ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

Η Ορθόδοξη Εκκλησία και η κοινωνία των Ρωmicroιών χριστιανώνΗ Άλωση της Κωνσταντινούπολης της πρωτεύουσας του πάλαι ποτέ Ανατολικού Ρω-microαϊκού κράτους ndashτης Βυζαντινής αυτοκρατορίας όπως το ονόmicroαζαν στη δυτική ιστορι-ογραφίαndash δεν δήλωνε microόνο την κατάρρευση microιας αυτοκρατορίας που για περίπου χίλια χρόνια κυριάρχησε στον χώρο της Ανατολής σηmicroατοδοτούσε και ένα αποφασιστικό βήmicroα για την εδραίωση microιας άλλης αυτοκρατορίας στον ίδιο χώρο ndash αυτής που αργότερα θα ονοmicroαστεί Οθωmicroανική αυτοκρατορία Οι αιτίες που οδήγησαν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία στην κατάρρευση αποτελούν κα-τά παράδοση αντικείmicroενο του τελευταίου κεφαλαίου εκείνων που ασχολούνται microε τη βυζαντινή ιστορία εδώ έχουmicroε να κατανοήσουmicroε και να αφηγηθούmicroε πώς κατόρθωσαν να επιζήσουν οι χριστιανοί Ρωmicroιοί του βυζαντινού κράτους όταν βρέθηκαν microέσα στον κλοιό της οθωmicroανικής κυριαρχίαςΗ απάντηση σε ένα πρώτο επίπεδο φαίνεται απλή κατόρθωσαν να επιβιώσουν και microπό-ρεσαν να ξαναπλάσουν τη ζωή τους microέσα από τα ερείπια που τους άφησε η οθωmicroανική κατάκτηση όχι microόνο επειδή διατήρησαν τη γλώσσα και τη θρησκεία τους αλλά και επει-δή κατόρθωσαν να ξαναποκτήσουν θεσmicroούς οι βιοτικές τους σχέσεις να διέπονται από σταθερούς λίγο πολύ κανόνες δικαίου και ζώντας στο πλαίσιο της δικής τους κοινωνίας να χειριστούν δηmicroιουργικά την ιστορική τους microνήmicroηΌσο απλά όmicroως και αν φαίνονται όλα αυτά δεν έγιναν microε αυτόmicroατο τρόπο χρειάστη-κε οι κατακτηmicroένοι χριστιανοί Ρωmicroιοί να επινοήσουν και να επιχειρήσουν εύστοχους χειρισmicroούς ώστε να microπορέσουν να τα κερδίσουν αλλά και να καταβάλουν microεγάλες προσπάθειες για να τα διατηρήσουν Μία ακόmicroα εισαγωγική παρατήρηση πριν δούmicroε από κοντά όλες αυτές τις προσπάθειες η κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας δεν έγινε microέσα σε microικρό χρονικό διάστηmicroα ndash άρχισε πολύ πριν από τα microέσα του 15ου αιώνα οπότε πέφτει στα χέρια των Οθω-microανών η πρωτεύουσα του κράτους και θα ολοκληρωθεί λίγες δεκαετίες αργότερα Στο microακρύ αυτό διάστηmicroα οι κάτοικοι των βυζαντινών εδαφών είτε γνώρισαν την κατάκτηση

Μετά την Άλωση της Πόλης πρωτεύουσας της Ανατολικής

είτε επέλεξαν κάποτε την παράδοση της πόλης τους microε αποτέλεσmicroα η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης που συmicroβόλιζε και την κατάλυση του βυζαντινού κράτους να microη βρει όλους microε το ίδιο status microέσα στον κλοιό της οθωmicroανικής κυριαρχίας

Η επανεmicroφάνιση ενός βασικού θεσmicroού και οι παράγοντες που οδήγησαν στην αναδιοργάνωση της κοινωνίας των χριστιανώνΜετά την Άλωση της πρωτεύουσας του βυζαντινού κράτους τίποτα δεν ήταν εύκολο για τους ηττηmicroένους στις πολεmicroικές επιχειρήσεις χριστιανούς του βυζαντινού κράτους Η Πόλη είχε αλωθεί δεν είχε παραδοθεί ώστε να υπάρχει η δυνατότητα παροχής από τους κατακτητές κάποιων προνοmicroίων ενώ οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές σε περιου-σίες αλλά και σε πολιτισmicroικά υλικά έmicroοιαζαν ανυπολόγιστες Η απελευθέρωσή τους από τη Δύση έmicroοιαζε και αυτή απραγmicroατοποίητο όνειρο Όσοι ωστόσο ήταν προικισmicroένοι microε ένα πολιτικό αισθητήριο microπορούσαν να ελπίζουν ότι τα πράγmicroατα δεν θα έmicroεναν για καιρό έτσι Αν ο σκοπός των κατακτητών ήταν να εκmicroεταλλευτούν όχι microόνο τα εδάφη και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές των χωρών που κατέλαβαν microε τη δύναmicroη των όπλων αλλά να εκmicroεταλλευτούν και τους ανθρώπους που τα κατοικούσαν microπορούσαν να ελπίζουν ότι η πολιτική εξουσία των κατακτητών θα αναζητούσε τρόπους να ενσωmicroατώσει τους χριστιανικούς πληθυσmicroούς Όσοι ήταν προικισmicroένοι microε πολιτική οξύνοια microπορούσαν ίσως να διακρίνουν τις δύο χαραmicroάδες από τις οποίες microπορούσε να περάσει λίγο περισσότερο φως γιrsquo αυτούς η πρώτη ήταν οι πολιτικές φιλοδοξίες του Πορθητή να παίξει τον ρόλο του αυτοκράτορα στο έκδηλα πλέον πολυεθνικό κράτος που σχηmicroατιζόταν στην Ανατολή ενώ η δεύτερη οι κοινω-νικές φιλοδοξίες των χριστιανών εκείνων που είχαν ενσωmicroατωθεί πριν από την Άλωση στο κράτος των Οθωmicroανών εκείνων που τα γεγονότα του 1453 δεν τους βρήκαν από την πλευρά των ηττηmicroένωνΠράγmicroατι λίγους microόνο microήνες microετά την Άλωση ήρθε το πρώτο νέο ο Πορθητής αποφά-σισε να επιτρέψει κατά παράβαση των αρχών που το microουσουλmicroανικό δίκαιο προέβλεπε για τις πόλεις που δεν παραδίδονταν όχι απλώς τον διορισmicroό ενός ορθόδοξου χριστια-νού ιερέα ή ενός αρχιερέα που θα φρόντιζε για τις πνευmicroατικές ανάγκες των κατοίκων ndashόσων είχαν microείνει στην αλωmicroένη Πόληndash αλλά και την ανασύσταση του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στο πλαίσιο του κράτους του Να επιτρέψει microε άλλα λόγια την

επαναλειτουργία microε όλες τις αρmicroοδιότητές του του δεύτερου σε σηmicroασία θεσmicroού της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στο πλαίσιο του κράτους του Οθωmicroανού microονάρχη Το ότι ήταν microια πολιτική απόφαση νοmicroίζω πως δεν χρειάζεται να επιχειρηmicroατολογή-σουmicroε για να πείσουmicroε Πρέπει να αναζητήσουmicroε τα πολιτικά οφέλη στα οποία απέβλε-πε ώστε να προβεί ο πανίσχυρος Πορθητής λίγους microάλιστα microήνες microετά την Άλωση σε αυτήν την πράξη Είχε παλαιότερα θεωρηθεί ότι το πολιτικό περιεχόmicroενο της απόφασης άρχιζε και τελεί-ωνε στην προσπάθειά του να προκαλέσει τον ανασυνοικισmicroό της Πόλης Ανασυνοικισmicroό προφανώς από ορθόδοξους χριστιανούς διότι η επαναλειτουργία του πατριαρχείου δεν αποτελούσε κανενός είδους δέλεαρ για τους microουσουλmicroάνους υπηκόους του Γιατί όmicroως να θέλει χριστιανούς κατοίκους σε microια πόλη που την προόριζε microάλιστα για τη νέα πρωτεύουσα του κράτους του Το γενικότερο πολιτικό σχέδιο που ένα microέρος του microόνο είναι η ανασύσταση του πα-τριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και η προσπάθεια ανασυνοικισmicroού της Πόλης ήταν να microπορέσει ο Πορθητής να παίξει τον ρόλο του αυτοκράτορα να εmicroφανιστεί στους χριστιανούς υπηκόους ως διάδοχος των βυζαντινών βασιλέων χωρίς όmicroως παράλληλα να χάσει το θρήσκευmicroά του Δεν ήταν ασφαλώς η ευσέβεια και η προσκόλλησή του στη microουσουλmicroανική θρησκεία που τον οδηγούσε στη στάση αυτή ndashόλες οι πηγές microαρτυρούν τη microικρή σχέση που είχε microε τη θρησκείαndash αλλά ένα microείζον πολιτικό αίτηmicroα Έπρεπε να microη χάσει την ιδιότητα του microουσουλmicroάνου διότι η εξουσία του είχε νοmicroιmicroοποιητική βάση στις συνειδήσεις των microουσουλmicroάνων υπηκόων του όντας γαζής microαχητής δη-λαδή υπέρ της θρησκείας του Προφήτη Το ιδεολόγηmicroα όmicroως αυτό δεν microπορούσε να λειτουργήσει για τις συνειδήσεις των χριστιανών υπηκόων του που microε τις επάλληλες κατακτήσεις ήταν τόσοι όσοι περίπου και οι microουσουλmicroάνοι υπήκοοι Γιrsquo αυτούς τους χριστιανούς έπρεπε να εφευρεθεί microια παρόmicroοια διαδικασία αφού στα πολιτικά οράmicroα-τα του Πορθητή ήταν να παίζει τον ρόλο του αυτοκράτορα και όχι απλά του γαζήΗ εmicroπλοκή του στον κόσmicroο της Ορθόδοξης Εκκλησίας θεωρήθηκε ότι θα microπορούσε να αποδώσει παρόmicroοιους ιδεολογικούς καρπούς να ήταν αυτός που θα επιτρέψει την εκλογή νέου πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως αυτός που θα δώσει στον νεοεκλεγέντα πατριάρχη τη ράβδο όπως προέβλεπε το βυζαντινό τυπικό της προβλήσεως του πατρι-άρχη αυτός που θα εmicroφανιστεί αν όχι προστάτης πάντως ανάχωmicroα στις βλέψεις της

Οι Οθωmicroανοί κατακτητές υποκινούmicroενοι από πολιτική

επαναλειτουργία microε όλες τις αρmicroοδιότητές του του δεύτερου σε σηmicroασία θεσmicroού της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στο πλαίσιο του κράτους του Οθωmicroανού microονάρχη Το ότι ήταν microια πολιτική απόφαση νοmicroίζω πως δεν χρειάζεται να επιχειρηmicroατολογή-σουmicroε για να πείσουmicroε Πρέπει να αναζητήσουmicroε τα πολιτικά οφέλη στα οποία απέβλε-πε ώστε να προβεί ο πανίσχυρος Πορθητής λίγους microάλιστα microήνες microετά την Άλωση σε αυτήν την πράξη Είχε παλαιότερα θεωρηθεί ότι το πολιτικό περιεχόmicroενο της απόφασης άρχιζε και τελεί-ωνε στην προσπάθειά του να προκαλέσει τον ανασυνοικισmicroό της Πόλης Ανασυνοικισmicroό προφανώς από ορθόδοξους χριστιανούς διότι η επαναλειτουργία του πατριαρχείου δεν αποτελούσε κανενός είδους δέλεαρ για τους microουσουλmicroάνους υπηκόους του Γιατί όmicroως να θέλει χριστιανούς κατοίκους σε microια πόλη που την προόριζε microάλιστα για τη νέα πρωτεύουσα του κράτους του Το γενικότερο πολιτικό σχέδιο που ένα microέρος του microόνο είναι η ανασύσταση του πα-τριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και η προσπάθεια ανασυνοικισmicroού της Πόλης ήταν να microπορέσει ο Πορθητής να παίξει τον ρόλο του αυτοκράτορα να εmicroφανιστεί στους χριστιανούς υπηκόους ως διάδοχος των βυζαντινών βασιλέων χωρίς όmicroως παράλληλα να χάσει το θρήσκευmicroά του Δεν ήταν ασφαλώς η ευσέβεια και η προσκόλλησή του στη microουσουλmicroανική θρησκεία που τον οδηγούσε στη στάση αυτή ndashόλες οι πηγές microαρτυρούν τη microικρή σχέση που είχε microε τη θρησκείαndash αλλά ένα microείζον πολιτικό αίτηmicroα Έπρεπε να microη χάσει την ιδιότητα του microουσουλmicroάνου διότι η εξουσία του είχε νοmicroιmicroοποιητική βάση στις συνειδήσεις των microουσουλmicroάνων υπηκόων του όντας γαζής microαχητής δη-λαδή υπέρ της θρησκείας του Προφήτη Το ιδεολόγηmicroα όmicroως αυτό δεν microπορούσε να λειτουργήσει για τις συνειδήσεις των χριστιανών υπηκόων του που microε τις επάλληλες κατακτήσεις ήταν τόσοι όσοι περίπου και οι microουσουλmicroάνοι υπήκοοι Γιrsquo αυτούς τους χριστιανούς έπρεπε να εφευρεθεί microια παρόmicroοια διαδικασία αφού στα πολιτικά οράmicroα-τα του Πορθητή ήταν να παίζει τον ρόλο του αυτοκράτορα και όχι απλά του γαζήΗ εmicroπλοκή του στον κόσmicroο της Ορθόδοξης Εκκλησίας θεωρήθηκε ότι θα microπορούσε να αποδώσει παρόmicroοιους ιδεολογικούς καρπούς να ήταν αυτός που θα επιτρέψει την εκλογή νέου πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως αυτός που θα δώσει στον νεοεκλεγέντα πατριάρχη τη ράβδο όπως προέβλεπε το βυζαντινό τυπικό της προβλήσεως του πατρι-άρχη αυτός που θα εmicroφανιστεί αν όχι προστάτης πάντως ανάχωmicroα στις βλέψεις της

Οι Οθωmicroανοί κατακτητές υποκινούmicroενοι από πολιτική

Καθολικής Εκκλησίας έναντι της Εκκλησίας της Ανατολής Και η Εκκλησία έχοντας ως σύστηmicroα δικαίου το βυζαντινό να ταυτίζει τον αλλόθρησκο microονάρχη microε τον χριστιανό βασιλέα όπου οι ισχύουσες διατάξεις το απαιτούσανΣτο ερώτηmicroα ποιος εmicroπνεύστηκε αυτό το πραγmicroατικά ιδιοφυές σχέδιο ο ίδιος ο Πορ-θητής ή κάποιοι από τους σύmicroβουλους του νοmicroίζω ότι δεν θα έχουmicroε ποτέ πλήρη απάντηση Κάποιοι πάντως από τους Ρωmicroιούς χριστιανούς που ήταν στην υπηρεσία του και πριν από την Άλωση ισχυρίζονταν κατά τη microαρτυρία ενός αξιωmicroατούχου του microεταβυζαντινού πατριαρχείου του Θεόδωρου Αγαλλιανού ότι microε τη δική τους συmicroβολή έγινε ότι έγινε Αν προς στιγmicroή δεχτούmicroε την microαρτυρία τους microπορούmicroε να φανταστού-microε τι έκαναν παρουσίασαν ισχυρά επιχειρήmicroατα στον Πορθητή πως microια τέτοια πράξη θα ήταν προς το συmicroφέρον του Εκείνο που ίσως του απέκρυψαν ήταν ότι η πράξη αυτή θα εξυπηρετούσε και τις δικές τους κοινωνικές φιλοδοξίες Διότι φαίνεται πως είχαν κοινωνικές φιλοδοξίες οι οποίες αφορούσαν άmicroεσα τους χριστιανούς και την κοινωνική τους συγκρότηση microετά την κατάκτησηΜε άλλα λόγια στους χριστιανούς που βρέθηκαν microε διάφορους τρόπους microέσα στον κλοιό της οθωmicroανικής κυριαρχίας ndashκαθώς δεν είχαν το δικαίωmicroα να microετακινηθούν ώστε να συγκεντρωθούν σε microία περιοχή και να αποτελέσουν microια πολυάριθmicroη κοινωνίαndash απέ-microεναν θεωρητικά δύο επιλογές για να οργανώσουν τη ζωή τους είτε να παραmicroείνουν σε διάσπαρτες microέσα στην αυτοκρατορία χριστιανικές κοινότητες ασύνδετες microεταξύ τους είτε να αναζητήσουν microια θεσmicroική σύνδεση να οργανωθούν δηλαδή και να αποκτήσουν τα χαρακτηριστικά microιας κοινωνίας έστω και διάσπαρτης microέσα στην επικράτεια της οθω-microανικής κυριαρχίαςΣτη δεύτερη τελικά λύση οδηγήθηκαν οι ορθόδοξοι χριστιανοί από δύο παράγοντες τις αυτοκρατορικές φιλοδοξίες του Πορθητή και τις κοινωνικές φιλοδοξίες των χριστιανών συmicroβούλων του Για τις πολιτικές φιλοδοξίες του Mεχmicroέτ Βrsquo έγινε ήδη λόγος Για να αποτιmicroήσουmicroε τις κοινωνικές φιλοδοξίες εκείνων των χριστιανών που η Άλωση δεν τους βρήκε από την πλευρά των ηττηmicroένων δεν αρκεί microόνο η microαρτυρία του αξιωmicroατούχου του microεταβυζαντινού πατριαρχείου Θεόδωρου Αγαλλιανού που όπως είδαmicroε ισχυρι-ζόταν ότι microε τη δική τους συmicroβολή έγινε η ανασύσταση του πατριαρχείου Κωνσταντι-νουπόλεως πρέπει να συνυπολογίσουmicroε ένα ακόmicroα γεγονός τον αποδεκατισmicroό της βυζαντινής αριστοκρατίας αmicroέσως microετά την Άλωση Αυτόν τον κενό χώρο θεώρησαν ότι

Ο Οθωmicroανός laquoγαζήςraquo επέτρεπε την εκλογή του πατριάρχη στην

microπορούσαν να καταλάβουν στις συνειδήσεις των οmicroόθρησκών τους προβάλλοντας microέσω του σεβάσmicroιου αυτού θεσmicroού του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τους εαυτούς τους ως ευεργέτες του γένους των χριστιανών Με τέτοιες δυνάmicroεις να τη στηρίζουν ήταν αναmicroενόmicroενο να υπερισχύσει η δεύτερη λύση και έτσι το πλήθος των χριστιανών που βρέθηκε microέσα στον κλοιό της οθωmicroανικής κυριαρχίας να οδηγηθεί στην (ευεργετική) προσπάθεια να δοmicroηθεί ξανά ως κοινωνία Στη λύση αυτή αποφασιστικό ρόλο θα παίξει η επαναλειτουργία του πατριαρχείου Κων-σταντινουπόλεως διότι ήταν ένας θεσmicroός microε εmicroβέλεια σε όλη την αυτοκρατορία όπου υπήρχαν χριστιανοί ένας θεσmicroός που microπορούσε να τηρήσει microια ενιαία τάξη δικαίου και συγχρόνως να αποτελέσει έναν ποmicroπό ιδεολογίας προς τους χριστιανούς υπηκόους της νέας αυτοκρατορίας που εδραιωνόταν στην Ανατολή

Το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως διοικητικό όργανο της Εκκλησίας και θεσmicroός της κοινωνίας των χριστιανώνΜε βάση αυτό το πολιτικό σχέδιο η Ορθόδοξη Εκκλησία microπόρεσε να συνεχίσει τη ζωή και το έργο της στο πλαίσιο της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας έχοντας ως βασικό διοικητικό όργανο το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και η κοινωνία των χριστια-νών Ρωmicroιών που συνέχισε και αυτή τη ζωή της στο πλαίσιο της νέας αυτοκρατορίας microπόρεσε να χρησιmicroοποιήσει το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ως θεσmicroικό εργαλείο πρόσφορο για τις επιδιώξεις της Αυτό το σχέδιο όmicroως microπορούσε να έχει και ηmicroεροmicroηνία λήξης διότι αν την απόφαση της επαναλειτουργίας του πατριαρχείου πήρε η οθωmicroανική πολιτική εξουσία microε γνώmicroο-να το συmicroφέρον της ίδιας οποιαδήποτε στιγmicroή θεωρούσε πως εξέλειπαν οι λόγοι που την οδήγησαν σε αυτή microπορούσε να την αναιρέσει Έπρεπε λοιπόν να βρεθεί από τους χριστιανούς τρόπος να εξασφαλιστεί ο πολλαπλά χρήσιmicroος αυτός θεσmicroόςΓια να υπηρετηθεί αυτός ο στόχος αλλά και για να επιλυθούν οριστικά διαmicroάχες που είχαν ξεσπάσει στο εσωτερικό της κοινωνίας των χριστιανών για τη δοmicroή της εξουσίας εmicroφανίζεται το 1474 microια ελληνική πρωτοβουλία ο πατριάρχης των ορθόδοξων χριστια-νών υπηκόων της αυτοκρατορίας να αναλάβει εφεξής την υποχρέωση να εισπράττει από τους χριστιανούς και να αποδίδει στην Πύλη στο οθωmicroανικό δηmicroόσιο έναν φόρο κάθε χρόνο

Οι χριστιανοί που βρέθηκαν στον κλοιό της Οθωmicroανικής

Το πατριαρχείο Κωνσταντι-νουπόλεως χρησιmicroοποιήθηκε

Η πρωτοβουλία γίνεται αποδεκτή από την Πύλη microε άmicroεσο πολιτικό αποτέλεσmicroα ο θεσmicroός του πατριαρχείου να ισχυροποιηθεί καθώς προσδέθηκε στον πιο ισχυρό microη-χανισmicroό του οθωmicroανικού δηmicroοσίου τον φορολογικό Με την πρόσδεση όmicroως αυτή θα δοθεί ταυτόχρονα λύση και στο ζήτηmicroα της microορφής που θα είχε η κοινωνική οργάνωση των χριστιανών ndashθρησκευτική κοινότητα ή πολιτική κοινωνίαndash καθώς οι κληρικοί microε την ετήσια φορολογική υποχρέωση που ανέλαβαν έναντι της Πύλης βρέθηκαν να εξαρτώ-νται οργανικά από την κοινωνία των χριστιανών αφού από αυτούς θα εξασφάλιζαν τα

Bεράτι του Βαγιαζήτ Brsquo υπέρ του Συmicroεών Αrsquo (1483)

Η πρωτοβουλία να προσδεθεί το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στον πιο ισχυρό microηχανισmicroό του οθωmicroανικού δηmicroοσίου τον φορολογικό στα 1474 είχε άmicroεσες ευεργε-τικές συνέπειες για την ισχυροποίησή του Το παλαιότερο σωζόmicroενο επίσηmicroο έγγραφο (laquoβεράτιraquo) που εκδόθηκε από την Υψηλή Πύλη λίγα χρόνια microετά την αλλαγή αυτή χρονολογείται στο 1483 και αφορά τον πατριάρχη Συmicroεών Αrsquo Σε αυτό ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως εmicroφανίζεται ως κρατικός λειτουργός τον οποίο οι τοπικοί παρά-γοντες οφείλουν να συντρέχουν για την καλύτερη ενάσκηση του φορολογικού του λει-τουργήmicroατος Iδού ένα χαρακτηριστικό απόσπασmicroα σε microετάφραση από το laquoβεράτιraquo του 1483 που πρόσφατα δηmicroοσιεύτηκε laquohellip Ο Συmicroεών έχοντας διοριστεί πατριάρχης στη θεοφρούρητη Κωνσταντινούπολη και υπεύθυνος να παραδίδει στο ηγεmicroονικό microου θησαυροφυλάκιο κάθε γιορτή των χριστιανών 2000 φλουριά να έχει στην εξουσία του τον διορισmicroό και την παύση στα βιλαέτια Hρακλείαςhellip [αναφέρονται οι εκκλησιαστι-κές περιφέρειες οι υπαγόmicroενες στο κλίmicroα του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως] Ο παραπάνω Πατριάρχης ώσπου να πεθάνει να είναι ο έγκυρος ΠατριάρχηςhellipΟι εκάστοτε καδήδες [= δικαστές] πρέπει να παίρνουν αποφάσεις να παραδίδουν τους φόρους που σχετίζονται microε το πατριαρχείο οποιοιδήποτε κι αν είναι στο κάθε βιλαέτιhellipΚανείς να microην ανακατεύεται στις υποθέσεις που είναι στην αρmicroοδιότητα του πατριάρχηhellipΑπό δω κι εmicroπρός να πατριαρχεύει κατά τον τρόπο ο οποίος αναφέρθηκε και καθrsquo όσο διάστηmicroα παραδίδει κάθε χρόνο στο ηγεmicroονικό microου θησαυροφυλάκιο τα 2000 φλουριά τα οποία αναφέρθηκαν να microη γίνεται παράβαση στις παραπάνω διατάξεις να microην παρενοχλείται και να microην γίνεται παρέmicroβασηraquo

χρήmicroατα που ήταν υπόχρεοι microε τρόπο απαρέγκλιτο να καταβάλουν κάθε χρόνοΕίναι χρήσιmicroο να δούmicroε το πλαίσιο microέσα στο οποίο διαmicroορφώνονταν πλέον οι σχέσεις της εκκλησιαστικής ιεραρχίας προς τον πατριάρχη αλλά και του τρόπου εmicroπλοκής της κοινωνίας των χριστιανών σε αυτή τη διαδικασία για να κατανοήσουmicroε τη σηmicroασία της αλλαγής που έγινε το 1474 είκοσι microόλις χρόνια microετά την ΆλωσηΓια την καταβολή του ετήσιου φόρου ήταν υπόχρεος σύmicroφωνα microε το οθωmicroανικό σύ-στηmicroα ο εκάστοτε πατριάρχης Η υποχρέωσή του ήταν ρητή και η ηmicroεροmicroηνία κατα-βολής του φόρου καθορισmicroένη Εκείνο που δεν ήταν ποτέ βέβαιο ήταν αν θα είχαν συγκεντρωθεί έως την καθορισmicroένη ηmicroεροmicroηνία τα χρήmicroατα που έπρεπε να αποδοθούν Σύmicroφωνα microε το σύστηmicroα που είχε υιοθετηθεί σχεδόν από την εποχή που επιβλήθηκε η φορολογική υποχρέωση του πατριαρχείου το ποσό του ετήσιου φόρου κατανεmicroόταν στις microητροπόλεις microε κριτήριο τον αριθmicroό και την οικονοmicroική ευρωστία του χριστιανικού πληθυσmicroού κάθε εκκλησιαστικής περιφέρειας διότι σε τελευταία ανάλυση το ποσό του φόρου το κατέβαλαν οι πιστοί Οι αρχιερείς το εισέπρατταν και έπρεπε πριν από την καθορισmicroένη ηmicroεροmicroηνία να το αποστείλουν στην έδρα του πατριαρχείουΟι συνέπειες της microη εmicroπρόθεσmicroης καταβολής βάρυναν όπως είπαmicroε προσωπικά τον εκάστοτε πατριάρχη Για τον λόγο αυτόν εκείνος που κατείχε το αξίωmicroα και ήθελε να αποφύγει τις συνέπειες προσπαθούσε να πείσει ή και να πιέσει τους microητροπολίτες να εισφέρουν έγκαιρα το αναλογούν ποσό στη microητρόπολή τους Στην περίπτωση που η ώρα είχε φτάσει χωρίς να έχει συγκεντρωθεί ολόκληρο το ποσό τρεις δρόmicroους είχε να επιλέξει για να αποφύγει το microοιραίο είτε να το καταβάλει από δικά του χρήmicroατα αν είχε την οικονοmicroική δυνατότητα είτε να ζητήσει την οικονοmicroική στήριξη ισχυρών της κοινωνίας των χριστιανών είτε να προσφύγει στον δανεισmicroό του υπολειπόmicroενου πο-σού Στην τελευταία αυτή περίπτωση οι φυσικοί δανειστές του πατριάρχη ήταν βέβαια κάποιοι από τους χριστιανούς κεφαλαιούχους κάποιοι που είχαν την οικονοmicroική δυνα-τότητα και που ενδιαφέρονταν πέρα από το όποιο κέρδος να στηρίξουν τον θεσmicroό της Ορθόδοξης Εκκλησίας και ειδικότερα τον συγκεκριmicroένο πατριάρχη ο οποίος πιθανότατα θα αποmicroακρυνόταν από τη θέση του αφού θα είχε παραβεί microια υποχρέωση απαρέγκλιτη από το οθωmicroανικό δηmicroόσιο την απόδοση ενός φόρου Αν όmicroως ούτε η επίκληση του κοινού αγαθού ήταν αρκετή να κινητοποιήσει χριστιανούς κεφαλαιούχους η ανάγκη έπρεπε να καλυφθεί microε την προσφυγή σε άλλους ανεξαρτήτως θρησκεύmicroατος

Ο εκάστοτε πατριάρχης Κων-σταντινουπόλεως ήταν επιφορ-

χρήmicroατα που ήταν υπόχρεοι microε τρόπο απαρέγκλιτο να καταβάλουν κάθε χρόνοΕίναι χρήσιmicroο να δούmicroε το πλαίσιο microέσα στο οποίο διαmicroορφώνονταν πλέον οι σχέσεις της εκκλησιαστικής ιεραρχίας προς τον πατριάρχη αλλά και του τρόπου εmicroπλοκής της κοινωνίας των χριστιανών σε αυτή τη διαδικασία για να κατανοήσουmicroε τη σηmicroασία της αλλαγής που έγινε το 1474 είκοσι microόλις χρόνια microετά την ΆλωσηΓια την καταβολή του ετήσιου φόρου ήταν υπόχρεος σύmicroφωνα microε το οθωmicroανικό σύ-στηmicroα ο εκάστοτε πατριάρχης Η υποχρέωσή του ήταν ρητή και η ηmicroεροmicroηνία κατα-βολής του φόρου καθορισmicroένη Εκείνο που δεν ήταν ποτέ βέβαιο ήταν αν θα είχαν συγκεντρωθεί έως την καθορισmicroένη ηmicroεροmicroηνία τα χρήmicroατα που έπρεπε να αποδοθούν Σύmicroφωνα microε το σύστηmicroα που είχε υιοθετηθεί σχεδόν από την εποχή που επιβλήθηκε η φορολογική υποχρέωση του πατριαρχείου το ποσό του ετήσιου φόρου κατανεmicroόταν στις microητροπόλεις microε κριτήριο τον αριθmicroό και την οικονοmicroική ευρωστία του χριστιανικού πληθυσmicroού κάθε εκκλησιαστικής περιφέρειας διότι σε τελευταία ανάλυση το ποσό του φόρου το κατέβαλαν οι πιστοί Οι αρχιερείς το εισέπρατταν και έπρεπε πριν από την καθορισmicroένη ηmicroεροmicroηνία να το αποστείλουν στην έδρα του πατριαρχείουΟι συνέπειες της microη εmicroπρόθεσmicroης καταβολής βάρυναν όπως είπαmicroε προσωπικά τον εκάστοτε πατριάρχη Για τον λόγο αυτόν εκείνος που κατείχε το αξίωmicroα και ήθελε να αποφύγει τις συνέπειες προσπαθούσε να πείσει ή και να πιέσει τους microητροπολίτες να εισφέρουν έγκαιρα το αναλογούν ποσό στη microητρόπολή τους Στην περίπτωση που η ώρα είχε φτάσει χωρίς να έχει συγκεντρωθεί ολόκληρο το ποσό τρεις δρόmicroους είχε να επιλέξει για να αποφύγει το microοιραίο είτε να το καταβάλει από δικά του χρήmicroατα αν είχε την οικονοmicroική δυνατότητα είτε να ζητήσει την οικονοmicroική στήριξη ισχυρών της κοινωνίας των χριστιανών είτε να προσφύγει στον δανεισmicroό του υπολειπόmicroενου πο-σού Στην τελευταία αυτή περίπτωση οι φυσικοί δανειστές του πατριάρχη ήταν βέβαια κάποιοι από τους χριστιανούς κεφαλαιούχους κάποιοι που είχαν την οικονοmicroική δυνα-τότητα και που ενδιαφέρονταν πέρα από το όποιο κέρδος να στηρίξουν τον θεσmicroό της Ορθόδοξης Εκκλησίας και ειδικότερα τον συγκεκριmicroένο πατριάρχη ο οποίος πιθανότατα θα αποmicroακρυνόταν από τη θέση του αφού θα είχε παραβεί microια υποχρέωση απαρέγκλιτη από το οθωmicroανικό δηmicroόσιο την απόδοση ενός φόρου Αν όmicroως ούτε η επίκληση του κοινού αγαθού ήταν αρκετή να κινητοποιήσει χριστιανούς κεφαλαιούχους η ανάγκη έπρεπε να καλυφθεί microε την προσφυγή σε άλλους ανεξαρτήτως θρησκεύmicroατος

Ο εκάστοτε πατριάρχης Κων-σταντινουπόλεως ήταν επιφορ-

Για την επιβολή από την Πύλη στον εκάστοτε πατριάρχη της υποχρέωσης καταβολής ετήσιου φόρου προς το οθωmicroανικό δηmicroόσιο έχουmicroε ήδη microιλήσει και έχουmicroε αναφέρει ότι η ηmicroεροmicroηνία καταβολής του φόρου οριζόταν στη γιορτή των χριστιανών δηλαδή κάθε Πάσχα ή την ηmicroέρα του αγίου Γεωργίου Όσον αφορά τη διάχυση της φορολογικής υποχρέωσης του πατριάρχη στους microητροπο-λίτες την πρώτη ένδειξη δίνει το ίδιο το κείmicroενο που δίνει και τις πληροφορίες για την ελληνική πρωτοβουλία κείmicroενο που καταχωρήθηκε στον Κώδικα του Πατριαρχείου το 1474 Στη συνοδική αυτή απόφαση αφού περιγραφούν όσα προηγήθηκαν της επι-βολής από την Πύλη καταβολής ετήσιου φόρου στον πατριάρχη δηλώνεται ρητά ότι την υποχρέωση αυτή αναλαmicroβάνει από κοινού όλη η σύνοδος laquoὑπέστηmicroεν ἅπαντες ἐκ κοινοῦ συmicroφώνου τό εἰρηmicroένον χαράτζιον [= τον φόρο] κατrsquo ἐνιαυτόν τελεῖνraquo Μία δεύ-τερη ένδειξη είναι η τήρηση καταστίχου στο πατριαρχείο στο οποίο αναγραφόταν το ποσό που κάθε εκκλησιαστική περιφέρεια όφειλε να εισφέρει Την ύπαρξη αυτού του καταστίχου πληροφορούmicroαστε από όσα αναφέρει ο Συmicroεών Αrsquo σε πιττάκιο σε γράmicromicroα που απέστειλε στη διάρκεια της τρίτης πατριαρχίας του (1482-1486) Συγκεκριmicroένα ο Συmicroεών αναφέρει στο γράmicromicroα του αυτό ότι η σύνοδος που συνήλθε επί Μαξίmicroου Γrsquo αποφάσισε microεταξύ άλλων να διορθώσει και laquoτό κατάστιχον τό περί τῆς ἑκάστου τῶν ἀρχιερέων κατrsquo ἔτος δόσεωςraquo Μία δεύτερη διόρθωση του καταστίχου εντοπίζουmicroε το 15171518 όταν επί Θεολήπτου Αrsquo εκδίδεται συνοδικός τόmicroος microε τον οποίο microεταξύ των άλλων αποφασίζεται η microείωση του ποσού συνεισφοράς της microητροπόλεως Αδρια-νούπολης στο laquoἐπέτειον τέλος τό αὐθεντικόνraquo microε αντίστοιχη αύξηση της συνεισφοράς της microητροπόλεως Φιλιππουπόλεως Το κριτήριο δεν ήταν αξιολογικό ο χριστιανικός πληθυσmicroός της πρώτης είναι microικρότερος της δεύτερης εκκλησιαστικής περιφέρειας microε συνέπεια η δεύτερη να έχει microεγαλύτερη οικονοmicroική ευρωστία και να microπορεί έτσι να επωmicroιστεί microεγαλύτερο microέρος της συνεισφοράςΔεν σώζονται από τα πρώιmicroα χρόνια στοιχεία για τον τρόπο που ο εκάστοτε πατριάρχης προσπαθούσε να πείσει τους αρχιερείς να είναι συνεπείς και εmicroπρόθεσmicroοι στην υπο-χρέωσή τους για την εισφορά του microέρους που τους αναλογούσε στον αποδιδόmicroενο στο οθωmicroανικό δηmicroόσιο φόρο Το γεγονός πάντως ότι το θέmicroα απασχόλησε όπως είδαmicroε και microια ευρείας σύνθεσης σύνοδο που συνήλθε το 1477 λίγα χρόνια microετά την επιβολή της φορολογικής υποχρέωσης microας επιτρέπει να υποθέσουmicroε βάσιmicroα ότι κάποια microέτρα

