ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆՅԱՆ ԸԱՆԱԿՆԵՐՈհՄ

ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԻ ԲԱՐՁՐԱՍՏԻՃԱՆ ՍՊԱՅՈՒԹՅԱՆ ԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԻ ԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋ

Ա. Գ. ԱՎԱԳՅԱՆ, պ ա տ մ ա կ ա ն գ ի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի դ ո կ տ ո ր

Թ ո ւ ր ք ի ա յ ի բ ա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն սպա-յ ո ւ թ յ ա ն ձ և ա վ ո ր մ ա ն ե է թ ն ի կ ա կ ա ն կազ-մի խ ն դ ի ր ր երբևէ չի br|h[ թուրքական բ ա ն ա կ ի ն ն վ ի ր վ ա ծ ուսու մ ն ս ւ ս ի ր ա թ-յունների ա ռ ա ր կ ա , ա յ ն ո ւ ա մ ե ն ա յ ն ի վ մա-մա |ա մ ժ ա մ ա ն ա կ աո ժ ա մ ա ն ա կ որոջ տեւլևկա ի յ յ ա ն ն ե ր են հ ր ա պ ա ր ա կ վ ո ւ մ ա յ դ մասին :

Օ ս մ ա ն յ ա ն կ ա յ ս ր ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ մ ոչ մահ-մ և դ ա կ ա ն ն ե ր ր ա վ ա ն դ ա բ ա ր զրկված են եզել բ ա ն ա կ ո ւ մ ծառայելու իրավունքից և դրա փ ո խ ա ր ե ն հ ա տ ո ւ կ հարկ են վ ճ ա ր ե բ 1910 թ. բ ր ի ս տ ո ն յ ս ւ ն ե ր ր երկար պ ա յ ք ա -րից հետո ձ ե ռ ք են բերել բ ա ն ա կ ո ւ մ ծ ա -ռայելու ի ր ա վ ո ւ ն ք , սակայն աոաջին հա-մ ա շ խ ա ր հ ա յ ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ժ ա մ ա ն ա կ կրկին դ ր կ վ ե լ այւլ ի ր ա վ ո ւ ն ք ի ց : ՕԻշա-գ ր ա վ է , որ օ ս մ ա ն յ ա ն բանակի ամենա-մսւրտանակ՝ ենիչերիների ւլորքերր կսպմ-վել են մահմեդակսւնաւյված քրիստոնյա տ ղ ա ն ե ր ի ց :

19-րդ դարիւյ թ ո ւ ր ք ա կ ա ն բ ա ն ա կ ն սկսե| է համալրվել Հ յ ո ւ ս ի ս ա յ ի ն Կովկսւ-սից էլաւ|| (ւած լ ե ռ ն ա կ ա ն ն ե ր ո վ , ո ր ո ն ց թուբքերր ա ն վ ա ն ո ւ մ Էին «չերքեզ» 1 : Աբ-դուլ Հ ա մ ի դ 2 ֊ ր դ ի ( 1 8 7 6 - 1 9 0 9 թ թ . ) կա-ռավարման շրջանում չերքեզներն իրենց ուրու յն տ ե ղ ն են ունեցել թ ո ւ ր ք ա կ ա ն բա-ն ա կ ո ւ մ , իսկ ք ե մ ս դ ա կ ա ն շ ա ր ժ մ ա ն ժ ա -մանակ «գսպի» ( հ ա ղ թ ա կ ա ն ) տիտղոսին ա ր ժ ա ն ա ց ա ծ 2 0 հ ո գ ո ւ ց I l - ր , ի ն չ պ ե ս ն ա և այն ժ ա մ ա ն ա կ ի բ ա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն ս պ ա ն ե ր ի ց շատերր ( Ռ ա ո ւ ֆ Օ ր բ ա յ , Ալի

1 Չ ե ր ր ե ւ լ ն ե ր ն ա չ ր ի հն ը ն կ ն ո ւ մ ռւսւլմսւկան ա ր վ ե ս տ ի ն կ ա տ մ ա մ բ տ ա ծ ա ծ ւփրով ու ո ւ ն ա կ ո ւ թ -յ ո ւ ն ն ե ր ո վ , խ ի զ ա խ ո ւ թ յ ա մ բ , ե նրսւնւյ ա վ ա ն դ ա կ ա ն մ ա ս ն ա գ ի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ցինվււրսւկան ծ ա ռ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն Է (տես Arsen Avagyan. O s m a n l i i inparatur lugu vc Kc-malis i T i i rk iyc 'n in Dcvlct- ikt idar S i s t c m i n d c £c rkes l c r . I s tanbul , 2 0 0 4 , s s . 1 0 7 - 1 0 9 ) :

