ 45.7 ของครวเรอนทมทดนขนาด 30 ไร เปลยนไปถอครองทดนขนาด ตำกวา 5 ไร ในขณะทมเพยงรอยละ 17 ยงคงครองทดนเทาเดม ในทางตรงขาม รอยละ 53.8 ของครวเรอนทถอครองทดนขนาดเลก ยงคงถอครองทดนขนาดเลก มเพยงรอยละ 5 ทถอครองทดนทมขนาดใหญ 30 ไรขนไป

ตารางท 4.9 การเปลยนขนาดการถอครองทดน (mobility of landholding) (%)

2552 นอยกวา5-10ไร 10-15ไร 15-20ไร 20-30ไร

30ไร 2531 5ไร ขนไป

นอยกวา 5 ไร 53.8 20.5 7.7 5.1 7.7 5.1

5-10 40.0 26.7 13.3 6.7 2.2 11.1

10-15 24.2 30.3 6.1 9.1 9.1 21.2

15-20 35.7 17.9 14.3 3.6 14.3 14.3

20-30 28.0 24.0 4.0 16.0 12.0 16.0

30 ขนไป 45.7 7.1 14.3 2.9 12.9 17.1


(3) ลกษณะการถอครองทดน

ในระยะยสบปทผานมา ครวเรอนมรปแบบการถอครองทดนเปลยนไป กลาวคอครวเรอนททำการเกษตรบนทดนของตวเองมสดสวนลดลง ในขณะทครวเรอนททำการเกษตรโดยการเชาทดนมสดสวนมากขน แมครวเรอนทมทนาเปนของตวเองจะมสดสวนสงสดคอรอยละ 80 ลดลงจากรอยละ 90 ในป 2531 สวนครวเรอนทเชาทดนผอนเพอทำการเกษตร (rented in) มสดสวนเพมขนเปนรอยละ 10.8 ในขณะทสดสวนของครวเรอนทใหผอนเชาทดนของตวเอง (rented out) อยทรอยละ 4.6 (ตารางท 4.10) สวนหนงเปนผลจากการทสมาชกครวเรอนทอยในกำลงแรงงานทำงานนอกภาคเกษตรมากขนโดยเฉพาะในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ขณะทอกสวนยายเขาไปทำงานในเมอง สงผลใหครวเรอนขาดแคลนกำลงแรงงานทจะทำงานในภาคเกษตร ทำใหจำเปนตองใหผอนเชาทดน หรอขายทดนไป โดยพบวาครวเรอนทไมมทดนเปนของตวเองเนองจากสมาชกในครวเรอนหนไปประกอบอาชพนอกภาคเกษตรทงหมด มสดสวนสงขนเปนรอยละ 4.6



การเปลยนแปลงดงกลาวนสะทอนใหเหนถงแนวโนมการเตบโตของการเชาทดนของครวเรอนชาวนาในพนทชนบทของประเทศทมมากขนอยางตอเนอง อยางไรกด พบวามความแตกตางระหวางรปแบบการถอครองทดนระหวางภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ โดยภาคกลางซงมสดสวนครวเรอนเชาทดนผอนเพอทำการเกษตรในสดสวนทมากกวา ในขณะทมสดสวนให ผอนเชาทดนนอยกวาเมอเปรยบเทยบกบภาคตะวนออกเฉยงเหนอ สวนหนงเปนผลเนองจาก ภาคกลางมผลผลตจากการปลกขาวตอพนทดกวา จงทำใหครวเรอนไมนยมใหผอนเชาทดนของตวเอง และในขณะเดยวกนกมแนวโนมทจะเชาทผอนทำเพมเตมดวย โดยสดสวนเชาทดนผอนของภาคกลางเพมขนจากป 2531 อยทประมาณรอยละ 12 ขณะทสดสวนใหผอนเชาทดนเพยงรอยละ 2.8 ของครวเรอนทงหมด สวนภาคตะวนออกเฉยงเหนอมสดสวนครวเรอนเชาทดนของ ผอนรอยละ 9.8 และใหผอนเชาทดนของตวเองรอยละ 6 ของครวเรอนทงหมด

ตารางท 4.10 ประเภทการถอครองทดน


2531 2552 2531 2552 2531 2552

ครวเรอนทงหมด 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

ทดนของตวเอง 90.4 80.0 89.7 79.4 91.0 80.5

ทดนของตวเอง (แตไมทำการเกษตร) 0.0 7.5 0.0 12.1 0.0 3.8

ไมมทดน ตองเชาทดนผอนทำการเกษตร 9.6 10.8 10.3 12.1 9.0 9.8

ไมมทดน (ประกอบอาชพนอกเกษตร) 0.0 4.6 0.0 5.6 0.0 3.8

ใหผอนเชาทดน 0.0 4.6 0.0 2.8 0.0 6.0


หากพจารณาการประเภทการเชาทดน โดยคำนวณจากสดสวนทดนทำการเกษตรทงหมด พบวา ทดนเชาโดยจายคาเชาแบบคงท (leasehold tenancy) มสดสวนเพมขนจากรอยละ 14 เปนรอยละ 24 ในป 2552 โดยเปนการเพมขนทงสองภมภาค ขณะททดนแบบแบงสดสวนผลผลต (sharecropping tenancy) กลบมสดสวนลดลงมากทงภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เนองจากการแบงสดสวนผลผลตเมอคดเปนอตราคาเชาแลวจะอยในระดบสงกวาเมอเทยบกบการจายคาเชาแบบคงท สงผลใหการเชาทดนแบบคดคาเชาคงทไดรบความนยมมากขน (ตารางท 4.11)

95

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ตารางท 4.11 ประเภทการเชาทดน*


2531 2552 2531 2552 2531 2552

ทดนทงหมด 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

ทดนของตวเอง 80.0 74.0 71.0 65.0 89.0 84.0

เชาทดน

• แบบคาเชาคงท (fixed-rent) 14.0 24.0 25.0 35.0 3.0 12.0

• แบบแบงสดสวน (sharecropping) 6.0 2.0 4.0 0.0 8.0 4.0

หมายเหต * ถวงนำหนกเฉพาะครวเรอนททำนา


4.3 รายไดครวเรอนและองคประกอบของรายได

ในการวเคราะหการเปลยนแปลงความยากจนแบบพลวตขามชวงเวลา ตวแปรสำคญทจะตองนำมาพจารณาความยากจนคอระดบรายไดและองคประกอบรายไดของครวเรอน17 โดยทวไป องคประกอบของรายไดครวเรอนในชนบทแบงออกไดเปนสองกลมหลกคอรายไดภาคเกษตร และรายไดนอกภาคเกษตร (Barrett et al., 2001)18 ในป 2531 ครวเรอนมรายไดแทจรง เฉลย 125,125 บาท เพมขนเปน 258,699 บาทในป 2552 และรายไดครวเรอนตอหวเทากบ 27,083 บาท เพมเปน 69,112 บาท โดยมอตราการขยายตวของรายไดเฉลยรอยละ 3.5 และ

17 การคำนวณความยากจนมทงทางรายไดและรายจาย แตในงานวจยชนนคำนวณจากดานรายได เนองจากขอฒลเดมท จดเกบในป 2531 มเฉพาะขอมลรายไดครวเรอน ซงเชอมโยงไปยงโครงสรางการประกอบอาชพและการสรางโอกาสทาง เศรษฐกจไดชดเจนกวา 18 (1) รายไดภาคเกษตร ประกอบดวย รายไดสทธจากขาว รายไดสทธจากพชผลอนทไมใชขาว, รายไดสทธจากผลผลตท ไมใชพชผล (ปศสตว, เปดไก,ประมง, ปาไม) รายไดจากคาจางแรงงานภาคเกษตร และรายไดจากการใหเชาดน เครองจกร และผลตอบแทนจากดอกเบย (2) รายไดนอกภาคเกษตรประกอบดวย รายไดจากคาจางแรงงานนอกภาค เกษตร (อาท ภาคกอสราง อตสาหกรรม ขนสง และบรการ) ผลกำไรจากกจการสวนตว รายไดสงกลบ รายไดจากเบย คนชรา รายไดจากเบยคนพการ และอนๆ



รายไดตอหวเฉลยรอยละ 4.6 ตอป19 ในระหวางป 2531 และ 2552 การขยายตวของรายได ดงกลาวเปนผลจากรายไดนอกภาคเกษตรทเพมขนสงถงรอยละ 10.7 ตอป ในขณะทรายไดจากภาคเกษตรแทบไมมการขยายตวโดยเพมขนเพยงเฉลยรอยละ 0.3 ตอปในชวง 21 ปทผานมา

จากแนวโนมอตราการขยายตวของรายไดนอกภาคเกษตรของครวเรอนทขยายตวสง ตอเนองดงกลาว สงผลใหโครงสรางรายไดครวเรอนเปลยนแปลงไป จะพบวารายไดนอกภาคเกษตรมสดสวนทเพมขนอยางชดเจน และครองสดสวนมากทสดในรายไดของครวเรอน โดยเพมขนจากรอยละ 13.4 ในป 2531 เปนรอยละ 54.9 ในป 2552 โดยภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เพมขนจากรอยละ 28.4 เปนรอยละ 77.3 ในป 2552 และภาคกลางเพมขนจากรอยละ 5.6 เปนรอยละ 39.5 ซงสอดคลองกบผลการศกษากอนหนาทระบวาสดสวนความสำคญของรายไดจากกจกรรมนอกภาคเกษตรของครวเรอนไทยเพมขนอยางตอเนองในทกภมภาคของประเทศในชวงสองทศวรรษทผานมา โดยเฉพาะอยางยงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอทสดสวนรายไดนอกภาคเกษตรเพมขนเปนรอยละ 76.6 ของรายไดครวเรอนเกษตรทงหมดในป 2549 (สำนกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2550)

จากผลสำรวจโครงสรางรายไดครวเรอนของรายงานวจยน ชใหเหนวา รายไดครวเรอนจากนอกภาคเกษตรมสดสวนสงขนเปนผลจากรายไดหลกจากการประกอบอาชพในภาคนอกเกษตรทเพมขนมาก โดยเฉพาะอยางยงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ทคาจางแรงงานนอกภาคเกษตรในสวนทเปนเงนเดอนประจำครองสดสวนรายไดสงสด เพมขนจากรอยละ 3 สงขนเปน รอยละ 33 ของรายไดรวม และรายไดทบคคลในครวเรอนสงกลบมาจากการไปทำงานนอกพนท (remittances) เพมขน จากรอยละ 4 เปนรอยละ 12 ขณะทในภาคกลาง รายไดจากภาคเกษตร ยงคงเปนแหลงทมาหลกของรายไดครวเรอน โดยรายไดภาคเกษตรคดเปนรอยละ 60.5 รายไดจากขาวมสดสวนรอยละ 27 แมวาจะลดลงจากรอยละ 71 ในป 2531 ในขณะทรายไดจากพชผลอนและปศสตวมสดสวนเพมขนเปนรอยละ 22.5 ของรายไดครวเรอนทงหมด สะทอนใหเหน แนวโนมการเปลยนแปลงจากการปลกขาวเพยงอยางเดยวไปพงพงรายไดจากพชผลหลกอน และปศสตวมากขนของครวเรอนในภาคกลาง (ตารางท 4.12)

การเปลยนแปลงเชงโครงสรางของรายไดครวเรอนชาวนาในชนบททไดจากการสำรวจ ดงกลาวสะทอนใหเหนความแตกตางในการปรบตวของครวเรอนระหวางภาคตะวนออกเฉยงเหนอ และภาคกลางอยางชดเจน โดยพบวา ครวเรอนเกษตรในภาคตะวนออกเฉยงเหนอมการปรบตวโดยการหารายไดจากการประกอบอาชพแรงงานรบจางนอกภาคเกษตร อาท ภาคกอสราง อตสาหกรรม บรการ มากขน โดยมเหตผลเนองมาจากโอกาสในการสรางรายไดทางเกษตรโดย

19 คำนวณโดยใชอตราการขยายตวแบบ compound annual growth rate ระหวางป 2531-2552

97

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 เฉพาะการทำนามจำกด (สำนกงานเศรษฐกจการเกษตร, 2550) สงผลใหกำลงแรงงานตองยายออกไปหางานทำในเมองหรอกรงเทพมหานครมากขนเพอมรายไดมาจนเจอสมาชกในครวเรอน ในขณะทครวเรอนเกษตรในภาคกลางยงคงมรายไดจากพชผลทางการเกษตรเปนแหลงรายไดหลก แตเปนการปรบเปลยนจากรายไดจากขาวเพยงอยางเดยวไปเปนรายไดจากพชผลอนทไมใชขาวและปศสตวมากขน ซงสอดคลองกบการศกษาของ Ahmad และ Isvilanonda (2005) ทศกษาเกยวกบการกระจายความหลากหลายทางการเกษตร (agricultural diversification) โดยผลการศกษาดงกลาวสรปวาการกระจายความหลากหลายทางการเกษตรของครวเรอนเกษตรไทยมแตกตางกนในแตละภมภาค สำหรบภาคกลางมความหลากหลายของผลผลตพชผลทางการเกษตรและความหลากหลายของรปแบบการใชทดนในการปลกพชอนๆ ทไมใชขาว มากขน (crop diversification) ขณะทภาคตะวนออกเฉยงเหนอยงคงใหความสำคญและพงพาการปลกขาวเปนหลก (rice intensification) สงผลใหจำเปนตองพงพารายไดในนอกภาคเกษตรในชวงนอกฤดทำนามากขน

ตารางท 4.12 องคประกอบของรายไดครวเรอน


2531 2552 2531 2552 2531 2552

โครงสรางรายได(%)

1.รายไดภาคเกษตร 86.6 45.1 94.4 60.5 71.6 22.7

1.1 ขาว 65.8 21.3 71.3 27.0 55.3 13.2

1.2 พชผลอนและปศสตว 14.4 14.8 16.9 22.5 9.6 3.5

1.3 คาจางแรงงานภาคเกษตร 5.5 7.6 4.8 9.6 6.8 4.7

1.4 คาเชาและดอกเบย 0.9 1.4 1.4 1.4 0.0 1.3

2.รายไดนอกภาคเกษตร 13.4 54.9 5.6 39.5 28.4 77.3

2.1 คาจางแรงงานนอกภาคเกษตร 7.1 9.6 0.6 3.8 19.9 18.0

2.2 รายไดจากเงนเดอนประจำ 2.2 24.0 1.8 17.8 3.0 33.1

2.3 กำไรสทธจากกจการสวนตว 1.4 10.0 1.6 10.8 1.1 8.8

2.4 รายไดสงกลบ 2.5 8.1 1.6 5.4 4.0 12.2

2.5 เบยคนชรา 0.0 3.2 0.0 1.8 0.0 5.3

2.6 เบยคนพการและอนๆ 0.0 0.7 0.0 0.1 0.0 2.0

รวม 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0



4.4 การวเคราะหรปแบบพลวตความยากจน

4.4.1การวดความยากจน

ในการศกษาพลวตการเปลยนแปลงความยากจน จำเปนตองเรมจากการคำนวณ ระดบความยากจนเพอวดวาครวเรอนใดบางตกอยในความยากจน หรอครวเรอนใดทไมไดอยในความยากจน งานวจยนเลอกใชวธการวดความยากจนแบบสมบรณ (absolute poverty) โดยอาศยเครองชวดจากขอมลรายไดของครวเรอนทเกบจากการสำรวจโดยใชแบบสอบถาม20


2531 2552 2531 2552 2531 2552

รายไดครวเรอน ณ ราคาคงท* (พนบาท) 125.13 258.70 186.76 344.37 755.54 189.77

รายไดครวเรอนตอหว ณ ราคาคงท 27.08 69.11 40.16 101.67 16.56 42.92

(พนบาท)

รายไดครวเรอน ณ ราคาคงท* (พนบาท) 4,861 7,535 7,256 10,031 2.94 5.53

รายไดครวเรอนตอหว ณ ราคาคงท (บาท) 1,029 2,329 1,565 3,415 598 1,455

หมายเหต * ปรบฐานราคาโดยใชดชนราคาสนคาผบรโภคในชนบท ณ ราคาปฐาน 2550 (rural price index) สำนกดชนเศรษฐกจการคา กระทรวงพาณชย http://www.price.moc.go.th


20 หลายการศกษาระบวาโดยทวไปการวดความยากจนในประเทศกำลงพฒนาควรจะใชคาใชจายเปนตววดความยากจน มากกวาการใชรายได เนองจากการจดเกบขอมลรายไดของครวเรอนมกจะตำกวาความเปนจรงและมความผนผวนกวา ในขณะทครวเรอนจะจดจำขอมลรายจายไดแมนยำกวา และขอมลรายจายสะทอนถงแบบแผนการบรโภคไดดอยางไรกด จดออนของการใชขอมลรายจายกคออาจมการบนทกรายจาย เพอซอสนคาถาวรทเกดขนในปนน โดยทไมไดคำนงถง อายการใชงานของสนคานนๆ ดวย (Deaton and Grosh, 2000; สมชย จตสชน, 2001, World Bank, 2009)


99

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 การวดความยากจนแบบสมบรณจำเปนตองสรางเสนความยากจน21 ขนเพอใชเปนเกณฑ

ในการจำแนกคนจนและคนไมจน (identification issue in measuring poverty) โดยคนจนในทนหมายถง คนทมรายไดตำกวาเสนความยากจน ซงถกคำนวณขนมาโดยคำนงถงความตองการอาหารและสนคาอปโภคทจำเปนพนฐานขนตำของครวเรอนหรอกลาวอกนยหนงไดวาคนจนกคอคนทมรายไดไมเพยงพอทจะใชจายเพอซออาหารและสนคาจำเปนพนฐานขนตำนนเอง

ในการวดระดบและขนาดความยากจน (aggregation issue in measuring poverty) วธทไดรบความนยมและเปนทยอมรบทวโลกคอวธการวดตามแบบของ Froster-Greer-Thorbecke (FGT) (World Bank, 2009) ซงมสตรในการคำนวณดงสมการ (4.1)

(4.1)

โดย Pα คอ คาดชนความยากจนตามแบบของ FGT

yi คอ รายไดหรอรายไดตอหวของครวเรอน i

n คอ จำนวนครวเรอนทงหมด

z คอ เสนความยากจน

α คอ ตวแปรแสดงระดบการใหความสำคญตอการกระจายรายได (ถาคาตำ

แสดงวาใหนำหนกของทกครวเรอนใกลเคยงกน แตถา สง แสดงวาให

นำหนกแกครวเรอนทจนมากกวา)

จากสตรคำนวณ (4.1) ขางตน สามารถคำนวณหาคาดชนตวชวดความยากจนทสำคญ 3 ตว ไดแก

(1) สดสวนคนจน (headcount ratio หรอ poverty incidence) เปนตวชใหเหนสดสวนของประชากรหรอครวเรอนทมรายไดตำกวาระดบเสนความยากจนทกำหนดขน ดงสมการท (4.2)

21 วธการคำนวณเสนความยากจนด สำนกคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2550



Gi = (z-yi) × I(yi<z)

หรอเขยนในรปงายๆ คอ

(4.2)

โดย np คอ จำนวนครวเรอนทมรายไดตำกวาเสนความยากจน n คอ ครวเรอนทงหมด และ P0 คอ สดสวนคนจน

(2) ดชนวดชองวางความยากจน (poverty gap) เปนตวชวดวาคนจนเหลานนมระดบรายไดตำกวาเสนความยากจนมากนอยเพยงใดโดยเปนการหาคาเฉลยชองวางระหวางเสนความยากจนกบรายไดเฉลยตอคนตอเดอนของครวเรอนยากจนซงสะทอนวาคนจนทมรายได ตำกวาเสนความยากจนมากกจะมความยากลำบากมากกวา ดงสมการท (4.3)

(4.3)

โดย Gi คอ ชองวางระหวางรายไดและเสนความยากจน และ P1 คอ ดชนวดชองวางความยากจน

(3) ดชนความรนแรงของความยากจน (severityofpoverty) เปนตวชวดภาวะการกระจายรายไดในกลมคนจนทอยใตเสนความยากจน (ซงมกใชสำหรบเปรยบเทยบความรนแรงของความยากจนระหวางกลมประชาชนในหวงเวลาตางกน) เปนการวดทพจารณาใหความสำคญกบกลมคนจนทมปญหาความยากจนรนแรงหรอมรายไดตำกวาเสนความยากจนมากๆ เพอบงชภาวะการกระจายรายไดในกลมคนจนทอยใตเสนความยากจนโดยทำการถวง นำหนกมากใหกบคาทตำกวาเสนความยากจนมาก ดงสมการท (4.4)

(4.4)

โดย P2 คอ ดชนความรนแรงของความยากจน

101


22 สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาตไดทำการปรบปรงเสนความยากจนใหมความทนสมย และเปนทยอมรบมากยงขน โดยไดมอบหมายใหสถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (TDRI) ทำการศกษาและ นำเสนอผลเบองตน และไดรบความชวยเหลอสนบสนนการวจยจาก United Nations Development Programs (UNDP) โดยใชขอมลการสำรวจภาวะเศรษฐกจและสงคม (SES) ป 2545 เปนปฐานในการคำนวณ ซง SES2545 สะทอน แบบแผนการบรโภคของคนไทยทเปลยนแปลงไป โดยเปนผลมาจากการเปลยนแปลงของสภาพเศรษฐกจโดยรวม และ รวมผลของวกฤตเศรษฐกจป 2540 ดวย และใชขอมลโครงสรางประชากรใหม ตามสำมะโนประชากรในป 2543 นอกจากน ยงใชขอมลความตองการสารอาหาร (แคลอรและโปรตน) แยกตามอายและเพศ ป 2546 ของกรมอนามย กระทรวง สาธารณสข

ตารางท 4.13 ดชนความยากจนของครวเรอนทสำรวจ

ทงประเทศ ภาคกลาง ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

2531 2552 2531 2552 2531 2552

สดสวนคนจน 51.7 16.7 30.8 11.2 68.4 21.1

Official rate* (49.7) (10.4) (36.5) (3.0) (60.6) (15.2)

ชองวางความยากจน 20.3 6.4 9.7 4.1 28.9 8.3

Official rate* (13.6) (1.8) (9.2) (0.4) (17.3) (2.5)

ความรนแรงความยากจน 10.4 3.2 4.2 1.9 15.3 4.3

Official rate* (5.2) (0.5) (3.4) (0.1) (6.7) (0.6)

งานวจยนไดคำนวณตวชวดความยากจนทงสามตวชวด โดยใชเสนความยากจนทางการทเผยแพรโดยสำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาตผลการคำนวณขอมลจากการสำรวจพบวาดชนทงสามตวมทศทางสอดคลองกบขอมลดชนระดบประเทศและระดบภาค นนคอดชนทงสามตวปรบตวลดลง22

จากตารางท 4.13 ชใหเหนวา สดสวนคนจน (headcount ratio) ลดลงอยางชดเจนจากรอยละ 51.7 เปนรอยละ 16.7 ในป 2552 โดยเปนการลดลงของคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอในมากกวา คอ ลดลงจากรอยละ 68.4 เปนรอยละ 21.1 สวนภาคกลางลดลงจากรอยละ 30.8 เปนรอยละ 11.2 สะทอนวาความไมเทาเทยมกนของรายไดครวเรอนระหวางภมภาคลดลง อยางไรกด สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอยงคงสงกวาภาคกลาง สำหรบชองวาง ความยากจนและความรนแรงของความยากจนลดลงเชนเดยวกน

(%)




(%) ทงประเทศ ภาคกลาง ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

2531 2552 2531 2552 2531 2552

เสนความยากจน*

(บาทตอคนตอเดอน) 557 1488 645 1563 500 1452

หมายเหต * ตวเลขในวงเลบแสดงขอมลดชนความยากจนในพนทชนบท ซงเปนขอมลของประเทศทเผยแพรอยาง เปนทางการ โดยสำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (2553)


4.4.2รปแบบพลวตความยากจน

โดยทวไป รปแบบพลวตความยากจนสามารถคำนวณหาไดจากการวเคราะหเมตรกซ การเปลยนผาน (transition matrix analysis) โดยเรมจากการคำนวณฐานะความยากจนของแตละครวเรอนในป 2531 และป 2552 แลวนำมาสรางเมตรกซเปรยบเทยบระหวางสองชวงเวลา ซงผลจากการวเคราะหจะสามารถแบงความยากจนออกเปน 4 กลม ไดแก

• กลมจนเรอรง (chronic poor) ไดแก ครวเรอนทตกอยในความยากจนทงในป 2531 และ 2552

• กลมออกจากความยากจน (move out of poverty) ไดแก ครวเรอนทอยในความ ยากจนป 2531 แตไมอยในความยากจนป 2552

• กลมเขาสความยากจน (move into poverty) ไดแก ครวเรอนทไมอยในความยากจน ป 2531 แตตกอยในความยากจนป 2552

• กลมไมเคยจน (never poor) ไดแก ครวเรอนทไมอยในความยากจนทงในป 2531 และ 2552

จากผลการวเคราะห จะไดรปแบบพลวตความยากจน คอ รอยละ 10 ของครวเรอนเปนครวเรอนยากจนเรอรง (chronic poor) นนคอตกอยในความยากจนทงป 2531 และ 2552 ในขณะทครวเรอนสวนใหญประมาณรอยละ 50 เปนครวเรอนยากจนชวคราว (transient poor) นนคอตกอยในความยากจนในป 2531 หรอ 2552 ปใดปหนง โดยรอยละ 42 เปนครวเรอนทสามารถออกจากความยากจนได (moving out of poverty) และรอยละ 8 เปนครวเรอนทกลบเขาส

103



ตารางท 4.14 รปแบบพลวตความยากจน ป 2531 และ 2552

กลมจนเรอรง กลมออกจาก กลมเขาส กลมไมเคยจน

รวม

(chronicpoor) ความยากจน ความยากจน (neverpoor) (movingout (movinginto ofpoverty) poverty) จนป2531 จนป2531แต ไมจนป2531 ไมจนป2531 และ2552 ไมจนป2552 แตจนป2552 และ2552

ทงประเทศ 9.6 42.1 7.9 40.4 100.0

ภาคกลาง 5.6 25.2 7.5 61.7 100.0

ภาคะวนออก 12.8 55.6 8.3 23.3 100.0 เฉยงเหนอ

เมอแยกรายภาค พบวามทศทางเชนเดยวกบภาพรวมทงประเทศ นนคอกลมครวเรอนยากจนเรอรงในภาคกลางมเพยงรอยละ 6 และกลมครวเรอนยากจนชวคราวประมาณรอยละ 33 ซงประกอบดวยครวเรอนทสามารถออกจากความยากจนไดรอยละ 25 และครวเรอนทกลบเขาสความยากจนรอยละ 8 ในขณะทภาคตะวนออกเฉยงเหนอมสดสวนครวเรอนทสามารถออกจากความยากจนไดสงรอยละ 56 และกลมทกลบเขาสความยากจนรอยละ 8 อยางไรกด ยงม ครวเรอนทไมสามารถออกจากความยากจนและยงคงเปนครวเรอนยากจนเรอรงอกถงรอยละ 13 ของครวเรอนทงหมดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ความยากจน (moving into poverty) ซงสดสวนครวเรอนทออกจากความยากจนมากกวา ครวเรอนทกลบเขาสความยากจนสอดคลองกบแนวโนมสดสวนคนจน (headcount ratio) ทลดลงจากรอยละ 51.7 เปนรอยละ 16.7 (ตารางท 4.14) สำหรบครวเรอนทไมเคยอยในความยากจนเลยมสดสวนรอยละ 40 ของครวเรอนทงหมดจะเหนวาภายใตแนวโนมสดสวนความยากจนท ลดลงของประเทศไทย พบวาสดสวนของครวเรอนทเขาและออกจากความยากจนมสงกวาผทอยในความยากจนเรอรง ซงสอดคลองกบขอมลของประเทศกำลงพฒนาสวนใหญ (Baulch and Hoddinott, 2000)



4.5 ลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญ ของครวเรอนและสนทรพยทครวเรอนครอบครอง จำแนกตามกลมพลวตความยากจน

หากพจารณาตามลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอน โดยจำแนกตาม 4 กลมพลวตความยากจน ในป 2531 และ 2552 จะสามารถเหนความแตกตางของลกษณะในแตละกลมครวเรอน ซงการแจกแจงลกษณะทแตกตางนมความสำคญมากในการกำหนดความสมพนธของแตละปจจยทมผลตอการเกดพลวตความยากจนในแตละกลม

4.5.1ลกษณะเชงโครงสรางประชากรของครวเรอน(demographics)

ลกษณะโครงสรางประชากรของครวเรอนแตกตางกนออกไปในแตละกลมพลวตความยากจน โดยครวเรอนทยากจนเรอรงมคาเฉลยของลกษณะเชงโครงสรางประชากรโดยทวไปสงกวาระดบเฉลยของประเทศโดยรวมในทงสองปททำการศกษา คอ ป 2531 และ 2552 ขอมลทเหน ไดอยางชดเจนคอ อายเฉลยของหวหนาครวเรอนทยากจนเรอรงมอายสงทสดเมอเทยบกบกลมความยากจนอน และสงกวาระดบเฉลยของประเทศ นอกจากน ครวเรอนยากจนเรอรงยงมอตราภาระการพงพงหรอภาระในการเลยงดสมาชกในครวเรอนสงกวากลมความยากจนอนและสงกวาขนาดเฉลยรวมของประเทศ รวมทงมสดสวนของหวหนาครวเรอนทเปนเพศหญงสงกวาระดบเฉลย จากขอมลชใหเหนความแตกตางอยางชดเจนระหวางลกษณะของครวเรอนยากจนเรอรงและครวเรอนยากจนครงคราว ในขณะทขนาดของครวเรอนกลบดเหมอนจะไมมความแตกตางระหวางกลมความยากจนเรอรงและกลมยากจนครงคราว โดยพบวาขนาดของครวเรอนมขนาดใกลเคยงกนและมแนวโนมการเปลยนแปลงของขนาดครวเรอนลดลงจากในป 2531 เชนเดยวกนในทกกลม

เมอพจารณาครวเรอนยากจนชวคราวจะพบวามความแตกตางระหวางลกษณะประชากรของกลมครวเรอนออกจากความยากจนและครวเรอนเขาสความยากจนเชนเดยวกน ซงสอดคลองกบผลการศกษาในหลายประเทศกำลงพฒนาทกลาววาปจจยทางโครงสรางประชากรเปนปจจยสำคญในการกำหนดความยากจนครงคราวมากกวาความยากจนเรอรง เปนขอสมมตฐานเบองตน ของการวจยนตามทไดกลาวถงในบทท 2 (McCulloch and Baulch, 2000; McKay and Lawson, 2002; Sen, 2003) ปจจยสำคญทเหนไดชดเจนไดแก การเปลยนแปลงขนาดของครวเรอน โดยพบวา ครวเรอนทกลบเขาสความยากจนมขนาดครวเรอนแทบจะไมเปลยนแปลงนนคอ 4.5 คน

105

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ตอครวเรอนในป 2531 และ 4.4 คนตอครวเรอนในป 2552 ในขณะทครวเรอนกลมออกจาก ความยากจนมขนาดของครวเรอนเลกลงคอจาก 5.5 คนตอครวเรอนเปน 4.3 คนตอครวเรอนใน ป 2552 จงกลาวไดวาการเปลยนแปลงขนาดครวเรอนมความสมพนธกบการเขาและออกจากความยากจนของครวเรอน23 มากกวาผลตอความยากจนเรอรง (ตารางท 4.15)

23 ขนาดของครวเรอนอาจมความสมพนธทงในทางบวกและลบตอการเขาและออกจากความยากจน บางการศกษาพบวา ขนาดของครวเรอนเลกจะทำใหมการเขาและออกจากความยาวจนสงขน (Jalan and Ravillion, 1998) ในขณะทบางการ ศกษาพบวาขนาดของครวเรอนใหญจะเพมการเขาและออกจากความยากจน (McCulloch and Baulch, 2000) โดย อธบายไดวาขนาดครวเรอนใหญจะกอใหเกดภาระในการเลยงดแลและสงผลตอฐานะความยากจนของครวเรอน อยาไร กด หากมองในทางกลบกน ขนาดครวเรอนทใหญอาจจะมผลดโดยเฉพาะตอครวเรอนทตองพงพาแรงงานในการทำ การเกษตร

ตารางท 4.15 ลกษณะเชงโครงสรางประชากรของครวเรอน จำแนกตามกลมพลวตความ ยากจน

จนเรอรง

จนครงคราว

ไมเคยจน รวม ออกจาก เขาส ความจน ความจน

2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552

อายหวหนา 53.8 66.5 48.1 62.3 44.2 69.8 50.8 59.8 49.7 62.5

ครวเรอน (ป)

เพศหวหนาครวเรอน 17.0 38.0 16.0 35.0 26.0 53.0 9.0 32.0 14.4 34.9 (สดสวนหวหนา

ครวเรอนเพศหญง)