Η ηmicroέρα εορτασmicroού του αγίου Γεωργίου ήταν microία από τις

Οι αρχιερείς όφειλαν να είναι συνεπείς στην εmicroπρόθεσmicroη

θα προβλέπονταν εναντίον εκείνων που δεν ήταν συνεπείς ndash ίσως από τότε να άρχισε να θεωρείται λόγος καθαίρεσης η microη εκπλήρωση των οικονοmicroικών υποχρεώσεων ενός αρχιερέα έναντι του πατριαρχείου Στα δύσκολα πάντως χρόνια που ακολούθησαν τη microεγάλη οικονοmicroική κρίση που έπληξε την Οθωmicroανική αυτοκρατορία στα microέσα της δεκα-ετίας του 1580 κρίση που συmicroπαρέσυρε στη δίνη της και τα οικονοmicroικά του πατριαρ-χείου η ποινή της καθαίρεσης απειλείται ρητά σε πατριαρχικά γράmicromicroατα της εποχής Η καθιέρωση ωστόσο στο επίπεδο του κανονικού δικαίου θα πρέπει να έγινε στα τέλη του 16ου ή στις αρχές του 17ου αιώνα επί Ραφαήλ Βrsquo για παράδειγmicroα εκδόθηκε ένας συνοδικός τόmicroος σύmicroφωνα microε τον οποίο αναγορευόταν σε λόγο καθαίρεσης και στέρη-

Μάξιmicroος Γrsquo προς τον δόγη της Βενετίας (1480)

Το βαρύ φορτίο που έφερε η Ορθόδοξη Εκκλησία δηλαδή η κοινωνία των χριστιανών σε τελευταία ανάλυση προκειmicroένου να συνεχίσει τη ζωή της microέσα στον κλοιό της οθωmicroανι-κής κυριαρχίας παρουσιάζεται microε τρόπο ανάγλυφο στο γράmicromicroα που έστειλε ο πατριάρχης Μάξιmicroος Γrsquo στον δόγη της Βενετίας Mονσενίγο τον Ιανουάριο του 1480 Είχε τελειώσει ο Βενετοτουρκικός πόλεmicroος και ο πατριάρχης απευθύνεται στην πολιτική εξουσία της χριστια-νικής Βενετίας για να διεκδικήσει τα δικαιώmicroατα της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις περιοχές όπου βρίσκονται υπό την κυριαρχία της Με αυτή την ευκαιρία του παρουσιάζει τις επιλογές των ορθοδόξων της Ανατολής και τις δυσκολίες που αντιmicroετωπίζουν laquo hellip Εἰ δέ γε καί χρήmicroατα διδόασιν οἱ Xριστιανοί ὑπέρ τῆς συστάσεως τῆς ἐκκλησίας οὐ ψόγου τοῦτο καί κατηγορίας ἐστίν ἄξιον αλλrsquo ἐπαίνων καί ἐγκωmicroίων Mαρτυρικήν γάρ προαίρεσιν καί γνώmicroην αὐτό τοῦτο παριστᾶ καί οἱ microάρτυρες ἵνrsquo ἡ πίστις φυλαχθῇ ζωάς καί αἵmicroατα προεδίδουν Oἱ δέ γε Xριστιανοί νῦν αντί αἱmicroάτων χρήmicroατα διδόασιν ἵνrsquo ἡ πίστις φυλαχθείη καί συνάγηται εἰς ἴσον ἐκείνοις ὥσπερ δή καί τό ὑπό ἑτέραν ἐχόντων πίστιν ἄρχεσθαι ἡmicroᾶς καί ἀρχοmicroένους ἀγωνίζεσθαι φυλάττειν τήν ὀρθόδοξον πίστιν καί τήν ἐκκλησίαν καί τάς παραδόσεις τῶν θεοφόρων πατέρων ἀmicroειώτους καί ἀmicroεταποιήτους καί ἀνακεκαλυmicromicroένῳ προσώπῳ φυλάττειν καί κηρύττειν τήν ἀλήθειαν καί τούς πιστούς βεβαιοῦν συνιστᾷ ἡmicroᾶς τῇ προθέσει καί καταστάσει τῶν ἀποστόλων καί τῶν διαδόχων ἐκείνων οἱ microηδένα βασιλέα τῆς πίστεως τῶν Xριστιανῶν ἔχοντες ἀλλά πάντας διώκο-ντας ὅmicroως ἐτήρουν τήν πίστιν καί τήν ὀρθόδοξον ἐκκλησίαν συνίστωνraquo

σης της αρχιεροσύνης η microη εκπλήρωση των οικονοmicroικών υποχρεώσεων κάθε αρχιερέα έναντι του πατριαρχείου Τέλος σε ότι αφορά τους δρόmicroους που είχε να επιλέξει ο υπόχρεος πατριάρχης προ-κειmicroένου να συγκεντρώσει τα χρήmicroατα έχουmicroε από την πρώιmicroη περίοδο τρεις χαρακτη-ριστικές microεθοδεύσεις Σχεδόν αmicroέσως microετά την επιβολή της φορολογικής υποχρέωσης ο τότε πατριάρχης αποφασίζει να κάνει microια περιοδεία για να συγκεντρώσει το ποσό του φόρου που θα ήταν υποχρεωmicroένος να καταβάλει λίγους microήνες αργότερα στο οθωmicroανικό δηmicroόσιο και να αποφύγει έτσι την αποποmicroπή του Στο κείmicroενο της εγκυκλίου που κα-ταχωρήθηκε στον Κώδικα του Πατριαρχείου λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 1474 δηλώνει καθαρά τον σκοπό της αποδηmicroίας του laquoδιά τό microέγα φορτίον τῆς ἐκκλησίας ἐπενεχθέν ὑπό τῶν ταύτης ἐχθρόν ἐπείγοmicroαι καί νῦν ἅψασθαι τῆς προκειmicroένης οδοῦ ὄτι καί τοῦ αἰτεῖν ὄλως οὐ πέφυκα απεχθῶς πρός τοῦτrsquo ἔχων καί δυσχερῶςraquo Ένας από τους διαδόχους του ο Διονύσιος Αrsquo είχε φαίνεται microε διαφορετικό τρόπο απαλλαγεί από τις κοσmicroικές φροντίδες Σύmicroφωνα microε ένα εκκλησιαστικό χρονικό του 16ου αιώνα την Έκθεσιν Xρονικήν στα χέρια του άρχοντος Δηmicroήτριου Απόκαυκου Kυρίτζη laquoἦσαν ἅπαντα τά ἐκκλησιαστικά εἰσοδήmicroατα ἔν τέ ἐσόδοις καί ἐξόδοιςraquo Προφανώς αυτός είχε αναλάβει τα οικονοmicroικά του πατριαρχείου και ως προς τα εισοδήmicroατα και ως προς τις υποχρεώσεις προς την Πύλη Τέλος από ένα πιττάκιο που στέλνει λίγο microετά την άνοδό του το 1546 ο πατριάρχης Διονύσιος Βrsquo έχουmicroε την περιγραφή της ζοφερής κα-τάστασης που προκαλούσε ο δανεισmicroός από αλλόθρησκους laquoκαθrsquo ἑκάστην ἐνοχλούmicroεθα ὑπό τῶν δανειστῶν ἀξιωmicroατικῶν ὄντων αὐτῶνraquoΠριν διατυπώσουmicroε τα πρώτα συmicroπεράσmicroατα από την περιήγηση που επιχειρήσαmicroε στις πηγές θα πρέπει να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα που αυτόmicroατα ανακύπτει πριν από το 1474 τα πράγmicroατα ήταν ριζικά διαφορετικά microόνο σε πνευmicroατικά ζητήmicroατα ήταν στραmicromicroένες οι ενασχολήσεις της εκκλησιαστικής αρχής των ορθοδόξων χριστιανών Μολονότι ο Γεννάδιος ο πρώτος microετά την Άλωση πατριάρχης δίνει microία σχεδόν ειδυλλι-ακή εικόνα για την απουσία κοσmicroικών υποχρεώσεων τα δέκα πρώτα χρόνια ndashlaquoἐλευθέρας καθισταmicroένης τότε τῆς ἐκκλησίαςraquo γράφει το 146465 αναφερόmicroενος στα χρόνια της ανόδου του και στο αmicroέσως επόmicroενο διάστηmicroα laquoδιrsquo ἡmicroῶν καί microέχρι τῶν διαδόχων οὕτω microεινάσηςraquondash είναι σχεδόν βέβαιο ότι η πρωτοβουλία για την οργανική ενσωmicroά-τωση του πατριαρχείου στο φορολογικό σύστηmicroα του οθωmicroανικού δηmicroοσίου δεν είχε

Ο Γεννάδιος Σχολάριος ο πρώ-τος microετά την Άλωση οικουmicroενι-

σης της αρχιεροσύνης η microη εκπλήρωση των οικονοmicroικών υποχρεώσεων κάθε αρχιερέα έναντι του πατριαρχείου Τέλος σε ότι αφορά τους δρόmicroους που είχε να επιλέξει ο υπόχρεος πατριάρχης προ-κειmicroένου να συγκεντρώσει τα χρήmicroατα έχουmicroε από την πρώιmicroη περίοδο τρεις χαρακτη-ριστικές microεθοδεύσεις Σχεδόν αmicroέσως microετά την επιβολή της φορολογικής υποχρέωσης ο τότε πατριάρχης αποφασίζει να κάνει microια περιοδεία για να συγκεντρώσει το ποσό του φόρου που θα ήταν υποχρεωmicroένος να καταβάλει λίγους microήνες αργότερα στο οθωmicroανικό δηmicroόσιο και να αποφύγει έτσι την αποποmicroπή του Στο κείmicroενο της εγκυκλίου που κα-ταχωρήθηκε στον Κώδικα του Πατριαρχείου λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 1474 δηλώνει καθαρά τον σκοπό της αποδηmicroίας του laquoδιά τό microέγα φορτίον τῆς ἐκκλησίας ἐπενεχθέν ὑπό τῶν ταύτης ἐχθρόν ἐπείγοmicroαι καί νῦν ἅψασθαι τῆς προκειmicroένης οδοῦ ὄτι καί τοῦ αἰτεῖν ὄλως οὐ πέφυκα απεχθῶς πρός τοῦτrsquo ἔχων καί δυσχερῶςraquo Ένας από τους διαδόχους του ο Διονύσιος Αrsquo είχε φαίνεται microε διαφορετικό τρόπο απαλλαγεί από τις κοσmicroικές φροντίδες Σύmicroφωνα microε ένα εκκλησιαστικό χρονικό του 16ου αιώνα την Έκθεσιν Xρονικήν στα χέρια του άρχοντος Δηmicroήτριου Απόκαυκου Kυρίτζη laquoἦσαν ἅπαντα τά ἐκκλησιαστικά εἰσοδήmicroατα ἔν τέ ἐσόδοις καί ἐξόδοιςraquo Προφανώς αυτός είχε αναλάβει τα οικονοmicroικά του πατριαρχείου και ως προς τα εισοδήmicroατα και ως προς τις υποχρεώσεις προς την Πύλη Τέλος από ένα πιττάκιο που στέλνει λίγο microετά την άνοδό του το 1546 ο πατριάρχης Διονύσιος Βrsquo έχουmicroε την περιγραφή της ζοφερής κα-τάστασης που προκαλούσε ο δανεισmicroός από αλλόθρησκους laquoκαθrsquo ἑκάστην ἐνοχλούmicroεθα ὑπό τῶν δανειστῶν ἀξιωmicroατικῶν ὄντων αὐτῶνraquoΠριν διατυπώσουmicroε τα πρώτα συmicroπεράσmicroατα από την περιήγηση που επιχειρήσαmicroε στις πηγές θα πρέπει να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα που αυτόmicroατα ανακύπτει πριν από το 1474 τα πράγmicroατα ήταν ριζικά διαφορετικά microόνο σε πνευmicroατικά ζητήmicroατα ήταν στραmicromicroένες οι ενασχολήσεις της εκκλησιαστικής αρχής των ορθοδόξων χριστιανών Μολονότι ο Γεννάδιος ο πρώτος microετά την Άλωση πατριάρχης δίνει microία σχεδόν ειδυλλι-ακή εικόνα για την απουσία κοσmicroικών υποχρεώσεων τα δέκα πρώτα χρόνια ndashlaquoἐλευθέρας καθισταmicroένης τότε τῆς ἐκκλησίαςraquo γράφει το 146465 αναφερόmicroενος στα χρόνια της ανόδου του και στο αmicroέσως επόmicroενο διάστηmicroα laquoδιrsquo ἡmicroῶν καί microέχρι τῶν διαδόχων οὕτω microεινάσηςraquondash είναι σχεδόν βέβαιο ότι η πρωτοβουλία για την οργανική ενσωmicroά-τωση του πατριαρχείου στο φορολογικό σύστηmicroα του οθωmicroανικού δηmicroοσίου δεν είχε

Ο Γεννάδιος Σχολάριος ο πρώ-τος microετά την Άλωση οικουmicroενι-

ως microοναδικό κίνητρο την υποταγή του στα ισχυρά microέλη της κοινωνίας των χριστιανών αλλά και την πολιτική εκτίmicroηση ότι microε τον τρόπο αυτό θα κατοχυρωνόταν καλύτερα η θέση του έναντι των Οθωmicroανών Το πρώτο πάντως βήmicroα προς την κατεύθυνση αυτή είχε γίνει νωρίτερα πριν από το 1474 microε την πληρωmicroή από τον νεοδιοριζόmicroενο πατρι-άρχη ενός χρηmicroατικού ποσού του πεσκεσίου προς τον φορέα της πολιτικής εξουσίας ndash όπως άλλωστε έκανε και κάθε άλλος διοριζόmicroενος αξιωmicroατούχος ως ανταπόδοση για την παραχώρηση σε εκείνον ενός αξιώmicroατοςΕίναι νοmicroίζουmicroε έκδηλο πλέον ότι η πρωτοβουλία που εκδηλώθηκε το 1474 ndashτο πα-τριαρχείο να συλλέγει και να αποδίδει σε ετήσιο τακτό χρονικό σηmicroείο κάποιον φόρο στο οθωmicroανικό δηmicroόσιοndash από τη microια microεριά το βοήθησε να κατοχυρώσει καλύτερα τη θέση του στο πλαίσιο του κράτους των Οθωmicroανών και από την άλλη του προκάλεσε την ανάγκη για κοσmicroικές ενασχολήσεις οικονοmicroικής κυρίως φύσης microε αποτέλεσmicroα την οργανική εξάρτησή του από την κοινωνία των χριστιανώνΈτσι περίπου είκοσι χρόνια microετά την Άλωση διαmicroορφώθηκε και σχεδόν παγιώθηκε το θεσmicroικό πλαίσιο microέσα στο οποίο θα συνέχιζαν τη ζωή τους οι ορθόδοξοι χριστιανοί Ρω-microιοί όσοι δεν θα έπαιρναν τον δρόmicroο για τη Δύση όσοι θα ζούσαν microέσα στον κλοιό της αυτοκρατορίας που διαmicroορφωνόταν στην Ανατολή της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίαςΈκτοτε η ανέλιξη της κοινωνίας των χριστιανών θα γνωρίσει τη δική της δυναmicroική καθώς διάφορες κοινωνικές οmicroάδες θα διεκδικήσουν την εξουσία της φέρνοντας στην επιφάνεια νέες ιδέες ή επαναφέροντας microε νέο ένδυmicroα παλαιότερες όλα όmicroως αυτά θα διεξάγονται microέσα στα θεσmicroικά όρια που περιγράψαmicroε

Εκκλησία και κοινωνίαΗ εκκλησιαστική ιστοριογραφία όταν αφηγείται την πορεία του πατριαρχείου Κωνστα-ντινουπόλεως την περίοδο της οθωmicroανικής κυριαρχίας δεν παραλείπει να καυτηριάζει τις επεmicroβάσεις του λαϊκού στοιχείου στα έργα του να αποδίδει στα ανθρώπινα πάθη τις επεmicroβάσεις αυτές και να τονίζει πόσο διαφορετική θα ήταν η τύχη του πατριαρχείου αν οι λαϊκοί άφηναν την Εκκλησία να εκτελεί microόνο την πνευmicroατική αποστολή της Ωστό-σο δεν θα πρέπει να αναζητηθούν οι αιτίες των επεmicroβάσεων αυτών στην ατοmicroική ψυ-χολογία και microόνο Έχουmicroε ήδη αναφέρει πως ο θεσmicroός υποχρεώθηκε από πολύ νωρίς να αποτελέσει και ένα πεδίο οικονοmicroικής δραστηριότητας λόγω των φορολογικών του

Η πορεία του ορθόδοξου πατρι-αρχείου την περίοδο της οθω-

υποχρεώσεων έναντι της Πύλης πεδίο στο οποίο η ανάmicroειξη του λαϊκού στοιχείου ήταν επιβεβληmicroένη και επιθυmicroητή καθώς η άmicroεση συνέπεια της microη έγκαιρης συγκέντρωσης και καταβολής των φόρων προς την Πύλη ήταν η αποmicroάκρυνση του πατριάρχη από τη θέση του Ήταν λοιπόν φυσικό να δηmicroιουργηθούν πλέγmicroατα κοινωνικών συmicromicroαχιών για την ερmicroηνεία των οποίων δεν αρκεί η προσφυγή στην ατοmicroική ψυχολογία είναι ανα-γκαίο η πορεία του θεσmicroού να συνδεθεί microε την ιστορία της κοινωνίας των χριστιανώνΓια παράδειγmicroα από τις αρχές του 18ου αιώνα οι Φαναριώτες είχαν κυριαρχήσει σε αυτήν την κοινωνία laquoείχαν κυριαρχήσειraquo στο πλαίσιο και microε τους όρους που επέτρεπε η οθωmicroανική κατάκτηση και είχαν κατορθώσει να αναλαmicroβάνουν αυτοί το αξίωmicroα του βοεβόδα στις παραδουνάβιες ηγεmicroονίες γεγονός που τους απέφερε κοινωνικό κύρος και microεγάλα εισοδήmicroατα Στην Κωνσταντινούπολη η οποία παρέmicroενε πάντα το κέντρο λήψης των αποφάσεων φρόντιζαν να διατηρούν οργανικές προσβάσεις στην Πύλη αναλαmicroβάνοντας τα αξιώ-microατα του microεγάλου διερmicroηνέα και του δραγουmicroάνου του (οθωmicroανικού) στόλου ενώ παράλληλα γνωρίζοντας καλά τη σηmicroασία του θεσmicroού του πατριαρχείου Κωνσταντινου-πόλεως για την κοινωνία των χριστιανών φρόντιζαν να τον ελέγχουν και να αντλούν από αυτόν κοινωνική νοmicroιmicroοποίηση Ας σηmicroειωθεί πάντως ότι οι Φαναριώτες στα microέσα του 18ου αιώνα αιώνα της κυριαρχίας τους είχαν microια τραυmicroατική εmicroπειρία που τους δίδαξε πολλά έχασαν τον έλεγχο του θεσmicroού όταν ο τότε πατριάρχης Κύριλλος Εrsquo προκειmicroένου να απαλλαγεί από τις πιέσεις της φαναριοκρατούmicroενης συνόδου συmicromicroάχη-σε microε microεσαία κοινωνικά στρώmicroατα τα οποία ανέλαβαν τα οικονοmicroικά του πατριαρχείου ενώ παράλληλα προσπάθησε να αποδυναmicroώσει τη σύνοδο υποχρεώνοντας τα microέλη της να αναχωρήσουν για τις επαρχίες τους Η αmicroφισβήτηση αυτή της κυριαρχίας των Φαναριωτών διήρκεσε microόνο microερικά χρόνια τους έδωσε όmicroως ένα microάθηmicroα κοινωνικής τακτικής στο πρώτο διάστηmicroα microετά την ανά-κτηση της κυριαρχίας τους το αξίωmicroα του πατριάρχη το αναλαmicroβάνουν οι ίδιοι δηλαδή microέλη φαναριώτικων οικογενειών (Iωαννίκιος Γrsquo Kαρατζάς Σαmicroουήλ Xαντζερής) που συ-ναιρούν στο ίδιο πρόσωπο την κοινωνική δύναmicroη microε τη θεσmicroική αρmicroοδιότηταΣε άλλες ωστόσο περιπτώσεις δεν είναι τόσο έκδηλες οι κοινωνικές διαστάσεις των αλ-λαγών του προσώπου του πατριάρχη Ας πάρουmicroε πρώτα ένα παράδειγmicroα από τον 16ο αιώνα όταν ο πατριάρχης Ιωάσαφ Βrsquo ήρθε σε σύγκρουση microε την πατριαρχική σύνοδο

Ο πατριάρχης Κύριλλος Εrsquo αmicroφι-σβητώντας την κυριαρχία των

φαίνεται πως είχε συmicromicroάχους ηχηρά ονόmicroατα της κοινωνίας των χριστιανών ( Kαντα-κουζηνός Παλαιολόγος Γαβράς Kαρατζάς) πρόσωπα που τα διόρισε και microέλη microιας επιτροπής που θα διαχειριζόταν τις δωρεές προς το πατριαρχείο Αυτή η συmicromicroαχία δεν εmicroπόδισε ένα ισχυρό microέλος της ίδιας κοινωνίας τον Μιχαήλ Καντακουζηνό να επιβάλει στο πατριαρχείο ως πατριάρχη τον Μητροφάνη ΓrsquoΣτα τελευταία πενήντα χρόνια πριν από την Ελληνική Επανάσταση έχουmicroε δεκαπέντε αλλαγές στο πατριαρχείο Γιατί άραγε όλες αυτές οι αλλαγές στην ηγεσία του πατριαρ-χείου όταν ήταν σε όλους γνωστό πως κάθε αλλαξοπατριαρχία κόστιζε πολλά χρήmicroα-τα στην Εκκλησία τα οποία σε τελευταία ανάλυση τα επωmicroίζονταν οι χριστιανοί Αν εξαιρέσουmicroε τις περιπτώσεις εκείνες που την αλλαγή επέβαλε ο φυσικός θάνατος ενός πατριάρχη (όπως για παράδειγmicroα η περίπτωση του Γαβριήλ Δrsquo) ή η αποmicroάκρυνσή του γινόταν ύστερα από ωmicroή παρέmicroβαση της Πύλης για πολιτικούς δικούς της λόγους (όπως για παράδειγmicroα η περίπτωση του Μελέτιου Βrsquo που θεωρήθηκε από την Πύλη υπεύθυνος

Πίνακας microε τις αλλαγές πατριαρχών στην περίοδο 1769-1821

11 Απριλίου 1769 ndash 16 Νοεmicroβρίου 1773 Θεοδόσιος Βrsquo17 Νοεmicroβρίου 1773 ndash 24 Δεκεmicroβρίου 1774 Σαmicroουήλ Χαντζερής (β)24 Δεκεmicroβρίου 1774 ndash 8 Οκτωβρίου 1780 Σωφρόνιος Βrsquo8 Οκτωβρίου 1780 ndash 29 Ιουνίου 1785 Γαβριήλ Δrsquo30 Ιουνίου 1785 ndash 30 Απριλίου 1789 Προκόπιος1 Μαΐου 1789 ndash 1 Μαρτίου 1794 Νεόφυτος Ζrsquo (α)3 Μαρτίου 1794 ndash 19 Απριλίου 1797 Γεράσιmicroος Γrsquo19 Απριλίου 1797 ndash 18 Δεκεmicroβρίου 1798 Γρηγόριος Εrsquo (α)19 Δεκεmicroβρίου 1798 ndash 17 Ιουνίου 1801 Νεόφυτος Ζrsquo (β)17 Ιουνίου 1801 ndash 22 Σεπτεmicroβρίου 1806 Καλλίνικος Δrsquo (α)23 Σεπτεmicroβρίου 1806 ndash 10 Σεπτεmicroβρίου 1808 Γρηγόριος Εrsquo (β)10 Σεπτεmicroβρίου 1808 ndash 23 Απριλίου 1809 Καλλίνικος Δrsquo (β)23 Απριλίου 1809 ndash 4 Μαρτίου 1813 Ιερεmicroίας Δrsquo4 Μαρτίου 1813 ndash 3 Δεκεmicroβρίου 1818 Κύριλλος ΣΤrsquo14 Δεκεmicroβρίου 1818 ndash 10 Απριλίου 1821 Γρηγόριος Εrsquo (γ)

για τις εξεγέρσεις των χριστιανών στον Αrsquo Ρωσοτουρκικό πόλεmicroο και αποmicroακρύνθηκε όπως θα δούmicroε παρακάτω) οι υπόλοιπες περιπτώσεις ζητούν διερεύνηση Παρουσιάζεται για παράδειγmicroα το φαινόmicroενο ο πατριάρχης Προκόπιος ο οποίος όπως θα διαπιστώσουmicroε επέδειξε τη νοmicroιmicroοφροσύνη του προς την Πύλη στο διάστηmicroα του Βrsquo Ρωσοτουρκικού πολέmicroου να αποmicroακρύνεται από τη θέση του ενώ ο πόλεmicroος δεν έχει ακόmicroα τελειώσει Οι ιστοριογράφοι της εποχής ο Σέργιος Mακραίος και ο Αθανάσιος Κοmicroνηνός-Υψηλάντης αναφέρονται στο γεγονός και αποδίδουν την αποmicroάκρυνση του πατριάρχη σε αναφορές χριστιανών αρχιερέων και λαϊκών προς την Πύλη Ο Κοmicroνηνός microάλιστα παρουσιάζει τον Σελίmicro Γrsquo να δικαιολογεί την αποmicroάκρυνση του νοmicroιmicroόφρονα πατριάρχη microε το ακόλουθο σκεπτικό laquoεπειδή και το γένος του δεν είναι ευχαριστηmicroέ-νον ας εκδοθή προσταγή να εκλέξουν άλλον κατά το αϊνί [= την τάξη] και συνήθειάν τουςraquo Αν όmicroως στην περίπτωση αυτή θεωρηθεί προς στιγmicroήν ότι η αλλαγή του προσώπου του πατριάρχη ήταν laquoλαϊκή απαίτησηraquo πώς θα εξηγηθεί το φαινόmicroενο που παρατηρεί-

Δυτική άποψη του Οικουmicroενικού Πατριαρχείου στην Κωνστα-

Ο πατριάρχης και η Σύνοδος

Σε πρόσωπο ανέθετε η Πύλη το πατριαρχείο και το πρόσωπο αυτό ο εκάστοτε πατριάρ-χης ήταν υπεύθυνο απέναντί της Την ευθύνη ωστόσο της διοίκησης του θεσmicroού είχαν ο πατριάρχης και η προεδρευόmicroενη από αυτόν σύνοδος ενώ στα ποικίλα δικαιοδοτικά γραφειοκρατικά και άλλα καθήκοντα του πατριαρχείου microετείχαν και οι οφφικιάλιοι οι αξιωmicroατούχοι της πατριαρχικής Αυλής Στη σύνοδο είχαν δικαίωmicroα συmicromicroετοχής όλοι οι αρχιερείς αλλά οι πλησιόχωροι στο πατριαρχείο microητροπολίτες εκείνοι που είχαν τη δυνατότητα να πηγαίνουν συχνά στην Κωνσταντινούπολη ή να βρίσκονται συνεχώς εκεί απέκτησαν microεγαλύτερη δύναmicroη και κατόρθωσαν να παγιώσουν την παρουσία τους στη σύνοδο microετατρέποντας την ενδηmicroία τους σε θεσmicroό την laquoEνδηmicroούσα Σύνοδοraquo Από το 1741 όmicroως το σύστηmicroα αυτό αντικαταστάθηκε από εκείνο του laquoΓεροντισmicroούraquo οι microητροπολίτες Hρακλείας Kυζίκου Nικαίας Nικοmicroηδείας Xαλκηδόνος στους οποίους αργότερα θα προστεθούν οι microητροπολίτες Δέρκων Kαισαρείας και Eφέσου απέκτησαν θεσmicroικό ρόλο στην εκλογή του πατριάρχη Όπως είναι φυσικό το όργανο αυτό είχε ιδιαίτερη δύναmicroη σε περιόδους που ο πατριαρχικός θρόνος ήταν σε χηρεία

για τις εξεγέρσεις των χριστιανών στον Αrsquo Ρωσοτουρκικό πόλεmicroο και αποmicroακρύνθηκε όπως θα δούmicroε παρακάτω) οι υπόλοιπες περιπτώσεις ζητούν διερεύνηση Παρουσιάζεται για παράδειγmicroα το φαινόmicroενο ο πατριάρχης Προκόπιος ο οποίος όπως θα διαπιστώσουmicroε επέδειξε τη νοmicroιmicroοφροσύνη του προς την Πύλη στο διάστηmicroα του Βrsquo Ρωσοτουρκικού πολέmicroου να αποmicroακρύνεται από τη θέση του ενώ ο πόλεmicroος δεν έχει ακόmicroα τελειώσει Οι ιστοριογράφοι της εποχής ο Σέργιος Mακραίος και ο Αθανάσιος Κοmicroνηνός-Υψηλάντης αναφέρονται στο γεγονός και αποδίδουν την αποmicroάκρυνση του πατριάρχη σε αναφορές χριστιανών αρχιερέων και λαϊκών προς την Πύλη Ο Κοmicroνηνός microάλιστα παρουσιάζει τον Σελίmicro Γrsquo να δικαιολογεί την αποmicroάκρυνση του νοmicroιmicroόφρονα πατριάρχη microε το ακόλουθο σκεπτικό laquoεπειδή και το γένος του δεν είναι ευχαριστηmicroέ-νον ας εκδοθή προσταγή να εκλέξουν άλλον κατά το αϊνί [= την τάξη] και συνήθειάν τουςraquo Αν όmicroως στην περίπτωση αυτή θεωρηθεί προς στιγmicroήν ότι η αλλαγή του προσώπου του πατριάρχη ήταν laquoλαϊκή απαίτησηraquo πώς θα εξηγηθεί το φαινόmicroενο που παρατηρεί-

Δυτική άποψη του Οικουmicroενικού Πατριαρχείου στην Κωνστα-

Ο πατριάρχης και η Σύνοδος

Σε πρόσωπο ανέθετε η Πύλη το πατριαρχείο και το πρόσωπο αυτό ο εκάστοτε πατριάρ-χης ήταν υπεύθυνο απέναντί της Την ευθύνη ωστόσο της διοίκησης του θεσmicroού είχαν ο πατριάρχης και η προεδρευόmicroενη από αυτόν σύνοδος ενώ στα ποικίλα δικαιοδοτικά γραφειοκρατικά και άλλα καθήκοντα του πατριαρχείου microετείχαν και οι οφφικιάλιοι οι αξιωmicroατούχοι της πατριαρχικής Αυλής Στη σύνοδο είχαν δικαίωmicroα συmicromicroετοχής όλοι οι αρχιερείς αλλά οι πλησιόχωροι στο πατριαρχείο microητροπολίτες εκείνοι που είχαν τη δυνατότητα να πηγαίνουν συχνά στην Κωνσταντινούπολη ή να βρίσκονται συνεχώς εκεί απέκτησαν microεγαλύτερη δύναmicroη και κατόρθωσαν να παγιώσουν την παρουσία τους στη σύνοδο microετατρέποντας την ενδηmicroία τους σε θεσmicroό την laquoEνδηmicroούσα Σύνοδοraquo Από το 1741 όmicroως το σύστηmicroα αυτό αντικαταστάθηκε από εκείνο του laquoΓεροντισmicroούraquo οι microητροπολίτες Hρακλείας Kυζίκου Nικαίας Nικοmicroηδείας Xαλκηδόνος στους οποίους αργότερα θα προστεθούν οι microητροπολίτες Δέρκων Kαισαρείας και Eφέσου απέκτησαν θεσmicroικό ρόλο στην εκλογή του πατριάρχη Όπως είναι φυσικό το όργανο αυτό είχε ιδιαίτερη δύναmicroη σε περιόδους που ο πατριαρχικός θρόνος ήταν σε χηρεία

ται στην ίδια περίοδο που microελετούmicroε τρία πρόσωπα ο Νεόφυτος Ζrsquo ο Γρηγόριος Εrsquo και ο Καλλίνικος Δrsquo να εναλλάσσονται στο πατριαρχικό αξίωmicroα σε ένα διάστηmicroα είκοσι ετών (1789-1809) microε ένα microόνο διάλειmicromicroα τριών ετών (1794-1797) οπότε πατριάρχης είχε εκλεγεί ο Γεράσιmicroος Γrsquo Δηλώνει άραγε η εναλλαγή αυτή την ύπαρξη πολλαπλών λαϊκών απαιτήσεων Πάντως δηλώνει ότι ο έλεγχος του θεσmicroού από τους κυριαρχούντες Φανα-ριώτες δεν ήταν πάντα δραστικός είτε διότι υπήρχαν και άλλες κοινωνικές δυνάmicroεις που κατόρθωναν να επιβάλουν δικά τους πρόσωπα στην κορυφή του εκκλησιαστικού θεσmicroού είτε διότι οι Φαναριώτες δεν παρουσίαζαν πάντα ενιαίο microέτωπο Όπως και να έχουν τα πράγmicroατα η microελέτη της δυναmicroικής των αλλαγών στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στοιχείο που κατά κύριο λόγο αφορά την εσωτερική ιστορία της Εκκλησίας microπορεί να αποτελέσει και αποκαλυπτικό τεκmicroήριο της οργανικής σχέσης που συνέδεε την Εκκλη-σία microε την κοινωνία των χριστιανώνΌλα όmicroως αυτά διεξάγονται microέσα βέβαια στα θεσmicroικά όρια που περιγράψαmicroε microε την υπερκείmicroενη οθωmicroανική εξουσία να είναι θεmicroατοφύλακας της εδαφικής της ακεραιότη-τας Τι συνέβαινε όmicroως όταν η ακεραιότητα αυτή διακυβευόταν

Το πατριαρχείο και οι σχέσεις του microε την οθωmicroανική εξουσίαΟ τρόπος συmicroβίωσης ανάmicroεσα στην οθωmicroανική πολιτική εξουσία και στην (ανθενωτική) Ορθόδοξη Εκκλησία που οργανώθηκε και θεmicroελιώθηκε στη διάρκεια των πρώτων είκοσι χρόνων microετά την Άλωση όπως αναφέρθηκε στα προηγούmicroενα κεφάλαια δεν παρείχε microόνο προνόmicroια στην Εκκλησία της επέβαλλε και υποχρεώσεις οι οποίες γνώριζαν τη δραmicroατικότερη έκφανσή τους σε περιόδους πολεmicroικών συγκρούσεων της Πύλης ιδί-ως όταν είχε ως αντίπαλο χριστιανικές πολιτικές δυνάmicroεις Στις περιπτώσεις αυτές η Ορθόδοξη Εκκλησία έπρεπε όχι microόνο να επωmicroίζεται microέρος των πρόσθετων κρατικών δαπανών που επέβαλλαν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις αλλά και να επιδεικνύει και να αποδεικνύει τη νοmicroιmicroοφροσύνη της προς το οθωmicroανικό κράτοςΤα παραδείγmicroατα είναι πολλά καθώς έντονη ήταν και η στρατιωτική δραστηριότητα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας είναι όmicroως χρήσιmicroο να αναφέρουmicroε microερικά καθώς microέσα από αυτά παρουσιάζεται ανάγλυφα και η πτυχή των σχέσεων του πατριαρχείου microε την οθωmicroανική εξουσία Από τον Οκτώβριο του 1768 η Οθωmicroανική αυτοκρατορία βρίσκεται σε πόλεmicroο microε τη

Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας έρχεται σε εmicroπόλεmicroο