Ֆուաւլ Ջեբեսոյ , Ցու սուֆ Իւլևի» փաշա 1ւ ուրիշներ) ս պ գ ա թ յ ս ւ մ բ չերքեզ Էին 2 : Այս ավսւնւլու յթր ջ ա ր ա ն ս ւ կ վ ե | Է մինչև մեր օ ր ե ր ր . ն ե ր կ ա յ ի ս Թ ո ւ ր ք ի ա յ ի բանակի բ ա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն ս պ ա յ ո ւ թ յ ա ն և հատուկ ծ ա ռ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ( M i l l i Istihbarat Te.ski-

lati՝ Ազգային հ ե տ ա խ ո ւ զ ա կ ա ն կատքսւ-կերպուիւ յան) սւնձնակաւլմի մի զ գ ա լ ի մասր հյա ս ի ս կ ո վ կ ա ս յ ա ն ծ ա գ ո ւ մ ունի 3 : Թ ո ւ ր ք պ ա տ մ ա բ ա ն ե լ ր ա գ ր ո զ Յ ա լ չ ի ն Սոներր ն շ ո ւ մ Է, որ բ ա ն ա կ ո ւ մ ե ոստի-կ ա Ն ո ւ թ յ ա ն ո ւ մ չ և ր ք ե ղ ն ե ր ր միշտ զ բ ս ւ ֊ ղեցրել են ա ռ ա ն ց ք ա յ ի ն պ ա շ տ ո ն ն ե ր 4 : Ն ե ր կ ա յ ո ւ մ ս թ ո ւ ր ք ա կ ա ն բ ա ն ա կ ո ւ մ ծա-ռ ա յ ո ղ 61 գեՆերւպՆևրից 9 - ն ա ն ե ն հյու-սիսկովկսայւսՆ ծ ա գ ո ւ մ 5 :

Լ ր ա գ ր ո ղ Մ ե հ մ ե դ Ալի Г-իրանդր, ու-սումնասիրութ յուններ կատարելով թուր-ք ա կ ա ն բ ա ն ա կ ի ս պ ա յ ա կ ա ն կ ա զ ր ե ր ի պ ա տ ր ա ս տ մ ա ն դ պ ր ո ց ն ե ր ո ւ մ և վարմա-րսւններամ, նշում Է, որ ա յ դ հ ա ս տ ա տ ո ւ -թ յ ո ւ ն ն ե ր ր ն դ ո ւ ն վ ո դ ե ր և խ ս ւ ն ե ր ր զ ե ռ պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ մ չունեն բ ա ն ա կ ի մասին, ե ր ն տ ր ա թ յ ա ն ր հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ թ և | ա դ ր վ ա ծ Է ր ն տ ա ն ե կ ա ն ա վ ա ն դ ո ւ յ թ ն ե ր ո վ 6 : Այդ ա վ ա ն դ ո ւ յ թ ն ե ր ի պահսլսւնմանր ն պ ա ս -տում I, Նաև պ ե տ ո ւ թ յ ա ն վարած քսպա-քակսւնա թ յունը :

Թ ո ւ ր ք ա կ ա ն Զ ի ն վ ա ծ ո ւ ժ ե ր ո ւ մ չ գ ր ր -ված, բ ա յ ց խ ս տ ի վ պ ա հ պ ա ն վ ո ղ օ ր ե ն ք ի

2 Տ ե ս ն ո ւ յ ն տ հ ւ ր ս մ . Էջ 155. 1X0: 1 Տ ե ս Dogan Ertugrul. D c v l c l i n E n D c r i n

E v l a t l a r i : f e r k c s l e r , « T e m p o » d c r g i s i , s a y i 0 7 / 9 5 0 , 17 § u h a l , 2 0 0 6 , s s . 5 7 - 5 9 :

• ՛ Տ ե ս Soner Yal^in. Tc$k i l a t ' in Iki S i i a h j o n i .

Bir i M c $ r u t i y c t ՝ i n S i l a h $ o r u D c d c Y a k u h C c m i l .

Digcr i C u m h u r i y e t ' i n S i l ah§oru Torun Yakuh C c m i l .

