43
Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος Αιγαίο και Κύπρος ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ - edume.myds.meedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1002/01_documents/t01_k0… · από το 1970 εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής

Embed Size (px)

Citation preview

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΗ Παλαιολιθική περίοδος του Αιγαίου δυστυχώς παραmicroένει σχεδόν στην αφάνεια καθώς τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας είναι ελάχιστα Η αρχαιότερη παρουσία ανθρώπου στον ελληνικό χώρο χρονολογείται αν δεχθούmicroε τη χρονο-λόγηση του ανασκαφέα του σπηλαίου Πετραλώνων γύρω στα 700000 χρόνια πΣ Στην Αιγαιακή λεκάνη όmicroως τα παλαιολιθικά ευρήmicroατα είναι σπάνια Αν υπο-λογίσουmicroε τις αργές γεωλογικές ανακατατάξεις microε τη σταδιακή καταβύθιση της Αιγηίδας ίσως επισκέπτονταν τον χώρο πρώιmicroοι ανθρωπίδες από την πλευρά της Ανατολής Επιφανειακές έρευνες που διενεργήθηκαν σε νησιά του Αιγαίου όπως η Μήλος και η Ικαρία έχουν αποδώσει ατυπικά λίθινα εργαλεία της Κατώτερης Παλαιολιθικής τα οποία όmicroως δεν microπορούν να αξιολογηθούν Την απουσία πολύ πρώιmicroων ανθρώπινων κατάλοιπων στο Αιγαίο αναπληρώνουν παλαιοντολογικά ευρήmicroατα από νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου όπως η Σάmicroος η Μυτι-λήνη η Αλόννησος και τα Δωδεκάνησα

Για τη Μέση Παλαιολιθική (80000-35000 πΣ) τα ευρήmicroατα που έχουmicroε προέρχονται από επιφανειακές έρευνες Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως παγετώδης microε συχνές κλιmicroατικές εναλλαγές ωστόσο οι περισσότερες θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής είναι υπαίθριες γεγονός που microας προβληmicroατίζει και microας αναγκάζει να υποθέσουmicroε ότι αυτές οι θέσεις εντάσσονται σε ενδιάmicroεσα θερmicroά microεσοστάδια ή σε ένα microόνο microεσοστάδιο αγνοώντας όmicroως αν πρόκειται για θέσεις microόνιmicroης ή περιστασιακής κατοίκησης Η λιθο-τεχνία της ελληνικής Μέσης Παλαιολιθικής συγκαταλέγεται στη Μουστέρια πολιτισmicroική φάση microε τοπικές παραλλαγές Πρόκειται για αιχmicroές και φολίδες τύπου levallois από πυριτόλιθο microε έντονη πατίναΚατόπιν έρευνας που διενεργήθηκε στα Ερηmicroόνησα των Βόρειων Σποράδων (εικ1) διαπιστώθηκε παρουσία λίθινων εργαλείων της Μέσης Παλαιολιθικής στα νησιά Γιούρα Ψαθούρα Γράmicroιζα και Κυρά Παναγιά Από τα microεγάλα νησιά των Βόρειων Σποράδων τα οποία ήταν ενωmicroένα microε τη Θεσσαλία τουλάχιστον σε εποχές microεγάλης καθόδου της θαλάσσιας στάθmicroης microόνο η Αλόννησος παρουσίασε 14 παλαιολιθικές θέσεις Ήδη

Ψαθούρα

Γιούρα

Άγιος Πέτρος

Στο νησιωτικό σύmicroπλεγmicroα των Βόρειων Σποράδων Γιούρα

από το 1970 εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής είχαν εντοπιστεί από τον Δ Θεοχάρη σε microια νησίδα κοντά στο Κοκκινόκαστρο της Αλοννήσου ενώ στον ίδιο χώρο βρέ-θηκε και πανίδα από ιππάρια του Μέσου Πλειστόκαινου Οι microεσοπαλαιολιθικές θέσεις συγκεντρώνονται κυρίως στη νότια και ανατολική πλευρά της Αλοννήσου λόγω της παρουσίας υδάτινων πόρων και της ύπαρξης πρωτογενούς απόθεσης πρώτης ύλης Σε περιόδους χαmicroηλής θαλάσσιας στάθmicroης η Αλόννησος ήταν ενωmicroένη microε το απέναντι microεγάλο νησί της Περιστέρας όπου εντοπίστηκε microια θέση microε παλαιολιθικά εργαλεία Δεδοmicroένου ότι η στάθmicroη της θάλασσας στη Μέση Παλαιολιθική ήταν κατά microέσο όρο 80-50 micro χαmicroηλότερη microεταξύ των νησιών παρεmicroβάλλονταν microικροί ή microεγάλοι δίαυλοι οι οποίοι εκτός από δυσκολίες στην πλεύση δηmicroιουργούσαν αποmicroονωτισmicroό Παρόλα αυτά η παρουσία του ανθρώπου στα ερηmicroόνησα των Βόρειων Σποράδων και στην Αλόννησο δηλώνει microια ιδιαίτερη ικανότητα προσαρmicroογής του Το πρόβληmicroα είναι ότι δεν εντοπίστηκε κατοίκηση στην Ανώτερη Παλαιολιθική (35000-10000 πΣ) εποχή που σχεδόν όλα τα νησιά των Σποράδων ήταν ενωmicroέναΠαλαιολιθικά ευρήmicroατα έχει παρουσιάσει και η Θάσος γιατί ήταν ενωmicroένη microε την ξηρά λόγω του microικρού βάθους της θάλασσας στην περιοχή Ανασκαφές στο νησί έφε-ραν στο φως ορυχεία ώχρας από κοιτάσmicroατα αιmicroατίτη που χρονολογούνται στην Ανώ-τερη Παλαιολιθική Τα λίθινα εργαλεία δεν είναι τυπικά της περιόδου αλλά η πανίδα αποτελείται από χαρακτηριστικά είδη του Ανώτερου Πλειστόκαινου όπως Equus Bos primigenius Dama dama Cervus elaphus Στο νησί της Εύβοιας η έρευνα απέδωσε microερικές υπαίθριες παλαιολιθικές θέσεις κυρίως στο βόρειο τmicroήmicroα της όπως στη Λίmicroνη στην Αγία Άννα στην Κοτσικιά στην Κοκκινοmicroηλιά και στο Προκόπι Στην κεντρική Εύβοια εργαλεία της Μουστέριας φάσης έχουν βρεθεί στα Εφτακόνακα στην Τριάδα στη Νέα Αρτάκη και σε microερικές άλλες θέσεις Λευκοί πυριτόλιθοι τύπου levallois microε πατίνα βρέθηκαν σε ηmicroιορεινή θέση δίπλα στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια της κεντρικής ΕύβοιαςΣτους χρόνους της Ανώτερης Παλαιολιθικής ιδιαίτερα κατά την τελευταία Παγετώδη (18000-16000 πΣ) λόγω της καθόδου της θαλάσσιας στάθmicroης πάνω από 120-140 micro τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων εκτός της Κύθνου της Μήλου και microερικών άλλων αποτελούσαν ένα τεράστιο νησί (Κυκλαδία) microε έκταση τα 23 της Κύπρου στο οποίο ήταν δυνατόν να συντηρείται πλούσια πανίδα και χλωρίδα Η Κύθνος και η Κέα

Εργαλεία της Μουστέριας φάσης

είναι από τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά ακόmicroα και σε εποχή που η θαλάσσια στάθmicroη είχε φτάσει στο κατώτατο σηmicroείο της τα βάθη microεταξύ των νησιών ήταν και πάλι microεγάλα Ωστόσο δεν ήταν τόσο δύσκολο να διαπλεύσει κανείς τους στενούς διαύλους microεταξύ των νησιών και της ηπειρωτικής ΕλλάδαςΔυστυχώς οι τότε παραθαλάσσιες θέσεις της Ανώτερης Παλαιολιθικής έχουν χαθεί διά παντός λόγω της ανόδου της θαλάσσιας στάθmicroης η έρευνα όmicroως συνεχίζεται γιατί θεωρείται πως υπάρχουν θέσεις που τότε βρίσκονταν σε ψηλότερα σηmicroεία Στη θέση Στελίδα της Νάξου πυρήνες λεπίδες και φολίδες microε ατυπικά χαρακτηριστικά από ένα είδος λευκού πυριτόλιθου πιστεύεται ότι ανήκουν στην Ανώτερη Παλαιολιθική Γενικά η εργαλειοτεχνία της Στελίδας ανήκει σε διάφορους πολιτισmicroικούς ορίζοντες και θα microπορούσε να ανήκει και σε microεταγενέστερες περιόδους Μία από τις πιο σπουδαίες παλαιολιθικές και microεσολιθικές θέσεις στην Ελλάδα microέχρι πρόσφατα ήταν το σπήλαιο Φράγχθι H κατοίκηση αρχίζει γύρω στα 25000 χρόνια πΣ microε microία λιθοτεχνία πιθα-νώς της Ωρινιάκιας περιόδου και πανίδα από οστά ιππιδών και ελαφιών Από 18000 έως 13000 πΣ που παρατηρείται έξαρση των παγετώνων υπάρχει ένα κενό στην κατοίκηση του σπηλαίου Από το 13000 πΣ και microετά επικρατεί ηπιότερο κλίmicroα και οι ένοικοι του σπηλαίου επιστρέφουν Η λιθοτεχνία αυτής της εποχής (φάση ΙΙ) είναι χαρακτηριστική της Γκραβέτιας φάσης και περιλαmicroβάνει αιχmicroές microε microίσχο και γεωmicroετρι-κούς microικρόλιθους

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Κλίmicroα και θέσειςΓύρω στο 10000 πΧ συmicroβαίνουν microεγάλες κλιmicroατολογικές αλλαγές αφού οι παγετώνες υποχωρούν και έχουmicroε τη microετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο Από την εποχή αυτή και microετά αρχίζουν να διαmicroορφώνονται οι ήπειροι και οι ωκεανοί στη σηmicroε-ρινή τους microορφή Το κρύο υποχωρεί και επικρατούν θερmicroές συνθήκες που σε αρκετές περιπτώσεις φτάνουν ή υπερβαίνουν τα επίπεδα της σηmicroερινής θερmicroοκρασίας Η Μεσολιθική περίοδος στον ελληνικό χώρο η οποία διαρκεί σχεδόν δύο χιλιετίες (8500-66006500 πΧ) αναγνωρίζεται πια στρωmicroατογραφικά και οι θέσεις ολοένα πληθαίνουν Στη Θεσσαλία microέχρι σήmicroερα φαινόταν να microην υπάρχει σχεδόν καmicroία ανθρώπινη παρουσία στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική πιστευόταν ότι η περιοχή ήταν έρηmicroη και το microεγαλύτερο microέρος της θεσσαλικής λεκάνης αποτελούσε microία λίmicroνη Μάλιστα κάποιοι ξένοι ερευνητές ξεκινώντας από αυτή την απουσία και από το κενό που φαίνεται να υπάρχει στο Φράγχθι από το τέλος της Παλαιολιθικής microέχρι τη Μεσολιθική έφτασαν στο σηmicroείο να πιστεύουν ότι ο microεσολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα δηmicroιουργήθηκε από microετακινήσεις πληθυσmicroών που ήρθαν διά θαλάσσης από τη Μέση ΑνατολήΤα πρόσφατα ευρήmicroατα όmicroως από το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαmicroπάκα δείχνουν microια συνεχή κατοίκηση από τη Μέση Παλαιολιθική microέχρι τη Νεολιθική Μετά το τέλος της Παλαιολιθικής η κατοίκηση στο σπήλαιο δεν διακόπτεται και παρουσιάζεται microια στρωmicroατογραφηmicroένη microεσολιθική φάση microε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων Μεσολιθικά ευρήmicroατα από υπαίθριες θέσεις έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυ-ρας και από microερικές θέσεις στην Πρέβεζα Αν και είναι λογικό η Μεσολιθική του Ιονίου να είχε σχέσεις microε τους αντίστοιχους πολιτισmicroικούς ορίζοντες της Ιταλίας και της Δαλmicroατίας το υλικό από το Σιδάρι δείχνει ότι ο οικισmicroός ακολουθεί δικό του δρόmicroο κάτι που microπορεί να ερmicroηνευτεί ως microια εξειδικευmicroένη χρήση της θέσης Στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα microεσολιθική παρουσία υπάρχει στο σπήλαιο Σαρα-κηνού της Βοιωτίας όπου ένα παχύ microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται ανάmicroεσα σε ένα ύστερο παλαιολιθικό και ένα επίσης παχύ στρώmicroα της Αρχαιότερης Νεολιθικής στο σπήλαιο του Ζαΐmicroη στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας στην Αττική όπου το microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται microαζί microε ένα ύστερο παλαιολιθικό και σε βραχοσκεπή της Κλεισού-

Στρωmicroατογραφική ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιω-

ρας στην Πρόσυmicroνα της Αργολίδας στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε microεσολιθικό στρώmicroα πάνω σε στρώmicroατα της Ανώτερης ΠαλαιολιθικήςΣτο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερmicroιονίδα η microεσολιθική κατοίκηση ήταν γνω-στή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του lsquo60 και η στρωmicroατογραφία έδειξε ότι η περί-οδος αυτή microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις microία κατώτερη και microία ανώτερη οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία πΧ Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη microεσολιθική φάση microέσα στα στρώmicroατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο που προφανώς microεταφερόταν στο Φράγχθι microέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής Οι γνώσεις microας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία microε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες της Αλοννήσου της Κύθνου και της Ικαρίας Μία πιθανή microεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο αλλά αυτή δεν microπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα

ΜετακινήσειςΟι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου microε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς microια επικοινωνία ιδεών από τους microεσολιθικούς χρόνους Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων microε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος Σκόπελος Αλόννησος Κυρά Παναγιά Γιούρα Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες microετακινήσεις από δυσmicroάς προς ανατολάς και τανάπαλιν ενώ τα θαλάσσια ρεύmicroατα που έχουν διαφορε-τική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειmicroώνα βοηθούσαν σηmicroαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου microε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη microηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο Ο οψιανός της Μήλου microεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας πΧ και πιθανώς το δροmicroολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόmicroους διά microέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εmicroπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούmicroενες γενιές Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιmicroους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία πΧ) συνδέεται microε την αλιεία που υπήρξε η πρώτη δοκιmicroα-σία των ανθρώπων της εποχής σε νέες microορφές οικονοmicroίας και όπως έχει λεχθεί το

Λεπτοmicroέρεια νεολιθικής στρω-microατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΗ Παλαιολιθική περίοδος του Αιγαίου δυστυχώς παραmicroένει σχεδόν στην αφάνεια καθώς τα στοιχεία που έχουmicroε στη διάθεσή microας είναι ελάχιστα Η αρχαιότερη παρουσία ανθρώπου στον ελληνικό χώρο χρονολογείται αν δεχθούmicroε τη χρονο-λόγηση του ανασκαφέα του σπηλαίου Πετραλώνων γύρω στα 700000 χρόνια πΣ Στην Αιγαιακή λεκάνη όmicroως τα παλαιολιθικά ευρήmicroατα είναι σπάνια Αν υπο-λογίσουmicroε τις αργές γεωλογικές ανακατατάξεις microε τη σταδιακή καταβύθιση της Αιγηίδας ίσως επισκέπτονταν τον χώρο πρώιmicroοι ανθρωπίδες από την πλευρά της Ανατολής Επιφανειακές έρευνες που διενεργήθηκαν σε νησιά του Αιγαίου όπως η Μήλος και η Ικαρία έχουν αποδώσει ατυπικά λίθινα εργαλεία της Κατώτερης Παλαιολιθικής τα οποία όmicroως δεν microπορούν να αξιολογηθούν Την απουσία πολύ πρώιmicroων ανθρώπινων κατάλοιπων στο Αιγαίο αναπληρώνουν παλαιοντολογικά ευρήmicroατα από νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου όπως η Σάmicroος η Μυτι-λήνη η Αλόννησος και τα Δωδεκάνησα

Για τη Μέση Παλαιολιθική (80000-35000 πΣ) τα ευρήmicroατα που έχουmicroε προέρχονται από επιφανειακές έρευνες Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως παγετώδης microε συχνές κλιmicroατικές εναλλαγές ωστόσο οι περισσότερες θέσεις της Μέσης Παλαιολιθικής είναι υπαίθριες γεγονός που microας προβληmicroατίζει και microας αναγκάζει να υποθέσουmicroε ότι αυτές οι θέσεις εντάσσονται σε ενδιάmicroεσα θερmicroά microεσοστάδια ή σε ένα microόνο microεσοστάδιο αγνοώντας όmicroως αν πρόκειται για θέσεις microόνιmicroης ή περιστασιακής κατοίκησης Η λιθο-τεχνία της ελληνικής Μέσης Παλαιολιθικής συγκαταλέγεται στη Μουστέρια πολιτισmicroική φάση microε τοπικές παραλλαγές Πρόκειται για αιχmicroές και φολίδες τύπου levallois από πυριτόλιθο microε έντονη πατίναΚατόπιν έρευνας που διενεργήθηκε στα Ερηmicroόνησα των Βόρειων Σποράδων (εικ1) διαπιστώθηκε παρουσία λίθινων εργαλείων της Μέσης Παλαιολιθικής στα νησιά Γιούρα Ψαθούρα Γράmicroιζα και Κυρά Παναγιά Από τα microεγάλα νησιά των Βόρειων Σποράδων τα οποία ήταν ενωmicroένα microε τη Θεσσαλία τουλάχιστον σε εποχές microεγάλης καθόδου της θαλάσσιας στάθmicroης microόνο η Αλόννησος παρουσίασε 14 παλαιολιθικές θέσεις Ήδη

Ψαθούρα

Γιούρα

Άγιος Πέτρος

Στο νησιωτικό σύmicroπλεγmicroα των Βόρειων Σποράδων Γιούρα

από το 1970 εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής είχαν εντοπιστεί από τον Δ Θεοχάρη σε microια νησίδα κοντά στο Κοκκινόκαστρο της Αλοννήσου ενώ στον ίδιο χώρο βρέ-θηκε και πανίδα από ιππάρια του Μέσου Πλειστόκαινου Οι microεσοπαλαιολιθικές θέσεις συγκεντρώνονται κυρίως στη νότια και ανατολική πλευρά της Αλοννήσου λόγω της παρουσίας υδάτινων πόρων και της ύπαρξης πρωτογενούς απόθεσης πρώτης ύλης Σε περιόδους χαmicroηλής θαλάσσιας στάθmicroης η Αλόννησος ήταν ενωmicroένη microε το απέναντι microεγάλο νησί της Περιστέρας όπου εντοπίστηκε microια θέση microε παλαιολιθικά εργαλεία Δεδοmicroένου ότι η στάθmicroη της θάλασσας στη Μέση Παλαιολιθική ήταν κατά microέσο όρο 80-50 micro χαmicroηλότερη microεταξύ των νησιών παρεmicroβάλλονταν microικροί ή microεγάλοι δίαυλοι οι οποίοι εκτός από δυσκολίες στην πλεύση δηmicroιουργούσαν αποmicroονωτισmicroό Παρόλα αυτά η παρουσία του ανθρώπου στα ερηmicroόνησα των Βόρειων Σποράδων και στην Αλόννησο δηλώνει microια ιδιαίτερη ικανότητα προσαρmicroογής του Το πρόβληmicroα είναι ότι δεν εντοπίστηκε κατοίκηση στην Ανώτερη Παλαιολιθική (35000-10000 πΣ) εποχή που σχεδόν όλα τα νησιά των Σποράδων ήταν ενωmicroέναΠαλαιολιθικά ευρήmicroατα έχει παρουσιάσει και η Θάσος γιατί ήταν ενωmicroένη microε την ξηρά λόγω του microικρού βάθους της θάλασσας στην περιοχή Ανασκαφές στο νησί έφε-ραν στο φως ορυχεία ώχρας από κοιτάσmicroατα αιmicroατίτη που χρονολογούνται στην Ανώ-τερη Παλαιολιθική Τα λίθινα εργαλεία δεν είναι τυπικά της περιόδου αλλά η πανίδα αποτελείται από χαρακτηριστικά είδη του Ανώτερου Πλειστόκαινου όπως Equus Bos primigenius Dama dama Cervus elaphus Στο νησί της Εύβοιας η έρευνα απέδωσε microερικές υπαίθριες παλαιολιθικές θέσεις κυρίως στο βόρειο τmicroήmicroα της όπως στη Λίmicroνη στην Αγία Άννα στην Κοτσικιά στην Κοκκινοmicroηλιά και στο Προκόπι Στην κεντρική Εύβοια εργαλεία της Μουστέριας φάσης έχουν βρεθεί στα Εφτακόνακα στην Τριάδα στη Νέα Αρτάκη και σε microερικές άλλες θέσεις Λευκοί πυριτόλιθοι τύπου levallois microε πατίνα βρέθηκαν σε ηmicroιορεινή θέση δίπλα στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια της κεντρικής ΕύβοιαςΣτους χρόνους της Ανώτερης Παλαιολιθικής ιδιαίτερα κατά την τελευταία Παγετώδη (18000-16000 πΣ) λόγω της καθόδου της θαλάσσιας στάθmicroης πάνω από 120-140 micro τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων εκτός της Κύθνου της Μήλου και microερικών άλλων αποτελούσαν ένα τεράστιο νησί (Κυκλαδία) microε έκταση τα 23 της Κύπρου στο οποίο ήταν δυνατόν να συντηρείται πλούσια πανίδα και χλωρίδα Η Κύθνος και η Κέα

Εργαλεία της Μουστέριας φάσης

είναι από τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά ακόmicroα και σε εποχή που η θαλάσσια στάθmicroη είχε φτάσει στο κατώτατο σηmicroείο της τα βάθη microεταξύ των νησιών ήταν και πάλι microεγάλα Ωστόσο δεν ήταν τόσο δύσκολο να διαπλεύσει κανείς τους στενούς διαύλους microεταξύ των νησιών και της ηπειρωτικής ΕλλάδαςΔυστυχώς οι τότε παραθαλάσσιες θέσεις της Ανώτερης Παλαιολιθικής έχουν χαθεί διά παντός λόγω της ανόδου της θαλάσσιας στάθmicroης η έρευνα όmicroως συνεχίζεται γιατί θεωρείται πως υπάρχουν θέσεις που τότε βρίσκονταν σε ψηλότερα σηmicroεία Στη θέση Στελίδα της Νάξου πυρήνες λεπίδες και φολίδες microε ατυπικά χαρακτηριστικά από ένα είδος λευκού πυριτόλιθου πιστεύεται ότι ανήκουν στην Ανώτερη Παλαιολιθική Γενικά η εργαλειοτεχνία της Στελίδας ανήκει σε διάφορους πολιτισmicroικούς ορίζοντες και θα microπορούσε να ανήκει και σε microεταγενέστερες περιόδους Μία από τις πιο σπουδαίες παλαιολιθικές και microεσολιθικές θέσεις στην Ελλάδα microέχρι πρόσφατα ήταν το σπήλαιο Φράγχθι H κατοίκηση αρχίζει γύρω στα 25000 χρόνια πΣ microε microία λιθοτεχνία πιθα-νώς της Ωρινιάκιας περιόδου και πανίδα από οστά ιππιδών και ελαφιών Από 18000 έως 13000 πΣ που παρατηρείται έξαρση των παγετώνων υπάρχει ένα κενό στην κατοίκηση του σπηλαίου Από το 13000 πΣ και microετά επικρατεί ηπιότερο κλίmicroα και οι ένοικοι του σπηλαίου επιστρέφουν Η λιθοτεχνία αυτής της εποχής (φάση ΙΙ) είναι χαρακτηριστική της Γκραβέτιας φάσης και περιλαmicroβάνει αιχmicroές microε microίσχο και γεωmicroετρι-κούς microικρόλιθους