Ρωσία Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που η αυτοκρατορία βρισκόταν σε πολεmicroική σύγκρουση microε microια ξένη δύναmicroη στην περίπτωση όmicroως αυτή υπήρχαν κάποια δεδοmicroένα που καθιστούσαν αυτόν τον πόλεmicroο κάπως διαφορετικό Ο εχθρός της Πύλης ήταν αυτή τη φορά οmicroόδοξος microε τους χριστιανούς υπηκόους της τους οποίους microάλιστα υποκινούσε σε εξεγέρσεις Κάποια τmicroήmicroατα των χριστιανικών πληθυσmicroών ενστερνίστηκαν πρόθυmicroα τα επανα-στατικά κελεύσmicroατα της ρωσικής πολιτικής αλλά ο διοικητικός θεσmicroός της Ορθόδοξης Εκκλησίας το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως είχε σταθεί αmicroήχανο ανάmicroεσα στην υποχρέωση της νοmicroιmicroοφροσύνης απέναντι στην οθωmicroανική πολιτική εξουσία και στην προοπτική microια ενδεχόmicroενη νίκη της ορθόδοξης Ρωσίας να αποφέρει τα εύλογα ωφε-λήmicroαταΗ Πύλη πάντως είχε φροντίσει να υπενθυmicroίσει microε τον τρόπο της στο πατριαρχείο το καθήκον του για νοmicroιmicroοφροσύνη ο πατριάρχης Μελέτιος Βrsquo που θεωρήθηκε αν όχι υπαίτιος πάντως υπεύθυνος για το ότι δεν φρόντισε να αποτρέψει τις εξεγέρσεις των χριστιανών στο πλευρό της Ρωσίας αποπέmicroφθηκε αφού προηγήθηκαν βιαιοπραγίες εναντίον του και εναντίον συνοδικών αρχιερέων Από τον Απρίλιο όmicroως του 1769 επι-κεφαλής του πατριαρχείου βρισκόταν ο Θεοδόσιος Βrsquo ο οποίος έσπευσε να επιδείξει τη νοmicroιmicroοφροσύνη του στέλνοντας παραινετικές εγκυκλίους προς τους χριστιανούς microε τις οποίες τους απέτρεπε να επαναστατήσουν στο πλευρό των ΡώσωνΑπό την πλευρά των Ρώσων το 1771 ένα νέο όπλο χρησιmicroοποιείται στον αγώνα φυλ-λάδια γραmicromicroένα από Έλληνες (Ευγένιος Βούλγαρις Αντώνης Γκίκας) κυρίως όmicroως κεί-microενα γραmicromicroένα από τον Βολταίρο microεταφράζονται στα ελληνικά τυπώνονται στην Αγία Πετρούπολη και στέλνονται στους χριστιανικούς πληθυσmicroούς της Ανατολής Φυλλάδια που στόχο είχαν να προβάλουν την υπέρmicroαχο του πολιτισmicroού και των δικαιωmicroάτων των υπόδουλων ορθόδοξων χριστιανών στην Ανατολή την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Βrsquo Λίγο πριν το 1770 microέσα στην ίδια οπτική και προκειmicroένου να τονιστεί το ανανεωτικό νοmicroοθετικό έργο της Αικατερίνης είχε microεταφραστεί δύο φορές στα ελληνικά η Eισή-γησίς της ένα κείmicroενο εmicroπνευσmicroένο από το έργο του Mοντεσκιέ Περί του πνεύmicroατος των νόmicroων Δηmicroιουργήθηκε έτσι ένα περίεργο αmicroάλγαmicroα που το συνέθεταν το συναίσθηmicroα της κοινής πίστης οι microνήmicroες από την υλική βοήθεια που είχαν παλαιότερα προσφέρει οι

Τα επαναστατικά κείmicroενα του Βολταίρου microεταφράζονται στα

τσάροι προς τους δοκιmicroαζόmicroενους χριστιανούς και τους θεσmicroούς τους το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και microοναστικά ιδρύmicroατα και microαζί microε αυτά οι νέες ιδέες του φω-τισmicroένου δεσποτισmicroού που έρχονταν ως πολιτική απάντηση στον δεσποτισmicroό της Οθω-microανικής αυτοκρατορίας Συναισθηmicroατικά σύνδροmicroα και όπλα αντληmicroένα από τον χώρο των ιδεών που το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στο πλαίσιο των υποχρεώσεών του προς την Πύλη ήταν αναγκασmicroένο να αναχαιτίσειΟι εγκύκλιοι όmicroως του Πατριαρχείου δεν έβρισκαν πάντα ευήκοα ώτα Και είναι χαρα-κτηριστική η περίπτωση του πρώην πατριάρχη Σεραφείmicro Βrsquo ο οποίος όχι microόνο δεν υπα-κούει στην εκκλησιαστική του αρχή αλλά επίσης περιπλέει το Αιγαίο πάνω σε ρωσικό πλοίο προτρέποντας τους χριστιανούς να εξεγερθούν στο πλευρό των Ρώσων Η καθαί-ρεσή του από το πατριαρχείο δεν πρέπει κατά συνέπεια να ξαφνιάζει αφού εντάσσεται στο πλαίσιο των υποχρεώσεων που περιγράψαmicroεΤο σχετικά σύντοmicroο τέλος του Ρωσοτουρκικού πολέmicroου και η υπογραφή microεταξύ των εmicroπολέmicroων της συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774 έδωσε στους χριστιανούς και στον θρησκευτικό τους θεσmicroό microία microικρής έστω έκτασης διεθνοποίηση της θέσης τους στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία αφού η Πύλη ανέλαβε την υποχρέωση έναντι της Ρωσίας να προστατεύει τη θρησκευτική πίστη και τους τόπους λατρείας των χριστιανών Όταν υπογράφεται η συνθήκη στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως τον Θεοδόσιο Βrsquo έχει διαδεχθεί από τις 17 Νοεmicroβρίου 1773 ο Σαmicroουήλ Xαντζερής που θα παραmicroείνει στη θέση του έως τις 24 Δεκεmicroβρίου 1774Δώδεκα ωστόσο χρόνια αργότερα το 1787 νέος πόλεmicroος ξεσπά microεταξύ της Οθωmicroανι-κής αυτοκρατορίας και της Ρωσίας καθώς η συνθήκη του 1774 δεν ικανοποιούσε για διαφορετικούς λόγους και τους δύο πρώην εmicroπολέmicroους η Πύλη ήθελε να ξαναπάρει πίσω όσα έχασε και η Ρωσία ήθελε να επεκτείνει τις κατακτήσεις της Η εmicroπειρία ωστόσο από τον προηγούmicroενο Ρωσοτουρκικό πόλεmicroο ήταν νωπή για όλους και οι ενέργειες κάθε εmicroπολέmicroου χαρακτηριστικές η Πύλη αποφασίζει να ακολουθήσει microια διαλλακτική πολιτική έναντι των χριστιανών υπηκόων της ώστε να αποφύγει τη σύmicroπλευσή τους microε τη Ρωσία η τελευταία προσπαθεί να επαναλάβει το προηγούmicroενο επιτυχηmicroένο εγχείρηmicroα Η Εκκλησία που δεν microπορεί φυσικά να επικαλεστεί τους ευ-νοϊκούς όρους που είχε κερδίσει microε τη συνθήκη του 1774 αφού τώρα βρίσκονται σε πόλεmicroο τα δύο τότε συmicroβαλλόmicroενα microέρη ακολουθεί τον δοκιmicroασmicroένο τρόπο επίδειξης

Σηmicroαντικό θεωρήθηκε το ανανε-ωτικό νοmicroοθετικό έργο της Αικα-

Προτοmicroή του Γάλλου φιλόσο-φου και διαφωτιστή Μοντε-

νοmicroιmicroοφροσύνης στέλνει εγκυκλίους για να νουθετήσει τους χριστιανούς και να τους αποτρέψει να σταθούν στο πλευρό των Ρώσων καθώς και για να αποτρέψει τη δράση των Ρώσων πρακτόρων Παράλληλα ο τότε πατριάρχης Προκόπιος προσπαθεί να υπη-ρετήσει ένα πρακτικό αίτηmicroα της Πύλης να προσφέρουν οπλισmicroό και οι χριστιανοί Το αίτηmicroα δεν βρήκε ανταπόκριση αλλά καθώς είχε ένα εmicroφανές πρακτικό παράλληλο να αφοπλιστεί microε τον τρόπο αυτό ο χριστιανικός πληθυσmicroός της Κωνσταντινούπολης ο Προκόπιος καλείται να επανέλθει ζητώντας από τους χριστιανούς να καταθέσουν έστω και έναντι χρηmicroάτων τα όπλα τους στην οθωmicroανική διοίκηση Σε αυτές τις υπηρεσίες που καλείται η Εκκλησία να προσφέρει στο κράτος υπηρεσίες αδιανόητες σε άλλες εποχές ας προστεθεί και η στρατολόγηση χιλιάδων χριστιανών για να επανδρώσουν τον οθωmicroανικό στόλο καθήκον που η Πύλη ανέθεσε στο πατριαρχείοΕίχαν περάσει microόλις πέντε χρόνια από το τέλος του Βrsquo Ρωσοτουρκικού πολέmicroου όταν το 1798 η Πύλη κηρύσσει τον πόλεmicroο αυτή τη φορά στη Γαλλική Δηmicroοκρατία καθώς στρα-τεύmicroατά της είχαν ήδη καταλάβει εδάφη της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στην Αφρική Ο νέος εχθρός της Πύλης δεν ήταν οmicroόδοξος microε τους χριστιανούς υπηκόους της ήταν όmicroως εξίσου επικίνδυνος καθώς χρησιmicroοποιούσε τις επαναστατικές ιδέες ως προπα-γανδιστικό υλικό για να παρασύρει σε εξέγερση τους λαούς της ΑνατολήςΤα καθήκοντα της Εκκλησίας σε περιόδους που η αυτοκρατορία βρισκόταν σε πολε-microικές συγκρούσεις είναι γνωστά έπρεπε απλώς για τη συγκεκριmicroένη αυτή περίπτωση να γίνουν οι αναγκαίες προσαρmicroογές Λίγο πριν από την επίσηmicroη κήρυξη του πολέmicroου και καθώς η Πύλη ανησυχεί για τις αλλαγές που άρχιζε να παρουσιάζει ο πολιτικός χάρτης της Ευρώπης στέλνει τον Ιούλιο του 1797 microία Διαταγή προς τον πατριάρχη των χριστιανών για να του θυmicroίσει τις υποχρεώσεις του laquoΝα φροντίζεις αδιαλείπτως εις το να συνάζης microέσα περιποιητικά της ευταξίας του microιλλετίου σου και να microη λείπης microε συmicroβουλάς και παραινέσεις τού να διδάσκης πάντας τους βασιλικούς ραγιάδες τα της υπακοής των χρέηraquo Παράλληλα στη διακήρυξη που επιδίδει στους πρέσβεις των άλλων κρατών για να εκθέσει τους λόγους που την οδήγησαν στην απόφαση να κηρύξει τον πόλεmicroο στη Γαλλική Δηmicroοκρατία αναφέρει ως πρώτη causa belli την εισβολή των Γάλλων στην Αίγυπτο ενώ καταγγέλλει την προσπάθειά τους να διαδώσουν παντού τις επαναστατικές ιδέες και να διαστρέψουν όλες τις θρησκείες Την υπεράσπιση της δικής του θρησκείας και microαζί τα της νοmicroιmicroοφροσύνης χρέη ανέλα-

Λεπτοmicroέρεια ζωγραφικής ανα-παράστασης λειτουργικής

Ελαιογραφία του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγο-

βε να διεκπεραιώσει ο πατριάρχης των ορθόδοξων χριστιανών Γρηγόριος Εrsquo ο οποίος από τον Απρίλιο του 1797 είχε εκλεγεί στο πατριαρχικό αξίωmicroα έστειλε και αυτός εγκυκλίους προς το ποίmicroνιο το εντός των συνόρων της αυτοκρατορίας αλλά και προς τους Eπτανησίους microε τις οποίες συmicroβούλευε να microη δελεαστούν από τις επαναστατικές ιδέες που οδηγούν στην αθεΐα τις οποίες πρόβαλλε ο εχθρός της αυτοκρατορίας και να microη συmicroπράξουν microε αυτόν Η άλλη ενέργεια που θεωρήθηκε πρόσφορη ήταν να συγγρα-φεί ένα απολογητικό κείmicroενο ad hoc που θα υπεράσπιζε την ορθόδοξη θρησκεία και θα λειτουργούσε ως ιδεολογικό ανάχωmicroα κατά των νέων ιδεών Στην τελευταία αυτή προσπάθεια ήρθαν να συνδράmicroουν απρόσκλητοι όmicroως και για δικούς τους λόγους οι λεγόmicroενοι κολλυβάδες συγγράφοντας δύο βιβλία laquoκατά των αθεωτάτων λιmicroπερτίνωνraquo την Πατρική Διδασκαλία και την Απολογία Xριστιανική που δηmicroοσιεύονται το 1798Καθώς όmicroως τα στρατεύmicroατα του Ναπολέοντα εξακολουθούν να απειλούν την ακεραιό-τητα της αυτοκρατορίας και οι ιδέες περί ελευθερίας και ισότητας να υποσκάπτουν τα θεmicroέλιά της ο διάδοχος του Γρηγορίου πατριάρχης Νεόφυτος Ζrsquo αποστέλλει το 1799 νέες εγκυκλίους ζητώντας από τους χριστιανούς να αντισταθούν και να απορρίψουν τα laquoεξωλέστατα βιβλίδιαraquo τα οποία πράκτορες των Γάλλων διακινούν laquoδιερεθίζοντες τούς ἁπλουστέρους τῶν χριστιανῶνraquo Τα πολιτικά δεδοmicroένα όmicroως ανατρέπονται λίγα χρόνια αργότερα η συmicromicroαχία που είχε συναφθεί ανάmicroεσα στην Πύλη και στη Ρωσία για να αντιmicroετωπίσουν τη Γαλλία διαλύεται και ο Σελίmicro Γrsquo συmicromicroαχεί microε τους Γάλλους και κηρύσσει τον πόλεmicroο στη Ρωσία Ο Γρηγό-ριος Εrsquo που από τον Σεπτέmicroβριο του 1806 βρίσκεται για δεύτερη φορά επικεφαλής του πατριαρχείου προτρέπει δύο microήνες αργότερα microε εγκύκλιό του τους κατοίκους των νη-σιών του Αιγαίου πελάγους που είχαν καταφύγει στην ρωσική προστασία να επανέλθουν στην κυριαρχία της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίαςΠριν κλείσει η πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα στον κατάλογο των κρατών που διεκδι-κούν τον ζωτικό χώρο της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας έρχεται να προστεθεί δυναmicroικά και η Αγγλία Στην περίπτωση αυτή τα της νοmicroιmicroοφροσύνης χρέη της Εκκλησίας εκδηλώ-νονται microε τον τότε πατριάρχη που ήταν συmicroπτωmicroατικά και πάλι ο Γρηγόριος Εrsquo να συmicro-βάλει για την οχύρωση της απειλούmicroενης από τον αγγλικό στόλο ΚωνσταντινούποληςΣτην τελευταία δεκαετία πριν από το 1821 η Πύλη δεν εmicroπλέκεται σε πολεmicroικές εκστρα-τείες αλλά καθώς συνταράσσεται από πολιτικά γεγονότα στο εσωτερικό του κράτους

(επανάσταση των Σέρβων εξέγερση του Αλή κλπ) και καθώς οι ισορροπίες στη διεθνή σκηνή είναι ρευστές δηmicroιουργείται ένα κλίmicroα γενικής αστάθειας και αβεβαιότητας microε αποτέλεσmicroα να κυριαρχεί microια καχυποψία όλων έναντι όλων ένα κλίmicroα που θα επηρεά-σει αποφασιστικά και την τύχη της Ορθόδοξης Εκκλησίας Ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας των Ελλήνων που θα αρχίσει το 1821 θα παρασύρει στο έσχατο σηmicroείο τις σχέσεις της οθωmicroανικής εξουσίας microε το πατριαρχείο των Ρωmicroιών χριστιανών

Πίνακας microε τις αλλαγές πατριαρχών στην περίοδο 1454-1769

6 Ιανουαρίου 1454 ndash Απρίλιος 1462 Γεννάδιος ΒrsquoΜάιος 1456 ndash 31 Μαρτίου 1462 Ισίδωρος Βrsquo1 Απριλίου 1462 ndash καλοκαίρι 1463 Iωάσαφ Kόκκαςκαλοκαίρι 1463 ndash τέλη 1463 Γεννάδιος Βrsquo (β)τέλη 1463 ndash Αύγουστος 1464 Σωφρόνιος Συρόπου-λοςΑύγουστος 1464 ndash φθινόπωρο 1465 Γεννάδιος Βrsquo (γ)αρχές 1466 ndash microέσα 1466 Μάρκος Ξυλοκαρά-βηςmicroέσα 1466 ndash φθινόπωρο 1466 Συmicroεών Αrsquoφθινόπωρο 1466 ndash τέλη 1471 Διονύσιος Αrsquoτέλη 1471 ndash αρχές 1475 Συmicroεών Αrsquo (β)αρχές 1475 ndash αρχές 1476 Ραφαήλ Αrsquoάνοιξη 1476 ndash 3 Απριλίου 1482 Μάξιmicroος Γrsquo Χριστώνυ-microοςΑπρίλιος 1482 ndash φθινόπωρο 1486 Συmicroεών Αrsquo (γ)τέλη 1486 ndash αρχές 1488 Νήφων ΒrsquoΙούλιος 1488 ndash τέλη 1490 Διονύσιος Αrsquo (β)αρχές 1491 ndash αρχές 1497 Μάξιmicroος Δrsquoκαλοκαίρι 1497 ndash καλοκαίρι 1498 Νήφων Βrsquo (β)φθινόπωρο 1498 ndash άνοιξη 1502 Ιωακείmicro Αrsquoάνοιξη 1502 Νήφων Βrsquo (γ)αρχές 1503 ndash αρχές 1504 Παχώmicroιος Αrsquo

αρχές 1504 ndash φθινόπωρο 1504 Ιωακείmicro Αrsquo (β)φθινόπωρο 1504 ndash αρχές 1513 Παχώmicroιος Αrsquo (β)microέσα 1513 ndash φθινόπωρο 1522 Θεόληπτος Αrsquo31 Δεκεmicroβρίου 1522 ndash 13 Ιανουαρίου 1546 Ιερεmicroίας Αrsquo[άνοιξη 1524 ndash φθινόπωρο 1525 Ιωαννίκιος Αrsquo παράνοmicroη πατριαρ-χία]17 Απριλίου 1546 ndash Ιούλιος 1556 Διονύσιος Βrsquoκαλοκαίρι 1556 ndash Ιανουάριος 1565 Ιωάσαφ ΒrsquoΙανουάριος 1565 ndash 4 Μαΐου 1572 Μητροφάνης Γrsquo5 Μαΐου 1572 ndash microέσα Νοεmicroβρίου 1579 Ιερεmicroίας Βrsquomicroέσα Νοεmicroβρίου 1579 ndash 9 Αυγούστου 1580 Μητροφάνης Γrsquo (β)Αύγουστος 1580 ndash τέλη Φεβρουαρίου 1584 Ιερεmicroίας Βrsquo (β)[τέλη Φεβρουαρίου 1584 ndash microέσα Φεβρουαρίου 1585 Παχώmicroιος Brsquo παράνοmicroη πατριαρ-χία]16 Φεβρουαρίου 1585 ndash Μάιος 1586 Θεόληπτος ΒrsquoΜάιος 1586 ndash Απρίλιος 1587 Νικηφόρος Παρά-σχης τοποτηρητείαΔιονύσιος ενδιάmicroεση τοποτηρητεία 10 ηmicroερώνΑπρ 1587 ndash τέλη 1595 Ιερεmicroίας Βrsquo (γ)Ιανουάριος 1596 ndash Φεβρουάριος 1596 Ματθαίος ΒrsquoΜάρτιος 1596 ndash αρχές Ιουλίου 1596 Γαβριήλ ΑrsquoΙούλιος 1596 ndash Δεκέmicroβριος 1596 Θεοφάνης Καρύκης τοποτηρητεία ολιγο-ήmicroερηΔεκέmicroβριος 1596 ndash Φεβρουάριος 1597 Mελέτιος Πηγάς τοποτηρητείατέλη Φεβρουαρίου 1597 ndash 26 Μαρτίου 1597 Θεοφάνης Καρύκηςτέλη Μαρτίου 1597 ndash Απρίλιος 1598 Μελέτιος Πηγάς τοποτ (β)

Απρίλιος 1598 ndash Δεκέmicroβριος 1601 Ματθαίος Βrsquo (β)Δεκέmicroβριος 1601 ndash αρχές Ιανουαρίου 1603 Νεόφυτος ΒrsquoΦεβρουάριος 1603 ndash αρχές Οκτωβρίου 1607 Ραφαήλ Βrsquo15 Οκτωβρίου 1607 ndash Οκτώβριος 1612 Νεόφυτος Βrsquo (β)Οκτώβριος 1612 ndash Νοέmicroβριος 1612 Κύριλλος Λούκαρης επιτηρητήςΝοέmicroβριος 1612 ndash 3 Σεπτέmicroβριος 1620 Τιmicroόθεος Βrsquo4 Νοεmicroβρίου 1620 ndash12 Απριλίου 1623 Κύριλλος Λούκαρης (β)12 Απριλίου 1623 ndash 18 Ιουνίου 1623 Γρηγόριος Δrsquo18 Απριλίου 1623 ndash 2 Σεπτεmicroβρίου 1623 Άνθιmicroος Βrsquo22 Σεπτεmicroβρίου 1623 ndash 14 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Λούκαρης (γ)Απρίλιος 1633 ndash 11 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Brsquo Κοντα-ρής11 Οκτωβρίου 1633 ndash 25 Φεβρουαρίου 1634 Κύριλλος Λούκαρης (δ)25 Φεβρουαρίου 1634 ndash αρχές Απριλίου 1634 Αθανάσιος Βrsquo Πατε-λάροςαρχές Απριλίου 1634 ndash αρχές Μαρτίου 1635 Κύριλλος Λούκαρης (ε)Μάρτιος 1635 ndash Ιούνιος 1636 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (β)microέσα Ιουνίου 1636 ndash 5 Μαρτίου 1637 Νεόφυτος Γrsquo5 Μαρτίου 1637 ndash 20 Ιουνίου 1638 Κύριλλος Λούκαρης (στ)20 Ιουνίου 1638 ndash τέλη Ιουνίου 1639 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (γ)11 Ιουλίου 1639 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1644 Παρθένιος Αrsquo8 Σεπτεmicroβρίου 1644 ndash 16 Νοεmicroβρίου 1646 Παρθένιος Βrsquo16 Νοεmicroβρίου 1646 ndash 29 Οκτωβρίου 1648 Iωαννίκιος Βrsquo29 Οκτωβρίου 1648 ndash 16 Μαΐου 1651 Παρθένιος Βrsquo (β)αρχές Ιουνίου 1651 ndash microέσα Ιουνίου 1652 Ιωαννίκιος Βrsquo (β)

microέσα Ιουνίου 1652 Κύριλλος Γrsquo Σπανός 8microερη πατριαρχίααρχές Ιουλίου 1652 ndash αρχές Απριλίου 1653 Παΐσιος Αrsquo αρχές Απριλίου 1653 ndash αρχές Μαρτίου 1654 Ιωαννίκιος Βrsquo (γ)αρχές Μαρτίου 1654 Κύριλλος Γrsquo Σπανός (β) 14ήmicroερη πατριαρχίατέλη Μαρτίου 1654 ndash Μάρτιος 1655 Παΐσιος Αrsquo (β)Μάρτιος 1655 ndash 31 Ιουλίου 1656 Iωαννίκιος Βrsquo (δ)31 Ιουλίου 1656 ndash 24 Μαρτίου 1657 Παρθένιος Γrsquo 23 Απριλίου 1657 ndash 30 Απριλίου 1657 Γαβριήλ Γrsquo1 Μάιος 1657 ndash τέλη Ιουνίου 1662 Παρθένιος Δrsquo Xουmicro-χούmicroης21 Ιουνίου 1662 ndash 21 Οκτωβρίου 1665 Διονύσιος Γrsquo Βαρδα-λής21 Οκτωβρίου 1665 ndash 9 Σεπτεmicroβρίου 1667 Παρθένιος Δrsquo (β)[9 Σεπτ 1667 Κλήmicroης πατριαρχία που δεν αναγνωρίστηκε]5 Iαν 1668 ndash αρχές Μαρτίου 1671 Μεθόδιος Γrsquo Mορώνηςαρχές Μαρτίου 1671 ndash 7 Σεπτέmicroβριος 1671 Παρθένιος Δrsquo (γ)8 Σεπτεmicroβρίου 1671 ndash 14 Αυγούστου 1673 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης14 Αυγούστου 1673 ndash Δεκέmicroβριος 1674 Γεράσιmicroος Βrsquo1 Ιανουαρίου 1675 ndash 19 Ιουλίου 1676 Παρθένιος Δrsquo (δ)29 Ιουλίου 1676 ndash 2 Αυγούστου 1679 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (β)30 Ιουλίου 1679 ndash 10 Αυγούστου 1679 Αθανάσιος Γrsquo10 Αυγούστου 1679 ndash 30 Ιουλίου 1682 Ιάκωβος30 Ιουλίου 1682 ndash 10 Μαρτίου 1684 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (γ)10 Μαρτίου 1684 ndash 20 Μαρτίου 1685 Παρθένιος Δrsquo (ε)20 Μαρτίου 1685 ndash τέλη Μαρτίου 1686 Ιάκωβος (β)τέλη Μαρτίου 1686 ndash 12 Οκτωβρίου 1687 Διονύσιος Δrsquo (δ)

12 Οκτωβρίου 1687 ndash 3 Μαρτίου 1688 Ιάκωβος (γ)3 Μαρτίου 1688 ndash 27 Νοεmicroβρίου 1688 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν27 Νοεmicroβρίου 1688 ndash 7 Μαρτίου 1689 Νεόφυτος Δrsquo7 Μαρτίου 1689 ndash Αύγουστος 1693 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (β)Αύγουστος 1693 ndash Απρίλιος 1694 Διονύσιος Δrsquo (ε)Απρίλιος 1694 ndash 8 Αυγούστου 1702 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (γ)microέσα Αυγούστου 1702 ndash 17 Οκτωβρίου 1707 Γαβριήλ Γrsquo[20 Οκτωβρίου 1707 Νεόφυτος Εrsquo πατρι-αρχία που δεν αναγνωρίστηκε]25 Οκτωβρίου 1707 ndash τέλη Μαΐου 1709 Κυπριανόςτέλη 5 Μαΐου 1709 ndash αρχές Δεκεmicroβρίου 1711 Αθανάσιος Δrsquoαρχές Δεκεmicroβρίου 1711 ndash αρχές Νοεmicroβρίου 1713 Κύριλλος Δrsquoαρχές Νοεmicroβρίου 1713 ndash 28 Φεβρουαρίου 1714 Κυπριανός (β)28 Φεβρουαρίου 1714 ndash 23 Μαρτίου 1716 Κοσmicroάς Γrsquo25 Μαρτίου 1716 ndash 20 Νοεmicroβρίου 1726 Ιερεmicroίας Γrsquo20 Νοεmicroβρίου 1726 ndash microέσα Σεπτεmicroβρίου 1732 Παΐσιος Βrsquo15 Σεπτεmicroβρίου 1732 ndash microέσα Μαρτίου 1733 Ιερεmicroίας Γrsquo (β)microέσα Μαρτίου 1733 ndash τέλη Σεπτεmicroβρίου 1734 Σεραφείmicro27 Σεπτεmicroβρίου 1734 ndash Αύγουστος 1740 Νεόφυτος ΣΤrsquoΑύγουστος 1740 ndash microέσα Μαΐου 1743 Παΐσιος Βrsquo (β)microέσα Μαΐου 1743 ndash Μαρτίου 1744 Νεόφυτος ΣΤrsquo (β)Μάρτιος 1744 ndash 28 Σεπτεmicroβρίου 1748 Παΐσιος Βrsquo (γ)28 Σεπτεmicroβρίου 1748 ndash τέλη Μαΐου 1751 Κύριλλος Εrsquoαρχές Ιουνίου 1751 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 Παΐσιος Βrsquo (δ)αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 ndash 16 Ιανουαρίου 1757 Κύριλλος Εrsquo (β)16 Ιανουαρίου 1757 ndash 22 Ιουλίου 1757 Καλλίνικος Γrsquo22 Ιουλίου 1757 ndash 26 Μαρτίου 1761 Σεραφείmicro Βrsquo26 Μαρτίου 1761 ndash 21 Μαΐου 1763 Iωαννίκιος Γrsquo24 Μαΐου 1763 ndash 5 Νοεmicroβρίου 1768 Σαmicroουήλ Xαντζερής5 Σεπτεmicroβρίου 1763 ndash 11 Απριλίου 1769 Μελέτιος Βrsquo

ΔΙΚΑΙΟ

Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε αναπτύχθηκε ο τρόπος microε τον οποίο λειτούργησαν οι microηχανισmicroοί που διαmicroόρφωσαν τη θέσmicroιση της τουρκοκρατούmicroενης ελληνικής κοινωνίας minus κυρίως οι microηχανισmicroοί microε τους οποίους η Εκκλησία κατεξοχήν το Οικουmicroενικό Πατρι-αρχείο Κωνσταντινουπόλεως microετά την ανασυγκρότησή του ευθύς κατά το πρώτο έτος microετά την Άλωση εξελίχθηκε microέσα στο σύστηmicroα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στον κύριο θεσmicroό διοίκησης της κοινωνίας αυτής και του συνόλου των ελληνοφώνων και microη ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας microε αρmicroοδιότητες και ευθύνες πέρα από το πνευmicroατικό του έργο πολιτικές-διοικητικές δικαιοδοτικές-δικαστικές σε κάποιο βαθmicroό και κανονιστικές-νοmicroοθετικές ακόmicroη και δηmicroοσιονοmicroικές σχετιζόmicroενες microε τους φορο-λογικούς microηχανισmicroούς της αυτοκρατορίας Στο σχήmicroα αυτό την κυρίαρχη θέση κατέχει όπως είπαmicroε το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο minus υπεύθυνο στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος για το σύνολο του ορθόδοξου πληθυσmicroού της αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από τις επί microέρους διακρίσεις των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που αναγνωρίζει το κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία (Αλε-ξανδρείας Αντιοχείας Ιεροσολύmicroων) που microετά την οθωmicroανική κατάκτηση βρίσκονται και πάλι ύστερα από πολλούς αιώνες (microετά δηλαδή την κατάκτηση των περιοχών τους από το Ισλάmicro) microαζί microε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως υπό την πολιτική εξουσία της ίδιας αυτοκρατορίας καθώς και οι διοικητικά ανεξάρτητες και εποmicroένως ισότι-microες προς πατριαρχεία αυτοκέφαλες Εκκλησίες (η σερβική αρχιεπισκοπή πατριαρχείο Πεκίου η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και microετά την κατάληψη της νήσου από τους Οθωmicroα-νούς το 1571 η Εκκλησία της Κύπρου) ενώ διατηρούν την τυπική εκκλησιαστική τους αυτοτέλεια και ισοτιmicroία προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχουν καταστεί στην ουσία εκκλησίες δορυφορικές εκείνου Έτσι τις βλέπει τουλάχιστον η οθωmicroανική διοίκηση και ενίοτε και το ίδιο το πατριαρ-χείο Κωνσταντινουπόλεως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Από τα έτη 17661767 το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα απορροφήσει τις Εκκλησίες Πεκίου και Αχρίδος και

Το πατριαρχείο Ιεροσολύmicroων αν και τυπικά ισότιmicroο microε εκείνο

Από τα microέσα του 18ου αιώνα το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα

Η περιέλευση της Κρήτης στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου

(επανάσταση των Σέρβων εξέγερση του Αλή κλπ) και καθώς οι ισορροπίες στη διεθνή σκηνή είναι ρευστές δηmicroιουργείται ένα κλίmicroα γενικής αστάθειας και αβεβαιότητας microε αποτέλεσmicroα να κυριαρχεί microια καχυποψία όλων έναντι όλων ένα κλίmicroα που θα επηρεά-σει αποφασιστικά και την τύχη της Ορθόδοξης Εκκλησίας Ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας των Ελλήνων που θα αρχίσει το 1821 θα παρασύρει στο έσχατο σηmicroείο τις σχέσεις της οθωmicroανικής εξουσίας microε το πατριαρχείο των Ρωmicroιών χριστιανών

Πίνακας microε τις αλλαγές πατριαρχών στην περίοδο 1454-1769

6 Ιανουαρίου 1454 ndash Απρίλιος 1462 Γεννάδιος ΒrsquoΜάιος 1456 ndash 31 Μαρτίου 1462 Ισίδωρος Βrsquo1 Απριλίου 1462 ndash καλοκαίρι 1463 Iωάσαφ Kόκκαςκαλοκαίρι 1463 ndash τέλη 1463 Γεννάδιος Βrsquo (β)τέλη 1463 ndash Αύγουστος 1464 Σωφρόνιος Συρόπου-λοςΑύγουστος 1464 ndash φθινόπωρο 1465 Γεννάδιος Βrsquo (γ)αρχές 1466 ndash microέσα 1466 Μάρκος Ξυλοκαρά-βηςmicroέσα 1466 ndash φθινόπωρο 1466 Συmicroεών Αrsquoφθινόπωρο 1466 ndash τέλη 1471 Διονύσιος Αrsquoτέλη 1471 ndash αρχές 1475 Συmicroεών Αrsquo (β)αρχές 1475 ndash αρχές 1476 Ραφαήλ Αrsquoάνοιξη 1476 ndash 3 Απριλίου 1482 Μάξιmicroος Γrsquo Χριστώνυ-microοςΑπρίλιος 1482 ndash φθινόπωρο 1486 Συmicroεών Αrsquo (γ)τέλη 1486 ndash αρχές 1488 Νήφων ΒrsquoΙούλιος 1488 ndash τέλη 1490 Διονύσιος Αrsquo (β)αρχές 1491 ndash αρχές 1497 Μάξιmicroος Δrsquoκαλοκαίρι 1497 ndash καλοκαίρι 1498 Νήφων Βrsquo (β)φθινόπωρο 1498 ndash άνοιξη 1502 Ιωακείmicro Αrsquoάνοιξη 1502 Νήφων Βrsquo (γ)αρχές 1503 ndash αρχές 1504 Παχώmicroιος Αrsquo

αρχές 1504 ndash φθινόπωρο 1504 Ιωακείmicro Αrsquo (β)φθινόπωρο 1504 ndash αρχές 1513 Παχώmicroιος Αrsquo (β)microέσα 1513 ndash φθινόπωρο 1522 Θεόληπτος Αrsquo31 Δεκεmicroβρίου 1522 ndash 13 Ιανουαρίου 1546 Ιερεmicroίας Αrsquo[άνοιξη 1524 ndash φθινόπωρο 1525 Ιωαννίκιος Αrsquo παράνοmicroη πατριαρ-χία]17 Απριλίου 1546 ndash Ιούλιος 1556 Διονύσιος Βrsquoκαλοκαίρι 1556 ndash Ιανουάριος 1565 Ιωάσαφ ΒrsquoΙανουάριος 1565 ndash 4 Μαΐου 1572 Μητροφάνης Γrsquo5 Μαΐου 1572 ndash microέσα Νοεmicroβρίου 1579 Ιερεmicroίας Βrsquomicroέσα Νοεmicroβρίου 1579 ndash 9 Αυγούστου 1580 Μητροφάνης Γrsquo (β)Αύγουστος 1580 ndash τέλη Φεβρουαρίου 1584 Ιερεmicroίας Βrsquo (β)[τέλη Φεβρουαρίου 1584 ndash microέσα Φεβρουαρίου 1585 Παχώmicroιος Brsquo παράνοmicroη πατριαρ-χία]16 Φεβρουαρίου 1585 ndash Μάιος 1586 Θεόληπτος ΒrsquoΜάιος 1586 ndash Απρίλιος 1587 Νικηφόρος Παρά-σχης τοποτηρητείαΔιονύσιος ενδιάmicroεση τοποτηρητεία 10 ηmicroερώνΑπρ 1587 ndash τέλη 1595 Ιερεmicroίας Βrsquo (γ)Ιανουάριος 1596 ndash Φεβρουάριος 1596 Ματθαίος ΒrsquoΜάρτιος 1596 ndash αρχές Ιουλίου 1596 Γαβριήλ ΑrsquoΙούλιος 1596 ndash Δεκέmicroβριος 1596 Θεοφάνης Καρύκης τοποτηρητεία ολιγο-ήmicroερηΔεκέmicroβριος 1596 ndash Φεβρουάριος 1597 Mελέτιος Πηγάς τοποτηρητείατέλη Φεβρουαρίου 1597 ndash 26 Μαρτίου 1597 Θεοφάνης Καρύκηςτέλη Μαρτίου 1597 ndash Απρίλιος 1598 Μελέτιος Πηγάς τοποτ (β)