ขนาดครวเรอน (คน) 5.3 5.0 5.5 4.3 4.5 4.4 4.7 4.0 5.0 4.3

จำนวนสมาชกครวเรอน (คน)

0-14 1.4 2.0 1.8 0.8 1.3 0.8 1.2 0.5 1.4 0.7

15-59 3.4 1.7 3.5 2.7 2.9 2.3 3.1 2.6 3.2 2.5

60+ 0.7 1.3 0.4 0.9 0.8 1.3 0.5 1.0 0.6 1.1



นอกจากนยงมการเปลยนแปลงอายเฉลยของหวหนาครวเรอนทเพมขนนอยกวากลม ครวเรอนทเขาสความยากจน และเมอพจารณาสมาชกครวเรอนแยกตามวยพบวา ครวเรอนทกลบเขาสความยากจนมอตราสวนภาระพงพงเพมขนมากโดยเปนผลจากจำนวนสมาชกในวยชราสงขน ในขณะทสมาชกในวยแรงงานทตองหาเลยงครอบครวกลบมสดสวนลดลงมาก สะทอนใหเหนวาปจจยทางดานวฏจกรชวตมผลตอพลวตความยากจนของครวเรอน

4.5.2ทนทรพยากรมนษยและแรงงาน(humancapital)

จากขอมลทไดจากการศกษาน พบวาในป 2552 ทกครวเรอนจะมระดบการศกษาเฉลยเพมขนเมอเทยบกบป 2531 แตครวเรอนกลมยากจนเรอรงมระดบการศกษาเฉลยของหวหนา ครวเรอนและการศกษาของสมาชกในวยแรงงานอยในระดบตำกวาครวเรอนกลมอน และตำกวากลม ไมเคยยากจนเกอบ 1.5 เทา สวนตางระหวางกลมนสวนหนงสะทอนใหเหนถงความแตกตางในการลงทนทางการศกษาเพอพฒนาทรพยากรมนษยของไทยและความเหลอมลำในการไดรบการศกษา เมอจำแนกสมาชกในวยกำลงแรงงานตามลำดบชนการจบการศกษาแลว จะพบวาครวเรอน ยากจนเรอรงสวนใหญมสดสวนผทอยในระดบตำกวาประถมศกษามากกวากลมยากจนครงคราว และสดสวนสมาชกทจบในระดบสงกวามธยมศกษาตอนตนมสดสวนนอยทสดเมอเทยบกบ กลมยากจนอน (ตารางท 4.16)




2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552

สดสวนสมาชกครวเรอน (%)

0-14 27.0 22.0 30.0 14.0 35.0 16.0 22.0 10.0 28.0 13.0

15-59 63.0 37.0 62.0 59.0 65.0 47.0 65.0 62.0 60.0 59.0

60+ 10.0 41.0 8.0 27.0 18.0 37.0 13.0 28.0 13.0 30.0

อตราภาระพงพง 65.5 149.6 62.7 60.0 74.6 101.8 54.8 55.8 62.5 74.6

(%)



107

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ในขณะทเมอเปรยบเทยบระหวางครวเรอนในกลมออกจากความยากจนและกลมเขาส

ความยากจนก พบวามความแตกตางอยางชดเจน โดยกลมทสามารถออกจากความยากจนไดมระดบการศกษาเฉลยของทงหวหนาครวเรอนและสมาชกในวยแรงงานเฉลยสงกวา นอกจากน สมาชกในวยแรงงานของกลมออกจากความยากจนไดมสดสวนผทจบการศกษาในระดบสงกวามธยมศกษาตอนตน โดยเฉพาะอยางยงในป 2552 มสดสวนผทจบระดบมหาวทยาลยเพมขนสงกวาเมอเทยบกบครวเรอนในกลมยากจนอน ในขณะทมสดสวนผทจบการศกษาในระดบประถมศกษาอยในระดบตำ อยางไรกด เมอเปรยบเทยบการเปลยนแปลงของระดบการศกษา พบวาไมมความแตกตางกนระหวางกลมมากนก โดยกลมทเขาสความยากจนมการเพมขนของระดบ การศกษาในอตราทรวดเรวเชนกน โดยระดบการศกษาเฉลยของสมาชกในวยแรงงานเพมขนจาก 3 ป เปน 6 ปเทยบกบกลมออกจากความยากจนเพมจาก 4 ป เปน 7 ป ดงนนอาจกลาวไดวาระดบการศกษาเรมตนมผลตอความยากจนมากกวาระดบการเปลยนแปลง ทงนอาจเปน ผลเนองจากทกครวเรอนไดรบการศกษาภาคบงคบมากขน

ตารางท 4.16 ระดบการศกษา จำแนกตามกลมพลวตความยากจน




2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552

การศกษาหวหนา 2.6 4.2 3.0 4.9 2.8 4.5 3.2 4.9 3.0 4.8

ครวเรอน (ป)

การศกษาสมาชกวย 3.1 5.9 4.2 7.2 3.2 6.0 4.5 7.4 4.2 7.0

กำลงแรงงาน (ป)

สดสวนสมาชกวยกำลงแรงงาน (%)

ตำกวาประถม 29.0 0.0 24.0 0.0 23.0 3.0 21.0 0.0 24.7 1.3

ประถมศกษา 68.0 57.0 67.0 51.0 75.0 62.0 66.0 43.0 70.7 49.0

มธยมศกษาตอนตน 3.0 31.0 4.0 34.0 1.0 27.0 8.0 23.0 5.3 33.3

มธยมศกษา 1.0 11.0 2.0 15.0 1.0 12.0 4.0 16.0 2.4 12.8

ตอนปลาย



สำหรบปจจยทางดานแรงงานและการประกอบอาชพ แสดงใหเหนวาเปนปจจยทมความ

สมพนธตอกลมพลวตความยากจนแตละกลมเชนกน แตความสมพนธมกจะแตกตางกนไปตาม

แตละประเทศ (McKay and Lawson, 2003) อาทเชน ผลการศกษาในประเทศอกนดา พบวาการ

ประกอบอาชพเกษตรกรทำงานในฟารมของตวเองมแนวโนมทจะทำใหครวเรอนตกอยในความ

ยากจนเรอรง (Okidi and Kempaka, 2002) ในขณะทผลการศกษาในประเทศเปร พบวาการ

ประกอบอาชพนอกภาคเกษตรของหวหนาครวเรอนมความสมพนธในทางบวกกบความยากจน

เรอรง (Campa and Webb, 1999) จากขอมลทไดจากการศกษาวจยครวเรอนชาวนาในชนบท

ของประเทศไทยชนน แสดงใหเหนวาในกลมครวเรอนยากจนเรอรงมสดสวนของหวหนาครวเรอน

ทเปลยนจากภาคเกษตรไปเปนนอกภาคเกษตรตำสดเมอเทยบกบกลมอน และตำกวาระดบเฉลย

ของประเทศโดยรวม และเมอแยกตามประเภทการประกอบอาชพของสมาชกในครวเรอนในกำลง

แรงงาน พบวา ครวเรอนในกลมยากจนเรอรงยงคงมสดสวนของผประกอบอาชพเกษตรกรสงใน

ขณะทมสดสวนผประกอบอาชพสวนตวตำ และหากพจารณากลมยากจนครงคราว พบวามความ

แตกตางอยางชดเจนระหวางกลมออกจากความยากจนและกลมเขาสความยากจน โดยกลมออก





2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552

มหาวทยาลย 0.0 0.0 1.0 12.0 0.0 0.0 1.0 14.0 1.2 8.6

(รวม ปวช/ปวส)

มธยมศกษาตอน 2.0 29.0 6.0 28.0 2.0 28.0 9.0 29.0 7.8 28.1

ตนและปลาย

สงกวามธยมศกษา 1.0 10.0 3.0 23.0 2.0 11.0 4.0 26.0 3.6 21.4

ตอนตน


109


ตารางท 4.17 โครงสรางการประกอบอาชพ จำแนกตามกลมพลวตความยากจน




สดสวนหวหนาครวเรอนทเปลยนอาชพ 8.7 18.8 10.5 14.4 13.1

จากเกษตรไปนอกภาคเกษตร (%)

สดสวนสมาชกในวยแรงงาน(%)

ภาคเกษตร 43.6 38.2 59.1 48.2 47.3

• เกษตรกร 41.0 31.1 54.5 40.6 41.8

• เกษตรกรรบจาง 2.6 7.1 4.5 7.6 5.5

นอกภาคเกษตร 56.4 61.8 40.9 51.8 52.7

• แรงงานรบจางนอกภาคเกษตร 28.2 31.4 9.1 18.5 21.8

• ผมรายไดประจำ 5.1 10.2 0.0 10.4 6.5

• อาชพสวนตว 2.6 6.0 6.8 9.2 6.2

• นกเรยน นกศกษา 15.4 10.2 15.9 9.6 12.8

• ไมทำงาน 5.1 3.9 9.1 4.0 5.5


จากความยากจนมสดสวนการเปลยนอาชพจากเกษตรกรไปเปนอาชพนอกภาคเกษตรสงทสด

เหนไดจากสดสวนสมาชกครวเรอนทประกอบอาชพนอกภาคเกษตรทสงมากโดยเฉพาะอยางยง

แรงงานรบจาง ผมรายไดประจำ และผประกอบอาชพสวนตว ในทางกลบกน กลมเขาสความ

ยากจนมสดสวนผประกอบอาชพเกษตรกรสงสด แตมสดสวนผประกอบอาชพนอกภาคเกษตรตำ

มากทสดโดยเฉพาะแรงงานรบจางนอกภาคเกษตร นอกจากนยงไมพบวามผทมรายไดประจำเลย

(ตารางท 4.17)



4.5.3ทดน(landasset)

การครอบครองสนทรพยของครวเรอนนบเปนปจจยสำคญในการกำหนดพลวตความ

ยากจนของครวเรอน (Baulch and Hoddinott, 2000) ทดนถอเปนสนทรพยทสำคญอยางมาก

ตอการดำรงชวตของครวเรอนและเปนปจจยทกำหนดพลวตความยากจนของครวเรอนโดยเฉพาะ

อยางยงครวเรอนทประกอบอาชพเกษตรกรรมและทำนา

เมอพจารณาจากขนาดของฟารมหรอทดนทครวเรอนครอบครอง พบวาขนาดของฟารม

ณ ระดบเรมตนในป 2531 ของกลมยากจนเรอรงมขนาดเฉลย 18 ไรตอครวเรอน ซงเปนขนาดท

ตำสดเมอเทยบกบทกกลม และระดบเฉลยโดยรวม และมขนาดลดลงเหลอเพยงครงหนงคอเฉลย

ไมถง 9 ไรตอครวเรอนในป 2552 ในขณะทกลมไมเคยยากจนมขนาดฟารมสงสด 32.5 ไรตอครวเรอน

และลดลงเพยงเลกนอยเปน 30 ไรตอครวเรอน เมอเปรยบเทยบขนาดของฟารมระหวางกลมจะ

เหนถงความแตกตางอยางชดเจน โดยขนาดฟารมในป 2552 ของกลมไมเคยยากจนคดเปน 3.5 เทา

เมอเทยบกบกลมยากจนเรอรง และเพมขนจากไมถง 2 เทาในป 2531 สะทอนถงความเหลอมลำ

ของการถอครองทดนทมากขนระหวางกลมครวเรอน (ตารางท 4.18)

แตเมอพจารณากลมยากจนครงคราว จะเหนวากลมออกจากความยากจนไดมขนาด

ฟารมเลกกวากลมเขาสความยากจน โดยมขนาดตำกวาในทงสองปททำการศกษา จงอาจตงขอ

สงเกตไดวาขนาดของฟารมเรมตนนาจะไมมอทธพลหรอความสมพนธตอพลวตความยากจนโดย

เฉพาะอยางยงการเขาและออกจากความยากจนหรอความยากจนแบบครงคราว สำหรบขนาด

ของพนททำการเพาะปลกขาวกลบพบวานาจะมความสมพนธกบพลวตความยากจน โดยขนาด

พนทเพาะปลกของกลมยากจนเรอรงมขนาดตำสด และลดลงจากป 2531 กลมเขาสความยากจน

มขนาดพนทเพาะปลกลดลงเชนเดยวกน ในขณะทกลมออกจากความยากจนและกลมไมเคยจน

กลบมขนาดของพนทเพาะปลกสงกวาและมแนวโนมเพมขนอยางชดเจน แสดงใหเหนศกยภาพ

ในการใชประโยชนจากทดนทครวเรอนมอยในการเพาะปลกขาวไดมากขนและสงผลใหครวเรอน

ออกจากความยากจนได

111

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ตารางท 4.18 ขนาดทดน และประเภทการถอครองทดน จำแนกตามกลมพลวตความยากจน




2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552

ขนาดฟารม (ไร) 18.1 8.8 19.4 13.8 30.0 20.0 32.5 30.0 26.9 21.9

ขนาดพนทเพาะปลก 16.9 14.1 17.2 25.5 27.6 20.0 40.9 58.5 29.4 35.0 ขาว (ไร)

ขนาดพนทม

29.3 29.0 36.4 61.5 25.3 21.4 63.5 75.5 53.7 67.4 ชลประทาน

(% ตอพนทรวม)

ความถในการปลก 1.3 1.4 1.3 1.7 1.3 1.5 1.6 2.0 1.4 1.7 ขาว (ครงตอป)

ผลผลตขาว 297.0 245.0 315.0 429.0 346.3 277.5 440.4 452.2 365.3 420.0 (กโลกรมตอไร)

สดสวนการถอครองทดน

ทดนครวเรอนทงหมด 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

ทดนของตวเอง 91.3 66.7 92.1 76.2 73.7 63.6 89.7 85.6 90.4 80.0

ทดนของตวเอง

(แตไมทำการเกษตร) 0.0 14.8 0.0 5.9 0.0 18.2 0.0 4.2 0.0 7.5

เชาทดนผอนทำ 8.7 14.8 7.9 10.9 26.3 13.6 10.3 7.2 9.6 10.8 การเกษตร

ไมมทดน (ประกอบ 0.0 3.7 0.0 5.9 0.0 4.5 0.0 3.1 0.0 4.6 อาชพนอกเกษตร)

ใหผอนเชาทดน 0.0 0.0 0.0 6.9 0.0 4.5 0.0 3.1 0.0 4.6 ของตวเอง




ปจจยทางดานทดนทสำคญอกปจจยคอขนาดพนททมชลประทาน ซงมทศทางสอดคลอง

กบขนาดพนทเพาะปลก กลาวคอ กลมยากจนเรอรงมขนาดพนทชลประทานตำสด และมสดสวน

ลดลงจากป 2531 เชนเดยวกบกลมเขาสความยากจนในขณะทกลมออกจากความยากจนและ

กลมไมเคยจนมขนาดพนทชลประทานมากขน สะทอนใหเหนวาขนาดพนทเพาะปลกขาวและ

พนทชลประทานมความสำคญในการกำหนดพลวตความยากจนผลผลตขาวตอไรหรอผลตภาพ

การปลกขาวเปนอกปจจยทมความสำคญในการกำหนดสถานะความยากจนของครวเรอน

จากขอมลจะเหนวากลมยากจนเรอรงและกลมเขาสความยากจนมผลผลตขาวตอไรลดลง

ในขณะทกลมไมเคยยากจนและกลมออกจากความยากจนมผลผลตขาวตอไรเพมขน

สำหรบรปแบบการถอครองทดน ขอมลชใหเหนวาทกกลมมแนวโนมไปในทางเดยวกน

นนคอตางมสดสวนครวเรอนทมทดนเปนของตนเองลดลง อยางไรกด พบวากลมยากจนเรอรง

มสดสวนครวเรอนทครอบครองทดน แตไมทำการเกษตรบนทดนของตวเองสง ในขณะทกลมท

ออกจากความยากจนไดและกลมไมยากจน มสดสวนครวเรอนทมทดนแตไมทำการเกษตรตำกวา

สำหรบการเชาทดน พบวาไมมความแตกตางอยางชดเจนระหวางกลมยากจนเรอรงและยากจน

ครงคราว โดยสดสวนครวเรอนทเชาทดนของผอนสงขนในกลมยากจนเรอรงเชนเดยวกบกลม

ทออกจากความยากจนได ในขณะทกลมเขาสความยากจนกลบมสดสวนเชาทดนลดลง

4.5.4สนทรพยกายภาพ(physicalasset)

สนทรพยทางกายภาพเปนอกปจจยสำคญประการหนงเนองจากถอเปนเครองมอในการ

ดำรงชพและชวยสนบสนนฐานะความเปนอยของครวเรอนในชนบทเมอพจารณาตามมลคา

สนทรพย ณ ปเรมตนในป 2531 พบวากลมยากจนเรอรงถอครองสนทรพยทนภาคเกษตร

สนทรพยนอกภาคเกษตร และมลคาปศสตวตำทสดเมอเทยบกบกลมอนๆ ในขณะทกลมไมเคย

จนมมลคาสนทรพยภาคเกษตร สนทรพยนอกภาคเกษตร และปศสตวสงทสด รองลงมาคอกลม

ออกจากความยากจน ซงมมลคาเรมตนของสนทรพยสงกวากลมเขาสความยากจนรปแบบ

ดงกลาวสะทอนใหเหนถงความไมเทาเทยมกนของการถอครองสนทรพยของครวเรอน ในป 2531

มลคาสนทรพยภาคเกษตรของกลมไมเคยจนมมากกวากลมยากจนเรอรงถงเกอบเจดเทา และ

ลดลงเปนสามเทาในป 2552 ในทางตรงขาม มลคาสนทรพยนอกภาคเกษตรกลมไมเคยยากจน

มากกวากลมยากจนเรอรงประมาณ 2.5 เทา (ตารางท 4.19)

113

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ตารางท 4.19 มลคาสนทรพยครวเรอน จำแนกตามกลมพลวตความยากจน

(หนวย:บาท)




2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552

สนทรพยทนภาค 2042 9840 3586 22022 2680 12042 13144 28632 5303 19405 เกษตร*

สนทรพยทนนอก 7000 20304 8969 48905 5474 26000 10940 47907 8096 34779 ภาคเกษตร**

มลคาปศสตวสทธ 51 3419 463 9568 2674 13650 1529 21831 1179 12117

มลคาพชผลสวนครว 502 220 383 830 611 105 417 2008 478 790

หมายเหต: * สนทรพยทนภาคเกษตร หมายถง เครองมอเครองจกรทใชในการเพาะปลกทางการเกษตรทครวเรอน ครอบครอง ไดแก รถไถเดนตาม เครองสบนำรวมหวสบ และเครองฉดพนแมลง

** สนทรพยทนนอกภาคเกษตร หมายถง ยานพาหนะทครวเรอนครอบครอง ไดแก จกรยานยนต และ จกรยาน


หากพจารณาการสะสมสนทรพยทนหรอการเปลยนแปลงของสนทรพยทนของครวเรอนระหวางป 2531 และ 2552 จะเหนวาครวเรอนในทกกลมมการสะสมทนทางกายภาพในรปของมลคาสงขนทงหมด แตในสดสวนทแตกตางกน โดยกลมทออกจากความยากจนมการสะสมทนทงในภาคเกษตรและนอกภาคเกษตรเพมมากกวากลมครวเรอนอน และเปนการสะสมสนทรพยทนในภาคเกษตรมากกวานอกภาคเกษตร เชนเดยวกบกลมเขาสความยากจนและกลมยากจนเรอรง มเพยงกลมไมเคยจนทสะสมทนนอกภาคเกษตรในสดสวนมากกวาภาคเกษตร ในสวนของมลคาปศสตวพบวากลมครวเรอนเขาสความยากจนเพมขนในอตราสวนนอยทสด สำหรบพชผลสวนครวทครวเรอนปลกไวเพอบรโภคเองและขายพบวามความแตกตางอยางชดเจนระหวางกลม โดยมมลคาเพมขนในกลมไมยากจน และกลมออกจากความยากจน ในขณะทกลมยากจนเรอรง และกลมเขาสความยากจนกลบมมลคาลดลง



4.5.4โครงสรางรายไดครวเรอน

เมอพจารณาตามองคประกอบรายไดของครวเรอน จะเหนการเปลยนแปลงโครงสราง

รายไดของแตละกลมพลวตความยากจนไดอยางชดเจนระหวางป 2531 และ 2552 และมความ

แตกตางกนไปตามแตละกลม รายไดครวเรอนในป 2531 ของทกกลมความยากจนมาจากรายได

ภาคเกษตรเปนหลก โดยมสดสวนสงถงมากกวารอยละ 80 ของรายไดรวม เปนรายไดจากขาวเปน

สดสวนถงรอยละ 60 และรายไดจากพชผลหลกอนและปศสตว และรายไดจากแรงงานในภาค

เกษตร ตามลำดบ ในขณะทรายไดจากภาคนอกเกษตรมสดสวนไมถงรอยละ 20 โดยเปนรายได

จากคาจางแรงงานและเงนเดอนเปนหลก ในป 2552 (ตารางท 4.20)โครงสรางรายไดมการ

เปลยนแปลงอยางชดเจน โดยทกกลมมสดสวนรายไดภาคเกษตรลดลง ในขณะทรายไดจาก

ภาคนอกเกษตรมสดสวนเพมสงขน ซงเปนแนวโนมทสอดคลองกบแนวโนมรายไดครวเรอนของทง

ประเทศดงทไดแสดงในขอมลสวนท 4.3 หากแยกพจารณาตามกลมพลวตความยากจนจะเหน

ความแตกตางดงน

กลมยากจนเรอรง มสดสวนรายไดหลกมาจากรายไดนอกภาคเกษตรรอยละ 70 เพมขน

อยางมากจากรอยละ 20 ในป 2531 โดยเปนการเพมขนของรายไดในสวนแรงงานรบจางนอก

ภาคเกษตรโดยเปนแรงงานรบจางรายวนทครองสดสวนรอยละ 30.6 เพมขนมากจากรอยละ 8.6

ในป 2531 สวนรายไดจากการประกอบกจการสวนตวมสดสวนเพยงรอยละ 3 และรายไดจากเงน

สงกลบรอยละ 8 ลดลงจากรอยละ 11 ในป 2531 ในขณะทรายไดอนๆ ซงรวมถงเบยยงชพ

ผสงอายและคนพการมสดสวนสงถงรอยละ 15.5 สวนหนงเปนการสะทอนใหเหนวาจำนวน

ผสงอายและผพการทพลภาพในกลมยากจนเรอรงมจำนวนมากเมอเทยบกบกลมอนๆ สำหรบ

รายไดจากภาคเกษตรของครวเรอนยากจนเรอรงลดลงเหลอเพยงรอยละ 30 โดยรายไดจากขาว

มสดสวนรอยละ 17 ลดลงมากจากรอยละ 67 ในป 2531

115

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ตารางท 4.20 โครงสรางรายไดครวเรอน จำแนกตามกลมพลวตความยากจน

(%ตอรายไดรวม)




2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552 2531 2552

รายไดรวม 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0

รายไดภาคเกษตร 80.1 30.8 84.8 28.7 83.3 68.3 88.0 56.4 86.6 45.1

ขาว 67.0 17.3 66.9 13.7 62.7 21.8 65.8 26.8 65.8 21.3

พชผลอนๆ และ 8.7 7.0 8.1 4.1 14.3 30.3 16.6 22.0 14.4 14.8

ปศสตว

แรงงานรบจาง 4.3 6.5 9.7 8.2 6.3 15.2 4.2 6.9 5.5 7.6

ภาคเกษตร

คาเชาทดนและ 0.0 0.0 0.0 2.7 0.0 0.9 1.4 0.6 0.9 1.4

เครองจกร

รายไดนอกภาค 19.9 69.2 15.2 71.3 16.8 31.7 12.0 43.6 13.4 54.9

เกษตร

แรงงานรบจางนอก 8.6 30.6 10.3 13.9 11.4 11.0 5.6 5.9 7.1 9.6

ภาคเกษตร

เงนเดอนประจำ 0.0 11.9 1.0 33.7 0.0 3.5 3.0 18.2 2.2 24.0

กำไรสทธจาก 0.5 3.0 1.2 9.4 0.9 2.2 1.6 10.9 1.4 10.0

กจการสวนตว

เงนสงกลบจาก

10.8 8.1 2.5 10.0 4.3 3.3 1.7 7.0 2.5 8.1 แรงงานยายไป

ตางถน

อนๆ (รวมเบยยงชพ 0.0 15.5 0.0 4.4 0.0 11.8 0.0 1.7 0.0 3.2

คนชราและพการ)




กลมออกจากความยากจน มสดสวนรายไดนอกภาคเกษตรในป 2552 สงถงรอยละ 71 สวนใหญมรายไดหลกจากเงนเดอนประจำ และรายไดจากคาจางแรงงานนอกภาคเกษตรรอยละ 33.7 และ 14 ตามลำดบรวมทงรายไดจากการประกอบกจการสวนตวเพมขนเปนรอยละ 9 และรายไดจากเงนสงกลบเพมขนเปนรอยละ 10 ในขณะทรายไดจากภาคเกษตรลดลงอยทรอยละ 29 ของรายไดรวมเทานน โดยสวนใหญเปนรายไดจากขาวเปนหลก

กลมเขาสความยากจนยงคงมรายไดจากภาคเกษตรมากทสดโดยมสดสวนรอยละ 68 เปนการเพมขนของรายไดจากพชผลหลกทไมใชขาวและปศสตวทมสดสวนรอยละ 30 และรายไดจากคาจางแรงงานในภาคเกษตรรอยละ 15 ในขณะทสดสวนรายไดนอกภาคเกษตรอยทรอยละ 32 โดยเปนรายไดในสวนคาจางแรงงานนอกภาคเกษตรทสดสวนรอยละ 11 และเงนเดอนประจำเพยงรอยละ 3 นอกจากน ในสวนรายไดจากกจการสวนตวและจากเงนสงกลบอยทเพยงรอยละ 2 และรอยละ 3 ตามลำดบ

กลมไมเคยยากจน มรายไดจากภาคเกษตรเปนหลกอยทรอยละ 56 โดยเปนรายไดจากขาวรอยละ 27 และรายไดจากพชผลอนทไมใชขาวและปศสตวรอยละ 22 ในขณะทรายไดนอกภาคเกษตรมสดสวนประมาณรอยละ 44 ซงมาจากรายไดหลกมาจากการประกอบอาชพทม เงนเดอนประจำรอยละ 18 รายไดจากกจการสวนตวรอยละ 11 และรายไดจากเงนสงกลบรอยละ 7 จะเหนวาโดยรวมแลวรายไดของกลมไมเคยยากจนมสดสวนของรายไดภาคเกษตรและ ภาคนอกเกษตรในสดสวนใกลเคยงกนอยางละครง โดยรายไดของภาคเกษตรมาจากรายไดจากขาวและพชผลหลกรวมปศสตว ในขณะทรายไดจากนอกภาคเกษตรมาจากรายไดคาจางเงนเดอนและรายไดจากการประกอบกจการสวนตวเปนหลก

4.6 สรป

จากขอมลทไดจากการลงพนทโดยใชแบบสอบถามเพอสำรวจครวเรอนเดมซำ (panel survey data) จำนวนทงสน 240 ครวเรอน จากทงหมด 6 หมบานในพนทชนบทภาคกลาง คอจงหวดสพรรณบร และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ คอจงหวดขอนแกน ทำใหไดขอมล panel survey เปรยบเทยบระหวางป 2531 และ 2552 เมอนำขอมลรายไดครวเรอนมาคำนวณหาดชนความยากจนแลวพบวาผลทไดมความสอดคลองกบตวเลขความยากจนในระดบประเทศ โดยสดสวนคนจนลดลงอยางชดเจนจากรอยละ 51.7 เปนรอยละ 16.7 ในป 2552 โดยเปนการลดลง

117

รปแบบและลกษณะพลวตความยากจน 4 ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอในมากกวา คอ ลดลงจากรอยละ 68.4 เปนรอยละ 21.1 สวนภาคกลางลดลงจากรอยละ 30.8 เปนรอยละ 11.2 สะทอนวาความไมเทาเทยมกนของรายไดครวเรอนระหวางภมภาคลดลง อยางไรกด สดสวนคนจนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอยงคงสงกวา ภาคกลาง สำหรบดชนชองวางความยากจนและความรนแรงของความยากจนลดลงเชนเดยวกน

จากผลการวเคราะหโดยใช transitional matrix ทำใหไดรปแบบพลวตความยากจน ซงแบงออกไดเปน 4 กลม ไดแก กลมครวเรอนยากจนเรอรง (chronic poor) นนคอตกอยในความยากจนทงป 2531 และ 2552 คดเปนรอยละ 10 ของครวเรอนทงหมด ในขณะทครวเรอน สวนใหญประมาณรอยละ 50 เปนครวเรอนยากจนชวคราว (transient poor) นนคอตกอยในความยากจนในป 2531 หรอ 2552 ปใดปหนง โดยรอยละ 42 เปนครวเรอนทสามารถออกจากความยากจนได (moving out of poverty) และรอยละ 8 เปนครวเรอนทกลบเขาสความยากจน (moving into poverty) สำหรบครวเรอนทไมเคยอยในความยากจน (never poor) มสดสวน รอยละ 40 ของครวเรอนทงหมด ซงสดสวนครวเรอนทออกจากความยากจนมากกวาครวเรอนทกลบเขาสความยากจนสอดคลองกบแนวโนมสดสวนคนจนทลดลงจากรอยละ 51.7 เปนรอยละ 16.7 และจะเหนไดวาครวเรอนทมลกษณะของการเขาและออกจากความยากจนมสดสวนรวมกนสงกวาครวเรอนทอยในความยากจนเรอรง

เมอพจารณาตามลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอน โดยจำแนกตาม 4 กลมพลวตความยากจน ในป 2531 และ 2552 จะสามารถเหนความแตกตางของลกษณะในแตละกลมครวเรอนและพบวามความเหลอมลำในการถอครองสนทรพยระหวางครวเรอน ซงการแจกแจงลกษณะทแตกตางนมความสำคญมากในการกำหนดความสมพนธของแตละปจจยทมผลตอการเกดพลวตความยากจน

ครวเรอนยากจนเรอรงมลกษณะทางประชากรโดยทวไป คอ อายเฉลยของหวหนา ครวเรอนและอตราภาระการพงพงหรอภาระในการเลยงดสมาชกในครวเรอนสงเมอเทยบกบกลมความยากจนอน รวมทงมสดสวนของหวหนาครวเรอนทเปนเพศหญงสงเชนกน นอกจากน ในสวนของสนทรพยทนตางๆ ครวเรอนยากจนเรอรงยงถอครองสนทรพยทนตางๆ ในระดบตำ ดานทนมนษย พบวามระดบการศกษาเฉลยของหวหนาครวเรอน และการศกษาของสมาชกในวยแรงงานอยในระดบตำกวาครวเรอนกลมอน โดยครวเรอนยากจนเรอรงสวนใหญเปนผทอยในระดบตำกวาประถมศกษา ดานอาชพ พบวา หวหนาครวเรอนยงคงประกอบอาชพเกษตรกร และเปลยนไปเปนนอกภาคเกษตรในสดสวนนอยมาก ดานทดน พบวามขนาดทดนทถอครองตำกวาโดยเปรยบเทยบกบครวเรอนทไมยากจน แตไมมความแตกตางของขนาดมากนก ทแตกตางอยางเหนไดชดกลบเปนการใชประโยชนจากทดนและคณภาพของทดน โดยพจารณาจากขนาดพนทเพาะปลก