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Κλίmicroα και θέσειςΓύρω στο 10000 πΧ συmicroβαίνουν microεγάλες κλιmicroατολογικές αλλαγές αφού οι παγετώνες υποχωρούν και έχουmicroε τη microετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο Από την εποχή αυτή και microετά αρχίζουν να διαmicroορφώνονται οι ήπειροι και οι ωκεανοί στη σηmicroε-ρινή τους microορφή Το κρύο υποχωρεί και επικρατούν θερmicroές συνθήκες που σε αρκετές περιπτώσεις φτάνουν ή υπερβαίνουν τα επίπεδα της σηmicroερινής θερmicroοκρασίας Η Μεσολιθική περίοδος στον ελληνικό χώρο η οποία διαρκεί σχεδόν δύο χιλιετίες (8500-66006500 πΧ) αναγνωρίζεται πια στρωmicroατογραφικά και οι θέσεις ολοένα πληθαίνουν Στη Θεσσαλία microέχρι σήmicroερα φαινόταν να microην υπάρχει σχεδόν καmicroία ανθρώπινη παρουσία στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική πιστευόταν ότι η περιοχή ήταν έρηmicroη και το microεγαλύτερο microέρος της θεσσαλικής λεκάνης αποτελούσε microία λίmicroνη Μάλιστα κάποιοι ξένοι ερευνητές ξεκινώντας από αυτή την απουσία και από το κενό που φαίνεται να υπάρχει στο Φράγχθι από το τέλος της Παλαιολιθικής microέχρι τη Μεσολιθική έφτασαν στο σηmicroείο να πιστεύουν ότι ο microεσολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα δηmicroιουργήθηκε από microετακινήσεις πληθυσmicroών που ήρθαν διά θαλάσσης από τη Μέση ΑνατολήΤα πρόσφατα ευρήmicroατα όmicroως από το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαmicroπάκα δείχνουν microια συνεχή κατοίκηση από τη Μέση Παλαιολιθική microέχρι τη Νεολιθική Μετά το τέλος της Παλαιολιθικής η κατοίκηση στο σπήλαιο δεν διακόπτεται και παρουσιάζεται microια στρωmicroατογραφηmicroένη microεσολιθική φάση microε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων Μεσολιθικά ευρήmicroατα από υπαίθριες θέσεις έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυ-ρας και από microερικές θέσεις στην Πρέβεζα Αν και είναι λογικό η Μεσολιθική του Ιονίου να είχε σχέσεις microε τους αντίστοιχους πολιτισmicroικούς ορίζοντες της Ιταλίας και της Δαλmicroατίας το υλικό από το Σιδάρι δείχνει ότι ο οικισmicroός ακολουθεί δικό του δρόmicroο κάτι που microπορεί να ερmicroηνευτεί ως microια εξειδικευmicroένη χρήση της θέσης Στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα microεσολιθική παρουσία υπάρχει στο σπήλαιο Σαρα-κηνού της Βοιωτίας όπου ένα παχύ microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται ανάmicroεσα σε ένα ύστερο παλαιολιθικό και ένα επίσης παχύ στρώmicroα της Αρχαιότερης Νεολιθικής στο σπήλαιο του Ζαΐmicroη στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας στην Αττική όπου το microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται microαζί microε ένα ύστερο παλαιολιθικό και σε βραχοσκεπή της Κλεισού-

Στρωmicroατογραφική ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιω-

ρας στην Πρόσυmicroνα της Αργολίδας στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε microεσολιθικό στρώmicroα πάνω σε στρώmicroατα της Ανώτερης ΠαλαιολιθικήςΣτο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερmicroιονίδα η microεσολιθική κατοίκηση ήταν γνω-στή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του lsquo60 και η στρωmicroατογραφία έδειξε ότι η περί-οδος αυτή microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις microία κατώτερη και microία ανώτερη οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία πΧ Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη microεσολιθική φάση microέσα στα στρώmicroατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο που προφανώς microεταφερόταν στο Φράγχθι microέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής Οι γνώσεις microας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία microε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες της Αλοννήσου της Κύθνου και της Ικαρίας Μία πιθανή microεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο αλλά αυτή δεν microπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα

ΜετακινήσειςΟι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου microε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς microια επικοινωνία ιδεών από τους microεσολιθικούς χρόνους Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων microε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος Σκόπελος Αλόννησος Κυρά Παναγιά Γιούρα Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες microετακινήσεις από δυσmicroάς προς ανατολάς και τανάπαλιν ενώ τα θαλάσσια ρεύmicroατα που έχουν διαφορε-τική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειmicroώνα βοηθούσαν σηmicroαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου microε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη microηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο Ο οψιανός της Μήλου microεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας πΧ και πιθανώς το δροmicroολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόmicroους διά microέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εmicroπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούmicroενες γενιές Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιmicroους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία πΧ) συνδέεται microε την αλιεία που υπήρξε η πρώτη δοκιmicroα-σία των ανθρώπων της εποχής σε νέες microορφές οικονοmicroίας και όπως έχει λεχθεί το

Λεπτοmicroέρεια νεολιθικής στρω-microατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

από το 1970 εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής είχαν εντοπιστεί από τον Δ Θεοχάρη σε microια νησίδα κοντά στο Κοκκινόκαστρο της Αλοννήσου ενώ στον ίδιο χώρο βρέ-θηκε και πανίδα από ιππάρια του Μέσου Πλειστόκαινου Οι microεσοπαλαιολιθικές θέσεις συγκεντρώνονται κυρίως στη νότια και ανατολική πλευρά της Αλοννήσου λόγω της παρουσίας υδάτινων πόρων και της ύπαρξης πρωτογενούς απόθεσης πρώτης ύλης Σε περιόδους χαmicroηλής θαλάσσιας στάθmicroης η Αλόννησος ήταν ενωmicroένη microε το απέναντι microεγάλο νησί της Περιστέρας όπου εντοπίστηκε microια θέση microε παλαιολιθικά εργαλεία Δεδοmicroένου ότι η στάθmicroη της θάλασσας στη Μέση Παλαιολιθική ήταν κατά microέσο όρο 80-50 micro χαmicroηλότερη microεταξύ των νησιών παρεmicroβάλλονταν microικροί ή microεγάλοι δίαυλοι οι οποίοι εκτός από δυσκολίες στην πλεύση δηmicroιουργούσαν αποmicroονωτισmicroό Παρόλα αυτά η παρουσία του ανθρώπου στα ερηmicroόνησα των Βόρειων Σποράδων και στην Αλόννησο δηλώνει microια ιδιαίτερη ικανότητα προσαρmicroογής του Το πρόβληmicroα είναι ότι δεν εντοπίστηκε κατοίκηση στην Ανώτερη Παλαιολιθική (35000-10000 πΣ) εποχή που σχεδόν όλα τα νησιά των Σποράδων ήταν ενωmicroέναΠαλαιολιθικά ευρήmicroατα έχει παρουσιάσει και η Θάσος γιατί ήταν ενωmicroένη microε την ξηρά λόγω του microικρού βάθους της θάλασσας στην περιοχή Ανασκαφές στο νησί έφε-ραν στο φως ορυχεία ώχρας από κοιτάσmicroατα αιmicroατίτη που χρονολογούνται στην Ανώ-τερη Παλαιολιθική Τα λίθινα εργαλεία δεν είναι τυπικά της περιόδου αλλά η πανίδα αποτελείται από χαρακτηριστικά είδη του Ανώτερου Πλειστόκαινου όπως Equus Bos primigenius Dama dama Cervus elaphus Στο νησί της Εύβοιας η έρευνα απέδωσε microερικές υπαίθριες παλαιολιθικές θέσεις κυρίως στο βόρειο τmicroήmicroα της όπως στη Λίmicroνη στην Αγία Άννα στην Κοτσικιά στην Κοκκινοmicroηλιά και στο Προκόπι Στην κεντρική Εύβοια εργαλεία της Μουστέριας φάσης έχουν βρεθεί στα Εφτακόνακα στην Τριάδα στη Νέα Αρτάκη και σε microερικές άλλες θέσεις Λευκοί πυριτόλιθοι τύπου levallois microε πατίνα βρέθηκαν σε ηmicroιορεινή θέση δίπλα στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια της κεντρικής ΕύβοιαςΣτους χρόνους της Ανώτερης Παλαιολιθικής ιδιαίτερα κατά την τελευταία Παγετώδη (18000-16000 πΣ) λόγω της καθόδου της θαλάσσιας στάθmicroης πάνω από 120-140 micro τα περισσότερα νησιά των Κυκλάδων εκτός της Κύθνου της Μήλου και microερικών άλλων αποτελούσαν ένα τεράστιο νησί (Κυκλαδία) microε έκταση τα 23 της Κύπρου στο οποίο ήταν δυνατόν να συντηρείται πλούσια πανίδα και χλωρίδα Η Κύθνος και η Κέα

Εργαλεία της Μουστέριας φάσης

είναι από τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά ακόmicroα και σε εποχή που η θαλάσσια στάθmicroη είχε φτάσει στο κατώτατο σηmicroείο της τα βάθη microεταξύ των νησιών ήταν και πάλι microεγάλα Ωστόσο δεν ήταν τόσο δύσκολο να διαπλεύσει κανείς τους στενούς διαύλους microεταξύ των νησιών και της ηπειρωτικής ΕλλάδαςΔυστυχώς οι τότε παραθαλάσσιες θέσεις της Ανώτερης Παλαιολιθικής έχουν χαθεί διά παντός λόγω της ανόδου της θαλάσσιας στάθmicroης η έρευνα όmicroως συνεχίζεται γιατί θεωρείται πως υπάρχουν θέσεις που τότε βρίσκονταν σε ψηλότερα σηmicroεία Στη θέση Στελίδα της Νάξου πυρήνες λεπίδες και φολίδες microε ατυπικά χαρακτηριστικά από ένα είδος λευκού πυριτόλιθου πιστεύεται ότι ανήκουν στην Ανώτερη Παλαιολιθική Γενικά η εργαλειοτεχνία της Στελίδας ανήκει σε διάφορους πολιτισmicroικούς ορίζοντες και θα microπορούσε να ανήκει και σε microεταγενέστερες περιόδους Μία από τις πιο σπουδαίες παλαιολιθικές και microεσολιθικές θέσεις στην Ελλάδα microέχρι πρόσφατα ήταν το σπήλαιο Φράγχθι H κατοίκηση αρχίζει γύρω στα 25000 χρόνια πΣ microε microία λιθοτεχνία πιθα-νώς της Ωρινιάκιας περιόδου και πανίδα από οστά ιππιδών και ελαφιών Από 18000 έως 13000 πΣ που παρατηρείται έξαρση των παγετώνων υπάρχει ένα κενό στην κατοίκηση του σπηλαίου Από το 13000 πΣ και microετά επικρατεί ηπιότερο κλίmicroα και οι ένοικοι του σπηλαίου επιστρέφουν Η λιθοτεχνία αυτής της εποχής (φάση ΙΙ) είναι χαρακτηριστική της Γκραβέτιας φάσης και περιλαmicroβάνει αιχmicroές microε microίσχο και γεωmicroετρι-κούς microικρόλιθους

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Κλίmicroα και θέσειςΓύρω στο 10000 πΧ συmicroβαίνουν microεγάλες κλιmicroατολογικές αλλαγές αφού οι παγετώνες υποχωρούν και έχουmicroε τη microετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο Από την εποχή αυτή και microετά αρχίζουν να διαmicroορφώνονται οι ήπειροι και οι ωκεανοί στη σηmicroε-ρινή τους microορφή Το κρύο υποχωρεί και επικρατούν θερmicroές συνθήκες που σε αρκετές περιπτώσεις φτάνουν ή υπερβαίνουν τα επίπεδα της σηmicroερινής θερmicroοκρασίας Η Μεσολιθική περίοδος στον ελληνικό χώρο η οποία διαρκεί σχεδόν δύο χιλιετίες (8500-66006500 πΧ) αναγνωρίζεται πια στρωmicroατογραφικά και οι θέσεις ολοένα πληθαίνουν Στη Θεσσαλία microέχρι σήmicroερα φαινόταν να microην υπάρχει σχεδόν καmicroία ανθρώπινη παρουσία στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική πιστευόταν ότι η περιοχή ήταν έρηmicroη και το microεγαλύτερο microέρος της θεσσαλικής λεκάνης αποτελούσε microία λίmicroνη Μάλιστα κάποιοι ξένοι ερευνητές ξεκινώντας από αυτή την απουσία και από το κενό που φαίνεται να υπάρχει στο Φράγχθι από το τέλος της Παλαιολιθικής microέχρι τη Μεσολιθική έφτασαν στο σηmicroείο να πιστεύουν ότι ο microεσολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα δηmicroιουργήθηκε από microετακινήσεις πληθυσmicroών που ήρθαν διά θαλάσσης από τη Μέση ΑνατολήΤα πρόσφατα ευρήmicroατα όmicroως από το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαmicroπάκα δείχνουν microια συνεχή κατοίκηση από τη Μέση Παλαιολιθική microέχρι τη Νεολιθική Μετά το τέλος της Παλαιολιθικής η κατοίκηση στο σπήλαιο δεν διακόπτεται και παρουσιάζεται microια στρωmicroατογραφηmicroένη microεσολιθική φάση microε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων Μεσολιθικά ευρήmicroατα από υπαίθριες θέσεις έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυ-ρας και από microερικές θέσεις στην Πρέβεζα Αν και είναι λογικό η Μεσολιθική του Ιονίου να είχε σχέσεις microε τους αντίστοιχους πολιτισmicroικούς ορίζοντες της Ιταλίας και της Δαλmicroατίας το υλικό από το Σιδάρι δείχνει ότι ο οικισmicroός ακολουθεί δικό του δρόmicroο κάτι που microπορεί να ερmicroηνευτεί ως microια εξειδικευmicroένη χρήση της θέσης Στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα microεσολιθική παρουσία υπάρχει στο σπήλαιο Σαρα-κηνού της Βοιωτίας όπου ένα παχύ microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται ανάmicroεσα σε ένα ύστερο παλαιολιθικό και ένα επίσης παχύ στρώmicroα της Αρχαιότερης Νεολιθικής στο σπήλαιο του Ζαΐmicroη στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας στην Αττική όπου το microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται microαζί microε ένα ύστερο παλαιολιθικό και σε βραχοσκεπή της Κλεισού-

Στρωmicroατογραφική ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιω-

ρας στην Πρόσυmicroνα της Αργολίδας στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε microεσολιθικό στρώmicroα πάνω σε στρώmicroατα της Ανώτερης ΠαλαιολιθικήςΣτο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερmicroιονίδα η microεσολιθική κατοίκηση ήταν γνω-στή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του lsquo60 και η στρωmicroατογραφία έδειξε ότι η περί-οδος αυτή microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις microία κατώτερη και microία ανώτερη οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία πΧ Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη microεσολιθική φάση microέσα στα στρώmicroατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο που προφανώς microεταφερόταν στο Φράγχθι microέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής Οι γνώσεις microας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία microε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες της Αλοννήσου της Κύθνου και της Ικαρίας Μία πιθανή microεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο αλλά αυτή δεν microπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα

ΜετακινήσειςΟι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου microε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς microια επικοινωνία ιδεών από τους microεσολιθικούς χρόνους Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων microε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος Σκόπελος Αλόννησος Κυρά Παναγιά Γιούρα Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες microετακινήσεις από δυσmicroάς προς ανατολάς και τανάπαλιν ενώ τα θαλάσσια ρεύmicroατα που έχουν διαφορε-τική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειmicroώνα βοηθούσαν σηmicroαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου microε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη microηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο Ο οψιανός της Μήλου microεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας πΧ και πιθανώς το δροmicroολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόmicroους διά microέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εmicroπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούmicroενες γενιές Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιmicroους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία πΧ) συνδέεται microε την αλιεία που υπήρξε η πρώτη δοκιmicroα-σία των ανθρώπων της εποχής σε νέες microορφές οικονοmicroίας και όπως έχει λεχθεί το

Λεπτοmicroέρεια νεολιθικής στρω-microατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

είναι από τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά ακόmicroα και σε εποχή που η θαλάσσια στάθmicroη είχε φτάσει στο κατώτατο σηmicroείο της τα βάθη microεταξύ των νησιών ήταν και πάλι microεγάλα Ωστόσο δεν ήταν τόσο δύσκολο να διαπλεύσει κανείς τους στενούς διαύλους microεταξύ των νησιών και της ηπειρωτικής ΕλλάδαςΔυστυχώς οι τότε παραθαλάσσιες θέσεις της Ανώτερης Παλαιολιθικής έχουν χαθεί διά παντός λόγω της ανόδου της θαλάσσιας στάθmicroης η έρευνα όmicroως συνεχίζεται γιατί θεωρείται πως υπάρχουν θέσεις που τότε βρίσκονταν σε ψηλότερα σηmicroεία Στη θέση Στελίδα της Νάξου πυρήνες λεπίδες και φολίδες microε ατυπικά χαρακτηριστικά από ένα είδος λευκού πυριτόλιθου πιστεύεται ότι ανήκουν στην Ανώτερη Παλαιολιθική Γενικά η εργαλειοτεχνία της Στελίδας ανήκει σε διάφορους πολιτισmicroικούς ορίζοντες και θα microπορούσε να ανήκει και σε microεταγενέστερες περιόδους Μία από τις πιο σπουδαίες παλαιολιθικές και microεσολιθικές θέσεις στην Ελλάδα microέχρι πρόσφατα ήταν το σπήλαιο Φράγχθι H κατοίκηση αρχίζει γύρω στα 25000 χρόνια πΣ microε microία λιθοτεχνία πιθα-νώς της Ωρινιάκιας περιόδου και πανίδα από οστά ιππιδών και ελαφιών Από 18000 έως 13000 πΣ που παρατηρείται έξαρση των παγετώνων υπάρχει ένα κενό στην κατοίκηση του σπηλαίου Από το 13000 πΣ και microετά επικρατεί ηπιότερο κλίmicroα και οι ένοικοι του σπηλαίου επιστρέφουν Η λιθοτεχνία αυτής της εποχής (φάση ΙΙ) είναι χαρακτηριστική της Γκραβέτιας φάσης και περιλαmicroβάνει αιχmicroές microε microίσχο και γεωmicroετρι-κούς microικρόλιθους

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Κλίmicroα και θέσειςΓύρω στο 10000 πΧ συmicroβαίνουν microεγάλες κλιmicroατολογικές αλλαγές αφού οι παγετώνες υποχωρούν και έχουmicroε τη microετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο Από την εποχή αυτή και microετά αρχίζουν να διαmicroορφώνονται οι ήπειροι και οι ωκεανοί στη σηmicroε-ρινή τους microορφή Το κρύο υποχωρεί και επικρατούν θερmicroές συνθήκες που σε αρκετές περιπτώσεις φτάνουν ή υπερβαίνουν τα επίπεδα της σηmicroερινής θερmicroοκρασίας Η Μεσολιθική περίοδος στον ελληνικό χώρο η οποία διαρκεί σχεδόν δύο χιλιετίες (8500-66006500 πΧ) αναγνωρίζεται πια στρωmicroατογραφικά και οι θέσεις ολοένα πληθαίνουν Στη Θεσσαλία microέχρι σήmicroερα φαινόταν να microην υπάρχει σχεδόν καmicroία ανθρώπινη παρουσία στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική πιστευόταν ότι η περιοχή ήταν έρηmicroη και το microεγαλύτερο microέρος της θεσσαλικής λεκάνης αποτελούσε microία λίmicroνη Μάλιστα κάποιοι ξένοι ερευνητές ξεκινώντας από αυτή την απουσία και από το κενό που φαίνεται να υπάρχει στο Φράγχθι από το τέλος της Παλαιολιθικής microέχρι τη Μεσολιθική έφτασαν στο σηmicroείο να πιστεύουν ότι ο microεσολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα δηmicroιουργήθηκε από microετακινήσεις πληθυσmicroών που ήρθαν διά θαλάσσης από τη Μέση ΑνατολήΤα πρόσφατα ευρήmicroατα όmicroως από το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαmicroπάκα δείχνουν microια συνεχή κατοίκηση από τη Μέση Παλαιολιθική microέχρι τη Νεολιθική Μετά το τέλος της Παλαιολιθικής η κατοίκηση στο σπήλαιο δεν διακόπτεται και παρουσιάζεται microια στρωmicroατογραφηmicroένη microεσολιθική φάση microε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων Μεσολιθικά ευρήmicroατα από υπαίθριες θέσεις έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυ-ρας και από microερικές θέσεις στην Πρέβεζα Αν και είναι λογικό η Μεσολιθική του Ιονίου να είχε σχέσεις microε τους αντίστοιχους πολιτισmicroικούς ορίζοντες της Ιταλίας και της Δαλmicroατίας το υλικό από το Σιδάρι δείχνει ότι ο οικισmicroός ακολουθεί δικό του δρόmicroο κάτι που microπορεί να ερmicroηνευτεί ως microια εξειδικευmicroένη χρήση της θέσης Στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα microεσολιθική παρουσία υπάρχει στο σπήλαιο Σαρα-κηνού της Βοιωτίας όπου ένα παχύ microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται ανάmicroεσα σε ένα ύστερο παλαιολιθικό και ένα επίσης παχύ στρώmicroα της Αρχαιότερης Νεολιθικής στο σπήλαιο του Ζαΐmicroη στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας στην Αττική όπου το microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται microαζί microε ένα ύστερο παλαιολιθικό και σε βραχοσκεπή της Κλεισού-

Στρωmicroατογραφική ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιω-

ρας στην Πρόσυmicroνα της Αργολίδας στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε microεσολιθικό στρώmicroα πάνω σε στρώmicroατα της Ανώτερης ΠαλαιολιθικήςΣτο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερmicroιονίδα η microεσολιθική κατοίκηση ήταν γνω-στή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του lsquo60 και η στρωmicroατογραφία έδειξε ότι η περί-οδος αυτή microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις microία κατώτερη και microία ανώτερη οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία πΧ Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη microεσολιθική φάση microέσα στα στρώmicroατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο που προφανώς microεταφερόταν στο Φράγχθι microέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής Οι γνώσεις microας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία microε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες της Αλοννήσου της Κύθνου και της Ικαρίας Μία πιθανή microεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο αλλά αυτή δεν microπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα

ΜετακινήσειςΟι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου microε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς microια επικοινωνία ιδεών από τους microεσολιθικούς χρόνους Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων microε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος Σκόπελος Αλόννησος Κυρά Παναγιά Γιούρα Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες microετακινήσεις από δυσmicroάς προς ανατολάς και τανάπαλιν ενώ τα θαλάσσια ρεύmicroατα που έχουν διαφορε-τική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειmicroώνα βοηθούσαν σηmicroαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου microε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη microηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο Ο οψιανός της Μήλου microεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας πΧ και πιθανώς το δροmicroολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόmicroους διά microέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εmicroπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούmicroενες γενιές Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιmicroους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία πΧ) συνδέεται microε την αλιεία που υπήρξε η πρώτη δοκιmicroα-σία των ανθρώπων της εποχής σε νέες microορφές οικονοmicroίας και όπως έχει λεχθεί το

Λεπτοmicroέρεια νεολιθικής στρω-microατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Κλίmicroα και θέσειςΓύρω στο 10000 πΧ συmicroβαίνουν microεγάλες κλιmicroατολογικές αλλαγές αφού οι παγετώνες υποχωρούν και έχουmicroε τη microετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο Από την εποχή αυτή και microετά αρχίζουν να διαmicroορφώνονται οι ήπειροι και οι ωκεανοί στη σηmicroε-ρινή τους microορφή Το κρύο υποχωρεί και επικρατούν θερmicroές συνθήκες που σε αρκετές περιπτώσεις φτάνουν ή υπερβαίνουν τα επίπεδα της σηmicroερινής θερmicroοκρασίας Η Μεσολιθική περίοδος στον ελληνικό χώρο η οποία διαρκεί σχεδόν δύο χιλιετίες (8500-66006500 πΧ) αναγνωρίζεται πια στρωmicroατογραφικά και οι θέσεις ολοένα πληθαίνουν Στη Θεσσαλία microέχρι σήmicroερα φαινόταν να microην υπάρχει σχεδόν καmicroία ανθρώπινη παρουσία στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική πιστευόταν ότι η περιοχή ήταν έρηmicroη και το microεγαλύτερο microέρος της θεσσαλικής λεκάνης αποτελούσε microία λίmicroνη Μάλιστα κάποιοι ξένοι ερευνητές ξεκινώντας από αυτή την απουσία και από το κενό που φαίνεται να υπάρχει στο Φράγχθι από το τέλος της Παλαιολιθικής microέχρι τη Μεσολιθική έφτασαν στο σηmicroείο να πιστεύουν ότι ο microεσολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα δηmicroιουργήθηκε από microετακινήσεις πληθυσmicroών που ήρθαν διά θαλάσσης από τη Μέση ΑνατολήΤα πρόσφατα ευρήmicroατα όmicroως από το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαmicroπάκα δείχνουν microια συνεχή κατοίκηση από τη Μέση Παλαιολιθική microέχρι τη Νεολιθική Μετά το τέλος της Παλαιολιθικής η κατοίκηση στο σπήλαιο δεν διακόπτεται και παρουσιάζεται microια στρωmicroατογραφηmicroένη microεσολιθική φάση microε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων Μεσολιθικά ευρήmicroατα από υπαίθριες θέσεις έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυ-ρας και από microερικές θέσεις στην Πρέβεζα Αν και είναι λογικό η Μεσολιθική του Ιονίου να είχε σχέσεις microε τους αντίστοιχους πολιτισmicroικούς ορίζοντες της Ιταλίας και της Δαλmicroατίας το υλικό από το Σιδάρι δείχνει ότι ο οικισmicroός ακολουθεί δικό του δρόmicroο κάτι που microπορεί να ερmicroηνευτεί ως microια εξειδικευmicroένη χρήση της θέσης Στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα microεσολιθική παρουσία υπάρχει στο σπήλαιο Σαρα-κηνού της Βοιωτίας όπου ένα παχύ microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται ανάmicroεσα σε ένα ύστερο παλαιολιθικό και ένα επίσης παχύ στρώmicroα της Αρχαιότερης Νεολιθικής στο σπήλαιο του Ζαΐmicroη στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας στην Αττική όπου το microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται microαζί microε ένα ύστερο παλαιολιθικό και σε βραχοσκεπή της Κλεισού-

Στρωmicroατογραφική ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιω-

ρας στην Πρόσυmicroνα της Αργολίδας στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε microεσολιθικό στρώmicroα πάνω σε στρώmicroατα της Ανώτερης ΠαλαιολιθικήςΣτο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερmicroιονίδα η microεσολιθική κατοίκηση ήταν γνω-στή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του lsquo60 και η στρωmicroατογραφία έδειξε ότι η περί-οδος αυτή microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις microία κατώτερη και microία ανώτερη οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία πΧ Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη microεσολιθική φάση microέσα στα στρώmicroατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο που προφανώς microεταφερόταν στο Φράγχθι microέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής Οι γνώσεις microας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία microε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες της Αλοννήσου της Κύθνου και της Ικαρίας Μία πιθανή microεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο αλλά αυτή δεν microπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα

ΜετακινήσειςΟι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου microε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς microια επικοινωνία ιδεών από τους microεσολιθικούς χρόνους Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων microε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος Σκόπελος Αλόννησος Κυρά Παναγιά Γιούρα Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες microετακινήσεις από δυσmicroάς προς ανατολάς και τανάπαλιν ενώ τα θαλάσσια ρεύmicroατα που έχουν διαφορε-τική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειmicroώνα βοηθούσαν σηmicroαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου microε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη microηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο Ο οψιανός της Μήλου microεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας πΧ και πιθανώς το δροmicroολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόmicroους διά microέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εmicroπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούmicroενες γενιές Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιmicroους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία πΧ) συνδέεται microε την αλιεία που υπήρξε η πρώτη δοκιmicroα-σία των ανθρώπων της εποχής σε νέες microορφές οικονοmicroίας και όπως έχει λεχθεί το

Λεπτοmicroέρεια νεολιθικής στρω-microατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Κλίmicroα και θέσειςΓύρω στο 10000 πΧ συmicroβαίνουν microεγάλες κλιmicroατολογικές αλλαγές αφού οι παγετώνες υποχωρούν και έχουmicroε τη microετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο Από την εποχή αυτή και microετά αρχίζουν να διαmicroορφώνονται οι ήπειροι και οι ωκεανοί στη σηmicroε-ρινή τους microορφή Το κρύο υποχωρεί και επικρατούν θερmicroές συνθήκες που σε αρκετές περιπτώσεις φτάνουν ή υπερβαίνουν τα επίπεδα της σηmicroερινής θερmicroοκρασίας Η Μεσολιθική περίοδος στον ελληνικό χώρο η οποία διαρκεί σχεδόν δύο χιλιετίες (8500-66006500 πΧ) αναγνωρίζεται πια στρωmicroατογραφικά και οι θέσεις ολοένα πληθαίνουν Στη Θεσσαλία microέχρι σήmicroερα φαινόταν να microην υπάρχει σχεδόν καmicroία ανθρώπινη παρουσία στην Ανώτερη Παλαιολιθική και Μεσολιθική πιστευόταν ότι η περιοχή ήταν έρηmicroη και το microεγαλύτερο microέρος της θεσσαλικής λεκάνης αποτελούσε microία λίmicroνη Μάλιστα κάποιοι ξένοι ερευνητές ξεκινώντας από αυτή την απουσία και από το κενό που φαίνεται να υπάρχει στο Φράγχθι από το τέλος της Παλαιολιθικής microέχρι τη Μεσολιθική έφτασαν στο σηmicroείο να πιστεύουν ότι ο microεσολιθικός πολιτισmicroός στην Ελλάδα δηmicroιουργήθηκε από microετακινήσεις πληθυσmicroών που ήρθαν διά θαλάσσης από τη Μέση ΑνατολήΤα πρόσφατα ευρήmicroατα όmicroως από το σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαmicroπάκα δείχνουν microια συνεχή κατοίκηση από τη Μέση Παλαιολιθική microέχρι τη Νεολιθική Μετά το τέλος της Παλαιολιθικής η κατοίκηση στο σπήλαιο δεν διακόπτεται και παρουσιάζεται microια στρωmicroατογραφηmicroένη microεσολιθική φάση microε χαρακτηριστικούς τύπους εργαλείων Μεσολιθικά ευρήmicroατα από υπαίθριες θέσεις έχουν προέλθει από το Σιδάρι της Κέρκυ-ρας και από microερικές θέσεις στην Πρέβεζα Αν και είναι λογικό η Μεσολιθική του Ιονίου να είχε σχέσεις microε τους αντίστοιχους πολιτισmicroικούς ορίζοντες της Ιταλίας και της Δαλmicroατίας το υλικό από το Σιδάρι δείχνει ότι ο οικισmicroός ακολουθεί δικό του δρόmicroο κάτι που microπορεί να ερmicroηνευτεί ως microια εξειδικευmicroένη χρήση της θέσης Στην κεντρική και στη νότια Ελλάδα microεσολιθική παρουσία υπάρχει στο σπήλαιο Σαρα-κηνού της Βοιωτίας όπου ένα παχύ microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται ανάmicroεσα σε ένα ύστερο παλαιολιθικό και ένα επίσης παχύ στρώmicroα της Αρχαιότερης Νεολιθικής στο σπήλαιο του Ζαΐmicroη στην περιοχή της Κακιάς Σκάλας στην Αττική όπου το microεσολιθικό στρώmicroα βρίσκεται microαζί microε ένα ύστερο παλαιολιθικό και σε βραχοσκεπή της Κλεισού-

Στρωmicroατογραφική ανασκαφή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιω-

ρας στην Πρόσυmicroνα της Αργολίδας στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε microεσολιθικό στρώmicroα πάνω σε στρώmicroατα της Ανώτερης ΠαλαιολιθικήςΣτο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερmicroιονίδα η microεσολιθική κατοίκηση ήταν γνω-στή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του lsquo60 και η στρωmicroατογραφία έδειξε ότι η περί-οδος αυτή microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις microία κατώτερη και microία ανώτερη οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία πΧ Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη microεσολιθική φάση microέσα στα στρώmicroατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο που προφανώς microεταφερόταν στο Φράγχθι microέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής Οι γνώσεις microας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία microε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες της Αλοννήσου της Κύθνου και της Ικαρίας Μία πιθανή microεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο αλλά αυτή δεν microπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα

ΜετακινήσειςΟι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου microε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς microια επικοινωνία ιδεών από τους microεσολιθικούς χρόνους Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων microε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος Σκόπελος Αλόννησος Κυρά Παναγιά Γιούρα Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες microετακινήσεις από δυσmicroάς προς ανατολάς και τανάπαλιν ενώ τα θαλάσσια ρεύmicroατα που έχουν διαφορε-τική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειmicroώνα βοηθούσαν σηmicroαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου microε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη microηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο Ο οψιανός της Μήλου microεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας πΧ και πιθανώς το δροmicroολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόmicroους διά microέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εmicroπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούmicroενες γενιές Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιmicroους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία πΧ) συνδέεται microε την αλιεία που υπήρξε η πρώτη δοκιmicroα-σία των ανθρώπων της εποχής σε νέες microορφές οικονοmicroίας και όπως έχει λεχθεί το

Λεπτοmicroέρεια νεολιθικής στρω-microατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

ρας στην Πρόσυmicroνα της Αργολίδας στην οποία πρόσφατα αποκαλύφθηκε microεσολιθικό στρώmicroα πάνω σε στρώmicroατα της Ανώτερης ΠαλαιολιθικήςΣτο παραθαλάσσιο σπήλαιο Φράγχθι στην Ερmicroιονίδα η microεσολιθική κατοίκηση ήταν γνω-στή από τις ανασκαφές της δεκαετίας του lsquo60 και η στρωmicroατογραφία έδειξε ότι η περί-οδος αυτή microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις microία κατώτερη και microία ανώτερη οι οποίες διαρκούν από την 9η έως την 7η χιλιετία πΧ Από το τέλος της Παλαιολιθικής και την κατώτερη microεσολιθική φάση microέσα στα στρώmicroατα βρίσκεται οψιανός από τη Μήλο που προφανώς microεταφερόταν στο Φράγχθι microέσω κυκλαδίτικων νησιών και της Αττικής Οι γνώσεις microας για την περίοδο αυτή στο Αιγαίο αυξήθηκαν ραγδαία microε την ανακάλυψη την τελευταία δεκαετία νέων θέσεων οι οποίες προσέφεραν άφθονο υλικό όπως του σπηλαίου του Κύκλωπα στις Βόρειες Σποράδες της Αλοννήσου της Κύθνου και της Ικαρίας Μία πιθανή microεσολιθική θέση αναφέρεται στη Σκύρο αλλά αυτή δεν microπορεί να πιστοποιηθεί και χρειάζεται περαιτέρω επιφανειακή έρευνα

ΜετακινήσειςΟι σχέσεις του βόρειου Αιγαίου microε τη Μικρά Ασία δεν πρέπει να είναι τυχαίες και δείχνουν πιθανώς microια επικοινωνία ιδεών από τους microεσολιθικούς χρόνους Η αλυσίδα νησιών των Βόρειων Σποράδων microε βορειοανατολική κατεύθυνση (Σκιάθος Σκόπελος Αλόννησος Κυρά Παναγιά Γιούρα Πιπέρι) διευκόλυνε τις θαλάσσιες microετακινήσεις από δυσmicroάς προς ανατολάς και τανάπαλιν ενώ τα θαλάσσια ρεύmicroατα που έχουν διαφορε-τική διεύθυνση κατά το θέρος και τον χειmicroώνα βοηθούσαν σηmicroαντικά τον διάπλου του βόρειου Αιγαίου Η όποια επικοινωνία του βόρειου Αιγαίου microε τον χώρο των Κυκλάδων επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη microηλιακού οψιανού σε αυτό τον χώρο Ο οψιανός της Μήλου microεταφερόταν στο βόρειο Αιγαίο (σπήλαιο Κύκλωπα) ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας πΧ και πιθανώς το δροmicroολόγιο αυτό ακολουθούσε θαλάσσιους ή χερσαίους δρόmicroους διά microέσου του νότιου και βόρειου Ευβοϊκού Άνθρωποι που ζούσαν σε νησιωτικούς χώρους είχαν τις δυνατότητες να αναπτύξουν από πολύ νωρίς τεχνικές οι οποίες οφείλονταν στην εmicroπειρία και στη γνώση που είχε αποκτηθεί από προηγούmicroενες γενιές Η ικανότητα ναυσιπλοΐας στους πρώιmicroους αυτούς χρόνους (10η-9η χιλιετία πΧ) συνδέεται microε την αλιεία που υπήρξε η πρώτη δοκιmicroα-σία των ανθρώπων της εποχής σε νέες microορφές οικονοmicroίας και όπως έχει λεχθεί το

Λεπτοmicroέρεια νεολιθικής στρω-microατογραφίας στο Σιδάρι της Κέρκυρας

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

πιο σηmicroαντικό επακόλουθο του ψαρέmicroατος δεν ήταν η εκmicroετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου αλλά η ανάπτυξη τεχνικών για τη ναυπήγηση ισχυρών microέσων ναυσιπλοΐας που επέτρεψε την εκmicroετάλλευση διατροφικών πηγών ή microη Αν και έχει τονιστεί ιδιαίτερα ο οψιανός της Μήλου σε σχέση microε το Φράγχθι ωστόσο είναι microάλλον απίθανο οι χρήστες του σπηλαίου να microπορούσαν να διαπλέουν το Μυρ-τώο πέλαγος προκειmicroένου να προmicroηθευτούν οψιανό απευθείας από τη Μήλο Έρευνες που διενεργήσαmicroε τα τελευταία χρόνια στις ερηmicroονησίδες του Μυρτώου (Παραπόλα Φαλκονέρα) οι οποίες λογικά ήταν οι απαραίτητες γέφυρες για ένα τέτοιο ταξίδι από την Πελοπόννησο στη Μήλο δεν έδωσαν τίποτα παλαιότερο της Πρώιmicroης εποχής του Χαλκού (3η χιλιετία πΧ) Το πιο πιθανό είναι το δροmicroολόγιο που ακολουθείτο για την προmicroήθεια του οψιανού να γινόταν microέσω της αλυσίδας των νησιών των δυτικών Κυκλάδων (Κέα Κύθνος Σέριφος Σίφνος Κίmicroωλος Μήλος) και στη συνέχεια microέσω χερσαίων ή θαλάσσιων οδών Η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας πρέπει να είναι η αιτία της κατοίκησης των Κυκλάδων κατά τους microεσολιθικούς χρόνους Με τα microέχρι τώρα στοιχεία από την ανασκαφή του Μαρουλά της Κύθνου είναι εmicroφανές ότι οι άνθρωποι που ζούσαν εδώ ήταν προσανατολισmicroένοι σε θαλάσσιες ασχολίες κυρίως ψάρεmicroα αλλά ασχολούνταν και microε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι microικρών ζώων ή πουλιών Το ότι χρησιmicroοποιούσαν σε σχετικά microεγάλη ποσότητα οψιανό σηmicroαίνει ότι είχαν εύκολη πρόσβαση στη Μήλο Ίσως να microην έmicroεναν microόνιmicroα στο νησί αλλά να microετακινούνταν εποχιακά από θέση σε θέση ή από νησί σε νησί Η ανακάλυψη όmicroως εκτός του Μαρουλά και άλλων τριών θέσεων σε άλλα σηmicroεία του νησιού microαρτυρεί πιθανώς ότι οι χρήστες του εκmicroεταλλεύονταν εντατικά θαλάσσιες ή χερσαίες πηγές διατροφής Μετακινήσεις microεταξύ νησιών του Αιγαίου που είχαν οπτική επαφή είναι αναmicroφισβή-τητο ότι γίνονταν σε περιστασιακή ή microόνιmicroη βάση και είναι πολύ πιθανόν microεσολι-θικοί ναυτικοί να έφθαναν microέχρι τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας Τουλάχιστον πριν από 11000-10000 χρόνια η θαλάσσια δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν πολύ microεγαλύτερη από όσο νοmicroίζαmicroε microέχρι σήmicroερα Εκτός από τον θαλάσσιο δρόmicroο του βόρειου Αιγαίου που ένωνε τη Θεσσαλία microε τη βορειοδυτική Μικρά Ασία πρέπει να δεχθούmicroε την ύπαρξη και άλλων δρόmicroων στο νότιο και κεντρικό Αιγαίο Τα νησιά

Γενική άποψη της περιοχής του σπηλαίου του Κύκλωπα στην

Ανασκαφή Μεσολιθικής στην Κύθνο

Εργαλεία από οψιανό από τη Φυλακωπή Μήλου (Εθνικό

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Εύβοια Άνδρος Τήνος Μύκονος αποτελούν microία αλυσίδα από δυσmicroάς προς ανατολάς ενώ από τη Μύκονο υπάρχει οπτική επαφή microε την Ικαρία και το πέλαγος που παρεmicro-βάλλεται δεν θα ήταν δύσκολο να το διαπλεύσουν οι άνθρωποι της εποχής microε καλές καιρικές συνθήκες Μία microικρή γέφυρα για τη διάσχιση του Ικάριου πελάγους αποτελούν τα microικρά νησιά Σταπόδια ανατολικά της Μυκόνου τα οποία ερευνήθηκαν πρόσφατα και παρουσίασαν προϊστορική κατοίκηση Από την Ικαρία και microετά η προσέγγιση των microικρασιατικών ακτών θα ήταν απλή υπόθεση Η πρόσφατη ανακάλυψη microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών ευρηmicroάτων στην Ικαρία microε microία λιθοτεχνία που microοιάζει πολύ microε αυτήν της Κύθνου αποτελεί microία επιπλέον microαρτυρία για την ύπαρξη ενός παρόmicroοιου δροmicroολογίου Σε παλαιότερους microέχρι και πρόσφατους χρόνους το ταξίδι αυτό γινόταν microε απλές βάρκες και κουπιά και ήταν συνηθισmicroένο για τους Μυκονιάτες που διεξήγαγαν ανταλλαγές προϊόντων microε τα microεγάλα νησιά Ικαρία και Σάmicroο Είναι αυτονόητο ότι τα θαλάσσια ρεύmicroατα πρέπει να ήταν σύmicromicroαχοι στην ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας Από σχετικές microελέτες έχει παρατηρηθεί ότι τους καλοκαιρινούς microήνες η κατεύθυνση των ρευmicroάτων στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο διευκολύνει τα ταξίδια από τα ΒΑ στα ΝΔ ενώ όλο τον χρόνο τα επιφανειακά ρεύmicroατα ευνοούν τον διάπλου ανά-microεσα σε Εύβοια και σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά ΑσίαΈνα άλλο στοιχείο που microαρτυρεί πρώιmicroη ναυσιπλοΐα είναι η αποίκιση της Κρήτης στις αρχές της 7ης χιλιετίας από microικρές οmicroάδες ανθρώπων οι οποίοι πιθανολογείται ότι ήρθαν από την Ανατολή αν και δεν θα microπορούσε να αποκλειστεί η αποίκιση του νησιού από τη νότια Πελοπόννησο microέσω της φυσικής γέφυρας που σχηmicroατίζουν τα νησιά Κύθηρα και Αντικύθηρα Θαλάσσιες microετακινήσεις και επαφές απηχούν και τα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Κύκλωπα των Γιούρων τα οποία έχουν άmicroεσες οmicroοιότητες microε αυτά που βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλευρά της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Αττάλειας και συγκεκρι-microένα στα σπήλαια Ocuzini και Beldibi (9000-8000 πΧ) Επίσης η παρουσία κυκλικών κατασκευών στην Κύθνο ο τρόπος ταφής αλλά και οι ταφές κάτω από δάπεδα κατοι-κιών είναι στοιχεία που παραπέmicroπουν σε πολιτισmicroούς της Συροπαλαιστίνης (12000-9500 πΧ) και στην Προκεραmicroική φάση της Κύπρου (Σιλλουρόκαmicroπος) που χρονολο-γικά αντιστοιχεί microε τη Μεσολιθική περίοδο του Αιγαίου Αν και αυτή τη στιγmicroή είναι νωρίς να συζητάmicroε για άmicroεσες επαφές microεταξύ Αιγαίου και Εγγύς Ανατολής καθώς