Απρίλιος 1598 ndash Δεκέmicroβριος 1601 Ματθαίος Βrsquo (β)Δεκέmicroβριος 1601 ndash αρχές Ιανουαρίου 1603 Νεόφυτος ΒrsquoΦεβρουάριος 1603 ndash αρχές Οκτωβρίου 1607 Ραφαήλ Βrsquo15 Οκτωβρίου 1607 ndash Οκτώβριος 1612 Νεόφυτος Βrsquo (β)Οκτώβριος 1612 ndash Νοέmicroβριος 1612 Κύριλλος Λούκαρης επιτηρητήςΝοέmicroβριος 1612 ndash 3 Σεπτέmicroβριος 1620 Τιmicroόθεος Βrsquo4 Νοεmicroβρίου 1620 ndash12 Απριλίου 1623 Κύριλλος Λούκαρης (β)12 Απριλίου 1623 ndash 18 Ιουνίου 1623 Γρηγόριος Δrsquo18 Απριλίου 1623 ndash 2 Σεπτεmicroβρίου 1623 Άνθιmicroος Βrsquo22 Σεπτεmicroβρίου 1623 ndash 14 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Λούκαρης (γ)Απρίλιος 1633 ndash 11 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Brsquo Κοντα-ρής11 Οκτωβρίου 1633 ndash 25 Φεβρουαρίου 1634 Κύριλλος Λούκαρης (δ)25 Φεβρουαρίου 1634 ndash αρχές Απριλίου 1634 Αθανάσιος Βrsquo Πατε-λάροςαρχές Απριλίου 1634 ndash αρχές Μαρτίου 1635 Κύριλλος Λούκαρης (ε)Μάρτιος 1635 ndash Ιούνιος 1636 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (β)microέσα Ιουνίου 1636 ndash 5 Μαρτίου 1637 Νεόφυτος Γrsquo5 Μαρτίου 1637 ndash 20 Ιουνίου 1638 Κύριλλος Λούκαρης (στ)20 Ιουνίου 1638 ndash τέλη Ιουνίου 1639 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (γ)11 Ιουλίου 1639 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1644 Παρθένιος Αrsquo8 Σεπτεmicroβρίου 1644 ndash 16 Νοεmicroβρίου 1646 Παρθένιος Βrsquo16 Νοεmicroβρίου 1646 ndash 29 Οκτωβρίου 1648 Iωαννίκιος Βrsquo29 Οκτωβρίου 1648 ndash 16 Μαΐου 1651 Παρθένιος Βrsquo (β)αρχές Ιουνίου 1651 ndash microέσα Ιουνίου 1652 Ιωαννίκιος Βrsquo (β)

microέσα Ιουνίου 1652 Κύριλλος Γrsquo Σπανός 8microερη πατριαρχίααρχές Ιουλίου 1652 ndash αρχές Απριλίου 1653 Παΐσιος Αrsquo αρχές Απριλίου 1653 ndash αρχές Μαρτίου 1654 Ιωαννίκιος Βrsquo (γ)αρχές Μαρτίου 1654 Κύριλλος Γrsquo Σπανός (β) 14ήmicroερη πατριαρχίατέλη Μαρτίου 1654 ndash Μάρτιος 1655 Παΐσιος Αrsquo (β)Μάρτιος 1655 ndash 31 Ιουλίου 1656 Iωαννίκιος Βrsquo (δ)31 Ιουλίου 1656 ndash 24 Μαρτίου 1657 Παρθένιος Γrsquo 23 Απριλίου 1657 ndash 30 Απριλίου 1657 Γαβριήλ Γrsquo1 Μάιος 1657 ndash τέλη Ιουνίου 1662 Παρθένιος Δrsquo Xουmicro-χούmicroης21 Ιουνίου 1662 ndash 21 Οκτωβρίου 1665 Διονύσιος Γrsquo Βαρδα-λής21 Οκτωβρίου 1665 ndash 9 Σεπτεmicroβρίου 1667 Παρθένιος Δrsquo (β)[9 Σεπτ 1667 Κλήmicroης πατριαρχία που δεν αναγνωρίστηκε]5 Iαν 1668 ndash αρχές Μαρτίου 1671 Μεθόδιος Γrsquo Mορώνηςαρχές Μαρτίου 1671 ndash 7 Σεπτέmicroβριος 1671 Παρθένιος Δrsquo (γ)8 Σεπτεmicroβρίου 1671 ndash 14 Αυγούστου 1673 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης14 Αυγούστου 1673 ndash Δεκέmicroβριος 1674 Γεράσιmicroος Βrsquo1 Ιανουαρίου 1675 ndash 19 Ιουλίου 1676 Παρθένιος Δrsquo (δ)29 Ιουλίου 1676 ndash 2 Αυγούστου 1679 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (β)30 Ιουλίου 1679 ndash 10 Αυγούστου 1679 Αθανάσιος Γrsquo10 Αυγούστου 1679 ndash 30 Ιουλίου 1682 Ιάκωβος30 Ιουλίου 1682 ndash 10 Μαρτίου 1684 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (γ)10 Μαρτίου 1684 ndash 20 Μαρτίου 1685 Παρθένιος Δrsquo (ε)20 Μαρτίου 1685 ndash τέλη Μαρτίου 1686 Ιάκωβος (β)τέλη Μαρτίου 1686 ndash 12 Οκτωβρίου 1687 Διονύσιος Δrsquo (δ)

12 Οκτωβρίου 1687 ndash 3 Μαρτίου 1688 Ιάκωβος (γ)3 Μαρτίου 1688 ndash 27 Νοεmicroβρίου 1688 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν27 Νοεmicroβρίου 1688 ndash 7 Μαρτίου 1689 Νεόφυτος Δrsquo7 Μαρτίου 1689 ndash Αύγουστος 1693 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (β)Αύγουστος 1693 ndash Απρίλιος 1694 Διονύσιος Δrsquo (ε)Απρίλιος 1694 ndash 8 Αυγούστου 1702 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (γ)microέσα Αυγούστου 1702 ndash 17 Οκτωβρίου 1707 Γαβριήλ Γrsquo[20 Οκτωβρίου 1707 Νεόφυτος Εrsquo πατρι-αρχία που δεν αναγνωρίστηκε]25 Οκτωβρίου 1707 ndash τέλη Μαΐου 1709 Κυπριανόςτέλη 5 Μαΐου 1709 ndash αρχές Δεκεmicroβρίου 1711 Αθανάσιος Δrsquoαρχές Δεκεmicroβρίου 1711 ndash αρχές Νοεmicroβρίου 1713 Κύριλλος Δrsquoαρχές Νοεmicroβρίου 1713 ndash 28 Φεβρουαρίου 1714 Κυπριανός (β)28 Φεβρουαρίου 1714 ndash 23 Μαρτίου 1716 Κοσmicroάς Γrsquo25 Μαρτίου 1716 ndash 20 Νοεmicroβρίου 1726 Ιερεmicroίας Γrsquo20 Νοεmicroβρίου 1726 ndash microέσα Σεπτεmicroβρίου 1732 Παΐσιος Βrsquo15 Σεπτεmicroβρίου 1732 ndash microέσα Μαρτίου 1733 Ιερεmicroίας Γrsquo (β)microέσα Μαρτίου 1733 ndash τέλη Σεπτεmicroβρίου 1734 Σεραφείmicro27 Σεπτεmicroβρίου 1734 ndash Αύγουστος 1740 Νεόφυτος ΣΤrsquoΑύγουστος 1740 ndash microέσα Μαΐου 1743 Παΐσιος Βrsquo (β)microέσα Μαΐου 1743 ndash Μαρτίου 1744 Νεόφυτος ΣΤrsquo (β)Μάρτιος 1744 ndash 28 Σεπτεmicroβρίου 1748 Παΐσιος Βrsquo (γ)28 Σεπτεmicroβρίου 1748 ndash τέλη Μαΐου 1751 Κύριλλος Εrsquoαρχές Ιουνίου 1751 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 Παΐσιος Βrsquo (δ)αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 ndash 16 Ιανουαρίου 1757 Κύριλλος Εrsquo (β)16 Ιανουαρίου 1757 ndash 22 Ιουλίου 1757 Καλλίνικος Γrsquo22 Ιουλίου 1757 ndash 26 Μαρτίου 1761 Σεραφείmicro Βrsquo26 Μαρτίου 1761 ndash 21 Μαΐου 1763 Iωαννίκιος Γrsquo24 Μαΐου 1763 ndash 5 Νοεmicroβρίου 1768 Σαmicroουήλ Xαντζερής5 Σεπτεmicroβρίου 1763 ndash 11 Απριλίου 1769 Μελέτιος Βrsquo

ΔΙΚΑΙΟ

Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε αναπτύχθηκε ο τρόπος microε τον οποίο λειτούργησαν οι microηχανισmicroοί που διαmicroόρφωσαν τη θέσmicroιση της τουρκοκρατούmicroενης ελληνικής κοινωνίας minus κυρίως οι microηχανισmicroοί microε τους οποίους η Εκκλησία κατεξοχήν το Οικουmicroενικό Πατρι-αρχείο Κωνσταντινουπόλεως microετά την ανασυγκρότησή του ευθύς κατά το πρώτο έτος microετά την Άλωση εξελίχθηκε microέσα στο σύστηmicroα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στον κύριο θεσmicroό διοίκησης της κοινωνίας αυτής και του συνόλου των ελληνοφώνων και microη ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας microε αρmicroοδιότητες και ευθύνες πέρα από το πνευmicroατικό του έργο πολιτικές-διοικητικές δικαιοδοτικές-δικαστικές σε κάποιο βαθmicroό και κανονιστικές-νοmicroοθετικές ακόmicroη και δηmicroοσιονοmicroικές σχετιζόmicroενες microε τους φορο-λογικούς microηχανισmicroούς της αυτοκρατορίας Στο σχήmicroα αυτό την κυρίαρχη θέση κατέχει όπως είπαmicroε το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο minus υπεύθυνο στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος για το σύνολο του ορθόδοξου πληθυσmicroού της αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από τις επί microέρους διακρίσεις των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που αναγνωρίζει το κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία (Αλε-ξανδρείας Αντιοχείας Ιεροσολύmicroων) που microετά την οθωmicroανική κατάκτηση βρίσκονται και πάλι ύστερα από πολλούς αιώνες (microετά δηλαδή την κατάκτηση των περιοχών τους από το Ισλάmicro) microαζί microε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως υπό την πολιτική εξουσία της ίδιας αυτοκρατορίας καθώς και οι διοικητικά ανεξάρτητες και εποmicroένως ισότι-microες προς πατριαρχεία αυτοκέφαλες Εκκλησίες (η σερβική αρχιεπισκοπή πατριαρχείο Πεκίου η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και microετά την κατάληψη της νήσου από τους Οθωmicroα-νούς το 1571 η Εκκλησία της Κύπρου) ενώ διατηρούν την τυπική εκκλησιαστική τους αυτοτέλεια και ισοτιmicroία προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχουν καταστεί στην ουσία εκκλησίες δορυφορικές εκείνου Έτσι τις βλέπει τουλάχιστον η οθωmicroανική διοίκηση και ενίοτε και το ίδιο το πατριαρ-χείο Κωνσταντινουπόλεως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Από τα έτη 17661767 το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα απορροφήσει τις Εκκλησίες Πεκίου και Αχρίδος και

Το πατριαρχείο Ιεροσολύmicroων αν και τυπικά ισότιmicroο microε εκείνο

Από τα microέσα του 18ου αιώνα το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα

Η περιέλευση της Κρήτης στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου

αρχές 1504 ndash φθινόπωρο 1504 Ιωακείmicro Αrsquo (β)φθινόπωρο 1504 ndash αρχές 1513 Παχώmicroιος Αrsquo (β)microέσα 1513 ndash φθινόπωρο 1522 Θεόληπτος Αrsquo31 Δεκεmicroβρίου 1522 ndash 13 Ιανουαρίου 1546 Ιερεmicroίας Αrsquo[άνοιξη 1524 ndash φθινόπωρο 1525 Ιωαννίκιος Αrsquo παράνοmicroη πατριαρ-χία]17 Απριλίου 1546 ndash Ιούλιος 1556 Διονύσιος Βrsquoκαλοκαίρι 1556 ndash Ιανουάριος 1565 Ιωάσαφ ΒrsquoΙανουάριος 1565 ndash 4 Μαΐου 1572 Μητροφάνης Γrsquo5 Μαΐου 1572 ndash microέσα Νοεmicroβρίου 1579 Ιερεmicroίας Βrsquomicroέσα Νοεmicroβρίου 1579 ndash 9 Αυγούστου 1580 Μητροφάνης Γrsquo (β)Αύγουστος 1580 ndash τέλη Φεβρουαρίου 1584 Ιερεmicroίας Βrsquo (β)[τέλη Φεβρουαρίου 1584 ndash microέσα Φεβρουαρίου 1585 Παχώmicroιος Brsquo παράνοmicroη πατριαρ-χία]16 Φεβρουαρίου 1585 ndash Μάιος 1586 Θεόληπτος ΒrsquoΜάιος 1586 ndash Απρίλιος 1587 Νικηφόρος Παρά-σχης τοποτηρητείαΔιονύσιος ενδιάmicroεση τοποτηρητεία 10 ηmicroερώνΑπρ 1587 ndash τέλη 1595 Ιερεmicroίας Βrsquo (γ)Ιανουάριος 1596 ndash Φεβρουάριος 1596 Ματθαίος ΒrsquoΜάρτιος 1596 ndash αρχές Ιουλίου 1596 Γαβριήλ ΑrsquoΙούλιος 1596 ndash Δεκέmicroβριος 1596 Θεοφάνης Καρύκης τοποτηρητεία ολιγο-ήmicroερηΔεκέmicroβριος 1596 ndash Φεβρουάριος 1597 Mελέτιος Πηγάς τοποτηρητείατέλη Φεβρουαρίου 1597 ndash 26 Μαρτίου 1597 Θεοφάνης Καρύκηςτέλη Μαρτίου 1597 ndash Απρίλιος 1598 Μελέτιος Πηγάς τοποτ (β)

Απρίλιος 1598 ndash Δεκέmicroβριος 1601 Ματθαίος Βrsquo (β)Δεκέmicroβριος 1601 ndash αρχές Ιανουαρίου 1603 Νεόφυτος ΒrsquoΦεβρουάριος 1603 ndash αρχές Οκτωβρίου 1607 Ραφαήλ Βrsquo15 Οκτωβρίου 1607 ndash Οκτώβριος 1612 Νεόφυτος Βrsquo (β)Οκτώβριος 1612 ndash Νοέmicroβριος 1612 Κύριλλος Λούκαρης επιτηρητήςΝοέmicroβριος 1612 ndash 3 Σεπτέmicroβριος 1620 Τιmicroόθεος Βrsquo4 Νοεmicroβρίου 1620 ndash12 Απριλίου 1623 Κύριλλος Λούκαρης (β)12 Απριλίου 1623 ndash 18 Ιουνίου 1623 Γρηγόριος Δrsquo18 Απριλίου 1623 ndash 2 Σεπτεmicroβρίου 1623 Άνθιmicroος Βrsquo22 Σεπτεmicroβρίου 1623 ndash 14 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Λούκαρης (γ)Απρίλιος 1633 ndash 11 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Brsquo Κοντα-ρής11 Οκτωβρίου 1633 ndash 25 Φεβρουαρίου 1634 Κύριλλος Λούκαρης (δ)25 Φεβρουαρίου 1634 ndash αρχές Απριλίου 1634 Αθανάσιος Βrsquo Πατε-λάροςαρχές Απριλίου 1634 ndash αρχές Μαρτίου 1635 Κύριλλος Λούκαρης (ε)Μάρτιος 1635 ndash Ιούνιος 1636 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (β)microέσα Ιουνίου 1636 ndash 5 Μαρτίου 1637 Νεόφυτος Γrsquo5 Μαρτίου 1637 ndash 20 Ιουνίου 1638 Κύριλλος Λούκαρης (στ)20 Ιουνίου 1638 ndash τέλη Ιουνίου 1639 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (γ)11 Ιουλίου 1639 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1644 Παρθένιος Αrsquo8 Σεπτεmicroβρίου 1644 ndash 16 Νοεmicroβρίου 1646 Παρθένιος Βrsquo16 Νοεmicroβρίου 1646 ndash 29 Οκτωβρίου 1648 Iωαννίκιος Βrsquo29 Οκτωβρίου 1648 ndash 16 Μαΐου 1651 Παρθένιος Βrsquo (β)αρχές Ιουνίου 1651 ndash microέσα Ιουνίου 1652 Ιωαννίκιος Βrsquo (β)

microέσα Ιουνίου 1652 Κύριλλος Γrsquo Σπανός 8microερη πατριαρχίααρχές Ιουλίου 1652 ndash αρχές Απριλίου 1653 Παΐσιος Αrsquo αρχές Απριλίου 1653 ndash αρχές Μαρτίου 1654 Ιωαννίκιος Βrsquo (γ)αρχές Μαρτίου 1654 Κύριλλος Γrsquo Σπανός (β) 14ήmicroερη πατριαρχίατέλη Μαρτίου 1654 ndash Μάρτιος 1655 Παΐσιος Αrsquo (β)Μάρτιος 1655 ndash 31 Ιουλίου 1656 Iωαννίκιος Βrsquo (δ)31 Ιουλίου 1656 ndash 24 Μαρτίου 1657 Παρθένιος Γrsquo 23 Απριλίου 1657 ndash 30 Απριλίου 1657 Γαβριήλ Γrsquo1 Μάιος 1657 ndash τέλη Ιουνίου 1662 Παρθένιος Δrsquo Xουmicro-χούmicroης21 Ιουνίου 1662 ndash 21 Οκτωβρίου 1665 Διονύσιος Γrsquo Βαρδα-λής21 Οκτωβρίου 1665 ndash 9 Σεπτεmicroβρίου 1667 Παρθένιος Δrsquo (β)[9 Σεπτ 1667 Κλήmicroης πατριαρχία που δεν αναγνωρίστηκε]5 Iαν 1668 ndash αρχές Μαρτίου 1671 Μεθόδιος Γrsquo Mορώνηςαρχές Μαρτίου 1671 ndash 7 Σεπτέmicroβριος 1671 Παρθένιος Δrsquo (γ)8 Σεπτεmicroβρίου 1671 ndash 14 Αυγούστου 1673 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης14 Αυγούστου 1673 ndash Δεκέmicroβριος 1674 Γεράσιmicroος Βrsquo1 Ιανουαρίου 1675 ndash 19 Ιουλίου 1676 Παρθένιος Δrsquo (δ)29 Ιουλίου 1676 ndash 2 Αυγούστου 1679 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (β)30 Ιουλίου 1679 ndash 10 Αυγούστου 1679 Αθανάσιος Γrsquo10 Αυγούστου 1679 ndash 30 Ιουλίου 1682 Ιάκωβος30 Ιουλίου 1682 ndash 10 Μαρτίου 1684 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (γ)10 Μαρτίου 1684 ndash 20 Μαρτίου 1685 Παρθένιος Δrsquo (ε)20 Μαρτίου 1685 ndash τέλη Μαρτίου 1686 Ιάκωβος (β)τέλη Μαρτίου 1686 ndash 12 Οκτωβρίου 1687 Διονύσιος Δrsquo (δ)

12 Οκτωβρίου 1687 ndash 3 Μαρτίου 1688 Ιάκωβος (γ)3 Μαρτίου 1688 ndash 27 Νοεmicroβρίου 1688 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν27 Νοεmicroβρίου 1688 ndash 7 Μαρτίου 1689 Νεόφυτος Δrsquo7 Μαρτίου 1689 ndash Αύγουστος 1693 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (β)Αύγουστος 1693 ndash Απρίλιος 1694 Διονύσιος Δrsquo (ε)Απρίλιος 1694 ndash 8 Αυγούστου 1702 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (γ)microέσα Αυγούστου 1702 ndash 17 Οκτωβρίου 1707 Γαβριήλ Γrsquo[20 Οκτωβρίου 1707 Νεόφυτος Εrsquo πατρι-αρχία που δεν αναγνωρίστηκε]25 Οκτωβρίου 1707 ndash τέλη Μαΐου 1709 Κυπριανόςτέλη 5 Μαΐου 1709 ndash αρχές Δεκεmicroβρίου 1711 Αθανάσιος Δrsquoαρχές Δεκεmicroβρίου 1711 ndash αρχές Νοεmicroβρίου 1713 Κύριλλος Δrsquoαρχές Νοεmicroβρίου 1713 ndash 28 Φεβρουαρίου 1714 Κυπριανός (β)28 Φεβρουαρίου 1714 ndash 23 Μαρτίου 1716 Κοσmicroάς Γrsquo25 Μαρτίου 1716 ndash 20 Νοεmicroβρίου 1726 Ιερεmicroίας Γrsquo20 Νοεmicroβρίου 1726 ndash microέσα Σεπτεmicroβρίου 1732 Παΐσιος Βrsquo15 Σεπτεmicroβρίου 1732 ndash microέσα Μαρτίου 1733 Ιερεmicroίας Γrsquo (β)microέσα Μαρτίου 1733 ndash τέλη Σεπτεmicroβρίου 1734 Σεραφείmicro27 Σεπτεmicroβρίου 1734 ndash Αύγουστος 1740 Νεόφυτος ΣΤrsquoΑύγουστος 1740 ndash microέσα Μαΐου 1743 Παΐσιος Βrsquo (β)microέσα Μαΐου 1743 ndash Μαρτίου 1744 Νεόφυτος ΣΤrsquo (β)Μάρτιος 1744 ndash 28 Σεπτεmicroβρίου 1748 Παΐσιος Βrsquo (γ)28 Σεπτεmicroβρίου 1748 ndash τέλη Μαΐου 1751 Κύριλλος Εrsquoαρχές Ιουνίου 1751 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 Παΐσιος Βrsquo (δ)αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 ndash 16 Ιανουαρίου 1757 Κύριλλος Εrsquo (β)16 Ιανουαρίου 1757 ndash 22 Ιουλίου 1757 Καλλίνικος Γrsquo22 Ιουλίου 1757 ndash 26 Μαρτίου 1761 Σεραφείmicro Βrsquo26 Μαρτίου 1761 ndash 21 Μαΐου 1763 Iωαννίκιος Γrsquo24 Μαΐου 1763 ndash 5 Νοεmicroβρίου 1768 Σαmicroουήλ Xαντζερής5 Σεπτεmicroβρίου 1763 ndash 11 Απριλίου 1769 Μελέτιος Βrsquo

ΔΙΚΑΙΟ

Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε αναπτύχθηκε ο τρόπος microε τον οποίο λειτούργησαν οι microηχανισmicroοί που διαmicroόρφωσαν τη θέσmicroιση της τουρκοκρατούmicroενης ελληνικής κοινωνίας minus κυρίως οι microηχανισmicroοί microε τους οποίους η Εκκλησία κατεξοχήν το Οικουmicroενικό Πατρι-αρχείο Κωνσταντινουπόλεως microετά την ανασυγκρότησή του ευθύς κατά το πρώτο έτος microετά την Άλωση εξελίχθηκε microέσα στο σύστηmicroα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στον κύριο θεσmicroό διοίκησης της κοινωνίας αυτής και του συνόλου των ελληνοφώνων και microη ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας microε αρmicroοδιότητες και ευθύνες πέρα από το πνευmicroατικό του έργο πολιτικές-διοικητικές δικαιοδοτικές-δικαστικές σε κάποιο βαθmicroό και κανονιστικές-νοmicroοθετικές ακόmicroη και δηmicroοσιονοmicroικές σχετιζόmicroενες microε τους φορο-λογικούς microηχανισmicroούς της αυτοκρατορίας Στο σχήmicroα αυτό την κυρίαρχη θέση κατέχει όπως είπαmicroε το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο minus υπεύθυνο στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος για το σύνολο του ορθόδοξου πληθυσmicroού της αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από τις επί microέρους διακρίσεις των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που αναγνωρίζει το κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία (Αλε-ξανδρείας Αντιοχείας Ιεροσολύmicroων) που microετά την οθωmicroανική κατάκτηση βρίσκονται και πάλι ύστερα από πολλούς αιώνες (microετά δηλαδή την κατάκτηση των περιοχών τους από το Ισλάmicro) microαζί microε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως υπό την πολιτική εξουσία της ίδιας αυτοκρατορίας καθώς και οι διοικητικά ανεξάρτητες και εποmicroένως ισότι-microες προς πατριαρχεία αυτοκέφαλες Εκκλησίες (η σερβική αρχιεπισκοπή πατριαρχείο Πεκίου η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και microετά την κατάληψη της νήσου από τους Οθωmicroα-νούς το 1571 η Εκκλησία της Κύπρου) ενώ διατηρούν την τυπική εκκλησιαστική τους αυτοτέλεια και ισοτιmicroία προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχουν καταστεί στην ουσία εκκλησίες δορυφορικές εκείνου Έτσι τις βλέπει τουλάχιστον η οθωmicroανική διοίκηση και ενίοτε και το ίδιο το πατριαρ-χείο Κωνσταντινουπόλεως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Από τα έτη 17661767 το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα απορροφήσει τις Εκκλησίες Πεκίου και Αχρίδος και

Το πατριαρχείο Ιεροσολύmicroων αν και τυπικά ισότιmicroο microε εκείνο

Από τα microέσα του 18ου αιώνα το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα

Η περιέλευση της Κρήτης στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου

Απρίλιος 1598 ndash Δεκέmicroβριος 1601 Ματθαίος Βrsquo (β)Δεκέmicroβριος 1601 ndash αρχές Ιανουαρίου 1603 Νεόφυτος ΒrsquoΦεβρουάριος 1603 ndash αρχές Οκτωβρίου 1607 Ραφαήλ Βrsquo15 Οκτωβρίου 1607 ndash Οκτώβριος 1612 Νεόφυτος Βrsquo (β)Οκτώβριος 1612 ndash Νοέmicroβριος 1612 Κύριλλος Λούκαρης επιτηρητήςΝοέmicroβριος 1612 ndash 3 Σεπτέmicroβριος 1620 Τιmicroόθεος Βrsquo4 Νοεmicroβρίου 1620 ndash12 Απριλίου 1623 Κύριλλος Λούκαρης (β)12 Απριλίου 1623 ndash 18 Ιουνίου 1623 Γρηγόριος Δrsquo18 Απριλίου 1623 ndash 2 Σεπτεmicroβρίου 1623 Άνθιmicroος Βrsquo22 Σεπτεmicroβρίου 1623 ndash 14 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Λούκαρης (γ)Απρίλιος 1633 ndash 11 Οκτωβρίου 1633 Κύριλλος Brsquo Κοντα-ρής11 Οκτωβρίου 1633 ndash 25 Φεβρουαρίου 1634 Κύριλλος Λούκαρης (δ)25 Φεβρουαρίου 1634 ndash αρχές Απριλίου 1634 Αθανάσιος Βrsquo Πατε-λάροςαρχές Απριλίου 1634 ndash αρχές Μαρτίου 1635 Κύριλλος Λούκαρης (ε)Μάρτιος 1635 ndash Ιούνιος 1636 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (β)microέσα Ιουνίου 1636 ndash 5 Μαρτίου 1637 Νεόφυτος Γrsquo5 Μαρτίου 1637 ndash 20 Ιουνίου 1638 Κύριλλος Λούκαρης (στ)20 Ιουνίου 1638 ndash τέλη Ιουνίου 1639 Κύριλλος Βrsquo Kοντα-ρής (γ)11 Ιουλίου 1639 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1644 Παρθένιος Αrsquo8 Σεπτεmicroβρίου 1644 ndash 16 Νοεmicroβρίου 1646 Παρθένιος Βrsquo16 Νοεmicroβρίου 1646 ndash 29 Οκτωβρίου 1648 Iωαννίκιος Βrsquo29 Οκτωβρίου 1648 ndash 16 Μαΐου 1651 Παρθένιος Βrsquo (β)αρχές Ιουνίου 1651 ndash microέσα Ιουνίου 1652 Ιωαννίκιος Βrsquo (β)

microέσα Ιουνίου 1652 Κύριλλος Γrsquo Σπανός 8microερη πατριαρχίααρχές Ιουλίου 1652 ndash αρχές Απριλίου 1653 Παΐσιος Αrsquo αρχές Απριλίου 1653 ndash αρχές Μαρτίου 1654 Ιωαννίκιος Βrsquo (γ)αρχές Μαρτίου 1654 Κύριλλος Γrsquo Σπανός (β) 14ήmicroερη πατριαρχίατέλη Μαρτίου 1654 ndash Μάρτιος 1655 Παΐσιος Αrsquo (β)Μάρτιος 1655 ndash 31 Ιουλίου 1656 Iωαννίκιος Βrsquo (δ)31 Ιουλίου 1656 ndash 24 Μαρτίου 1657 Παρθένιος Γrsquo 23 Απριλίου 1657 ndash 30 Απριλίου 1657 Γαβριήλ Γrsquo1 Μάιος 1657 ndash τέλη Ιουνίου 1662 Παρθένιος Δrsquo Xουmicro-χούmicroης21 Ιουνίου 1662 ndash 21 Οκτωβρίου 1665 Διονύσιος Γrsquo Βαρδα-λής21 Οκτωβρίου 1665 ndash 9 Σεπτεmicroβρίου 1667 Παρθένιος Δrsquo (β)[9 Σεπτ 1667 Κλήmicroης πατριαρχία που δεν αναγνωρίστηκε]5 Iαν 1668 ndash αρχές Μαρτίου 1671 Μεθόδιος Γrsquo Mορώνηςαρχές Μαρτίου 1671 ndash 7 Σεπτέmicroβριος 1671 Παρθένιος Δrsquo (γ)8 Σεπτεmicroβρίου 1671 ndash 14 Αυγούστου 1673 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης14 Αυγούστου 1673 ndash Δεκέmicroβριος 1674 Γεράσιmicroος Βrsquo1 Ιανουαρίου 1675 ndash 19 Ιουλίου 1676 Παρθένιος Δrsquo (δ)29 Ιουλίου 1676 ndash 2 Αυγούστου 1679 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (β)30 Ιουλίου 1679 ndash 10 Αυγούστου 1679 Αθανάσιος Γrsquo10 Αυγούστου 1679 ndash 30 Ιουλίου 1682 Ιάκωβος30 Ιουλίου 1682 ndash 10 Μαρτίου 1684 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (γ)10 Μαρτίου 1684 ndash 20 Μαρτίου 1685 Παρθένιος Δrsquo (ε)20 Μαρτίου 1685 ndash τέλη Μαρτίου 1686 Ιάκωβος (β)τέλη Μαρτίου 1686 ndash 12 Οκτωβρίου 1687 Διονύσιος Δrsquo (δ)

12 Οκτωβρίου 1687 ndash 3 Μαρτίου 1688 Ιάκωβος (γ)3 Μαρτίου 1688 ndash 27 Νοεmicroβρίου 1688 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν27 Νοεmicroβρίου 1688 ndash 7 Μαρτίου 1689 Νεόφυτος Δrsquo7 Μαρτίου 1689 ndash Αύγουστος 1693 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (β)Αύγουστος 1693 ndash Απρίλιος 1694 Διονύσιος Δrsquo (ε)Απρίλιος 1694 ndash 8 Αυγούστου 1702 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (γ)microέσα Αυγούστου 1702 ndash 17 Οκτωβρίου 1707 Γαβριήλ Γrsquo[20 Οκτωβρίου 1707 Νεόφυτος Εrsquo πατρι-αρχία που δεν αναγνωρίστηκε]25 Οκτωβρίου 1707 ndash τέλη Μαΐου 1709 Κυπριανόςτέλη 5 Μαΐου 1709 ndash αρχές Δεκεmicroβρίου 1711 Αθανάσιος Δrsquoαρχές Δεκεmicroβρίου 1711 ndash αρχές Νοεmicroβρίου 1713 Κύριλλος Δrsquoαρχές Νοεmicroβρίου 1713 ndash 28 Φεβρουαρίου 1714 Κυπριανός (β)28 Φεβρουαρίου 1714 ndash 23 Μαρτίου 1716 Κοσmicroάς Γrsquo25 Μαρτίου 1716 ndash 20 Νοεmicroβρίου 1726 Ιερεmicroίας Γrsquo20 Νοεmicroβρίου 1726 ndash microέσα Σεπτεmicroβρίου 1732 Παΐσιος Βrsquo15 Σεπτεmicroβρίου 1732 ndash microέσα Μαρτίου 1733 Ιερεmicroίας Γrsquo (β)microέσα Μαρτίου 1733 ndash τέλη Σεπτεmicroβρίου 1734 Σεραφείmicro27 Σεπτεmicroβρίου 1734 ndash Αύγουστος 1740 Νεόφυτος ΣΤrsquoΑύγουστος 1740 ndash microέσα Μαΐου 1743 Παΐσιος Βrsquo (β)microέσα Μαΐου 1743 ndash Μαρτίου 1744 Νεόφυτος ΣΤrsquo (β)Μάρτιος 1744 ndash 28 Σεπτεmicroβρίου 1748 Παΐσιος Βrsquo (γ)28 Σεπτεmicroβρίου 1748 ndash τέλη Μαΐου 1751 Κύριλλος Εrsquoαρχές Ιουνίου 1751 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 Παΐσιος Βrsquo (δ)αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 ndash 16 Ιανουαρίου 1757 Κύριλλος Εrsquo (β)16 Ιανουαρίου 1757 ndash 22 Ιουλίου 1757 Καλλίνικος Γrsquo22 Ιουλίου 1757 ndash 26 Μαρτίου 1761 Σεραφείmicro Βrsquo26 Μαρτίου 1761 ndash 21 Μαΐου 1763 Iωαννίκιος Γrsquo24 Μαΐου 1763 ndash 5 Νοεmicroβρίου 1768 Σαmicroουήλ Xαντζερής5 Σεπτεmicroβρίου 1763 ndash 11 Απριλίου 1769 Μελέτιος Βrsquo

ΔΙΚΑΙΟ

Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε αναπτύχθηκε ο τρόπος microε τον οποίο λειτούργησαν οι microηχανισmicroοί που διαmicroόρφωσαν τη θέσmicroιση της τουρκοκρατούmicroενης ελληνικής κοινωνίας minus κυρίως οι microηχανισmicroοί microε τους οποίους η Εκκλησία κατεξοχήν το Οικουmicroενικό Πατρι-αρχείο Κωνσταντινουπόλεως microετά την ανασυγκρότησή του ευθύς κατά το πρώτο έτος microετά την Άλωση εξελίχθηκε microέσα στο σύστηmicroα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στον κύριο θεσmicroό διοίκησης της κοινωνίας αυτής και του συνόλου των ελληνοφώνων και microη ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας microε αρmicroοδιότητες και ευθύνες πέρα από το πνευmicroατικό του έργο πολιτικές-διοικητικές δικαιοδοτικές-δικαστικές σε κάποιο βαθmicroό και κανονιστικές-νοmicroοθετικές ακόmicroη και δηmicroοσιονοmicroικές σχετιζόmicroενες microε τους φορο-λογικούς microηχανισmicroούς της αυτοκρατορίας Στο σχήmicroα αυτό την κυρίαρχη θέση κατέχει όπως είπαmicroε το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο minus υπεύθυνο στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος για το σύνολο του ορθόδοξου πληθυσmicroού της αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από τις επί microέρους διακρίσεις των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που αναγνωρίζει το κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία (Αλε-ξανδρείας Αντιοχείας Ιεροσολύmicroων) που microετά την οθωmicroανική κατάκτηση βρίσκονται και πάλι ύστερα από πολλούς αιώνες (microετά δηλαδή την κατάκτηση των περιοχών τους από το Ισλάmicro) microαζί microε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως υπό την πολιτική εξουσία της ίδιας αυτοκρατορίας καθώς και οι διοικητικά ανεξάρτητες και εποmicroένως ισότι-microες προς πατριαρχεία αυτοκέφαλες Εκκλησίες (η σερβική αρχιεπισκοπή πατριαρχείο Πεκίου η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και microετά την κατάληψη της νήσου από τους Οθωmicroα-νούς το 1571 η Εκκλησία της Κύπρου) ενώ διατηρούν την τυπική εκκλησιαστική τους αυτοτέλεια και ισοτιmicroία προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχουν καταστεί στην ουσία εκκλησίες δορυφορικές εκείνου Έτσι τις βλέπει τουλάχιστον η οθωmicroανική διοίκηση και ενίοτε και το ίδιο το πατριαρ-χείο Κωνσταντινουπόλεως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Από τα έτη 17661767 το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα απορροφήσει τις Εκκλησίες Πεκίου και Αχρίδος και

Το πατριαρχείο Ιεροσολύmicroων αν και τυπικά ισότιmicroο microε εκείνο

Από τα microέσα του 18ου αιώνα το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα

Η περιέλευση της Κρήτης στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου

microέσα Ιουνίου 1652 Κύριλλος Γrsquo Σπανός 8microερη πατριαρχίααρχές Ιουλίου 1652 ndash αρχές Απριλίου 1653 Παΐσιος Αrsquo αρχές Απριλίου 1653 ndash αρχές Μαρτίου 1654 Ιωαννίκιος Βrsquo (γ)αρχές Μαρτίου 1654 Κύριλλος Γrsquo Σπανός (β) 14ήmicroερη πατριαρχίατέλη Μαρτίου 1654 ndash Μάρτιος 1655 Παΐσιος Αrsquo (β)Μάρτιος 1655 ndash 31 Ιουλίου 1656 Iωαννίκιος Βrsquo (δ)31 Ιουλίου 1656 ndash 24 Μαρτίου 1657 Παρθένιος Γrsquo 23 Απριλίου 1657 ndash 30 Απριλίου 1657 Γαβριήλ Γrsquo1 Μάιος 1657 ndash τέλη Ιουνίου 1662 Παρθένιος Δrsquo Xουmicro-χούmicroης21 Ιουνίου 1662 ndash 21 Οκτωβρίου 1665 Διονύσιος Γrsquo Βαρδα-λής21 Οκτωβρίου 1665 ndash 9 Σεπτεmicroβρίου 1667 Παρθένιος Δrsquo (β)[9 Σεπτ 1667 Κλήmicroης πατριαρχία που δεν αναγνωρίστηκε]5 Iαν 1668 ndash αρχές Μαρτίου 1671 Μεθόδιος Γrsquo Mορώνηςαρχές Μαρτίου 1671 ndash 7 Σεπτέmicroβριος 1671 Παρθένιος Δrsquo (γ)8 Σεπτεmicroβρίου 1671 ndash 14 Αυγούστου 1673 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης14 Αυγούστου 1673 ndash Δεκέmicroβριος 1674 Γεράσιmicroος Βrsquo1 Ιανουαρίου 1675 ndash 19 Ιουλίου 1676 Παρθένιος Δrsquo (δ)29 Ιουλίου 1676 ndash 2 Αυγούστου 1679 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (β)30 Ιουλίου 1679 ndash 10 Αυγούστου 1679 Αθανάσιος Γrsquo10 Αυγούστου 1679 ndash 30 Ιουλίου 1682 Ιάκωβος30 Ιουλίου 1682 ndash 10 Μαρτίου 1684 Διονύσιος Δrsquo Mουσε-λίmicroης (γ)10 Μαρτίου 1684 ndash 20 Μαρτίου 1685 Παρθένιος Δrsquo (ε)20 Μαρτίου 1685 ndash τέλη Μαρτίου 1686 Ιάκωβος (β)τέλη Μαρτίου 1686 ndash 12 Οκτωβρίου 1687 Διονύσιος Δrsquo (δ)

12 Οκτωβρίου 1687 ndash 3 Μαρτίου 1688 Ιάκωβος (γ)3 Μαρτίου 1688 ndash 27 Νοεmicroβρίου 1688 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν27 Νοεmicroβρίου 1688 ndash 7 Μαρτίου 1689 Νεόφυτος Δrsquo7 Μαρτίου 1689 ndash Αύγουστος 1693 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (β)Αύγουστος 1693 ndash Απρίλιος 1694 Διονύσιος Δrsquo (ε)Απρίλιος 1694 ndash 8 Αυγούστου 1702 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (γ)microέσα Αυγούστου 1702 ndash 17 Οκτωβρίου 1707 Γαβριήλ Γrsquo[20 Οκτωβρίου 1707 Νεόφυτος Εrsquo πατρι-αρχία που δεν αναγνωρίστηκε]25 Οκτωβρίου 1707 ndash τέλη Μαΐου 1709 Κυπριανόςτέλη 5 Μαΐου 1709 ndash αρχές Δεκεmicroβρίου 1711 Αθανάσιος Δrsquoαρχές Δεκεmicroβρίου 1711 ndash αρχές Νοεmicroβρίου 1713 Κύριλλος Δrsquoαρχές Νοεmicroβρίου 1713 ndash 28 Φεβρουαρίου 1714 Κυπριανός (β)28 Φεβρουαρίου 1714 ndash 23 Μαρτίου 1716 Κοσmicroάς Γrsquo25 Μαρτίου 1716 ndash 20 Νοεmicroβρίου 1726 Ιερεmicroίας Γrsquo20 Νοεmicroβρίου 1726 ndash microέσα Σεπτεmicroβρίου 1732 Παΐσιος Βrsquo15 Σεπτεmicroβρίου 1732 ndash microέσα Μαρτίου 1733 Ιερεmicroίας Γrsquo (β)microέσα Μαρτίου 1733 ndash τέλη Σεπτεmicroβρίου 1734 Σεραφείmicro27 Σεπτεmicroβρίου 1734 ndash Αύγουστος 1740 Νεόφυτος ΣΤrsquoΑύγουστος 1740 ndash microέσα Μαΐου 1743 Παΐσιος Βrsquo (β)microέσα Μαΐου 1743 ndash Μαρτίου 1744 Νεόφυτος ΣΤrsquo (β)Μάρτιος 1744 ndash 28 Σεπτεmicroβρίου 1748 Παΐσιος Βrsquo (γ)28 Σεπτεmicroβρίου 1748 ndash τέλη Μαΐου 1751 Κύριλλος Εrsquoαρχές Ιουνίου 1751 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 Παΐσιος Βrsquo (δ)αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 ndash 16 Ιανουαρίου 1757 Κύριλλος Εrsquo (β)16 Ιανουαρίου 1757 ndash 22 Ιουλίου 1757 Καλλίνικος Γrsquo22 Ιουλίου 1757 ndash 26 Μαρτίου 1761 Σεραφείmicro Βrsquo26 Μαρτίου 1761 ndash 21 Μαΐου 1763 Iωαννίκιος Γrsquo24 Μαΐου 1763 ndash 5 Νοεmicroβρίου 1768 Σαmicroουήλ Xαντζερής5 Σεπτεmicroβρίου 1763 ndash 11 Απριλίου 1769 Μελέτιος Βrsquo

ΔΙΚΑΙΟ

Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε αναπτύχθηκε ο τρόπος microε τον οποίο λειτούργησαν οι microηχανισmicroοί που διαmicroόρφωσαν τη θέσmicroιση της τουρκοκρατούmicroενης ελληνικής κοινωνίας minus κυρίως οι microηχανισmicroοί microε τους οποίους η Εκκλησία κατεξοχήν το Οικουmicroενικό Πατρι-αρχείο Κωνσταντινουπόλεως microετά την ανασυγκρότησή του ευθύς κατά το πρώτο έτος microετά την Άλωση εξελίχθηκε microέσα στο σύστηmicroα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στον κύριο θεσmicroό διοίκησης της κοινωνίας αυτής και του συνόλου των ελληνοφώνων και microη ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας microε αρmicroοδιότητες και ευθύνες πέρα από το πνευmicroατικό του έργο πολιτικές-διοικητικές δικαιοδοτικές-δικαστικές σε κάποιο βαθmicroό και κανονιστικές-νοmicroοθετικές ακόmicroη και δηmicroοσιονοmicroικές σχετιζόmicroενες microε τους φορο-λογικούς microηχανισmicroούς της αυτοκρατορίας Στο σχήmicroα αυτό την κυρίαρχη θέση κατέχει όπως είπαmicroε το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο minus υπεύθυνο στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος για το σύνολο του ορθόδοξου πληθυσmicroού της αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από τις επί microέρους διακρίσεις των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που αναγνωρίζει το κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία (Αλε-ξανδρείας Αντιοχείας Ιεροσολύmicroων) που microετά την οθωmicroανική κατάκτηση βρίσκονται και πάλι ύστερα από πολλούς αιώνες (microετά δηλαδή την κατάκτηση των περιοχών τους από το Ισλάmicro) microαζί microε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως υπό την πολιτική εξουσία της ίδιας αυτοκρατορίας καθώς και οι διοικητικά ανεξάρτητες και εποmicroένως ισότι-microες προς πατριαρχεία αυτοκέφαλες Εκκλησίες (η σερβική αρχιεπισκοπή πατριαρχείο Πεκίου η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και microετά την κατάληψη της νήσου από τους Οθωmicroα-νούς το 1571 η Εκκλησία της Κύπρου) ενώ διατηρούν την τυπική εκκλησιαστική τους αυτοτέλεια και ισοτιmicroία προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχουν καταστεί στην ουσία εκκλησίες δορυφορικές εκείνου Έτσι τις βλέπει τουλάχιστον η οθωmicroανική διοίκηση και ενίοτε και το ίδιο το πατριαρ-χείο Κωνσταντινουπόλεως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Από τα έτη 17661767 το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα απορροφήσει τις Εκκλησίες Πεκίου και Αχρίδος και

Το πατριαρχείο Ιεροσολύmicroων αν και τυπικά ισότιmicroο microε εκείνο

Από τα microέσα του 18ου αιώνα το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα

Η περιέλευση της Κρήτης στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου

12 Οκτωβρίου 1687 ndash 3 Μαρτίου 1688 Ιάκωβος (γ)3 Μαρτίου 1688 ndash 27 Νοεmicroβρίου 1688 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν27 Νοεmicroβρίου 1688 ndash 7 Μαρτίου 1689 Νεόφυτος Δrsquo7 Μαρτίου 1689 ndash Αύγουστος 1693 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (β)Αύγουστος 1693 ndash Απρίλιος 1694 Διονύσιος Δrsquo (ε)Απρίλιος 1694 ndash 8 Αυγούστου 1702 Καλλίνικος Βrsquo Ακαρ-νάν (γ)microέσα Αυγούστου 1702 ndash 17 Οκτωβρίου 1707 Γαβριήλ Γrsquo[20 Οκτωβρίου 1707 Νεόφυτος Εrsquo πατρι-αρχία που δεν αναγνωρίστηκε]25 Οκτωβρίου 1707 ndash τέλη Μαΐου 1709 Κυπριανόςτέλη 5 Μαΐου 1709 ndash αρχές Δεκεmicroβρίου 1711 Αθανάσιος Δrsquoαρχές Δεκεmicroβρίου 1711 ndash αρχές Νοεmicroβρίου 1713 Κύριλλος Δrsquoαρχές Νοεmicroβρίου 1713 ndash 28 Φεβρουαρίου 1714 Κυπριανός (β)28 Φεβρουαρίου 1714 ndash 23 Μαρτίου 1716 Κοσmicroάς Γrsquo25 Μαρτίου 1716 ndash 20 Νοεmicroβρίου 1726 Ιερεmicroίας Γrsquo20 Νοεmicroβρίου 1726 ndash microέσα Σεπτεmicroβρίου 1732 Παΐσιος Βrsquo15 Σεπτεmicroβρίου 1732 ndash microέσα Μαρτίου 1733 Ιερεmicroίας Γrsquo (β)microέσα Μαρτίου 1733 ndash τέλη Σεπτεmicroβρίου 1734 Σεραφείmicro27 Σεπτεmicroβρίου 1734 ndash Αύγουστος 1740 Νεόφυτος ΣΤrsquoΑύγουστος 1740 ndash microέσα Μαΐου 1743 Παΐσιος Βrsquo (β)microέσα Μαΐου 1743 ndash Μαρτίου 1744 Νεόφυτος ΣΤrsquo (β)Μάρτιος 1744 ndash 28 Σεπτεmicroβρίου 1748 Παΐσιος Βrsquo (γ)28 Σεπτεmicroβρίου 1748 ndash τέλη Μαΐου 1751 Κύριλλος Εrsquoαρχές Ιουνίου 1751 ndash αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 Παΐσιος Βrsquo (δ)αρχές Σεπτεmicroβρίου 1752 ndash 16 Ιανουαρίου 1757 Κύριλλος Εrsquo (β)16 Ιανουαρίου 1757 ndash 22 Ιουλίου 1757 Καλλίνικος Γrsquo22 Ιουλίου 1757 ndash 26 Μαρτίου 1761 Σεραφείmicro Βrsquo26 Μαρτίου 1761 ndash 21 Μαΐου 1763 Iωαννίκιος Γrsquo24 Μαΐου 1763 ndash 5 Νοεmicroβρίου 1768 Σαmicroουήλ Xαντζερής5 Σεπτεmicroβρίου 1763 ndash 11 Απριλίου 1769 Μελέτιος Βrsquo

ΔΙΚΑΙΟ

Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε αναπτύχθηκε ο τρόπος microε τον οποίο λειτούργησαν οι microηχανισmicroοί που διαmicroόρφωσαν τη θέσmicroιση της τουρκοκρατούmicroενης ελληνικής κοινωνίας minus κυρίως οι microηχανισmicroοί microε τους οποίους η Εκκλησία κατεξοχήν το Οικουmicroενικό Πατρι-αρχείο Κωνσταντινουπόλεως microετά την ανασυγκρότησή του ευθύς κατά το πρώτο έτος microετά την Άλωση εξελίχθηκε microέσα στο σύστηmicroα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στον κύριο θεσmicroό διοίκησης της κοινωνίας αυτής και του συνόλου των ελληνοφώνων και microη ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας microε αρmicroοδιότητες και ευθύνες πέρα από το πνευmicroατικό του έργο πολιτικές-διοικητικές δικαιοδοτικές-δικαστικές σε κάποιο βαθmicroό και κανονιστικές-νοmicroοθετικές ακόmicroη και δηmicroοσιονοmicroικές σχετιζόmicroενες microε τους φορο-λογικούς microηχανισmicroούς της αυτοκρατορίας Στο σχήmicroα αυτό την κυρίαρχη θέση κατέχει όπως είπαmicroε το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο minus υπεύθυνο στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος για το σύνολο του ορθόδοξου πληθυσmicroού της αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από τις επί microέρους διακρίσεις των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που αναγνωρίζει το κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία (Αλε-ξανδρείας Αντιοχείας Ιεροσολύmicroων) που microετά την οθωmicroανική κατάκτηση βρίσκονται και πάλι ύστερα από πολλούς αιώνες (microετά δηλαδή την κατάκτηση των περιοχών τους από το Ισλάmicro) microαζί microε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως υπό την πολιτική εξουσία της ίδιας αυτοκρατορίας καθώς και οι διοικητικά ανεξάρτητες και εποmicroένως ισότι-microες προς πατριαρχεία αυτοκέφαλες Εκκλησίες (η σερβική αρχιεπισκοπή πατριαρχείο Πεκίου η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και microετά την κατάληψη της νήσου από τους Οθωmicroα-νούς το 1571 η Εκκλησία της Κύπρου) ενώ διατηρούν την τυπική εκκλησιαστική τους αυτοτέλεια και ισοτιmicroία προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχουν καταστεί στην ουσία εκκλησίες δορυφορικές εκείνου Έτσι τις βλέπει τουλάχιστον η οθωmicroανική διοίκηση και ενίοτε και το ίδιο το πατριαρ-χείο Κωνσταντινουπόλεως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Από τα έτη 17661767 το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα απορροφήσει τις Εκκλησίες Πεκίου και Αχρίδος και

Το πατριαρχείο Ιεροσολύmicroων αν και τυπικά ισότιmicroο microε εκείνο

Από τα microέσα του 18ου αιώνα το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα

Η περιέλευση της Κρήτης στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου

ΔΙΚΑΙΟ

Στο κεφάλαιο που προηγήθηκε αναπτύχθηκε ο τρόπος microε τον οποίο λειτούργησαν οι microηχανισmicroοί που διαmicroόρφωσαν τη θέσmicroιση της τουρκοκρατούmicroενης ελληνικής κοινωνίας minus κυρίως οι microηχανισmicroοί microε τους οποίους η Εκκλησία κατεξοχήν το Οικουmicroενικό Πατρι-αρχείο Κωνσταντινουπόλεως microετά την ανασυγκρότησή του ευθύς κατά το πρώτο έτος microετά την Άλωση εξελίχθηκε microέσα στο σύστηmicroα της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας στον κύριο θεσmicroό διοίκησης της κοινωνίας αυτής και του συνόλου των ελληνοφώνων και microη ορθοδόξων υπηκόων της αυτοκρατορίας microε αρmicroοδιότητες και ευθύνες πέρα από το πνευmicroατικό του έργο πολιτικές-διοικητικές δικαιοδοτικές-δικαστικές σε κάποιο βαθmicroό και κανονιστικές-νοmicroοθετικές ακόmicroη και δηmicroοσιονοmicroικές σχετιζόmicroενες microε τους φορο-λογικούς microηχανισmicroούς της αυτοκρατορίας Στο σχήmicroα αυτό την κυρίαρχη θέση κατέχει όπως είπαmicroε το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο minus υπεύθυνο στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος για το σύνολο του ορθόδοξου πληθυσmicroού της αυτοκρατορίας ανεξάρτητα από τις επί microέρους διακρίσεις των εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών που αναγνωρίζει το κανονικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας Τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία (Αλε-ξανδρείας Αντιοχείας Ιεροσολύmicroων) που microετά την οθωmicroανική κατάκτηση βρίσκονται και πάλι ύστερα από πολλούς αιώνες (microετά δηλαδή την κατάκτηση των περιοχών τους από το Ισλάmicro) microαζί microε το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως υπό την πολιτική εξουσία της ίδιας αυτοκρατορίας καθώς και οι διοικητικά ανεξάρτητες και εποmicroένως ισότι-microες προς πατριαρχεία αυτοκέφαλες Εκκλησίες (η σερβική αρχιεπισκοπή πατριαρχείο Πεκίου η αρχιεπισκοπή Αχρίδος και microετά την κατάληψη της νήσου από τους Οθωmicroα-νούς το 1571 η Εκκλησία της Κύπρου) ενώ διατηρούν την τυπική εκκλησιαστική τους αυτοτέλεια και ισοτιmicroία προς το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως έχουν καταστεί στην ουσία εκκλησίες δορυφορικές εκείνου Έτσι τις βλέπει τουλάχιστον η οθωmicroανική διοίκηση και ενίοτε και το ίδιο το πατριαρ-χείο Κωνσταντινουπόλεως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία Από τα έτη 17661767 το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα απορροφήσει τις Εκκλησίες Πεκίου και Αχρίδος και

Το πατριαρχείο Ιεροσολύmicroων αν και τυπικά ισότιmicroο microε εκείνο

Από τα microέσα του 18ου αιώνα το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα

Η περιέλευση της Κρήτης στη δικαιοδοσία του πατριαρχείου

θα καταστεί και τυπικά η microόνη εκκλησιαστική δικαιοδοσία στο ευρωπαϊκό-βαλκανικό τmicroήmicroα της αυτοκρατορίας Θα παραmicroείνει microόνο microία νησίδα de facto ανεξαρτησίας η ανυπότακτη περιοχή του Μαυροβουνίου της οποίας ο επίσκοπος-ηγεmicroόνας από microια χρονική στιγmicroή και πέρα ουσιαστικά κληρονοmicroικός άρχοντας θα microείνει microετά την κατάρ-γηση της αρχιεπισκοπής Πεκίου στην οποία ανήκει κανονικά microετέωρος χωρίς να του αναγνωρίζεται εκκλησιαστική αυτοκεφαλία την οποία άλλωστε δεν διεκδικεί Η άmicroεση δικαιοδοσία του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως εκτείνεται και έξω από τα όρια της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας κυρίως σε ελληνικές νησιωτικές ή παράλιες περιοχές που τελούν υπό την κυριαρχία της Βενετίας στις οποίες διαmicroορφώνεται ένα διαφορετικό κατά τόπους σχήmicroα συmicroβίωσης microε την κυρίαρχη δύναmicroη και microε τη Ρωmicroαι-οκαθολική Εκκλησία Η σταδιακή περιέλευση των περιοχών αυτών στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία θα τις εντάξει στο γενικό σχήmicroα για την Κρήτη αυτό θα οριστικοποιηθεί microε την πτώση του Χάνδακα το 1669 Η Κύπρος αποτελεί από πολλές απόψεις microία εξαίρεση πολύ πριν από την οθωmicroανική κατάκτηση η αρχαιότατη αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της δεν της είχε επιτρέψει ή επιβάλει ήδη από τον 12ο αιώνα microε την ίδρυση εκεί του λατινικού βασιλείου (1192-1489) και στη συνέχεια κατά την περίοδο της βενετοκρατίας (1489-1571) να διατηρήσει σχέσεις εξάρτησης από ένα άλλο ορθό-

Ο ορθόδοξος χριστιανικός κόσmicroος του 18ου αιώνα υπό

laquoΕν τοις καιροίς του χριστιανικού βασιλείου (φευ) οι αρχιερείς microόνον το ιερατείον και τα εκκλησιαστικά εδιοικούσαν και εις τα πολιτικά δεν έmicroβαιναν Ήδη δε microε το να microη έχωmicroεν τοιούτους ευσεβείς [κοσmicroικούς] κριτάς [των πολιτικών πραγmicroάτων] δέχο-νται οι κατά επαρχίας αρχιερείς τας κοσmicroικάς αγωγάς και κρισολογίας δια κληρονοmicroίας δια χρέη και σχεδόν τα πάντα του πολιτικού νόmicroου του χριστιανικού Όθεν εξ ανάγκης οι αρχιερείς τώρα πρέπει να είναι έmicroπειροι όχι microόνον του εκκλησιαστικού νόmicroου αλλά και του πολιτικού δια να microη κρίνουν παρανόmicroως και αποφασίζουν παραλόγωςraquo (Θεοφίλου Καmicroπανίας Νοmicroικόν 33 1-2 έκδ ΔΣ Γκίνης σ 237) Ο Θεόφιλος Καmicroπα-νίας υπαινίσσεται ότι η επέκταση της εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας στις υποθέσεις ιδι-ωτικού δικαίου αναγνωρίζεται και ίσως ενθαρρύνεται από την οθωmicroανική διοίκηση laquoτο οποίον και τώρα χαρίζεται εις τους βασιλικούς εξωτερικούς ορισmicroούς οπού όταν [οι αρχιερείς] κατά τον νόmicroον ηmicroών κρίνωσι και αποφασίζωσι και τους απειθούντας microε επιτίmicroια παιδεύωσι να microην εναντιούται κανείς των εξωτερικών προεχόντωνraquo

δοξο εκκλησιαστικό κέντρο Έτσι η Εκκλησία της Κύπρου είχε υποταχθεί τυπικά στη Ρωmicroαιοκαθολική Εκκλησία διατηρώντας το ανατολικό τυπικό και την τοπική ιεραρχία της και εν πολλοίς ορθόδοξη συνείδηση Η κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθω-microανούς το 1571 θα επαναφέρει την αυτοκέφαλη Εκκλησία της στην κανονικότητα και στην κοινωνία των ορθόδοξων εκκλησιών και θα την εντάξει στην υπό την ηγεσία του Οικουmicroενικού Πατριαρχείου εκκλησιαστική και πολιτική νοmicroιmicroότητα Έξω από το σχήmicroα αλλά υπό το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο θα microείνει τελικά microόνο η Επτάνησος είτε υπό τη βενετική κυριαρχία είτε υπό τα διάφορα πολιτειακά σχήmicroατα που τη διαδέχθηκαν και τέλος υπό το καθεστώς της Ιονίου Πολιτείας υπό τη βρετανική προστασία Από το 1577 το πατριαρχείο το οποίο επιδιώκει πάντοτε εξαίρετες σχέσεις microε τη Γαληνοτάτη Δηmicroο-κρατία (και το οποίο θα συγκλονιστεί και θα αντιδράσει σπασmicroωδικά στην κατάλυσή της από τη λαίλαπα της Γαλλικής Δηmicroοκρατίας υπό τον Βοναπάρτη το 1798) έχει microεταφέρει την ανενεργό έδρα της microικρασιατικής microητροπόλεώς του Φιλαδελφείας στη Βενετία για τη διαποίmicroανση εξαρχικώς των εκεί ορθοδόξων Στο πλαίσιο του οθωmicroανικού συστήmicroατος η Εκκλησία ασκεί ευρείες αρmicroοδιότητες στον χώρο του δικαίου Βέβαια στον χώρο του δηmicroοσίου δικαίου το δίκαιο της αυτοκρα-τορίας επικρατεί αυτονόητα κατεξοχήν το ποινικό δίκαιο και η ποινική δικαιοσύνη αντικείmicroενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος στη λαϊκή αντίληψη microονοπωλούνται βέβαια πάντοτε από το κράτος ως εκφράσεις της κρατικής κυριαρχίας minus όσα δείγmicroατα αυθαί-ρετης επιβολής κάποιας λαϊκής δικαιοσύνης και αν microπορεί να ανιχνευθούν Στον χώρο όmicroως του ιδιωτικού δικαίου που αποτελεί πάντοτε τον βασικό κορmicroό του δικαιικού συστήmicroατος και είναι εκείνο που σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή του προσδίδει τον χαρακτήρα του και που εκφράζει το πνεύmicroα του η οθωmicroανική κατάκτηση δεν επέφερε βίαιη τοmicroή Το microουσουλmicroανικό δίκαιο ο ιερός νόmicroος δεν απευθύνεται καταρχήν παρά στους πιστούς microπορεί να ισχύει και να εφαρmicroοστεί microε βάση την κρατική κυριαρχία και στους κατακτηmicroένους microη microουσουλmicroάνους αλλά δεν το επιζητεί κατrsquo ανάγκην και δεν το επιβάλλει Στους υπηκόους της αυτοκρατορίας έχει λοιπόν αφεθεί ευρεία ευχέρεια ρύθmicroισης των σχέσεών τους αλλά και εκδίκασης των διαφορών τους κατά το ιδιαί-τερο νοmicroικό σύστηmicroα κάθε οmicroάδας microε την ευθύνη της ηγεσίας της και αυτό κατά την ισλαmicroική παράδοση και την οθωmicroανική πολιτική πρακτική σηmicroαίνει κάθε θρησκευτικής οmicroάδας Έτσι ο τουρκοκρατούmicroενος ελληνικός και ελληνόφωνος χώρος και ευρύτερα ο

υπό την οθωmicroανική κυριαρχία και την ηγεσία του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ορθόδοξος χριστιανικός κόσmicroος (το γένος των Ρωmicroαίων) εξακολουθούν να τελούν υπό το βυζαντινό δίκαιο ως προς τις ιδιωτικές τους (οικογενειακές κληρονοmicroικές οικονο-microικές και συναλλακτικές) σχέσεις

Η δικαιοδοσίαΤη λειτουργία του συστήmicroατος αυτού εγγυάται και εξασφαλίζει κατεξοχήν η Εκκλησία Φυσικά είναι αυτονόητη η δικαιοδοσία της σε πνευmicroατικά θέmicroατα του εσωτερικού της εκκλησιαστικού (κανονικού) δικαίου που αναφέρονται στις σχέσεις της microε τους πιστούς της και ιδιαίτερα microε τον κλήρο της (και τους microοναχούς) στις εκκλησιαστικές διαφορές και στην εκδίκαση των εκκλησιαστικών αδικηmicroάτων Στον χώρο του ιδιωτικού δικαίου η δικαιοδοσία της Εκκλησίας έχει ως βάση και αφετηρία την εξαρχής αναγνωριζόmicroενη σε αυτήν αρmicroοδιότητα σε θέmicroατα γάmicroου και οικογενειακού δικαίου λόγω του πνευ-microατικού-θρησκευτικού χαρακτήρα του θεσmicroού του γάmicroου Στενότατα συνδεδεmicroένο microε τις οικογενειακές και τις συγγενικές σχέσεις είναι και το κληρονοmicroικό δίκαιο Στους χώρους αυτούς η Εκκλησία είχε διεκδικήσει και επιτύχει ήδη κατά τη Βυζαντινή περί-οδο (κυρίως από τον 10ο αιώνα και εξής) microία αποφασιστική αρmicroοδιότητα ενίοτε και microε αξιώσεις αποκλειστικότητας minus χωρίς ποτέ ωστόσο να εξασφαλίσει απόλυτα αυτήν την αποκλειστικότητα Η δικαιοδοσία της Εκκλησίας τώρα επεκτείνεται de facto και σε άλλα θέmicroατα ιδιωτικού δικαίου που ξεπερνούν κατά πολύ τους δύο αυτούς προνοmicroιακούς χώρους στις περι-ουσιακές σχέσεις και στο δίκαιο των συναλλαγών ουσιαστικά στο σύνολο του ιδιωτικού

laquoΚαλόν και τούτο εφάνη πολλοίς των αρχιερέων και άλλοις όταν τινές των χριστιανών δεν ευχαριστούνται εις την εκκλησιαστικήν κρίσιν και απόφασιν και φιλαδίκω γνώmicroη τρέχουν εις εξωτερικά κριτήρια πλέον να microη θεωρήται η υπόθεσίς των εις την Εκκλη-σίαν αλλά να αποβάλλωνται και να microισούνται και να παιδεύωνται και εκκλησιαστικώς ή εις το εξής αν έχουν άλλας διαφοράς και κρίσεις να microη δέχωνται [= να microη γίνονται δεκτοί] ότι microόνοι τους εξεκόπησαν από την οmicroήγυριν των χριστιανών καταφρονήσα-ντες την του Χριστού Εκκλησίαν και προτιmicroήσαντες την ασέβειανraquo (Θεοφίλου Καmicroπα-νίας Νοmicroικόν 33 72 έκδ ΔΣ Γκίνης σ 246)

Οι δικαστικές υποθέσεις των Ελλήνων που δεν υπάγονταν σε

υπό την οθωmicroανική κυριαρχία και την ηγεσία του πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ορθόδοξος χριστιανικός κόσmicroος (το γένος των Ρωmicroαίων) εξακολουθούν να τελούν υπό το βυζαντινό δίκαιο ως προς τις ιδιωτικές τους (οικογενειακές κληρονοmicroικές οικονο-microικές και συναλλακτικές) σχέσεις

Η δικαιοδοσίαΤη λειτουργία του συστήmicroατος αυτού εγγυάται και εξασφαλίζει κατεξοχήν η Εκκλησία Φυσικά είναι αυτονόητη η δικαιοδοσία της σε πνευmicroατικά θέmicroατα του εσωτερικού της εκκλησιαστικού (κανονικού) δικαίου που αναφέρονται στις σχέσεις της microε τους πιστούς της και ιδιαίτερα microε τον κλήρο της (και τους microοναχούς) στις εκκλησιαστικές διαφορές και στην εκδίκαση των εκκλησιαστικών αδικηmicroάτων Στον χώρο του ιδιωτικού δικαίου η δικαιοδοσία της Εκκλησίας έχει ως βάση και αφετηρία την εξαρχής αναγνωριζόmicroενη σε αυτήν αρmicroοδιότητα σε θέmicroατα γάmicroου και οικογενειακού δικαίου λόγω του πνευ-microατικού-θρησκευτικού χαρακτήρα του θεσmicroού του γάmicroου Στενότατα συνδεδεmicroένο microε τις οικογενειακές και τις συγγενικές σχέσεις είναι και το κληρονοmicroικό δίκαιο Στους χώρους αυτούς η Εκκλησία είχε διεκδικήσει και επιτύχει ήδη κατά τη Βυζαντινή περί-οδο (κυρίως από τον 10ο αιώνα και εξής) microία αποφασιστική αρmicroοδιότητα ενίοτε και microε αξιώσεις αποκλειστικότητας minus χωρίς ποτέ ωστόσο να εξασφαλίσει απόλυτα αυτήν την αποκλειστικότητα Η δικαιοδοσία της Εκκλησίας τώρα επεκτείνεται de facto και σε άλλα θέmicroατα ιδιωτικού δικαίου που ξεπερνούν κατά πολύ τους δύο αυτούς προνοmicroιακούς χώρους στις περι-ουσιακές σχέσεις και στο δίκαιο των συναλλαγών ουσιαστικά στο σύνολο του ιδιωτικού

laquoΚαλόν και τούτο εφάνη πολλοίς των αρχιερέων και άλλοις όταν τινές των χριστιανών δεν ευχαριστούνται εις την εκκλησιαστικήν κρίσιν και απόφασιν και φιλαδίκω γνώmicroη τρέχουν εις εξωτερικά κριτήρια πλέον να microη θεωρήται η υπόθεσίς των εις την Εκκλη-σίαν αλλά να αποβάλλωνται και να microισούνται και να παιδεύωνται και εκκλησιαστικώς ή εις το εξής αν έχουν άλλας διαφοράς και κρίσεις να microη δέχωνται [= να microη γίνονται δεκτοί] ότι microόνοι τους εξεκόπησαν από την οmicroήγυριν των χριστιανών καταφρονήσα-ντες την του Χριστού Εκκλησίαν και προτιmicroήσαντες την ασέβειανraquo (Θεοφίλου Καmicroπα-νίας Νοmicroικόν 33 72 έκδ ΔΣ Γκίνης σ 246)

Οι δικαστικές υποθέσεις των Ελλήνων που δεν υπάγονταν σε

δικαίου Η επέκταση αυτή γίνεται σταδιακά microε βάση τουλάχιστον στη νοmicroική θεωρία microια άτυπη microορφή διαιτησίας Υποτίθεται ότι οι διάδικοι συmicroφωνούν ndashή έχουν συmicroφω-νήσειndash να αναθέσουν την επίλυση της διαφοράς τους στα εκκλησιαστικά όργανα Στην πράξη η συmicroφωνία αυτή είναι σπάνια ρητή Συνήθως είναι σιωπηρή ή microόνο τεκmicroαιρό-microενη ή υποτιθέmicroενη πιθανώς δεν είναι καν συνειδητή Απλώς διαmicroορφώνεται στην πράξη η αντίληψη ότι η Εκκλησία έχει τεκmicroήριο αρmicroοδιότητας στις διαφορές microεταξύ χριστιανών Με την ίδια νοmicroιmicroοποιητική βάση (δηλαδή microία υποτιθέmicroενη ή τεκmicroαιρόmicroενη συmicroφωνία διαιτησίας) θα λειτουργήσει κατά την τουρκοκρατία και κάθε άλλη πέρα από την εκκλησιαστική δικαιοδοσία minus στο microέτρο που τέτοιες κοσmicroικές δικαιοδοσίες (δικαστήρια δηmicroογερόντων προκρίτων κλπ) λειτούργησαν στην πράξη Εκεί microάλιστα ο διαιτητικός χαρακτήρας είναι εmicroφανέστερος Τον 18ο αιώνα αυτό το τεκmicroήριο αρmicroοδιότητας θα έχει παγιοποιηθεί πλέον στην κοινή συνείδηση και θα έχει οδηγήσει σε microία σχεδόν αναmicroφισβήτητη γενική δικαιοδοσία της Εκκλησίας στις ιδιωτικές υποθέσεις Αυτή η πρακτική θα οδηγήσει τελικά από τον 18ο αιώνα στη σύσταση πολιτικών (αστι-κών) εκκλησιαστικών δικαιοδοτικών οργάνων πραγmicroατικών πολιτικών δικαστηρίων στο κέντρο και στις εκκλησιαστικές επαρχίες είτε microε καθαρά εκκλησιαστική σύνθεση είτε και microε τη συmicromicroετοχή του λαϊκού στοιχείου (προκρίτων ή προεστώτων εκπροσώπων των κοινοτήτων ή συσσωmicroατώσεων κλπ) ανάλογα και microε τον βαθmicroό ανάπτυξης του κοινοτικού στοιχείου Η Εκκλησία θα επιδιώξει να επιβάλει τη δικαιοδοσία της ως απο-κλειστική microεταξύ των πιστών της χρησιmicroοποιώντας τα πνευmicroατικά της microέσα Γιατί βέβαια η οποιαδήποτε δικαιοδοσία της Εκκλησίας είναι καταρχήν συντρέχουσα microε τη φυσική δικαιοδοσία των οργάνων της οθωmicroανικής δικαιοσύνης τα οποία δεν αρνού-νται την τυχόν προσφυγή σε αυτά των χριστιανών Σηmicroαντικός χώρος του ιδιωτικού δικαίου όπου η κρατική νοmicroοθεσία και η δικαιοσύνη του οθωmicroανικού κράτους έχουν εκ των πραγmicroάτων ανάmicroειξη είναι το (ιδιόρρυθmicroο) οθωmicroανικό σύστηmicroα εmicroπραγmicroάτου δικαίου και κυρίως γαιοκτησίας Αλλά η δικαιοδοσία των οθωmicroανικών δικαστηρίων δεν θεωρείται ότι αποκλείεται ούτε και στα παραδοσιακά θέmicroατα όπου η αρmicroοδιότητα της Εκκλησίας είναι θεσmicroικά δεδοmicroένη τα θέmicroατα του δικαίου του γάmicroου Έτσι χριστιανοί προσφεύγουν στον microουσουλmicroάνο ιεροδικαστή (καδή) για να συνάψουν γάmicroο διά κεπη-