ขาว และขนาดทดนในพนทชลประทานตำ นอกจากนยงมผลผลตตอไรลดลง และดานทน



กายภาพ พบวาครอบครองสนทรพยประเภทเครองมอเครองจกรทางการเกษตรสงกวาสนทรพย

นอกภาคเกษตร แตอยในระดบตำ ในขณะทปจจยทมความสำคญตอการเขาและออกจากความ

ยากจนของครวเรอนทเหนไดอยางชดเจนทสด ไดแก การเปลยนแปลงขนาดของครวเรอน และ

การถอครองสนทรพยทดนและทนกายภาพทแตกตางกน สวนขนาดของทดนไมไดแสดงใหเหนวา

มอทธพลตอการเขาและออกจากความยากจนของครวเรอน

สำหรบโครงสรางรายไดครวเรอนตามกลมพลวตความยากจนแสดงใหเหนวา รายไดนอก

ภาคเกษตรมสวนทำใหครวเรอนยากจนสามารถออกจากความยากจนได อยางไรกตาม อาจไมได

ชวยครวเรอนทอยในความยากจนเรอรง เนองจากพบวายงมครวเรอนทยงคงอยในความยากจน

เรอรงแมครวเรอนดงกลาวจะมสดสวนรายไดมาจากภาคนอกเกษตรเปนหลก ทงน เนองจากเมอ

พจารณารวมกบการประกอบอาชพซงเปนแหลงทมาของรายได จะเหนวาครวเรอนยากจนเรอรงม

การประกอบอาชพเปนแรงงานรบจางนอกภาคเกษตรเปนสวนใหญ และมสดสวนของผมรายได

ประจำและประกอบอาชพสวนตวนอยมาก ดงนน การพงพารายไดจากนอกภาคเกษตรของครว

เรอนยากจนเรอรงสวนใหญจงเปนแรงงานรบจางทไดคาแรงรายวน ซงตองขนอยกบนายจางซงม

อำนาจตอรองมากกวาและบางสวนเปนงานตามฤดกาล อาท งานในภาคกอสราง ภาคอตสาหกรรม

ทำใหมความไมแนนอนของรายไดสง ในกรณทหากมการเลกจางหรอไมมงานรองรบในอนาคต

กจะสงผลใหครวเรอนขาดรายไดและตกอยในความยากจนตอไป ในขณะทครวเรอนทสามารถ

ออกจากความยากจนไดสวนใหญจะพงพารายไดจากการประกอบอาชพนอกภาคเกษตรในสวนท

เปนเงนเดอนจากงานประจำ รวมทงรายไดจากการประกอบกจการสวนตวเปนหลก ซงมความ

มนคงและแนนอนของรายไดมากกวา ดงนน แนวทางการแกไขปญหาความยากจนของครวเรอน

จงไมควรมงเนนใหความสำคญแตเฉพาะการพฒนารายไดนอกภาคเกษตร แตตองใหความ

สำคญกบแนวทางการเพมรายไดจากภาคเกษตรดวยเพอลดความเสยงและรองรบกรณทสมาชก

ในครวเรอนไมสามารถหารายไดจากภาคนอกเกษตรได เพอสนบสนนใหเกดความมนคงทาง

รายไดของครวเรอนและใหครวเรอนทยากจนสามารถหลดพนจากความยากจนไดอยางแทจรง

KNIT

ปจจยกำหนด พลวตความยากจน: วธวเคราะหเชงปรมาณ 5



การศกษาถงปจจยทสงผลตอพลวตความยากจน นบเปนกระบวนการสำคญทจะชวยให

เกดความเขาใจอยางถองแทเกยวกบสาเหตและกระบวนการในการเกดพลวตความยากจน ซงจะ

สงผลใหการกำหนดนโยบายแกไขปญหาความยากจนดำเนนไปไดอยางมประสทธภาพ และ

สามารถกำหนดการจดสรรทรพยากรเพอแกไขปญหาไดอยางแทจรง โดยงานวจยชนนมจดมงหมาย

สำคญในการศกษาและทำความเขาใจเกยวกบรปแบบและสาเหต/ปจจยสำคญทมผลตอพลวต

ความยากจนเพอตอบคำถามยอยของงานวจยทวา “ปจจยใดเปนปจจยสำคญทกำหนดพลวต

ความยากจนของครวเรอนในกลมตางๆ ทงปจจยททำใหสามารถออกจากความยากจนได ปจจย

ททำใหเขาสความยากจน และปจจยททำใหครวเรอนยงคงอยในความยากจนหรอความยากจน

เรอรงตอไป” โดยสามารถศกษาวเคราะหไดโดยอาศยวธวเคราะหเชงปรมาณและเชงคณภาพ

การใชวธการวเคราะหเชงปรมาณ เพอประมาณการหาความสมพนธระหวางกลมพลวต

ความยากจนของครวเรอนและปจจยทนาจะมผลตอความเปนพลวตดงกลาวนน สามารถทำได

หลายวธ (หวขอ 2.1.3) บางงานศกษาเรมจากการใชวธวเคราะหเชงบรรยายขอมล (descriptive

analysis) และการวเคราะหสหสมพนธ (correlation analysis) ตวอยาง เชน งานศกษา

กระบวนการเขาและออกจากความยากจนในครวเรอนประเทศบงคลาเทศของ Sen (2003)

Kabeer (2004) และ Nargisand Hossain (2006) ทนำเสนอผลการศกษาโดยใชขอมลทาง

เศรษฐกจและสงคม และสนทรพยทสำคญของครวเรอนในการอธบายลกษณะของกลมพลวต

ความยากจนแตละกลม ซงงานวจยนไดทำการวเคราะหเชงบรรยายขอมลในเบองตนเชนเดยวกน

ดงแสดงในหวขอ 4.5 ในขณะเดยวกน การศกษาวาปจจยใดทมความสำคญในการกำหนดพลวต

ความยากจนนนจำเปนจะตองพจารณาถงความสมพนธระหวางปจจยทเกยวของตางๆ วาม

อทธพลตอกลมพลวตความยากจนหรอไม และมความสมพนธมากนอยเพยงใด ซงแนวคด

ดงกลาวไดแกแนวคดวเคราะหพหตวแปร หรอตวแปรหลายตว (multivariate analysis

approach) ซงประกอบดวย 2 รปแบบสำคญ ไดแก แบบจำลองตวแปรไมตอเนอง และแบบ

จำลองตวแปร ตอเนอง

(1) แบบจำลองตวแปรไมตอเนอง (discretemodel) เปนแบบจำลองวเคราะหตวแปร

ตามทมลกษณะไมตอเนอง หรอเปนตวแปรหน (discrete dependent variable

approach) ซงตวแปรตามในทนไดแก การจำแนกครวเรอนออกเปนกลมพลวต


121

ปจจยกำหนดพลวตความยากจน : วธวเคราะหเชงปรมาณ 5 ความยากจนตางๆ อาท กลมยากจนเรอรง กลมยากจนครงคราว และกลมไมเคย

ยากจน เปนตน โดยอาศยเทคนคทางเศรษฐมต multinomial logit model ในการ

วเคราะหหาความสมพนธระหวางตวแปรอสระและตวแปรตาม ซงผลการวเคราะหท

ไดจะทำใหสามารถระบไดวาปจจยใดทเปนสาเหตและเปนตวกำหนดกลมพลวต

ความยากจนแตละกลม

(2) แบบจำลองตวแปรตอเนอง (continuousmodel) เปนแบบจำลองวเคราะหตวแปร

ตามทมลกษณะตอเนอง ซงในทนไดแก การเปลยนแปลงระดบชวตความเปนอย

(living standards) เพอสะทอนถงการเปลยนแปลงสถานะความยากจนของ

ครวเรอนได โดยวดระดบความเปนอยทเปลยนแปลงไปจากการเปลยนแปลงของ

การใชจายรวมการใชจายตอหวรายไดรวมและรายไดตอหวของครวเรอนเปนตน

(Fieldetal.,2003)

โดยแบงเนอหาในบทนเปน 3 สวน ไดแก สวนทหนง กลาวถงรายละเอยดแนวคดของ

แบบจำลองทใชเปนเครองมอในการวเคราะห ซงในงานวจยชนนจะทำการวเคราะหบนพนฐาน

แนวคดวเคราะหพหตวแปรหรอตวแปรหลายตว (multivariate analysis approach) ทง 2

รปแบบ ไดแก แบบจำลองตวแปรไมตอเนอง และแบบจำลองตวแปรตอเนอง สวนทสอง ไดแก

ผลการวเคราะหปจจยกำหนดพลวตความยากจนทไดจากแบบจำลอง และสวนทสาม ไดแก

สรปผลทไดจากแบบจำลองทสำคญ

แบบจำลองทใชเปนเครองมอในการวเคราะห 5.2

งานวจยนอาศยแบบจำลองทง 2 แบบจำลอง โดยมรายละเอยดของแบบจำลอง สมมตฐาน และตวแปรทใช ดงน

5.2.1 แบบจำลองตวแปรไมตอเนองของพลวตความยากจน (discrete models of poverty status)

เนองจากพลวตความยากจนในการศกษานอยบนฐานขอมลการสำรวจ panel survey 2 ชวงเวลา คอ ในป 2531 และป 2552 สงผลใหสามารถแบงความยากจนของครวเรอนออกเปน 4 กลม (ผลปรากฎในหวขอ 4.4.1) ไดแก



(1) กลมจนเรอรง (chronic poor) ไดแก ครวเรอนทตกอยในความยากจนทงในป 2531 และ 2552

(2) กลมออกจากความยากจน (move out of poverty) ไดแก ครวเรอนทอยในความ ยากจน ป 2531 แตไมอยในความยากจนป 2552

(3) กลมเขาสความยากจน (move into poverty) ไดแก ครวเรอนทไมอยในความยากจน ป 2531 แตตกอยในความยากจนป 2552

(4) กลมไมเคยจน (never poor) ไดแก ครวเรอนทไมอยในความยากจนทง ในป 2531 และ 2552

กลม ซงทำใหไดผล แบบจำลองตวแปรไมตอเนองของพลวตความยากจน multinomial logit

การหาความสมพนธของตวแปรตามทมผลลพธหลายตวเลอกหรอหลายกลมทเหมาะสมประกอบดวย 2 วธ คอ วธวเคราะหแบบจำลองสมการถดถอยพหโลจต (multinomial logit model) และแบบจำลองสมการถดถอยโพรบต (probit regression model)

■ วธวเคราะหบนแบบจำลองสมการถดถอยพหโลจต (multinomial logit regression model)

แบบจำลอง multinomial logit model เปนแบบจำลองทใชสำหรบหาความสมพนธระหวางตวแปรอสระและตวแปรตามทมตวเลอกมากกวา 2 คาขนไป และคาตวแปรไมมความหมาย ในเชงลำดบกอนหลง หรอไมเรยงลำดบ24 นนคอ ผลลพธของตวแปรตามแตละตวมความเปนอสระซงกนและกน โดยแบบจำลองจะกำหนดตวแปรตามออกมาในรปของความนาจะเปนของครวเรอน i ทประสบกบทางเลอกของผลลพธใดผลลพธหนง j (Greene, 2003) จะไดความนาจะเปนดงสมการ (5.1)

เมอ

และ

(5.1)

24 ผลลพธตวแปรตาม อาทเชน รปแแบการคมนาคม (รถ รถบส เรอ) หรอ การเลอกประเภทการประกอบอาชพ เปนตน

123

ปจจยกำหนดพลวตความยากจน : วธวเคราะหเชงปรมาณ 5 จากสมการขางบน Yi คอเหตการณหรอผลลพธทครวเรอนประสบ βk คอ เซตของคา

สมประสทธตวแปรอสระ สำหรบการวเคราะหพลวตความยากจนในทน กำหนดใหมผลลพธของ ตวแปรตามทจะทำการศกษาทงหมด 4 กลม จะได j = 3 นนคอ

• P (Yi = o) เปนความนาจะเปนทครวเรอนยากจนเรอรง หรอครวเรอนตกอยใน ความยากจนทงสองป

• P (Yi = 1) เปนความนาจะเปนทครวเรอนสามารถออกจากความยากจนได

• P (Yi = 2) เปนความนาจะเปนทครวเรอนเขาสความยากจน

• P (Yi = 3) เปนความนาจะเปนทครวเรอนไมยากจนทงสองป

เพอดปจจยกำหนดความเปนพลวตของความยากจน แบบจำลองกำหนดใหครวเรอนท ไมยากจนเปนกลมตวอยางฐานในการเปรยบเทยบ (base case for comparison group) ทงน แบบจำลองนประมาณคาตวแปร โดยอาศยวธ maximum Likelihood ดงนนในการอธบายผลความสมพนธทไดจากคาสมประสทธตวแปรอสระจะแสดงอยในรปของ log-odds ratio คอ

(Greene, 2003) คา β ทไดบงชเพยงแควาตวแปรอสระตางๆ มความสมพนธอยางมนยสำคญตอตวแปรตามหรอไม โดยแสดงผลความสมพนธในรป log ratio ของความนาจะเปนโดยเปรยบเทยบ

คาทไดในรป log odd เมอนำมาแปลผลแลวไมมความหมายในการอธบาย ดงนน จงประมาณการในรปผลกระทบสวนเพม (marginal effects) ซงอธบายความหมายของผลทไดใน รปอตราการเปลยนแปลงของความนาจะเปนทจะเกดเหตการณ Y เมอ x เปลยนไป 1 หนวย โดยทตวแปรอสระ x อนๆ คงท

สำหรบการกำหนดตวแปรอสระ งานวจยนไดอาศยแนวคดของแบบจำลองครวเรอนเกษตรทแสดงความสมพนธของรายไดครวเรอนทถกกำหนดจากตวแปรอสระประเภทสนทรพยแรงงาน ทน ปจจยการผลตอนๆ และทดน นอกจากนยงไดอาศยแนวคดความสมพนธของตวแปรจากงานวจยของ Patricia และคณะ (2008) ซงศกษาพลวตความยากจนในประเทศเวยดนาม และงานของ Lawson และคณะ (2006) ซงศกษาพลวตความยากจนในประเทศอกนดา โดยในงานวจยอาศยแบงการวเคราะหออกเปน 2 แบบจำลอง

(1) แบบจำลองฐาน (baseline model) ไดแก แบบจำลองทอาศยตวแปร ณ ปเรมตน ซงมรปสมการโดยยอดงสมการ (5.2)



(5.3)

โดยตวแปรอสระ Ri คอ เวกเตอรตวแปรหนระดบหมบาน Di คอ ตวแปรแสดงลกษณะเชง

ประชากรของครวเรอน (demographic characteristics) Hi คอ ตวแปรแสดงสนทรพยทนมนษย (human capital asset) ทงดานคณภาพ (การศกษา) และดานปรมาณ (แรงงาน) Li คอ ตวแปรแสดงสนทรพยทดน (land asset) Ai คอ ตวแปรแสดงสนทรพยทนกายภาพ (physical asset) และ Fi คอ ตวแปรแสดงสนทรพยทนทางการเงน (financial asset) โดยในการวเคราะหนกำหนดใหกรณไมอยในความยากจนทงสองป หรอ = 3 เปนกรณฐาน (Y = b)

ตวแปรอสระของแบบจำลองฐานจะมเฉพาะคาเรมตน ในป 2531 เทานน โดยการวเคราะห ความเปนพลวตความยากจนนไดเพมเตมขอมลของตวแปรอสระทแสดงการเปลยนแปลงทเกดขนระหวางป 2531 และ 2552 ซงแสดงอยในแบบจำลองขยาย

(2) แบบจำลองขยาย (extended model) ไดแก แบบจำลองทเพมตวแปรสวนเปลยนแปลง ระหวางสองปเขาไปดวย มรปสมการโดยยอดงสมการ (5.3)

(5.2)

โดย ΔDi คอ ตวแปรการเปลยนแปลงลกษณะประชากรครวเรอน

■ วธวเคราะหบนแบบจำลองสมการถดถอยโพรบต (probit regression model)

การศกษาของ Bhide และ Mehta (2003) รวมถงการศกษาของ Lawson และคณะ (2006) แสดงใหเหนวาพลวตความยากจน แตละกลมเกดขนโดยมความสมพนธกบสถานะ ความยากจนของครวเรอน ณ ปเรมตนททำการศกษา ยกตวอยางเชน ครวเรอนทออกจาก ความยากจนได มอทธพลมาจาก 2 ปจจยสำคญกลาวคอ อทธพลจากปจจยททำใหครวเรอนยากจนในปแรก และปจจยททำใหครวเรอนสามารถออกจากความยากจนไดในภายหลง ดงนน จงสามารถวเคราะหความสมพนธตวแปรตามทมลกษณะดงกลาวโดยอาศยแบบจำลองสมการถดถอยโพรบต (binary probit regression model) โดยแบบจำลองนจะทำใหสามารถพจารณาตวแปรหรอปจจยทมผลทำใหครวเรอนยากจนในปเรมตนแยกออกจากปจจยททำใหครวเรอนเปลยนสถานะความยากจนซงเปนคำถามหลกของงานวจยนได

125

ปจจยกำหนดพลวตความยากจน : วธวเคราะหเชงปรมาณ 5 แบบจำลองโพรบตนแยกออกไดเปน 3 กรณ คอ

(1) กรณแรก พจารณาทกครวเรอน แตสนใจเฉพาะสถานะความยากจนในป 2531 โดย

กำหนดใหตวแปรตามมคาเทากบ 1 หากครวเรอนยากจนในป 2531 และเทากบ 0

หากครวเรอนไมยากจนในป 2531

(2) กรณทสอง มเงอนไขพจารณาเฉพาะครวเรอนทยากจนในป 2531 โดยกำหนด

ใหตวแปรตามมคาเทากบ 1 หากครวเรอนยงคงยากจน(กลมยากจนเรอรง)และ

เทากบ 0 หากครวเรอนไมยากจน ในป 2552 (กลมออกจากความยากจน)

(3) กรณทสาม มเงอนไขพจารณาเฉพาะครวเรอนทไมยากจน ในป 2531 โดยกำหนด

ใหตวแปรตามมคาเทากบ 1 หากครวเรอนยงคงยากจน (กลมเขาสความยากจน)

และเทากบ 0 หากครวเรอนไมยากจน ในป 2552 (กลมไมยากจน)

รปแบบสมการโพรบต ดงสมการ (5.4)

(5.4)

(5.5)

และประมาณการในรปผลกระทบสวนเพม (marginal effects) ซงอธบายความหมายของ

ผลทไดในรปอตราการเปลยนแปลงของความนาจะเปนทจะเกดเหตการณ Y เมอ x เปลยนไป

1 หนวยโดยทตวแปรอสระ x อนๆ คงท



5.2.2 แบบจำลองตวแปรตอเนองของการเปลยนแปลงความเปนอยครวเรอน (continuous model for changes in household living standards)

การวเคราะหปจจยกำหนดพลวตความยากจน โดยใชแบบจำลองตวแปรไมตอเนอง ขางตนเปนการหาความสมพนธระหวางตวแปรอสระตางๆ กบตวแปรของกลมพลวตความยากจน ซงมความเปนไปไดทจะสญเสยขอมลบางสวน ทสะทอนความเปนอยของครวเรอนทมการเปลยนแปลงอยางตอเนองตลอดเวลา นอกจากน บางครวเรอนอาจประสบสภาวะทความเปนอยแยลง แมจะยงไมถงระดบททำใหเขาสความยากจน ในขณะทบางครวเรอนมความเปนอยทดขนแตยงไมทำใหออกจากความยากจนได ดงนน หลายงานวจยจงนำแบบจำลองตวแปรตอเนอง มาใชเพอวเคราะหปจจยทเปนสาเหตใหเกดการเปลยนแปลงสภาพความเปนอยของครวเรอน (Grootaert et al., 1995; Field et al., 2003; Dercon, 2004, Lawson et al., 2006; Justino et al., 2008)

การประมาณแบบจำลองตวแปรตอเนองพฒนามาจากแนวคดแบบจำลองพลวตการเตบโต ซงหาความสมพนธระหวางการเตบโตทางเศรษฐกจซงวดจากรายไดของครวเรอนทเปลยนแปลงไปและปจจยตางๆ ของครวเรอนดงสมการ (5.6)

(5.6)

(5.7)

โดย yit คอระดบผลผลตหรอรายไดตอหวของครวเรอน i ณ เวลา t คอ α แหลงทมาของการเตบโตของรายได ϑi คอ คาตวแปรผลกระทบทางตรงของครวเรอน Xit คอ ตวแปรสำคญตางๆ ของครวเรอน i ณ เวลา t

ซงสามารถเขยนใหอยในรปสมการ reduced form ตาม Grootart และคณะ (1995) ไดดงสมการ (5.7)

โดยตวแปรตามคอ การเปลยนแปลงของรายไดทแทจรงตอหว ไดแก Yi คอ รายไดทแทจรงของครวเรอน i Ni คอ จำนวนสมาชกในครวเรอนและตวแปรอสระ ไดแก Ai สนทรพยตางๆ ของครวเรอน และ Di คอ ลกษณะเชงประชากรของครวเรอน

127

ปจจยกำหนดพลวตความยากจน : วธวเคราะหเชงปรมาณ 5

จากตารางเหนวาผลทไดจากแบบจำลองแสดงวาตวแปรอสระตวแปรอธบายตางๆ

สามารถอธบายความเปนพลวตความยากจนไดอยางมนยสำคญแตกตางกนตามลกษณะของ

แบบจำลองทใช ดงน

5.3.1 ผลจากแบบจำลองสมการถดถอยพหโลจต (multinomial logit regression model)

โดยทวไปในการอธบายผลทไดจากแบบจำลอง multinomial logit จะพจารณาจาก

สมประสทธของตวแปรอสระทประมาณการไดจากแบบจำลอง ซงแสดงในรป marginal effects

ทอธบายลกษณะอทธพลหรอผลกระทบของตวแปรแตละตวทมตอความนาจะเปนหรอโอกาส

ในการเกดพลวตความยากจนในแตละกรณเมอเปรยบเทยบกบกลมอางองโดยหากสมประสทธ

มคาเปน บวก หมายความวาถาตวแปรอสระดงกลาวมคาสงขน โอกาสในการเกดพลวตความยาก

จนนนๆ จะเพมขน ในขณะทหากสมประสทธมคาเปน ลบ หมายความวาถาตวแปรดงกลาวม

คาสงขน โอกาสในการเกดพลวตความยากจนนนจะลดลง นอกจากการพจารณาเครองบวก

หรอลบ ระดบหรอคามากนอยของสมประสทธทไดจากการประมาณการกมความสำคญ

เชนเดยวกน โดยคาของสมประสทธเปนเครองชระดบอทธพลของตวแปรอสระทมตอโอกาสใน

การเกดพลวตความยากจน หากมคาสงกวา อทธพล หรอผลกระทบของตวแปรอสระดงกลาว

ทมตอโอกาสการเกดพลวตความยากจนกจะมมากกวา

ผลการวเคราะหจากแบบจำลอง multinomial logit ทงสองแบบจำลอง คอ แบบจำลอง

ฐานและแบบจำลองขยาย ใหผลสอดคลองกน (ตารางท 5.1 และ 5.2) โดยสามารถแสดงคา

ความสมพนธของตวแปรอสระตางๆ ไดดงน

ผลการวเคราะหปจจยกำหนดพลวตความยากจนจากแบบจำลอง

5.3



• ลกษณะโครงสรางประชากรของครวเรอน (demographic factors)

เมอพจารณาขอมลลกษณะโครงสรางประชากรของครวเรอน พบวา ครวเรอนทมขนาด

ใหญขน มความเปนไปไดทจะเปนครวเรอนทอยในความยากจนเรอรง เนองจากสมาชกครวเรอน

ทเพมขนสะทอนถงภาระคาใชจายและการใชทรพยากรตางๆ ทสงขน สงผลใหครวเรอนยงคงอย

ในความยากจนตอไป25 หลายการศกษาไดแสดงใหเหนถงความสมพนธน ไดแก การศกษาครวเรอน

ชนบทในประเทศจน โดย Jalan และ Ravillion (2000) การศกษาครวเรอนในประเทศปากสถาน

โดย McColloch และ Baulch (2000) และการศกษาในประเทศอยปต โดย Haddad และ

Ahmed (2003) โดยเฉพาะอยางยงสมาชกทเพมขนอยในวยเดกหรอวยชรา ซงเปนวยทตองอาศย

พงพงคนอนและไมสามารถหาเลยงชพดวยตวเองได ซงเปนการเพมสดสวนจำนวนผทไมสามารถ

หารายไดในครอบครวตอจำนวนผมรายได หรอทเรยกวาอตราภาระพงพง ซงเปนอกปจจยทเพม

ความเปนไปไดทครวเรอนจะอยในความยากจนเรอรงเชนเดยวกน (Haddad and Ahmed, 2003)

ซงเมอแยกสมาชกในครวเรอนตามอาย พบวาขอมลไดสนบสนนความสมพนธขางตน เหนไดจาก

จำนวนเดก อาย 0-14 ป ทเพมขนจะเพมโอกาสการเปนครวเรอนยากจนเรอรงมากขน นอกจากน

ยงพบวา อายหวหนาครวเรอนมความสำคญเชนกน นนคอหวหนาครวเรอนทมอายมากขนจะ

สงผลใหครวเรอนยากจนเรอรงมากขน

อยางไรกด พบวาปจจยอายของหวหนาครวเรอนและขนาดของครวเรอนกลบไมมผลตอ

การเขาและออกจากความยากจน ในขณะทเพศหวหนาครวเรอนกลบมความสำคญตอการเขา

สความยากจน โดยหวหนาครวเรอนเพศหญงเพมความนาจะเปนทครวเรอนจะเขาสความยากจน

แมวาตลาดแรงงานในปจจบนจะเปดโอกาสใหแรงงานเพศหญงใหเขาทำงานไดมากขน แตครวเรอน

ทสำรวจสวนใหญยงเปนครวเรอนทประกอบอาชพเกษตรกรรมและโดยมากการเปลยนหวหนา

ครวเรอน เนองจากหวหนาครวเรอนเพศชายอยในวยชราเสยชวตหรอไมสามารถดแลตวเอง

สงผลใหหวหนาครวเรอนเพศหญง ซงมอายมากไมสามารถทำงานเพอหารายไดไดอยางเตมท

แลว แตตองรบผดชอบดแลสมาชกทเหลอทงหมด จงมโอกาสทครวเรอนดงกลาวจะเขาสความ

ยากจน

25 แมวาผลการศกษาจากวธเชงปรมาณจะแสดงความสมพนธทเปนบวกระหวางขนาดของครวเรอนและความยากจนเรอรง แตในความเปนจรงความสมพนธมความซบซอนมากกวานน ทงนขนอยกบสถานการณทเกดในแตละพนท และแตละชวงเวลา ยกตวอยาง เชน ในครวเรอนทประกอบอาชพเกษตรกรรม การมครวเรอนทขนาดใหญอาจมประโยชนในแงการเปนแรงงานครวเรอนภายใตภาวะขนาดแคลนแรงงานกได (Jalan และ Ravillion 2000)

129

ปจจยกำหนดพลวตความยากจน : วธวเคราะหเชงปรมาณ 5 • ทนมนษย

เปนทเชอและกลาวกน โดยทวไปวาการพฒนาทรพยากรมนษยทงทางดานการศกษาและ

คณภาพแรงงาน สามารถชวยลดโอกาสของครวเรอนไมใหอยในความยากจน ซงในหลายการศกษา

และงานวจยกไดสนบสนนความสมพนธดงกลาวนนคอ ระดบการศกษาทเพมขนจะชวยลดโอกาส

การตกเปนครวเรอนยากจนเรอรง และโดยเฉพาะการไดรบการศกษาในระดบทสงขน เชน

มธยมศกษา (Jalan and Ravillion, 1999; McCulloch and Baulch, 2000; McKay and Lawson;

2003; Justino et al., 2008) และอกหลายงานวจยแสดงวาอตราการไมรหนงสอทำใหครวเรอน

ยากจนเรอรงมากขน (Jalan and Ravillion, 1999, 2000) นอกจากน การเพมการลงทนใน

ทนมนษยไมเพยงแตจะอยในรปของการศกษาในสถานศกษาเทานน การอบรมหรอจดการทาง

ดานทกษะในททำงานใหแกแรงงานกมสวนสำคญตอการลดโอกาสการตกอยในความยากจน

เรอรงดวย (Gaiha and Deolaiker, 1993)

ผลการวเคราะหทไดจากแบบจำลอง multinomial logit กสอดคลองกบการศกษาในหลาย

ประเทศขางตน โดยเมอพจารณาดานคณภาพของทนมนษย พบวา การศกษาของสมาชกใน

ครวเรอนทเพมขนจะสงผลใหครวเรอนมโอกาสทจะอยในความยากจนเรอรงลดลง ในขณะ

เดยวกนการศกษาของสมาชกในวยแรงงานทเพมขนยงเปนปจจยทลดโอกาสทครวเรอนจะเขาส

ความยากจนดวย และเมอพจารณาแยกตามระดบการศกษา จะเหนแนวโนมทชดเจนขน นนคอ

สมาชกวยแรงงานทจบการศกษาระดบตำกวาประถมหรอจบเพยงชนประถมศกษา หากมจำนวน

เพมขนจะมความเปนไปไดทครวเรอนดงกลาวจะยงคงอยในความยากจนเรอรงตอไป ซงสอดคลอง

กบขอมลเบองตนทแสดงวาสมาชกครวเรอนเกนครงของกลมยากจนเรอรงจบการศกษาในระดบ

ประถมศกษาเทานน อยางไรกด หากสมาชกวยแรงงานจบการศกษาทสงกวาระดบประถมคอ

ในระดบมธยมปลายจะลดโอกาสทจะเปนครวเรอนยากจนเรอรงได

เมอพจารณาระดบการศกษาของหวหนาครวเรอน พบวามความสมพนธทไมสอดคลอง

กบการศกษาของสมาชกในวยแรงงานขางตน โดยผลทไดชใหเหนวาการศกษาของหวหนา

ครวเรอนทเพมขนกลบเพมโอกาสใหครวเรอนยงคงอยในความยากจนเรอรง สะทอนใหเหนวา

ระดบการศกษาของหวหนาครวเรอนทสงขนเพยงคนเดยวไมมผลทจะชวยใหครวเรอนหลดพน

จากความยากจนเรอรงได แตมแนวโนมทจะชวยลดโอกาสกลบเขาสความยากจนของครวเรอนได

เทานน โดยปจจยสำคญทชวยเพมโอกาสใหครวเรอนหลดพนจากความยากจนเรอรงจะตองเพม

ระดบการศกษาโดยเฉลยของสมาชกในครวเรอนดงทกลาวในขางตน



สำหรบดานปรมาณของทนมนษย ซงในทนเราพจารณาจากจำนวนสมาชกในวยแรงงาน

แยกตามเพศและอาย จะเหนวาจำนวนสมาชกวยแรงงานทงชายและหญงทมอายตงแต 20 ขนไป

จนถง 49 ป ทเพมขนสวนชวยไมใหครวเรอนเปนครวเรอนยากจนเรอรง รวมทงลดโอกาส

ทครวเรอนไมกาวเขาสความยากจนอกดวย ในทางตรงขาม การเพมขนของสมาชกครวเรอน

เพศหญงในวย 50-59 ป กลบมแนวโนมทจะเพมโอกาสของการเขาสความยากจนของครวเรอน

• ทดน

จากผลการวเคราะหทไดจากแบบจำลอง พบวาพนททใชเพาะปลกขาวเปนปจจยทสำคญ

ตอการกำหนดพลวตความยากจน ซงในทนหมายถงพนททใชเพาะปลกขาวตลอดปทงพนทใช

ปลกขาวนาปและขาวนาปรง โดยพบวาพนทเพาะปลกขาวทเพมขนมแนวโนมทจะชวยใหครวเรอน

ไมตกอยในความจนเรอรงซงสอดคลองกบหลายการศกษากอนหนา (Gaiha and Deolaiker,

1993; Jalan and Ravallion, 1999; Haddad and Ahmed, 2003) ขณะเดยวกน ครวเรอนทม

พนทเพาะปลกขาวเพมขนยงมแนวโนมทจะไมเขาสความยากจนเชนกน ในขณะทแบบจำลอง

แสดงใหเหนวาขนาดของฟารมไมมความสมพนธกบพลวตความยากจนเลยสวนหนงสะทอนให

เหนวาการใชประโยชนจากทดนทครวเรอนมอยโดยวดจากพนทเพาะปลกนนมความสำคญกวา

ขนาดของทดนจะเหนจากขอมลในเบองตนวาครวเรอนมแนวโนมทจะถอครองทดนทมขนาดเลก

ลงเรอยๆ ซงสอดคลองกบ Lanjouw และ Stern (1993) ทไดกลาวไวในการศกษาเกยวกบ

ความยากจนในประเทศอนเดยวาปรมาณการสะสมสนทรพยทเพมขนของครวเรอนมความสำคญ

นอยกวาผลตอบแทนหรอประโยชนทไดจากสนทรพยนน

ปจจยทางดานผลผลตขาวตอไรพบวาไมมนยสำคญตอการกำหนดความยากจนเรอรง

แตมผลตอการออกจากความยากจน โดยครวเรอนทสามารถผลตขาวตอเนอทเพาะปลกไดมากม

โอกาสทจะออกจากความยากจนไดมากขน

131


26 สนทรพยทนภาคเกษตร หมายถง เครองมอเครองจกรทใชในการเพาะปลกทางการเกษตรทครวเรอนครอบครอง ไดแก รถไถเดนตาม เครองสบนำรวมหวสบ และเครองฉดพนแมลงและสนทรพยทนนอกภาคเกษตร หมายถง ยานพาหนะท ครวเรอนครอบครอง ไดแก จกรยานยนต และจกรยานและเครองใชไฟฟาในบาน ไดแก โทรทศน