Istanbul , 2 0 0 1 . s. 19S: ' Տ ե ս Դարսն էրթւաւրւււ.[, ն շ . ա շ խ . . Էջ 58 :

'՝ Տ ե ս M. Ali Birand. E m r c l K o m u t a m m . Istan-

bul , 19X6. s. 25 :

Թ Ո Ւ Ր Ք Ա Կ Ա Ն Բ Ա Ն Ա Կ Ի Բ Ա Ր Ձ Ր Ա Ս Տ Ի Ճ Ա Ն Ս Պ Ա Յ Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Է Թ Ն Ի Կ Ա Կ Ա Ն Կ Ա Զ Մ Ի Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՋ

համաձայն Թուրքիայի քաղաքացի քրիս-տոնյաները՝ հսւյևրր, հույները, ասորի-ները, կադրային զինվորական ծսւռայու-թյան անցնելու դեպքում չեն կարոդ կապիտանից բարձր կոչում ստանալ: Նույնիսկ րարձրագույն ուսումնական հաստատ in թյ աններ ավարտած հայերը բանակու մ պարտադիր զինվորական ծա-ռայության են անցնում որպես շարքային ե ոչ որպես ենթասպա, ինչպես Նախա-տեսված է օրենքով: Հատկանշական Ւ, «Ակոս» շաբաթաթերթի նախկին գ|խսւ-վոր խմբագիր Հրանտ Դինքի դեպքր. Նա, չնայած գեր սպան у էր հանձնե] քննա-թյաններր, սակայն, ի տարբերություն իր յ<տւ.րք ծառայակիցներից, սերժանտի կո-չում չէր ստացել7 :

Նույն չգրված օրենքի համաձայն քրդերր դժվարությամբ են գեներսդական պաշտոնների նշանակվել ե գեներալի կոչում ստացել: Այս մոտեցումն առավել խստիվ պահպանվում է 1987 թվակա-նից, երբ Բրդսւկան բանվորական կու-սակցության ակտիվացմսւմբ քրդական շարժումր Թու րքիայում յժհսւկոխևց Նոր փուլ:

Թուրք գեներալների մի մասր, ինչ-պես արդեն Նշվե| է, հյուսիսկովկասյան ծագում ունի, շատերն էլ թուրքեր են, որոնց նախնիները Թուրքիա են տեւյա-ւիոխվելԲալկաննհրից ե Մակեդոնիայից: Այս հանգամսւնքր Նսւե հիմք է ւ]ստձե|, որ որոշ ]ժուրք գենևրսդնևր մեւ]ադրվեն հրեական ծագում ունենալու մեջ՛, ինչ-պես դա սւրել է թուրք գիտնական Յալ-չին Բյուչուքը8:

(էազմսւկան ւլպրոցներ ե վարժա-րաններ րնցունվելու վերաբերյալ վի-ճակագրական տվյսգՆերի համաձայն՝

7 Տես Tului Akyol. C i n a y c t i n Derin Kiiklcri . « M i l l i y c l » , 2 2 O c a k , 2 0 0 7 ; Mehmel Y. Yilmaz. A g l a r k c n D i i j u n m e y c f a l i j j a l i m . « H i i r r i y c l » , 2 2 O c a k , 2 0 0 7 :

l "nupp կ ր ո ն ա փ ո խ հրեաների (di 'mme ) կամ սւպ՝1ււոաիստն1ւրի մսւսին I;:

* Հ ր ե ա կ ա ն Лш<| ում ւււնհւ|ւււ| միակ |0ш рр գե-ն հ ր ա | ը , ւ տ ի մասին խոսվում է բաւ|եիբաւ;, Մեհւ!ե]ւ> Նուրի Յ ա մ ո ւ թ ն է: Ն ա ծնվ ել է 1X90 p . Սւսլոնիկւււմ 1ւ 1949 — 1954 |ւ)թ. ւյբաւլեւյրել է Գ լ խ ա վ ո ր շտաբի պետի պ ա շ տ ո ն ը (տես ht tp : / /www.kkk . t sk .mi l . t r / K o m u t a n l a r i m i z / H i z m c t i G c c c n l c r / ) :

ապագա սպաների 27 — 29 %-ն րնդուն-վում I, ներքին ՄԱսաւպիայի շրջանից, 18 — 27 %-ր՝ Մսւրմարա-Թրակիսւ շրջա-նից, 14—15 %-ը՝ Սեծովյան շրջանից, 9—10 %-ր՝ Արևելյան ԱՆսւտպիայից, ե միայն 2 — 4 %-ր՝ քրդաբնակ Հարավ-արեևւյան Անատպիայից 4 :