Η αυτοκέφαλη Εκκλησία της Κύπρου θα επανενταχτεί στο

νίου ιδίως για να παρακαmicroφθεί κώλυmicroα γάmicroου microε συγγενικό (κατά το δίκαιο της Εκκλη-σίας) πρόσωπο ή όταν πρόκειται για γάmicroο χριστιανού microε ετερόθρησκο πρόσωπο Φυσικά η Εκκλησία καταδικάζει έντονα όπως είδαmicroε την προσφυγή σε τέτοια microέσαΣτις εκτός Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας επαρχίες κυρίως σε περιοχές υπό βενετική κυρι-αρχία η εφαρmicroογή του δικαίου της κυρίαρχης πολιτείας περιορίζει την εκκλησιαστική δικαιοδοσία κυρίως στα πρωταρχικά της πλαίσια κατεξοχήν στο δίκαιο του γάmicroου και της οικογένειας Η Κύπρος αποτελεί και εδώ microία εξαίρεση η Εκκλησία της (αλλά microία Εκκλησία η οποία θεωρείται εντεταγmicroένη σε microία ρωmicroαιοκαθολική νοmicroιmicroότητα) έχει ήδη από την εποχή του λατινικού βασιλείου ndashκαι διατηρεί και υπό τη βενετοκρατίαndash microία ευρύτατη δικαιοδοσία σε νοmicroικές υποθέσεις και διαφορές ιδιωτικού δικαίου τις οποίες επιλύει microε βάση το βυζαντινό δίκαιο από χειρόγραφες συλλογές του η δικαιοδοσία αυτή της έχει αναγνωριστεί microε microια περίφηmicroη διάταξη του πάπα Αλέξανδρου Δrsquo γνωστή ως Constitutio Cypria ή Bulla Cypria (1260) Με την οθωmicroανική κατάκτηση η Κύπρος και η αυτοκέφαλη Εκκλησία της θα ενσωmicroατωθούν στο γενικό σχήmicroα Ως προς την εφαρmicroογή των αποφάσεών της η εκκλησιαστική δικαιοσύνη βρίσκεται microπροστά στην αυτονόητη αδυναmicroία της να προσφύγει η ίδια στη βία minusστον κατανα-γκασmicroό ή στην καταστολήminus αδυνατεί όmicroως κυρίως για λόγους αρχής να προσφύ-γει και στο κυρωτικό σύστηmicroα του οθωmicroανικού κράτους Αναπτύσσει έτσι το δικό της σύστηmicroα πνευmicroατικού καταναγκασmicroού επιβολή ή απειλή επιβολής πνευmicroατικών ποινών (επιτιmicroίων) microε εκmicroετάλλευση κυρίως και τελικά έως την κατάχρηση της ποινής του αφορισmicroού ποινής εξαιρετικά επίφοβης microεταφυσικά αλλά και microε δραmicroατικές συνέπειες στον ιδιωτικό και κοινωνικό βίο των προσώπων Η ποινή αυτή ndashή η απειλή επιβολής τηςndash θα επιτελέσει πολλαπλή λειτουργία ποινή microέσο αναγκαστικής εκτέλεσης αποδει-κτικό microέσο ndashσε ενίσχυση ή αντικατάσταση του όρκουndash ισχυρό microέσο πίεσης κατά την ανακριτική διαδικασία Η πρακτική θα έχει ευρεία διάδοση και στον βενετοκρατούmicroενο ορθόδοξο χώρο κυρίως στα Επτάνησα και microάλιστα στη δικαιοσύνη που απονέmicroεται από τα εκκλησιαστικά δικαστήρια των πρωτοπαπάδων της ndashχωρίς ορθόδοξο επίσκοποndash Κέρ-κυρας

Οι πηγές του δικαίουΤο δίκαιο που εφαρmicroόζεται από την Εκκλησία στις εκκλησιαστικές αλλά και στις κοσmicroικές

Ο λόγιος πατριάρχης Ιεροσολύ-microων Χρύσανθος Νοταράς δια-

υποθέσεις είναι αυτονόητα ndashκαι στη θεωρία και σε σηmicroαντικό βαθmicroό στην πράξηndash το βυζαντινό δίκαιο Είδαmicroε στον Θεόφιλο Καmicroπανίας laquoὅταν κατά τόν νόmicroον ἡmicroῶν κρί-νωσιraquo Η ορθή άλλωστε αντίληψη ότι το δίκαιο αυτό είναι κατά βάση ρωmicroαϊκό δίκαιο αποτελεί και αδιάσπαστη συνείδηση στις πηγές Ο λόγιος πατριάρχης Ιεροσολύmicroων (1707-1731) Χρύσανθος Νοταράς σε microία Προθεωρία εις τους νόmicroους διατυπώνει τη γνώmicroη ότι το σηmicroερινό laquoρωmicroαϊκόν γένοςraquo ονοmicroάζεται έτσι επειδή διέπεται από το ρωmicroαϊκό δίκαιο Αλλά από ποιες πηγές αντλούν το δίκαιο αυτό κατά την εφαρmicroογή του τα δικαιοδοτικά όργανα της Οθωmicroανικής περιόδου Τα δύο τελευταία βυζαντινά εγχειρίδια συνταγmicroένα στη Θεσσαλονίκη περί τα microέσα του 14ου αιώνα microέσα σε διάστηmicroα microιας δεκαετίας το Σύνταγmicroα κατά στοιχείον του ιεροmicroόναχου Ματθαίου Βλαστάρη (13341335) και η Εξάβιβλος του νοmicroοφύλακα και κριτή Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνου Αρmicroενοπούλου (13441345) εύχρηστες ιδιωτικές κωδικοποιήσεις προσανατολισmicroένες στο εκκλησιαστικό-κανονικό δίκαιο η πρώτη στο κοσmicroικό δίκαιο η δεύτερη γίνονται το κύριο όχηmicroα microέσω του οποίου κληροδοτείται το βυζαντινό δίκαιο στον νοmicroικό βίο του microεταβυζαντινού ελληνόφωνου και ορθόδοξου κόσmicroου Χρησιmicroοποιούνται είτε στην αυτούσια microορφή τους (κυκλοφορούν σε πολυά-ριθmicroα χειρόγραφα) είτε σε διάφορες microορφές microεταφράσεων παραφράσεων ή επεξερ-γασιών στη δηmicroώδη γλώσσα είτε στη σύνταξη άλλων νοmicroικών εγχειριδίων που κάνουν ευρεία χρήση αυτών των δύο βασικών πηγών Οι microεταφραστικές απόπειρες οδηγούν συνήθως σε microια ανασύνθεση του υλικού και σε συγχώνευσή του σε ενιαία διαπραγmicroά-τευση εκκλησιαστικού και κοσmicroικού δικαίου που επιβάλλεται από την άσκηση κοινής εκκλησιαστικής και κοσmicroικής δικαιοδοσίας από τις εκκλησιαστικές αρχές minus στο πνεύmicroα περίπου των βυζαντινών νοmicroοκανόνων Για τη διάταξη της ύλης χρησιmicroοποιείται είτε το αλφαβητικό σύστηmicroα του Βλαστάρη είτε η θεmicroατική κατάταξη αν και όχι πάντοτε στη συστηmicroατική microορφή που είχε προσδώσει ο Αρmicroενόπουλος στην Εξάβιβλο και που υπήρξε η κυριότερη καινοτοmicroία και αρετή της Ο βυζαντινός όρος νοmicroοκάνων (στη δηmicroώδη γλώσσα το νοmicroοκάνονον) αποδίδεται κατά την κοινή χρήση σε πολλές από τις εργασίες αυτές και σε άλλες ανάλογες είτε αντα-ποκρίνεται ακριβώς στο περιεχόmicroενό τους είτε όχι είτε έχει χρησιmicroοποιηθεί από τους συντάκτες τους είτε όχι Ήδη τον πρώτο αιώνα microετά την Άλωση στα τέλη του 15ου αιώνα ένας άρχοντας Κουνάλης Κριτόπουλος επεξεργάζεται microια δηmicroώδη παράφραση

όπου η ύλη της Εξαβίβλου συντίθεται microε ύλη από τον Βλάσταρη Δεν θα έχει σπουδαία διάδοση αλλά θα χρησιmicroοποιηθεί αρκετά σε microεταγενέστερες επεξεργασίες Η παραγωγή της τουρκοκρατίας θα γνωρίσει όπως είπαmicroε ένα πλήθος νοmicroοκανονικών έργων ποικίλης σύνθεσης και ποικίλου περιεχοmicroένου καθώς και ποικίλου βαθmicroού αλλη-λεξάρτησης Όσοι απονέmicroουν δικαιοσύνη στις επαρχίες κυρίως τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας κάνουν προφανώς χρήση αδιακρίτως όποιου τέτοιου εγχειριδίου τους είναι προσιτό Συχνά τέτοια εγχειρίδια φαίνεται να συντάσσονται microόνο για προ-σωπική χρήση του συντάκτη τους ή του κύκλου του Το εκκλησιαστικό στοιχείο συχνά υπερισχύει εντυπωσιακά Είναι πχ η περίπτωση του λεγοmicroένου νοmicroοκάνονα του τύπου laquoΠάνυ ὠφέλιmicroον καί πλουσιώτατονraquo (στην ουσία ένα διευρυmicroένο εξοmicroολογητάριο) microε σηmicroαντική διάδοση στις διάφορες microορφές και παραλλαγές του στον ίδιο τύπο ανήκει και ο Νοmicroοκάνων του Ρωσικού Ευχολογίου Από τα microέσα του 16ου αιώνα ο νοmicroικός βίος τουλάχιστον στην ελλαδική επαρχία δια-θέτει το κατεξοχήν νοmicroικό εγχειρίδιό του της εποχής της τουρκοκρατίας τον λεγόmicroενο νοmicroοκάνονα (Νόmicroιmicroον) του Μανουήλ Μαλαξού Σε microικρότερη διάδοση στην αρχική του microορφή σε λόγια γλώσσα (περί το 1560) αποκτά microια εκπληκτική διάδοση στη microετέπειτα επεξεργασία του σε δηmicroώδη γλώσσα από τον ίδιο τον συντάκτη του (15621563) σε εκατοντάδες χειρόγραφα και σε αmicroέτρητες παραλλαγές microερικές από τις οποίες (microία τουλάχιστον βασική) πρέπει να οφείλονται στον ίδιο πάντοτε συντάκτη ο οποίος προ-φανώς συνεχίζει να επεξεργάζεται και να ενηmicroερώνει την ύλη του Γνωρίζουmicroε σήmicroερα αυτόγραφα χειρόγραφα και της λόγιας και της δηmicroώδους microορφής Οι περισσότερες πάντως παραλλαγές οφείλονται σε πάσης φύσεως microεταγενέστερες παρεmicroβάσεις Κυρι-αρχεί πάντοτε η ύλη του εκκλησιαστικού δικαίου Η ύλη του κοσmicroικού δικαίου είναι ακόmicroη περιορισmicroένη στα στοιχειώδη αλλά η θεmicroατική περιλαmicroβάνει και άλλο υλικό θεολογικό πρακτικό ή εγκυκλοπαιδικό Σηmicroαντική θα είναι και η ρουmicroανική απόδοση του νοmicroοκάνονα Intreptarea Legii (1652) Το 1645 συντάσσεται από έναν αρχιmicroανδρίτη των Ιωαννίνων τον Ιάκωβο ένα σηmicroα-ντικό αλφαβητικό νοmicroοκανονικό εγχειρίδιο microε πρότυπο τον Βλάσταρη αλλά σηmicroαντικά εmicroπλουτισmicroένο microε άλλη ύλη και κοσmicroικού δικαίου (microε χρήση προφανώς και της παρά-φρασης Κουνάλη Κριτόπουλου) ή Βακτηρία των Αρχιερέων η οποία όmicroως δεν θα έχει διάδοση ικανή να εκτοπίσει τον πανταχού παρόντα Μαλαξό

Στην Κωνσταντινούπολη τα πρω-τότυπα υστεροβυζαντινά νοmicroικά

όπου η ύλη της Εξαβίβλου συντίθεται microε ύλη από τον Βλάσταρη Δεν θα έχει σπουδαία διάδοση αλλά θα χρησιmicroοποιηθεί αρκετά σε microεταγενέστερες επεξεργασίες Η παραγωγή της τουρκοκρατίας θα γνωρίσει όπως είπαmicroε ένα πλήθος νοmicroοκανονικών έργων ποικίλης σύνθεσης και ποικίλου περιεχοmicroένου καθώς και ποικίλου βαθmicroού αλλη-λεξάρτησης Όσοι απονέmicroουν δικαιοσύνη στις επαρχίες κυρίως τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας κάνουν προφανώς χρήση αδιακρίτως όποιου τέτοιου εγχειριδίου τους είναι προσιτό Συχνά τέτοια εγχειρίδια φαίνεται να συντάσσονται microόνο για προ-σωπική χρήση του συντάκτη τους ή του κύκλου του Το εκκλησιαστικό στοιχείο συχνά υπερισχύει εντυπωσιακά Είναι πχ η περίπτωση του λεγοmicroένου νοmicroοκάνονα του τύπου laquoΠάνυ ὠφέλιmicroον καί πλουσιώτατονraquo (στην ουσία ένα διευρυmicroένο εξοmicroολογητάριο) microε σηmicroαντική διάδοση στις διάφορες microορφές και παραλλαγές του στον ίδιο τύπο ανήκει και ο Νοmicroοκάνων του Ρωσικού Ευχολογίου Από τα microέσα του 16ου αιώνα ο νοmicroικός βίος τουλάχιστον στην ελλαδική επαρχία δια-θέτει το κατεξοχήν νοmicroικό εγχειρίδιό του της εποχής της τουρκοκρατίας τον λεγόmicroενο νοmicroοκάνονα (Νόmicroιmicroον) του Μανουήλ Μαλαξού Σε microικρότερη διάδοση στην αρχική του microορφή σε λόγια γλώσσα (περί το 1560) αποκτά microια εκπληκτική διάδοση στη microετέπειτα επεξεργασία του σε δηmicroώδη γλώσσα από τον ίδιο τον συντάκτη του (15621563) σε εκατοντάδες χειρόγραφα και σε αmicroέτρητες παραλλαγές microερικές από τις οποίες (microία τουλάχιστον βασική) πρέπει να οφείλονται στον ίδιο πάντοτε συντάκτη ο οποίος προ-φανώς συνεχίζει να επεξεργάζεται και να ενηmicroερώνει την ύλη του Γνωρίζουmicroε σήmicroερα αυτόγραφα χειρόγραφα και της λόγιας και της δηmicroώδους microορφής Οι περισσότερες πάντως παραλλαγές οφείλονται σε πάσης φύσεως microεταγενέστερες παρεmicroβάσεις Κυρι-αρχεί πάντοτε η ύλη του εκκλησιαστικού δικαίου Η ύλη του κοσmicroικού δικαίου είναι ακόmicroη περιορισmicroένη στα στοιχειώδη αλλά η θεmicroατική περιλαmicroβάνει και άλλο υλικό θεολογικό πρακτικό ή εγκυκλοπαιδικό Σηmicroαντική θα είναι και η ρουmicroανική απόδοση του νοmicroοκάνονα Intreptarea Legii (1652) Το 1645 συντάσσεται από έναν αρχιmicroανδρίτη των Ιωαννίνων τον Ιάκωβο ένα σηmicroα-ντικό αλφαβητικό νοmicroοκανονικό εγχειρίδιο microε πρότυπο τον Βλάσταρη αλλά σηmicroαντικά εmicroπλουτισmicroένο microε άλλη ύλη και κοσmicroικού δικαίου (microε χρήση προφανώς και της παρά-φρασης Κουνάλη Κριτόπουλου) ή Βακτηρία των Αρχιερέων η οποία όmicroως δεν θα έχει διάδοση ικανή να εκτοπίσει τον πανταχού παρόντα Μαλαξό

Στην Κωνσταντινούπολη τα πρω-τότυπα υστεροβυζαντινά νοmicroικά

Τα απλούστερα αυτά και λαϊκότερα βοηθήmicroατα κυριαρχούν όπως είδαmicroε στην εκτός του κέντρου οθωmicroανική επαρχία ιδίως την ελλαδική όπου επισηmicroότερες πηγές είναι δυσπρόσιτες Το εκκλησιαστικό κέντρο στο πατριαρχείο σπάνια χρησιmicroοποιεί τα λαϊκά αυτά νοmicroικά εγχειρίδια και microάλλον τα αγνοεί τουλάχιστον επίσηmicroα Στο εκκλησιαστικό κέντρο της Κωνσταντινούπολης τα πρωτότυπα υστεροβυζαντινά εγχειρίδια κυρίως Βλά-σταρης και Αρmicroενόπουλος φαίνεται να χρησιmicroοποιούνται εξαρχής microε βάση βυζαντινά χειρόγραφα Οι νεότερες και νεότατες έρευνες (κυρίως στο πλαίσιο του υπό τη διεύ-θυνση του ΔΓ Αποστολόπουλου προγράmicromicroατος Θεσmicroοί και ιδεολογία στη νεοελληνική κοινωνία του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύmicroατος Ερευνών) προ-σέγγισαν και το θέmicroα νοmicroικών συλλογών που καταρτίστηκαν στο ίδιο το πατριαρχείο microε βάση το διαθέσιmicroο χειρόγραφο υλικό για επίσηmicroη χρήση από τις υπηρεσίες του κατά την άσκηση της διοικητικής και δικαιοδοτικής τους λειτουργίας Πρόκειται για microία συλλογή που καταρτίστηκε το 1564 (συνδέεται microε το πρόσωπο του microεγάλου λογοθέτη Ιέρακος) και βρισκόταν ακόmicroη σε χρήση το 1592 και από τις αρχές του 17ου αιώνα για το λεγόmicroενο Μέγα Νόmicroιmicroον της Μεγάλης Εκκλησίας (microαρτυρείται ήδη το 1611) Το τελευταίο είναι στην πραγmicroατικότητα το προϊόν της συστάχωσης των χειρογρά-φων δύο υστεροβυζαντινών συλλογών ενός ευρύτατα εmicroπλουτισmicroένου microε πρόσθετο υλικό Συντάγmicroατος του Βλαστάρη και microιας νοmicroοκανονικής συλλογής του 13ου αιώνα την οποία η έρευνα έχει συνδέσει microε το πρόσωπο του γνωστού Βυζαντινού λόγιου Θεόδω-ρου Σκουταριώτη microητροπολίτη Κυζίκου Το Μέγα Νόmicroιmicroον δεν έχει διασωθεί αυτούσιο σώζεται όmicroως στο microεγαλύτερο microέρος του σε microεταγενέστερο αντίγραφο (κώδικας 1 της microονής Κοσινίτζης σήmicroερα στο Κέντρο Ivan Dujcev της Σόφιας) Το δεύτερο τmicroήmicroα του Μεγάλου Νοmicroίmicroου microε τη νοmicroοκανονική συλλογή θα αποτελέσει το πρώτο microέρος της περιώνυmicroης Νοmicroικής Συναγωγής που θα συντάξει ο πατριάρχης Ιεροσολύmicroων Δοσίθεος το 1680 (η πρωτότυπη microορφή της περιέχεται σε χειρόγραφο του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου της Κωνσταντινούπολης που σήmicroερα βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος) minus της οποίας το δεύτερο microέρος περιλαmicroβάνει πολύτιmicroη συλλογή εκατοντάδων πατριαρχικών και συνοδικών πράξεων από τον επίσηmicroο κώδικα του Οικουmicroενικού Πατριαρχείου που σήmicroερα πλέον microας είναι γνωστές microόνο από τη Συναγωγή αυτή του Δοσίθεου Εξάλλου για το ιδιαίτερο θέmicroα του δικαίου του γάmicroου αφετηρία και αρχικό πυρήνα της

Ο πατριάρχης Ιεροσολύmicroων Δοσίθεος υπήρξε συντάκτης της

δικαιοδοτικής (και της κανονιστικής) λειτουργίας της Εκκλησίας ήδη από το 15281529 έχει εκπονηθεί στους κόλπους και πάλι του πατριαρχείου από τον microεγάλο χαρτοφύλακα Μανουήλ Ξανθινό microία ηmicroιεπίσηmicroη Έκθεσις περί κεκωλυmicroένων και ακωλύτων γάmicroων η οποία θα έχει σηmicroαντική χειρόγραφη διάδοση Θα περιληφθεί microάλιστα και στον νοmicroοκά-νονα του Μαλαξού και θα αποτελέσει τον πυρήνα του πρώτου microεταβυζαντινού νοmicroικού εγχειριδίου που θα δει το φως σε έντυπη microορφή πάλι για τα θέmicroατα του δικαίου του γάmicroου Περί των της συγγενείας βαθmicroών συνοπτική συλλογή εκ διαφόρων συντεθείσα παρά Ζαχαρίου ιερέως Σκορδυλίου Κρητός του επονοmicroαζοmicroένου Μαραφαρά (Βενετία 1564) Ο Μαλαξός σε microία επόmicroενη χειρόγραφη αναθεώρηση-έκδοση του νοmicroοκάνονά του που προφανώς έχει επιmicroεληθεί ο ίδιος θα λάβει υπόψη του και το εγχειρίδιο αυτό του Ζαχαρία Σκορδύλη Στον χώρο του πατριαρχείου δραστηριοποιείται τον 16ο αιώνα και ο γνωστός λόγιος πρωτονοτάριος Θεοδόσιος Ζυγοmicroαλάς ο οποίος microεταξύ άλλων στο πλαίσιο των πολλών επιδόσεών του παραφράζει σε δηmicroώδη γλώσσα τόσο το αλφαβητικό υστεροβυζαντινό εγχειρίδιο που έχει αποκληθεί Μικρά Σύνοψις όσο και την Εξάβιβλο του Αρmicroενοπούλου Οι παραφράσεις αυτές όmicroως θα microείνουν microάλλον εργασίες γραφείου χωρίς διάδοση και δεν θα ασκήσουν ιδιαίτερη επιρροή Από τα τέλη του 17ου αιώνα το πατριαρχείο έχει αρχίσει να εγκαταλείπει την προσφυγή στις πάσης φύσεως χειρόγραφες συναγωγές και στρέφεται βαθmicroιαία στην απευθείας χρήση έντυπων συλλογών νοmicroικής και κανονικής ύλης που εκδίδονται στη Δύση Πρό-κειται microεταξύ άλλων για το Ius Graecoromanum του J LoumlwenklauLeunclavius (Φραν-κφούρτη 1596) microία πλούσια συλλογή κειmicroένων εκκλησιαστικού και κοσmicroικού δικαίου στην οποία είχαν περιληφθεί για πρώτη φορά σε έντυπη microορφή αποσπάσmicroατα από το Σύνταγmicroα του Βλαστάρη καθώς και η πρώτη έκδοση microιας Επιτοmicroής Κανόνων του Αρmicroε-νοπούλου δηλαδή microιας κάπως άτυχης microικρής αδελφής της Εξαβίβλου αυτή τη φορά για το εκκλησιαστικό-κανονικό δίκαιο και για το Συνοδικόν του W BeveridgeBeveregius (Οξφόρδη 1672) υποδειγmicroατικό έργο όπου περιέχεται το κείmicroενο των ιερών κανόνων microε τα σχόλια των Βυζαντινών ερmicroηνευτών και σε πρώτη πλήρη πλέον έντυπη έκδοση το Σύνταγmicroα του Βλαστάρη Η χρήση από το εκκλησιαστικό κέντρο των πηγών αυτών που είναι και υλικά δυσεύρε-τες και γλωσσικά και θεmicroατολογικά δυσπρόσιτες ελάχιστα θα κλονίσει στην επαρχία την

Μικρογραφική απεικόνιση του Ματθαίου Βλαστάρη συντάκτη

Χαλκογραφία του Μητροπολίτη Αθηνών Μελετίου από την

κυριαρχία των λαϊκότερων εγχειριδίων κατεξοχήν του νοmicroοκάνονα του Μαλαξού Από τη βενετοκρατούmicroενη περιφέρεια έχουmicroε σπάνια δείγmicroατα ένα περίεργης σύνθεσης όπως microαρτυρεί και ο τίτλος Νόmicroιmicroον εκλελεγmicroένον εκ διαφόρων βιβλίων και από την θείαν και ιεράν Γραφήν που συντάσσεται στην Κρήτη από τον ιερέα Ιωάννη Τρουλινό και microένει χωρίς καmicroία διάδοση χρονολογείται στον 17ο αιώνα στην εποχή γύρω από την πτώση της Κρήτης και όχι στα τέλη του 16ου όπως θεωρείτο παλαιότερα

Η δικαιοπλαστική-νοmicroοθετική λειτουργίαΗ άσκηση από την Εκκλησία της δικαιοδοτικής λειτουργίας θα οδηγήσει εκ των πραγ-microάτων και στην άσκηση σε κάποιον βαθmicroό microιας κανονιστικής-δικαιοπλαστικής λει-τουργίας για την προσαρmicroογή του εφαρmicroοζόmicroενου βυζαντινού δικαίου στις εκάστοτε συνθήκες Η δικαιοπλαστική αυτή λειτουργία εκδηλώνεται συνήθως microε τη νοmicroολογία δηλαδή microε τις αποφάσεις της εκκλησιαστικής δικαιοσύνης (κατεξοχήν βέβαια της πατριαρχικής) η οποία είναι άλλωστε εθισmicroένη σε τέτοιες προσαρmicroογές από τη χρήση κατά τις περιστάσεις στα εκκλησιαστικά ζητήmicroατα της λεγοmicroένης οικονοmicroίας Ενίοτε όmicroως εκδηλώνεται και microε θεσmicroικότερο τρόπο microε την άσκηση ουσιαστικά ενός είδους νοmicroοθετικής λειτουργίας Είναι η υψηλότερη εκδήλωση της εκκλησιαστικής αυθεντίας στον χώρο του δικαίου Έχει και πάλι ως αφετηρία τα θέmicroατα των προϋποθέσεων και των κωλυmicroάτων του γάmicroου στα οποία η εκκλησία αισθάνεται ότι ενεργεί ελεύθερα γιατί θεωρεί ότι ανή-κουν στο πνευmicroατικό πεδίο τυπικό παράδειγmicroα ο Τόmicroος του 1611 του πατριάρχη Νεό-φυτου Βrsquo περί συνοικεσίων microε τον οποίο ρυθmicroίζεται microε επιεικέστερο τρόπο laquoδιά τήν στενοχωρίαν τοῦ γένουςraquo η έκταση ορισmicroένων κωλυmicroάτων γάmicroου Η λειτουργία όmicroως αυτή επεκτείνεται και σε περιουσιακού χαρακτήρα θέmicroατα πάντοτε όmicroως στο πλαίσιο του οικογενειακού και κληρονοmicroικού δικαίου συχνά microε αφετηρία εθιmicroικούς θεσmicroούς ή πρακτικές είτε για την επικύρωση είτε για την περιστολή τους γράmicromicroα laquoπερί λύσεως ζητηmicroάτων κληρονοmicroικού δικαίουraquo του πατριάρχη Ιερεmicroία Γrsquo (1721) laquoπροικοδοσιών όροι και κανόνεςraquo του πατριάρχη Σαmicroουήλ Αrsquo Χαντζερή (1767) laquoδιαίτησις κληρονοmicroι-κών δικαίωνraquo του πατριάρχη Καλλινίκου Εrsquo (1803) laquoπροικοδοσιών όροι και κανόνεςraquo του πατριάρχη Ιερεmicroία Δrsquo (1810) κλπ

Άποψη του ελληνικού σχολείου της Αδριανουπόλεως στο οποίο

Η καmicroπή στα microέσα του 18ου αιώναΗ έναρξη της κυρίως νεοελληνικής περιόδου στον χώρο του δικαίου έχει microία συγκε-κριmicroένη χρονολογία γιατί σηmicroαδεύεται από ένα εκδοτικό γεγονός το 1744 δηmicroοσιεύ-εται στη Βενετία από το τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκή η microετάφραση στη δηmicroώδη γλώσσα της Εξαβίβλου του Αρmicroενοπούλου από τον Αλέξιο Σπανό Ο microεταφραστής λόγιος από τα Ιωάννινα διδάσκαλος στο ελληνικό σχολείο της Αδριανούπολης υπήρξε ίσως γνωστότερος στην εποχή του από κάποιες στιχουργικές του επιδόσεις και από τη σύνταξη ενός εγχειριδίου ποιητικής-microετρικής Κατά την επικρατέστερη σήmicroερα άποψη ταυτίζεται microε έναν οmicroώνυmicroο ανιψιό και κλη-ρονόmicroο του microητροπολίτη Αθηνών Μελετίου Μήτρου Δεν ήταν νοmicroικός και αυτό φαί-νεται στη microετάφρασή του που επιδιώκει ndashκαι επιτυγχάνει συνήθωςndash να είναι εξαιρε-τικά πιστή αλλά καταντά ενίοτε ακατανόητη πεπλανηmicroένη ή παραπλανητική Για την εκπόνησή της χρησιmicroοποιεί την πρώτη έντυπη έκδοση του πρωτότυπου κειmicroένου της Εξαβίβλου (Παρίσι 1540) Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες ενδείξεις ήδη η πρώτη έκδοση της microετάφρασης το 1744 είναι δηmicroοσιευmicroένη microετά τον θάνατο του microεταφραστή Θα ακο-λουθήσουν πέντε ή έξι ακόmicroη εκδόσεις στη Βενετία από το 1766 έως το 1820 Για να καλύψει συστηmicroατικά και τις εν τω microεταξύ νοmicroολογιακές και νοmicroοθετικές microεταβολές στο δίκαιο του γάmicroου σε αυτό το κεντρικό πάντοτε αντικείmicroενο της δραστηριότητας και του ενδιαφέροντος της εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας ο microεταφραστής έχει προσθέσει στην Εξάβιβλο ένα δικό του Εγχειρίδιον περί των Συνοικεσίων Εmicroπνευστής της microετάφρασης και της έκδοσης είναι ένας microεγαλοπρεπής αρχιερέας και συγχρόνως microεγάλος κοσmicroικός άρχοντας microε βλέψεις και για τον πατριαρχικό θρόνο που δεν θα ευοδωθούν ο microητροπολίτης Ηρακλείας Γεράσιmicroος Από τον πρόλογό του ένα σαφώς προγραmicromicroατικό κείmicroενο φαίνεται ο χαρακτήρας που επιθυmicroεί να προσδώσει

laquoΔέξασθε τοίνυν τήν παροῦσαν βίβλον φιλοφρόνως καί microετά πάσης ἐπιmicroελείας συνεργοῦντες microε τήν ἀνάγνωσιν τῆς βίβλου καί τήν ἀποκατάστασιν τῶν ὧν περιέχει νοmicroίmicroων κατrsquo εὐθείαν κρίνοντες καί δεχόmicroενοι τά ἐν αὐτῇ περιεχόmicroενα ἀπονέmicroοντες ἑκάστῳ ἀκατακρίτως τό δίκαιονraquo

στην έκδοση επιδιώκει εντελώς συνειδητά να επιβάλει την Εξάβιβλο και το βυζα-ντινό-ρωmicroατικό δίκαιο που αυτή περιέχει σε επίσηmicroη και αποκλειστική χρήση Πράγmicroατι η microεγάλη κοινωνική οικονοmicroική και πνευmicroατική ώθηση του τουρκοκρατούmicroε-νου ελληνισmicroού από τα microέσα του 18ου αιώνα αντικατοπτρίζεται στον χώρο του δικαίου όπως είδαmicroε στη θεσmicroοποίηση στην πράξη microιας γενικής εκκλησιαστικής δικαιοδο-σίας στον χώρο του ιδιωτικού δικαίου και στην καθιέρωση πλέον microιας συγκροτηmicroένης δικαστικής λειτουργίας σε αυτόν τον χώρο Τα νοmicroικά εγχειρίδια και βοηθήmicroατα των πρώτων microεταβυζαντινών αιώνων προσανατολισmicroένα κυρίως στο εκκλησιαστικό δίκαιο αν και δεν θα εξαφανιστούν από τον νοmicroικό βίο είναι προφανές ότι δεν ανταποκρίνο-νται πλέον στις απαιτήσεις microιας καινούργιας εποχής που έρχεται και ενός γενικά πολύ υψηλότερου microορφωτικού επιπέδου και ασφαλώς δεν επαρκούν για να καλύψουν τις όλο και πιο πολύπλοκες νοmicroικές ανάγκες microιας κοινωνίας και microιας οικονοmicroίας σε πλήρη διαδικασία ανάπτυξης Η microεταφρασmicroένη Εξάβιβλος είναι λοιπόν ένα βιβλίο που έρχεται στην ώρα του Επι-βάλλεται πράγmicroατι ως ο κατεξοχήν νοmicroικός κώδικας και χρησιmicroοποιείται από τις δικαι-οδοσίες όλων των βαθmicroίδων Είναι βέβαια και η βασική πλέον επίσηmicroη νοmicroική πηγή της πατριαρχικής δικαιοσύνης και διοίκησης σε θέmicroατα κοσmicroικού δικαίου Χρησιmicroοποι-είται βέβαια κυρίως στη microεταφρασmicroένη microορφή της αλλά στις υψηλότερες βαθmicroίδες κυρίως στο πατριαρχείο και στο πρωτότυπο από τις διάφορες έντυπες εκδόσεις της στη Δύση Στην ανασυγκροτούmicroενη και συγχρονιζόmicroενη από την Εκκλησία δικαιική και δικαιοδοτική τάξη αποκαθίσταται λοιπόν το κωδικοποιηmicroένο στην Εξάβιβλο ρωmicroαϊκό-βυζαντινό δίκαιο ως το microόνο εφαρmicroοστέο και επιδιώκεται να παρακαmicroφθεί πλέον η προσφυγή σε άλλα

Η περίφηmicroη laquoΕξάβιβλοςraquo του Αρmicroενόπουλου είναι ο κατεξοχήν

laquoΟ ιερός Αρmicroενόπουλοςraquo είναι ο συνήθης τρόπος παραποmicroπής που χρησιmicroοποιείται στα πατριαρχικά έγγραφα (όπως και laquoο ιερός Βλάσταρηςraquo για το κανονικό δίκαιο) ο τύπος αυτός θα είναι ακόmicroη σε χρήση το 1823 από την κυβέρνηση της επαναστατη-microένης Ελλάδος σε πράξη υπογραmicromicroένη είναι αλήθεια από αρχιερέα τον υπουργό Θρησκείας επίσκοπο Ανδρούσης Ιωσήφ laquoκατά τούς νόmicroους τούς κειmicroένους ἐν τῷ ἱερῷ Ἀρmicroενοπούλῳraquo (ΔΣ Γκίνης laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυζαντινού Δικαίουraquo αρ 718)

στην έκδοση επιδιώκει εντελώς συνειδητά να επιβάλει την Εξάβιβλο και το βυζα-ντινό-ρωmicroατικό δίκαιο που αυτή περιέχει σε επίσηmicroη και αποκλειστική χρήση Πράγmicroατι η microεγάλη κοινωνική οικονοmicroική και πνευmicroατική ώθηση του τουρκοκρατούmicroε-νου ελληνισmicroού από τα microέσα του 18ου αιώνα αντικατοπτρίζεται στον χώρο του δικαίου όπως είδαmicroε στη θεσmicroοποίηση στην πράξη microιας γενικής εκκλησιαστικής δικαιοδο-σίας στον χώρο του ιδιωτικού δικαίου και στην καθιέρωση πλέον microιας συγκροτηmicroένης δικαστικής λειτουργίας σε αυτόν τον χώρο Τα νοmicroικά εγχειρίδια και βοηθήmicroατα των πρώτων microεταβυζαντινών αιώνων προσανατολισmicroένα κυρίως στο εκκλησιαστικό δίκαιο αν και δεν θα εξαφανιστούν από τον νοmicroικό βίο είναι προφανές ότι δεν ανταποκρίνο-νται πλέον στις απαιτήσεις microιας καινούργιας εποχής που έρχεται και ενός γενικά πολύ υψηλότερου microορφωτικού επιπέδου και ασφαλώς δεν επαρκούν για να καλύψουν τις όλο και πιο πολύπλοκες νοmicroικές ανάγκες microιας κοινωνίας και microιας οικονοmicroίας σε πλήρη διαδικασία ανάπτυξης Η microεταφρασmicroένη Εξάβιβλος είναι λοιπόν ένα βιβλίο που έρχεται στην ώρα του Επι-βάλλεται πράγmicroατι ως ο κατεξοχήν νοmicroικός κώδικας και χρησιmicroοποιείται από τις δικαι-οδοσίες όλων των βαθmicroίδων Είναι βέβαια και η βασική πλέον επίσηmicroη νοmicroική πηγή της πατριαρχικής δικαιοσύνης και διοίκησης σε θέmicroατα κοσmicroικού δικαίου Χρησιmicroοποι-είται βέβαια κυρίως στη microεταφρασmicroένη microορφή της αλλά στις υψηλότερες βαθmicroίδες κυρίως στο πατριαρχείο και στο πρωτότυπο από τις διάφορες έντυπες εκδόσεις της στη Δύση Στην ανασυγκροτούmicroενη και συγχρονιζόmicroενη από την Εκκλησία δικαιική και δικαιοδοτική τάξη αποκαθίσταται λοιπόν το κωδικοποιηmicroένο στην Εξάβιβλο ρωmicroαϊκό-βυζαντινό δίκαιο ως το microόνο εφαρmicroοστέο και επιδιώκεται να παρακαmicroφθεί πλέον η προσφυγή σε άλλα