• ทนกายภาพ

ในแบบจำลองน กำหนดใหการถอครองสนทรพยทางกายภาพ ประกอบดวยสนทรพย

ภาคเกษตรและสนทรพยนอกภาคเกษตร26 ผลการวเคราะหแสดงใหเหนวาการถอครองสนทรพย

ทงภาคเกษตรและนอกภาคเกษตรเพมขนสงผลใหโอกาสเปนครวเรอนยากจนเรอรงลดลง ในขณะ

ทการถอครองสนทรพยกายภาพทงสองกลบไมมอทธพลตอการเขาและออกจากความยากจน

สำหรบมลคาสทธของปศสตว และพชผกสวนครวทปลกในครวเรอนทเพมขนสนบสนนใหครว

เรอนออกจากความยากจนมากขน

• การเปลยนแปลงสนทรพย

จากขอมลทแสดงหวขอ 4.5 จะเหนวาไมเพยงแตปจจยตางๆ จะกำหนดพลวตความ

ยากจน แตการเปลยนแปลงความยากจนอาจสะทอนใหเหนถงการเปลยนแปลงในตวแปรอนๆ

ของครวเรอนไดเชนเดยวกน ซงนนหมายความวา ตวแปรหลายตวมลกษณะทถกกำหนด

โดยระดบความยากจน (endogenously determined) อาท การถอครองสนทรพยตางๆ สงผล

ใหปจจยการเปลยนแปลงเหลานไมสามารถนำมาเปนตวแปรอสระในแบบจำลองได อยางไร

กตาม บางปจจยทไมถกกำหนดโดยระดบความยากจนและสามารถใชวเคราะหหาความสมพนธ

กบพลวตความยากจนได ไดแก ปจจยทางลกษณะทวไปของครวเรอน ประกอบดวยการเปลยนแปลง

ขนาดครวเรอน การเปลยนแปลงหวหนาครวเรอน การเปลยนแปลงเพศหวหนาครวเรอนจากชาย

เปนหญง การเปลยนแปลงจำนวนเดกในครวเรอน โดยผลจากแบบจำลองแสดงใหเหนวา

การเปลยนแปลงขนาดของครวเรอนมอทธพลสำคญทจะทำใหครวเรอนยากจนเรอรง โดยขนาด

ของครวเรอนทเพมขนโดยเฉพาะการเพมขนของจำนวนสมาชกทเปนเดกจะสงผลใหครวเรอน

มโอกาสเปนครวเรอนยากจนเรอรงมากขน ซงยนยนผลความสมพนธทกลาวถงขางตน นอกจากน

การเปลยนแปลงหวหนาครวเรอนจากชายเปนหญงยงสงผลใหครวเรอนมโอกาสเขาสความ

ยากจนมากขนดวย



Pseudo R2 = 0.7188, LR chi2 (114) = 398.97

ยากจนเรอรง

ออกจาก เขาส ไมเคยจน

ความยากจน ความยากจน

ตวแปร Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio effect effect effect effect

คาคงท -0.4371 (-1.35) -0.7100 (-0.18) -12.2948 (-1.3) 0.6322 (2.13)**

ลกษณะประชากร

อายหวหนาครวเรอน 0.0073 (2.15)** 0.0232 (1.62) 0.0001 (-1.53) -0.0232 (-1.65)

หวหนาครวเรอน 0.0042 (1.79)* 0.1499 (0.33) 0.0771 (2.36)** -0.1499 (-0.36)

เปนเพศหญง

อตราภาระพงพง 0.0005 (1.43)* -0.0048 (-2.37)** -0.0001 (-1.66)* -0.0048 (-2.41)**

ขนาดครวเรอน -0.0031 (-1.64)* -0.3486 (-1.01) -0.0035 (0.29) 0.3486 (1.02)

จำนวนสมาชกครวเรอนตามอาย

0-14 ป 0.0081 (2.42)* 0.9602 (1.95)** -0.0024 (-2.04) -0.9602 (-2.0)**

ชาย 0-14 ป -0.0076 (-2.37)* -0.6928 (-1.56) 0.0075 (2.26)** 0.6928 (1.58)

ชาย 60 ปขนไป 0.0007 (1.93)** -0.3714 (-0.89) -0.0013 (-2.33) 0.3714 (0.89)

ชาย 15-19 ป 0.0002 (-0.32) 0.9201 (2.07)** 0.0013 (0.18) -0.9201 (-2.11)**

ชาย 20-29 ป 0.0004 (0.98) 0.7699 (1.85)* 0.0012 (-2.43)*** -0.7699 (-1.9)*

ชาย 30-39 ป 0.0008 (0.37) 0.6993 (1.63) 0.0071 (-2.77)*** -0.6993 (-1.68)*

ชาย 40-49 ป 0.0001 (0.04) -0.4718 (-1.21) 0.0619 (-2.75)*** 0.4718 (1.52)

ชาย 50-59 ป 0.0006 (1.85)** 0.0425 (0.11) -0.0012 (-0.85) -0.0425 (-0.11)

หญง 15-19 ป -0.0056 (-1.95)** 0.0980 (0.56) 0.0067 (2.26)** -0.1682 (-0.56)

หญง 20-29 ป -0.0094 (-2.67)*** -0.2046 (-0.38) -0.0010 (-2.19)** 0.1260 (0.38

หญง 30-39 ป -0.0004 (-1.7)* 0.0800 (0.46) -0.0029 (-1.76)* -0.1388 (-0.45)

ตารางท 5.1 แสดงผลจากแบบจำลองสมการถดถอยพหโลจต (multinomial logit regression model) กรณฐาน

133


Pseudo R2 = 0.7188, LR chi2 (114) = 398.97





t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal


หญง 40-49 ป -0.0003 (-1.23) -0.0264 (-0.23) -0.0001 (-0.26) -0.0724 (-0.23)

หญง 50-59 ป 0.0058 (1.87)** -0.4154 (-1.29) 0.9066 (2.60)*** -0.5636 (-5.45)***

สนทรพยทนมนษย

การศกษาหวหนา 0.0073 (2.15)** -0.0250 (-0.36) 0.0001 (-2.08)** 0.0250 (0.36) ครวเรอน

การศกษาสมาชก -0.0032 (-1.68)* -0.1448 (-1.13) -0.0021 (-2.03)** 0.1448 (1.13) วยแรงงาน

สดสวนเพศชายใน -0.0062 (-1.99)** -0.0743 (-0.05) -0.0116 (-0.40) 0.0743 (0.05) วยแรงงาน

สดสวนเพศหญง -0.0092 (-2.51)*** 4.3035 (1.98)** -0.0110 (-2.24)** 4.3035 (2.02)** ในวยแรงงาน

จำนวนสมาชกวยแรงงาน

ไมจบประถมศกษา 0.0074 (2.24)*** 0.8075 (0.75) -0.0011 (-0.64) -0.8075 (-2.82)***

ประถมศกษา 0.0103 (2.83)*** 0.4318 (1.13) 0.0004 (-0.54) -0.4318 (-3.12)***

มธยมศกษาตอนตน 0.0003 (0.88) 0.1606 (0.59) -0.0036 (-2.29)*** -0.1606 (-0.59)

มธยมศกษาตอน -0.0012 (-1.26) -0.2524 (-0.61) 0.0025 (0.94) 0.2524 (0.62) ปลาย

สดสวนผประกอบอาชพ

เกษตรกร 0.0001 (0.34) -0.0011 (-0.48) -0.0002 (-0.50) 0.0011 (0.49)

รบจางทางการ 0.0014 (0.58) 0.0003 (0.10) -0.0001 (-0.47) -0.0003 (-0.09) เกษตร




Pseudo R2 = 0.7188, LR chi2 (114) = 398.97





t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal


รบจางนอกภาค 0.0002 (0.44) -0.0013 (-0.51) 0.0000 (0.00) 0.0013 (0.61) เกษตร

ผมรายไดเงนเดอน -0.0002 (-0.67) 0.0035 (1.03) -0.0001 (-0.38) -0.0035 (-1.03) ประจำ

ธรกจสวนตว -0.0039 (-0.82) 0.0035 (0.44) -0.0002 (-0.54) -0.0035 (-0.66)

สนทรพยทดน

ขนาดฟารม -0.0002 (-1.04) -4.9595 (0.54) 0.0492 (2.16)** 0.5993 (1.34)

พนทเพาะปลกขาว -0.0210 (-3.22)*** 0.4411 (3.84)*** 0.0028 (-2.24)** 4.9595 (3.74)***

ผลผลตขาวตอไร -0.0042 (-1.85)* -0.7017 (4.03)*** 0.0005 (-1.84)** 0.7017 (3.76)***

สนทรพยทนกายภาพ

สนทรพยทนภาค -0.0075 (-2.24)** -0.0900 (-1.60)* 0.0000 (-0.70) 0.0900 (1.6) เกษตร

สนทรพยทนนอก -0.0077 (-2.37)*** -0.0241 (-0.57) 0.0000 (-0.91) 0.0241 (0.58) ภาคเกษตร

มลคาปศสตว 0.0084 (2.46)*** 0.4165 (3.08)*** 0.0026 (1.54)* -0.4165 (-2.95)***

มลคาพชผกสวน -0.0049 (-2.07)** -0.0002 (-3.31)*** 0.0032 (2.25)*** 0.0002 (3.3)*** ครว

สนทรพยทนการเงน

ครวเรอนไดรบเงน -0.0034 (-1.17) -0.4531 (-1.60) 0.0380 (2.14)** 0.4531 (2.16)** สงกลบ


135


Pseudo R2 = 0.7188, LR chi2 (114) = 398.97





t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal


ตวแปรหมบาน

หมบานภาคกลาง 2 0.0053 (1.89)** -0.2258 (-0.61) -0.0010 (-1.85)** 0.2258 (0.63)

หมบานภาคกลาง 3 0.0620 (3.80)*** 0.7468 (4.37)*** -0.0021 (-1.56)* -0.7468 (-7.83)***

หมบานภาคตะวน 0.0492 (2.74)*** 0.5422 (2.40)*** -0.0053 (-1.80)* -0.5422 (-3.61)*** ออกเฉยงเหนอ 2

หมบานภาคตะวน 0.0043 (1.66)* -0.3539 (-0.95) -0.0060 (-2.24)** 0.3539 (1.06) ออกเฉยงเหนอ 3


หมายเหต ตวเลขในวงเลบแสดงคา t-value ของตวแปรอสระ ซงมนยสำคญทางสถต ณ ระดบ

*** นยสำคญทางสถต รอยละ 1

** นยสำคญทางสถต รอยละ 5

* นยสำคญทางสถต รอยละ 10 ตามลำดบ



ตารางท 5.2 แสดงผลจากแบบจำลองสมการถดถอยพหโลจต (multinomial logit regression model) กรณเพมตวแปร

Pseudo R2 = 0.5831, LR chi2 (111) = 323.50





t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal


คาคงท -15.1338 (-2.27)** 7.0739 (2.98)*** 5.7093 (1.47) 4.7643 -1.98


อายหวหนาครวเรอน 0.0001 (2.4)** 0.0050 (0.64) 0.0000 (0.31) -0.0051 (-0.65)

หวหนาครวเรอน -0.0006 (-0.12) 0.1986 (1.08) 0.1938 (3.08)*** -0.3917 (-3.46)*** เปนเพศหญง

อตราภาระพงพง 0.0000 (2.0)** -0.0015 (-1.67) 0.0000 (-1.4) 0.0015 (1.72)*

ขนาดครวเรอน 0.0034 (2.97)*** 0.1166 (0.68) -0.0033 (-1.59) -0.1167 (-0.68)


วยแรงงานเพศชาย -0.0018 (-2.53)*** -0.0873 (-0.74) 0.0027 (1.28) 0.0864 (0.74)

ชาย 15-19 ป -0.0015 (-1.31) 0.1722 (0.91) 0.0027 (1.84)* -0.1734 (-0.91)

ชาย 20-29 ป -0.0006 (-0.25) 0.2867 (1.63) -0.0004 (0.35) -0.2857 (-1.64)

ชาย 30-39 ป -0.0036 (-2.54)*** 0.1152 (0.51) 0.0043 (2.05)** -0.1160 (-0.51)

ชาย 40-49 ป -0.0018 (-2.6)*** -0.2912 (-1.19) 0.0173 (1.33) 0.2758 (1.21)

ชาย 50-59 ป 0.0006 (0.97) 0.1462 (0.71) -0.0002 (0.14) -0.1466 (-0.72)

หญง 15-19 ป -0.0019 (-1.45) 0.3159 (1.76) 0.0034 (2.33)** -0.3174 (-1.77)*

หญง 20-29 ป -0.0023 (-2.0)** 0.2030 (1.07) -0.0029 (-1.15) -0.1978 (-1.06)

หญง 30-39 ป -0.0013 (-0.92) 0.2687 (1.42) -0.0043 (-1.53) -0.2630 (-1.4)

หญง 40-49 ป -0.0003 (-0.22) 0.0724 (0.41) -0.0011 (-0.42) -0.0710 (-0.41)

หญง 50-59 ป -0.0005 (0.1) -0.1570 (0.99) 0.5012 (2.65)*** -0.3438 (-2.36)**

137


Pseudo R2 = 0.5831, LR chi2 (111) = 323.50





t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal



การศกษาหวหนา 0.0016 (3.09)*** -0.0756 (-1.47) -0.0003 (-0.92) 0.0743 (1.45) ครวเรอน

การศกษาสมาชก -0.0011 (-2.33)** -0.0739 (-1.15) -0.0006 (-0.96) 0.0756 (1.17) วยแรงงาน

สดสวนสมาชกวยแรงงาน ตามการศกษา

มธยมตอนตน 0.0034 (0.89) -0.5153 (-0.96) -0.0111 (-1.16) 0.5230 (0.97)

มธยมตอนปลาย -0.0089 (-2.14)** -1.0284 (-1.28) 0.0145 (0.92) 1.0228 (1.28)


เกษตรกร -0.0002 (-1.89)* -0.0021 (-1.72) 0.0002 (0.43) 0.0021 (0.91)

รบจางทางการ -0.0001 (-0.52) -0.0025 (-0.91) -0.0004 (-0.81) 0.0024 (0.63) เกษตร

รบจางนอกภาค 0.0001 (0.86) -0.0022 (-0.63) 0.0012 (0.98) 0.0022 (0.86) เกษตร

ผมรายไดเงนเดอน 0.0000 (0.03) 0.0023 (1.86)* 0.0000 (0.34) -0.0023 (-0.71) ประจำ

ธรกจสวนตว 0.0000 (0.31) 0.0040 (0.71) 0.0001 (0.52) -0.0040 (-0.56)


ขนาดฟารม -0.0043 (-1.69)* -0.1003 (-0.19) 0.0130 (1.91)* 0.0916 (0.18)

พนทเพาะปลก -0.0012 (-1.69)* 2.3334 (3.77)*** -0.0087 (-2.34)** 2.3433 (3.8)***

ผลผลตขาวตอไร -0.0014 (-3.16)*** 0.3434 (3.75)*** 0.0003 (-0.77) 0.3445 (3.66)***




Pseudo R2 = 0.5831, LR chi2 (111) = 323.50





t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal



มลคาพชผกสวน 0.0000 (-1.17) -0.0001 (-2.89)*** 0.0000 (0.43) 0.0001 (2.9)*** ครว


ครวเรอนไดรบเงน 0.0012 (0.52) -0.2490 (-1.27) 0.0095 (1.11) 0.2382 (1.83)* สงกลบ


หมบานภาคกลาง 2 0.0045 (0.76) -0.2223 (-0.82) -0.0022 (-1.61)* 0.2200 (0.84)

หมบานภาคกลาง 3 0.0002 (1.94)** 0.5276 (3.56)*** -0.0021 (-0.51) -0.5258 (-6.79)***

หมบานภาคตะวน 0.0091 (1.14) -0.4260 (-1.78)* -0.0094 (-2.91)*** 0.4263 (2.14)** ออกเฉยงเหนอ 2

การเปลยนแปลงของตวแปร

การเปลยนแปลง 0.0004 (2.25)** -0.0033 (-0.11) 0.0000 (-0.01) 0.0029 (0.11) ขนาดครวเรอน

การเปลยนแปลง

0.0005 (0.12) -0.1831 (-0.99) -0.0012 (-0.86) 0.1838 (1.01) อาชพจากภาค

เกษตรไปนอกภาค

เกษตร

การเปลยนแปลง

-0.0001 (0.37) 0.2409 (1.69) 0.0331 (2.84)*** -0.2739 (-1.98)**หวหนาครวเรอน

เปนเพศหญง


139


Pseudo R2 = 0.5831, LR chi2 (111) = 323.50





t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio Marginal


การเปลยนแปลง 0.0002 (0.16) -0.0622 (-0.42) 0.0092 (2.1)** 0.0711 (0.44) หวหนาครวเรอน

การเปลยนแปลง 0.0013 (2.64)*** 0.0231 (0.24) -0.0007 (-0.57) -0.0237 (-0.24) จำนวนเดก






5.3.2 ผลจากแบบจำลองสมการถดถอยโพรบต (probit regression model)

ผลประมาณการทไดจากแบบจำลอง probit ดงแสดงในตารางท 5.3 สรปไดดงน

กรณแรก ตวแปรตามคอ โอกาสทครวเรอนตกอยในความยากจนในป 2531 ซงเปน เรมตนการศกษา โดยกำหนดใหตวแปรตามมคาเทากบ 1 หากครวเรอนยากจนในป 2531 และ มคาเทากบ 0 หากครวเรอนไมยากจน ในป 2531 จากแบบจำลองชใหเหนวา ความเปนไปไดหรอโอกาสทครวเรอนจะอยในความยากจนป 2531 มความสมพนธอยางมนยสำคญในทางบวกกบอายของหวหนาครวเรอน อตราภาระพงพง จำนวนสมาชกวยเดก และจำนวนสมาชกวยแรงงานทจบการศกษาตำกวาระดบประถมหรอไมมการศกษา นนหมายความวาหากปจจยตางๆ เหลานเพมขน จะทำใหโอกาสเปนครวเรอนยากจนในป 2531 มากขน ในขณะทมความสมพนธใน ทางลบกบพนททใชเพาะปลกขาว ผลผลตขาวตอไร การสนทรพยกายภาพทงสนทรพยภาคเกษตรและนอกภาคเกษตร หมายความวาหากปจจยเหลานเพมขนจะทำใหครวเรอนมโอกาสอยใน ความยากจนนอยลง



กรณทสอง มเงอนไขพจารณาเฉพาะครวเรอนทยากจน ในป 2531 โดยกำหนดใหตวแปร

ตามมคาเทากบ 1 หากครวเรอนยงคงยากจน ในป 2552 (กลมยากจนเรอรง) และเทากบ 0 หาก

ครวเรอนไมยากจน ในป 2552 (กลมออกจากความยากจน) เมอทดสอบความสมพนธ โดยแบบ

จำลอง probit marginal effect แลว พบวาอายหวหนาครวเรอน อตราภาระพงพงจำนวนสมาชก

วยเดก จำนวนสมาชกผสงอายเพศหญง การประกอบอาชพรบจางภาคเกษตร การเปลยนแปลง

ขนาดครวเรอน และการเปลยนแปลงเพศหวหนาครวเรอนเปนเพศหญง มอทธพลในการทำให

ครวเรอนอยในความยากจนเรอรงมากขน ในขณะทครวเรอนทมพนทเพาะปลกขาว ผลผลตตอไร

การสะสมสนทรพยทนกายภาพประเภทเครองมอเครองจกร มลคาสทธของปศสตวและพชสวน

และการเปลยนแปลงจากการประกอบอาชพภาคเกษตรเปนภาคนอกเกษตรของหวหนาครวเรอน

จะมความเปนไปไดทจะหลดพนจากความยากจน โดยผลกระทบของปจจยเหลานเหนไดชดเจน

ในพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

กรณทสาม มเงอนไขพจารณาเฉพาะครวเรอนทไมยากจนในป 2531 โดยกำหนดใหตวแปร

ตามมคาเทากบ 1 หากครวเรอนยงคงยากจน (กลมเขาสความยากจน) และเทากบ 0 หากครวเรอน

ไมยากจนในป 2552 (กลมไมยากจน) ผลความสมพนธแสดงใหเหนวา การเขาสความยากจนของ

ครวเรอนมความสมพนธทางบวกกบหวหนาครวเรอนทเปนเพศหญงและจำนวนสมาชกเพศหญง

ในวยชรา สอดคลองกบผลจาก multinomial logit ในขณะทมความสมพนธในทางตรงขามกบ

จำนวนสมาชกในวยแรงงาน ผลผลตตอไร และมลคาปศสตวและพชสวน

141

ปจจยกำหนดพลวตความยากจน : วธวเคราะหเชงปรมาณ 5 ตารางท 5.3 แสดงผลจากแบบจำลองสมการถดถอยโพรบต (probit regression model) 2531/2552 แสดงถง marginal effects

(1) (2) (3)

Pseudo R2 = 0.6237 Pseudo R2 = 0.5323 Pseudo R2 = 0.5963

LR chi2 (42) = 207.35 LR chi2 (32) = 63.31 LR chi2 (27) = 61.69

จน/ ไมจนในป 2531 เงอนไขจนในป 2531 เงอนไขไมจนในป 2531

(จน = 1, ไมจน = 0)

(จนเรอรง = 1, (เขาสความจน = 1, ออกจากความจน = 0) ไมเคยจน = 0)


t ratio Marginal

t ratio Marginal

t ratio effect effect effect


อายหวหนาครวเรอน 0.0153 (1.86)** 0.0017 (1.97)** 0.0002 (0.76)

หวหนาครวเรอนเปนเพศหญง -0.0212 (-0.11) -0.0059 (-0.38) 0.1943 (1.90)**

อตราภาระพงพง 0.0027 (2.7)*** 0.0005 (2.24)*** -0.0002 (-1.54)

ขนาดครวเรอน -0.0392 (-0.26) -0.0148 (-1.46)* 0.0022 (0.84)


0-14 ป 0.5883 (3.36)*** 0.0345 (2.23)*** 0.0058 (1.15)

ชาย 15-19 ป -0.1244 (-0.75) 0.0002 (0.43) 0.0004 (0.59)

ชาย 20-29 ป 0.0238 (0.14) 0.0022 (0.22) -0.0008 (-0.28)

ชาย 30-39 ป -0.3700 (-1.7)* -0.0333 (-1.75)** 0.0087 (1.80)*

ชาย 40-49 ป -0.6701 (-3.7)*** -0.0120 (-1.02) 0.1546 (2.10)**

ชาย 50-59 ป -0.2441 (-1.45)* 0.0019 (0.1) 0.0099 (1.52)*

หญง 15-19 ป -0.0799 (-0.54) 0.0049 (0.92) -0.0002 (-0.73)

หญง 20-29 ป 0.0838 (0.51) -0.0209 (-1.69)* -0.0080 (-2.13)**

หญง 30-39 ป 0.4353 (2.35)*** -0.0066 (-0.43) -0.0044 (-0.90)




t ratio Marginal

t ratio Marginal


หญง 40-49 ป 0.2154 (1.23) 0.0085 (0.53) -0.0020 (-0.46)

หญง 50-59 ป 0.2505 (0.88) 0.9375 (1.84)** 0.3356 (1.79)*


การศกษาหวหนาครวเรอน -0.0348 (-0.76) 0.0168 (2.78)*** -0.0021 (-1.20)

การศกษาสมาชกวยแรงงาน -0.0811 (-1.1) -0.0024 (-0.43) -0.0010 (-0.58)

จำนวนสมาชกวยแรงงานตามการศกษา

ไมจบประถมศกษา 0.2359 (2.14)** 0.0287 (2.67)*** 0.0003 (0.63)

ประถมศกษา 0.1406 (2.12)** 0.0472 (2.81)*** 0.0082 (0.77)

มธยมศกษาตอนตน 0.1627 (1.03) 0.0027 (0.39) -0.0241 (-2.28)**

มธยมศกษาตอนปลาย -0.4591 (-2.45)** -0.0209 (-1.2) -0.0001 (-0.83)


เกษตรกร 0.0028 (0.62) -0.0084 (-1.37) -0.0003 (-1.98)**

รบจางทางการเกษตร 0.0222 (2.44)** -0.0086 (-0.92) 0.0002 (0.90)

รบจางนอกภาคเกษตร -0.0031 (-0.73) 0.0090 (1.18) -0.0003 (-1.76)*

ผมรายไดเงนเดอนประจำ -0.0286 (-2.02)** 0.0033 (0.27) -0.0008 (-0.46)

ธรกจสวนตว -0.0048 (-0.43) -0.0034 (-0.32) -0.0002 (-0.24)


พนทเพาะปลกขาว -1.9611 (-5.66)*** -0.0797 (-1.52)* -0.0227 (-2.27)***

พนทเชาของคนอน -0.7997 (-2.47)*** - - - -

ผลผลตขาวตอไร -0.3507 (-3.85)*** 0.0024 (0.37) -0.0043 (-1.71)*


สนทรพยทนภาคเกษตร -0.0678 (-1.81)*** -0.0090 (-2.25)** 0.0009 (0.65)

สนทรพยทนนอกภาคเกษตร 0.0096 (0.29) -0.0082 (-2.36)** -0.0014 (-1.20)


143



t ratio Marginal

t ratio Marginal


มลคาปศสตว -0.0498 (-1.13) -0.0112 (-1.92)** -0.0023 (-1.83)**

มลคาพชผกสวนครว -0.1752 (-3.02)*** -0.0839 (-2.87)** -0.6581 (-3.22)**


ครวเรอนไดรบเงนสงกลบ -0.4943 (-3.24)*** -0.0103 (-0.91) 0.0452 (1.20)


การเปลยนแปลงขนาดครวเรอน - - 0.0342 (1.97)** 0.0002 (0.39)

การเปลยนแปลงอาชพจาก - - -0.0052 (-1.82)** -0.0018 (-1.02) ภาคเกษตรไปนอกภาคเกษตร

การเปลยนแปลงหวหนา - - 0.0139 (2.24)*** -0.0021 (-0.39) ครวเรอนเปนเพศหญง

การเปลยนแปลงหวหนา - - 0.0033 (0.58) -0.0008 (-0.39) ครวเรอน

การเปลยนแปลงจำนวนเดก - - 0.0433 (1.09) 0.0371 (1.00)


หมบานภาคกลาง 2 -0.0238 (-0.10) 0.1224 (1.30) 0.0054 (0.49)

หมบานภาคกลาง 3 0.7152 (5.05)*** 0.2057 (1.42)* -0.0036 (-0.92)

หมบานภาคตะวนออก 0.5251 (2.92)*** 0.9691 (2.86)** -0.0011 (-0.31) เฉยงเหนอ 2

หมบานภาคตะวนออก 0.3517 (1.51)* 0.3576 (2.13)*** -0.0027 (-1.17) เฉยงเหนอ 3








5.3.3 ผลจากแบบจำลองตวแปรตอเนองของการเปลยนแปลงรายไดครวเรอน (continuous model for changes in household income)

แบบจำลองตวแปรตอเนองนเปนแบบจำลองทใชหาวามปจจยใดบางทมความสมพนธหรอมอทธพลตอการเปลยนแปลงรายไดของครวเรอน ซงในทนกำหนดใหรายไดตอหวของ ครวเรอนเปนตวแปรตาม โดยเมอทดสอบหาความสมพนธของการเปลยนแปลงรายไดตอหว และรายได ณ ระดบเรมตน (ป 2531) ตามแนวคดพนฐานของแบบจำลองการเตบโตโดยทวไป พบวามความสมพนธอยางมนยสำคญในทางลบ แสดงใหเหนวาในครวเรอนทมรายไดเรมตนทตำหรอครวเรอนทยากจนกวาจะมอตราการขยายตวของรายไดตอหวสงขนมากกวาหรอเรวกวา (ตารางท 5.4)

เมอพจารณาจากปจจยทสำคญอน พบวารายไดตอหวของครวเรอนจะขยายตวเรวขนเมอหวหนาครวเรอนมระดบการศกษามากขน ขนาดของทดนทถอครองและพนทเพาะปลกขาวมากขน การถอครองสนทรพยทนภาคเกษตรมากขน และสดสวนสมาชกในครวเรอนประกอบอาชพนอกภาคเกษตรโดยเฉพาะอยางยงมรายไดจากเงนเดอนประจำเพมขน ในขณะทรายไดตอหว จะขยายตวชากวาเมอครวเรอนมอตราภาระพงพงสง และมจำนวนสมาชกครวเรอนเพศหญง วยชราสง นอกจากน ยงเปนผลมาจากขนาดของครวเรอนทมากขนดวย

ตารางท 5.4 แสดงผลจากแบบจำลองตวแปรตอเนองของการเปลยนแปลงรายไดครวเรอน (change in log per capita income)

Baseline model Extended model

R2 = 0.5670 AdjR2 = 0.4406 R2 = 0.6338 AdjR2 = 0.5027

ตวแปร Coefficient t ratio Coefficient t ratio

คาคงท 6.3489 (8.29)*** 5.9936 (8.2)***


อายหวหนาครวเรอน -0.0069 (-1.46) -0.0050 (-1.1)

หวหนาครวเรอนเปนเพศหญง -0.0919 (-0.82) -0.1384 (-1.26)

อตราภาระพงพง -0.0009 (-1.97)** -0.0007 (-1.55)*

ขนาดครวเรอน 0.0226 (0.26) -0.0262 (-0.31)

145



R2 = 0.5670 AdjR2 = 0.4406 R2 = 0.6338 AdjR2 = 0.5027



จำนวนเดก 0-14 ป 0.2455 (1.23) 0.2360 (1.19)

จำนวนผสงอาย 60 ปขนไป -0.2942 (-1.21) -0.1650 (-0.7)

ชาย 15-19 ป -0.1377 (-0.65) -0.1578 (-0.77)

ชาย 20-29 ป 0.0462 (0.31) 0.0468 (0.32)

ชาย 30-39 ป -0.0038 (-0.02) 0.0434 (0.22)

ชาย 40-49 ป 0.1141 (0.52) 0.2022 (0.94)

ชาย 50-59 ป -0.1340 (-0.7) 0.0399 (0.21)

หญง 15-19 ป -0.0588 (-0.48) -0.0365 (-0.31)

หญง 20-29 ป 0.1468 (1.53) 0.1301 (1.42)

หญง 30-39 ป 0.0533 (0.27) 0.1654 (0.87)

หญง 40-49 ป 0.2326 (1.5) 0.1769 (1.2)

หญง 50-59 ป -0.4533 (-2.52)*** -0.3309 (-1.89)**


การศกษาหวหนาครวเรอน 0.0997 (1.92)** 0.0945 (1.89)**

การศกษาสมาชกวยแรงงาน 0.0090 (0.14) 0.0484 (0.77)


เกษตรกร 0.0275 (0.61) 0.0490 (0.95)

รบจางทางการเกษตร 0.0032 (0.23) 0.0537 (0.39)

รบจางนอกภาคเกษตร 0.0899 (2.29)** 0.1025 ( 2.32)**

ผมรายไดเงนเดอนประจำ 0.9201 (2.77)*** 0.9722 (2.80)***

ธรกจสวนตว 0.2284 (1.09) 0.3371 (1.32)





R2 = 0.5670 AdjR2 = 0.4406 R2 = 0.6338 AdjR2 = 0.5027



ขนาดฟารม 0.5903 (2.87)*** 0.4852 (2.31)***

พนทเพาะปลก 0.4339 (2.16)** 0.2911 (1.36)

พนทเชาของคนอน -0.0126 (-0.88) -0.0166 (-1.2)

ผลผลตขาวตอไร -0.0102 (-0.34) 0.0056 (0.19)


สนทรพยทนภาคเกษตร 0.0344 (1.94)** 0.0220 (1.27)

สนทรพยทนนอกภาคเกษตร 0.0147 (1.27) 0.0139 (1.21)

มลคาพชผกสวนครว -0.0058 (-0.26) 0.0048 (0.22)


ครวเรอนไดรบเงนสงกลบ -0.0163 (-0.21) -0.0185 (-0.24)

รายไดเรมตนป 2531 -0.9765 (-7.88)*** -0.9609 (-7.8)***


หมบานภาคกลาง 2 0.1085 (0.85) 0.0654 (0.52)

หมบานภาคกลาง 3 -0.0060 (-0.05) -0.0610 (-0.56)

หมบานภาคตะวนออก -0.2981 (-2.7)*** -0.2877 (-2.67)*** เฉยงเหนอ 2

หมบานภาคตะวนออก -0.0511 (-0.53) -0.0544 (-0.59) เฉยงเหนอ 3


การเปลยนแปลงขนาดครวเรอน - - -0.0600 (-4.08)***


147


เนอหาในบทนมจดมงหมายสำคญเพอทดสอบหาสาเหตหรอปจจยสำคญทมผลตอพลวตความยากจนโดยคำถามยอยของงานวจยทวา “ปจจยใดเปนปจจยสำคญทกำหนดพลวตความยากจนของครวเรอนในกลมตางๆ ทงปจจยททำใหสามารถออกจากความยากจนได ปจจยททำใหเขาสความยากจน และปจจยททำใหครวเรอนยงคงอยในความยากจนหรอความยากจนเรอรงตอไป” ซงในการพจารณาถงความสมพนธระหวางปจจยทเกยวของตางๆ วามอทธพลตอกลมพลวตความยากจนหรอไม และมความสมพนธมากนอยเพยงใด จำเปนตองอาศยแนวคดวเคราะห เชงปรมาณโดยใชพหตวแปรหรอตวแปรหลายตว (multivariate analysis approach) ซงประกอบดวย 2 รปแบบสำคญ ไดแก แบบจำลองตวแปรไมตอเนอง และแบบจำลองตวแปรตอเนอง