Στα κατώτερα microεσολιθικά στρώ-microατα του σπηλαίου Γιούρων

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

λείπουν οι ενδιάmicroεσοι κρίκοι στην περιοχή της Δωδεκανήσου και στη νοτιοδυτική Ανατολία microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για παράλληλη εξέλιξη ή και για διάδοση ιδεών από τη Μέση Ανατολή και την καθυστερηmicroένη επιβίωσή τους στο Αιγαίο

Η microεσολιθική οικονοmicroία Η στροφή των ανθρώπων προς τις θαλάσσιες πηγές διατροφής είναι ένα φαινόmicroενο που χαρακτηρίζει το τέλος της Παλαιολιθικής και την αρχή της Μεσολιθικής Σε όλες τις παραθαλάσσιες ή λιmicroναίες θέσεις εντοπίζονται τεράστιες αποθέσεις από κελύφη οστρέων κάτι που microαρτυρεί την αναπλήρωση ζωικής πρωτεΐνης από τη θάλασσα Η αλλαγή των κλιmicroατικών συνθηκών ανάγκασε πολλά ζώα να microετακινηθούν σε microέρη microε κλίmicroα πιο υποφερτό γιrsquo αυτά microε άmicroεσο επακόλουθο την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών των ανθρώπων ελλείψει των microέχρι πρότινος κύριων συστατικών της δια-τροφικής τους αλυσίδας Η ανάγκη αναζήτησης τροφής στη θάλασσα φανερώνει τα προβλήmicroατα διατροφής που αντιmicroετώπισαν Η εξειδίκευση στο ψάρεmicroα είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό του microεσολιθικού πολι-τισmicroού των Γιούρων της Αλοννήσου και συνάγεται από τις τεράστιες ποσότητες οστών ψαριών και τα αρτιότατα από τεχνικής πλευράς κοκάλινα αγκίστρια Στο νησί ίσως διέmicroενε ένας microικρός πληθυσmicroός που ασχολείτο επίσης microε το κυνήγι ζώων ή πτηνών και microε την τροφοσυλλογή Δεν είναι τυχαίο ότι στους χρόνους αυτούς τα οστά ζώων είναι ελάχιστα ενώ αφθονούν τα οστά πτηνών Ακόmicroα και τα microικρολιθικά εργαλεία γεωmicroε-τρικού τύπου της εποχής είναι κατασκευασmicroένα ειδικά για το κυνήγι πτηνών Στο Φράγχθι της Αργολίδας τα οστά ψαριών αντιπροσωπεύονται στην Κατώτερη Μεσο-λιθική (8500-7500 πΧ) microε ένα πολύ microικρό ποσοστό του συνόλου των οστών ενώ δεν έχουν βρεθεί αγκίστρια Αντίθετα στην Ανώτερη Μεσολιθική (7500-6500 πΧ) παρατηρούνται στο Φράγχθι microεγάλες ποσότητες ψαριών microε έmicroφαση στο ψάρεmicroα του τόνου Η microεγάλη ποικιλία ψαριών στη Μεσολιθική περίοδο οφείλεται στο ότι οι microέθο-δοι ψαρέmicroατος δεν αποσκοπούσαν σε ιδιαίτερα επιθυmicroητά είδη το γεγονός όmicroως της ύπαρξης microιας ευρείας γκάmicroας αγκιστριών στα Γιούρα φανερώνει microια εξελιγmicroένη στρα-τηγική στον τοmicroέα της αλιείας Το εντυπωσιακό είναι ότι στα στρώmicroατα της Κατώτερης Μεσολιθικής (8600-7600 πΧ) του σπηλαίου του Κύκλωπα των Γιούρων βρέθηκαν κατσίκια (capra aegagrus) πρόβατα

Απανθρακωmicroένοι καρποί (βελανίδια και ξερά σύκα)

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

και χοιρινά σε ένα microεταβατικό στάδιο εξηmicroέρωσης γεγονός που ανατρέπει τα microέχρι σήmicroερα δεδοmicroένα αφού σύmicroφωνα microε τις έως τώρα ισχύουσες θεωρίες τα εξηmicroερωmicroένα είδη εισήχθησαν στην Ελλάδα στα microέσα της 7ης χιλιετίας πΧ Δεν αποκλείεται σύmicro-φωνα microε τους οστεοαρχαιολόγους να συντελέστηκε στα Γιούρα microια επιλεκτική διασταύ-ρωση microε σκοπό την εξηmicroέρωση Στην Ανώτερη Μεσολιθική (7600-6500 πΧ) πάντως τα αιγοπρόβατα των Γιούρων είναι πλήρως εξηmicroερωmicroένα Η παρουσία του προβάτου ήδη από τις αρχές της 8ης χιλιετίας έχει ιδιαίτερη σηmicroασία επειδή πρόκειται για ζώο του οποίου ο άγριος πρόγονος δεν έχει βρεθεί εκτός του ασιατικού χώρου Όσον αφορά τον χοίρο πρόκειται για ζώο που αρχικά εξηmicroερώνεται σε θέσεις της Ανατολίας ήδη από την 9η χιλιετία (Hallan Cemi Cayoumlnuuml Cafer Huumlyuumlk) και η παρουσία του στα Γιούρα την ίδια εποχή αλλά και στον Μαρουλά της Κύθνου έχει ιδιαίτερη σηmicroασία Φαίνεται από-λυτα λογικό το ζώο αυτό να συντηρείτο στο νησί των Γιούρων η βλάστηση του οποίου αποτελείται κυρίως από ένα είδος πρίνου που παράγει βελανίδια Στην Κύθνο επίσης πρέπει να υπήρχε πυκνό δάσος βελανιδιάς αν κρίνουmicroε από τα σηmicroερινά υπολείmicromicroατα σε λίγες θέσεις του νησιού Τα όστρεα και τα χερσαία microαλάκια φαίνεται να ήταν σε όλη τη διάρκεια της Μεσολιθι-κής microία από τις βασικές διατροφικές πηγές των ενοίκων του σπηλαίου ενώ απαντούν σε όλες τις microεσολιθικές θέσεις του Αιγαίου (Κύθνος Φράγχθι) Η περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες είναι σηmicroαντική ωστόσο πάντοτε θα αποτελούσαν διατροφικό συmicroπλή-ρωmicroα

ΑρχιτεκτονικήΠολλές πληροφορίες για την αρχιτεκτονική της Μεσολιθικής περιόδου αντλούmicroε από τον πρόσφατα ανασκαmicromicroένο οικισmicroό του Μαρουλά της Κύθνου Αναφερόmicroαστε σε καλύβες ή πρόχειρες κατασκευές που είχαν όmicroως τύχει ιδιαίτερης επιmicroέλειας στη διαmicroόρφωση του εσωτερικού τους Στον χώρο αυτό έχουmicroε τριών ειδών κατασκευές 1 κυκλικές κατασκευές microε δάπεδο από πλακαρές πέτρες που οριοθετείται κυκλικά από όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες 2 λιθόστρωτα ελλειπτικού ή ακανόνιστου σχήmicroατος και 3 microία περίπτωση κυκλικής ηmicroιυπόγειας κατασκευής λαξευmicroένης σε microαλακό βράχο που διατηρούσε τρία επάλληλα δάπεδα και στηριζόταν σε έναν κεντρικό πάσσαλοH ηmicroιυπόγεια κατασκευή στην Κύθνο έχει κάποια παράλληλα στον χώρο της βόρειας

Στην Κύθνο οι ανασκαφές έδει-ξαν εξελιγmicroένες ταφικές πρα-

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Βαλκανικής Συγκεκριmicroένα στον microεσολιθικό παραδουνάβειο οικισmicroό Vlasac έχουν βρεθεί microισοσκαmicro-microένοι χώροι microε ωοειδή βάση που ανήκουν στην πρώιmicroη φάση του πολιτισmicroού του Lepenski VirΤέχνηΗ Μεσολιθική του ελληνικού χώρου microόλις τώρα αρχίζει να γίνεται γνωστή και το υλικό που κατέχουmicroε δεν είναι microεγάλο ωστόσο η απουσία ευρηmicroάτων εκτός από τα λίθινα εργαλεία προξενεί εντύπωση Στα Γιούρα υπάρχουν αρκετοί τριπτήρες που χρησιmicroοποιούνταν για επεξεργασία των οστέινων εργαλείων ή κοσmicroηmicroάτων Λίγες χάντρες επίσης από όστρεα φανερώνουν microια στοιχειώδη κοσmicroητική της εποχής Πεταλίδες που έχουν διασκευαστεί σε κουτάλια ή αποτελούν αποmicroιmicroήσεις πλωτών microέσων της εποχής είναι microια άλλη εκδήλωση τέχνης Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά το σχήmicroα των διασκευασmicroένων πεταλίδων διαπι-στώνει ότι το ένα άκρο τους ανασηκώνεται microε τέτοιον τρόπο ώστε να θυmicroίζει πλώρη ή πρύmicroνη microιας βάρκας Άσχετα microε τη λειτουργική τους χρησιmicroότητα ως κουταλιών πιστεύουmicroε ότι τα αντικείmicroενα αυτά είχαν συmicroβολικό χαρακτήρα και πιθανώς εmicroπερι-έχουν κάποια microηνύmicroατα Στην Κύθνο εκτός από δύο ψήφους από όστρεο και κυκλικά πλακίδια από microάρmicroαρο ή σχιστόλιθο δεν υπάρχουν άλλα αντικείmicroενα τέχνηςΑνάmicroεσα στα οστέινα τέχνεργα το πιο σηmicroαντικό υλικό είναι τα αγκίστρια τα οποία αποδίδουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην οστεοτεχνία της Μεσολιθικής περιόδου Έχουν πολύ καλό βαθmicroό διατήρησης και έχουν διασωθεί ολόκληρα ή σχεδόν ολόκληρα κατά το 93 του συνόλου Από τα 26 αγκίστρια 13 διατηρούνται ολόκληρα 12 είναι σχεδόν ολόκληρα microε microικρές θραύσεις ή φθορές κυρίως στο άκρο του στελέχους και όχι στην αιχmicroή ενώ ένα microόνο σώζεται τmicroηmicroατικά Τα ηmicroίεργα και απορρίmicromicroατα της κατα-σκευής αγκιστριών υποδεικνύουν ότι το σπήλαιο ήταν τόπος κατασκευής επισκευής ή αντικατάστασης των εργαλείων ψαρέmicroατος Μια άλλη κατηγορία είναι τα εργαλεία microε δύο αιχmicroές που είχαν σχέση microε το ψάρεmicroα τα περισσότερα των οποίων σώζονται ακέ-ραια Τα αγκίστρια κατασκευάζονται κυρίως από οστά θηλαστικών microέτριου microεγέθους αιγοπροβάτων ή χοίρων αλλά και από οστά microικρών άγριων ζώων και πουλιών όπως υποδεικνύει το πολύ microικρό microέγεθος και πάχος ορισmicroένων από αυτά Κατά τη microελετήτρια του υλικού στα κανονικά αγκίστρια και σε αυτά microε δύο αιχmicroές υπάρ-

Αποτύπωση λίθινων τέχνεργων από χαλαζία πυριτόλιθο και

Υψηλής τεχνικής αρτιότητας αγκίστρια του microεσολιθικού πολι-

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

χει microία αντίληψη γλυπτικής παρέmicroβασης που αφαιρεί τα ανατοmicroικά χαρακτηριστικά του φορέα Με βάση τα παραπάνω microπορεί να υποστηριχθεί ότι η οστεοτεχνία του Κύκλωπα αντιστοιχεί σε microια εξειδικευmicroένη εργαλειοτεχνία

Ταφικά έθιmicroα Ευτυχώς οι microέχρι τώρα έρευνες έχουν αποδώσει ικανοποιητικό αριθmicroό πληροφοριών για τις ταφικές πρακτικές της Μεσολιθικής περιόδου Ένα ανθρώπινο κρανίο που βρέ-θηκε στα βαθύτερα στρώmicroατα του σπηλαίου των Γιούρων (microέσα 9ης χιλιετίας πΧ) δεν συνοδευόταν από άλλα οστά και πιθανώς αποτελεί ένδειξη δευτερογενούς ταφής Το σηmicroαντικό είναι ότι ανήκε σε microια γυναίκα 60-70 ετών κάτι σπάνιο για τα δεδοmicroένα της εποχήςΣτο σπήλαιο Φράγχθι βρέθηκαν ταφές στις οποίες περιλαmicroβάνονται και δύο καύσεις νεκρών στην είσοδο του σπηλαίου Όλες χρονολογούνται στην Κατώτερη Μεσολιθική και microόνο microία ταφή ανήκει στην επόmicroενη Ανώτερη Μεσολιθική Η πιο χαρακτηριστική είναι microία ταφή άνδρα που βρέθηκε άθικτη σε στάση ηmicroισυνεσταλmicroένη Πέτρες και σωρός από χερσαία microαλάκια είχαν τοποθετηθεί πάνω στον σκελετό ενώ άλλες πέτρες περιέβαλλαν τον λάκκο όπου είχε θαφτεί Σε άλλη ταφή οι νεκροί είχαν τη γνωστή ηmicroισυνεσταλmicroένη στάση και πιθανώς microερικοί είχαν ταφεί ταυτόχρονα Τα καmicroένα οστά ενός άνδρα και microιας γυναίκας φαίνεται ότι είχαν σκόπιmicroα αποτεφρωθεί Περιπτώσεις δεύτερων ταφών δεν έχουν παρατηρηθεί στο Φράγχθι αλλά οι καύσεις των δύο νεκρών που δεν έγιναν στον ίδιο χώρο προϋποθέτουν microία τελική ταφή που έγινε αργότεραΣτην Κύθνο οι νεκροί θάβονται microε διάφορους τρόπους Η παραλλαγή αυτή των ταφών στον ίδιο χώρο δείχνει εξελιγmicroένες ταφικές πρακτικές που πιθανώς έχουν σχέση microε κάποια κοινωνική διαφοροποίηση microέσα στην κοινότητα Πιθανώς παρόmicroοια διαφοροποί-ηση υπάρχει και στο Φράγχθι λόγω της παρουσίας διαφορών στην ταφική πρακτική Οι πλάκες που τοποθετούνται πάνω στο στήθος του νεκρού στην Κύθνο έχουν βρεθεί και στις θέσεις Ain Mallaha και el-Wad στην Παλαιστίνη και microπορεί να σηmicroαίνουν κάποιον φόβο για τον νεκρό Ιδιαίτερη περιποίηση για τη διακόσmicroηση του νεκρού παρατηρείται στην Κύθνο από την παρουσία ώχρας σε τmicroήmicroατα των σκελετών

Εργαλειοτεχνία

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Οι λιθοτεχνίες στα νησιά του Αιγαίου προέρχονται από τις Επιγκραβέτιες παραδόσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας microε ορισmicroένα τεχνολογικά και microορφολογικά στοιχεία ακόmicroη πιο χαρακτηριστικά όπως η microείωση του ρόλου της τεχνικής της microικρολεπίδας και της αναλογίας των γεωmicroετρικών microικρολίθων Τα microεσολιθικά στρώmicroατα στη Σπηλιά του Κύκλωπα στα Γιούρα απέφεραν εργαλεία πιο αρχαϊκού χαρακτήρα Ενώ διαφαίνεται microια ελαφρά αύξηση στην αναλογία οψιανού στη νεότερη φάση (7600-6500 πΧ) δεν έχουν βρεθεί εmicroφανείς διαφορές microεταξύ των δύο φάσεων στα είδη των πυριτολιθικών πετρωmicroάτων που χρησιmicroοποιούνταν για την παρασκευή των περισσότερων τεχνέργων Οι πιο σηmicroαντικές πρώτες ύλες για τις microεσολιθικές οmicroάδες των δύο φάσεων κατοίκησης ήταν κυρίως ο καστανός πυριτόλιθος από τον οποίο αποτελούνται περίπου τα microισά τέχνεργα καθώς επίσης ο γκρίζος και microαύρος πυριτόλιθος Η συνέχεια στη χρήση του καστανού πυριτόλιθου και κατά τη νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου του Κύκλωπα υποδεικνύει την τοπική του προέλευση Το στρώmicroα που χρονολογείται στην Ανώτερη Μεσολιθική απέδωσε δύο εργαλεία microε ράχη κατασκευασmicroένα σε παχιές ακανόνιστες λεπίδες Αυτός ο τύπος εργαλείων δεν έχει καταγραφεί στο σπήλαιο Φράγχθι και δεν microπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα συσχέτισής του microε παλαιότερες παλαιολιθικές παραδόσειςΗ θέση του Μαρουλά της Κύθνου έδωσε αρκετές χιλιάδες λίθινα τέχνεργα από χαλαζία πυριτόλιθο και οψιανό Από τα ευρήmicroατα προκύπτει ότι η κύρια πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων ήταν ο τοπικός χαλαζίας Σε ικανοποιητικό βαθmicroό χρησι-microοποιείται ο οψιανός της Μήλου και σε microικρό ποσοστό ο πυριτόλιθος Ο χαλαζίας της περιοχής είναι microια πρώτη ύλη δύσκολη στην επεξεργασία Γιrsquo αυτό τον λόγο microετά την απόσπαση microίας ή δύο φολίδων ο πυρήνας του χαλαζία εγκαταλειπόταν Μόνο ορισmicroένα εργαλεία διαmicroορφώνονταν από φολίδες χαλαζία ενώ τα περισσότερα κυρίως τα εύρω-στα αντικείmicroενα προέρχονταν από πλακέτες χαλαζίαO οψιανός microεταφερόταν υπό microορφή συmicroπαγούς microάζας η οποία εξαντλείτο κατά τη διαδικασία κατάτmicroησης Είναι επίσης πιθανόν ορισmicroένα από τα τελειωmicroένα εργαλεία από οψιανό και λευκό πυριτόλιθο να microεταφέρονταν στον χώρο από κάπου αλλού Η συντριπτική πλειοψηφία των εργαλείων αποτελείται από φολίδες microικρού microεγέθους Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες της ηπειρωτικής Ελλάδας (λχ το Φράγχθι) η λιθοτεχνία του Μαρουλά συνίσταται σε παραγωγή φολίδων microε microικρή περιεκτικό-

Οδοντωτά εργαλεία από πυρι-τόλιθο και οψιανό προερχόmicroενα

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

τητα σε microικρολιθικούς τύπους Η αλλαγή του τρόπου θήρευσης πιθανόν να συνέβαλε στην εγκατάλειψη των microικρολιθικών εργαλείων τα οποία κατά την Παλαιολιθική εποχή χρησιmicroοποιούνταν ως προσθήκες στα κυνηγητικά όπλα Πιθανόν η τροφοσυλλογή να επικράτησε του κυνηγιού ενώ αυτός ο τύπος οικονοmicroίας ευνοούσε την παρασκευή εργαλείων ξυσίmicroατος και κοπής Κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι οmicroάδες έφθασαν από την ηπειρωτική Ελλάδα και προσάρmicroοσαν την οικονοmicroία τους στις συνθήκες της περιοχής Όπως και σε άλλες microεσολιθικές λιθοτεχνίες στην περιοχή του Αιγαίου τα ευρήmicroατα στον Μαρουλά αντιπροσωπεύουν την προσαρmicroογή των οmicroάδων που εκπροσωπούν την Επιγκραβέτια παράδοση στις τοπικές συνθήκες κατά κύριο λόγο στις διαθέσιmicroες πρώ-τες ύλες της περιοχής microε πρωταρχικής σηmicroασίας την εκmicroετάλλευση χαλαζία ως τη βασική πρώτη ύλη

Η διαδικασία της νεολιθικοποίησηςΜε τον όρο νεολιθικοποίηση νοείται η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και του τρόπου οικιστικής συmicroπεριφοράς Η microετάβαση από τον κυνηγετικό τρόπο ζωής στον νοmicroαδικό η σταδιακή αυξανόmicroενη χρήση της κτηνοτροφίας και της καλλιέργειας σιτη-ρών και οσπρίων προκειmicroένου οι άνθρωποι να διαβιώσουν σε έναν microόνιmicroο τόπο και εποmicroένως να δηmicroιουργήσουν τους πρώτους σταθερούς οικισmicroούς σηmicroαίνει την έναρξη της Νεολιθικής περιόδου Στον ελλαδικό χώρο οι κάτοικοι υιοθετούν την αγροτοκτη-νοτροφία ως κύριο παράγοντα της διατροφής τους κατά την 7η χιλιετία Αξίζει να επισηmicroανθεί όmicroως ότι ήδη από τα παλαιολιθικά και microεσολιθικά χρόνια άγριοι καρποί δηmicroητριακά και όσπρια χρησιmicroοποιούνταν ως συmicroπλήρωmicroα διατροφής Οι πρώτες απόπειρες εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο πιθανώς αντιπροσωπεύουν ένα πρώιmicroο στάδιο νεολιθικοποίησης όmicroοιο microε αυτών της Πρωτονεολιθικής ή Προκεραmicroικής Νεο-λιθικής Α της Εγγύς Ανατολής (10000-8000 πΧ) Και εκεί η διατροφή βασιζόταν στο κυνήγι ή στη συλλογή άγριων σιτηρών και microετά την πάροδο αρκετών χιλιετιών άρχισε το παραγωγικό στάδιο της Πρωτονεολιθικής Β Πιθανολογείται ότι οι διαδικασίες νεο-λιθικοποίησης στο Αιγαίο έγιναν κατόπιν επαφών των χρηστών του σπηλαίου των Γιούρων και των άλλων microεσολιθικών οmicroάδων microε πληθυσmicroούς της Ανατολίας χωρίς να αποκλείεται όmicroως και microια αυτόνοmicroη πορεία προς τη νεολιθικοποίηση όσον αφορά την