Η περίφηmicroη laquoΕξάβιβλοςraquo του Αρmicroενόπουλου είναι ο κατεξοχήν

laquoΟ ιερός Αρmicroενόπουλοςraquo είναι ο συνήθης τρόπος παραποmicroπής που χρησιmicroοποιείται στα πατριαρχικά έγγραφα (όπως και laquoο ιερός Βλάσταρηςraquo για το κανονικό δίκαιο) ο τύπος αυτός θα είναι ακόmicroη σε χρήση το 1823 από την κυβέρνηση της επαναστατη-microένης Ελλάδος σε πράξη υπογραmicromicroένη είναι αλήθεια από αρχιερέα τον υπουργό Θρησκείας επίσκοπο Ανδρούσης Ιωσήφ laquoκατά τούς νόmicroους τούς κειmicroένους ἐν τῷ ἱερῷ Ἀρmicroενοπούλῳraquo (ΔΣ Γκίνης laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυζαντινού Δικαίουraquo αρ 718)

βοηθήmicroατα κατευθείαν κρίνοντες και δεχόmicroενοι τα εν αυτή περιεχόmicroενα laquoἀπονέmicroοντες ἑκάστῳ ἀκατακρίτως τό δίκαιονraquo όπως έλεγε ο Γεράσιmicroος Ηρακλείας Μιλούσε κάνοντας χρήση microιας αυθεντίας την οποία βέβαια δεν διέθετε τυπικά Βλέπουmicroε όmicroως ότι η προγραmicromicroατική του επιδίωξη ευοδώθηκε όσο ήταν δυνατόν πληρέστερα Ο υπό το Οικουmicroενικό Πατριαρχείο ελληνικός και ελληνόφωνος κόσmicroος και γενικότερα ο ορθόδο-ξος πληθυσmicroός στα όρια της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας διέθετε πλέον τον νοmicroικό του κώδικα Η Εξάβιβλος παραmicroερίζει εύκολα σε ότι αφορά στο κοσmicroικό δίκαιο τα άλλα εγχειρίδια και επιβάλλεται στην κοινή συνείδηση και στη νοmicroικήδικαστική πρακτική microε αξιώσεις αποκλειστικότητας Έτσι η έκδοση της microεταφρασmicroένης Εξαβίβλου αποτελεί τη γενέθλια πράξη της ιστορίας του νεότερου ελληνικού δικαίου

Η laquoνοmicroιmicroοποιητικήraquo λειτουργία του ΑρmicroενοπούλουΕνίοτε το όνοmicroα του Αρmicroενοπούλου λειτουργεί microε τρόπο αυτόχρηmicroα νοmicroιmicroοποιητικό και microάλιστα και πριν από τη γενική επιβολή της χρήσης της Εξαβίβλου Η κάπως καθυ-στερηmicroένη όπως είδαmicroε διάδοση της Επιτοmicroής Κανόνων του Αρmicroενοπούλου επιφέρει και microία αντίστοιχη διάδοση του Ius Graecoromanum (1596) του Leunclavius που την περιέχει έργο στο οποίο ήδη αναφερθήκαmicroε Τόσο στον ελληνόφωνο όσο και στον σλαβικό χώρο δηmicroιουργείται microάλιστα η εσφαλmicroένη εντύπωση ότι και ολόκληρη η συλλογή του Leunclavius είναι έργο του Αρmicroενοπούλου Πρόκειται ασφαλώς για παρανόηση από το γεγονός ότι η Επιτοmicroή Κανόνων είναι το πρώτο κείmicroενο του Ius Graecoromanum που αρχίζει από την πρώτη σελίδα του πρώτου τόmicroου αλλά φαίνεται ότι η εσφαλmicroένη απόδοση ολόκληρης της συλλογής στον Αρmicroενό-πουλο ενθαρρύνεται κατάλληλα από την Εκκλησία για να διευκολυνθεί η διάδοση microιας χρήσιmicroης νοmicroοκανονικής συλλογής που όmicroως έχει τυπωθεί στη σχισmicroατική ή αιρετική Δύση Στο βrsquo microισό του 17ου αιώνα ο πατριάρχης Ιεροσολύmicroων Νεκτάριος στην Επιτοmicroή της Ιεροκοσmicroικής Ιστορίας του όταν περιγράφει microε θαυmicroασmicroό την απονοmicroή δικαιο-σύνης στους Βεδουίνους από τοπικούς διαιτητές γράφει ότι αποφασίζουν laquoωσάν να ήξεραν τους νόmicroους του Αρmicroενοπούλουraquo Η νοmicroιmicroοποιητική λειτουργία της Εξαβίβλου παρατηρείται ακόmicroη και στις πιο αυθαίρετες microορφές τοπικής δικαιοδοσίας Αναφέρεται ότι ο διαβόητος αρmicroατολός (microάλλον ληστής)

Ζαχαριάς στα τέλη του 18ου αιώνα απένεmicroε την εξαιρετικά περίεργη και συγχρόνως εξαιρετικά αmicroφίβολη προσωπική δικαιοσύνη του στην περιοχή δράσης του στην Μπαρ-microπίτσα της Πελοποννήσου εν ονόmicroατι δήθεν της Εξαβίβλου αντίτυπό της βρισκόταν στην δικαστική έδρα φαίνεται ότι δεν ήξερε καν να τη διαβάζει αλλά η παρουσία της του παρείχε την αναγκαία νοmicroιmicroοποίηση Αργότερα στη γαλλόφωνη Ιστορία του της νεότερης Ελλάδας microετά την Άλωση (Γενεύη 1828) ο Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός θεωρεί ότι η Εξάβιβλος αποτελεί laquoσυλλογή των νόmicroων του Ιουστινιανού συνταγmicroένη από τον Κωνσταντίνο Αρmicroενόπουλοraquo Η αντίληψη αυτή που ταυτίζει ουσιαστικά την Εξάβιβλο microε τις απώτερες πηγές της τις πηγές του ρωmicroαϊκού-βυζαντινού δικαίου θα διευκολύνει την επιβολή της και στους επαναστατι-κούς και microετεπαναστατικούς χρόνους στην τρέχουσα χρήση ως τον φορέα του δικαίου αυτού Τα συνταγmicroατικά κείmicroενα και τα νοmicroοθετήmicroατα της Επανάστασης θα εισαγάγουν πράγ-

Στη έρευνα αυτή οι προκριτοδηmicroογέροντες Γαργαλιάνων Φιλιατρών και Κυπαρισσίας θα απαντήσουν laquoΌλαι αι διαφιλονεικήσεις αίτινες ήθελον προκύψει περί κληρονοmicroίας πάντοτε ετελείωνεν η υπόθεσις κατά τους νόmicroους του Αρmicroενοπούλου προ της συστά-σεως των δικαστηρίων ακόmicroη και επί Τουρκίας εκτός αν ήθελε [τις] προσφύγει εις την εξουσίαν [= στην οθωmicroανική δικαιοσύνη]raquo (ΔΣ Γκίνης laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυ-ζαντινού Δικαίουraquo αρ 875) Ενίοτε η χρήση της Εξαβίβλου αποκλείει τη λειτουργία του εθίmicroου έτσι γράφουν οι πρόκριτοι του Νησίου (Μεσσήνης) laquoΕπί της οθωmicroανικής εξουσίας ήτον δικαστής ο αρχιερεύς ηmicroών εις τον οποίον εκρίνοντο άπαντες οι υπό την διεύθυνσίν του χρι-στιανοί και εις καθεmicroπίπτουσαν υπόθεσιν η πανιερότης του συνεδριαζόντων και των προεστών της πόλεώς microας έκρινε κατά την Εξάβιβλον του Αρmicroενοπούλου Ώστε εκτός των όσων διαλαmicroβάνει ο νόmicroος αυτός δεν υπάρχει microήτε συνήθεια άλλη microήτε έθιmicroα ιδιαίτερα εις την επαρχίαν microαςraquo (laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυζαντινού Δικαίουraquo αρ 901) Το ίδιο και ο ειρηνοδίκης της ίδιας πόλης η Εξάβιβλος είναι γιrsquo αυτόν ο laquoγρα-πτός νόmicroοςraquo laquoεκτός του γραπτού νόmicroου και των ενταύθα εmicroπεριεχοmicroένων άλλαι συνή-θειαι ιδιαίτεραι δεν υπάρχουσιν εις την επαρχίαν microας ταύτηνraquo (laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυζαντινού Δικαίουraquo αρ 873)

microατι το βυζαντινό δίκαιο microε την περίφηmicroη φράση laquoοι νόmicroοι των αειmicroνήστων ηmicroών αυτοκρατόρωνraquo σε διάφορες παραλλαγές παραπέmicroποντας ενίοτε στις γνωστές πηγές του αλλά έχουν πάντοτε στον νου την πανταχού παρούσα Εξάβιβλο Τελικά η Εξάβι-βλος θα εισαχθεί ως ο laquoπολιτικός (= αστικός) νόmicroοςraquo του νέου κράτους microε το διάταγmicroα της Αντιβασιλείας του Όθωνα της 23 Φεβρουαρίου7 Μαρτίου 1835 και θα διατηρηθεί σε ισχύ ως τη θέση σε εφαρmicroογή του Αστικού Κώδικα από τις 23 Φεβρουαρίου 1946 αποτελώντας επί 111 χρόνια το όχηmicroα για την εφαρmicroογή του βυζαντινού-ρωmicroαϊκού δικαίου στην Ελλάδα Μία επιφύλαξη του διατάγmicroατος υπέρ των εθίmicroων εκεί που έχουν επικρατήσει θα microείνει σχεδόν νεκρό γράmicromicroα Το ζήτηmicroα των εθίmicroωνΆλλωστε ήδη προηγουmicroένως η καθολική επικράτηση της Εξαβίβλου είχε φαίνεται παρακάmicroψει σε σηmicroαντικό βαθmicroό στην ηπειρωτική τουλάχιστον Ελλάδα και κυρίως στην Πελοπόννησο στον πυρήνα δηλαδή του microελλοντικού νεοελληνικού κράτους τη λειτουργία του εθίmicroου Η έρευνα του 1833 του G L von Maurer για τα έθιmicroα παραmicroένει κατrsquo ανάγκη βασική πηγή παρά τις εύλογες αmicroφιβολίες για την ποιότητα την ακρίβεια αλλά και την ειλι-κρίνεια του υλικού που είχε συγκεντρωθεί Ο microεγάλος νοmicroοδιδάσκαλος του 19ου αιώνα Παύλος Καλλιγάς είχε αναφερθεί πολύ νέος το 1839 στην laquoσειράν των microυθολογιών η οποία επί Μάουρερ απατηλώς πως συνετάχθηraquo αλλά θα αναγνωρίσει αργότερα ότι αν και η συλλογή αυτή laquoδια της διοικητικής οδού δεν προσέφερεν εγγυήσεις περί της ακριβείας τηςraquo εν τούτοις laquoθέλει είναι πάντοτε χρήσιmicroος δια να παρακινήση ακρι-βεστέραν έρευνανraquo Αντίστοιχες διατυπώσεις θα συναντήσουmicroε ακόmicroη και σε νησιωτικές περιοχές όπου όmicroως γνωρίζουmicroε ότι είχε αναπτυχθεί ισχυρό τοπικό έθιmicroο και microάλιστα και σε περιοχές έξω από το ελληνικό κράτος όπως στη Χίο laquoΠερί microισθώσεων επικαρπιών και γεωρ-γικών νόmicroων ολίγα τινά έθιmicroα υπήρχον ο νόmicroος του Αρmicroενοπούλου πολλάκις κακώς εφαρmicroοζόmicroενος δια την απειρίαν των κριτών ίσχυεν εν γένει Άλλα δε [έθιmicroα] γεν-νηθέντα από [= υπό] το βάρος του ζυγού όστις microας κατεπίεζε παραλείπω ως ασύγ-γνωσταraquo (laquoΠερίγραmicromicroαraquo αρ 831) Γιατί φαίνεται το κύρος της Εξαβίβλου πρέπει να διαφυλαχθεί έναντι του εθίmicroου και microάλιστα σε αυτές τις έξω ακόmicroη από τα όρια του

ελληνικού κράτους περιοχές που τελούν πάντοτε υπό την πατριαρχική δικαιοταξία Γιατί βέβαια ανεξάρτητα από όλα αυτά η παραγωγή εθιmicroικού δικαίου δεν αναστέλλεται σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας Κεντρικό ζήτηmicroα στην ιστορία του νεότερου ελληνικού δικαίου αποτελεί το πρόβληmicroα της σχέσης ανάmicroεσα στο επίσηmicroο δίκαιο ή στη λόγια νοmicroική παράδοση και στο δηmicroώδες ή εθιmicroικό δίκαιο Ο ΝΙ Πανταζόπουλος υποστήριξε microε σθένος microια γοητευτική θεωρία για τη διαπάλη ανάmicroεσα σε ένα δηmicroώ-δες-εθιmicroικό δίκαιο το οποίο υποτίθεται ότι microεταφέρει microέσα από microακρές και υπόγειες διαδροmicroές την προαιώνια ελληνική νοmicroική παράδοση που διατηρείται στη λαϊκή συνεί-δηση και σε ένα λόγιο δίκαιο ρωmicroαϊκής παράδοσης που επιβάλλεται από την Εκκλησία και την καθεστηκυία τάξη επιδιώκει να κυριαρχήσει επάνω στο δηmicroώδες και το κατα-πνίγει (θεωρία που είχαν δεχθεί υπό διάφορες microορφές και άλλοι ερευνητές και έχει προσυπογράψει και ο πρωτεργάτης της έρευνας των πηγών του microεταβυζαντινού δικαίου στις ηmicroέρες microας ΔΣ Γκίνης) Η θεωρία αυτή έχει σήmicroερα οριστικά εγκαταλειφθεί Η αναmicroφισβήτητα σηmicroαντική λει-τουργία του εθίmicroου είναι σε microεγάλο βαθmicroό συmicroπληρωmicroατική ή διορθωτική του ρωmicroα-ϊκού-βυζαντινού δικαίου αλλά το προϋποθέτει Δεν πρόκειται για δύο διαφορετικά αντίπαλα ή microη συmicroβατά microεταξύ τους συστήmicroατα το έθιmicroο αντίθετα διαmicroορφώνεται αναπτύσσεται και λειτουργεί microέσα σε κλίmicroα ρωmicroαϊκού-βυζαντινού δικαίου Το δίκαιο αυτό δεν είχε κατrsquo ανάγκην τον χαρακτήρα ενός ξένου δικαίου που επιβάλλεται εις βάρος της εθνικής νοmicroικής συνείδησης και παράδοσης που εκφράζονται υποτίθεται από το εθιmicroικό δίκαιο αλλά αντίθετα αφήνει πεδίο για τη διαmicroόρφωση του εθιmicroικού δικαίου το οποίο όmicroως συνδέει microε τη microεγάλη ρωmicroαϊκή νοmicroική παράδοση Έτσι το λεγό-microενο επίσηmicroο βυζαντινό δίκαιο παρέχει το πλαίσιο που εξασφαλίζει microέσα και από και πέρα από τα έθιmicroα την ενότητα δικαίου στο Νέο Ελληνισmicroό Ο θεσmicroός της τριmicroοιρίας στο κληρονοmicroικό δίκαιο για παράδειγmicroα ξένος προς τη ρωmicroα-ϊκή και την παλαιότερη βυζαντινή νοmicroοθεσία εισάγεται επίσηmicroα στο υστεροβυζαντινό δίκαιο στις αρχές του 14ου αιώνα Μέσω του Αρmicroενοπούλου εισάγεται στο δίκαιο της τουρκοκρατίας Παράλληλα προς την εφαρmicroογή του στην αρχική του microορφή όπως την παραδίδει η Εξάβιβλος υφίσταται ολόκληρη την επεξεργασία της δικαιοπλαστικής λει-τουργίας της Οθωmicroανικής περιόδου σε όλες της τις microορφές και την επίσηmicroη (microε τις πατριαρχικές κανονικές διατάξεις) και τη δηmicroώδη (microε τα τοπικά έθιmicroα) ακόmicroη και

τη θεσmicroικά νοmicroοθετική (στις κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών) Αντίστοιχη είναι η επεξεργασία και ενός άλλου θεσmicroού του εθιmicroικού δικαίου του τραχώmicroατος Συστηmicroατική παραγωγή τοπικού εθιmicroικού δικαίου έχουmicroε κατά τη διάρκεια της τουρ-κοκρατίας κυρίως στην περίπτωση νησιωτικών περιοχών πολλές από τις οποίες είχαν microείνει για microακρό διάστηmicroα εκτός της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας και εποmicroένως έξω από το οθωmicroανικό σύστηmicroα και την κοσmicroική δικαιοδοσία της Εκκλησίας ή είχαν microεικτό χριστιανικό πληθυσmicroό (ορθόδοξο και ρωmicroαιοκαθολικό) και ανέπτυξαν ιδιαίτερες κοι-νοτικές διαδικασίες Η περιέλευση των νησιών αυτών στην αρmicroοδιότητα του Οθωmicroανού αρχιναυάρχου αρmicroοδιότητα την οποία ασκούσε συνήθως microέσω των χριστιανών δρα-γουmicroάνων του στόλου ενίσχυσε τις ιδιαιτερότητες αυτών των περιοχών Σε ορισmicroένες περιπτώσεις θα έχουmicroε και κωδικοποιηmicroένο εθιmicroικό δίκαιο έθιmicroα Μυκόνου (1647) Νάξου (1775 1810) Σαντορίνης (1797) Σύρου (1695 1761 1812 1827) Λέρου (1722) Πάτmicroου (1732) Φολέγανδρου (1808) Εθιmicroική θα είναι και η πρόσληψη από τους Έλληνες εmicroπόρους και ναυτιλλοmicroένους για τις συναλλαγές τους του γαλλικού εmicroπορικού κώδικα (του 1807) του οποίου ελληνική microετάφραση δηmicroοσιεύεται ήδη το 1820 στο Παρίσι Η επικράτησή του θα είναι τόσο γενική ώστε από όλη τη γαλλική νοmicroοθεσία microόνο αυτός θα εισαχθεί στο νέο ελληνικό κράτος ως ο εmicroπορικός του νόmicroος σε αυτούσια microετάφραση Όχι ακριβώς στον χώρο του εθιmicroικού δικαίου αλλά σε σχέση πάντως microε την εmicroπορική και επαγγελmicroατική δραστηριότητα θα πρέπει να microνηmicroονευθούν εδώ ως νοmicroικές πηγές τα καταστατικά και οι κανονισmicroοί των συντεχνιών και λοιπών συσσωmicroατώσεων και των εmicroπορικών εταιρειών-συντροφιών των Ελλήνων microέσα στα όρια της Οθωmicroανικής αυτο-κρατορίας και στη Διασπορά

Οι κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιώνΈνας ιδιαίτερος χώρος ελληνικής νοmicroοθετικής παραγωγής της περιόδου της τουρκο-κρατίας αλλά θεσmicroικής αυτή τη φορά είναι οι ελληνόγλωσσες κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών (Βλαχίας και Μολδαβίας) υπό τους λεγόmicroενους Φαναριώτες ηγεmicroόνες minus τα microόνα δηλαδή ελληνικά κείmicroενα νοmicroοθετικού περιεχοmicroένου αυτής της εποχής που προέρχονται από συγκροτηmicroένα κρατικά microορφώmicroατα Το κάποτε επίmicroαχο ζήτηmicroα αν τα νοmicroοθετήmicroατα αυτά ανήκουν κυρίως στην ελληνική ή στη ρουmicroανική

Ο ηγεmicroόνας της Μολδαβίας Αλέξανδρος Υψηλάντης υπήρξε

Ζαχαριάς στα τέλη του 18ου αιώνα απένεmicroε την εξαιρετικά περίεργη και συγχρόνως εξαιρετικά αmicroφίβολη προσωπική δικαιοσύνη του στην περιοχή δράσης του στην Μπαρ-microπίτσα της Πελοποννήσου εν ονόmicroατι δήθεν της Εξαβίβλου αντίτυπό της βρισκόταν στην δικαστική έδρα φαίνεται ότι δεν ήξερε καν να τη διαβάζει αλλά η παρουσία της του παρείχε την αναγκαία νοmicroιmicroοποίηση Αργότερα στη γαλλόφωνη Ιστορία του της νεότερης Ελλάδας microετά την Άλωση (Γενεύη 1828) ο Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός θεωρεί ότι η Εξάβιβλος αποτελεί laquoσυλλογή των νόmicroων του Ιουστινιανού συνταγmicroένη από τον Κωνσταντίνο Αρmicroενόπουλοraquo Η αντίληψη αυτή που ταυτίζει ουσιαστικά την Εξάβιβλο microε τις απώτερες πηγές της τις πηγές του ρωmicroαϊκού-βυζαντινού δικαίου θα διευκολύνει την επιβολή της και στους επαναστατι-κούς και microετεπαναστατικούς χρόνους στην τρέχουσα χρήση ως τον φορέα του δικαίου αυτού Τα συνταγmicroατικά κείmicroενα και τα νοmicroοθετήmicroατα της Επανάστασης θα εισαγάγουν πράγ-

Στη έρευνα αυτή οι προκριτοδηmicroογέροντες Γαργαλιάνων Φιλιατρών και Κυπαρισσίας θα απαντήσουν laquoΌλαι αι διαφιλονεικήσεις αίτινες ήθελον προκύψει περί κληρονοmicroίας πάντοτε ετελείωνεν η υπόθεσις κατά τους νόmicroους του Αρmicroενοπούλου προ της συστά-σεως των δικαστηρίων ακόmicroη και επί Τουρκίας εκτός αν ήθελε [τις] προσφύγει εις την εξουσίαν [= στην οθωmicroανική δικαιοσύνη]raquo (ΔΣ Γκίνης laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυ-ζαντινού Δικαίουraquo αρ 875) Ενίοτε η χρήση της Εξαβίβλου αποκλείει τη λειτουργία του εθίmicroου έτσι γράφουν οι πρόκριτοι του Νησίου (Μεσσήνης) laquoΕπί της οθωmicroανικής εξουσίας ήτον δικαστής ο αρχιερεύς ηmicroών εις τον οποίον εκρίνοντο άπαντες οι υπό την διεύθυνσίν του χρι-στιανοί και εις καθεmicroπίπτουσαν υπόθεσιν η πανιερότης του συνεδριαζόντων και των προεστών της πόλεώς microας έκρινε κατά την Εξάβιβλον του Αρmicroενοπούλου Ώστε εκτός των όσων διαλαmicroβάνει ο νόmicroος αυτός δεν υπάρχει microήτε συνήθεια άλλη microήτε έθιmicroα ιδιαίτερα εις την επαρχίαν microαςraquo (laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυζαντινού Δικαίουraquo αρ 901) Το ίδιο και ο ειρηνοδίκης της ίδιας πόλης η Εξάβιβλος είναι γιrsquo αυτόν ο laquoγρα-πτός νόmicroοςraquo laquoεκτός του γραπτού νόmicroου και των ενταύθα εmicroπεριεχοmicroένων άλλαι συνή-θειαι ιδιαίτεραι δεν υπάρχουσιν εις την επαρχίαν microας ταύτηνraquo (laquoΠερίγραmicromicroα Ιστορίας Μεταβυζαντινού Δικαίουraquo αρ 873)

microατι το βυζαντινό δίκαιο microε την περίφηmicroη φράση laquoοι νόmicroοι των αειmicroνήστων ηmicroών αυτοκρατόρωνraquo σε διάφορες παραλλαγές παραπέmicroποντας ενίοτε στις γνωστές πηγές του αλλά έχουν πάντοτε στον νου την πανταχού παρούσα Εξάβιβλο Τελικά η Εξάβι-βλος θα εισαχθεί ως ο laquoπολιτικός (= αστικός) νόmicroοςraquo του νέου κράτους microε το διάταγmicroα της Αντιβασιλείας του Όθωνα της 23 Φεβρουαρίου7 Μαρτίου 1835 και θα διατηρηθεί σε ισχύ ως τη θέση σε εφαρmicroογή του Αστικού Κώδικα από τις 23 Φεβρουαρίου 1946 αποτελώντας επί 111 χρόνια το όχηmicroα για την εφαρmicroογή του βυζαντινού-ρωmicroαϊκού δικαίου στην Ελλάδα Μία επιφύλαξη του διατάγmicroατος υπέρ των εθίmicroων εκεί που έχουν επικρατήσει θα microείνει σχεδόν νεκρό γράmicromicroα Το ζήτηmicroα των εθίmicroωνΆλλωστε ήδη προηγουmicroένως η καθολική επικράτηση της Εξαβίβλου είχε φαίνεται παρακάmicroψει σε σηmicroαντικό βαθmicroό στην ηπειρωτική τουλάχιστον Ελλάδα και κυρίως στην Πελοπόννησο στον πυρήνα δηλαδή του microελλοντικού νεοελληνικού κράτους τη λειτουργία του εθίmicroου Η έρευνα του 1833 του G L von Maurer για τα έθιmicroα παραmicroένει κατrsquo ανάγκη βασική πηγή παρά τις εύλογες αmicroφιβολίες για την ποιότητα την ακρίβεια αλλά και την ειλι-κρίνεια του υλικού που είχε συγκεντρωθεί Ο microεγάλος νοmicroοδιδάσκαλος του 19ου αιώνα Παύλος Καλλιγάς είχε αναφερθεί πολύ νέος το 1839 στην laquoσειράν των microυθολογιών η οποία επί Μάουρερ απατηλώς πως συνετάχθηraquo αλλά θα αναγνωρίσει αργότερα ότι αν και η συλλογή αυτή laquoδια της διοικητικής οδού δεν προσέφερεν εγγυήσεις περί της ακριβείας τηςraquo εν τούτοις laquoθέλει είναι πάντοτε χρήσιmicroος δια να παρακινήση ακρι-βεστέραν έρευνανraquo Αντίστοιχες διατυπώσεις θα συναντήσουmicroε ακόmicroη και σε νησιωτικές περιοχές όπου όmicroως γνωρίζουmicroε ότι είχε αναπτυχθεί ισχυρό τοπικό έθιmicroο και microάλιστα και σε περιοχές έξω από το ελληνικό κράτος όπως στη Χίο laquoΠερί microισθώσεων επικαρπιών και γεωρ-γικών νόmicroων ολίγα τινά έθιmicroα υπήρχον ο νόmicroος του Αρmicroενοπούλου πολλάκις κακώς εφαρmicroοζόmicroενος δια την απειρίαν των κριτών ίσχυεν εν γένει Άλλα δε [έθιmicroα] γεν-νηθέντα από [= υπό] το βάρος του ζυγού όστις microας κατεπίεζε παραλείπω ως ασύγ-γνωσταraquo (laquoΠερίγραmicromicroαraquo αρ 831) Γιατί φαίνεται το κύρος της Εξαβίβλου πρέπει να διαφυλαχθεί έναντι του εθίmicroου και microάλιστα σε αυτές τις έξω ακόmicroη από τα όρια του

ελληνικού κράτους περιοχές που τελούν πάντοτε υπό την πατριαρχική δικαιοταξία Γιατί βέβαια ανεξάρτητα από όλα αυτά η παραγωγή εθιmicroικού δικαίου δεν αναστέλλεται σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας Κεντρικό ζήτηmicroα στην ιστορία του νεότερου ελληνικού δικαίου αποτελεί το πρόβληmicroα της σχέσης ανάmicroεσα στο επίσηmicroο δίκαιο ή στη λόγια νοmicroική παράδοση και στο δηmicroώδες ή εθιmicroικό δίκαιο Ο ΝΙ Πανταζόπουλος υποστήριξε microε σθένος microια γοητευτική θεωρία για τη διαπάλη ανάmicroεσα σε ένα δηmicroώ-δες-εθιmicroικό δίκαιο το οποίο υποτίθεται ότι microεταφέρει microέσα από microακρές και υπόγειες διαδροmicroές την προαιώνια ελληνική νοmicroική παράδοση που διατηρείται στη λαϊκή συνεί-δηση και σε ένα λόγιο δίκαιο ρωmicroαϊκής παράδοσης που επιβάλλεται από την Εκκλησία και την καθεστηκυία τάξη επιδιώκει να κυριαρχήσει επάνω στο δηmicroώδες και το κατα-πνίγει (θεωρία που είχαν δεχθεί υπό διάφορες microορφές και άλλοι ερευνητές και έχει προσυπογράψει και ο πρωτεργάτης της έρευνας των πηγών του microεταβυζαντινού δικαίου στις ηmicroέρες microας ΔΣ Γκίνης) Η θεωρία αυτή έχει σήmicroερα οριστικά εγκαταλειφθεί Η αναmicroφισβήτητα σηmicroαντική λει-τουργία του εθίmicroου είναι σε microεγάλο βαθmicroό συmicroπληρωmicroατική ή διορθωτική του ρωmicroα-ϊκού-βυζαντινού δικαίου αλλά το προϋποθέτει Δεν πρόκειται για δύο διαφορετικά αντίπαλα ή microη συmicroβατά microεταξύ τους συστήmicroατα το έθιmicroο αντίθετα διαmicroορφώνεται αναπτύσσεται και λειτουργεί microέσα σε κλίmicroα ρωmicroαϊκού-βυζαντινού δικαίου Το δίκαιο αυτό δεν είχε κατrsquo ανάγκην τον χαρακτήρα ενός ξένου δικαίου που επιβάλλεται εις βάρος της εθνικής νοmicroικής συνείδησης και παράδοσης που εκφράζονται υποτίθεται από το εθιmicroικό δίκαιο αλλά αντίθετα αφήνει πεδίο για τη διαmicroόρφωση του εθιmicroικού δικαίου το οποίο όmicroως συνδέει microε τη microεγάλη ρωmicroαϊκή νοmicroική παράδοση Έτσι το λεγό-microενο επίσηmicroο βυζαντινό δίκαιο παρέχει το πλαίσιο που εξασφαλίζει microέσα και από και πέρα από τα έθιmicroα την ενότητα δικαίου στο Νέο Ελληνισmicroό Ο θεσmicroός της τριmicroοιρίας στο κληρονοmicroικό δίκαιο για παράδειγmicroα ξένος προς τη ρωmicroα-ϊκή και την παλαιότερη βυζαντινή νοmicroοθεσία εισάγεται επίσηmicroα στο υστεροβυζαντινό δίκαιο στις αρχές του 14ου αιώνα Μέσω του Αρmicroενοπούλου εισάγεται στο δίκαιο της τουρκοκρατίας Παράλληλα προς την εφαρmicroογή του στην αρχική του microορφή όπως την παραδίδει η Εξάβιβλος υφίσταται ολόκληρη την επεξεργασία της δικαιοπλαστικής λει-τουργίας της Οθωmicroανικής περιόδου σε όλες της τις microορφές και την επίσηmicroη (microε τις πατριαρχικές κανονικές διατάξεις) και τη δηmicroώδη (microε τα τοπικά έθιmicroα) ακόmicroη και

τη θεσmicroικά νοmicroοθετική (στις κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών) Αντίστοιχη είναι η επεξεργασία και ενός άλλου θεσmicroού του εθιmicroικού δικαίου του τραχώmicroατος Συστηmicroατική παραγωγή τοπικού εθιmicroικού δικαίου έχουmicroε κατά τη διάρκεια της τουρ-κοκρατίας κυρίως στην περίπτωση νησιωτικών περιοχών πολλές από τις οποίες είχαν microείνει για microακρό διάστηmicroα εκτός της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας και εποmicroένως έξω από το οθωmicroανικό σύστηmicroα και την κοσmicroική δικαιοδοσία της Εκκλησίας ή είχαν microεικτό χριστιανικό πληθυσmicroό (ορθόδοξο και ρωmicroαιοκαθολικό) και ανέπτυξαν ιδιαίτερες κοι-νοτικές διαδικασίες Η περιέλευση των νησιών αυτών στην αρmicroοδιότητα του Οθωmicroανού αρχιναυάρχου αρmicroοδιότητα την οποία ασκούσε συνήθως microέσω των χριστιανών δρα-γουmicroάνων του στόλου ενίσχυσε τις ιδιαιτερότητες αυτών των περιοχών Σε ορισmicroένες περιπτώσεις θα έχουmicroε και κωδικοποιηmicroένο εθιmicroικό δίκαιο έθιmicroα Μυκόνου (1647) Νάξου (1775 1810) Σαντορίνης (1797) Σύρου (1695 1761 1812 1827) Λέρου (1722) Πάτmicroου (1732) Φολέγανδρου (1808) Εθιmicroική θα είναι και η πρόσληψη από τους Έλληνες εmicroπόρους και ναυτιλλοmicroένους για τις συναλλαγές τους του γαλλικού εmicroπορικού κώδικα (του 1807) του οποίου ελληνική microετάφραση δηmicroοσιεύεται ήδη το 1820 στο Παρίσι Η επικράτησή του θα είναι τόσο γενική ώστε από όλη τη γαλλική νοmicroοθεσία microόνο αυτός θα εισαχθεί στο νέο ελληνικό κράτος ως ο εmicroπορικός του νόmicroος σε αυτούσια microετάφραση Όχι ακριβώς στον χώρο του εθιmicroικού δικαίου αλλά σε σχέση πάντως microε την εmicroπορική και επαγγελmicroατική δραστηριότητα θα πρέπει να microνηmicroονευθούν εδώ ως νοmicroικές πηγές τα καταστατικά και οι κανονισmicroοί των συντεχνιών και λοιπών συσσωmicroατώσεων και των εmicroπορικών εταιρειών-συντροφιών των Ελλήνων microέσα στα όρια της Οθωmicroανικής αυτο-κρατορίας και στη Διασπορά

Οι κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιώνΈνας ιδιαίτερος χώρος ελληνικής νοmicroοθετικής παραγωγής της περιόδου της τουρκο-κρατίας αλλά θεσmicroικής αυτή τη φορά είναι οι ελληνόγλωσσες κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών (Βλαχίας και Μολδαβίας) υπό τους λεγόmicroενους Φαναριώτες ηγεmicroόνες minus τα microόνα δηλαδή ελληνικά κείmicroενα νοmicroοθετικού περιεχοmicroένου αυτής της εποχής που προέρχονται από συγκροτηmicroένα κρατικά microορφώmicroατα Το κάποτε επίmicroαχο ζήτηmicroα αν τα νοmicroοθετήmicroατα αυτά ανήκουν κυρίως στην ελληνική ή στη ρουmicroανική

Ο ηγεmicroόνας της Μολδαβίας Αλέξανδρος Υψηλάντης υπήρξε

microατι το βυζαντινό δίκαιο microε την περίφηmicroη φράση laquoοι νόmicroοι των αειmicroνήστων ηmicroών αυτοκρατόρωνraquo σε διάφορες παραλλαγές παραπέmicroποντας ενίοτε στις γνωστές πηγές του αλλά έχουν πάντοτε στον νου την πανταχού παρούσα Εξάβιβλο Τελικά η Εξάβι-βλος θα εισαχθεί ως ο laquoπολιτικός (= αστικός) νόmicroοςraquo του νέου κράτους microε το διάταγmicroα της Αντιβασιλείας του Όθωνα της 23 Φεβρουαρίου7 Μαρτίου 1835 και θα διατηρηθεί σε ισχύ ως τη θέση σε εφαρmicroογή του Αστικού Κώδικα από τις 23 Φεβρουαρίου 1946 αποτελώντας επί 111 χρόνια το όχηmicroα για την εφαρmicroογή του βυζαντινού-ρωmicroαϊκού δικαίου στην Ελλάδα Μία επιφύλαξη του διατάγmicroατος υπέρ των εθίmicroων εκεί που έχουν επικρατήσει θα microείνει σχεδόν νεκρό γράmicromicroα Το ζήτηmicroα των εθίmicroωνΆλλωστε ήδη προηγουmicroένως η καθολική επικράτηση της Εξαβίβλου είχε φαίνεται παρακάmicroψει σε σηmicroαντικό βαθmicroό στην ηπειρωτική τουλάχιστον Ελλάδα και κυρίως στην Πελοπόννησο στον πυρήνα δηλαδή του microελλοντικού νεοελληνικού κράτους τη λειτουργία του εθίmicroου Η έρευνα του 1833 του G L von Maurer για τα έθιmicroα παραmicroένει κατrsquo ανάγκη βασική πηγή παρά τις εύλογες αmicroφιβολίες για την ποιότητα την ακρίβεια αλλά και την ειλι-κρίνεια του υλικού που είχε συγκεντρωθεί Ο microεγάλος νοmicroοδιδάσκαλος του 19ου αιώνα Παύλος Καλλιγάς είχε αναφερθεί πολύ νέος το 1839 στην laquoσειράν των microυθολογιών η οποία επί Μάουρερ απατηλώς πως συνετάχθηraquo αλλά θα αναγνωρίσει αργότερα ότι αν και η συλλογή αυτή laquoδια της διοικητικής οδού δεν προσέφερεν εγγυήσεις περί της ακριβείας τηςraquo εν τούτοις laquoθέλει είναι πάντοτε χρήσιmicroος δια να παρακινήση ακρι-βεστέραν έρευνανraquo Αντίστοιχες διατυπώσεις θα συναντήσουmicroε ακόmicroη και σε νησιωτικές περιοχές όπου όmicroως γνωρίζουmicroε ότι είχε αναπτυχθεί ισχυρό τοπικό έθιmicroο και microάλιστα και σε περιοχές έξω από το ελληνικό κράτος όπως στη Χίο laquoΠερί microισθώσεων επικαρπιών και γεωρ-γικών νόmicroων ολίγα τινά έθιmicroα υπήρχον ο νόmicroος του Αρmicroενοπούλου πολλάκις κακώς εφαρmicroοζόmicroενος δια την απειρίαν των κριτών ίσχυεν εν γένει Άλλα δε [έθιmicroα] γεν-νηθέντα από [= υπό] το βάρος του ζυγού όστις microας κατεπίεζε παραλείπω ως ασύγ-γνωσταraquo (laquoΠερίγραmicromicroαraquo αρ 831) Γιατί φαίνεται το κύρος της Εξαβίβλου πρέπει να διαφυλαχθεί έναντι του εθίmicroου και microάλιστα σε αυτές τις έξω ακόmicroη από τα όρια του