สรป 5.3


R2 = 0.5670 AdjR2 = 0.4406 R2 = 0.6338 AdjR2 = 0.5027


การเปลยนแปลงระดบการศกษา - - 0.0168 (2.37)*** วยแรงงาน

การเปลยนแปลงอาชพจาก - - 0.0784 (1.14) ภาคเกษตรไปนอกภาคเกษตร

การเปลยนแปลงหวหนา - - -0.0405 (-0.7) ครวเรอนเปนเพศหญง

การเปลยนแปลงหวหนาครวเรอน - - -0.0052 (-0.0)

การเปลยนแปลงจำนวนเดก - - -0.0247 (-0.32)








ผลความสมพนธทไดจากแบบจำลองทงสองแสดงใหเหนวาปจจยททำใหครวเรอนอย ในความยากจนเรอรงและปจจยททำใหครวเรอนเขาหรอออกจากความยากจน โดยพบวาแบบจำลองใหผลในการประมาณการคาความสมพนธตวแปรทมผลตอความยากจนเรอรงทม นยสำคญทางสถตมากกวาความยากจนแบบครงคราว นนหมายความวาแบบจำลองสามารถแสดงคาความสมพนธของปจจยทกำหนดความยากจนเรอรงไดคอนขางแมนยำกวา ซงตรงกบหลายการศกษาของประเทศอนๆ (Baulch and Hoddinott, 2000)

ปจจยททำใหครวเรอนอยในความยากจนเรอรงทสำคญ ประกอบดวย (1) ปจจยทางลกษณะประชากรของครวเรอน ซงไดแก อายเฉลยหวหนาครวเรอนทสงขนอตราภาระการพงพงหรอภาระในการเลยงดทสง และขนาดของครวเรอนใหญ (2) ปจจยทางดานการครอบครองสนทรพยทนตางๆ ในระดบตำ ไดแก (2.1) ทนมนษย พบวามระดบการศกษาเฉลยของสมาชก ในวยแรงงานอยในระดบตำ โดยเฉพาะอยางยงตำกวาประถมศกษา จะทำใหครวเรอนอยในความยากจนเรอรง นอกจากน สดสวนของวยแรงงานทงชายและหญงทมอายตงแต 20 ขนไปจนถง 49 ป ตอสมาชกทงหมดในครวเรอนทนอยลงทำใหครวเรอนเปนครวเรอนยากจนเรอรง (2.2) ทดน ไดแก ขนาดพนทเพาะปลกขาวตำ ขนาดทดนในพนทชลประทานมสดสวนตำ และผลผลตตอไรนอย (2.3) ทนกายภาพ พบวาครอบครองสนทรพยประเภทเครองมอเครองจกรทางการเกษตรและสนทรพยนอกภาคเกษตรอยในระดบตำ

ในขณะทปจจยทมความสำคญตอความยากจนชวคราวหรอการเขาสความยากจนของ ครวเรอนทเหนไดอยางชดเจนทสด ไดแก (1) ปจจยลกษณะประชากร ไดแก หวหนาครวเรอนเปนเพศหญง (2) ปจจยทางดานการครอบครองสนทรพยทนตางๆ ประกอบดวย (2.1) ทนมนษย ไดแก สดสวนสมาชกครวเรอนทมเพศหญงวยสงอายมาก ในขณะทมสดสวนสมาชกวยกำลงแรงงานนอย สวนการประกอบอาชพ ไดแก มสดสวนผทเปลยนไปประกอบอาชพในภาคนอกเกษตรนอย (2.2) ทดน ไดแก ขนาดพนทเพาะปลกนอย และผลผลตตอไรตำ

กลาวโดยสรปคอปจจยทมผลตอความยากจนทงความยากจนเรอรงและความยากจน

ชวคราวเหมอนกนประกอบดวยปจจยดานลกษณะโครงสรางประชากร และปจจยการถอครอง

ทดนเปนหลก ในขณะทปจจยอนๆ ไมวาจะเปนปจจยดานทรพยากรมนษยทางการศกษาของ

สมาชกในครวเรอน ขนาดของครวเรอน และการถอครองสนทรพยทนกายภาพดเหมอนจะมความ

สำคญกบความยากจนเรอรงมากกวาความยากจนชวคราว ในการกำหนดวางแผนนโยบาย

เพอแกไขปญหาความยากจนของครวเรอนจงตองปรบใชนโยบายทแตกตางกนตามลกษณะ

ของพลวตความยากจนแตละประเภท

KNIT

พลวตความยากจน จากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6




ในชวงสบปทผานมาไดมความพยายามอยางตอเนองจากนกวชาการในการศกษาวจย และทำความเขาใจเกยวกบพลวตความยากจนอยางลกซง โดยเฉพาะอยางยงความพยายามในการเชอมโยงวธการวจยเชงคณภาพและวธการเชงปรมาณในการศกษาพลวตความยากจน โดยอาศยขอไดเปรยบหรอจดแขงของแตละรปแบบทแตกตางกนเพอความเขาใจทเพมมากขน ในความซบซอนของพลวตความยากจน เนองจากพบวามขอจำกดของการศกษาความยากจน โดยอาศยวธเชงปรมาณอยางเดยว หรอใชวธเชงคณภาพวธใดวธหนงเพยงอยางเดยว (Lawson et al., 2007, Hulme, 2007, Addison et al., 2009)

สงสำคญของการศกษาวจยคอ ไมเพยงแตการทำความเขาใจถงรปแบบของพลวตความยากจน แตยงมความจำเปนทจะตองเขาใจเกยวกบกระบวนการผลกดนหรอปจจยตางๆ ทมอทธพลตอพลวตเหลานน หรอพดงายๆ คอ ทำไมจงเกดการเปลยนแปลงอยางเปนพลวตของความยากจนดงเชนท Baulch และ Hoddinott (2000) ไดระบไววา เปนสงทจำเปนทจะเรยนร มากกวาในเรองของขบวนการทกอใหเกดการเคลอนไหวเปลยนแปลงในระดบของชมชนและ ครวเรอน โดยจดแขงของวธการเชงปรมาณคอ ความสามารถในการระบรปแบบและแยกแยะวาครวเรอนใดยากจนหรอไม ตกอยในกลมพลวตใด และมความสมพนธกนอยางไร (identification and correlation) ในขณะทจดแขงของวธเชงคณภาพสามารถอธบายกระบวนการและปจจย ตามบรบทของสาเหตการเปลยนแปลงของครวเรอนในเชงลกได (process elaboration) ในการศกษาความยากจนของประเทศอกานดา McGee (2000) กลาววาวธการทงสองเสรมซงกนและกนโดยขอมลการวจยเชงคณภาพไดเพมความเขาใจอยางมากเกยวกบการลดลงของอตรา ความยากจนซงเปนขอมลการสำรวจเชงปรมาณโดยพบวาบางผลลพธทไดจากคำอธบายโดยวธการแบบมสวนรวมชวยทำใหผลทไดการสำรวจมความกระจางชดเจนยงขน และสะทอนใหเหนวาในบางประเดนไมสามารถทจะอธบายจากการสำรวจขอมลในเชงปรมาณอยางเดยว เธอไดสรปวาทงสองวธเตมเตมซงกนและกน สอดคลองและเขากนไดซง “แงมมหนงของการเตมเตมซงกน และกนกลาวคอ ผลจากขอมลการสำรวจใหความกวาง โดยครอบคลมภาพตวแทนทางสถตทางเศรษฐกจและสงคมทงหมด - ในขณะทกระบวนการเชงคณภาพแบบมสวนรวมใหความลกและรายละเอยดในกระบวนการของความยากจน” ดงนน จงเปนทเชอวาการผสมผสานกนของวธการเชงคณภาพและปรมาณจะสามารถใหความเขาใจทดกวาและตอบคำถามงานวจยดานความยากจนทเกยวของกบวถชวตของครวเรอนซงมความซบซอนไดเปนอยางด

151

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 สำหรบการศกษาพลวตความยากจนโดยทวไปจะอาศยระเบยบวธวจย 2 วธหลก ไดแก

(i) วธการเชงปรมาณทขนอยกบขอมล Panel และ (ii) วธเชงคณภาพทขนอยกบขอมลพลวต

ของสภาพความเปนอยตลอดเวลาโดยใชแนวคดทางสงคมและมนษยวทยา เชนคำถามยอนถง

เหตการณทผานมาแลวการสมภาษณประวตชวตและวธการแบบมสวนรวมจากชาวบาน Shaffer

(2006) ระบวาแนวทางรวมทงสองระเบยบวธวจยเขาดวยกนประกอบดวยสองแนวทาง แนวทาง

แรกคอ “การทำการวเคราะหพรอมกน (putting together)” ซงเปนการดำเนนการวจยโดย

ใชทงสองวธทแยกกนแลวจงนำผลลพธทไดนำมาใสเขาไวในการศกษาเดยวกน ในขณะทแนวทาง

ทสองคอ “การผสมผสานกนทางระเบยบวธ (methodological integration)” ซงเปนการดำเนน

การอยางเปนลำดบ โดยเรมจากวธใดวธหนงกอน และผลจากวธหนงถกนำไปใชในการออกแบบ

ของอกวธหนง โดยพบวา ในปจจบนการประยกตใชโดยการรวมวธเชงปรมาณและเชงคณภาพ

ในเรองพลวตความยากจนยงมอยนอยมาก โดยเฉพาะอยางยงในกรณศกษาของประเทศไทย

ยงไมมการศกษาอยางจรงจง งานวจยชนนจงถอเปนงานชนแรกทศกษาเกยวกบพลวตความยากจน

ของครวเรอนชาวนาในชนบทของไทย ซงจะใชวธการรวมกนทางระเบยบวธทเปนลำดบ โดยใช

กรอบตวอยางของครวเรอนทใชในการสำรวจ panel survey แลวจงเลอกกลมตวอยางครวเรอน

ทมขนาดเลกลงจากกลมตวอยางเดม และใชขอมลลกษณะของครวเรอนจาก panel survey เปน

ฐานขอมลเบองตนเพอนำไปใชวเคราะหตอในเชงคณภาพทงการสมภาษณกงโครงสรางและ

สมภาษณประวตชวต

เนอหาในบทนประกอบดวย 4 สวน ไดแก สวนแรก กลาวถงวธการทใชในการศกษา

ไดแก สวนทสอง ไดแก นยามความยากจนและการจำแนกกลมความยากจนทไดมาจากความ

คดเหนของชาวบาน สวนทสามคอ สาเหตพลวตความยากจนจากการประเมนโดยอาศยมมมอง

ทไดรบจากชาวบาน สวนทส แสดงผลจากการศกษาประวตชวตจากกลมตวอยางครวเรอน



วธการศกษา 6.2

6.2.1 ขนตอนการศกษา

งานวจยนอาศยการเกบและวเคราะหขอมลเชงคณภาพ (quantitative methods)

ประกอบดวย การสมภาษณกงโครงสราง (semi-structured interviews) และการสมภาษณ

เชงลกเกยวกบประวตชวต (life history interviews) โดยวธการวเคราะหเชงคณภาพจะสามารถ

นำมาชวยอธบายผลทไดจากการวเคราะหขอมลเชงปรมาณใหเขาใจไดอยางลกซงและเพมเตมใน

สวนขอมลสนบสนนทยงขาดอยใหมความสมบรณมากยงขน ทงน การวเคราะหขอมลเชงคณภาพ

โดยการสมภาษณพดคยโดยตรงจากชาวบานนบเปนวธการศกษาทสรางความเขาใจ และเปดโอกาส

ใหไดรบทราบถงความคดเหนของชาวบานตอวถชวตความเปนอยของครวเรอนและสภาพแวดลอม

ตางๆ รวมถงปจจยทเกยวของกบชวตของครวเรอนชาวนาในแตละชวงชวต ทงปจจยทางดาน

เศรษฐกจ สงคม สงแวดลอม และวฒนธรรมซงมความแตกตางและหลากหลายในแตละพนท

ซงเปนปจจยทขอมลเชงปรมาณอาจละเลยและไมสามารถอธบายและสะทอนใหเหนถงความเปน

จรงทเกดขนได ทงน วธการศกษาหลกประกอบดวย 2 วธ ไดแก

(1) การสมภาษณกงโครงสรางกบครวเรอน (semi-structured interviews) โดยจะ

สอบถามพดคยและรบฟงความคดเหนจากหวหนาครวเรอน ประกอบดวยคำถาม

เกยวกบ (i) ความหมายของความยากจนตามความเขาใจของชาวบาน ซงอาจม

ความแตกตางกนในแตละทองทและภมภาค (ii) องคประกอบหรอลกษณะของ

ครวเรอนทตกในความยากจนและครวเรอนทไมยากจนวามลกษณะทแตกตางกน

อยางไร

(2) การสมภาษณเชงลกเกยวกบประวตชวตของครวเรอน (life history interviews)

เปนการสมภาษณจากครวเรอนกลมตวอยางทถกคดเลอกแบบสมจำนวน 2 ครว

เรอนตอกลมพลวตความยากจน เพอใชเปนตวอยางกรณศกษาจาก 4 กลมพลวต

ความยากจน (กลมยากจนเรอรง กลมออกจากความยากจน กลมเขาสความยากจน

และกลมไมเคยจน) ทำใหมครวเรอนทถกคดเลอกทงสน 16 ครวเรอน (8 ครวเรอน

ตอจงหวด) ประเดนคำถามหลกของการสมภาษณจะเกยวกบการเปลยนแปลง

ทเกดขนในชวงชวตและการเปลยนแปลงลกษณะความเปนอยของครวเรอน เมอ

เปรยบเทยบกบชวงชวต 20 ปทผานมาหรอในป 2531 โดยขอมลและเนอหาทไดจาก

153

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 การสมภาษณจะถกนำมาวาดเสนกราฟชวตของครวเรอนเพอดลกษณะและแนวโนม

การเปลยนแปลงทเกดขนในแตละชวงเวลาของครวเรอน รวมทงเหตการณสำคญท

มผลกระทบตอการเปลยนแปลงดงกลาว และสาเหตและปจจยทครวเรอนคดวาม

ผลตอการเปลยนแปลงตอชวตความเปนอยของครวเรอน

6.2.2 การเลอกกลมครวเรอนตวอยาง

กลมตวอยางเพอการสมภาษณประวตชวตมจำนวน 24 ครวเรอนจากทงสองจงหวด

ไดแก จงหวดสพรรณบรและขอนแกน ซงเปนตวแทนของภาคกลางและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ตามลำดบ โดยคดเลอกแบบสมจากแตละกลมพลวตความยากจนทไดจากการวเคราะหเมตรกซ

การเปลยนผาน (transition matrix analysis) ในขนตอนวธวเคราะหเชงปรมาณ โดยในแตละจงหวด

มจำนวนครวเรอนทถกคดเลอก 12 ครวเรอน (หรอ 4 ครวเรอนตอหมบาน) นนคอ ในแตละ

หมบานจะมครวเรอนทไดรบการคดเลอก 1 ครวเรอนเพอเปนตวแทนของแตละกลมพลวตความ

ยากจนซงแบงออกเปน 4 กลม ไดแก (1) กลมจนเรอรง (chronic poor) (2) กลมออกจากความ

ยากจน (move out of poverty) (3) กลมเขาสความยากจน (move into poverty) (4) กลมไมเคย

จน (never poor)

นยามความยากจนและการกำหนดกลมความยากจนจากมมมองของชาวบาน

6.3

ในการศกษาเกยวกบความยากจน ประเดนสำคญทตองทำความเขาใจคอ นยามหรอความหมายของคำวา “ยากจน” ซงความหมายของคำวายากจนแตกตางกนไปในแตละสงคม และแตละมมมอง นอกจากนยามความยากจนในรปตวเงนทสะทอนระดบรายไดหรอรายจาย ทตำกวาระดบเสนความยากจนทประเมนวาเปนระดบทจำเปนตอการดำรงชพของมนษย ซงเปนมมมองของนกวชาการสวนใหญทใหการยอมรบและใชกนอยางแพรหลายแลว การรบฟง และทำความเขาใจถงการใหนยามความยากจนทแตกตางกนออกไปโดยผานมมมองของผทประสบกบความยากจนเองกเปนแนวทางสำคญทจะทำใหสามารถสะทอนความรสกนกคด



ของชาวบาน และเขาใจความยากจนไดอยางชดเจนและลกซงมากยงขน ดงจะเหนไดจากหลายการศกษาทไดใหความสำคญกบการทำความเขาใจในความหมายจากมมมองของคนจน และ ผลการสมภาษณกลมคนจนจากหลายประเทศทรวบรวมไวในงาน “voices of the poor” (Narayan et al., 2000; DFID, 2001)

Chambers (2007) ไดสรปในงานวจยเมอเรวๆ นเกยวกบการวเคราะหความยากจนวา มสามแนวคดหลกสำหรบการศกษาวจยเกยวกบความยากจน

• แนวคดวธเชงปรมาณ (quantitative methods) หรอวธทเรมจากศกษาทฤษฎกอนแลวจงตงสมมตฐานและทำการทดสอบสมมตฐานดงกลาวเพอหาขอสรปทจะยนยนทฤษฎดงกลาว (deductive approach) ซงวธเชงปรมาณนตงอยบนการวดออกมาเปนตวเงน อาท การวดเสนความจน โดยในการวเคราะหและไดมาของขอมลความยากจนนไดรบมาจากการสำรวจ โดยใชแบบสอบถามทเปนวธการทใหกนแพรหลาย

• แนวคดวธเชงคณภาพ (qualitative methods) หรอวธมนษยวทยาเฉพาะอยางท มกจะเรมจากการสงเกตสงทเกดขนอยางเฉพาะเจาะจงกอนนำไปสรางรปแบบความสมพนธแลวทำการทดสอบสมมตฐาน เพอสรางเปนทฤษฎในภายหลง (inductive approach) โดยทวไปวธนจะเกยวของกบการพดคย สงเกตเพอทจะไดขอมลเกยวกบความสมพนธทางสงคม วฒนธรรม และชมชน โดยสวนใหญการศกษาความยากจนภายใตแนวคดนไดถกอธบายในแงของความสมพนธและพฤตกรรมทางสงคมมากกวา ทจะเนนไปทประเดนของคำนยามการวดความยากจน

• แนวคดวธการแบบมสวนรวม โดยอาศยความเขาใจและมมมองของคนจนเอง (participatory methods) ในวธนขนอยกบความเขาใจความยากจนทไดจากประสบการณโดยตรงของคนจน ซงสะทอนแงคด มมมอง และทศนะคตของคนจนเอง รวมถงความเปนจรงของวถชวตความเปนอยของชมชนและความแตกตางทางวฒนธรรม ในแตละพนท

ทงน สามารถสรปลกษณะความแตกตางทสำคญโดยการเปรยบเทยบระหวางวธการศกษา ความยากจนจากมมมองของนกวชาการและมมมองคนจนเองได ดงน

155

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6

6.3.1 นยามความยากจนจากมมมองของชาวบาน

ในการสมภาษณ คำถามหลกทถามหวหนาครวเรอนคอ “ทานคดวาความยากจนมความ

หมายวาอยางไร” ซงพบวาคำวายากจนในแตละจงหวดมภาษาทองถนทแตกตางกนออกไป

ยกตวอยางเชน ในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ศพททองถนของคำวายากจน มกจะใชคำวา “ทกข”

ซงในความเขาใจของชาวบานโดยทวไปผทประสบกบความทกขหมายความรวมถงผทตกอยใน

ความยากลำบาก อดอยาก อดมอกนมอ ไมมอนจะกน และมความขดสนในการดำรงอยของชวต

ทำใหทราบในเบองตนวาชาวบานใหนยามคำวายากจนทครอบคลม ในมตทหลากหลายและ

ลกซงกวาเพยงการขาดแคลนในมตดานรายไดเพยงอยางเดยว

เมอประมวลความหมายของความยากจนทไดจากการสมภาษณชาวบานทงสองจงหวด

แลว ทำใหสามารถสรปความหมายของความยากจนทชาวบานสวนใหญใหนยามไวโดยรวมได

ดงน

• ความขาดแคลนในรปของทรพยสนทใชสำหรบยงชพ ทงทเปนตวเงน และสนทรพย

ทางกายภาพทสำคญ ไดแก ทดนทำกน ทอยอาศย รวมถงเครองมอเครองใชในการ

ทำมาหากน

• การมภาระหนสนมาก รายไดไมเพยงพอตอรายจายตองกยมจากผอน

ทมา: Chambers (1995)

• Universal

• Simplified

• Reductionist

• Standardized

• Physical

• Quantified

• Income poverty

• Employment

• Local, specific

• Complex

• Holistic

• Diverse

• Experiential

• Unquantified

• Multi-dimensional poverty

• Livelihood

มมมองนกวชาการ มมมองชาวบาน/ คนจน



• ความไมมนคงดานการประกอบอาชพ ความยากลำบากในการหาเลยงชพ ทำงาน

หาเชากนคำ

• สขภาพรางกายไมด ทงจากโรคภยไขเจบและอายทมากขน จนไมสามารถทำอะไรไดเอง

• สถานะทางสงคมตำ การไมไดรบการยอมรบนบถอจากบคคลอนในสงคม หรอไมไดรบ

ความชวยเหลอเมอมปญหา

• การขาดโอกาสในการเขาถงทรพยากรโครงสรางพนฐานตางๆ ทสนบสนนและเปน

ประโยชนตอการทำมาหาเลยงชพ เชน การศกษา การสาธารณสข การคมนาคม

• ความลำบากใจ หรอทเรยกวาจนใจ ความทอแท หดห รวมไปถงการโดนทอดทง

อยลำพงคนเดยว ไมมลกหลานสนใจเลยงด

• ความเกยจคราน ไมขยนทำมาหากน

จากนยามความยากจนทสรปไดจากการสมภาษณความคดเหนของชาวบานสะทอนวา

มมมองของชาวบานเหนวาความยากจนเกยวของกบการเปนเจาของทรพยสนทสำคญสำหรบ

การดำรงชพมากกวาการมองระดบรายไดเปนสำคญเพยงอยางเดยว นนคอคนจนไมใชคนทไมม

รายได แตยงหมายความรวมถงคนทไมมทดน ไมมทอยอาศย ซงสอดคลองกบหลายผลการศกษา

อาท งานศกษา “consult with the poor” โดย Paitoonpong (1999) ทสรปวาความจนในมมมอง

ของคนจนนนไมไดมองเพยงแคการขาดแคลนรายได แตครอบคลมกวางไปถงการขาดแคลน

ความอยดมสขและการมคณภาพชวตทด ซงไดแก การครอบครองทรพยสนทงทอยอาศย ทดน

การมงานทำ สขภาพแขงแรง และการมครอบครวทอบอน เปนตนรวมทงงานวจยเกยวกบ

การพฒนาเครองชวดความยากจนเชงโครงสรางสำหรบประเทศไทย โดยวทยากร เชยงกลและ

คณะ (2545) ทกลาววาตวชวดความยากจนควรมความหมายกวางกวาการวดในเชงรายได นนคอ

ควรจะมองความยากจนในเชงโครงสรางทสะทอนมตคณภาพชวตของประชาชนดวย เปนความ

ยากจนขดสนทงในดานเศรษฐกจสงคมการเมองและวฒนธรรม ซงครอบคลมองคประกอบตางๆ

อาท การถอครองทรพยสนทใชเปนปจจยการผลต การดำรงชพ ภาระหนสน การเขาถงทรพยากร

และบรการทงสงคม การมสวนรวมทางสงคมและการเมอง ความสามารถในการพงตนเอง เปนตน

157

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 6.3.2 การจำแนกครวเรอนตามกลมความยากจน

นอกเหนอจากนยามความหมายของคำวายากจนทสมภาษณจากชาวบานแลว ประเดน ทสำคญอกประการคอการใหชาวบานจำแนกความยากจนออกเปนกลมตางๆ27 เนองจากแตละครวเรอนมสภาพความเปนอยและฐานะทแตกตางกน การแบงสภาพความเปนอยและฐานะ ครวเรอนออกเปนกลมจะทำใหสามารถเปรยบเทยบครวเรอนวาแตละครวเรอนใดตกอยในกลมยากจนใดบาง นอกจากน ยงทำใหทราบถงความเหนของชาวบานวาปจจยหรอคณลกษณะใดทชาวบานเหนวามความสำคญตอการกำหนดความยากจน ในการสมภาษณ ผวจยเรมจากคำถามวา “ทานคดวามความแตกตางระหวางครวเรอนภายในชมชนหรอหมบานหรอไม” ซงหากมความแตกตาง จงใชคำถามตอวา “หากแบงครวเรอนในหมบานออกเปน 3 กลม28 คอ กลมยากจน กลมปานกลาง (พออยพอกน) และกลมรวย ทานคดวาลกษณะของครวเรอนในแตละกลม แตกตางกนอยางไร และประกอบดวยปจจยสำคญใดบาง โปรดอธบาย”

ผลทไดจากการสมภาษณครวเรอนสวนใหญแสดงในตาราง (6.1) และสรปไดดงน

• ลกษณะสำคญของกลมยากจน คอ ไมมทดนทำกน ไมมงานทำหรอไมมอาชพทมนคงแนนอน และมรายไดไมพอตอการใชจาย โดยเฉพาะเพอซออาหารในแตละวน บางครง ตองไปขอขาวผอนกน หรอตองซอขาวกน โดยมขอสงเกต คอ ชาวบานในภาคตะวน-ออกเฉยงเหนอจะกลาวถงลกษณะของครวเรอนทยากจนทสำคญ คอ ไมมขาวเพยงพอ ตองไปซอขาวกน เนองจากไมมทนา ในขณะทชาวบานในภาคกลางไมไดระบถงลกษณะดงกลาว เนองจากสวนใหญครวเรอนชาวนาในภาคกลางจะซอขาวกนอยแลว สวนขาวทปลกมเอาไวขาย นอกจากน คนยากจนยงตองหยบยมหรอกเงนจากผอนทำใหมภาระหนสนมาก

• ลกษณะของกลมอยในฐานะปานกลาง หรอพออยพอกน คอ มทดนทำกนเปนของ ตวเอง (เฉพาะในภาคตะวนออกเฉยงเหนอทระบวาเปนครวเรอนทสามารถปลกขาวกนเอง และมปรมาณขาวเพยงพอสำหรบบรโภคในครวเรอน ไมตองไปซอ) สมาชกครวเรอนสวนใหญมอาชพทมนคง มรายไดประจำและเพยงพอตอการใชจายในชวตประจำวน ไมตองกยมผอน

• ลกษณะของกลมทรำรวย คอ มทดนหลายผน และ/หรอมขนาดใหญ ครอบครองทรพยสนเงนทองจำนวนมาก มบานหลงใหญ ยานพาหนะหลายคน และมเงนออมเหลอเกบมาก

27 ดดแปลงมาจากวธจดลำดบฐานะความเปนอย (wealth ranking) (Chambers, 1994) 28 สาเหตทแบงออกเปน 3 กลม เนองจากการศกษานตองการศกษาเกยวกบพลวตความยากจน ซงพจารณาวาครวเรอน ยากจนหรอไมยากจน โดยเปรยบเทยบระหวาง 2 ชวงเวลา



ทงน ในงานวจยนกำหนดใหครวเรอนทมลกษณะอยในกลมปานกลาง ถอเปนระดบครวเรอนทหลดพนจากความยากจนหรอเปนครวเรอนทไมจนตามมมมองทประเมนโดยชาวบานเอง (cut off poverty category)

ตารางท 6.1 การจำแนกกลมฐานะความเปนอยของครวเรอนและลกษณะสำคญในแตละกลม

หมายเหต: * ขนาด 2 ไรเปนคาเฉลยโดยประมาณทไดจากการบอกเลาของครวเรอน

ลำดบ กลม

(ภาษากลาง) กลม

(ภาษาอสาน) รายละเอยด

1.

2.

3.

ยากจน

ปานกลาง/ พออยพอกน

รวย

ทกข/ ยาก/ อด

พออยพอกน

บออดบออยาก/ ไคแน

• ไมมทดนทำกนหรอมทดนทำกนขนาดเลกมากนอย กวา 2 ไร* (โดยมากเปนทดนเฉพาะพนทอยอาศย ไมมทนาหรอทดนทำการเกษตร)

• หวหนาครวเรอนและสมาชกในครวเรอน สวนใหญไมมงานทำ หรอไมมอาชพ ทแนนอน รบจางรายวน หาเชากนคำ

• รายไดนอยไมพอกน รายไดไมเพยงพอตอการใชจายอาหารประจำวน อดมอกนมอ มขาวไมพอกน

• มภาระหนสนมาก ตองขอหรอกยมจากผอน

• ไมมมรดกตกทอดจากปยาตายายพอแม

• บานไมผพง หลงคารว ฝาพนงบานไมครบสดาน

• เปนเจาของทดนทำกน ขนาดประมาณ 3-10 ไร

• หวหนาครวเรอนและสมาชกสวนใหญมอาชพทมนคง มรายไดประจำ

• มรายไดและทรพยสนทเพยงพอตอการดำรงอย

• เปนเจาของทดนจำนวนหลายผน และมทดนขนาด-ใหญ มากกวา 10 ไร

• มรายไดและทรพยสนมาก ไดแก มบานหลงใหญ รถหลายคน

• มเงนออมมาก

• มมรดกตกทอดจำนวนมาก

159


คำถามหลกของงานวจยน คอ “อะไรเปนปจจยหรอสาเหตสำคญทกอใหเกดพลวตความ

ยากจน ทำไมบางครวเรอนถงสามารถกาวออกจากความยากจนได และบางครวเรอนตกเขาส

ความยากจนเมอเวลาผานไป ในขณะทบางครวเรอนกลบยงคงอยในความยากจนอยางตอเนอง”

ทงน เนองจากแตละประเภทของกลมพลวตความยากจนมปจจยหรอสาเหตทกำหนดแตกตางกน

ออกไป ซงจะสงผลตอการกำหนดนโยบายเพอแกไขปญหาทแตกตางกน (Baulch and Hoddinott,

2000; McKay and Lawson, 2002) เพอทจะตอบคำถามดงกลาว การผสมผสานระหวางวธ

วเคราะหเชงปรมาณและเชงคณภาพไดถกนำมาประยกตใชกบงานวจยชนน

อยางไรกด ตวอยางงานวจยทประยกตของการรวมวธเชงปรมาณและเชงคณภาพในเรอง

พลวตความยากจนยงอยจำนวนนอยมากเพอทจะรวมสองวธนเขาดวยกน โดยเกอบทงหมดไดใช

วธการผสมผสานกนทางระเบยบวธอยางเปนลำดบขน (sequential integration) นนคอ ในการ

ศกษาพลวตความยากจน อาศยสองวธการหลก ไดแก (i) วธการเชงปรมาณทขนอยกบขอมล

panel และ (ii) วธเชงคณภาพขนอยกบขอมลทยดกบหลกของพลวตของสภาพความเปนอยตลอด

เวลารวมไปถงวธทางสงคมและมนษยวทยา เชน การสมภาษณกงครวเรอน ประวตชวต และชนด

อนๆ ของวธการแบบมสวนรวม (McKay and Lawson, 2002, Hulme, 2007) ทงน การผสม

ผสานกรอบตวอยางจากขอมล panel จะถกนำไปใชในวธเชงคณภาพแตเปนกลมตวอยางทม

จำนวนเลกลง และผลทางเศรษฐมตและการอธบายทไดจากการวเคราะหเชงปรมาณจะถกนำไป

ใชสำหรบการออกแบบการสมภาษณเชงคณภาพ และเปนทคาดหวงวาผลจากการสมภาษณเชงลก

จากวธเชงคณภาพจะมาชวยตรวจสอบความถกตองและอธบายเพมเตมของขอมลสถตและ

ผลวเคราะหทางเศรษฐมตทไดจากวธเชงปรมาณ (data triangulation)