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

Τροία

1 2

4

3

5

6

Kum Tepe

Ulucak

Hoca Cesme

Οι 6 πολιτισmicroικές ενότητες του Αιγαίου κατά τη Νεότερη Νεολι-

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

εξηmicroέρωση του χοίρου και πιθανώς των κατσικιών Ξένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η φαινοmicroενική απουσία άγριων δηmicroητριακών και άγριων αιγοπροβάτων από τα ελληνικά οικοσυστήmicroατα δεν microπορεί να θεωρηθεί αξιόπι-στη ένδειξη για την απουσία τους στη συγκεκριmicroένη περίοδο του τέλους του Πλειστό-καινου Δυστυχώς όmicroως στον ελληνικό χώρο η παλαιοβοτανική microελέτη microέχρι σήmicroερα έχει δείξει ότι microόνο ορισmicroένοι από τους άγριους προγόνους των φυτών υπήρχαν αυτο-φυείς στον ελληνικό χώρο εποmicroένως δεν δικαιούmicroαστε να microιλάmicroε για έναν καθαρά αυτόχθονα νεολιθικό πολιτισmicroό Ωστόσο microέχρι σήmicroερα δεν έχει αναληφθεί καmicroία έρευνα σε βάθος αναφορικά microε τους άγριους προγόνους των φυτών στην Ελλάδα Αποδεδειγmicroένα στην Ελλάδα ήταν αυτοφυή το άγριο κριθάρι και το microονόκοκκο σιτάρι (triticum boeoticum) όχι όmicroως και το είδος triticum dicoccoides ένα εξελιγmicroένο είδος που υποστηρίζεται ότι έχει έρθει από την Ανατολή Ο άγριος πρόγονος του κατσικιού Capra Ibex έχει βρεθεί σε τρεις θέσεις της Αρχαιότε-ρης Νεολιθικής στο Φράγχθι στον Άγιο Πέτρο της Κυρά Παναγιάς και στο Αχίλλειον παράλληλα microε εξηmicroερωmicroένα ζώα κάτι που σηmicroαίνει ότι το ζώο αυτό δεν είχε εντελώς εξαφανιστεί από τον ελληνικό χώρο αν και οι οστεολόγοι πιστεύουν ότι το σηmicroερινό είδος κατσικιού στην Ελλάδα δεν προερχόταν από αυτό Ούτως ή άλλως τα κατσί-κια και τα πρόβατα τα οποία αρχίζουν να εξηmicroερώνονται πρώιmicroα στο σπήλαιο των Γιούρων φαίνεται ότι microάλλον είχαν εισαχθεί από την Ανατολή αλλά σε εποχή τόσο πρώιmicroη όσο και στο ανατολικό τmicroήmicroα της Μικράς Ασίας που θεωρείται η κοιτίδα της νεολιθικοποίησηςΟ πληθυσmicroός του σπηλαίου των Γιούρων microόνιmicroη βάση του οποίου θα ήταν microία ή περισσότερες θέσεις στα microεγαλύτερα νησιά των Βόρειων Σποράδων ενδεχοmicroένως είχε microεγάλη εmicroβέλεια επαφών όπως καταγράφεται στην επαφή του microε τα δίκτυα διακίνη-σης του οψιανού της Μήλου και ίσως στις τυπολογικές οmicroοιότητες των microικρολίθων των Γιούρων microε παρόmicroοια εργαλεία στη νοτιοανατολική Τουρκία (σπήλαια Αττάλειας)

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣΜέχρι σήmicroερα η εικόνα που παρουσίαζε ο χώρος του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική εποχή ήταν πολύ αποσπασmicroατική Στο βόρειο Αιγαίο υπήρχε ο οικισmicroός του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά το Άγιο Γάλα στη Χίο η Πολιόχνη στη Λήmicroνο και στον χώρο των Κυκλάδων δέσποζε ο οικισmicroός του Σάλιαγκου σε microία microικρή νησίδα η οποία έδωσε αφορmicroές για να διατυπωθούν αστήρικτες θεωρίες για συστηmicroατική αλιεία στους νεο-λιθικούς χρόνους Η ανασκαφή που είχε λάβει χώρα στον Σάλιαγκο για καιρό φαίνεται ότι κάλυπτε το κενό των γνώσεών microας για τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο Μεγαλύτερα νησιά microε microεγάλες διατροφικές πηγές όπως η Μυτιλήνη η Χίος η Σάmicroος είχαν όλα τα πλεονεκτήmicroατα να αναπτύξουν έναν ακmicroαίο νεολιθικό πολιτισmicroό αλλά η σχεδόν ανύπαρκτη έρευνα σε microερικά από αυτά δεν βοήθησε στο να αποδειχτούν τα ανωτέρω Στη Μυτιλήνη έχουν εντοπιστεί αρκετές νεολιθικές θέσεις αλλά δεν έχει γίνει καmicroία ανασκαφική έρευνα ενώ στη Χίο γνωρίζουmicroε εκτός του σπηλαίου Άγιο Γάλα και την υπαίθρια θέση του Εmicroπορειού Στη Σάmicroο η microόνη νεολιθική θέση είναι αυτή στο Τηγάνι (Πυθαγόρειο) η οποία όmicroως δεν έχει δώσει στρωmicroατογραφηmicroένο υλικό Στα Δωδεκάνησα επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές αποκάλυψαν αρκετές δεκάδες νεολιθικών θέσεων αλλά στο microεγάλο νησί της Ρόδου εκτός από δύο σπή-λαια δεν έχουν εντοπιστεί ακόmicroη σηmicroαντικοί υπαίθριοι οικισmicroοί Αντίθετα σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα που απέφεραν οι επιφανειακές έρευνες ακόmicroη και οι microικρότερες ερη-microονησίδες του ανατολικού Αιγαίου διατηρούν υπολείmicromicroατα προϊστορικής κατοίκησης αλλά δεν έχουν πραγmicroατοποιηθεί ακόmicroα συστηmicroατικές ανασκαφές Το νησί της Κρήτης εκτός από τον νεολιθικό οικισmicroό της Κνωσού και microερικές άλλες θέσεις φαίνεται ακα-τοίκητο στις πρώιmicroες νεολιθικές φάσεις Ο πολιτισmicroός του νησιού ακόmicroα και στο τέλος της Νεολιθικής περιόδου διατηρεί έναν ανεξήγητο αποmicroονωτισmicroόΜέχρι την ανακάλυψη του microεσολιθικού οικισmicroού της Κύθνου δεν υπήρχε τίποτα παλαιότερο των αρχών της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλάδες microε αποτέλεσmicroα να διατυπώνονται αστήρικτες θεωρίες για την προέλευση των πρώτων κατοίκων των νησιών microε αφετηρία πάντα την Ανατολή Μετά την ανασκαφή της Κύθνου το κενό που παρεmicroβάλλεται microεταξύ της Μεσολιθικής και της Νεότερης Νεολιθικής στις Κυκλά-δες είναι αρκετά microεγάλο και έχει προβληmicroατίσει περισσότερο τους προϊστορικούς αρχαιολόγους Φαίνεται απίθανο να υπάρχει ένα κενό από το 6500 microέχρι το 5000 πΧ και microόνη εξήγηση είναι η ελλιπής επιφανειακή έρευνα στον χώρο των Κυκλάδων

Η microοναδική απεικόνιση πλοίου των νεολιθικών χρόνων

Πήλινα λίθινα και οστέινα εργα-λεία της Νεολιθικής εποχής

ΟΙ ΘΑΛΑΣΣΙΟΙ ∆ΡΟΜΟΙ ΣΤΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ

Τα νησιά του Αρχιπελάγους παρείχαν διάφορες επιλογές

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Πολύ πρόσφατα όmicroως ο εντοπισmicroός microιας θέσης της Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Σίκινο ndashένα πολύ microικρό νησί των Κυκλάδωνndash σηmicroαίνει ότι οι Κυκλάδες στο διάστηmicroα αυτό δεν ήταν άδειος χώρος και πρέπει να αναmicroένουmicroε πολύ πιο σπουδαία ευρήmicroατα από άλλα microεγαλύτερα νησιά Όσον αφορά τις θέσεις της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής στο Αιγαίο αν και έχουν κάπως αυξηθεί ακόmicroα δεν είναι δυνατή η σύνδεση microεταξύ τους Ωστόσο κατά την ρχαιότερη-Μέση Νεολιθική (6500-5300 πΧ) είναι πιθανή η ύπαρξη έξι διαφο-ρετικών πολιτισmicroικών ενοτήτων 1 η ενότητα των Βόρειων Σποράδων microε κυριότερες θέσεις το σπήλαιο του Κύκλωπα την Κυρά Παναγιά και τη Σκύρο 2 η ενότητα της Εύβοιας στην οποία περιλαmicroβάνεται και το ανατολικό τmicroήmicroα της Αττικής η ενότητα αυτή φαίνεται να είχε άmicroεσες σχέσεις microε την προηγούmicroενη 3 η ενότητα του βορει-οανατολικού Αιγαίου στην οποία υπάγονται τα νησιά Ίmicroβρος Χίος και η Ανατολική Θράκη 4 η ενότητα των Κυκλάδων παρά τις ελάχιστες και συχνά ακαθόριστες θέσεις όπως η Σίκινος η Σίφνος και η Στελίδα Νάξου 5 η ενότητα του νοτιοανατολικού Αιγαίου microε τα ελάχιστα ίχνη κατοίκησης που έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Καλυθιών στη Ρόδο και στην Άσπρη Πέτρα της Κω 6 η ενότητα της Κρήτης η οποία παρουσιάζεται πιο συγκροτηmicroένη αν και βασίζεται σε microία microόνο θέση την Κνωσό Αναφορικά microε τη χρονολόγηση όταν microιλάmicroε για Αρχαιότερη Νεολιθική στο Αιγαίο είναι προτιmicroότερο να περιλαmicroβάνουmicroε σε αυτήν και τη Μέση Νεολιθική γιατί εκτός από την ενότητα των Βόρειων Σποράδων (Γιούρα Κυρά Παναγιά) πουθενά αλλού δεν υπάρχει στρωmicroατογραφική ακολουθία στην οποία να ξεχωρίζουν οι δύο φάσεις Στη Νεότερη Νεολιθική του Αιγαίου (5300-3300 πΧ) που οι θέσεις είναι πολυπληθέ-στερες microπορεί κανείς να διακρίνει επίσης έξι διαφορετικές πολιτισmicroικές ενότητες 1 την ενότητα του δυτικού Αιγαίου στην οποία περιλαmicroβάνονται η Αττική η Εύβοια και οι Βόρειες Σποράδες που παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στην κεραmicroική 2 την ενότητα νότιας Εύβοιας Αττικής και Κέας που συνηθίζεται να ονοmicroάζεται πολι-τισmicroός Αττικής-Κεφάλας 3 την ενότητα των Κυκλάδων που άρχισε να διαφωτίζεται τα τελευταία χρόνια microε ανασκαφές στη Φτελιά Μυκόνου στο σπήλαιο Ζα στη Νάξο και στον Στρόφιλα της Άνδρου και παρουσιάζει όσον αφορά το βόρειο τmicroήmicroα του έντονες σχέσεις microε την ανατολική Αττική και Εύβοια 4 την ενότητα του ανατολικού και βορειοανατολικού Αιγαίου η οποία περιλαmicroβάνει τη Σαmicroοθράκη τη Λήmicroνο τη

Πήλινα σκεύη και σφραγίδες (5800-5900 πΧ) της Αρχαι-

Το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές της Ρόδου

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Μυτιλήνη και τη Χίο και τις απέναντι microικρασιατικές ακτές (Kum Tepe Besika Tepe) 5 την ενότητα των νησιών της Δωδεκανήσου και 6 την Κρήτη η οποία στη Νεότερη Νεολιθική συνεχίζει να ακολουθεί δικό της δρόmicroο διατηρώντας την αποmicroόνωσή της

Πολιτισmicroικές σχέσεις και microετακινήσεις στο νεολιθικό ΑιγαίοΟι επαφές ανάmicroεσα στις διάφορες πολιτισmicroικές οmicroάδες φαίνεται ότι εντάθηκαν κατά τη Νεότερη Νεολιθική περίοδο Οι γνώσεις των κατοίκων γύρω από τη ναυσιπλοΐα τη δεδοmicroένη χρονική περίοδο είναι σαφώς εmicroπλουτισmicroένες οι εmicroπειρίες τους για τις θαλάσσιες διαδροmicroές άφθονες εποmicroένως και η ικανότητά τους να αντιmicroετωπίζουν τυχόν προβλήmicroατα αυξηmicroένη Από τα ανασκαφικά ευρήmicroατα διαπιστώνεται ότι ο πολιτισmicroός της Εύβοιας στους χρόνους αυτούς διατηρεί σχέσεις microε άλλες παραθαλάσσιες ή νησιωτικές θέσεις του Αιγαίου Αν και υπάρχουν σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι πολιτισmicroικά η Εύβοια έχει περισσότερες σχέσεις microε τις Βόρειες Σποράδες και τον αιγαιακό χώρο γενικότερα Το κοmicroβικό σηmicroείο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου συνετέλεσε στη σύνδεση του νησιωτικού χώρου microε τον ηπειρωτικό Η από δυσmicroάς προσέγγιση των νησιών ήταν ευκολότερη αφού δεν απέχουν πολύ από την Αττική Η Κέα και η Κύθνος είναι τα πιο κοντινά νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και η αλυσίδα νησιών της Άνδρου της Τήνου και της Μυκόνου απέχει ελάχιστα από την Εύβοια Οι οmicroοιότητες στην κεραmicroική και στην εργαλειοτεχνία δείχνουν επαφές από τη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) microεταξύ Μυκόνου και Εύβοιας (Θαρρούνια Κάρυστος) ενώ άmicroεσες σχέσεις υπάρ-χουν επίσης microεταξύ του νεολιθικού οικισmicroού της Κεφάλας Κέας και των οικισmicroών της νότιας Εύβοιας στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) Επαφές microε την Αττική δείχνει και η πρώιmicroη κατεργασία του χαλκού που παρουσιάζεται σε νεολιθικά στρώmicroατα της Κέας του Στρόφιλα της Άνδρου και της Φτελιάς Μυκόνου και είναι λογικό να προερχόταν από τα ορυχεία του ΛαυρίουΕποmicroένως η αποίκιση των νησιών από την ηπειρωτική Ελλάδα φαντάζει αυτονόητη και λογικά άρχισε πριν από τη Νεολιθική περίοδο Δεν πρέπει λοιπόν να αναζητείται η προέλευση των νεολιθικών κατοίκων των Κυκλάδων στη Μικρά Ασία ή στο βόρειο Αιγαίο κάτι που προσπαθούν να αποδείξουν κατά καιρούς διάφοροι ξένοι και Έλληνες

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

επιστήmicroονεςΤο γεγονός ότι η απεικόνιση πλωτών microέσων στην τέχνη κυρίως στην αγγειογραφία είναι ανύπαρκτη στους νεολιθικούς χρόνους microε εξαίρεση τον Στρόφιλα της Άνδρου που όmicroως φαίνεται να χρονολογείται στους έσχατους νεολιθικούς χρόνους microάλλον σηmicroαίνει ότι δεν υπήρξε κάποια σηmicroαντική βελτίωση στα microέσα αυτά η οποία να επέτρεπε αφενός ανετότερα ταξίδια και αφετέρου να εξήπτε τον θαυmicroασmicroό και τη φαντασία των αγγειογράφων Όπως πιθανολογούmicroε για τη Μεσολιθική εποχή έτσι και στη Νεολιθική πρέπει να ήταν σε χρήση θαλάσσιοι δρόmicroοι στο βόρειο κεντρικό και νότιο Αιγαίο Ο θαλάσσιος δρό-microος που ένωνε την κεντρική Ελλάδα microε τη Μικρά Ασία microέσω των νησιών της Εύβοιας της Άνδρου της Τήνου της Μυκόνου και της Ικαρίας πρέπει να ήταν σε χρήση από την αρχή της Νεολιθικής Ένας άλλος θαλάσσιος δρόmicroος microέσω της Αmicroοργού ή της Αστυπάλαιας πιθανώς γεφύρωνε τους νεολιθικούς πολιτισmicroούς των Κυκλάδων και της Δωδεκανήσου microετά το 5300 πΧ Τα ταξίδια αυτά γίνονταν πιθανώς microε απλές βάρκες και κουπιά όπως συνέβαινε microέχρι τελευταία σε περιοχές του Αιγαίου Από εθνογρα-φικές πληροφορίες microαθαίνουmicroε ότι κάτοικοι της Σκοπέλου και της Σκύρου ταξίδευαν microε απλές βάρκες microε κουπιά στη Χίο και στη Μυτιλήνη σε περιόδους ένδειας για να προmicroηθευτούν σιτάρι ενώ κάτοικοι της Αλοννήσου microετέβαιναν στη Χαλκιδική για να εργαστούν εποχικά στα κτήmicroατα Προϋπόθεση ήταν να επικρατεί νηνεmicroία στο Αιγαίο γιrsquo αυτό και η χρήση πανιών συνήθως δεν ήταν δυνατή Τα ταξίδια αυτά διαρκούσαν microερικές ηmicroέρες γιrsquo αυτό χρειαζόταν να γίνεται επιτυχής πρόβλεψη του καιρού

ΟικονοmicroίαΤην περίοδο αυτή παρατηρείται microεικτή οικονοmicroία βασισmicroένη κυρίως στις καλλιέρ-γειες και στη διατροφή ζώων και πολύ λιγότερο στην αλιεία Αν και το Αιγαίο και γενικά η Μεσόγειος ποτέ δεν έπαψαν να έχουν αλιεύmicroατα από τη Νεολιθική περίοδο και microετά διαmicroορφώνονται νέες οικονοmicroικές τάσεις όπως αύξηση των καλλιεργειών και των κοπαδιών ζώων Δίχως αmicroφιβολία στη Νεότερη Νεολιθική απώτερος στόχος των ψαράδων της είναι η αλίευση συγκεκριmicroένων ειδών Η παρουσία οστών από τονοειδή στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου (5000-4500 πΧ) είναι microάλλον υπερτονισmicroένη ενώ δεν δόθηκε ιδιαίτερη σηmicroασία στις άλλες οικονοmicroι-

Λίθινα εργαλεία και πελέκεις από το Σέσκλο (Εθνικό Αρχαιολογικό

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

κές παραmicroέτρους του οικισmicroού όπως οι καλλιέργειες και η κτηνοτροφία Στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) αν και τα διατροφικά κατάλοιπα microε microια πρώτη microατιά δείχνουν ότι οι κάτοικοι κατανάλωναν ζώα και φυτικές τροφές η εύρεση πολλών αγκυρόσχηmicroων αντικειmicroένων σε συνδυασmicroό microε τα αποτελέσmicroατα αναλύσεων και microε τα εθνογραφικά παράλληλα microας οδηγεί στο συmicroπέρασmicroα microιας εξειδίκευσης στην αλιεία χταποδιών Η αναλογία στην προτίmicroηση εκτροφής ζώων στις Κυκλάδες είναι περίπου η ίδια microε αυτήν που microέχρι τώρα έχουmicroε συναντήσει στην ηπειρωτική Ελλάδα Σε πολύ microεγάλο ποσοστό διατρέφονται αιγοπρόβατα και ακολουθούν τα χοιρινά και τα βοοειδή πιθα-νολογούmicroε όmicroως την εκτροφή microικρών κοπαδιών Από τις εγχάρακτες παραστάσεις στον Στρόφιλα Άνδρου και στη Νάξο (Κορφή τrsquo Αρωνιού) υποθέτουmicroε ότι microε τα πλωτά microέσα της εποχής διακινούσαν κοπάδια ζώων είτε για εmicroπόριο είτε για την εύρεση κατάλληλου τόπου για τη δηmicroιουργία βοσκοτόπων σε άλλα νησιά Αν και πολλοί ερευ-νητές θεωρούν ριψοκίνδυνο εγχείρηmicroα τις καλλιέργειες και τη διατροφή ζώων σε microικρά νησιά όπως αυτά των Κυκλάδων στη Μύκονο πιθανότατα δεν ίσχυε κάτι παρό-microοιο γιατί αποδεικνύεται ότι από την αρχή microέχρι το τέλος του οικισmicroού υπήρχε microια εξειδικευmicroένη οικονοmicroία Μεικτή οικονοmicroία (γεωργία κτηνοτροφία και περιορισmicroένη αλιεία) πρέπει να ασκείτο και στη Ρόδο στη Νεολιθική περίοδο (5300-3300 πΧ) Σε γενικές γραmicromicroές οι ανα-σκαφές στο σπήλαιο Άγιος Γεώργιος στις Καλυθιές έδειξαν ότι microεταξύ των σιτηρών υπερίσχυε το κριθάρι ενώ microεταξύ των οσπρίων είδη που ήταν ανθεκτικά στην ξηρα-σία Η διατάραξη του περιβάλλοντος του νησιού από τον νεολιθικό άνθρωπο ήταν microικρή ενώ αραιές οmicroάδες ανθρώπων διαβιούσαν σε microικρές κοινότητες καλλιεργώντας περιορισmicroένες εκτάσεις ανάmicroεσα σε δασωmicroένες περιοχές Εδώ η ενδεχόmicroενη microετα-φορά εξηmicroερωmicroένων ζώων και καλλιεργειών από την ηπειρωτική χώρα δεν αλλοίωσε το τοπίο όσον αφορά τη χλωρίδα και την πανίδα Η πυκνή δασική κάλυψη του νησιού πιθανώς υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την επέκταση των καλλιεργειών και την αύξηση του πληθυσmicroού και πιθανόν ο άνθρω-πος στη νεολιθική και πρώιmicroη εποχή του Χαλκού βασιζόταν περισσότερο στην κτη-νοτροφία και στο κυνήγι Σύmicroφωνα microε τα δεδοmicroένα δεν υπήρχε συστηmicroατοποιηmicroένη παραγωγή ή σφαγή ζώων ωστόσο έχει παρατηρηθεί ότι η σφαγή ζώων γινόταν από

Κιβωτιόσχηmicroος τάφος στο νεκροταφείο των Θαρουνίων

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

το τέλος του χειmicroώνα microέχρι τις αρχές του καλοκαιριού Επισηmicroαίνουmicroε ότι η παρουσία λίγων οστών βοοειδών στο σπήλαιο πιθανώς δεν αντανακλά τη σπανιότητα του ζώου αυτού που συνδέεται άmicroεσα microε την ανάπτυξη της γεωργίας Προφανώς και οι νάνοι ελέφαντες των οποίων η παρουσία είναι ισχυρή σε microερικά σπήλαια της Ρόδου απο-τελούσαν ένα προσφιλές είδος κυνηγιού Επίσης πολλά είδη πτηνών κυρίως αποδηmicroητικών συmicroπλήρωναν το καθηmicroερινό διαι-τολόγιο των χρηστών του σπηλαίου των Καλυθιών της Ρόδου Χαρακτηριστικό είναι ότι τα λίθινα εργαλεία της εποχής χαρακτηρίζονται κυρίως από microια τεχνική φολίδων που ταιριάζει περισσότερο σε κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες παρά σε γεωργούς Σηmicroα-ντικό εύρηmicroα υπήρξε το οικόσιτο κοτόπουλο (gallus gallus) για το οποίο microέχρι τώρα ήταν γνωστό ότι εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή στους πρώιmicroους ιστορικούς χρόνους Η παρουσία του στις Καλυθιές αποτελεί την παλαιότερη microέχρι σήmicroερα εmicroφά-νιση του ζώου αυτού στην Ευρώπη Η συγκέντρωση microεγάλων πιθαριών στο σπήλαιο φανερώνει οργανωmicroένη αποθήκευση αλλά δεν είναι σαφές αν πρόκειται για κοινο-τική αποθήκευση ή για απλή συντήρηση του πλεονάσmicroατος microιας microικρής κοινωνικής οmicroάδας Κατά κύριο λόγο αποθηκεύονταν δηmicroητριακά (δίκοκκο σιτάρι και κριθάρι) αλλά και όσπρια Tα θαλάσσια όστρεα δεν αποκλείονται από το διαιτολόγιό τους ενώ υπάρχουν σχετικά άφθονα ψάρια microερικά από τα οποία πολύ microεγάλα σε microέγεθος Το σπήλαιο δεν απέχει πολύ από τη θάλασσα αλλά δεν microπορεί να θεωρηθεί ότι έχει άmicroεση σχέση microε αυτήνΜε έναν διαφορετικό βιότοπο βρίσκεται αντιmicroέτωπος ο άνθρωπος που χρησιmicroοποιεί το σπήλαιο Κούmicroελο στον Αρχάγγελο της Ρόδου (4500-3300 πΧ) αλλά και τα άλλα σπήλαια της περιοχής Ο χώρος δεν προσφέρεται για καλλιέργειες λόγω των άγονων εδαφών Η περιοχή όmicroως είναι πρόσφορη για τη βόσκηση αιγοειδών Η περιορισmicroένη παρουσία διατροφικών πηγών στον χώρο φαίνεται και από τις λεπτές νεολιθικές επι-χώσεις στο σπήλαιο και την απουσία συστηmicroατικής αποθήκευσης Η microεταφορά του οψιανού της Μήλου που αφθονεί στο νησί αλλά και στα υπόλοιπα Δωδεκάνησα και των microετάλλων από microακρινές περιοχές απαιτούσε την εξειδίκευση ανθρώπων στη ναυτική τέχνη και πιθανολογούmicroε ότι άτοmicroα που έλεγχαν τη διακίνηση των πρώτων υλών microπορούσαν να έχουν κάποια επιβολή microέσα στην κοινότητα Στην περιοχή του Αρχαγγέλου υπάρχει ένας οικισmicroός στα πεδινά ενώ η απόσταση από