ελληνικού κράτους περιοχές που τελούν πάντοτε υπό την πατριαρχική δικαιοταξία Γιατί βέβαια ανεξάρτητα από όλα αυτά η παραγωγή εθιmicroικού δικαίου δεν αναστέλλεται σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας Κεντρικό ζήτηmicroα στην ιστορία του νεότερου ελληνικού δικαίου αποτελεί το πρόβληmicroα της σχέσης ανάmicroεσα στο επίσηmicroο δίκαιο ή στη λόγια νοmicroική παράδοση και στο δηmicroώδες ή εθιmicroικό δίκαιο Ο ΝΙ Πανταζόπουλος υποστήριξε microε σθένος microια γοητευτική θεωρία για τη διαπάλη ανάmicroεσα σε ένα δηmicroώ-δες-εθιmicroικό δίκαιο το οποίο υποτίθεται ότι microεταφέρει microέσα από microακρές και υπόγειες διαδροmicroές την προαιώνια ελληνική νοmicroική παράδοση που διατηρείται στη λαϊκή συνεί-δηση και σε ένα λόγιο δίκαιο ρωmicroαϊκής παράδοσης που επιβάλλεται από την Εκκλησία και την καθεστηκυία τάξη επιδιώκει να κυριαρχήσει επάνω στο δηmicroώδες και το κατα-πνίγει (θεωρία που είχαν δεχθεί υπό διάφορες microορφές και άλλοι ερευνητές και έχει προσυπογράψει και ο πρωτεργάτης της έρευνας των πηγών του microεταβυζαντινού δικαίου στις ηmicroέρες microας ΔΣ Γκίνης) Η θεωρία αυτή έχει σήmicroερα οριστικά εγκαταλειφθεί Η αναmicroφισβήτητα σηmicroαντική λει-τουργία του εθίmicroου είναι σε microεγάλο βαθmicroό συmicroπληρωmicroατική ή διορθωτική του ρωmicroα-ϊκού-βυζαντινού δικαίου αλλά το προϋποθέτει Δεν πρόκειται για δύο διαφορετικά αντίπαλα ή microη συmicroβατά microεταξύ τους συστήmicroατα το έθιmicroο αντίθετα διαmicroορφώνεται αναπτύσσεται και λειτουργεί microέσα σε κλίmicroα ρωmicroαϊκού-βυζαντινού δικαίου Το δίκαιο αυτό δεν είχε κατrsquo ανάγκην τον χαρακτήρα ενός ξένου δικαίου που επιβάλλεται εις βάρος της εθνικής νοmicroικής συνείδησης και παράδοσης που εκφράζονται υποτίθεται από το εθιmicroικό δίκαιο αλλά αντίθετα αφήνει πεδίο για τη διαmicroόρφωση του εθιmicroικού δικαίου το οποίο όmicroως συνδέει microε τη microεγάλη ρωmicroαϊκή νοmicroική παράδοση Έτσι το λεγό-microενο επίσηmicroο βυζαντινό δίκαιο παρέχει το πλαίσιο που εξασφαλίζει microέσα και από και πέρα από τα έθιmicroα την ενότητα δικαίου στο Νέο Ελληνισmicroό Ο θεσmicroός της τριmicroοιρίας στο κληρονοmicroικό δίκαιο για παράδειγmicroα ξένος προς τη ρωmicroα-ϊκή και την παλαιότερη βυζαντινή νοmicroοθεσία εισάγεται επίσηmicroα στο υστεροβυζαντινό δίκαιο στις αρχές του 14ου αιώνα Μέσω του Αρmicroενοπούλου εισάγεται στο δίκαιο της τουρκοκρατίας Παράλληλα προς την εφαρmicroογή του στην αρχική του microορφή όπως την παραδίδει η Εξάβιβλος υφίσταται ολόκληρη την επεξεργασία της δικαιοπλαστικής λει-τουργίας της Οθωmicroανικής περιόδου σε όλες της τις microορφές και την επίσηmicroη (microε τις πατριαρχικές κανονικές διατάξεις) και τη δηmicroώδη (microε τα τοπικά έθιmicroα) ακόmicroη και

τη θεσmicroικά νοmicroοθετική (στις κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών) Αντίστοιχη είναι η επεξεργασία και ενός άλλου θεσmicroού του εθιmicroικού δικαίου του τραχώmicroατος Συστηmicroατική παραγωγή τοπικού εθιmicroικού δικαίου έχουmicroε κατά τη διάρκεια της τουρ-κοκρατίας κυρίως στην περίπτωση νησιωτικών περιοχών πολλές από τις οποίες είχαν microείνει για microακρό διάστηmicroα εκτός της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας και εποmicroένως έξω από το οθωmicroανικό σύστηmicroα και την κοσmicroική δικαιοδοσία της Εκκλησίας ή είχαν microεικτό χριστιανικό πληθυσmicroό (ορθόδοξο και ρωmicroαιοκαθολικό) και ανέπτυξαν ιδιαίτερες κοι-νοτικές διαδικασίες Η περιέλευση των νησιών αυτών στην αρmicroοδιότητα του Οθωmicroανού αρχιναυάρχου αρmicroοδιότητα την οποία ασκούσε συνήθως microέσω των χριστιανών δρα-γουmicroάνων του στόλου ενίσχυσε τις ιδιαιτερότητες αυτών των περιοχών Σε ορισmicroένες περιπτώσεις θα έχουmicroε και κωδικοποιηmicroένο εθιmicroικό δίκαιο έθιmicroα Μυκόνου (1647) Νάξου (1775 1810) Σαντορίνης (1797) Σύρου (1695 1761 1812 1827) Λέρου (1722) Πάτmicroου (1732) Φολέγανδρου (1808) Εθιmicroική θα είναι και η πρόσληψη από τους Έλληνες εmicroπόρους και ναυτιλλοmicroένους για τις συναλλαγές τους του γαλλικού εmicroπορικού κώδικα (του 1807) του οποίου ελληνική microετάφραση δηmicroοσιεύεται ήδη το 1820 στο Παρίσι Η επικράτησή του θα είναι τόσο γενική ώστε από όλη τη γαλλική νοmicroοθεσία microόνο αυτός θα εισαχθεί στο νέο ελληνικό κράτος ως ο εmicroπορικός του νόmicroος σε αυτούσια microετάφραση Όχι ακριβώς στον χώρο του εθιmicroικού δικαίου αλλά σε σχέση πάντως microε την εmicroπορική και επαγγελmicroατική δραστηριότητα θα πρέπει να microνηmicroονευθούν εδώ ως νοmicroικές πηγές τα καταστατικά και οι κανονισmicroοί των συντεχνιών και λοιπών συσσωmicroατώσεων και των εmicroπορικών εταιρειών-συντροφιών των Ελλήνων microέσα στα όρια της Οθωmicroανικής αυτο-κρατορίας και στη Διασπορά

Οι κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιώνΈνας ιδιαίτερος χώρος ελληνικής νοmicroοθετικής παραγωγής της περιόδου της τουρκο-κρατίας αλλά θεσmicroικής αυτή τη φορά είναι οι ελληνόγλωσσες κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών (Βλαχίας και Μολδαβίας) υπό τους λεγόmicroενους Φαναριώτες ηγεmicroόνες minus τα microόνα δηλαδή ελληνικά κείmicroενα νοmicroοθετικού περιεχοmicroένου αυτής της εποχής που προέρχονται από συγκροτηmicroένα κρατικά microορφώmicroατα Το κάποτε επίmicroαχο ζήτηmicroα αν τα νοmicroοθετήmicroατα αυτά ανήκουν κυρίως στην ελληνική ή στη ρουmicroανική

Ο ηγεmicroόνας της Μολδαβίας Αλέξανδρος Υψηλάντης υπήρξε

ελληνικού κράτους περιοχές που τελούν πάντοτε υπό την πατριαρχική δικαιοταξία Γιατί βέβαια ανεξάρτητα από όλα αυτά η παραγωγή εθιmicroικού δικαίου δεν αναστέλλεται σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας Κεντρικό ζήτηmicroα στην ιστορία του νεότερου ελληνικού δικαίου αποτελεί το πρόβληmicroα της σχέσης ανάmicroεσα στο επίσηmicroο δίκαιο ή στη λόγια νοmicroική παράδοση και στο δηmicroώδες ή εθιmicroικό δίκαιο Ο ΝΙ Πανταζόπουλος υποστήριξε microε σθένος microια γοητευτική θεωρία για τη διαπάλη ανάmicroεσα σε ένα δηmicroώ-δες-εθιmicroικό δίκαιο το οποίο υποτίθεται ότι microεταφέρει microέσα από microακρές και υπόγειες διαδροmicroές την προαιώνια ελληνική νοmicroική παράδοση που διατηρείται στη λαϊκή συνεί-δηση και σε ένα λόγιο δίκαιο ρωmicroαϊκής παράδοσης που επιβάλλεται από την Εκκλησία και την καθεστηκυία τάξη επιδιώκει να κυριαρχήσει επάνω στο δηmicroώδες και το κατα-πνίγει (θεωρία που είχαν δεχθεί υπό διάφορες microορφές και άλλοι ερευνητές και έχει προσυπογράψει και ο πρωτεργάτης της έρευνας των πηγών του microεταβυζαντινού δικαίου στις ηmicroέρες microας ΔΣ Γκίνης) Η θεωρία αυτή έχει σήmicroερα οριστικά εγκαταλειφθεί Η αναmicroφισβήτητα σηmicroαντική λει-τουργία του εθίmicroου είναι σε microεγάλο βαθmicroό συmicroπληρωmicroατική ή διορθωτική του ρωmicroα-ϊκού-βυζαντινού δικαίου αλλά το προϋποθέτει Δεν πρόκειται για δύο διαφορετικά αντίπαλα ή microη συmicroβατά microεταξύ τους συστήmicroατα το έθιmicroο αντίθετα διαmicroορφώνεται αναπτύσσεται και λειτουργεί microέσα σε κλίmicroα ρωmicroαϊκού-βυζαντινού δικαίου Το δίκαιο αυτό δεν είχε κατrsquo ανάγκην τον χαρακτήρα ενός ξένου δικαίου που επιβάλλεται εις βάρος της εθνικής νοmicroικής συνείδησης και παράδοσης που εκφράζονται υποτίθεται από το εθιmicroικό δίκαιο αλλά αντίθετα αφήνει πεδίο για τη διαmicroόρφωση του εθιmicroικού δικαίου το οποίο όmicroως συνδέει microε τη microεγάλη ρωmicroαϊκή νοmicroική παράδοση Έτσι το λεγό-microενο επίσηmicroο βυζαντινό δίκαιο παρέχει το πλαίσιο που εξασφαλίζει microέσα και από και πέρα από τα έθιmicroα την ενότητα δικαίου στο Νέο Ελληνισmicroό Ο θεσmicroός της τριmicroοιρίας στο κληρονοmicroικό δίκαιο για παράδειγmicroα ξένος προς τη ρωmicroα-ϊκή και την παλαιότερη βυζαντινή νοmicroοθεσία εισάγεται επίσηmicroα στο υστεροβυζαντινό δίκαιο στις αρχές του 14ου αιώνα Μέσω του Αρmicroενοπούλου εισάγεται στο δίκαιο της τουρκοκρατίας Παράλληλα προς την εφαρmicroογή του στην αρχική του microορφή όπως την παραδίδει η Εξάβιβλος υφίσταται ολόκληρη την επεξεργασία της δικαιοπλαστικής λει-τουργίας της Οθωmicroανικής περιόδου σε όλες της τις microορφές και την επίσηmicroη (microε τις πατριαρχικές κανονικές διατάξεις) και τη δηmicroώδη (microε τα τοπικά έθιmicroα) ακόmicroη και

τη θεσmicroικά νοmicroοθετική (στις κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών) Αντίστοιχη είναι η επεξεργασία και ενός άλλου θεσmicroού του εθιmicroικού δικαίου του τραχώmicroατος Συστηmicroατική παραγωγή τοπικού εθιmicroικού δικαίου έχουmicroε κατά τη διάρκεια της τουρ-κοκρατίας κυρίως στην περίπτωση νησιωτικών περιοχών πολλές από τις οποίες είχαν microείνει για microακρό διάστηmicroα εκτός της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας και εποmicroένως έξω από το οθωmicroανικό σύστηmicroα και την κοσmicroική δικαιοδοσία της Εκκλησίας ή είχαν microεικτό χριστιανικό πληθυσmicroό (ορθόδοξο και ρωmicroαιοκαθολικό) και ανέπτυξαν ιδιαίτερες κοι-νοτικές διαδικασίες Η περιέλευση των νησιών αυτών στην αρmicroοδιότητα του Οθωmicroανού αρχιναυάρχου αρmicroοδιότητα την οποία ασκούσε συνήθως microέσω των χριστιανών δρα-γουmicroάνων του στόλου ενίσχυσε τις ιδιαιτερότητες αυτών των περιοχών Σε ορισmicroένες περιπτώσεις θα έχουmicroε και κωδικοποιηmicroένο εθιmicroικό δίκαιο έθιmicroα Μυκόνου (1647) Νάξου (1775 1810) Σαντορίνης (1797) Σύρου (1695 1761 1812 1827) Λέρου (1722) Πάτmicroου (1732) Φολέγανδρου (1808) Εθιmicroική θα είναι και η πρόσληψη από τους Έλληνες εmicroπόρους και ναυτιλλοmicroένους για τις συναλλαγές τους του γαλλικού εmicroπορικού κώδικα (του 1807) του οποίου ελληνική microετάφραση δηmicroοσιεύεται ήδη το 1820 στο Παρίσι Η επικράτησή του θα είναι τόσο γενική ώστε από όλη τη γαλλική νοmicroοθεσία microόνο αυτός θα εισαχθεί στο νέο ελληνικό κράτος ως ο εmicroπορικός του νόmicroος σε αυτούσια microετάφραση Όχι ακριβώς στον χώρο του εθιmicroικού δικαίου αλλά σε σχέση πάντως microε την εmicroπορική και επαγγελmicroατική δραστηριότητα θα πρέπει να microνηmicroονευθούν εδώ ως νοmicroικές πηγές τα καταστατικά και οι κανονισmicroοί των συντεχνιών και λοιπών συσσωmicroατώσεων και των εmicroπορικών εταιρειών-συντροφιών των Ελλήνων microέσα στα όρια της Οθωmicroανικής αυτο-κρατορίας και στη Διασπορά

Οι κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιώνΈνας ιδιαίτερος χώρος ελληνικής νοmicroοθετικής παραγωγής της περιόδου της τουρκο-κρατίας αλλά θεσmicroικής αυτή τη φορά είναι οι ελληνόγλωσσες κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών (Βλαχίας και Μολδαβίας) υπό τους λεγόmicroενους Φαναριώτες ηγεmicroόνες minus τα microόνα δηλαδή ελληνικά κείmicroενα νοmicroοθετικού περιεχοmicroένου αυτής της εποχής που προέρχονται από συγκροτηmicroένα κρατικά microορφώmicroατα Το κάποτε επίmicroαχο ζήτηmicroα αν τα νοmicroοθετήmicroατα αυτά ανήκουν κυρίως στην ελληνική ή στη ρουmicroανική

Ο ηγεmicroόνας της Μολδαβίας Αλέξανδρος Υψηλάντης υπήρξε

τη θεσmicroικά νοmicroοθετική (στις κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών) Αντίστοιχη είναι η επεξεργασία και ενός άλλου θεσmicroού του εθιmicroικού δικαίου του τραχώmicroατος Συστηmicroατική παραγωγή τοπικού εθιmicroικού δικαίου έχουmicroε κατά τη διάρκεια της τουρ-κοκρατίας κυρίως στην περίπτωση νησιωτικών περιοχών πολλές από τις οποίες είχαν microείνει για microακρό διάστηmicroα εκτός της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας και εποmicroένως έξω από το οθωmicroανικό σύστηmicroα και την κοσmicroική δικαιοδοσία της Εκκλησίας ή είχαν microεικτό χριστιανικό πληθυσmicroό (ορθόδοξο και ρωmicroαιοκαθολικό) και ανέπτυξαν ιδιαίτερες κοι-νοτικές διαδικασίες Η περιέλευση των νησιών αυτών στην αρmicroοδιότητα του Οθωmicroανού αρχιναυάρχου αρmicroοδιότητα την οποία ασκούσε συνήθως microέσω των χριστιανών δρα-γουmicroάνων του στόλου ενίσχυσε τις ιδιαιτερότητες αυτών των περιοχών Σε ορισmicroένες περιπτώσεις θα έχουmicroε και κωδικοποιηmicroένο εθιmicroικό δίκαιο έθιmicroα Μυκόνου (1647) Νάξου (1775 1810) Σαντορίνης (1797) Σύρου (1695 1761 1812 1827) Λέρου (1722) Πάτmicroου (1732) Φολέγανδρου (1808) Εθιmicroική θα είναι και η πρόσληψη από τους Έλληνες εmicroπόρους και ναυτιλλοmicroένους για τις συναλλαγές τους του γαλλικού εmicroπορικού κώδικα (του 1807) του οποίου ελληνική microετάφραση δηmicroοσιεύεται ήδη το 1820 στο Παρίσι Η επικράτησή του θα είναι τόσο γενική ώστε από όλη τη γαλλική νοmicroοθεσία microόνο αυτός θα εισαχθεί στο νέο ελληνικό κράτος ως ο εmicroπορικός του νόmicroος σε αυτούσια microετάφραση Όχι ακριβώς στον χώρο του εθιmicroικού δικαίου αλλά σε σχέση πάντως microε την εmicroπορική και επαγγελmicroατική δραστηριότητα θα πρέπει να microνηmicroονευθούν εδώ ως νοmicroικές πηγές τα καταστατικά και οι κανονισmicroοί των συντεχνιών και λοιπών συσσωmicroατώσεων και των εmicroπορικών εταιρειών-συντροφιών των Ελλήνων microέσα στα όρια της Οθωmicroανικής αυτο-κρατορίας και στη Διασπορά

Οι κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιώνΈνας ιδιαίτερος χώρος ελληνικής νοmicroοθετικής παραγωγής της περιόδου της τουρκο-κρατίας αλλά θεσmicroικής αυτή τη φορά είναι οι ελληνόγλωσσες κωδικοποιήσεις των ρουmicroανικών ηγεmicroονιών (Βλαχίας και Μολδαβίας) υπό τους λεγόmicroενους Φαναριώτες ηγεmicroόνες minus τα microόνα δηλαδή ελληνικά κείmicroενα νοmicroοθετικού περιεχοmicroένου αυτής της εποχής που προέρχονται από συγκροτηmicroένα κρατικά microορφώmicroατα Το κάποτε επίmicroαχο ζήτηmicroα αν τα νοmicroοθετήmicroατα αυτά ανήκουν κυρίως στην ελληνική ή στη ρουmicroανική

Ο ηγεmicroόνας της Μολδαβίας Αλέξανδρος Υψηλάντης υπήρξε

νοmicroική ιστορία έχει ευτυχώς ξεπεραστεί γιατί στερείται ουσιαστικής σηmicroασίας άλλω-στε η ενότητα του χώρου εκείνη την εποχή είναι δεδοmicroένη Πάντως τα νοmicroοθετήmicroατα αυτά συνδέονται ενίοτε και microε επιφανή πρόσωπα που προέρχονται από τον σηmicroερινό κυρίως ελλαδικό χώρο (Μιχαήλ Φωτεινόπουλος Αθανάσιος Χριστόπουλος) Η αναφορά όmicroως στα νοmicroοθετήmicroατα αυτά θα είναι εδώ κατrsquo ανάγκην συνοπτική Πρόκειται κυρίως για το Νοmicroικόν Πρόχειρον του Μιχαήλ Φωτεινοπούλου (1765) ένα σχέδιο νόmicroου για τη Βλαχία που βασίζεται ευρύτατα στα Βασιλικά (κατά την πρώτη έκδοσή τους του Fabrot) και το οποίο ο συντάκτης του θα συνεχίσει να επεξεργάζεται έως το 1777 αλλά δεν θα φθάσει ποτέ να επικυρωθεί νοmicroοθετικά και για τους επίση-microους κώδικες της Βλαχίας Αλεξάνδρου Υψηλάντη (Συνταγmicroάτιον Νοmicroικόν) του 1780 και Καρατζά του 1817 και τον κώδικα Καλλιmicroάχη της Μολδαβίας του 18161817 Σε αντί-θεση προς τα σχέδια του Φωτεινοπούλου που αντλούν όπως είδαmicroε ευρέως από βυζα-ντινές πηγές οι τρεις αυτοί επίσηmicroοι κώδικες έχουν αποmicroακρυνθεί σε διαφορετικό βαθmicroό από την προσήλωση στη βυζαντινή παράδοση Ο κώδικας Καλλιmicroάχη εξαιρετικό για την εποχή συστηmicroατικό νοmicroοθέτηmicroα είναι και ο εντονότερα επηρεασmicroένος από τους πρώτους ευρωπαϊκούς κώδικες τον γαλλικό αλλά κυρίως τον αυστριακό Ωστόσο οι συντάκτες του τονίζουν ιδιαίτερα για ιδεολογικούς λόγους και για την εξυπηρέτηση συγκεκριmicroένων σκοπιmicroοτήτων τη βυζαντινή καταγωγή του κώδικα Η ιδε-ολογία όmicroως εδώ λειτουργεί προς την κατεύθυνση ενός καλλιεργούmicroενου τώρα προς τα τέλη της φαναριωτικής περιόδου ελληνορουmicroανικού πατριωτισmicroού

Το εκκλησιαστικό δίκαιοΣτο εκκλησιαστικό-κανονικό δίκαιο η παράδοση είναι αυτονόητα συντηρητικότερη Είδαmicroε τις πηγές και τα βοηθήmicroατα που χρησιmicroοποιούν αφενός το εκκλησιαστικό κέντρο και αφετέρου οι δικαιοδοσίες της επαρχίας στους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας Η όλο και ευρύτερη προσφυγή σε έντυπες πλέον εκδόσεις δεν θα καταργήσει τη χρήση σε λαϊκότερο επίπεδο των διαφόρων χειρόγραφων νοmicroοκανονικών βοηθηmicroάτων παρά τη δυσφήmicroηση που όλο και περισσότερο δέχονται ιδίως microετά την επικράτηση ως προς το κοσmicroικό δίκαιο της Εξαβίβλου Άλλωστε συντάσσονται συνεχώς και νέες συλ-λογές της κατηγορίας αυτής microε περιορισmicroένη microάλλον διάδοση Αλλά η Εκκλησία πολύ δύσκολα θα δεχθεί microία ευρεία εκλαΐκευση και του εκκλησιαστικού δικαίου πολύ περισ-

Ο ηγεmicroόνας Μολδαβίας Ιωάν-νης Καρατζάς συνέθεσε τον

σότερο δεν θα ενθαρρύνει τη microετάφραση των πηγών του σε δηmicroώδη γλώσσα όπως έπραξε για την Εξάβιβλο Μία εκκλησιαστική Εξάβιβλος δεν θα υπάρξει ακόmicroη Έτσι όταν εκδίδεται ανώνυmicroα ένα περίεργο βιβλίο σε λαϊκή γλώσσα microε τον τίτλο Σύνοψις νέα βιβλίου νοmicroικού και Περί εξοmicroολογήσεως (Βενετία 1753) ndashέργο του ιεροδιδασκάλου Παρθενίου Ισπαναίου από την περιοχή των Καλαβρύτων ιδρυτή της σχολής της Τριπολιτσάς ίσως microε τη σύmicroπραξη και του ανιψιού του ιατρού Ιωάννη Ισπαναίουminus πυρήνας του οποίου είναι microία δηmicroώδης microετάφραση της Επιτοmicroής Κανόνων του Αρmicroενοπούλου υφίσταται αmicroέσως την εκκλησι-αστική αποδοκιmicroασία και αποσύρεται είναι όmicroως έτσι κι αλλιώς ένα πολύ microέτριο για την εποχή έργο Την ίδια όmicroως αποδοκιmicroασία έχει συναντήσει και ένας αξιοmicroνηmicroόνευτος Νοmicroοκάνων του Θεόδωρου-Θεοκλήτου Καρατζά την ίδια θα συναντήσει και ένα ιδιαίτερα ενδια-φέρον προοδευτικό για την εποχή έργο το Νοmicroικόν του Θεόφιλου Καmicroπανίας (περί το 1788) ενός laquoφιλελεύθερου δεσπότηraquo κατά τη διατύπωση του εκδότη του ΔΣ Γκίνη Προοριζόmicroενο για χρήση των εκκλησιαστικών δικαστηρίων αρθρώνεται λόγω της διπλής δικαιοδοσίας τους εκκλησιαστικής και αστικής σε δύο microέρη που περιλαmicroβάνουν το καθένα την αντίστοιχη ύλη Το βιβλίο είναι και φορέας ενός πνεύmicroατος ελληνικού πατριωτισmicroού που microόλις φαίνεται να γεννιέται Επικίνδυνα τολmicroηρές γίνονται ενίοτε οι κρίσεις του για την οθωmicroανική κυριαρχία Ωστόσο η καταδίκη του βιβλίου από το πατριαρχείο φαίνεται ότι βασίστηκε κυρίως στο γεγονός ότι είχε συνταχθεί σε απλή γλώσσα laquoΕmicroποδίσθη υπό της Εκκλησίας επείπερ απλώς συνεγράφηraquo (Γεώργιος Ζαβίρας) Έτσι το βιβλίο δεν εκδόθηκε σε έντυπη microορφή στην εποχή του φαίνεται όmicroως ότι χρησιmicroοποιήθηκε αρκετά ακόmicroη και πολύ αργότερα στην ευρύτερη περιοχή της microητρόπολης Θεσσαλονίκης γύρω από την επισκοπή του Θεόφιλου Γενικότερα η στάση της Εκκλησίας απέναντι στο ενδεχόmicroενο microιας πλήρους συλλογής των ιερών κανόνων που διέπουν το δίκαιό της σε προσιτή γλώσσα και ιδίως επεξεργα-σmicroένων και σχολιασmicroένων είναι εντελώς αρνητική γιατί κάτι τέτοιο θεωρείται ότι εγκυ-microονεί κινδύνους Μια συλλογή κανόνων που συνοδεύει τις εκδόσεις της microετάφρασης της Εξαβίβλου από το 1777 και εξής (ίσως ήδη από τη λανθάνουσα έκδοση του 1769) είναι απλώς microία microικρή επιλογή laquoτων εν χρήσει και πλέον ωφελίmicroωνraquo

Ο Νικόδηmicroος Αγιορείτης ένας από τους πνευmicroατικούς ηγέτες

Ακόmicroη και πολύ αργότερα όταν ο Βαρθολοmicroαίος Κουτλουmicroουσιανός θα σκεφθεί να προσθέσει στην έκδοσή του λειτουργικού βιβλίου Ωρολόγιον (1832) microία microικρή σύνοψη ιερών κανόνων θα βρεθεί laquoεις microέγαν δισταγmicroόνraquo γιατί πολλοί κανόνες laquoφαίνονται ανάρmicroοστοι εις βιβλίον εκδιδόmicroενον προς κοινήν χρήσιν παντός του λαού των οποίων η δηmicroοσίευσις εις πάντας ίσως είναι microάλλον επιβλαβής ή ωφέλιmicroοςraquo η Εκκλησία θα συmicromicroεριστεί τους δισταγmicroούς του Μία Νέα και δαψιλεστάτη συλλογή των ιερών συνό-δων που δηmicroοσιεύει το 1768 ο Κερκυραίος ιεροmicroόναχος Σπυρίδων Μήλιας στη Βενετία δεν είναι παρά η αυτούσια ανατύπωση έτοιmicroου στοιχειοθετηmicroένου και σελιδοποιηmicroέ-νου υλικού από τη σπουδαία συλλογή των πρακτικών των συνόδων της Ανατολικής και της Δυτικής Εκκλησίας του Mansi στην οποία ο Μήλιας είχε συνεργαστεί ως διορθωτής των ελληνικών Εδώ περιέχονται microόνο τα ελληνικά κείmicroενα και microόνο των ανατολικών συνόδων στην πρωτότυπη βέβαια γλωσσική microορφή τους Προτάσσεται αφανώς χωρίς το όνοmicroα του συντάκτη της η Επιτοmicroή Κανόνων του Αρmicroενοπούλου αυτούσια και αυτή από την έκδοση Leunclavius στο αρχαίο κείmicroενό της Οι συλλογές των κανόνων του Αγαπίου (1787) και του Χριστοφόρου (1800) είναι και αυτές microάλλον τυπικές συντηρητικής microορ-φής εκδόσεις των κειmicroένων των κανόνων χωρίς εκλαΐκευση ή σηmicroαντικό σε βάθος σχολιασmicroό Και όmicroως και το Κανονικόν του Χριστοφόρου είχε περιπέτειες προκειmicroένου να εγκριθεί και να εκδοθεί από το πατριαρχικό τυπογραφείο Το κλίmicroα θα αντιστραφεί microε τη δηmicroοσίευση του Πηδαλίου (Λειψία 1800) έργου του ιεροmicroόναχου Αγαπίου (Λεονάρδου) και του microοναχού Νικόδηmicroου του Αγιορείτη

Θα δηmicroοσιευθεί και αυτό ύστερα από laquoενδοιασmicroούς και αmicroφιταλαντεύσειςraquo Όταν παρέ-χεται η αρχική συνοδική έγκριση για τη δηmicroοσίευσή του κατά την πρώτη πατριαρ-χία του Νεόφυτου Ζrsquo (1789-1794) ο επιφανής αντίπαλος και διάδοχος του Νεόφυτου microητροπολίτης Δέρκων Γεράσιmicroος (πατριάρχης Γεράσιmicroος Γrsquo 1794-1797) και ο microητρο-πολίτης Λαρίσης Μελέτιος (Καλλιάρχης) αντιδρούν laquoεἰς microέν τήν θεωρίαν τῆς βίβλου ἐνέδωκαν τύποις δέ ἐκδοθῆναι ἀντέφησαν προτείναντες ὅτι οὐ δεῖ τά κανονικά τῆς Ἑκκλησίας πεζῇ φράσει ἐκδίδοσθαι ἵνα microή τά τῶν ἱερών κανόνων γνώριmicroα γίνωνται τῷ χύδην λαῷraquo

Συνήθως υποτιmicroάται η συmicroβολή του πρώτου που όmicroως φαίνεται ότι υπήρξε σηmicroαντική στη συγκέντρωση του κανονικού υλικού Αλλά ο Νικόδηmicroος είναι ο συντάκτης του σχο-λιασmicroού των κειmicroένων microέσω του οποίου καθίσταται ο κύριος εκφραστής της ιδεολογίας του έργου Ο Νικόδηmicroος είναι από τους εκφραστές εκείνης της χρονικής συγκυρίας όπου η Εκκλη-σία περνά microε κορυφαίο εκπρόσωπο τον πατριάρχη Γρηγόριο Εrsquo laquoαπό τη συντήρηση στην αντίδρασηraquo microπροστά στους κινδύνους από τις ιστορικές ανατροπές και από το νέο πνεύmicroα που διαδίδεται στα τέλη του 18ου αιώνα Στον συγκεκριmicroένο χώρο του κανονικού δικαίου ο Νικόδηmicroος καθίσταται microάλιστα ο κατεξοχήν εκφραστής της αντίδρασης της Εκκλησίας microε την έκδοση του Πηδαλίου κατορθώνει να πείσει ότι η γλωσσική και ερmicroηνευτική εκλαΐκευση microπορεί να συmicroβα-δίσει απόλυτα microε την ακρότερη ιδεολογική συντήρηση και να την υπηρετήσει Κατά το παράδειγmicroα του Αλεξίου Σπανού της Εξαβίβλου ο Νικόδηmicroος προσθέτει και αυτός στο Πηδάλιόν του microία Διδασκαλία περί Συνοικεσίων όπου κατά κανόνα υποστηρίζει τις αυστηρότερες θέσεις σχετικά microε τις προϋποθέσεις και τα κωλύmicroατα του γάmicroου και αντικρούει οποιουσδήποτε microετριασmicroούς έχουν δεχθεί οι παλαιότερες συλλογές ndashκαι ο Σπανόςndash Υπό το ίδιο πνεύmicroα είχε συνταχθεί και το παλαιότερο Εξοmicroολογητάριόν του (1794)Στον χώρο του εκκλησιαστικού δικαίου το Πηδάλιον θα διεκδικήσει υπό άλλη έννοια και υπό διαφορετικές συνθήκες αρκετά αργότερα και πολύ πιο δύσκολα ένα είδος απο-κλειστικότητας ανάλογης εκείνης της Εξαβίβλου Στις ηmicroέρες microας ακόmicroη θα επικρατεί πεπλανηmicroένα η αντίληψη ότι περίπου πρόκειται για την επίσηmicroη συλλογή κανονικού δικαίου της Ανατολικής Εκκλησίας και το κύρος αυτό θα τείνει να περιβάλει ακόmicroη και τις προσωπικές γνώmicroες του Νικόδηmicroου

Συνήθως υποτιmicroάται η συmicroβολή του πρώτου που όmicroως φαίνεται ότι υπήρξε σηmicroαντική στη συγκέντρωση του κανονικού υλικού Αλλά ο Νικόδηmicroος είναι ο συντάκτης του σχο-λιασmicroού των κειmicroένων microέσω του οποίου καθίσταται ο κύριος εκφραστής της ιδεολογίας του έργου Ο Νικόδηmicroος είναι από τους εκφραστές εκείνης της χρονικής συγκυρίας όπου η Εκκλη-σία περνά microε κορυφαίο εκπρόσωπο τον πατριάρχη Γρηγόριο Εrsquo laquoαπό τη συντήρηση στην αντίδρασηraquo microπροστά στους κινδύνους από τις ιστορικές ανατροπές και από το νέο πνεύmicroα που διαδίδεται στα τέλη του 18ου αιώνα Στον συγκεκριmicroένο χώρο του κανονικού δικαίου ο Νικόδηmicroος καθίσταται microάλιστα ο κατεξοχήν εκφραστής της αντίδρασης της Εκκλησίας microε την έκδοση του Πηδαλίου κατορθώνει να πείσει ότι η γλωσσική και ερmicroηνευτική εκλαΐκευση microπορεί να συmicroβα-δίσει απόλυτα microε την ακρότερη ιδεολογική συντήρηση και να την υπηρετήσει Κατά το παράδειγmicroα του Αλεξίου Σπανού της Εξαβίβλου ο Νικόδηmicroος προσθέτει και αυτός στο Πηδάλιόν του microία Διδασκαλία περί Συνοικεσίων όπου κατά κανόνα υποστηρίζει τις αυστηρότερες θέσεις σχετικά microε τις προϋποθέσεις και τα κωλύmicroατα του γάmicroου και αντικρούει οποιουσδήποτε microετριασmicroούς έχουν δεχθεί οι παλαιότερες συλλογές ndashκαι ο Σπανόςndash Υπό το ίδιο πνεύmicroα είχε συνταχθεί και το παλαιότερο Εξοmicroολογητάριόν του (1794)Στον χώρο του εκκλησιαστικού δικαίου το Πηδάλιον θα διεκδικήσει υπό άλλη έννοια και υπό διαφορετικές συνθήκες αρκετά αργότερα και πολύ πιο δύσκολα ένα είδος απο-κλειστικότητας ανάλογης εκείνης της Εξαβίβλου Στις ηmicroέρες microας ακόmicroη θα επικρατεί πεπλανηmicroένα η αντίληψη ότι περίπου πρόκειται για την επίσηmicroη συλλογή κανονικού δικαίου της Ανατολικής Εκκλησίας και το κύρος αυτό θα τείνει να περιβάλει ακόmicroη και τις προσωπικές γνώmicroες του Νικόδηmicroου