ตวอยางทผานมาของงานวจยทใชการประยกตวธแบบผสมผสานในการศกษาปจจยกำหนด

พลวตความยากจนของประเทศกำลงพฒนา ไดแก

งานศกษาพลวตความยากจนในประเทศอกานดาของ Bird และ Shinyekwa (2003) ซง

ดเหมอนวาจะเปนความพยายามเรมแรกทจะตรวจสอบการเขาและออกจากความยากจนของ

ครวเรอนในชนบทโดยอาศยขอมลจากการสมภาษณประวตชวตเชงคณภาพ ผลการศกษาพบวา

นอกเหนอจากการสญเสยสนทรพยของครวเรอนและเหตการณท เกดขนโดยทนททนใด

รปแบบและปจจยทมอทธพลตอพลวตความยากจน จากมมมองของชาวบาน

6.4



(idiosyncratic shocks) อาท ความเจบปวย การหยาราง การเสยชวตของหวหนาครวเรอนเปนตน

ซงเปนปจจยสำคญททำใหครวเรอนเขาสความยากจนแลว จากการสมภาษณพบวาปจจยทมความ

สำคญความสมพนธของเพศชายและหญงทแยลง และการบรโภคแอลกอฮอลทเกนความจำเปน

กเปนปจจยสำคญทผลกดนใหคนไปสความยากจน และการเผชญกบเหตการณทเกดขนโดยทนท

ทนใดเหลานนซำแลวซำเลานบเปนอปสรรคสำคญทยบยงไมใหครวเรอนกาวออกจากความ

ยากจน

ตอมา Sen (2003) ไดพฒนางานศกษาพลวตความยากจนในประเทศบงคลาเทศระหวาง

ป 1987 และ 2000 โดยเรมจากการใชวธเชงปรมาณในการหารปแบบพลวตความยากจนและ

ใชขอมลอธบายลกษณะสำคญและการครอบครองสนทรพยตางๆ ของแตละกลมความยากจน

หลงจากนนจงใชวธเชงคณภาพเพอสมภาษณกลมตวอยางทไดจากวธเชงปรมาณโดยแบงตาม

รปแบบของพลวตความยากจน ผลการศกษาพบวาปจจยหลกททำใหครวเรอนออกจากความ

ยากจนไดโดยวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพใหผลสอดคลองกน โดยปจจยทอธบายการ

ออกจากความยากจนประกอบดวย การครอบครองสนทรพยกายภาพและสนทรพยทนมนษย

เพมขน การเปลยนแปลงเชงโครงสรางประชากรโดยมจำนวนสมาชกในวยแรงงานเพมขนในขณะ

ทสมาชกวยพงพงลดลง และการเพมขนของการครอบครองทดน ในขณะทเมอพจารณาปจจยท

ทำใหครวเรอนตกเขาสความยากจน พบวาวธเชงปรมาณและเชงคณภาพใหผลในทางตรงขาม

นนคอ วธเชงปรมาณระบวาปจจยทสำคญมากทสดไดแก ปจจยทมผลตอการเปลยนแปลงวฏจกร

ชวต และการเปลยนแปลงโครงสรางประชากร (life cycle factors) อาท จำนวนสมาชกในครวเรอน

ททำงานทลดลง อตราพงพงสง นอกจากนยงเปนผลจากการทครวเรอนไมสามารถปรบเปลยนไป

ประกอบอาชพนอกภาคเกษตรได รวมถงผลจากการครอบครองสนทรพยตางๆ ของครวเรอนทลด

ลงจากเดม อาท ทดน และสนทรพยทนมนษย ในขณะทวธเชงคณภาพอธบายสาเหตและปจจยท

มผลกระทบมากทสดตอการเขาสความยากจนเพมเตม นนคอปจจยทเกดจากวกฤตทไมคาด

คดมากอน (crisis factors) อาท การเจบปวย การเสยชวต และอบตภยจากธรรมชาต และปจจย

วฎจกรชวตเปนปจจยทมความสำคญรองลงมาการอธบายการทำใหครวเรอนกลบเขาสความ

ยากจน ซงผลการศกษาดงกลาว สอดคลองกนกบงานวจยของ Quisumbing (2007) ททำการ

ศกษาความยากจนในบงคลาเทศเชนกน และสรปวาปจจยวฎจกรชวตและโครงสรางประชากรม

ความสำคญมากในการอธบายการเขาสความยากจน

งานวจยของ Lawson และคณะ (2006) ไดรวมวธเชงคณภาพและวธเชงปรมาณสำหรบ

การบงชปจจยทสำคญทมผลตอพลวตความยากจนในประเทศอกนดา ทงการคงอยของความ

ยากจนและการเปลยนผานของความยากจน งานวจยไดยนยนวาผลทไดจากการวจยเชงคณภาพ

161

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 โดยการสมภาษณกลมแบบมสวนรวมชวยในการอธบายเพมเตมจากขอมลทมอยแลวทไดจาก

การสำรวจจากแบบสอบถามโดยวธเชงปรมาณ โดยพบวาผลจากวธเชงปรมาณไดวเคราะหวา

ปจจยในการครอบครองสนทรพย ปจจยเชงโครงสรางประชากร อตราภาระพงพง และขนาดของ

ครวเรอน เปนปจจยสำคญทมอทธพลตอการเขาออกจากความยากจน ในขณะเดยวกน ผลจาก

การสมภาษณเชงคณภาพไดชใหเหนวาพฤตกรรมตดเครองดมแอลกอฮอล ขนาดครอบครวทใหญ

การสญเสยทรพยสน การเสยชวตของคชวตและการหยาราง เปนปจจยทมผลตอการเปลยน

ผานของความยากจนเชนกน

สำหรบงานวจยในประเทศไทยพบวา การศกษาเกยวกบครวเรอนชาวนาในประเทศไทย

ในชวงกอนหนาเปนการศกษาในลกษณะใชวธวจยเชงคณภาพบนพนฐานแนวคดมานษยวทยา

และประวตศาสตรเปนหลก ตวอยางเชน โครงการวจยเศรษฐกจชมชนหมบานไทย ประกอบดวย

งานวจยการเปลยนแปลงของเศรษฐกจชาวนาอสาน (มณมย ทองอย, 2546) งานวจยเศรษฐกจ

ชมชนภาคกลาง (พอพนธ อยยานนท, 2546) เปนตน ซงงานวจยดงกลาวมวตถประสงคหลก

เพอศกษาถงการปรบเปลยนโครงสรางของเศรษฐกจชมชน ทงในแงการผลต แรงงาน ความสมพนธ

ของชนชนในหมบาน เพอวเคราะหการเปลยนแปลงของวถชวตความเปนอยและสงแวดลอมท

เกดขน แตไมไดศกษาเกยวกบความยากจนของชมชนชาวนาโดยตรง ในขณะทการศกษาของ

สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (2545) มการศกษาปจจยทมผล

กระทบตอความยากจน โดยอาศย 2 แนวทางหลก วธแรก เปนการศกษาโดยใชวธทางสถตวเคราะห

แบบ multivariate analysis29 และวธทสอง เปนการประเมนสาเหตของปญหาความยากจนแบบ

มสวนรวม30 คอ การเปดโอกาสใหคนในทองถนทรวมถงคนจนและคนดอยโอกาสไดเขามาม

สวนรวมในการวเคราะหสาเหตของปญหาความยากจนทคนในชมชนประสบอย อยางไรกด การศกษา

ดงกลาวเปนการศกษาบนฐานขอมลสำรวจภาวะเศรษฐกจและสงคมครวเรอน ในป 2543 เพยง

ปเดยวเทานนจงกลาวไดวายงไมมการศกษาชนใดเลยทศกษาเกยวกบพลวตความยากจนใน

ประเทศไทย บนการเปรยบเทยบขอมล 2 ชวงเวลา

29 Deolalokar, Anil. (2002) Poverty Profile, Determinants of Poverty, and Government Social Assistance to the Poor in Thailand: Results from the Socioeconomic Survey 2000 รายงานวจยเบองตน เสนอตอสำนกงาน คณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต 30 ศรรตน ธานรณานนท และคณะ (2545) วธการประเมนปญหาความยากจนแบบมสวนรวม รายงานวจยเบองตน เสนอตอ สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต



6.4.1 รปแบบพลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน

การสมภาษณความคดเหนของหวหนาครวเรอนจำนวน 240 ครวเรอน เกยวกบความเหนตอสภาพความเปนอยและฐานะความยากจนของครวเรอนตนเองโดยเปนการประเมนโดยหวหนาครวเรอนเอง31 เปนแนวทางทจะไดรบทราบความเหนและสะทอนความรสกของชาวบานทเผชญกบความเปนจรงของสภาพชวตความเปนอยของตวเองวาชาวบานมมมมองความเหนวาครวเรอนตนเองนนมสภาพความเปนอยและฐานะอยางไร และใชหลกเกณฑใดในการมองและจำแนกฐานะของครวเรอนออกเปนกลมตางๆ ดงทแสดงในหวขอ 6.3.2 โดยภายหลงจากครวเรอน บอกลกษณะของครวเรอนยากจน ปานกลาง รวย ตามความเหนของตนแลว จงตงคำถามตอวา “ทานคดวาในปจจบน (ป 2552) ครวเรอนของทานมชวตความเปนอยทมลกษณะอยในกลมใด ยากจน ปานกลาง รวย” ทงน เกณฑทใชในการประเมนวาครวเรอนตนเองจนหรอไมจน จะใชลกษณะทไดสมภาษณไปในหวขอ 6.3.2 เปนเกณฑใชในการตดสนวาครวเรอนตนเองตกอยในสถานะใด และเพอเปรยบเทยบการเปลยนแปลงจากชวง 20 ปกอน จะตงคำถามตอวา “ทานคดวาในป 2531 ครวเรอนของทานมชวตความเปนอยแตกตางจากในปจจบนอยางไร ดขน ไมเปลยนแปลงหรอแยลง และหากใหประเมน ทานคดวาครวเรอนทานในชวงเวลานนอยใน กลมใด ยากจน ปานกลาง รวย”32 ในกรณทครวเรอนเหนวามความเปนอยในกลมยากจน หรอกลมรวยเหมอนกนทงสองชวงเวลาจะสอบถามตอโดยใหครวเรอนเปรยบเทยบการเปลยนแปลงจาก 20 ปกอน (ป 2531) วามความเปนอยทดขน ไมเปลยนแปลง หรอแยลงอยางไร ซงจะทำใหไดรบรถงแนวโนมการเปลยนแปลงในรายละเอยดมากขน เนองจากหากครวเรอนอยในความยากจนทงสองชวงเวลา หรอยากจนเรอรง มความเปนไปไดทครวเรอนจะมชวตความเปนอยทดขนแตยงไมสามารถทำใหหลดพนจากความยากจนได ในทางตรงขามครวเรอนทไมตกอยในความยากจน กมความเปนไปไดทจะเผชญกบชวตความเปนอยทแยลงแตยงไมถงขนททำใหเขาส ความยากจน

31 หวหนาครวเรอนทถกสมภาษณเปนบคคลทอาศยอยในครวเรอน ทงในป 2531 และ 2552 โดยรอยละ 52 ของครวเรอนทงหมด ยงเปนหวหนาครวเรอนคนเดม 32 เพอเปนการชวยระลกยอนความทรงจำของชาวบานผวจยจะใชวธการสรางกรอบเวลา (chronological template) ขนมา และสอบถามโดยยดปทเกดเหตการณสำคญๆ ทเกดในป 2531 และชวงเวาใกลเคยงทงเหตการณทเกดในระดบครวเรอน (อาท ปแตงงาน ปเกดลก หลาน) ระดบหมบาน (อาท ปตามการบรหารงานของผใหญบาน ปเรมสรางถนน ชดคลอง) และระดบประเทศ (อาท ปในชวงการปกครองของรฐบาลตางๆ ปทเกดภยธรรมชาต เชน นำทวม ภยแลง) ซงพบวาชาวบาน สวนใหญสามารถจดจำเหตการณตางๆ ทเกดไดเปนอยางด

163

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 จากผลประเมนทไดจากความคดเหน ทำใหสามารถนำมาสรางเมตรกซรปแบบพลวต

ความยากจนจากมมมองของชาวบาน โดยภาพรวมทงประเทศ สดสวนครวเรอนทเหนวาตวเองสามารถออกจากความยากจนไดรอยละ 35 ครวเรอนทเหนวาตวเองเขาสความยากจนประมาณรอยละ 6 ซงผลปรากฏออกมาใกลเคยงกบรปแบบทไดจากการคำนวณดชนความยากจน โดยใชเสนความยากจน ทแสดงในหวขอ 4.4.1 แตจะเหนอยางชดเจนวาครวเรอนมความเหนวาตวเองไมเคยจนมากทสด คอ ประมาณรอยละ 50 และมากกวาสดสวนทคำนวณจากเสนความยากจนรอยละ 40 ในขณะทกลมทเหนวาตวเองจนเรอรงอยทรอยละ 8 ตำกวารอยละ 10 ทคำนวณจากเสนความยากจน (ตารางท 6.2) ทงน สะทอนใหเหนวาแมขอมลทไดจากเสนความยากจนจะระบวาครวเรอนตกอยในความยากจนเรอรง แตจากการสมภาษณพบวาโดยสวนใหญชาวบานยงคงมองวาครวเรอนของตวเองอยในระดบทพออยพอกนมาโดยตลอดยสบปทผานมา โดยชาวบานโดยเฉพาะผสงอายใหเหตผลวา “ในอดตแมจะมแหลงหารายได หรอการประกอบอาชพนอยกวาในปจจบน กไมไดมองวาเปนความจน เนองจากแมรายไดจะตำ แตกสามารถหาปลกขาวกนเองไดมขาวกนตลอดปอยากกนมากนอยแคไหนกได สวนอาหารกหาไดไมยาก และไมตองซอเชนพชผกในสวนครวกบปลาในหวยในหนองมอดมสมบรณทำใหความรสกวาสมยกอนมชวตความเปนอยทดแมไมตองมเงนเลยแตปจจบนนเงนรอยบาทเทากบ เงนสบบาทสมยกอนหาไดมากกใชไปมาก”

ตารางท 6.2 รปแบบพลวตความยากจนจากมมมองของชาวบานป 2531 และ 2552

หมายเหต: ตวเลขในวงเลบคอสดสวนคนจนทคำนวณจากเสนความยากจน

7.9

(9.6)

3.7

(5.6)

11.3

(12.8)

กลมจนเรอรง (chronic poor)

จนป 2531 และ 2552

กลมออกจากความยากจน

(moving out of poverty)

จนป 2531 แตไมจนป 2552

กลมเขาสความยากจน (moving

into poverty)

ไมจนป 2531 แตจนป 2552

กลมไมเคยจน (never poor)

ไมจนป 2531 และ 2552

รวม

ทงประเทศ

ภาคกลาง

ภาคะวนออกเฉยงเหนอ

35.4

(42.1)

21.5

(21.2)

46.6

(55.6)

6.3

(7.9)

4.7

(7.5)

7.5

(8.3)

50.4

(40.4)

70.1

(61.7)

34.6

(23.3)

100.0

100.0

100.0



แนวโนมดงกลาวพจารณาไดจากความสมพนธในรปเมตรกซของพลวตความยากจน กลมตางๆ เปรยบเทยบระหวางทพลวตความยากจนทคำนวณจากเสนความยากจนและทประเมนจากมมมองของชาวบานซงแสดงวารอยละ 60 ของครวเรอนทอยใตเสนความยากจนและเปนครวเรอนยากจนเรอรงมองวาครวเรอนตนเองยากจนเรอรง ในขณะทอกรอยละ 30 กลบมองวาตนเองไมเคยอยในความยากจน สะทอนใหเหนวาสวนตางดงกลาวสะทอนใหเหนวามบางครวเรอนทพอใจกบชวตความเปนอยของตนเองและไมไดมองวาตวเองยากจน (satisfied poor) ในขณะเดยวกน ประมาณรอยละ 3 ของครวเรอนทไมเคยยากจนทวดโดยเสนความยากจนกลบมความเหนวาครวเรอนตนเองอยในความยากจนเรอรง สะทอนใหเหนวามบางปจจยทสงผลใหครวเรอนยงคงไมพอใจกบชวตความเปนอยของตนเอง (dissatisfied non-poor) นอกจากน ประมาณ รอยละ 68 ของครวเรอนทออกจากเสนความยากจนได ประเมนวาตวเองมสภาพความเปนอยทดขนและกาวออกจากความยากจนได ในขณะทรอยละ 47 ของครวเรอนทเขาสความยากจนตามการวดเสนความยากจน ประเมนวาครวเรอนของตนมความลำบากและตกอยในความยากจน และอกรอยละ 26 ของครวเรอนทเขาสความยากจนตามการวดเสนความยากจน กลบมองวา ครวเรอนตวเองออกจากความยากจนได (ตารางท 6.3)

ตารางท 6.3 ความสมพนธ Correlation matrix ระหวางพลวตความยากจนกลมตางๆ เปรยบเทยบระหวางทคำนวณจากเสนความยากจนและทประเมนจากมมมอง ของชาวบาน

ทมา: จากการวเคราะห

Transition matrix บนฐาน

ขอมลจากแบบสอบถาม (Objective)

จากการสมภาษณความคดเหน (Subjective)

ยากจน เรอรง

เขาสความ ยากจน

ไมเคยจน รวม จำนวน (ราย)

ออกจาก ความ

ยากจน


ออกจาก

ความยากจน

เขาสความ

ยากจน

ไมเคยจน

จำนวน (ราย)

43.5%

3.0%

15.8%

3.1%

19

21.7%

68.3%

26.3%

6.2%

85

8.7%

3.0%

47.4%

1.0%

15

26.1%

25.7%

10.5%

89.7%

121

100%

100%

100%

100%

-

23

101

19

97

240

165

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 6.4.2 ปจจยททำใหออกจากความยากจน

เมอถามความคดเหนของชาวบานตอสาเหตหรอปจจยททำใหครวเรอนสามารถหลดพนจากความยากจนได ซงมจำนวนครวเรอนทงสน 85 ครวเรอน สรปไดวาปจจยสำคญทสนบสนนใหครวเรอนออกจากความยากจนได มดวยกน 3 กลมปจจยหลก ประกอบดวย (i) ปจจยวฎจกรชวตและโครงสรางประชากร (Life cycle and household demographic factors) (ii) ปจจยเชงโครงสรางการถอครองสนทรพย (Structural factors) (iii) ปจจยภายนอก (External factors) พบวา กลมปจจยเชงโครงสรางในการถอครองทรพยนบเปนปจจยทมความสำคญตอการออกจากความยากจนมากทสดในความเหนของชาวบาน โดยมสดสวนรอยละ 53 ของครวเรอนทงหมด ในขณะทกลมปจจยวฎจกรชวตมความสำคญรองลงมา คอ มสดสวนรอยละ 42 และกลมปจจยภายนอก คดเปนสดสวนรอยละ 5 (ตารางท 6.4)

ตารางท 6.4 ปจจยทครวเรอนระบวาสนบสนนใหออกจากความยากจนได

ปจจย จำนวนครวเรอน % ลำดบ

กลาง อสาน รวม

II

1

7

7

33

2

1

42.4

38.8

2.4

1.2

28

2

1

5

-

-

ปจจยวฎจกรชวต

บตรหลานเรยนจบ มงานทำชวยหา

เงนเลยงครอบครวได

รายจายลดลง เนองจากสมาชกทเปน

ภาระพงพงนอยลง เชน เดกและ

ผสงอาย

แตงงาน สามชวยทำมาหากน

4

1

6

2

ปจจยเชงโครงสราง (การครอบครองสนทรพย)

ทดน ซอหรอเชาทดนมากขน

ปลกขาวไดมากกวาหนงครงตอป

(ขาวนาปรง)

I

4

7

52.9

7.1

2.4

2

1




ทมา: จากการสมภาษณ



ทนกายภาพ มเครองมอเครองจกรมากขน

ทนสมยขน

ทนการเงน หนสนนอยลง

เขาถงเงนทนกยมได

ไดรบเงนชวยเหลอจากภาครฐ

ทนสงคม นสยประหยด อดออม

ญาตพนอง เพอนบานชวยเหลอ

ปจจยภายนอก

ราคาผลผลตสงขน

เศรษฐกจด

รวม

5

7

8

8

3

8

III

6

8

4

2

1

1

7

1

3

1

85

4.7

2.4

1.2

1.2

8.2

1.2

4.7

3.5

1.2

100

3

2

1

1

3

1

2

1

62

1

-

-

-

4

-

1

-

23

12

-

19

2

ทนมนษย ประกอบอาชพทมนคงและมรายได

มากขน (คาขาย งานราชการ

งานประจำ)

ประกอบอาชพเกษตรกรรมพชผล

หลกทไมใชขาว

2

67

22.4

2.4

7

2

167

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 เมอแยกพจารณาแตละปจจยแลวจะสามารถเรยงลำดบความสำคญ ไดดงน

(1) ปจจยวฎจกรชวตและโครงสรางประชากร (life cycle and household

demographic factors) ซงเปนความเหนสวนใหญทมาจาก 34 ครวเรอน หรอ

คดเปนรอยละ 40 ของครวเรอนทออกจากความยากจนได ทงน ครวเรอนสวนใหญ

ใหความเหนตรงกนวาในชวง 20 ปกอน ครวเรอนตนประสบกบความยากลำบาก

การหาเลยงชพ โดยเฉพาะอยางยงเปนชวงทบตรยงเลกและมบตรหลายคน สงผลให

มคาใชจายในการเลยงดและการศกษาสงมาก ในขณะทผหาเลยงครวเรอนมเพยง

พอและแม และรายไดขนอยกบการทำการเกษตรเพยงอยางเดยว นอกจากนยง

ทำใหไมมเวลาไปทำงานมากเทาทควรเพราะตองอยดแลลก แตในปจจบนครวเรอน

ระบวาบตรจบการศกษา และมงานทำชวยหาเงนสนบสนนเปนเรยวแรงหลกหาเลยง

ครอบครวได หรออกสวนหนงกลาววาภายหลงจากบตรจบการศกษากเขามาชวย

งานในฟารมภาคเกษตรไดอยางเตมท ทำใหผอนแรงไดมาก

“เมอกอน สมยโนน โอย ลำบาก เพราะทำนาปอยางเดยว นำทวมขาวกเสยหาย

ไมไดกนหรอกแตตอนนสบายลกเคาเรยนจบแลวจบระดบปวสและปรญญาตรทกคน

ทำงานไดเคากสงเงนมาทกเดอนสบายขนเยอะแลวไมลำบากคอเกา”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 73 ป บานศาลาทาทราย ตำบลจระเขใหญ

อำเภอบางปลามา จงหวดสพรรณบร

“แตกอนตองหาบนำเองทกขยากหลายๆททกขทสดกตอนลกยงเลกแมไดลกแฝด

ดวยบางทกบมเงนซอนมใหลกถาบมกตองไปยมพนองเอายามนสบายขนเยอะลกโตกน

หมดแลวบตองสงลกเรยนบหนกใจปานไดแลว”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 55 ป บานโคกนางาม ตำบลสำราญ

อำเภอเมอง จงหวดขอนแกน

(2) ปจจยทนมนษย (human capital) เปนปจจยสำคญรองลงมาเปนอนดบสอง โดย

ครวเรอนรอยละ 25 ของครวเรอนทหลดพนจากความยากจนใหความเหนวาการ

มอาชพทมนคงของทงหวหนาครวเรอนและสมาชกในครวเรอน ซงเปนอาชพนอก

ภาคเกษตร อาท รบราชการ ลกจางประจำ ทำงานโรงงาน และธรกจสวนตวคาขาย



ชวยทำใหครวเรอนมรายไดประจำทไมตองมาจากรายไดจากภาคเกษตรซงขนกบ

ฤดกาลเพยงอยางเดยว นอกจากนบางครวเรอนทยงคงเปนครวเรอนเกษตร ยงไดให

ความสำคญกบการเพาะปลกขาวมากกวาหนงครงตอป และกจกรรมการเพาะปลก

พชผลหลกอนๆ ทไมใชขาวเพยงอยางเดยว

(3) ทนทางสงคม (social capital) หรอคานยม และพฤตกรรมของครวเรอนในชมชน

ทเหนถงความสำคญของการประหยด อดออม และขยน เปนอกปจจยทครวเรอนให

ความเหนวาเปนแนวทางทชวยใหออกจากความยากจนได โดยมองวาความยากจน

ไมใชความขาดแคลนในดานเงนทองหรอสนทรพยเพยงอยางเดยว แตเปนความ

ขาดแคลนในเชงจตใจนนคอความโลภ ไมพอเพยง และความเกยจคราน

“กสอนลกมาตลอดวาตองชวยกนทำมาหากนอยกนแบบไมฟมเฟอย ใชเทาทจำเปน

ทำแตพอกนความจนไมใชไมมแตมนคอมไมพอมากกวา”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 49 ป บานทงชนะ ตำบลวงยาง

อำเภอศรประจนต จงหวดสพรรณบร

“เดมไมมอะไรเลยเรมจากศนยแตปยาตายายกสอนกนมาวาใหขยนประหยด

ซอสตยอดทนคำนทองไวตลอดมกนมเกบอยาใหเจบอยาใหจน”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 59 ป บานศาลาทาทราย ตำบลจระเขใหญ

อำเภอบางปลามา จงหวดสพรรณบร

(4) ทนทรพยากรทดน และทนกายภาพดานเครองมอเครองจกรสำหรบใชใน

การเกษตร เปนปจจยทสำคญรองลงมาตามลำดบ โดยครวเรอนททำนาและมรายได

จากภาคเกษตรเปนหลก เหนวาการมทดนมากขนทงเปนเจาของหรอเชาท และการ

ใชประโยชนจากทดนโดยการเพาะปลกขาวมากขนตอป หรอการเพาะปลกพช

ผลอนๆ ทไมใชขาวรวมทงการทำปศสตว ทำใหมชองทางรายไดมากขน นอกจากน

การมเครองมอเครองจกรในการทำการเกษตรททนสมยมากขนนบเปนปจจยสำคญ

ทชวยใหครวเรอนหลดพนจากความยากจนได

169

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 “กอนแตงงานเรมตงตวยงไมมอะไรตอนนนทำนาครงเดยวนาปพอทหลงมาทำนา

ไดสองครง นาปและนาปรง ขายขาวไดเงนมา ซอทนาไดมากขน 1-2 ป กใชหนไดหมด

หลงจากนนไมนานควายแกตายเลยซอรถไถเขามาชวย”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 80 ป บานทงชนะ ตำบลวงยาง

อำเภอศรประจนต จงหวดสพรรณบร

6.4.3 ปจจยททำใหเขาสความยากจน

จากการสรปความเหนของครวเรอนจำนวน 15 ครวเรอนทเหนวาตวเองเผชญกบการเขาส

ความยากจน ทำใหสามารถสรปไดวาปจจยหลกทสงผลกระทบใหครวเรอนเขาสความยากจน

มากทสด ไดแก กลมปจจยจากความเสยงทเกดจากวกฤตตางๆ (crisis factors) รองลงมาคอ

กลมปจจยเชงโครงสราง และกลมปจจยวฎจกรชวต (ตารางท 6.5) ซงสามารถแยกปจจยในแตละ

กลมตามลำดบความสำคญไดดงน

(1) ปจจยเสยงทเกดจากความเจบปวยจากโรคภยไขเจบ หรออบตเหต ถอเปน

ปจจยทมความสำคญทสดทสงผลกระทบใหครวเรอนเขาสความยากจน คดเปน

สดสวนรอยละ 27 โดยพบวา ครวเรอนสวนใหญทหวหนาครวเรอนหรอสมาชกใน

ครวเรอนทเปนกำลงแรงงานสำคญประสบกบความเจบปวยหนก อาท โรคเบาหวาน

โรคหวใจ โรคความดน หรอการประสบกบภาวะความพการ อาท ตาบอด อมพฤกษ

อมพาต สงผลใหไมสามารถทำงานหาเงนเพอเลยงครอบครวได

“แตกอนเฮดนาเอง เฮดกนกบพอนละ เลยงลกหกคนบเคยไดอดมอกนมอจกเทอ

พอกมาเสยไดหกปแลวตอนนจะใหแมเฮดผเดยวบไหวอกแลวตามองกบเหน ไปไหนกยาก

ตองใชไมคำไปเซหนาเซหลงสขภาพบแขงแฮงคอเกาอกแลว”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 69 ป บานเมง ตำบลบานเมง อำเภอ

หนองเรอ จงหวดขอนแกน



“ตงแตลกชายคนโตเกด เคยวงรถสงของในเมอง มเงนใชไมขาดมอสกวน เคยม

เงนเปนแสนเลย ตอนหลงสามรถควำไดเกอบสบปแลว เปนอมพฤกษเดนไมได ตอนน

เลยตองหาเลยงคนเดยวชกหนาไมถงหลงลกสาวกมาขอเงนตลอดใชเงนเกงเหนอยแต

กไมรทำไง”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 59 ป บานทงชนะ ตำบลวงยาง อำเภอ

ศรประจนต จงหวดสพรรณบร

(2) สมาชกในวยแรงงานลดลง ในขณะทสดสวนสมาชกในวยพงพงทเพมขน เปน

ปจจยทมความสำคญตอการเขาสความยากจนเปนอนดบแรกเชนกนคดเปนสดสวน

รอยละ 27 โดยสมาชกวยแรงงานทลดลงมากเปนผลเนองจากหนมสาวทอยใน

วยกำลงแรงงานยายถนทงถาวรและชวคราว เพอไปหางานทำนอกพนทและ

โดยเฉพาะอยางยงในกรงเทพมหานคร นอกจากนบางสวนกยายออกไปเนองจาก

มครอบครว สงผลใหสมาชกทเหลออยสวนใหญในครวเรอนเปนเดกและผสงอาย

ซงไมสามารถหารายไดไดเอง ภาระทเกดขนสะทอนออกมาในรปของคาใชจายท

เพมสงขนโดยเฉพาะในคาเลาเรยนของเดก ประกอบกบสมาชกในวยชรามอายสงขน

จนไมสามารถออกไปทำงานเพอหาเลยงครอบครวได และมภาระคาใชจายในการ

รกษาสขภาพดวย

“ตงแตลกยายออกไปทงสามคน กไมมคนชวยทำนาอกเลยแมตองหากนคนเดยว

แบกทอวดนำยาวเจดศอก คดดใหญและหนกแคไหน ไปฝงโนนถงคลองชลประทาน

เกอบสบสองกโลลำบากมาตลอดพอกปวยเปนโรคหวใจมาแปดปแลวตองหาหมอประจำ

คาใชจายไหนจะคายาคารถบางทกตองไปขอยมเคาถามนไมพอ”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอนอาย 66 ป บานทงชนะ ตำบลวงยาง อำเภอ

ศรประจนต จงหวดสพรรณบร

“มลกเจดคน ลกชายส ลกสาวสาม จบปอสทกคน แตกอนกชวยพอแมเฮดนา

ตอนนแตงงานมครอบครวหมดแลว ยายไปทำงานรบจางทกรงเทพกนเกอบหมด สองคน

อยโคราช เคากรวมเงนสงมาใหบาง ไมเยอะ ไมพอเลยงหลานสามคนนหรอกพอกบแม

กเฒาหลายแลวจะใหไปทำอะไรกบไหว”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 84 ป บานเมง ตำบลบานเมง อำเภอ

หนองเรอ จงหวดขอนแกน

171

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 (3) การถอครองทดนทลดลง และภาระหนสนทตองชำระมมาก ถอเปนปจจย

สำคญอกประการโดยทดนทลดลงสวนหนงเปนเพราะชาวบานขายไปเพอนำเงนมา

ใชจายและชำระหนสน ในขณะเดยวกนบางครวเรอนแบงทดนเปนมรดกแกลกหลาน

คงเหลอ ทดนเพยงบางสวนไวทำการเกษตรหรอบางครวเรอนไมมทดนเหลอเลย

“ทดนทำกนไมเหลอแลว ทนาทมกขายไปใชหน หนเยอะ สามไปตดหนพนนบอล

เกอบหาแสนตอนนโดนจบอยในคกไดหกเจดเดอนแลว ขายนาไมพอ ตอนนบานกตอง

เอาไปจำนองหากนเองคนเดยวโดนทวงหนทกวนไมรจะเอาทไหนมาใหเหมอนกน”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 44 ป บานโคกนางาม ตำบลสำราญ

อำเภอเมอง จงหวดขอนแกน

“ตอนนอยกบหลานสองคนพอเสยไปนานแลวหาเงนไมพอกไปกเคามามหนมสน

ไมรจะหาทไหนไปใชกขายทดนใชหนไปหมดแลว”

สวนหนงจากบทสมภาษณ หวหนาครวเรอน อาย 59 ป บานหนองสลดได ตำบล

สระกระโจม อำเภอดอนเจดย จงหวดสพรรณบร

ตารางท 6.5 ปจจยทครวเรอนระบวาทำใหเขาสความยากจน



III

14

26.7

26.74-

ปจจยวฎจกรชวต

สมาชกวยแรงงานทหาเลยงครอบ-

ครวลดลง ลกหลานแตงงานแยกครอบ-

ครวออกไป ในขณะทสมาชกทอยใน

วยพงพง เดกและผสงอายมสดสวน

มากขน



ทมา: จากการสมภาษณ




II

3

3

4

I

1

4

4

2

2

1

4

1

1

15

33.3

13.3

13.3

6.7

40.0

26.7

6.7

6.7

100

1

1

1

3

-

-

10

1

1

-

1

1

1

5

ปจจยเชงโครงสราง (การครอบครองสนทรพย)