Αγγεία (4800-4500 πΧ) της Νεολιθικής περιόδου προερ-

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

τη θάλασσα είναι τέτοια που επιτρέπει τη δηmicroιουργία άλλων δορυφορικών εγκατα-στάσεων που βασίζονταν σε διαφορετικές παραγωγικές πηγές Οι σχέσεις microεταξύ των θέσεων αυτών δεν θα έπρεπε απαραίτητα να ήταν πολιτικές ή κοινωνικές και microερικές φορές είναι προτιmicroότερο να δεχτούmicroε ότι στηρίζονταν σε απλές διαδικασίες ανταλλαγών

Ταφικά έθιmicroα Καθrsquo όλη τη Νεολιθική περίοδο στο Αιγαίο υπάρχουν τέσσερις εναλλακτικές πρακτικές για την τέλεση της ταφής 1) απλή ταφή 2) καύση νεκρών αρχικά κατόπιν ενταφια-σmicroός 3) εγχυτρισmicroός 4) διασπορά οστών στον χώρο Οι διάφορες αυτές ταφικές πρακτικές συχνά συνυπάρχουν σε έναν τόπο Εξαίρεση αποτελούν ίσως οι ταφές που γίνονται στα σπήλαια όπου ακολουθείται η απλή ταφή σπάνια όmicroως προηγείται του ενταφιασmicroού η καύση των νεκρών Η κατηγοριοποίηση των τάφων έχει δείξει τρεις διαφορετικούς τύπους τον αβαθή λάκκο τον λιθοπε-ρίβλητο τάφο και τα νεκρικά αγγεία Ο αβαθής λάκκος που στην Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική ήταν αρκετά διαδεδοmicroένος είναι ένα απλό όρυγmicroα που έχει δεχτεί ελάχιστη περιποίηση Οι λιθοπερίβλητοι τάφοι είναι αβαθείς λάκκοι οι οποίοι περιβάλλονται εσωτερικά από πέτρες Εδώ διακρίνονται δύο κατηγορίες οι χτιστοί τάφοι και οι κιβωτιόσχη-microοι Στο νεκροταφείο που εντοπίστηκε στην Κεφάλα Κέας (4300-3300 πΧ) κοινός τύπος τάφων ήταν οι χτιστοί οι τοίχοι των οποίων ήταν κατασκευασmicroένοι από πολλές microικρές πέτρες ακανόνιστου σχήmicroατος Πρόκειται για τάφους τετράγωνης κυκλικής ή οβάλ κάτοψης ποικίλου microεγέθους που καλύπτονταν από αρκετά microεγάλες πλάκες από σχιστόλιθο Στο νεκροταφείο των Θαρρουνιών της Εύβοιας (4300-3300 πΧ) χρησιmicroοποιήθηκε κατά κόρον ο κιβωτιόσχηmicroος τάφος Οι όρθια τοποθετηmicroένες πλάκες έχουν τέτοια διάταξη ώστε να δίνουν στους τάφους ένα πεταλοειδές ή ακανόνιστο τραπεζοειδές σχήmicroα Η κάλυψη του άνω τmicroήmicroατος των τάφων πρέπει να γινόταν από πλάκες ασβε-στολιθικού πετρώmicroατος Εδώ ο χώρος ίσως να επέτρεπε την εύκολη εξόρυξη πλακών και γιrsquo αυτό να έχουmicroε εκτεταmicroένη χρήση του κιβωτιόσχηmicroου τάφου Στο Γυαλί της Νισύρου οι τάφοι είναι λαξευτοί microέσα σε σκληρή ελαφρόπετρα και ακολουθούν microια

Πήλινη λεκάνη microε σπόρους (5300 πΧ) από το Σέσκλο

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

κανονικότητα ως προς τον προσανατολισmicroό (Β-Ν) το σχήmicroα (πάντοτε ορθογώνιο) και το microέγεθος Ένα άλλο είδος ταφής είναι τα νεκρικά αγγεία Ο λεγόmicroενος εγχυτρισmicroός φαίνεται να γνώρισε microεγάλη διάδοση και χρησιmicroοποιήθηκε κυρίως για τις ταφές νηπίων και microικρών παιδιών Στη Φτελιά Μυκόνου δίπλα σε τοίχο κτίσmicroατος βρέθηκε παιδική καύση σε ευρύστοmicroο πιθοειδές αγγείο και στην Kεφάλα Κέας εντοπίστηκαν τρεις ταφές νηπίων σε αγγεία που είχαν τοποθετηθεί microέσα σε απλούς λάκκουςΙδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα πάνω από τους τάφους Πρόκειται για πρακτική που παρουσιάζεται πρώτη φορά στη Νεολιθική περίοδο και προς το παρόν περιορίζεται στο νεκροταφείο της Κεφάλας της Κέας Πάνω από τις καλυπτήριες πλά-κες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που σηmicroείωναν την ακριβή θέση της ταφής Από το σπήλαιο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών στο νησί της Ρόδου αντλούmicroε πληροφορίες για ταφικές πρακτικές που ασκούνταν κατά τη Νεολιθική περίοδο Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ταφές λάmicroβαναν χώρα οι οποίες όmicroως microεταφέρονταν έξω όταν χρεια-ζόταν ο χώρος για κατοίκηση ή για αποθήκευση Η εύρεση κυρίως δοντιών ενήλικων ατόmicroων εξηγείται από το γεγονός ότι κατά τη microεταφορά τους έξω από το σπήλαιο για καθαρισmicroό ή δεύτερη ταφή microερικά από τα δόντια έπεφταν στο έδαφος

ΑρχιτεκτονικήΑπό την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική υπάρχουν ελάχιστα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα στο Αιγαίο σε νεολιθικές θέσεις της Εύβοιας και στον οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στις Βόρειες Σποράδες (microέσα 6ης χιλιετίας πΧ) Όσον αφορά τη Νεότερη Νεολιθική (5300-3300 πΧ) microέχρι τελευταία ελάχιστα κτιριακά λείψανα υπήρχαν στο Εmicroπορειό της Χίου κυρίως από τις παλαιότερες φάσεις κατοίκησης Από τη φάση VΙΙΙ προ-έρχεται ένας ασυνήθιστος τύπος οικίας microε καmicroπύλους τοίχους και microία εστία Στον Σάλιαγκο της Αντιπάρου τα αρχιτεκτονικά λείψανα είναι λίγα αλλά φαίνεται να έχουν καταστραφεί από τη διάβρωση Στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας έχουν αποκαλυφθεί αρκετά ασυνήθιστες κυκλικές κατα-σκευές της Νεότερης Νεολιθικής microε microεγάλες όρθια τοποθετηmicroένες πέτρες αλλά δεν έχει γίνει ακόmicroα ανασκαφική έρευνα Η παρουσία κυκλικών κατασκευών σε αυτή την

Στο Εmicroποριό της Χίου έχουν βρεθεί λείψανα οικιών της Νεό-

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

περίοδο φαίνεται να έχει σχέση microε κάποιας έκτασης αποmicroονωτισmicroό και εmicromicroονή σε παλαιότερους τύπους κατοικίας όπως αυτή που βρέθηκε στον Μαρουλά της Κύθνου Ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχιτεκτονική της Νεότερης Νεολιθικής έχει δώσει η πρόσφατη ανασκαφή στη Φτελιά Μυκόνου (5000-4600 πΧ) όπου εντοπίστηκαν πολλά κτίρια και περισσότερες από microία οικοδοmicroικές φάσεις Χαρακτηριστικό της Φτε-λιάς είναι το microεγάλο ύψος των τοίχων και η χρήση της πέτρας στην ανωδοmicroή Τα κτί-ρια της πρώτης και παλαιότερης φάσης πατούν απευθείας πάνω στον ψαmicromicroιτικό βράχο ή σε λεπτό στρώmicroα αmicromicroώδους χώmicroατος Ένα κτίριο που microέχρι στιγmicroής παρουσιάζεται ως το πιο σηmicroαντικό χτίζεται στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού όπου ο βράχος είναι από τη φύση του σχετικά επίπεδος Το κτίριο είναι προσανατολισmicroένο στα τέσσερα σηmicroεία του ορίζοντα και το σχήmicroα του θυmicroίζει τον τύπο του microεγάρου γνωστού από τη νεολιθική Θεσσαλία Το χαρακτηριστικό του κτιρίου είναι η επιmicroεληmicroένη τοιχοδοmicroία του και το ύψος των τοίχων που φτάνει το 150 micro Θα ήταν ίσως πρόκληση να το χαρακτηρίσουmicroε ως την κατοικία κάποιου σηmicroαίνοντος προσώπου αν και ο οικισmicroός της Φτελιάς είχε την απαραίτητη έκταση και σηmicroασία ώστε να υπάρχει σε αυτήν microια παρόmicroοια κοινωνική ιεραρχία Γεγονός πάντως ότι είναι το microόνο κτίριο microέχρι στιγmicroής που καταστρέφεται από φωτιά ίσως έχει κάποια σχέση microε την ιδιαιτερότητά του Σηmicroαντικό είναι ένα αψιδωτό ή κυκλικό κτίριο από microεγάλες πελεκηmicroένες πέτρες που ξεχωρίζει από τα άλλα κτίσmicroατα αλλά έχει υποστεί microεγάλη καταστροφή Το δάπεδό του αποτελείται από σκληρό πατηmicroένο χώmicroα ή πλακοειδείς λίθους και στον ίδιο χώρο εντοπίστηκε microία εστία Ενδιαφέρον προκαλεί η microεγάλη συγκέντρωση πολύχρωmicroης κεραmicroικής ιδιόmicroορφων αγγείων ειδωλίων και άλλων αντικειmicroένων microέσα στο κτίριο ενώ ελάχιστα ευρήmicroατα αυτού του είδους βρέθηκαν έξω από τον συγκεκριmicroένο χώρο παρά τη microεγάλη έκταση της ανασκαφής Σε άλλα σηmicroεία του οικισmicroού τοίχοι microεγάλου πάχους που χρονολογούνται στις τελευταίες φάσεις του οικισmicroού αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη διώροφων κτιρίων στον χώροΙδιαίτερη σηmicroασία έχει το ζεύγος ιδιόmicroορφων ελλειψοειδών microικρών κτισmicroάτων που ανήκουν στις τελευταίες οικοδοmicroικές φάσεις Ο ιδιαίτερος τρόπος κατασκευής το σχήmicroα το microικρό microέγεθος και η απουσία ευρηmicroάτων στο δάπεδό τους υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για κατοικίες εικάζεται δε ότι ήταν σιτοβολώνες κατασκευές όπου συσσωρευόταν το πλεόνασmicroα της παραγωγής του οικισmicroού ένα στοιχείο που υποδη-

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

λώνει εντατικές καλλιέργειες και κοινοτική οργάνωση Στην Άνδρο ο οικισmicroός Στρόφιλας (4η χιλιετία πΧ) έχει ερευνηθεί ανασκαφικά τα τελευταία χρόνια Κτίρια ορθογώνια και αψιδωτά σε πυκνή διάταξη βρίσκονται στον χώρο Εντυπωσιάζουν ως προς το microεγάλο microέγεθος τους πολλούς χώρους την επιmicroε-ληmicroένη τοιχοποιία αλλά και τη διατήρησή τους Το πάχος των εξωτερικών τοίχων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι αρκετό για να υποθέσουmicroε την ύπαρξη ορόφου Στην κατασκευή των τοίχων χρησιmicroοποιούνται πλακοειδείς λίθοι από το φυσικό πέτρωmicroα της περιοχής και άφθονος πηλός ως συνδετικό υλικό Τα δάπεδα είναι πήλινα και φαίνεται ότι οι στέγες ήταν επίπεδες κατασκευασmicroένες από πλάκες και πηλό Τα οικοδοmicroήmicroατα του Στρόφιλα δείχνουν την πρώιmicroη παρουσία του αψιδωτού τύπου και τη συνύπαρξη αυτού microε άλλα ορθογώνια γεγονός που ενδεχοmicroένως να υποδηλώνει τον γεφυρωτικό ρόλο της Άνδρου στις συναλλαγές στις ανταλλαγές ιδεών τεχνολο-γίας και προϊόντων και γενικά στις στενές επαφές ανάmicroεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα

ΤέχνηΕλλείψει άλλων microορφών τέχνης στη Νεολιθική περίοδο τα microόνα δείγmicroατα που έχουmicroε είναι η διακόσmicroηση των αγγείων τα λίθινα και πήλινα ειδώλια οι ανάγλυφες microορφές που κοσmicroούν αγγεία τα microικροαντικείmicroενα στα οποία εντάσσονται οι σφραγίδες και τα κοσmicroήmicroατα από όστρεα Ως προς την αγγειογραφία το σπήλαιο του Κύκλωπα αποτελεί σηmicroείο αναφοράς στην αιγαιακή προϊστορία κυρίως για ένα σύνολο αγγείων των αρχών της Μέσης Νεολι-θικής (α΄ microισό 6ης χιλιετίας πΧ) τα οποία είναι διακοσmicroηmicroένα microε κόκκινα σχέδια πρωτότυπα ως προς τη διαπλοκή σε σχέση microε τα γνωστά σύγχρονά τους Πρόκειται για βαθιά ευρύστοmicroα σκεύη microε σφαιρικό σώmicroα και ψηλό χείλος ή λαιmicroό microε στρογγυλές διάτρητες αποφύσεις και ψηλή στενή βάση Εκτός αυτών ξεχωρίζουν και δύο ανοιχτά σχήmicroατα microία φιάλη microε τεθλασmicroένο περίγραmicromicroα και microία microε καλυκοειδές σώmicroα Γενικά τα αγγεία των Γιούρων microε ή χωρίς καmicroβά είναι κατάκοσmicroα από τα χείλη έως τη βάση ώστε θα έλεγε κανείς ότι οοι ζωγράφοςοι έχουν τον φόβο του κενού Η διακόσmicroηση αναπτύσσεται microε αυστηρή συmicromicroετρία σε όλα τα σχέδια και είναι επηρεασmicroένη από την υφαντική ή την κεντητική τέχνη της εποχής

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Τα αγγεία των Γιούρων έχουν σαφείς αναφορές στην κεραmicroική που προέρχεται από τον σύγχρονο microε τα Γιούρα οικισmicroό του Αγίου Πέτρου στην Κυρά Παναγιά Η οmicroοι-ότητα των σχηmicroάτων και του θεmicroατολογίου είναι τόσο έντονη ώστε microπορούmicroε να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι πρόκειται για τον ίδιο πολιτισmicroό (πολιτισmicroός Αγίου Πέτρου-Γιούρων) Ο σύγχρονος πολιτισmicroός της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας είναι χωρίς αmicroφιβολία το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς του αλλά οι Βόρειες Σποράδες φαίνεται να έχουν περισσότερες σχέσεις microε τη Στερεά Ελλάδα Οι τύποι των ειδωλίων στα Θαρρούνια της Εύβοιας (5300-3300 πΧ) ανήκουν σε microια περίοδο που η ειδωλοπλαστική παρακmicroάζει Χρονολογούνται κυρίως στη Νεό-τερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) ενώ στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (4300-3300 πΧ) έχουmicroε πολύ σχηmicroατοποιηmicroένες microορφές Οι τύποι έχουν σχέσεις microε θεσσαλικά ειδώ-λια αλλά και microε αυτά από τη Στερεά Ελλάδα (Χαιρώνεια σπήλαιο Σαρακηνού) Ασυνή-θιστο είναι ένα σχηmicroατοποιηmicroένο microαρmicroάρινο ειδώλιο και ένα άλλο λίθινο ιθυφαλλικού τύπου Και τα δύο φέρουν οπές που χρησίmicroευαν για να φοριούνται ως περίαπτα Άλλα ειδώλια έχουν ιθυφαλλικό λαιmicroό και θυmicroίζουν το γνωστό ειδώλιο από τη Φτελιά Μυκόνου Σπάνια ή ίσως microοναδική microπορεί να θεωρηθεί η παράσταση πάνω σε θραύσmicroατα πιθο-ειδούς αγγείου των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ από το σπήλαιο στα Θαρρούνια δύο ανάγλυφων γυmicroνών ανθρώπινων microορφών που δεν θα ήταν άστοχο να αποκληθούν laquoΑδάmicro και Εύαraquo Οι microορφές είναι σχηmicroατοποιηmicroένες χωρίς χέρια γιατί microάλλον η πρόθεση του κατασκευαστή ήταν να αποδώσει τα χαρακτηριστικά του φύλου Δεν microπορούmicroε να αποκλείσουmicroε την πιθανότητα microιας τελετουργικής παράστασης που ίσως υπονοεί κάποιες εθιmicroικές τελετουργίες κατά την εποχή της αποθήκευσης Παρόmicroοιες ανάγλυφες απεικονίσεις ανθρώπων και ζώων πάνω σε αγγεία είναι πολύ σπάνιες και microέχρι σήmicroερα έχουν βρεθεί στην Παραδηmicroή της Θράκης στη Θεσσαλία και στο Άγιο Γάλα της Χίου Στον βόρειο Βαλκανικό χώρο είναι πιο συχνές και απαντούν στη Βουλ-γαρία στη Σερβία και στην Ουγγαρία Ένα σπάνιο δείγmicroα microικρογλυπτικής αποτελεί η οστέινη σφραγίδα microε παράσταση ανθρώπινης microορφής σε στάση ικεσίας που βρέθηκε επίσης στο σπήλαιο των Θαρ-ρουνίων Εκτός από τον πρακτικό χαρακτήρα της σφραγίδας η παράσταση εmicroπεριέχει αναmicroφισβήτητα ένα ιδεολογικό περιεχόmicroενο

Βαθύ ευρύστοmicroο σφαιρικό πήλινο σκεύος από το σπήλαιο των Γιούρων

Κυκλαδικό τριβείο προερ-χόmicroενο από το νεκροταφείο

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Σηmicroαντικά ευρήmicroατα είναι τα πήλινα ειδώλια που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής στη Φτελιά Μυκόνου Τα περισσότερα είναι microικρά του γνωστού στεατο-πυγικού τύπου χαρακτηριστικού της Νεολιθικής περιόδου σε όλη την Ελλάδα ενώ το microεγαλύτερο έχει ύψος τουλάχιστον 030 micro και είναι τελείως ασυνήθιστο Φέρει microακρύ και φαλλόσχηmicroο κυλινδρικό λαιmicroό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι λοξό προς τα πίσω τριγωνικό σώmicroα που φέρει δύο κοmicroβιόσχηmicroες αποφύσεις στη θέση των microαστών και αmicroυδρή βάθυνση στο σηmicroείο του αφαλού και παχείς στεατοπυγικούς γλουτούς Βρέθηκαν επίσης πόδια και χέρια από ειδώλια που πρέπει να είχαν πολύ microεγάλο ύψος ασυνήθιστο για τα δεδοmicroένα της ελληνικής Νεολιθικής Σπανιότατο εύρηmicroα αποτελεί ένα τmicroήmicroα από πήλινο οmicroοίωmicroα πλοίου της εποχής που δείχνει ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε τη θάλασσα Πολύ σπάνιο είναι ένα τmicroήmicroα από κοκάλινο microουσικό όργανο (αυλός) του οποίου η άκρη φέρει οπές και έχει διασκευαστεί έτσι ώστε να ταιριάζει στο στόmicroα του χρήστη Στη Φτελιά και στον Σάλιαγκο έχουν βρεθεί επίσης σε στρώmicroατα της Νεότερης Νεολιθικής βραχιόλια και άλλα τέχνεργα από το όστρεο spondylus gaederopus τα οποία την εποχή αυτή θεωρούνταν αντικείmicroενα microεγάλης αξίας και εξάγονταν σε χώρες της Βαλκανικής και της βόρειας Ευρώπης Μόνο από τον νεολιθικό οικισmicroό του Διmicroηνίου προέρχονται περίπου 100 κοσmicroήmicroατα από το ίδιο όστρεο ενώ στο σπήλαιο των Γιούρων από το όστρεο spondylus κατασκευάζονται βραχιόλια και ψήφοι περιδεραίων Άξιες αναφοράς είναι οι βραχογραφίες του Στρόφιλα της Άνδρου που αποτελούν microοναδικά έως σήmicroερα σύνθετα δείγmicroατα της τέχνης της βραχογραφίας και χρονολο-γούνται microε ασφάλεια στο τέλος της Νεολιθικής Πρόκειται για επίκρουστες ή σκαλι-στές βραχογραφίες πολλές εκ των οποίων εικονιστικές ιδιαίτερα φυσιοκρατικές microε αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αλλά και σχηmicroατικές microε συmicroβολικό περιεχόmicroενο Καλύπτουν επιφάνεια περίπου 200 τmicro και βρίσκονται στις πλίνθους της εξωτερικής όψης του τείχους καθώς και σε έναν ιδιαίτερο χώρο λατρευτικής χρήσης microέσα στον οικισmicroό Θεmicroατολογικά σχετίζονται microε τη θάλασσα και τη στεριά προβάλλοντας τους δύο σηmicroαντικότερους τοmicroείς της δραστηριότητας των κατοίκων του Στρόφιλα τον αγρο-τικό και ιδιαίτερα την κτηνοτροφία και το κυνήγι των άγριων ζώων και τον ναυτικό που περιλαmicroβάνει τη ναυσιπλοΐα την αλιεία και το θαλάσσιο εmicroπόριο Ξεχωρίζουν επίσης στον Στρόφιλα θραύσmicroατα από λίθινα αγγεία και άλλα αντικείmicroενα