Թուրքիայում շատ բարձր է բանակի հեղինակությունը: Չնայած դրան՝ քա-ղաքներից եկածները կսպմում են թուր ֊ քակսւն սպայության միայն 30 %-ր. իսկ 65 %-ը՝ գյոււլերից ե 5 %-ր՝ գյուղաքա-ղաքներից եկսւծներն են՛ 0 :

Հարկ Է նշել մի հանգամանք ես. Րարձրագույն դինվորսւկան խորհրդի նիստերի որոշման համաձայն՝ կրոնա-կան հոսանքների, կուսակցությունների կամ կսպմակերպու թյունների հետ կապ ունեցող սպաներր ամեն տարի օգոստո-սի 29 —30-ր հեռացվում են բանակի շար-քերից: Աթաթյուրքի սկցբանքների հիմ-նական պաշտպան, այսինքն՝ բնույթով քեմա|սւկան. բանակում այց կերպ արգել-վում Է սպայության իսլամականացա մր: Ընդ որում, բարձրաստիճան սպայու թյու ֊ նը, չբավարարվե|ով սպայի կենսագրու-թյամբ, հատուկ ուսումնասիրություն Է կատարում նաե նրա հսւրաւլատների շրջանում, եղբայրներից կամ այլ հարա-զատներից որևէ մեկի կապր կրոնամոլ շրջանների հետ բավարար հիմք 1. սպա-յին բանակից հեռացնելու համար: Միայն 1997 թ. բանակից հեռացվել 1. 164 սպա: Նախկին կորպուսային գեներալ (պաշ-տոնսւթող) Ադնան Թանրնվերդիի կան-խատեսմամբ, եթե նման քսւղաքականա-թյունը շարունակվի, ապա թուրք բարձ-րաստիճան սպայությունր կվերածվի քարացած թու րք-չերքեւլական սւնձՆա-կաւյմի 11:

1960—1970-ական թթ. Թուրքիայի բանակի բարձրաստիճան սպայական կազմում եղել են բազմաթիվ գեներալներ, որոնց կոչե| են «Բյսպիմ 11արաբեքիրի զավակներ»: Р-յազիմ Կարաբեքիրր հայտ-

9 Տ ե ս Մ. Ալի Բիր անդ. նշ . աշխ. , էջ 32: 1 0 Տ ե ս ն ա յ ն ւոեւ|ում, էշ 3 2 - 3 3 : 11 Տես islam Arslan. T S K ' d a 10 Yi ldir Kiy im

Yapiliyor. « A n a d o l u ' d a Vaki l» , I Mart , 2 0 0 7 :

ԱՐՏԱ1 39

Ա. Գ. Ա Վ Ա Գ Յ Ա Ն

Նի է որպես զինվորական ն քաղաքական գործիչ, 1920 թ. հայ-թուրքական պատե-րազմի ժամանակ Հայաստան Ներխու-ժած թուրքական րանակի հրամանա-տարն էր, հետագայում՝ Աթսւ թյուրքի հիմ-նսւզրած ժողովրդահսւնրապետական կուսակցությանր րնդդիմազիր Առաջա-դիմական կուսակցության նախագահր: Հետաքրքրական Է, մասնավորապես, Բյազիմ Կարարեքիրի գործունեությունը՝ կապւխւծ Թուրքիւսյում ազգային ֊ ս պ ա ֊ տագրական պայքարի ե հանրապետու-թյան աոաջին տարիներին սպայական զպրոցներ հիմնելու, արեել յան վիյա-յեթներից որր երեխաներ հավաքելու ե սպայական դպրոցներ ուղարկելու հետ:

Բյազիմ Կսւրաբեքիրի բազմահատոր հաջերում ]ու սաբսւնվում են Նրա հսւյացք-Ներր հանրապետական Թուրքիայում նոր սպայության ձեավորման սկզբունք-ների հ խնզիրների, երեխաներին զին-վորական կրթություն տալու անհրաժեշ-տության վերաբերյալ1 2 : Նա գրում Է. «Մեր ամենալավ սպաներր ... փոքր տսւ-гФрЬи Ի վեր ոազմակսւն կրթություն ստացածներն են»1 3 : Այդ իսկ պատճառով նա համարել Է, որ բանակն ինքր պետք I; որորի, թե ինչ սպայական ե ենթասպա-յական մասնագիտությունն երի կարիք ունի: Նա առաջարկել Է յուրաքանչյուր Բանակային վեբահսկողությանր (Ordu Miifetti^ligi) կից մեկական նախակրթա-կան ե միջնակարգ զինվորական դպրոց հիմնել, ինչպես նաե կազմակերպել են-թասպայական մեկամյա դասրնթսւցներ, իսկ բանակի տնտեսական պահանջների բավարարման Նպատակով արհեստա-նոցներ բացեյ ե րնդունել ցանկացող-ներին 1 4 :

Սակայն Բյազիմ Կարսւբեքիրին հա-ջողվել Է իր կյանքի գլխավոր երազանքը իրականացնել միայն քեմալական շարժ-ման օրերին: «Երեխաների բանակ» նա

1 2 Այդ սւեսակեսփւյ ա ռ ա ն ձ ն ա հ ա տ ո ւ կ կա-րևորություն ւււնի Բ յ ա ց ի մ Կսւրաբեյփրի « f o c u k Da-v a m i / » երկհատորյակը:

" Kazim Karubekir. £ o c u k D a v a m i / , ci lt II. I s tanbul . 1995 , s. 138:

14 Տես Նույն տեւլսւմ:

ստեղծե] I, 1:րզրու մում, իսկ «Երեխաների ական» հիմնսւդրել հայ-թտ րքական պա-տերազմի ժամանակ գրավված Սարիզա-միշում15: «Երեխաների բանսւկր» կազմ-ված Էր 1 9 1 9 - 1 9 2 1 թթ. Արեմտյան Հա-յաստանից, կամ. ինչպես այն անվանում Է Բյազիմ Կարաբեքիրը, «սւրևե|յան վի|ւս-յեթներից», հավաքված ու «մահմեզակա-նացված» որբ երեխաներից: Թուրք պատ-մագրությունը դա ներկայացնում Է որ-պես «մեծ զորավարի մարդասիրության ապացույց», սակայն ինքր՝ Բյազիմ Կա-րաբեքիրը, առաջնորզվում Էր զուտ գործ-նական նպատակներով. «Արբ երեխաներր ազգային վտանգ են: Որովհետև նյութա-պես ե հոգեպես աղքատ ժուլովրդի մեջ կմեծանան ե կհսւմսղրեն բանակի շար-քերր: Նշանակում Է, որ ազգի ն բանակի բարեկեցության տեսակետից արժեքա-վոր ամեն մի տարի բանակի որակր մեկ աստիճան ես անկում կապրի»16:

«Երեխաների բանակի» հիմնադրր-ման առաջին քայլր 1919 թ. մայիսին Բսւյ-բուրթից հավաքված որբ երեխաներին Էրզրում տեղափոխելն Էր: Առաջին ան-գամ 1919 թ. մայիսի 24-ին էրզրումի որբանոցից 13 տարեկանից բարձր 33 երեխա վերցնելով՝ Կարսւբեքիրր նրանց հանձնե| է երկու բանակային կորպուս-ների աշխատանքային ջոկատներ17: 1919 թ. հոկտեմբերին Բայազետի ե Վանի շրջաններից, իսկ դեկտեմբերին՝ Ավազից հավաքված որբ երեխաներին տեզափո-խհլ են էրզրում 1 8 : Կարաբեքիրի հրա-մանով թուրքական բանակի՝ սւրեե|յան վիլայեթներում տեղակայված գնդերի զորանոցներին կից բացվեյ է մեկական հանրակացարան: Այնտեւլ գտնվոզ երե-խաների թիվր մշտապես հազորդվել է Կարաբեքիրին: Այնուհետև նրանց տե-դափոխել են էրզրում: 1919 թ. հավաքա-գրվել է 1000 երեխա 1 9 : Կարաբեքիրը զիմել է Ռազմական նախարարություն՝

1 5 Տես Kazim Karahekir. £ o c u k Davami/ . , cilt I Istanbul , 1995 , s . 10:

"՝ Ն ու յն տեւրււմ, էջ 13: 1 7 Տես ն ո ւ յ ն տ ե ղ ո ւ մ , էջ 16: l x Տես ն ո ւ յ ն տ ե ղ ո ւ մ , էջ 19: 1 4 Տես նու յն տեւրււմ, էջ 18:

40 Հ Ա Յ Կ Ա Ա Ա Ն Ը Ա Ն Ա Կ 1. 2 0 0 7

ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԻ Բ Ա Ր Ձ Ր Ա Ս Տ Ի Ճ Ա Ն ՍՊԱՅՈՒԹՅԱՆ ԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԻ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՏ

այդ երեխաների համար էրզրումում ե էրզինջանում շուրջօրյա զինվորական դպրոց րսւցև[ու առաջարկով ե հավանու-թյուն է ստացել: 1920 թ. մայիսի 1-ին պաշտոնապես հայտարարվել է «Երեխա-ների րանսւկ» անվանվող զինվորական կառույցի հիմնադրման մասին, որի կանոնադրությունը դրել էր ինքը՝ Բյսպիմ Կարաբեքիրր20: Երեխաներն օրվա աոա-ջին կեսին գրեւ ֊կսւրդսդ են սովորել, իսկ մնացած ժամանակր հատկացված է եղել ղինվորական կրթություն ստանալուն ե զորավարժություններին: Նրանցից շսւ-տերր ապրե| են զորանոցներում ե րնդ-գրկվսւծ են եզել զինվորների ցուցակնե-րում: Երեխաներին դաստիարակել են իրենց հավանական թշնամիների, առա-ջին հերթին՝ հայերի Նկատմամբ ատելու-թյան ե «վրե(1խնդրության» ոգով:

Կարաբեքիրր շեշտում էր, որ բոլոր հավաքվածները ծագումով թուրք կամ բուրդ երեխաներ են, սակայն «Երեխանե-րի բանակի» թիվը կտրուկ աճել է հսւյ-թուրբական պատերազմի ժամանակ, ե նայն Կարսւբեքիրի վկայությամբ երե-խաներր ծագումով հիւ[նականում էրզ-րումից, Սարիղամիշից ու Կսւրսից էին: Կսւրսի գրավումից հետո ամերիկյան որ-բանոցից Կսւրաբեքիրը առանձնացրել է մոտ 100 երեխա, որոնց թուրքական ծսւ-գումր իբր թե ապացուցվել էր, հ ուղար-կել ռազմական դպրոցներ՝ էրզրում, Բուրսա21: Միայն Սարիդամիշում հավաբ-վե| է 2000 որբ երեխա 2 2 : Որբ աղջիկները (այդ թվում՝ նաե հայ) նույնպես հավա-քագրվել ե ուղսւրկվհ| են թուրքական գիշերօթիկներ, նրանցից շատերին հե-տագայում ամուսնացրել են թուրք սպա-ների հետ 2 3 :

Սարիղամիշի գրավումից հետո այն-տեղ հիմնադրվել է «Երեխաների ավան», որտեդ երեխաներր նախնական կրթու-թյան են ստացել ե զորավարժություն-ների մասնակցել: էրզրումի ե էըզին-ջանի գիշերօթիկ զինվորական դպրոց-

2 0 Տես նույն տեղում, էշ 45: 2 1 Տես նւււյն տեղում, էշ 74: 2 2 Տես նույն տեղում, էջ 195: 2 1 Տես նույն տեղում, էջ 91:

ներում նախնական կրթություն ստանա-լուց հետո «Երեխաների բանակի» սաներն ուղարկվել են միջնակարգ զինվորա-կան դպրոցներ: Սկդբնական շրջանում դա Րուրսայի զինվորական դպրոցն էր, հետագայում Նաե՝ Ստամբուլի Բույեփ զինվորական վարժարսւնր: Այսպես. 1923 թ. «Երեխաների բանակի» 47 սան ու-ղարկվել է Բուրսա, րնդ որում, Սարիզսւ-միշում նախնական զինվորական կրթու-թյուն ստանալով՝ Բուրսայում նրանք անմիջապես նշսւնսւկվնյ են տասնսւպետ և ստացեյ սերժանտի կոչում24: Ըստ էրզ-րումում յույս տեսՆող«էնվար ֊ի Շարքիյե» թերթի տվյալների՝ Բյսպիմ Կարաբեքիրր միայն 1919 թ. արեելյան իլերից տարբեր ռազմական դպրոցներ է ուղարկել 204 երեխայի2 5 :