ทดน ทดนลดลงหรอไมมทดน เนองจาก

การขายไปหรอการแบงมรดก

ทนการเงน ภาระหนสนทตองชำระมมาก

ทนสงคม สมาชกในครวเรอนใชจายฟมเฟอย

ตดเหลา บหร

ปจจยเสยง

สขภาพไมด มโรคภยไขเจบ หรอพการ

จากอบตเหต

การเสยชวตของหวหนาครวเรอน

ผลผลตเสยหายจากภยธรรมชาต

หรอโรคระบาด

รวม

173


ภายหลงจากการสมภาษณเพอหารปแบบพลวตความยากจนทงวธเชงคณภาพ โดยการใช

แบบสอบถามและวธเชงปรมาณโดยการสมภาษณกงโครงสรางแลว จากผลการวเคราะหทได

ทำใหเราทราบถงรปแบบวากลมพลวตความยากจนในระหวางป 2531 และ 2552 ซงประกอบ

ดวย 4 กลม คอ กลมยากจนเรอรง กลมออกจากความยากจน กลมเขาสความยากจน และกลม

ไมเคยยากจน และทราบถงสดสวนครวเรอนในแตละกลม อยางไรกด รปแบบความสมพนธ

ดงกลาวเปนการเปรยบเทยบแนวโนมระหวางสองชวงเวลาเทานน ซงไมสามารถทำใหทราบถง

ทศทางหรอแนวโนมการเปลยนแปลงทเกดขนในชวงระหวางปทงสองชวงเวลานนไดวามการ

เปลยนแปลงในชวตความเปนอยทดขนหรอแยลงอยางไร ดงนนเพออธบายการเปลยนแปลงท

เกดขนในชวงดงกลาว แนวคดการใชกรณศกษาโดยสมภาษณประวตชวต (life history interviews)

จงเปนวธทถกนำมาใชในประกอบการศกษาเกยวกบพลวตความยากจนโดยเฉพาะอยางยงเพอด

การเปลยนแปลงในเชงพลวตความยากจนของครวเรอนในระยะยาว โดยเปนแนวทางการสมภาษณ

ครวเรอนเพอทราบถงสงทเกดขนและการเปลยนแปลงในแตละชวงชวต เนองจากเชอวาการ

สมภาษณประวตชวตจะใหรายละเอยดเนอหาในเชงลกทชวยสะทอนมมมองของชาวบานและ

เขาใจเหตการณทเกดขนจรงในชวงชวตของครวเรอน และสามารถอธบายเพมเตมในประเดนท

วธเชงปรมาณไมสามารถอธบายได ตวอยางการศกษา ไดแก การศกษาพลวตความยากจนใน

ประเทศอกนดา โดย Lawson, Hulme และ Muwongse (2007) และการศกษาพลวตความ

ยากจนในประเทศบงคลาเทศ โดย Davis และ Baulch (2009)

Davis และ Baulch (2009) ไดนำเสนอวธการศกษาโดยอาศยการสมภาษณประวตชวต

โดยเสนอรปแบบการเปลยนแปลงของชวตครวเรอนจากการศกษาประวตชวตครวเรอนในประเทศ

บงคลาเทศจำนวน 160 ครวเรอน จาก 9 หมบาน (ภาพท 6.1) โดยพบวาสามารถแบงออกเปน

3 แนวโนมใหญๆ นนคอ รปแบบแนวโนมชวตทดขน รปแบบแนวโนมชวตทแยลง รปแบบแนวโนม

ชวตแบบคงเดม โดยในแตละกลมสามารถแบงประเภทการเปลยนแปลงเปนประเภทยอยๆ

พลวตความยากจนจากการศกษาประวตชวตในกลมครวเรอนตวอยาง (poverty dynamics from life history)

6.5



ไดอก 8 ประเภท33 ขนอยกบสาเหตและผลกระทบทเกดขนกบแตละครวเรอนวามลกษณะอยางไร ทงน จากการศกษาระบวาโดยทวไปแนวโนมการเปลยนแปลงในทางทดขนของชวตจะมลกษณะทเกดขนอยางคอยเปนคอยไปและอาศยเวลา จะไมใชปรบตวดขนอยางกะทนหน นอกจากการไดโชคลาภ เชน ถกลอตเตอร ซงไมไดเกดขนบอยครง ในทางกลบกน แนวโนมการเปลยนแปลงท แยลงของชวตกลบเกดขนไดอยางรวดเรวและกะทนหนมากกวา ยกตวอยางเชน การประสบกบความเจบปวย ทดนโดนยด หรอการหยาราง เปนตน

6.5.1 วธการสมภาษณประวตชวตครวเรอน

ภายหลงจากวเคราะหขอมลทไดจากการใชแบบสอบถามในครงแรกแลว หลงจากนน จงทำการลงพนทครงทสองเพอสมภาษณเชงลกเกยวกบประวตชวตของครวเรอนจำนวนทงสน 24 ครวเรอน โดยในแตละจงหวด จะเลอกสมภาษณจากครวเรอนกลมตวอยางทถกคดเลอก แบบสมจำนวน 1 ครวเรอนตอกลมพลวตความยากจน ตอหมบาน เพอใชเปนตวอยางกรณศกษาจาก 4 กลมพลวตความยากจนทแบงไดจากการลงพนทครงแรก โดยการใชแบบสอบถาม (ประกอบดวย กลมยากจนเรอรง กลมออกจากความยากจน กลมเขาสความยากจน และกลม

ทมา: Baulch และ Davis (2008)

ภาพท 6.1 รปแบบการเปลยนแปลงชวตครวเรอนจากการสมภาษณประวตชวต

33 รปแบบทง 8 ประเภท ประกอบดวย (1) แนวโนมดขนแบบเสนตรง (smooth) (2) แนวโนมดขนแบบฟนเลอย (saw-tooth) (3) แนวโนมแยลงแบบเสนตรง (4) แนวโนมแยลงแบบฟนเลอย (5) แนวโนมแยลงแบบขนบนไดขนเดยว (single-step) (7) แนวโนมคงเดมแบบเสนตรง (8) แนวโนมคงเดมแบบฟนเลอย

175


34 โดยคดเลอกเฉพาะครวเรอนทหวหนาครวเรอนยงเปนคนเดมกบทเคยสำรวจในป 2531 เพอลดปญหาความผดพลาดท เกดจากจดจำและการแสดงความเหนตอความเปนอยของครวเรอน

ไมเคยจน) ดงนนจงมจำนวนครวเรอนทถกคดเลอกทงสน 12 ครวเรอนตอจงหวด ประเดนคำถามหลก ของการสมภาษณจะเกยวกบการเปลยนแปลงทเกดขนในชวงชวตและการเปลยนแปลงลกษณะความเปนอยของครวเรอนเมอเปรยบเทยบกบชวงชวต 20 ปทผานมาหรอในป 2531 โดยขอมลและเนอหาทไดจากการสมภาษณจะถกนำมาวาดเสนกราฟชวตของครวเรอนเพอดลกษณะและแนวโนมการเปลยนแปลงทเกดขนในแตละชวงเวลาของครวเรอน รวมทงเหตการณสำคญทม ผลกระทบตอการเปลยนแปลงดงกลาว และสาเหตและปจจยทครวเรอนคดวามผลตอการเปลยนแปลงตอชวตความเปนอยของครวเรอน

ในแตละครวเรอน หวหนาครวเรอนจะเปนผใหสมภาษณ34 โดยในบางรายละเอยดจะมการสอบถามสมาชกในครวเรอนภายหลงการสมภาษณเพอตรวจสอบรายละเอยดความถกตองของขอมลดวย การสมภาษณจะไมไดจดใหอยในลกษณะเปนทางการทจะทำใหเกดความแบงแยกระหวางผวจยกบผถกสมภาษณ แตจะเหมอนเปนการพดคยบอกเลาเรองราว โดยทวไป เพอใหผถกสมภาษณรสกเปนกนเอง และใหขอมลภายในครอบครวไดอยางไมตะขดตะขวง โดยพบวา การลงพนทเพอเกบขอมลจากแบบสอบถามในครงแรกทไดใชเวลากวา 1 เดอน ภายในแตละหมบาน เปนขอดอยางมากททำใหผวจยมความคนเคยกบชาวบานและทำใหชาวบานไมรสก เปนคนแปลกหนาในการบอกเลาเรองราวของตวเอง

การสนทนาเรมขนโดยใหหวหนาครวเรอนเลาชวตของตวเองและครอบครวตงแตอดตจนถงปจจบนโดยมงสนใจเฉพาะเหตการณสำคญ โดยจะเรมจากคำถามกวางๆ เพอใหผถกสมภาษณ รสกไมอดอดและสบายใจในการเลาเรองตอไป แลวจงเจาะลงไปในรายละเอยดของเนอหา เวลา และสถานทเกดเหตการณนนๆ โดยพบวาการเรมใหเลาตงแตชวตในวยเดกเปนขนตอนแรกทจะทำใหผถกสมภาษณซงสวนใหญเปนผสงอายมความกระตอรอรนและเตมใจทจะเลาและแบงปนเรองราวของตวเองมาก และพบวาผสงอายสวนใหญจะสามารถจดจำชวงเวลา ปทเกดเหตการณตางๆ ในชวตของตวเองไดเปนอยางด หรอหากจำปไมได กสามารถระบเปนตวเลขทเกยวของกบสมาชกในครวเรอน อาท อายของลกหลาน ปทแตงงาน ปเกดหรอปทสมาชกในครวเรอนเสยชวต และเพอเปนการชวยระลกยอนความทรงจำของชาวบาน ผวจยไดอาศยการสรางกรอบเวลา (chronological template) ขนมา และสอบถามโดยยดปทเกดเหตการณสำคญๆ ทเกดในป 2531 และชวงเวลาใกลเคยง ทงเหตการณทเกดในระดบครวเรอน (อาท ปแตงงาน ปเกดของลก หลาน) ระดบหมบาน (อาท ปตามการบรหารงานของผใหญบาน ปเรมสรางถนน ชดคลอง) และระดบประเทศ (อาท ปในชวงการปกครองของรฐบาลตางๆ ปทเกดภยธรรมชาต เชน นำทวม ภยแลง) โดยไดรบขอมลและคำแนะนำจากผใหญบานและผสงอายจำนวนหลายคนในหมบานทเตมใจทใหขอมล ซงพบวา ชาวบานสวนใหญสามารถจดจำเหตการณตางๆ ทเกดไดเปนอยางด



ภายหลงจากการสมภาษณ ผวจยและผถกสมภาษณ35 จะชวยกนเขยนเสนกราฟแสดงการเปลยนแปลงทเกดขนจากเหตการณสำคญในชวงเวลาตางๆ โดยนำตวอยางจากงานวจยของ Davis และ Baulch (2009) ซงกำหนดใหแกนตงเปนแนววดระดบชวตความเปนอยของครวเรอนวาอยในระดบใด ซงในทนแบงออกเปน 3 ระดบ คอ รวย ปานกลาง หรอจน โดยใชหลกเกณฑการจำแนกครวเรอนตามกกลมความยากจนในแตละระดบดงทกำหนดไวในหวขอ 6.3.2 ในขณะ ทแกนนอนเปนแกนแสดงชวงเวลาในชวต เพอเปรยบเทยบการเปลยนแปลงของชวตครวเรอน จากเหตการณสำคญๆ ทเกดขนในชวงป 2531 จนถงป 2552

6.5.2 ตวอยางกรณศกษาจากการสมภาษณประวตชวต

แบงออกไดเปน 4 กรณตามกลมพลวตความยากจน36

(1) กรณออกจากความยากจน: ปจจยสำคญจากการจดรปทดน ทำใหมนำเขาถงนาและสามารถปลกขาวนาปรงไดผลผลตมากขน ประกอบกบรายไดจากการทลกมงานประจำทำในนอกภาคเกษตร ทำใหความเปนอยของครวเรอนดขน

35 ในขนตอนน สมาชกครวเรอน ไดแก ภรรยา บตร จะเขมารวมชวยบอกรายละเอยดของเหตการณดวยเพอเปนการ ตรวจสอบความถกตองของขอมลอกทาง

36 กรณศกษาทยกมาในทนเปนกรณทรปแบบพลวตความยากจนทวดจากเสนความยากจนสอดคลองกบรปแบบพลวตจาก มมมองของชาวบาน

177

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 หวหนาครวเรอน เพศชาย อาย 73 ป

“ปจจบนอยกบภรรยา อาย 66 ป มบตรชายทงหมด 5 คน สมาชกทอาศยในครวเรอนทงหมดเจดคน ไดแก ตนเอง ภรรยา ลกชาย 2 คน ลกสะใภ และหลานชาย 2 คน ลกชายคนโตปวยพการทางสมองตงแตเกด ในอดตอาศยอยกบแม ทำนาชวยแมจนอาย 17 ป ไปบวชพระสกออกมาจงไปรบจางปลกยางทชมพร และสไหงโกลก รายไดดมากสมยนน 15 บาทตอวน พอป 2505 กลบมาทำงานรบจางกอสรางในตวเมองขอนแกน ได 10 บาทตอวนป 2507 แตงงาน มลกคนแรกตอนป 2508 ทำงานรบจางเปนชางไม ไดบรรจเปนพนกงานประจำ พอป 2513 ตองลาออกมาทำนาเพราะไมมคนทำ ป 2521 รฐบาลมาจดรปทดน มถนน คลองสงนำเขาทนาในหมบาน แตปนนกเกดนำทวม ผลผลตเสยหายหนก ป 2523 ยมเงนแมเอาไปซอรถไถนา ตอนนนมทดนไดจากแม 20 ไร 2 งาน และทำนาใหนองแมดวย ตอมาป 2525 รบตำแหนงเปนผชวยผใหญบานเปนเวลา 15 ป มเงนเดอนประจำตอเนอง ป 2530 ของบประมาณจงหวดทำประปาเขาหมบาน สรางถนนคอนกรต ป 2540 เรมทำนาปรงได ใหลกชายและลกสะใภชวยกนทำ บางสวนกจางคนอนทำ ตอนนขายขาวกนพออยไดไมลำบาก ลกมงานประจำทำกนหมด สงเงนใหตลอด ลกชายคนทสองทำงานลกจางประจำทโรงพยาบาลศนยฯ และลกสะใภทำงานบรษทโรงกระดาษ เปนเรยวแรงหลกในการหารายได คดวาชวตเรมดขนตงแตมการจดรปทดน มนำคลองชลประทานสงเขาตามทนา ทำใหสามารถทำนาปรงไดผลผลตด”

(2) กรณเขาสความยากจน: ปจจยสำคญททำใหครวเรอนเขาสความยากจนเนองจากสามเสยชวตทำใหขาดคนชวยหาเลยงครอบครว ประกอบกบสขภาพไมแขงแรง



หวหนาครวเรอน เพศหญง อาย 70 ป

“ปจจบนอยเพยงลำพง มลกทงหมด 6 คน แตแยกยายไปทำงานทงในและนอกจงหวด เหลอเพยงลกสาวแตงงานปลกบานอยในหมบานเดยวกน พอแมไมมทนาเปนของตวเอง มเพยงทดน 1 ไร เปนทปลกบานอยอาศย มพนองสองคน นองสาวยายไปอกตำบล ไมไดเรยนหนงสอ เพราะพอแมไมมเงนสงเสย ป 2501 แตงงานตอนอาย 18 ป มลกทงหมด 6 คน ชาย 4 หญง 2 คน หลงแตงงาน เชาทนา 16 ไร เพอรบจางทำนา และรบจางงมแหว 200 บาทตอวน ป 2510 สามเปนผชวยผใหญบาน มเงนซอทดนเพม 1 ไร จากลงราคา ไร จากลงราคา 3000 บาท ตอมา ป 2515 สามเสยชวตเนองจากเมาและเปนลม ชวตลำบากทสด ตองทำงานหาเงนเลยงลก คนเดยว กลางวนกตองกลบมาดแลลก ลำบากมาตลอดตงแตตอนนน บานไมพงกไมมเงนซอม ลกจบแคประถมปทสกตองใหออก เพราะไมมเงนใหเรยนตอ ตอนนปวยเปนโรคหวใจ ไมมแรงออกไปทำนาแลว รบจางงมแหวบางเปนวนๆ ถาไมหากไมมเงนมาซอกบขาวกน ลกสาวอยใกลกหามาใหกนบาง แตกนานๆ ท ลกไมคอยมาเยยม”

(3) กรณยากจนเรอรง: ปจจยททำใหครวเรอนอยในความยากจนเรอรง คอ ไมมทนาเปนของตวเอง และไมมอาชพ ลกหลานไมสนใจดแล

หวหนาครวเรอน เพศชาย อาย 78 ป

“ปจจบนอาศยเพยงลำพง พอแมมอาชพทำนารบจาง ไมมทดนเปนมรดกให จบการศกษา ประถมส ป 2504 แตงงานกบภรรยาคนแรก ทำนาบนทดนของภรรยาจำนวน 3 ไร แตไมมลกดวยกน หลงจากนน 12 ปกหยา ทำงานรบจางทำนา รบจางกอสรางเลกๆ นอยๆ ป 2530 แตงงานกบภรรยาคนทสอง มลก 4 คน ทำนาบนทดนมรดกของภรรยาจำนวน 6 ไร ตอมาป 2533 ขายทดนท

179

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 มทงหมด เพอนำไปซอทดนใหมทจงหวดชยภม จำนวน 4 ไร เนองจากภรรยาเปนคนพนเพเดมคอชยภม จงตองการกลบไปบานเกดของภรรยา ในป 2545 ภรรยาคนทสองเสยชวต เลยขายทดนทงหมด 4 ไร ทชยภม ไดเงน 45,000 บาท แลวกลบมาอยขอนแกน เงนกอนทไดเอามาแบงใหลกและซอมบานใหม ป 2549 ผาตดกระเพาะอาหาร ปจจบนอาศยอยในบานเพยงลำพง ไมไดทำงาน และไมมทดนเปนของตวเอง สขภาพกไมแขงแรงทำงานหนกไมไดแลว รายไดมอยทางเดยว จากเงนสวสดการผสงอาย 500 บาทตอเดอน ไมพอใช ทกวนตองเดนไปขอกบขาวเพอนบานกน”

(4) กรณไมเคยยากจน: มทดนทำกนจากมรดกพอแมเปนทนเดม และตอมามการลงทนในสนทรพยเครองมอเครองจกรทสรางอาชพและรายไดตอไป


“ปจจบนอยกบภรรยา อาย 56 ป มบตรชาย 2 คน ตงแตเดกชวยพอแมทำนามา โดยตลอด หลงจากสกพระอายประมาณ 19 ป มเพอนชวนไปทำงานรบจางในเหมองแรทภาคใต และขบรถขนสง ทำได 3 ป แมใหกลบมาชวยทำนา ไดทนามรดกจากแม 10 ไร ป 2521 แตงงาน และเกดนำทวมครงใหญ ผลผลตเสยหายหมด แตปถดไปไดทดนมรดกจากแมของภรรยาอก 5 ไร มทดนทำกนรวม 15 ไร จนกระทงป 2525 ไปสอบไดทำงานลกจางชวคราวทกรมชลประทาน รายไดด มสวสดการ แตทำได 2 ปกหมดสญญา กลบมาทำนาทบาน จนป 2536 คดวาควรหารายไดมากขนจากการใหเชารถไถนา เลยไปกยมเงน ธกส. 100,000 บาท เพอมาซอรถไถนาและรถนวดขาว ชวงนนหลงเปนหนกคอนขางลำบาก รายจายมากแตรายไดนอย ตอมาป 2540 ทดนราคาสง เลยขายทนาไป 8 ไร เพอใชหน ไดเงนมา 150,000 บาท เหลอทดนทำกน 7 ไร และเงนสวนหนงเอามาสรางโรงสขาวขนาดเลก ป 2550 แบงเงนไปซอทดนหลงบานเพมอก 2 ไร ลกชายทงสองคนชวยทำนา และขบรถไถไปรบจางตามทตางๆ”



จากการศกษาประวตชวตทไดจากการสมภาษณพดคยกบชาวบานทำใหไดทราบถงการเปลยนแปลงทเกดขนกบครวเรอนในแตละชวงเวลาและรบรถงความรสกของชาวบานตอการเปลยนแปลงนนๆ ซงคาดหวงวาจะสามารถนำขอมลทไดมาชวยเตมเตมชองวางหรอชวยอธบายในประเดนทไมสามารถอธบายจากวธเชงปรมาณหรอการสำรวจ โดยใชแบบสอบถามซงวดจากรายไดของครวเรอนเพยงอยางเดยว อยางไรกด ผลทไดจากกรณศกษาจำนวน 24 ครวเรอน ซงเปนตวแทนกลมพลวตความยากจนทง 4 กลม (แบงเปนกลมละ 6 ครวเรอน) พบวามทงผลทมความสอดคลองและไมสอดคลองกบผลทไดจากแบบสอบถามเชงปรมาณ

จากตวอยางครวเรอนทยากจนเรอรง จำนวน 6 ครวเรอน พบวาทงหมดมความสอดคลองกนของพลวตความยากจนทวดดานรายไดและจากมมมองของชาวบาน อยางไรกด ม 4 ครวเรอน จากทงหมด 6 ครวเรอนทยากจนเรอรง ทไดใหภาพแนวโนมการเปลยนแปลงของชวตความเปนอยในทศทางทแยลง เปนการสะทอนใหเหนวามครวเรอนทยากจนเรอรงบางสวนทเผชญกบ ปจจยตางๆ ททำใหชวตแยลงไปอก ซงเปนขอมลทชวยเสรมและเพมเตมผลการศกษาจากวธเชงปรมาณเพยงอยางเดยวทใหภาพเพยงแคครวเรอนตกอยในความยากจนเรอรงหรอมระดบรายไดตำกวาเสนความยากจนเทานน

ในขณะทเมอพจารณาจากครวเรอนทไมเคยยากจน พบวาม 2 จาก 6 ครวเรอน ทใหผล ไมสอดคลองกนระหวางผลทไดจากวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพ จากการสมภาษณประวตชวตโดยภามความเหนของครวเรอนกลบใหผลออกมาวาครวเรอนตนเองเขาสความยากจน มรายละเอยดสรปไดดงน

ตวอยางกรณผลจากวธเชงปรมาณและเชงคณภาพไมสอดคลองกน

(1) กรณผลจากวธเชงปรมาณระบวาไมเคยยากจน แตผลจากวธเชงคณภาพบอก วาเขาสความยากจน: ปจจยปญหาทางดานสขภาพและความรสกขาดอสระในการ ทำอะไรดวยตนเองไมไดสะทอนอยในการวดความยากจนดานรายได

การผสมผสานระหวางวธเชงปรมาณและ วธเชงคณภาพในการศกษาพลวตความยากจน

6.6

181

พลวตความยากจนจากมมมองของชาวบาน : วธวเคราะหเชงคณภาพ 6 หวหนาครวเรอน เพศหญง อาย 56 ป

“ปจจบนอยกบสาม อาย 60 ป ลกสาว 2 คน และหลาน 1 คน พอแมประกอบอาชพทำนา เปนลกสาวคนเดยว พอแมมทนา 55 ไร สมยนน พอแมมาจบจองไวกอน 20 ไร และซอเพมอก 35 ไร ในราคาเพยง 2,500 บาท ไมไดเรยนหนงสอ เพราะพอแมเหนวาเปนผหญงเดยวกตองแตงงาน มครอบครว ชวยพอแมทำนาตงแตเดก ทำกนเอง ไมไดจาง จนอาย 27 ป แตงงาน สามชวยทำนาดวย ทำมาหากนไดดมาตลอด มลกสาว 2 คน คนโต จบมธยมปทสาม ยงไมแตงงาน ชวยทำนา คนทสอง จบมธยมปทหนง เพราะไมอยากเรยนตอ ออกมาจากโรงเรยนไดสองป ลกสาวคนทสองตงทอง แตไมมใครรบเปนพอของเดก ตอนนหลานอาย 11 ปแลว ลกสาวคนทสองรบจางเยบมง ไดเดอนละ 2-3,000 บาท นามเยอะ แตกมกนแคสามสคน ป 2551 เรมปวยเปนอมพาต หมอบอกเปนโรคกระดกทบเสน เดนไมได ตองนงอยแตบนบาน ปถดมา พอกเปนอมพฤกษครงซก ทำอะไรไมไดเหมอนกน ตงแตปวยมากลำบากมาก ไปไหนมาไหนไมได รายไดพอกบแมมแคจากเงนสวสดการผสงอาย 500 บาทตอเดอน ปทแลวกไปกสหกรณมาเอามาใชจายในบาน เพราะเงนไมพอ ตอนน นากใหลกสาวทำกนสองคน ไดขาวบางไมไดบาง บางปไดแค 3 เกวยน พอใหมขาวกน ไมตองซอ ถาลกสาวไมทำนาแลว กคดวาคงตองขายททงหมดใหคนอน มนาเยอะ แตกไมมประโยชนถาไมมคนทำ”



สำหรบ กลมทเขาและออกจากความยากจนหรอกลมยากจนครงคราว พบวามความ ไมสอดคลองกนของผลจากวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพเชนเดยวกน โดยกลมทออกจากความยากจนไดตามวธเชงปรมาณ จำนวน 1 จาก 6 ครวเรอน กลบมความเหนวาตวเองยงตกอยในความยากจน

(2) กรณผลจากวธเชงปรมาณระบวาออกจากความยากจน แตผลจากวธเชงคณภาพ บอกวายงอยในความยากจน: ปจจยทางดานการถอครองสนทรพยทดน และปญหาดานสขภาพไมไดสะทอนอยในการวดความยากจนดานรายได


“ปจจบนอยกบภรรยา เคยไปรบจางสวนยางภาคใตเกอบ 13 ป แตเบอ เลยกลบมาบาน พอแมยกทดนให 10 ไร หลงจากแตงงาน ไดทดนจากมรดกฝงภรรยาอก 5 ไร ทำนาชวยกนกบภรรยามาโดยตลอด จนป 2534 ภรรยาปวยเดนไมได ลกสามคน แตงงานแยกบานออกไปอย ตางจงหวด ป 2543 ขายทดนทงหมด 15 ไร ไดเงนมาสองแสนบาทเพอเอาไปใชหนใหลกชายคนกลางตดพนน และทเหลอไวเปนสนสอดใหลกชายแตงงาน ไมมทนาไวทำกน ตองไปรบจาง ทำนาใหญาตพนอง แลกกบขาว ป 2550 ตวเองปวยเปนมะเรงปอด ทำงานหนกไมไดอก”

183


การศกษาวจยเกยวกบ “ความยากจน” สงทตองทำความเขาใจเบองตนคอคำถามทวาอะไรคอ ความยากจน และคำถามทสองคออะไรเปนสาเหตใหเกดความยากจน ซงในการศกษานไดนำวธผสมผสานระหวางวธเชงปรมาณและวธเชงคณภาพเพอเปนเครองมอในการวเคราะหและหาคำตอบดงกลาว ไมเพยงแตนกวชาการจะตองอาศยแนวคดทฤษฎในการวเคราะห

เพอใหเกดความสมบรณในการทำความเขาใจกบความยากจนและวเคราะหสาเหตของความยากจนของครวเรอนในประเทศไทย งานวจยนจงนำวธเชงคณภาพโดยการสมภาษณประวตชวตและกงโครงสรางไดเขามามสวนสำคญทชวยสรางความครอบคลมการวเคราะหสาเหตความยากจนโดยเฉพาะอยางยงเพอใหรบทราบทศนคตและมมมองตอความยากจนจากความคดเหนของชาวบานทประสบกบปญหาความยากจนโดยตรง นอกจากน ยงชวยเพมเตมคำอธบายในสวนทวธเชงปรมาณจากผลประมาณการของแบบจำลองไมสามารถอธบายได ซงจากผลการสมภาษณ ทำใหทราบวาความคดเหนของชาวบานไมไดใหคำจำกดความของความยากจนเพยงแคการขาด แคลนในเชงรายได แตหมายความรวมถงการขาดแคลนเชงโครงสรางของการดำรงชพทครอบคลม องคประกอบของการถอครองทรพยสนตางๆ ทสำคญ ไดแก การขาดแคลนทดน สภาพของทอยอาศย การประกอบอาชพ และ ภาระหนสน เปนตน

นอกจากน วธเชงคณภาพยงสามารถเตมเตมในสวนของการศกษาปจจยทกำหนดพลวตความยากจน ทวธเชงปรมาณจากแบบจำลองยงไมสามารถใหความชดเจนได โดยเฉพาะอยางยงในสวนของปจจยทกำหนดความยากจนชวคราวทงการเขาและออกจากความยากจน ซงสามารถสรปจากการสมภาษณวาปจจยสำคญทสนบสนนใหครวเรอนออกจากความยากจนได ปจจยทมความสำคญอนดบแรก ไดแก ปจจยวฎจกรชวตและโครงสรางประชากร เนองจากครวเรอนบตรหลานจบการศกษา และมงานทำชวยหาเงนสนบสนนเปนเรยวแรงหลกหาเลยงครอบครวไดมากขน ปจจยทสองไดแก การประกอบอาชพทมนคงของทงหวหนาครวเรอนและสมาชกในครวเรอน ซงเปน อาชพนอกภาคเกษตร อาท รบราชการ ลกจางประจำ ทำงานโรงงาน และธรกจสวนตวคาขาย ชวยทำใหครวเรอนมรายไดประจำทไมตองมาจากรายไดจากภาคเกษตรซงขนกบฤดกาลเพยงอยางเดยวรวมทงไดรบรายไดจากการสงกลบสำหรบแรงงานทยายไปนอกพนท ปจจยตอมา ไดแก ทนทางสงคมหรอคานยม และพฤตกรรมของครวเรอนในชมชนทเหนถงความสำคญของการประหยด อดออม และขยน และปจจยสดทาย ไดแก ทนทรพยากรทดน และทนกายภาพดานเครองมอเครองจกรสำหรบใชในการเกษตรทมมากขนเปนปจจยสำคญทชวยใหครวเรอนหลดพนจากความยากจนได

สรป 6.7



ในขณะท ปจจยหลกทสงผลกระทบใหครวเรอนเขาสความยากจนประกอบดวย ปจจยแรก

ไดแก ปจจยจากความเสยงทเกดจากวกฤตตางๆ โดยเฉพาะทเกดจากความเจบปวยหรออบตเหต

ทเกดกบหวหนาครวเรอนและสมาชกในครวเรอน สงผลใหไมสามารถทำงานหาเงนเพอเลยง

ครอบครวได ปจจยทมความสำคญเทากน ไดแก ปจจยของวฎจกรชวตซงมสาเหตมาจากสมาชก

ในวยแรงงานลดลง ในขณะทสดสวนสมาชกในวยพงพงทเพมขน เนองจากหนมสาวทอยใน

วยกำลงแรงงานยายถนทงถาวรและชวคราว สงผลใหสมาชกทเหลออยสวนใหญในครวเรอน

เปนเดกและผสงอาย ซงไมสามารถหารายไดไดเองและมภาระคาใชจายมาก ปจจยสดทายทเปน

สาเหตใหครวเรอนเขาสความยากจน ไดแก ปจจยเชงโครงสรางการถอครองสนทรพยทดนทลดลง

และภาระหนสนทตองชำระมมาก

KNIT

บทสรป 7



ความสำเรจของการลดสดสวนคนจนของประเทศไทย ในชวงสองทศวรรษทผานมาถอเปน

ตวอยางของความสำเรจหนงในการแกไขปญหาความยากจนสำหรบประเทศกำลงพฒนาอนๆ

การศกษาวจยเพอทำความเขาใจถงปจจยทสงผลตอการเปลยนแปลงความยากจนจงเปนแนวทาง

สำคญทจะชวยใหเกดความรความเขาใจเกยวกบความยากจนมากขน โดยเฉพาะอยางยงลกษณะ

ของความยากจนทเปนพลวต ทงการเขาและออกจากความยากจนและการอยในความยากจน

แบบเรอรง อยางไรกด จากการทบทวนงานวจยทผานมาพบวา ตวอยางงานวจยเกยวกบพลวต

ความยากจนของประเทศไทยในปจจบนยงไมม เนองจากขอจำกดของขอมลทจะใชในการศกษา

งานวจยชนนเปนความพยายามแรกทจะศกษาเกยวกบพลวตความยากจนของประเทศไทย

ทงรปแบบและปจจยทสงผลตอการเกดพลวตความยากจน โดยการเชอมโยงภาพจากระดบประเทศ

ลงไปในระดบครวเรอน และอาศยวธวจยโดยการผสมผสานระหวางวธการวเคราะหทงเชงปรมาณ

และเชงคณภาพเพอมาอธบายกลไกการเกดพลวตความยากจนในระดบครวเรอนในชนบทของ

ประเทศไทย โดยเปรยบเทยบในชวงยสบปทผานมา คอระหวางป 2531 และ 2552 ในพนทภาคกลาง

คอ จงหวดสพรรณบร และพนทภาคอสาน คอ จงหวดขอนแกน จำนวนทงหมด 240 ครวเรอน

เพอวเคราะหถงปจจยสำคญทมผลตอพลวตความยากจนบนกรอบแนวคดของการดำรงชพ

ครวเรอนในชนบทโดยมงหวงวาการสรางความรความเขาใจในประเดนเกยวกบพลวตความยากจน

ของประเทศไทยจะสามารถชวยในการกำหนดนโยบายเพอแกไขปญหาความยากจน โดยเฉพาะ

อยางยงในครวเรอนผประกอบอาชพทำนาและเกษตรกรรมทประสบกบความยากจนหรอมความ

เสยงทจะเขาสความยากจนใหดำเนนไปไดอยางมประสทธภาพมากยงขน


187

บทสรป 7

สรปผลทไดจากการศกษา 7.2

จากขอมลในระดบมหภาคชใหเหนภาพรวมอยางชดเจนวาประเทศไทยประสบความสำเรจ

ในการลดสดสวนคนจนไดอยางตอเนอง แตเมอพจารณาในรายละเอยดลงไปในระดบภมภาค

จะพบวาแตปญหาความยากจนยงคงมอยมากและกระจกตวอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