Ασύνηθες πήλινο στεατοπυγικό ειδώλιο από την ανασκαφή της

Φωτογραφία και αποτύπωση της εικονιστικής βραχογραφίας

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

microε εξαιρετική επεξεργασία που microαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της λιθοτεχνίας καθώς και ποικίλα microικροαντικείmicroενα οστέινα εργαλεία κουτάλες από όστρεα κοσmicroήmicroατα από διάφορα υλικά (όστρεα πηλό λίθο απολιθωmicroένο όστρεο) σφραγίδες και πολλά λίθινα και πήλινα ειδώλια διαφόρων τύπων και κατηγοριών Ορισmicroένα microε την αισθη-τική και τη microορφή τους δείχνουν ότι έχει ξεκινήσει η πολιτιστική διεργασία που θα οδηγήσει στον κυκλαδικό πολιτισmicroό

Χρήσεις των σπηλαίων κατά τη Νεολιθική εποχήΤο ανάγλυφο του ελληνικού χώρου βρίθει από την παρουσία σπηλαίων Τα πλεονε-κτήmicroατα που παρουσιάζουν ndashκαθώς βρίσκονται σε θέσεις που επιτρέπουν την πλήρη εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου διαθέτουν σταθερή θερmicroοκρασία στο εσωτερικό τους και κατάλληλη υγρασία για αποθήκευσηndash σαφώς προσέλκυσαν τους ανθρώπους της προϊστορικής περιόδου οι οποίοι κατά κύριο λόγο επιζητούσαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από τους εξωτερικούς εχθρούςΚατά τη Νεολιθική εποχή τα σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν κυρίως για αποθήκευση και περιοδική ή περιστασιακή κατοίκηση Στα Θαρρούνια της Εύβοιας στους χρόνους που κατοικείται ο οικισmicroός δίπλα στο σπήλαιο (Νεότερη Νεολιθική II 4300-3300 πΧ) η χρήση του σπηλαίου είναι αραιή Αλλά και στη Νεότερη Νεολιθική Ι (5300-4300 πΧ) όταν τουλάχιστον κοντά στο σπήλαιο δεν υπάρχει οικισmicroός τα σχετικά άφθονα ευρήmicroατα δεν σηmicroαίνουν απαραιτήτως ένδειξη microόνιmicroης κατοίκησης Η άνεση χώρου η τοποθεσία και τα ευρήmicroατα που εντοπίστηκαν στο σπήλαιο Σαρακηνού της ανατο-λικής Βοιωτίας υποδεικνύουν κατάλληλες συνθήκες για κατοίκηση ενώ αντίθετα στο σπήλαιο Λιmicroνών στα Καστριά τα ελάχιστα ευρήmicroατα microέσα στο σπήλαιο και η παρουσία κτιρίων έξω από αυτό δείχνουν ότι χρησιmicroοποιείτο κυρίως για αποθήκευση Όταν microιλάmicroε για αποθήκευση αναφερόmicroαστε σε microια συστηmicroατική διαδικασία που αρχίζει να εφαρmicroόζεται στη Νεότερη Νεολιθική και microάλιστα σε προχωρηmicroένο στάδιο όταν φαίνεται ότι δηmicroιουργούνται πλεονάσmicroατα τροφής microε την αύξηση των κοπαδιών και την επέκταση των καλλιεργηmicroένων γαιώνΤα σπήλαια θα microπορούσαν όmicroως κάλλιστα να αποτελούν και χώρους λατρείας Κάποιες εθιmicroικές τελετές microπορεί να γίνονταν για την αύξηση της σοδειάς και πιθανώς κατά την αποθήκευση του πλεονάσmicroατος των τροφίmicroων στο σπήλαιο γεγονός ζωτικής σηmicroασίας

Τα σπήλαια του ελλαδικού χώρου χρησιmicroοποιήθηκαν κατά

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

για την κοινότητα Πώς αλλιώς microπορεί να ερmicroηνευτεί η παρουσία στα Θαρρούνια ανά-γλυφων ανθρώπινων microορφών microε τονισmicroένα γεννητικά όργανα σε αποθηκευτικό πίθο που συmicroβολίζουν την αναπαραγωγή την καρποφορία την αφθονία και το πλεόνασmicroα τροφήςΑναφορικά microε άλλες χρήσεις των σπηλαίων είναι γνωστό από την ελληνική λαογραφία ότι microέχρι πριν από microερικές δεκαετίες κάποια σπήλαια χρησιmicroοποιούνταν ως λοιmicroοκα-θαρτήρια και ως θερmicroοκοιτίδες για τα πρόωρα νεογνά Το περιβάλλον των σπηλαίων έχει αποδειχθεί ότι είναι υγιεινό λόγω της σταθερής θερmicroοκρασίας και υγρασίας του αέρα καθώς και της ύπαρξης αρνητικών ιόντων που προκαλούν έντονη βαθιά αναπνοή και συmicroβάλλουν στη θεραπεία πνευmicroονικών και αλλεργικών παθήσεων Ενδεχοmicroένως microέσα στα νεολιθικά σπήλαια θα microπορούσαν να διαmicroένουν για ένα διάστηmicroα κάποια άτοmicroα για τους παραπάνω λόγους Κάποιες ανάλογες καταστάσεις προφανώς ανάγκα-ζαν τους κατοίκους της περιοχής να καταφεύγουν στο σπήλαιο ήδη από τους νεολι-θικούς χρόνους έτσι ερmicroηνεύεται η συγκέντρωση τόσων αγαθών στη Σκοτεινή στο σπήλαιο Σαρακηνού Βοιωτίας στο σπήλαιο Κίτσου της Αττικής στην Αλεπότρυπα Μάνης και σε άλλα σπήλαια Από τους παλαιολιθικούς ήδη χρόνους τα σπήλαια γίνονται χώροι ταφής Στη Νεο-λιθική περίοδο σχεδόν όλα τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν ίχνη από ταφές σε περιόδους ασφαλώς που οι χώροι αυτοί δεν είχαν άλλη παράλληλη χρήση Το σπήλαιο Φράγχθι η Αλεπότρυπα το σπήλαιο Σαρακηνού το σπήλαιο Κύκλωπα στα Γιούρα η Σκοτεινή Θαρρουνιών ο Άγιος Γεώργιος Καλυθιών υπήρξαν χώροι πρωτογενών και δευτερογενών ταφών άλλοτε σε microικρή και άλλοτε σε microεγάλη κλίmicroακα Ιδιαίτερα το σπήλαιο Αλεπότρυπα στη Μάνη χρησιmicroοποιήθηκε εντατικά για ταφές στη Νεότερη Νεολιθική Δεν είναι ακόmicroα γνωστές οι αιτίες για τις οποίες επιλέχθηκαν τα σπήλαια ως χώροι απόθεσης των νεκρών αλλά είναι πολύ πιθανόν ο συmicroβολικός χώρος του σπηλαίου να είχε ιδιαίτερο ρόλο στην επιλογή αυτή

Πολιτισmicroός - τέχνη - λατρείαΌλα όσα αναφέρθηκαν αποτελούν εκφάνσεις της ζωής του ανθρώπου που τον διέ-πουν στην κοινωνική ζωή δηmicroόσια και ιδιωτική Είτε αυτά αποτελούν τεχνολογικά επιτεύγmicroατα που προήλθαν έπειτα από παρατήρηση της φύσης ή ως άmicroυνα απέναντι

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

στη φύση είτε αποτελούν τη διατήρηση της παράδοσης και της σταδιακής εξέλιξής της microπορούmicroε να microιλάmicroε για πολιτισmicroό Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην κατασκευή κτιρίων microε κάτοψη διαφορετική από τα άλλα Ποια η σχέση των κοσmicroηmicroάτων των ξεχωριστών σε σχήmicroα και διακόσmicroηση αγγείων των περίτεχνων βραχογραφιών των ποικίλων τύπων ταφών Αναρωτιόmicroαστε για τον πνευmicroατικό κόσmicroο των κοινωνιών την ύπαρξη λατρείας τον τρόπο επικοινωνίας την κοινωνική και πολιτική ιεραρχία Η θεmicroελίωση ξεχωριστών τύπων κτιρίων σε έναν οικισmicroό αποτελεί πρόβληmicroα για την αρχαιολογική ερmicroηνεία Παραπέmicroπουν σε κάποιες δοmicroές εξουσίας ή microήπως είναι χώροι λατρείας ή κάποιων ιδιαίτερων εθιmicroικών πρακτικών Συγκεκριmicroένα τα αρχι-τεκτονικά λείψανα που βρέθηκαν στη Φτελιά Μυκόνου σε συνδυασmicroό microε τα λοιπά ευρήmicroατα κεραmicroική ειδώλια και άλλα συmicroβολικά αντικείmicroενα οδηγούν στην υπό-θεση-συmicroπέρασmicroα της ύπαρξης microιας δυναmicroικής κοινωνικής οmicroάδας microε κάποια έστω υποτυπώδη άρχουσα τάξη και κοινωνική διαστρωmicroάτωση Στο ψηλότερο σηmicroείο του οικισmicroού ανεσκάφη τριmicroερές κτίριο σε σχήmicroα microεγάρου ενώ αποθηκευτικά κτίρια βρέ-θηκαν στην επόmicroενη οικοδοmicroική φάση Όσον αφορά την ύπαρξη ενός ιδιαίτερου συmicroβολικού χώρου τα βασικά επιχειρήmicroατα για την υποστήριξη αυτής της θεωρίας είναι η ασυνήθιστη κυκλική κάτοψη κτιρίου σε σχέση microε τις άλλες αρχιτεκτονικές κατασκευές του οικισmicroού η απουσία σε αυτό αποθηκευτικών πιθοειδών αγγείων η microεγάλη συγκέντρωση γραπτής κεραmicroικής και η παρουσία ειδωλίων microετάλλινων κοσmicroηmicroάτων και ενός microουσικού οργάνου Ανάmicroεσα στο πλήθος της κεραmicroικής συγκαταλέγεται ένας τύπος αγγείου microε ψηλό πόδι και έντονα ίχνη καύσης στη βάση του Στο σπήλαιο Φράγχθι ανάλογα αγγεία έχουν συν-δεθεί microε την καύση αρωmicroάτων για τελετουργίες Τα αποτελέσmicroατα εργαστηριακών αναλύσεων στα αγγεία της Μυκόνου έδειξαν ότι υπήρχε microέσα σε αυτά κερί microέλισσας άγνωστο όmicroως για ποιον λόγοΦυσικά δεν microπορούmicroε να παραλείψουmicroε την ύπαρξη microέσα στο κυκλικό κτίριο αγγείων εξέχουσας ποιότητας microε διακοσmicroητικά σχέδια από λευκό ή ερυθρό χρώmicroα που είχαν τοποθετηθεί microέσα και έξω από το αγγείο microετά το ψήσιmicroο γιrsquo αυτό ήταν εξίτηλα Τα αγγεία αυτά κρίνονται ακατάλληλα για χρήση ή αποθήκευση καθώς περιεχόmicroενα όπως υγρά ή τροφή θα κατέστρεφαν τη διακόσmicroησή τους Με την αφαιρετική microέθοδο

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

λοιπόν καταλήγουmicroε στο συmicroπέρασmicroα της χρήσης τους ως σκευών εθιmicroικών ή λατρευ-τικών πρακτικώνΣτον οικισmicroό του Στρόφιλα στην Άνδρο που χρονολογείται στο τέλος της Νεότερης Νεολιθικής microία ιδιαίτερα ευρύχωρη αίθουσα αποτελούσε έναν ειδικό χώρο που προ-οριζόταν για τελετουργικούς σκοπούς Σε αυτό συνηγορούν microεταξύ άλλων η εξέχουσα θέση microέσα στον οικισmicroό το microέγεθος η εσωτερική διαmicroόρφωση οι microικρές κοιλότη-τες προσφορών και φυσικά η microεγάλη επιδαπέδια βραχογραφία όπου συνδυάζονται θέmicroατα εικονιστικού και σχηmicroατικού χαρακτήρα Η χρήση υψηλής ποιότητας βραχο-γραφιών σε συmicroβολικούς χώρους όπως το ιερό και το τείχος φανερώνει την ύπαρξη ενός διαmicroορφωmicroένου εικονογραφικού λεξιλογίου microε χρήση εικονιστικών θεmicroάτων τα οποία ερmicroηνεύονται ως έναν ανεπτυγmicroένο και ευρύτερα διαδεδοmicroένο κώδικα επικοι-νωνίαςΜε έντονους συmicroβολισmicroούς πέρα της χρηστικότητάς τους είναι ορισmicroένα εξέχο-ντα προϊόντα της κεραmicroικής της Μέσης Νεολιθικής περιόδου (5800-5300 πΧ) που ενσωmicroατώνουν σηmicroαντικούς συmicroβολισmicroούς του ατόmicroου και της οmicroάδας δηλωτικούς ταυτότητας (ηλικία οικογένεια κοινωνική θέση πλούτος καταγωγή) αλλά και συmicro-βολισmicroούς ευχετηριακούς αποτροπαϊκούς Αναρωτιέται κανείς ποιους συmicroβολισmicroούς microπορεί να δανείζεται η γραπτή κεραmicroική του σπηλαίου του Κύκλωπα Γιούρων Πρό-κειται για τυχαία ανεικονικά σχήmicroατα ή για θρησκευτικά σύmicroβολα Είναι δυνατόν να περιέχουν κάποιο microήνυmicroα ταυτότητας της οmicroάδας Αυτά τα πολιτισmicroικά χαρακτηριστικά δίδουν στα αγγεία του σπηλαίου του Κύκλωπα συγκεκριmicroένη θέση στον τόπο και στον χρόνο καθιστώντας τα ιστορικά αντικείmicroενα Τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα τα οποία οι ζωγράφοι και υφαντές τους έχουν ενσωmicroατώσει στα νοήmicroατά τους και εκφράζονται microέσω αυτών Η microεταφορά τους στο ύφασmicroα ή στο αγγείο τα καθιστά microηνύmicroατα ταυτότητας που κοινοποιείται σε κάθε θεατήΣτην πλειονότητά τους τα γραπτά κοσmicroήmicroατα της Νεολιθικής όπως αυτά των Γιού-ρων έχουν προκύψει από φυσικά σχήmicroατα microε αφαίρεση και λειτουργούν ως microορφές παγιωmicroένης κοινωνικής εmicroπειρίας Αν είναι αποτέλεσmicroα microιας microακράς παράδοσης τότε η συνεχής microεταβίβαση του σχεδίου από γενιά σε γενιά όχι microόνο αλλοιώνει το αρχικό σχήmicroα αλλά και το αρχικό του νόηmicroα Έτσι ο νεολιθικός ζωγράφος είτε το αναπαράγει

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

microηχανικά χωρίς να ξέρει τι σηmicroαίνει είτε το σηmicroασιοδοτεί εκ νέου microε τα δικά του νοή-microατα Η Μ Gimbutas που ανέσκαψε τον νεολιθικό οικισmicroό στο Αχίλλειο της Θεσσαλίας υποστηρίζει για τα κοσmicroήmicroατα της Μέσης Νεολιθικής ότι αναπαριστούν γυναικείες θεότητες καταγόmicroενες από τους προ-νεολιθικούς χρόνους Θεωρεί και βρίσκει συmicroπα-ραστάτρια την Κ Vitelli που microελέτησε την ανάλογη κεραmicroική από το σπήλαιο Φράγχθι ότι η πρώιmicroη γραπτή κεραmicroική συνδέεται microε ιεροτελετουργικές χρήσεις και ότι οι πρώτοι κεραmicroείς ήταν πρόσωπα microε ιδιαίτερη προβολή microέσα στη νεολιθική κοινωνία κάτι ανάmicroεσα σε microάγους ιερείς microύστες και θεραπευτές Θρησκευτικά ή όχι παγιωmicroένα από παλιά ή καινούργια τα σχέδια των Γιούρων είναι σύmicroβολα που περικλείουν την αντίληψη των ανθρώπων Συνοψίζοντας τα παραπάνω θα λέγαmicroε ότι διαβλέπουmicroε τη διαmicroόρφωση microιας κοινω-νικής οργάνωσης και τη σταδιακή καθιέρωση κάποιων αρχικών εθιmicroικών στοιχείων σε θρησκευτικά και λατρευτικά δρώmicroενα που πιθανώς έχουν σχέση microε τον φόβο του ανθρώπου για τη φύση το άγνωστο και τον θάνατο Ο πανέmicroορφα διακοσmicroηmicroένος χώρος του σπηλαίου και το ιδιαίτερα υποβλητικό και σκοτεινό σηmicroείο όπου βρέθηκαν τα αγγεία αυτά είναι στοιχεία που συνηγορούν στην τέλεση παρόmicroοιων δρώmicroενων Αν και οι πληροφορίες που έχουmicroε από το αρχαιολογικό υλικό είναι πολύ λίγες microέχρι στιγ-microής φαίνεται ότι τα θεmicroέλια για τη σταδιακή διαmicroόρφωση και εξέλιξη των κοινωνικών θεσmicroών τίθενται αυτή την εποχή Όταν microιλάmicroε για τελετουργικές και ταφικές πρακτικές ιδιαίτερης microνείας χρήζουν τα λεγόmicroενα σήmicroατα microια πρακτική που παρουσιάζεται για πρώτη φορά κατά τη Νεολιθική περίοδο αλλά γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση τις επόmicroενες περιόδους και microάλιστα τις ιστορικές Εδώ όmicroως ίσως βρίσκουmicroε τα πρώτα σπαράγmicroατα Ο πρώτος microελετητής που έκανε λόγο για την ύπαρξη σηmicroάτων ήταν ο ανασκαφέας του νεολιθικού νεκροταφείου της Κεφάλας Κέας όταν ήρθε αντιmicroέτωπος microε ιδιάζουσες κατασκευές πάνω από τους τάφους Πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες των τάφων είχαν τοποθετηθεί σε οριζόντια διάταξη επιmicroεληmicroένης κατασκευής πλάκες που βρίσκονταν ακριβώς πάνω από τα όρια των τάφων και το σχήmicroα τους φαίνεται ότι καθοριζόταν από το σχήmicroα των τάφων Από τη στιγmicroή που απορρίπτεται η επιτέλεση κάποιου δοmicroικού σκοπού η microόνη πιθανή εξή-γηση που microπορεί να δοθεί είναι αυτή της τέλεσης ταφικών τελετουργιών ή η δήλωση της κοινωνικής ταυτότητας των ταφέντων ατόmicroων

Ειδωλοπλαστική της Αρχαιότε-ρης και της Μέσης Νεολιθικής

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Στο Γυαλί της Νισύρου τα σπαράγmicroατα ενός κτιρίου δίπλα από το νεκροταφείο εξά-πτουν την ανθρώπινη φαντασία για τους σκοπούς της ύπαρξης του κτιρίου Προκαλεί τους αρχαιολόγους να αναρωτηθούν microήπως στον συγκεκριmicroένο χώρο τελούνταν τελε-τές προς τιmicroήν του νεκρού (απόδοση προσφορών νεκρόδειπνα) κατά τη διάρκεια της ταφής ή αν σε τακτά χρονικά διαστήmicroατα οι συγγενείς συγκεντρώνονταν για να τιmicroήσουν τη microνήmicroη του προσφιλούς τους προσώπουΈνα από τα στοιχεία που συνοδεύουν την κοινωνική και οργανωτική δοmicroή ενός πολι-τισmicroού είναι η γραφή Στους microεγάλους πολιτισmicroούς της Αιγύπτου της Μεσοποταmicroίας της Ινδίας και της Κίνας η γραφή εmicroφανίστηκε σε πολύ πρώιmicroη περίοδο (4η ή 3η χιλιετία πΧ) Γενικά οι προϊστορικές αυτές γραφές συνδέθηκαν microε την άρχουσα τάξη τα ανάκτορα και το αυξηmicroένο εmicroπόριο που απαιτούσε διοικητική οργάνωση και την ύπαρξη γραφειοκρατίας Την τελευταία δεκαετία εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και λίθινα αντικείmicroενα άρχισαν να εντοπίζονται σε προϊστορικές ανασκαφές σε όλο τον ελληνικό χώρο Είναι βέβαιο ότι παρόmicroοια θα είχαν βρεθεί και σε παλαιότερες ανασκαφές αλλά δεν έτυχαν κάποιας σηmicroασίας από τους ανασκαφείς ή θεωρήθηκαν τυχαία ή ονοmicroάστηκαν σηmicroά-δια κεραmicroέων Η προσοχή microας για τον εντοπισmicroό ανάλογων χαραγmicroάτων εντάθηκε τα τελευταία χρόνια ιδίως από τότε που βρέθηκε ενεπίγραφη ξύλινη πινακίδα σε σειρά στίχων στον νεολιθικό οικισmicroό του Δισπηλιού της Καστοριάς η οποία χρονολογήθηκε στο τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ Η εύρεση microιας λίθινης σφραγίδας των αρχών της 5ης χιλιετίας πΧ microε εγχάρακτα συmicroπλέγmicroατα σε τρεις σειρές στα Γιαννιτσά της κεντρικής Μακεδονίας έρχεται να ισχυροποιήσει τη θεωρία ύπαρξης ενός κώδικα επικοινωνίας Σύmicroφωνα microε τον ανασκαφέα τα εγχάρακτα στοιχεία αποτελούν έναν κώδικα συmicroβόλων και microέρος ενός πολύπλοκου συστήmicroατος γραφής Μεmicroονωmicroένες εγχαράξεις πάνω σε κεραmicroικά έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Σκοτεινή στα Θαρρούνια στο Γυαλί της Νισύρου και στο σπήλαιο του Κύκλωπα Στη Φτελιά Μυκό-νου απαντούν εγχάρακτα σύmicroβολα σε πηλό και σε ελαφρόπετρα microερικά από τα οποία είναι σύνθετα και αποτελούνται από πολλούς χαρακτήρες Η οmicroοιότητά τους microε τα πολυπληθή εγχάρακτα σύmicroβολα πάνω σε κεραmicroικά και ειδώλια που έχουν βρεθεί στη βόρεια Βαλκανική την ίδια περίοδο (6η-5η χιλιετία πΧ) microας αναγκάζει να δεχθούmicroε πλέον ότι δεν πρόκειται για σηmicroάδια των κεραmicroέων αλλά για ένα πολύπλοκο σύστηmicroα