1922 թ. օգոստոսի 1-ի դրությամբ արեելյան շրջաններից (Կարս, Կաղզվան, Իգդիր, Արդահան, Արդվին ե աղն) հա-վաքված, հիմնականում որբերից ե ավելի քիչ թվով անապահով րնտանիքների զա-վակներից կազմված «Երեխաների բա-նակը» բաժանված է եդե| 17 գնդի 2 6 : «Երե-խաների բանակի» ընդհանուր թիվր կազ-մեւ է 6000 հոգի:

Բյազիմ Կարսւբեքիրը շահագրգռված էր, որ իր հիմնադրած «Երեխաների բա-նակի» սաներից հնարավորինս շատերը շարունակեն զինվորական կարիերան ե դառնան բարձրաստիճան սպաներ: Բյա-զիմ Կարաբեքիրր 1920 թ. Նոյեմբերի 21-իՆ գրությամբ դիմել է պաշտպանու-թյան Նախարարության ե Գլխավոր շտաբ՝ Նշելով, որ Նպատակահարմար է զինվորական կրթություն ստացած որբ երեխաներին ավելի ակտիվորեն Ներ-գրավել ռազմական ուսումնարաններում, ե որ Բուրսսւյի ու Ստամբուլի Բուլելի զպրոցներր հնարավորություն ունեն հավելյալ 150 երեխա րնդունելու 2 7 : Սա-կայն Աթաթյուրքին անհանգստացրեյ է այն փաստը, որ զինվորական ուսումնսւ-

2 4 Տես նույն տեղում, էջ 164, 169: 2 5 Տես «Envar-ւ §arkiye» , 20 Kasi in. 1919: 2 6 Տես Բյսպիմ Կարաբհրիր. նշ. աշխ., հ. 1,

էջ 87: 2 7 Տես Բյացիմ Կարս/բերիր, նշ. աշխ., ե. 2,

էջ 145:

41

Ա. Գ. Ա Վ Ա Գ Յ Ա Ն

րաններում Կարաբեքիրի սաների թիվը հետզհետե աճել է, ն բարձրացել է Նրա հեղինակությունը բարձրաստիճան սպա-յության շրջանում (Կարաբեքիրի սաներր նրան անվանել են «հայր փաշա»): Կա-րաբեքիրի այդ առաջարկը մերժվել է՜: Պատասխան նամակում ասվե| I,. որ նրշ-ված զինվորական ուսումնարանները կա-րուլ են ընդունել տարեկան միայն հիսուն երեխա28: Աթսւթյուրքի որոշմամբ ւլինվո-րական ուսումնարաՆՆերն ու դպրոցները պաշտպանության նախարարության ու Գլխավոր շտաբի վերահսկողությունից հանվե| ե հանձնվել են կրթության նա-խարարությսւնր, սակայն Կսւրաբեբիրի ճնշմամբ Թուրքիայի Ազգային մեծ ժոզո-վր բեկանել I; uiji] որոշումը՝ վերականգ-նելով Նախկին կարպը29: Ներկայումս Թուրքիայի զինվորական դպրոցներր, ա սա մնսւրաններր և ակադեմիաներր գտնվում են Գլխավոր շտաբի վերահսկո-ղության տակ:

Սպայական կազմի ձեավորման հար-ցում Բյսպիմ Կարաբեքիրի վարած քա-ղաքականությունն իր պտուղները տվեց 1 9 6 0 ֊ 1970-սւկան թվականներին, երբ նրա սաներից շատերր առանցքային դիր-քեր զբաղեցրին Թուրքիայի զինված ուժե-րում: «Կարաբեքիրի երեխաներից», կամ «Կարաբեքիրի զավակներից», շատերը ւ]արձե| են գեներալներ, իսկ ոմանք նսւե ցամաքային ուժերի հրամանատար ե Գլխավոր շտսւրի պետ: Նշենք նրանցից մի քանիսին:

Բանակի գեներալ Մեմւլուհ Թաղ-մաչր ծնվել է 1904 թ. էրզրումում, 1968 թ. եւլել 1, ցամաքային ուժերի հրամանա-տար, իսկ 1969— 1972 թթ.՝ Գլխավոր շտաբի պետ 3 0 :

ք՛՛անակի գեներալ Ջեմսզ Թուրալր ծնվել 1; 1905 թ. էրզինջսւնում, 1 9 6 4 -1966 թթ. եղե| 1, ցամաքային ուժերի հրա-մանատար, իսկ 1966— 1969 թթ.՝ Գլխա-վոր շտաբի պետ 3 1 :