คดเปนเกอบรอยละ 60 ของคนจนทงประเทศ นอกจากนปญหาความยากจนยงกระจกตวหนาแนน

ในเขตชนบท โดยพบวาเกอบรอยละ 90 ของคนจนในประเทศอาศยอยในเขตชนบท ทงนสวนหนง

เปนผลเนองจากประชากรสวนใหญในเขตชนบทยงคงประกอบอาชพหลกดานการเกษตรซงเปน

ภาคการผลตทมสวนแบงในเชงรายไดตำมากเมอเทยบกบภาคการผลตอน แมวาประเทศไทยจะม

ความอดมสมบรณทางดานขนาดของพนท ทรพยากรนำ ทรพยากรดน ซงมความไดเปรยบในการ

เพาะปลกมากเมอเทยบกบหลายๆ ประเทศในภมภาค แตดเหมอนวาผประกอบอาชพเกษตรกร

โดยเฉพาะชาวนาในชนบทของไทยทแมจะถอครองทดนทำกน แตยงเปนกลมทยากจน หรอ

มความเสยงทจะตกอยในความยากจนจากขอมลพบวาคนจนในภาคเกษตรเกนครงหนงถอครอง

ทดนกลางขนาด 5-19 ไร สวนผทถอครองทดนขนาดเลกนอยกวา 5 ไร มสดสวนคนจนมากทสด

ในขณะทคณลกษณะของคนจนโดยทวไปไดแก อาศยในครวเรอนขนาดใหญ มสดสวนสมาชกใน

วยพงพงมาก มการศกษาตำ สำหรบรายไดครวเรอนพบวา ครวเรอนยากจนในภาคอสาน

สวนใหญมรายไดจากกำไรสทธจากภาคการเกษตร และเงนรายไดทสงกลบมาจากสมาชกทไป

ทำงานตางถน ในทางกลบกน แหลงทมาของรายไดสงสดของครวเรอนยากจนในเขตภาคกลางมา

จากรายไดจากคาแรงและเงนเดอน ซงสอดคลองกบการประกอบอาชพของคนจนในภาคกลาง

ทสวนใหญเปนลกจางในภาคการเกษตร การผลต และแรงงานรบจางในภาคกอสราง

อยางไรกด ขอมลดงกลาวเปนการแสดงใหเหนถงภาพลกษณะของคนยากจนแบบกวาง

โดยเปรยบเทยบขอมลปตอปจากการสำรวจภาวะเศรษฐกจและสงคมรายป ซงยงไมสามารถให

ภาพความยากจนในลกษณะทเปนพลวตได ดงนน เพอใหไดรายละเอยดมากขนถงสาเหตและ

ปจจยในการกำหนดพลวตความยากจน งานวจยนจงเกบขอมลในพนท โดยใชแบบสอบถาม

โดยการสำรวจครวเรอนเดมซำจำนวนทงสน 240 ครวเรอน และนำขอมลรายไดครวเรอนมา

คำนวณหาดชนความยากจนแลวพบวาผลทไดมความสอดคลองกบตวเลขความยากจนในระดบ



ประเทศ โดยสดสวนความยากจนลดลงอยางชดเจน ในชวงระหวางป 2531 และ 2552 เปนการลดลงของความยากจนทงภาคตะวนออกเฉยงเหนอและภาคกลาง และเมอวเคราะหรปแบบพลวตความยากจนของครวเรอนทง 4 กลม คอ กลมยากจนเรอรง กลมออกจากความยากจน กลมเขาสความยากจน และกลมไมเคยยากจน ผลทแสดงในบทท 4 ชใหเหนวาสดสวนความยากจนทลดลงเปนผลเนองมาจากมครวเรอนทสามารถออกจากความยากจนไดมากประมาณ รอยละ 40 ในขณะทยงคงพบวามสดสวนครวเรอนทไมสามารถออกจากความยากจนไดและตกอยในความยากจนเรอรงรอยละ 10 นอกจากน ยงมครวเรอนทไมยากจนแตตกเขาสความยากจน รอยละ 8 ของครวเรอนทงหมด จะเหนวาภายใตแนวโนมสดสวนความยากจนทลดลงของประเทศไทย พบวาสดสวนของครวเรอนทเขาและออกจากความยากจนมสงกวาผทอยในความยากจนเรอรง ซงสอดคลองกบผลการศกษาพลวตความยากจนของประเทศกำลงพฒนาสวนใหญ

เมอพจารณาตามลกษณะทางเศรษฐกจและสงคมทสำคญของครวเรอนจำแนกตามกลมพลวตความยากจน ในป 2531 และ 2552 จะสามารถเหนความแตกตางของลกษณะในแตละกลมครวเรอนและพบวามความเหลอมลำในการถอครองสนทรพยระหวางครวเรอน ซงการแจกแจงลกษณะทแตกตางนมความสำคญมากในการกำหนดความสมพนธของแตละปจจย ทมผลตอการเกดพลวตความยากจน

ผลการวเคราะหปจจยทมผลตอพลวตความยากจนโดยวธเชงปรมาณจากแบบจำลองสมการถดถอยแสดงใหเหนวา ปจจยททำใหครวเรอนอยในความยากจนเรอรงทสำคญ ประกอบดวย ปจจยแรก คอปจจยทางลกษณะประชากรของครวเรอน และปจจยทสอง คอปจจยการถอครองสนทรพยทนตางๆ ทอยในระดบตำ ไดแก ทนมนษยดานการศกษาของสมาชกในวยแรงงานอย ในระดบตำ สดสวนของวยแรงงานทนอยลง ขนาดพนทเพาะปลกขาวและขนาดทดนในพนทชลประทานมสดสวนตำรวมถงการถอครองสนทรพยภาคเกษตรประเภทเครองมอเครองจกรและสนทรพยนอกภาคเกษตรทอยในระดบตำ สวนปจจยทมความสำคญตอความยากจนชวคราวประกอบดวยปจจยลกษณะโครงสรางประชากร การประกอบอาชพ และการถอครองทดนเปนหลก ในขณะทปจจยอนๆ ไมวาจะเปนปจจยดานการศกษาของสมาชกในครวเรอน ขนาดของครวเรอน และการถอครองสนทรพยทนกายภาพดเหมอนจะมความสำคญกบความยากจนเรอรงมากกวาความยากจนชวคราว ผลการวเคราะหปจจยทมผลตอพลวตความยากจนจากแบบจำลองสมการถดถอยแสดงใหเหนวาคาประมาณการความสมพนธของตวแปรทมผลตอความยากจนเรอรงทมนยสำคญทางสถตมากกวาความยากจนแบบครงคราว นนหมายความวาแบบจำลองสามารถแสดงคาความสมพนธของปจจยทกำหนดความยากจนเรอรงไดคอนขางแมนยำกวา อยางไรกด ผลการวเคราะหจากแบบจำลองยงไมสามารถใหความชดเจนของปจจยทกำหนดความยากจนชวคราวหรอการเขาและออกจากความยากจนไดดนก ซงคาดหวงวาวธเชงปรมาณจะเขามาชวยอธบายสวนทยงขาดความชดเจนตรงนได

189

บทสรป 7 เพอใหเกดความสมบรณในการทำความเขาใจกบความยากจนและวเคราะหสาเหตของ

ความยากจนของครวเรอนในประเทศไทย งานวจยในเรองนไดนำวธเชงคณภาพโดยการสมภาษณ ประวตชวตและกงโครงสรางไดเขามามสวนสำคญทชวยสรางความครอบคลมการวเคราะหสาเหต ความยากจน โดยเฉพาะอยางยงเพอใหรบทราบทศนคต และมมมองตอความยากจนจากความ คดเหนของชาวบานทประสบกบปญหาความยากจนโดยตรง นอกจากน ยงชวยเพมเตมคำอธบายในสวนทวธเชงปรมาณจากผลประมาณการของแบบจำลองไมสามารถอธบายได ซงจากผลการสมภาษณทำใหทราบวาความคดเหนของชาวบานไมไดใหคำจำกดความของความยากจนเพยงแคการขาดแคลนในเชงรายได แตหมายความรวมถงการขาดแคลนเชงโครงสรางของการดำรงชพทครอบคลมองคประกอบของการถอครองทรพยสนตางๆ ทสำคญ ไดแก การขาดแคลนทดน สภาพของทอยอาศย การประกอบอาชพ และภาระหนสน เปนตน

นอกจากน วธเชงคณภาพยงสามารถเตมเตมขอมลในสวนของการศกษาปจจยทกำหนดพลวตความยากจนทวธเชงปรมาณจากแบบจำลองยงไมสามารถใหความชดเจนได โดยเฉพาะอยางยงในสวนของปจจยทกำหนดความยากจนชวคราวทงการเขาและออกจากความยากจน ซงสามารถสรปจากการสมภาษณวาปจจยสำคญทสนบสนนใหครวเรอนออกจากความยากจนได ปจจยทมความสำคญอนดบแรก ไดแก ปจจยวฎจกรชวตและโครงสรางประชากร โดยพบวา ครวเรอนมสมาชกในวยกำลงแรงงานมากขนเนองจากบตรหลานจบการศกษา และมงานทำชวยหาเงนสนบสนนเปนเรยวแรงหลกหาเลยงครอบครวไดมากขน ปจจยทสองไดแก การประกอบอาชพทมนคงของทงหวหนาครวเรอนและสมาชกในครวเรอน ทงการประกอบอาชพนอกภาคเกษตร อาท รบราชการ ลกจางประจำ ทำงานโรงงาน และธรกจสวนตวคาขาย ชวยทำใหครวเรอนมรายไดประจำทไมตองมาจากรายไดจากภาคเกษตรซงขนกบฤดกาลเพยงอยางเดยวรวมทงไดรบรายไดจากการสงกลบสำหรบแรงงานทยายไปนอกพนท ปจจยตอมา ไดแก ทนทางสงคมหรอ คานยม และพฤตกรรมของครวเรอนในชมชนทเหนถงความสำคญของการประหยด อดออม และขยน และปจจยสดทาย ไดแก ทนทรพยากรทดนทสามารถใชประโยชนจากทดนในการเพาะปลกไดผลผลตมากขน และทนกายภาพดานเครองมอเครองจกรสำหรบใชในการเกษตรทมความ ทนสมยมากขนเปนปจจยสำคญทชวยใหครวเรอนหลดพนจากความยากจนได

ในขณะทปจจยหลกทสงผลกระทบใหครวเรอนเขาสความยากจนประกอบดวย ปจจยแรก ไดแก ปจจยจากความเสยงทเกดจากวกฤตตางๆ โดยเฉพาะทเกดจากความเจบปวยหรออบตเหตทเกดกบหวหนาครวเรอนและสมาชกในครวเรอน สงผลใหไมสามารถทำงานหาเงนเพอเลยงครอบครวได ปจจยทมความสำคญเทากน ไดแก ปจจยของวฎจกรชวตซงมสาเหตมาจากสมาชกในวยแรงงานลดลง ในขณะทสดสวนสมาชกในวยพงพงทเพมขน เนองจากหนมสาวทอยใน



วยกำลงแรงงานยายถนทงถาวรและชวคราว สงผลใหสมาชกทเหลออยสวนใหญในครวเรอนเปนเดกและผสงอายซงไมสามารถหารายไดไดเองและมภาระคาใชจายมาก ปจจยสดทายทเปนสาเหตใหครวเรอนเขาสความยากจน ไดแก ปจจยเชงโครงสรางการถอครองสนทรพยทดนทลดลง และภาระหนสนทตองชำระมมาก

จะเหนไดวา ปจจยกำหนดพลวตความยากจนกลมตางๆ มความแตกตางกนไป ดงนน ในการพจารณากำหนดนโยบายเพอแกไขปญหาความยากจนของครวเรอนแตละประเภทจงตองเปนไปอยางเหมาะสมเพอบรรลวตถประสงคไมวาจะเปนการจดการกบปญหาความยากจนเรอรงโดยการยกระดบความเปนอยของกลมครวเรอนทอยในความยากจนใหสามารถออกจากความยากจนได หรอนโยบายทปองกนและรองรบไมทำใหกลมครวเรอนทไมยากจนตองเขาสความยากจนไดในภายหลง

ผลการศกษาไดแสดงใหเหนวาปจจยททำใหครวเรอนอยในความยากจน ปจจยททำใหครว

เรอนออกจากความยากจนได และปจจยททำใหครวเรอนเขาสความยากจนมความแตกตางกน

โดยพบวาปจจยททำใหครวเรอนอยในความยากจนเรอรงทสำคญเปนปจจยเชงโครงสรางทมผล

กระทบตอการขยายตวของรายไดและความเปนอยของครวเรอนในระยะยาว ไดแก ปจจยทาง

ลกษณะประชากรของครวเรอนทมอตราพงพงสง และปจจยในการครอบครองสนทรพยทนตางๆ

ทงทนมนษยในดานการศกษาและกำลงแรงงาน ทดน และทนกายภาพทอยในระดบตำ ในขณะท

ปจจยทมความสำคญตอความยากจนชวคราวหรอการเขาหรออกจากความยากจนของครวเรอน

สวนใหญจะเปนปจจยทสงผลกระทบตอความผนผวนของระดบรายได ทเหนไดอยางชดเจนทสด

ไดแก ปจจยทเกดจากสงทไมไดคาดหวงหรอการเกดวกฤตการณตางๆ ในครวเรอน เชน การเจบไข

อบตเหต และการเสยชวตของหวหนาครวเรอน นอกจากนยงรวมถงปจจยในเชงวฎจกรชวตและ

ลกษณะประชากร เชน จำนวนสมาชกในวยพงพงทเพมขน และการเปลยนแปลงหวหนาครวเรอน

เปนเพศหญง ดงนน การกำหนดนโยบายเพอแกไขปญหาความยากจนจงแบงแยกและกำหนด

ความสำคญตามลกษณะและสาเหตทแตกตางกนไปของแตละประเภทพลวตความยากจน ดงน

ขอเสนอแนะประเดนเชงนโยบาย 7.3

191

บทสรป 7 (1) นโยบายเพอแกไขปญหาความยากจนเรอรง (chronic poverty) ควรมงเนน

การสรางฐานรายไดครวเรอนใหเขมแขงเพอสามารถเพมระดบรายไดของครวเรอนใหขยายตวไดในระยะยาวและยกระดบการดำรงชพใหดขนอยางยงยน

ตวอยางนโยบายทสำคญประกอบดวยสองแนวทาง

แนวทางแรก เปนนโยบายทเกยวเนองกบการเพมฐานสนทรพยครวเรอนทสำคญ คอ

(1) ทนมนษย ไดแก นโยบายขยายโอกาสดานการศกษาในกบครวเรอนในภาคเกษตร ทงการ

ศกษาภาคบงคบ การศกษาสายอาชพและการศกษานอกระบบ นโยบายการสรางอาชพนอก

ภาคเกษตรใหแกครวเรอนในชนบทเพอเปนแหลงรายไดเสรมและไมตองอพยพไปทำงานนอก

พนท นโยบายฝกอาชพและพฒนาทกษะฝมอใหแกชาวบาน เพอสามารถเปนผประกอบการ

รายยอยได (2) ทดน ไดแก นโยบายจดสรรทดนทำกนใหแกครวเรอนยากจนทไมมทดน นโยบาย

การจดหาแหลงนำใหแกพนททางการเกษตรทยงขาดแคลนใหทวถงและเพยงพอ นโยบาย

สนบสนนใหเกดการใชทดนเพอการเพาะปลกใหเตมพนทและเกดประโยชนสงสด (อาท การปลก

พชแบบผสมผสาน การดแลหนาดน การสงเสรมการใชปยอนทรยแทนปยเคม การพฒนาพนธ

ปลกขาวใหเหมาะกบพนท) (3) ทนกายภาพ ไดแก นโยบายพฒนาเครองมอเครองจกรทาง

การเกษตรเพอใชทดแทนแรงงานและเหมาะสมกบสภาพแวดลอม (4) ทนทางสงคม ไดแก

นโยบายสงเสรมใหครวเรอนพงพาตนเองภายในชมชน

แนวทางทสอง เปนแนวนโยบายเพอรองรบการเปลยนแปลงของลกษณะโครงสราง

ประชากรทพบวา มอตราพงพงสงขนโดยเฉพาะสมาชกในวยชราทมสดสวนมากขน จงควรกำหนด

นโยบายเพอรองรบผสงอายทมมากขนในครวเรอนใหสามารถมรายไดเลยงตวเองไดผานการ

สรางระบบตาขายความปลอดภยทางสงคม (social safety nets) โดยเฉพาะอยางยงในกรณท

ผสงอายทมฐานะยากจนเหลานนไมมบตรหลานดแล และไดรบผลกระทบจากโรคภยไขเจบหรอ

ประสบกบอบตเหตทำใหไมสามารถทำงานเพอหารายไดได ไดแก นโยบายจดตงกองทนสวสดการ

ผสงอายในหมบาน นโยบายจดตงกองทนบำเหนจบำนาญเพอชาวนาทเกษยณอาย นโยบาย

สงเสรมการออมทรพยในหมบาน เปนตน



(2) สำหรบนโยบายเพอรองรบไมใหเกดความยากจนชวคราว(transientpoverty)และปองกน ไมไดครวเรอนเขาสความยากจน ควรจะตองมงเนนการสรางภมคมกนเพอลดความผนผวนของรายไดครวเรอนทอาจเกดขนไดในระยะสน ประกอบดวย นโยบายสนบสนนใหความชวยเหลอทางการเงนแกเกษตรกรรายยอยในรปการปลอยสนเชอหรอผานกองทนเพอชวยเหลอเกษตรกร โดยเฉพาะอยางยงดานตนทน นโยบายการประกนรายไดหรอประกนราคาผลผลตทางการเกษตร เปนตน

KNIT

193

บทสรป 7

ภาษาไทย

พอพนธ อยยานนท (2546) เศรษฐกจชมชนหมบานภาคกลาง ภายใตโครงการวจยเศรษฐกจ

ชมชนหมบานไทย, สถาบนวถทรรศน

มณมย ทองอย (2546) การเปลยนแปลงของเศรษฐกจชาวนาอสาน ภายใตโครงการวจยเศรษฐกจ

ชมชนหมบานไทย, สถาบนวถทรรศน

สมพร อศวลานนท (2552) พลวตเศรษฐกจการผลตขาวไทย, เลศศลปการพมพ.

สำนกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (2551) รายงานประเมนความ

ยากจนประจำป 2550

สำนกงานเศรษฐกจการเกษตร (2550) รายงานภาวะเศรษฐกจและสงคมของครวเรอนเกษตร

ป 2549

ภาษาองกฤษ

ADDISON, T., HULME, D. & KANBUR, R. 2009. Poverty Dynamics: Measurement and

Understanding from an Interdisciplinary Perspective. In: ADDISON, T.,

HULME, D. & KANBUR, R. (eds.) Poverty Dynamics: Interdisciplinary

Perspective. Oxford: Oxford University Press.

AHMAD, A. & ISVILANONDA, S. 2003. Rural Poverty and Agricultural Diversification in

Thailand. Paper presented at the Second Annual Swedish School of Advanced

Asia and Pacific Studies, 24-26 October 2003. Lund, Sweden: Lund

University.




ALISJAHBANA, A. & YUSUF, A. A. 2003. Poverty Dynamics in Indonesia: Panel Data Evidence. Working Paper in Economics and Development Studies, 200303. Bandung: Padjadjaran University, Indonesia.

APPLETON, S. & BOOTH, D. 2001. Combining Participatory and Survey-based Approaches to Poverty Monitoring and Analysis. Background Paper for the Workshop in Entebbe, Uganda.

BAULCH, B. & HODDINOTT, J. 2000. Economic Mobility and Poverty Dynamics in Developing Countries, London, Frank Cass Publishers.

BECK, T. 1994. The Experience of Poverty: Fighting for Respect and Resources in Village India, London, Intermediate Technology Publications.

BHIDE, S. & MEHTA, A. K. 2004. Chronic Poverty in Rural India: Issues and Findings from Panel Data. Journal of Human Development, 5 (2), 195-209.

BIRD, K. & SHINYEKWA, I. 2003. Multiple Shocks and Downward Mobility: Learning from the Life Histories of Rural Ugandans. CPRC Working Paper, 36. Manchester: Chronic Poverty Research Centre, University Of Manchester.

BOOTH, A. 1997. Rapid Economic Growth and Poverty Decline: A Comparison of Indonesia and Thailand 1981-1990. Journal of International Development, 9, 169-187.

BOOTH, C. 1889. Life and Labour of the People of London, London, Macmillan.

CAMPA, M. & WEBB, R. 1999. Mobility and Poverty Dynamics in the 1990s. Paper presented at IDS/ IFPRI workshop on poverty dynamics, April 1999. Brighton: Institute of Development Studies, University of Sussex.

CARVALHO, S. & WHITE, H. 1997. Combining the Quantiative and Qualitative Approaches to Poverty Measurement and Analysis: The Practice and the Potential. World Bank Technical Paper, 366. Washington D.C.: The World Bank.


195

CHAMBERS, R. 2007. Poverty Research: Methodologies, Mindsets and Multidimensionality. IDS Working Paper, 293. Brighton: Institute of Development Studies.

DAVIS, P. & BAULCH, B. 2009. Parallel Realities: Exploring Poverty Dynamics using Mixed Methods in Rural Bangladesh. Paper presented at the CPRC/ BASIS Conference on ‚Escaping Poverty Traps: Connecting the Chronically Poor to Economic Growth‘, February, 2009. Washington D.C.

DERCON, S. & SHAPIRO, J. 2007. Moving on, Stay Behind, Getting Lost: Lessons on Poverty Mobility from Longitudinal Data. ESRC Global Poverty Research Group.

DFID 1991. Sustainable Livelihoods Guidance Sheets: 2.1, DFID.

ELLIS, F. 1988. Peasant Economics. Farm Households and Agrarian Development, Cambridge, Cambridge University Press.

ESCOBAL, J. 2001. The Determinants of Nonfarm Income Diversification in Rural Peru. World Development 29(3), 497-508.

GAIHA, R. & DEOLAIKER, A. 1993. Persistent, Expected and Innate Poverty: Estimates for Semi Arid Rural South India. Cambridge Journal of Economics, 17(4), 409-421.

GREENE, W. H. 2003. Economic Analysis, New Jersey Pearson Education International.

GROOTAERT, C., KANBUR, R. & OH, G.-T. 1995. The Dynamics of Poverty: Why Some People Escape from Poverty and Others Don‘t. An African Case Study. Policy Research Working Paper, 1499. Washington D.C.: The World Bank.

HADDAD, L. & AHMED, A. 2003. Chronic and Transitory Poverty: Evidence from Egypt 1997-99. World Development 31(1), 71-85.

HULME, D. 2007. Integrating Quantitative and Qualitative Research for Country Case Studies of Development. Paper prepared for the Global Development Network meeting on Comparative Analysis: Methodological Workshop in Beijing.



HULME, D. & MCKAY, A. 2007. Identifying and Measuring Chronic Poverty: Beyond Monetary Measures? In: KAKWANI, N. & SILBER, J. (eds.) The Many Dimensions of Poverty. New York: Palgrave Macmillan.

HULME, D., MOORE, K. & SHEPHERD, A. 2001. Chronic Poverty: Meaning and Analytic Frameworks. CPRC Working Paper, 2. Manchester: Chronic Poverty Research Centre, University of Manchester.

HYMER, S. & RESNICK, S. 1969. A Model of an Agrarian Economy with Non-Agricultural Ac-tivities. American Economic Review 59, 493-506.

JALAN, J. & RAVILLION, M. 1998. Determinants of Transient and Chronic Poverty: Evidence from Rural China. Policy Research Working Paper, 1936. Washington D.C.: The World Bank.

JALAN, J. & RAVILLION, M. 2000. Is Transient Poverty Different? Evidence from Rural China. Journal of Development Studies, 36 (6), 82-99.

JITSUCHON, S. 2006. Sources and Pro-Poorness of Thailand‘s Economic Growth. Thammasat Economic Journal, 24 (3), 68-105.

JODHA, N. 1998. Poverty Debate in India: A Minority View. Economic and Political Weekly, Special Number.

JUSTINO, P. & LITCHFIELD, J. 2004. Poverty Dynamics in Rural Vietnam: Winners and Losers During Reform. Poverty Research Unit Paper. Brighton: University of Sussex.

JUSTINO, P., LITCHFIELD, J. & PHAM, H. T. 2008. Poverty Dynamics During Trade Reform: Evidence from Rural Vietnam. Review of Income and Wealth 54 (2), 166-192.

KABEER, N. 2004. Snakes, Ladders and Traps: Changing Lives and Livelihoods in Rural Bangladesh (1994-2001). CPRC Working Paper, 50. Chronic Poverty Research Centre, University of Manchester, in association with Institute of Development Studies.


197

KANBUR, R. 2003. Q-Squared? A Commentary on Qualitative and Quantitative Poverty Appraisal. In: KANBUR, R. (ed.) Q-Squared: Qualitative and Quantitative Poverty Appraisal. Delhi: Permanent Black.

KANBUR, R. & SHAFFER, P. 2007. Epistemology, Normative Theory and Poverty Analysis: Implications for Q-squared in Practice. World Development, 35 (2), 183-196.

KRISHNA, A. 2007. Subjective Assessments, Participatory Methods and Poverty Dynamics: the Stage-of-Progress Method. CPRC Working Paper, 93. Manchester: Chronic Poverty Research Centre, University of Manchester.

KRISHNA, A., LUMONYA, D., MARKIEWICZ, M., MUGUMYA, F., KAFUKO, A. & WEGOYE, J. 2006. Escaping Poverty and Becoming Poor in 36 Villages of Central and Western Uganda. Journal of Development Studies, 42 (2).

KRISTJANSON, P., MANGO, N., KRISHNA, A., RADENY, M. & JOHNSON, N. 2009. Understanding Poverty Dynamics in Kenya. Journal of International Development [Online]. [Accessed www.interscience.wiley.com].

KRONGKAEW, M., CHAMNIVICKORN, S. & NITITHANPRAPAS, I. 2006. Economic Growth, Employment, and Poverty Reduction Linkages: The Case of Thailand. Issue in Employment and Poverty Discussion Paper. Bangkok: International Labor Organisation.

LAWSON, D., HULME, D. & MUWONGE, J. 2007. Methodological Issues Associated with Combining Quantitative and Qualitative Approaches to Understanding Poverty Dynamics: Evidence from Uganda. GPRG Working Paper, 77. ESRC Global Poverty Research Group.

LAWSON, D., MCKAY, A. & OKIDI, J. 2006. Poverty Persistence and Transitions in Uganda: A Combined Qualitative and Quantitative Analysis. Journal of Development Studies, 42 (7), 1225-1251.

MCCULLOCH, N. & BAULCH, B. 2000. Simulating the Impact of Policy on Chronic and Transitory Poverty in Rural Pakistan. Journal of Development Studies, 36 (6), 100-130.



MCCULLOCH, N. & CALANDRINO, M. 2002. Poverty Dynamics in Rural Sichuan between 1991 and 1995. IDS Working Paper, 151. Brighton: Institute of Development Studies.

MCGEE, R. 2000. Analysis of Participatory Poverty Assessment and Household Survey Finding on Poverty Trend in Uganda. Brighton: Institute of Development Studies.

MCKAY, A. & LAWSON, D. 2002. Chronic Poverty: A Review of Current Quantitative Evidence. CPRC Working Paper, 15. Manchester: Chronic Poverty Research Centre, University of Manchester.

MCKAY, A. & LAWSON, D. 2003. Assessing the Extent and Nature of Chronic Poverty in Low Income Countries: Issues and Evidence. World Development, 31 425-439.

NARAYAN, D. & PETESCH, P. 2007. Agency,Opportunity Structure, and Poverty Escapes. In: NARAYAN, D. & PETESCH, P. (eds.) Moving Out of Poverty: Cross-Disciplinary Perspectives on Mobility. Washington D.C.: The World Bank and Palgrave Macmillan.

NARGIS, N. & HOSSAIN, M. 2006. Income Dynamics and Pathways Out of Rural Poverty in Bangladesh, 1988-2004. Agricultural Economics, 35, 425-435.

OKIDI, J. & KEMPAKA, G. 2002. An Overview of Chronic Poverty and Development Policy in Uganda. CPRC Working Paper NO.11. Manchester: Institue for Development Policy and Management, University of Manchester.

PARKER, B. & KOZEL, V. 2006. Understanding Poverty and Vulnerability in India’s Uttar Pradesh and Bihar: A Q-Squared Approach. World Development, 35 (2), 296-311.

QUISUMBING, A. 2007. Poverty Transitions, Shocks and Consumption in Rural Bangladesh: Preliminary Results from a Longitudinal Household Survey. CPRC Working Paper No. 105. Manchester: Institute for Development Policy and Management, University of Manchester.

ROWNTREE, S. 1901. Poverty: A Study of Town Life, London, Macmillan and Co.


199

SCOONES, I. 1995. Investigating Difference: Applications of Wealth Ranking and Household Survey Approaches among Family Households in Southern Zimbabwe. Development and Change, 26, 67-88.

SCOTT, C. & LITCHFIELD, J. 1994. Inequality, Mobility and the Determinants of Income among the Rural Poor in Chile, 1968-1986. Development Economic Research Programme, 53. London: Suntory-Toyota International Centre for Economics and Related Disciplines, London School of Economics.

SEN, A. 1993. Capability and Well-Being. In: NUSSBAUM, M. & SEN, A. (eds.) The Quality of Life. Oxford: Oxford University Press.

SEN, B. 2003. Drivers of Escape and Descent: Changing Household Fortunes in Rural Bangladesh. World Development, 31 (3), 513-534.

SHAFFER, P. 1996. Beneath the Poverty Debate: Some Issues. In: BAULCH, B. (ed.) IDS Bullentin: Poverty, Policy and Aid. Brighton: Institute of Development Studies.

SHAFFER, P. 2002. Participatory Analyses of Poverty Dynamics: Reflections on the Myanmar PPA. In: BROCK, K. & MCGEE, R. (eds.) Knowing Poverty: Critical Reflections on Participatory Research and Policy. London: Earthscan Publications Ltd.

SHAFFER, P. 2006. Combining Qualitative and Quantitative Approaches to Poverty Analysis and Monitoring: Issues and Examples. In: BAULCH, B. & SCOTT, L. (eds.) Report on CPRC Workshop on Panel Surveys and Life History Methods. London.

SINGH, I., SQUIRE, L. & STRAUSS, J. 1986. A Survey of Agricultural Household Models: Recent Findings and Policy Implications. The World Bank Economic Review 1(1), 149-179.

SIRIPRACHAI, S. 2009. The Thai Economy: Structural Changes and Challenges Ahead. Thammasat Economic Journal, 27 (1), 148-228.

TAYLOR, E. J. & ADELMAN, I. 2003. Agricultural Household Models: Genesis, Evolution

and Extensions. Review of Economics of the Household 1(1), 33-58.



TEMU, A. & DUE, J. 2000. Participatory Appraisal Approches versus Sample Survey

Data Collection: A Case of Smallholder Farmers Well-being Ranking in

Njombo District, Tanzania. Journal of African Economies, 9 (1), 44-62.

UNDP 1997. Human Development Report 1997. New York: United Nations Development

Programme.

VAN SCHENDEL, W. 1981. Peasant Mobility: The Odds of Life in Rural Bangladesh, The

Netherlands, Van Gorcum & Comp.

WARR, P. 1993. The Thai Economy in Transition, Cambridge University Press.

WORLD BANK 2000. World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty.

Washington D.C.: The World Bank.

WORLD BANK 2008. World Development Report 2008: Agriculture for Development,

Washington D.C., The World Bank.

YAQUB, S. 2000. Poverty Dynamics in Developing Countries. Development

Bilbiography 16. Brighton: Institute of Development Studies.

ผเขยนอานนทชนกสกนธวฒน

การศกษา ปรญญาตร เศรษฐศาสตรบณฑต จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ปรญญาโท เศรษฐศาสตรประยกต University of Michigan, Ann Arbor, USA

กำลงศกษาระดบปรญญาเอก ณ Institute of Development Studies, University of Sussex, Brighton, UK

KNIT

Documents

พลวัตความยากจน Dynamics of poverty