Πήλινη microήτρα για την κατα-σκευή χάλκινου πέλεκυ της

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

επικοινωνίας Ίσως αποτελούν καταγραφές microε λογιστικό χαρακτήρα όπως ήταν στη Χαλκοκρατία η Γραmicromicroική Α και Β Η microεγάλη ποικιλία διακοσmicroητικών θεmicroάτων microιας γραπτής κεραmicroικής microε microαύρα κοσmicroή-microατα πάνω σε ανοιχτή επιφάνεια η οποία κυριαρχεί στην Ελλάδα στο τέλος της 6ης και στο α΄ microισό της 5ης χιλιετίας και η επαναλαmicroβανόmicroενη παρουσία microερικών εξ αυτών φαίνεται ότι έχει κάποια συmicroβολική σηmicroασία και microπορεί να αποτελεί microέσο επι-κοινωνίας Ένα σύνολο αγγείων της φάσης Καστρί που βρέθηκε πρόσφατα στο Πρω-τοκυκλαδικό νεκροταφείο της Μήλου (2500-2400 πΧ) φέρει microεmicroονωmicroένα εγχάρακτα σύmicroβολα τα οποία έχουν microεγάλη οmicroοιότητα microε γράmicromicroατα του ελληνικού αλφαβήτου Αν και το γεγονός ίσως είναι τυχαίο όλα αυτά τα σύmicroβολα της εποχής του Χαλκού (3300-2000 πΧ) από τη Λέρνα την Κέα και τη Μήλο φαίνεται ότι θα microπορούσαν να καλύπτουν το κενό microεταξύ της Νεολιθικής Πρωτοβαλκανικής γραφής και της Μυκηνα-ϊκής Γραmicromicroικής Β αφού αρκετά από τα σύmicroβολα microοιάζουν microε εκείνα της Νεολιθικής περιόδου που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα ή στα Βαλκάνια Ωστόσο ο ελληνικός χώρος παρουσιάζει microικρό αριθmicroό συmicroβόλων και φαίνεται να βρίσκεται σε microία περιφερειακή ζώνη ενώ το κέντρο αναmicroφίβολα είναι η κεντρική και βόρεια περιοχή των Βαλκανίων (πολιτισmicroός Vinca) όπου χιλιάδες σύmicroβολα παρουσιάζονται πάνω σε αγγεία ειδώλια ή βωmicroίσκους και θεωρείται ότι έχουν σχέση microε θρησκευτικές τελετουργίεςΗ πρόσφατη εmicroφάνιση των συmicroβόλων-γραmicromicroάτων πάνω σε ξύλο και κεραmicroικά ήδη από το τέλος της 6ης χιλιετίας πΧ δίνει microια νέα διάσταση στο θέmicroα της ελληνικής γραφής και στο πολυσυζητηmicroένο θέmicroα των Ινδοευρωπαίων Οι ντόπιοι πληθυσmicroοί από αυτή την εποχή στην Ελλάδα και τη Βαλκανική microιλούσαν κάποια γλώσσα και πιθανώς microπορούσαν να επικοινωνούν microε κάποια γραπτά σύmicroβολα ενώ είχαν αναπτύξει έναν προηγmicroένο τεχνικό πολιτισmicroό Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάmicroε ότι microπορούσαν να χρησιmicroοποιούνται για γραφή ευτελή υλικά όπως ξύλο δέρmicroα και άψητο πηλό που δεν σώθηκαν

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣ

Η Παλαιολιθική-Μεσολιθική και Νεολιθική περιόδος

Αιγαίο και Κύπρος

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ ΚΥΠΡΟΣΑλυσιδωτές ανακαλύψεις νέων προϊστορικών θέσεων στα τέλη του 20ού αιώνα έχουν ανατρέψει την κατεστηmicroένη εικόνα της ακατοίκητης microέχρι το 7000 πΧ Κύπρου microε αποτέλεσmicroα το νησί να ζει την τελευταία δεκαπενταετία microια αναθεώ-ρηση της προϊστορίας της Η επίκαιρη γεωγραφική της θέση σε πολύ microικρή από-σταση από τους πολιτισmicroούς που αναπτύχθηκαν σε Μικρά Ασία Συροπαλαιστίνη και Αίγυπτο σαφώς επηρέασε την πολιτιστική εξέλιξή της

Την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα είχαmicroε την απρόσmicroενη ανακάλυψη ανθρώπι-νης κατοίκησης στην Κύπρο στα τέλη της 10ης χιλιετίας πΧ Πρόκειται για τη θέση Ακρωτήρι-Αετόκρεmicromicroνος microία βραχοσκεπή 40 micro πάνω από τη θάλασσα στην απότοmicroη πλαγιά της νότιας πλευράς της χερσονήσου του Ακρωτηρίου στη νοτιοδυτική Κύπρο Η σηmicroασία της θέσης έγκειται αφενός στην πρωιmicroότητά της όπως υποδεικνύεται από τις ραδιοχρονολογήσεις και από τη λιθοτεχνία αφετέρου στο γεγονός ότι η ανθρώπινη δραστηριότητα αποδείχτηκε ότι σχετιζόταν microε κυνήγι πυγmicroαίων ιπποπόταmicroων και συνέ-βαλε καθοριστικά στην εξαφάνιση του είδους αυτού από το νησί Άmicroεσο επακόλουθο ήταν αρχικά η αλλαγή των διατροφικών συνηθειών και στη συνέχεια η εγκατάλειψη της θέσης Ο ανασκαφέας απέκρουσε microε πειστικά επιχειρήmicroατα τις αρχικές αmicroφισβητήσεις που υποστήριζαν ότι τα ζωικά κατάλοιπα αντιπροσωπεύουν φυσική απόθεση παλαι-ότερη και άσχετη προς την ανθρώπινη κατοίκηση ώστε το Ακρωτήρι αναδεικνύεται πλέον η αρχαιότερη κατοικηmicroένη θέση της Κύπρου Την τελευταία δεκαετία ήρθαν στο φως σε διάφορα σηmicroεία της Κύπρου πρώιmicroες νεο-λιθικές θέσεις του τέλους της 9ης και της 8ης χιλιετίας πΧ που γεφυρώνουν εν microέρει το κενό ανάmicroεσα στους θηρευτές του Αετόκρεmicroνου (10η χιλιετία πΧ) και στους νεο-λιθικούς πληθυσmicroούς του γνωστού πολιτισmicroού της Χοιροκοιτίας (7η-6η χιλιετία πΧ) Ο εντοπισmicroός των θέσεων Παρεκκλησιά-Σιλλουρόκαmicroπος Κισσόνεργα-Μυλούθκια και Καλαβασός-Τέντα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην προϊστορία του νησιού Ο πολιτισmicroός αυτός θεωρείται προκεραmicroικός έχει άmicroεση σχέση microε την αντίστοιχη φάση της Εγγύς Ανατολής και microπορεί να χωριστεί σε δύο φάσεις

Αποτύπωση των εγχάρακτων συmicroβόλων που βρέθηκαν σε

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

Η πρώιmicroη φάση εκτείνεται από τα τέλη της 9ης χιλιετίας έως περίπου τα microέσα της 8ης χιλιετίας πΧ και διατηρεί υπολείmicromicroατα από κυκλικά οικήmicroατα πιθανότατα τους προγό-νους των κυκλικών κτισmicroάτων της φάσης Χοιροκοιτίας και κυκλικά πηγάδια σκαmicromicroένα microέσα στον φυσικό βράχο σε βάθος κατά microέσον όρο 5 micro Η ύστερη φάση του Σιλλουρό-καmicroπου έχει microικρή διάρκεια στο τελευταίο microισό της 8ης χιλιετίας πΧ και διακρίνεται από τη σαφή αλλαγή πρώτων υλών στη λιθοτεχνία η οποία εξυπηρετείται τώρα από πυριτόλιθο microέτριας ποιότητας αντί για τον υψηλής ποιότητας διαυγή πυριτόλιθο της προηγούmicroενης φάσης Η παρουσία εξηmicroερωmicroένων ζώων ανάmicroεσα στα τροφικά κατάλοιπα του Σιλλουρόκαmicroπου δείχνει ότι ο πληθυσmicroός της θέσης γνωρίζει την κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα χοιρινά και βόδια) Εκτός από την κτηνοτροφία οι προκεραmicroικοί πληθυσmicroοί πρέπει να ασκούσαν και πρώιmicroη γεωργία αν κρίνουmicroε από την ύπαρξη θεριστικών εργαλείων αλλά και από απανθρακωmicroένους σπόρους δηmicroητριακών στη θέση Μυλούθκια Παράλληλα ωστόσο microε τις παραγωγικές εργασίες ο πληθυσmicroός του Σιλλουρόκαmicroπου φαίνεται να ασκούσε και το κυνήγι κυρίως ελαφιών Η προκεραmicroική φάση στην Κύπρο τελειώνει microε άγνωστο τρόπο και microετά από ένα αmicroφί-βολο κενό microερικών αιώνων κάνει την εmicroφάνισή της (αρχέςmicroέσα της 7ης χιλιετίας πΧ) η Ακεραmicroική Νεολιθική ή Νεολιθική Ι διάρκειας περίπου microίας χιλιετίας (έως το 58005500 πΧ) Η αρχή της φάσης αυτής συmicroπίπτει microε το τέλος της Προκεραmicroικής Νεολιθικής Β της Παλαιστίνης και την αρχή της Κεραmicroικής Νεολιθικής Ο πολιτισmicroός της Χοιροκοιτίας εκφράζει ένα πλήρες νεολιθικό στάδιο microε microονιmicroότητα και συστηmicroατική άσκηση παραγωγικών δραστηριοτήτων ωστόσο η παντελής απουσία κεραmicroικής και microια σειρά αρχαϊσmicroών στη λιθοτεχνία και την αρχιτεκτονική microε κυριότερη την εmicromicroονή στον κυκλικό τύπο κτιρίου τον τοποθετούν σε ένα στάδιο συγκρίσιmicroο microε προκεραmicroικές και πρωιmicroότερες φάσεις της εγγύς ηπειρωτικής ζώνης αλλά και του Αιγαίου Η Νεολιθική Ι φαίνεται microια προηγmicroένη φάση microε κτιριακά κατάλοιπα και έχει βρεθεί στα νότια (Χοιροκοιτία Καλαβασός-Τέντα) ανατολικά (Ακρωτήριο Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος) και στα βόρεια (Τρουλλί Πέτρα του Λιmicroνίτη) Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η απουσία κεραmicroικής αν και ο πηλός ήταν γνωστός και microια αποmicroόνωση και απουσία επαφών του νησιού microε την ηπειρωτική ακτή Οι οικισmicroοί είναι φύσει οχυ-ροί αλλά έχουν και λιθόκτιστους περιβόλους Ο πιο σπουδαίος οικισmicroός είναι αυτός

Τα επαναλαmicroβανόmicroενα σύmicro-βολα που έχουν αποτυπωθεί σε

Νεολιθικό κύπελλο από τη Λέρνα microε διακοσmicroητικό microοτίβο (Αρχαι-

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

της Χοιροκοιτίας που έδωσε εντυπωσιακά κυκλικά κτίρια microε θεmicroέλιο από πέτρες και ανωδοmicroή από πλίνθους Κυκλικά ή καmicroπυλόγραmicromicroα αλλά microικρότερα ήταν τα σπίτια στον οικισmicroό Απόστολου Ανδρέα-Κάστρος microέσα στα οποία παρατηρούνται ταφές σε λάκκους Η έντονη ενασχόληση των κατοίκων του οικισmicroού microε το ψάρεmicroα φαίνεται από την ποικι-λία των οστέινων αγκιστριών microερικά από τα οποία θυmicroίζουν αυτά των Γιούρων Στην Καλαβασό-Τέντα παρόmicroοιες κυκλικές κατοικίες κατασκευάζονται από πέτρες αλλά και από πηλό Μεγάλα κτίσmicroατα που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο microαρτυρούν κοι-νωνικές διαφοροποιήσεις Για πρώτη φορά microαρτυρείται από τη φάση αυτή η παρουσία ζωγραφικής κόσmicroησης σε τοίχο σπιτιού που απεικονίζει ανθρώπινες microορφές microε υψω-microένα χέριαΤαφές σε συνεσταλmicroένη στάση έχουν βρεθεί δίπλα στα σπίτια ή κάτω από τα δάπεδα Τα ειδώλια της εποχής είναι συνήθως λίθινα microε microεγάλη σχηmicroατοποίηση Εξειδίκευση υπάρχει στην κατασκευή λίθινων αγγείων τα οποία microερικές φορές έχουν και ανάγλυφη διακόσmicroηση Αιχmicroές βελών και λεπίδες δρεπανιών είναι τα συνηθέστερα εργαλεία Η οικονοmicroία βασίζεται στην καλλιέργεια δηmicroητριακών και οσπρίων και στη διατροφή ζώων χωρίς να εγκαταλείπεται το κυνήγι Ο πολιτισmicroός της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου δείχνει έναν συντηρητικό χαρα-κτήρα σε σχέση microε αυτούς της Ανατολίας και της Συροπαλαιστίνης Ο πολιτισmicroός αυτός ανεξήγητα παρακmicroάζει και εξαφανίζεται ενώ παρατηρείται ένα κενό έως την έναρξη της επόmicroενης φάσης Οι ακεραmicroικοί πληθυσmicroοί της Κύπρου φαίνεται ότι διατήρησαν microια χαλαρή επικοινωνία microε τον έξω κόσmicroο microέσα από την οποία διοχετεύονταν στο νησί πρώτες ύλες αλλά παρέmicroειναν πιστοί στην παράδοσή τους Όmicroως η αποmicroόνωση συνέ-τεινε στο να ενισχυθεί αυτή η ιδιαιτερότητα Αυτή η εmicromicroονή σε συντηρητικά στοιχεία προφανώς επέφερε τη συρρίκνωση και τη σταδιακή εξαφάνισηΈπειτα από ένα microεγάλο κενό περίπου 1000 χρόνων στη Νεολιθική ΙΙ (4600-3900 πΧ) ένα νέο κύmicroα αποίκων εγκαθίσταται στο νησί το οποίο καταλαmicroβάνει οχυρές θέσεις κοντά στη θάλασσα ή στο εσωτερικό του Περίβολοι και τάφροι υπάρχουν όχι όmicroως σε όλη τη διάρκεια των οικισmicroών Στη Σωτήρα που είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός οικι-σmicroός οι κατοικίες είναι ελλειψοειδείς ή ορθογώνιες και οι τοίχοι από πλίνθους ή λάσπη microε καλάmicroια που έχουν ως βάση λιθοδοmicroή Στον Άγιο Επίκτητο οι κατοικίες είναι υπό-γειες και έχουν τοίχους από πέτρα Απαντούν και εδώ οστέινα αγκίστρια περίπου του

ΕλαίαΤρουλί Ακάνθου

Άγ Ανδρέας Κάστρος

Επίκτητος

Φίλια

Πέτρα Λιmicroνίτη

Αγράδι

Κάβο Γκρέκο

ΜεσολιθικήΠροκεραmicroική Νεολιθική ΒΑκεραmicroικήΚεραmicroική Νεολιθική-Χαλκολιθική

Χοιροκοιτία

Σιλλουρόκαmicroπος Καλαβασός-ΤένταΜαρί

Αετόκρηmicroνος

ΕρήmicroηΣωτήρα

ΣουσκιούΛέmicroπα

Σισόνεργα-Μυλούθκια

Οι ανασκαφικές ανακαλύψεις της τελευταίας δεκαπενταετίας

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

ίδιου τύπου microε αυτούς της Ακεραmicroικής Νεολιθικής Στην Καλαβασό οι κατοικίες είναι ηmicroιυπόγειες λαξευmicroένες σε βράχο και οι νεκροί θάβονται έξω από τον οικισmicroόΤα ειδώλια της εποχής είναι από πέτρα και έχουν microία σχηmicroατοποίηση Η οικονοmicroία είναι microεικτή όπως στη Νεολιθική Ι αλλά επιπλέον καλλιεργούνται η ελιά και το αmicroπέλι Το κυνήγι ελαφιών αποτελούσε την κυριότερη πηγή κρέατος

Κύπρος και ΑιγαίοΑν συνδυάσουmicroε τα καινούργια δεδοmicroένα για την αρχή της Νεολιθικής στη νοτιοανατο-λική Τουρκία και τα πρόσφατα microεσολιθικά ευρήmicroατα του Αιγαίου τότε προκύπτουν νέα ερωτήmicroατα και ίσως οδηγηθούmicroε σε αναθεωρήσεις τόσο για την αρχή της Νεολιθικής περιόδου όσο και για τον τόπο γέννησής της Η Κυπριακή Προκεραmicroική Νεολιθική χαρακτηρίζεται από microόνιmicroους πληθυσmicroούς οι οικι-σmicroοί των οποίων αποτελούνται από πασσαλόπηκτα οικήmicroατα και πηγάδια Η οικονοmicroία τους στηρίζεται στην αγροτο-κτηνοτροφία και στο κυνήγι Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου η σύνδεση microε την Εγγύς Ανατολή και τη νότια Μικρά Ασία είναι αναπό-φευκτη Η εργαλειοτεχνία η κυκλική αρχιτεκτονική τα συmicroβολικά αντικείmicroενα και η παρουσία microη γηγενών ηmicroιεξηmicroερωmicroένων φυτών και ζώων συmicroβάλλουν στην υπαγωγή της Κύπρου στον προκεραmicroικό πολιτισmicroό της Εύφορης Ηmicroισελήνου (9000-6000 πΧ) χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε την ανάπτυξη ενός πολιτισmicroού microε τοπικές ιδιαιτερότητες Η αρχιτεκτονική η λιθοτεχνία η εξοικείωση των κατοίκων microε τον χώρο ίσως microαρτυρεί αυτή την πρώιmicroη microετακίνηση πληθυσmicroιακών οmicroάδωνΤο ερώτηmicroα αν η νεολιθική οικονοmicroία είναι εισηγmicroένη ή αυτόχθονη στην Κύπρο επα-νέρχεται συνεχώς Οπωσδήποτε τα ζώα είναι εισηγmicroένα συmicroπέρασmicroα στο οποίο κατα-λήγουmicroε ακριβώς επειδή οι άγριοι πρόγονοί τους δεν συmicroπεριλαmicroβάνονται στην ιθαγενή πανίδα του νησιού Στις προκεραmicroικές θέσεις της Κύπρου τα βρίσκουmicroε σε ηmicroιάγρια κατάσταση εποmicroένως η κτηνοτροφία συνίσταται στην πραγmicroατικότητα σε επιλεκτική διαχείριση των αρσενικών-θηλυκών και όχι στην αυστηρή ένταξη των ζώων σε κοπάδια και microάντρες όπως σε microια προωθηmicroένη κτηνοτροφία Οι πρόσφατες ανακαλύψεις microεσολιθικών και πρώιmicroων νεολιθικών θέσεων σε Αιγαίο και Κύπρο έφεραν τις δύο περιοχές πιο κοντά Με βάση τα microέχρι πρότινος δεδοmicroένα οι όποιες απόπειρες σύγκρισης των δύο περιοχών ήταν άτοπες καθώς οι διαφορές απέ-

Ερείπια κτίσmicroατος από πέτρα και πηλό στην Καλαβασό-Τέντα της Κύπρου

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

κλειαν όχι microόνο την άmicroεση επαφή αλλά και την έmicromicroεση συνάντηση των δύο περιοχών σε microία τρίτη ζώνη Λαmicroβάνοντας υπόψη τα νέα δεδοmicroένα για τους πρώτους νεολιθικούς κατοίκους του Αιγαίου και της Κύπρου υπάρχει επαναπροσέγγιση του ζητήmicroατος της καταγωγής της Κυπριακής Νεολιθικής από την ηπειρωτική ακτή (Μικρά ΑσίαΕγγύς Ανατολή) καθώς και του microεσολιθικού πολιτισmicroού των Γιούρων και της Κύθνου Προκύπτει αντιστοιχία ανά-microεσα στη θηρευτική οικονοmicroία του Ακρωτηρίου και τη λεγόmicroενη Αιγαιακή Μεσολιθική Γιούρων Κύθνου και Φράγχθι Εύλογα λοιπόν γίνεται λόγος για την ύπαρξη microιας Μεσο-λιθικής κοινής στην ανατολική Μεσόγειο που αναγνωρίζεται από την επιλογή σπηλαίων κοντά σε βιοτόπους τη microικρολιθική λιθοτεχνία microε τοπικές ιδιοmicroορφίες και τη θηρευτική ή αλιευτική εξειδίκευση Η πρόσφατη ωστόσο διαπίστωση ότι οι πληθυσmicroοί των Γιούρων και της Κύθνου διαθέ-τουν εξηmicroερωmicroένα αιγοπρόβατα και χοίρους και ασκούν κτηνοτροφία συmicroπληρωmicroατικά προς τις θηρευτικές-συλλεκτικές τους δραστηριότητες αλλάζει τη microέχρι τώρα εικόνα Η Μεσολιθική κοινή της ανατολικής Μεσογείου microετασχηmicroατίζεται σε διαφορετικές ζώνες κάτω από το πλαίσιο της συνύπαρξης Το σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα κατοικείται από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες τα Γιούρα και η Κύθνος από κυνηγούς ψαράδες και πρώιmicroους κτηνοτρόφους ενώ και στο σπήλαιο της Θεόπετρας διαπιστώνεται πρώιmicroη εξηmicroέρωση Διαφαίνεται έτσι η παρουσία ενός θύλακα πρώιmicroης νεολιθικής οικονοmicroίας microέσα στον microεσολιθικό περίγυρο Η ανακάλυψη αρχόmicroενου νεολιθικού σταδίου στο Αιγαίο πρώιmicroου όσο η Προκεραmicroική Νεολιθική Α στη νοτιοανατολική Τουρκία (αρχές 9ης χιλιετίας πΧ) και η κυκλική αρχι-τεκτονική της Κύθνου ndashτο κατεξοχήν διακριτικό των πολιτισmicroών της Εγγύς Ανατολής και της ανατολικής Τουρκίας από το τέλος της Ανώτερης Παλαιολιθικής microέχρι την 9η χιλιετία πΧndash επιτάσσει την ένταξη του Αιγαίου στην Προκεραmicroική περίοδο Η τοπο-θέτηση του αιγαιακού χώρου στην προκεραmicroική ορολογία δεν αποτελεί φραγmicroό στην τετριmicromicroένη άποψη που εκλαmicroβάνει την Ανατολή ως κοιτίδα και το Αιγαίο ως περιφέρεια Κατά τον ίδιο τρόπο και τα κυκλικά κτίσmicroατα της Ακεραmicroικής Νεολιθικής της Κύπρου αποτέλεσαν επιχείρηmicroα για τη διατήρηση του όρου κοιτίδας και περιφέρειας και ενέτα-ξαν την Κύπρο στον δεύτερο όρο Έχοντας ως εφαλτήριο την πρωιmicroότητα της εξηmicroέρωσης στο Αιγαίο το ίδιο νωρίς όσο

Ζωγραφική κόσmicroηση microε ανθρώ-πινες microορφές σε τοίχο οικίας της

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών

και στην ανατολική Τουρκία τολmicroούmicroε να αντιληφθούmicroε το Αιγαίο ως microία ανεξάρτητη περίπτωση σε σχέση microε την Ανατολή Ο παράγων Ανατολή τώρα επανατοποθετείται σε νέα βάση Δεν αποτελεί το σηmicroείο εκκίνησης αλλά εντάσσεται σε έναν παράλληλο δρόmicroο χωρίς όmicroως να αποκλείουmicroε τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ των δύο περι-οχών Μπορούmicroε πλέον να κάνουmicroε λόγο για την ύπαρξη πολλών εστιών νεολιθικοποί-ησης (multi-focus neolithization) microε το Αιγαίο να αποτελεί microία από αυτές Την πολυ-κεντρική θεωρία microέσα από αυτόχθονες διαδικασίες ενισχύει και η πρόσφατη εmicroπειρία της Κύπρου από την πλευρά της πολύ πιο πρώιmicroης σε σχέση microε την ηπειρωτική ζώνη εξηmicroέρωσης των φυτών