2 8 Տես նույն ահւլւււմ: շ , , Տ ե ս ն ա յ ն ւոեւ|սւմ, էջ 1 9 9 - 2 0 0 : ՝" Տես http: / /www.kkk.tsk.mil . tr /Komutanlari-

miz/HizmetiGecenler/ : " Տես նույն սւհւ|սւմ:

Ե՛վ Մ. Թաղմսւչր, ե' Ջ. Թուրալը ավարտել են Ստամբուլի Բուլելի զինվո-րական դպրոցր:

Բ՛անակի գեներալ Սեմիհ Սանջարր ծնվե| է 1911 թ. էրզրումում, նույնպես սւ-վարտել է Բա|ելի զինվորական դպրոցը: 1972 եղեյ 1. ցամաքային աժերի հրա-մանատար, իսկ 1973— 1978 թթ.՝ Գլխա-վոր շտաբի պետ3 2 :

Բյազիմ Կարաբեքիրի սաների ա-ռաջխաղսւցմանը նպաստել է նսւե այն հանգամանքր, որ «սսւոր պատերազմի» ժամանակ Թուրքիայի հիմնական հա-կառակորզր Ի՚ււրհրդային Միությունն էր, հավանական ռազմական գործողութ-յունների թատերաբեմ պետք է զառնաբ Արևելյան Անատոլիան, ե նախապատ-վությունը տրվեյ է այն գեներա|ներին, որոնք ծագումով այդ շրջաններից էին: Պատահական չէ, որ 1960—1978 թթ. Թուրքիայի ցամաքային ուժերի հրամա-նատարի ե Ч-լխավոր շտաբի պետի պաշ-տոնները հաջորդաբար զբաղեցրե| են չորս գեներսզներ, որոնցից երեքը Կարա-բեքիրի սաներն էին՝ ծնված կա՛մ է՜րզ-րումամ, կա՛մ էրզինջանտ մ 3 3 :

Բյազիմ Կարաբեքիրի գործունեու-թյան ուսումնասիրությունր հնարավո-րություն է՜ րնձեռում որոշակի պատկե-րացում կազմելու քեմա|սւկսւն շարժման օրերին Արևմտյան Հայաստանում որբե-րից այսպես կոչված «երեխաների բա-նակի» ստեղծման, հանրապետության առաջին տասնամյակում սպայական կազմի ձեավորման գործում Նրա դերի, ինչպես Նաև, րնդհանուր գծերով, Թուր-քիայի բարձրաստիճան սպայակազմի ձևավորման սկզբունքների ե էթնիկա-կան կազմի որոշ առանձնահատկա թ-յունների մասին:

Այսպիսով՝ բարձրասւոիճան սպա-յության էթնիկական ծագման խնդիրը, թեև Թուրքիայում դասվում է «սւնքրն-նարկվելինեբի» շարքին, միևնույն է՝ թուրք հասարակության համար qսպա-նիր չէ և ավելին՝ համարւխւմ է պատմա-կան արմատներ ունեցոզ երևույթ: Հարկ

12 Տես նույն սւեւ|ում: ՝•՝ Տես նույն ւոեւ|ում:

42 Հ Ա Յ Կ Ա Կ Ա Ն Ը Ա ն Ա Կ 1. 2007

՚

. Թուրւսլր եփ դինվո-

ւ Սանջսւրը ույն պ ևս սւ-ւն դպրոցը: ժեբի հրսւ-ւթ.՝ Գլխա-

աների ա-նսւե այն

տերսպմի» սկան հա-թյանն էր, ործողու թ-է դառնար ւ խ ս ւ պ ա տ -

[ւա|ներին, երիу էին: 1978 թթ. ի հրսւմսւ-ւետի щшр-

լեւյրև| են քր Կարսւ-կսւ՚մ էրւլ-

րծունեու -ւնարավո-

պատկև-շսւրժման ում որբե-Աերի բա-ւաույտյան [լալական րա դերի, ով. Թուր-յակադմի էթնիկսւ-ատկա ja-

սն սպա-խնդիրը, « ս ւ ն ք ր ն -

նույն է՝ ր գսււլտ-պաւոմա-յթ: Հարկ

t ! 1. 2007

ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԻ Բ Ա Ր Ձ Ր Ա Ս Տ Ի Ճ Ա Ն ՍՊԱՅՈՒԹՅԱՆ ԷԹՆԻԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԻ Խ Ն Դ Ր Ի ՇՈՒՐՋ

է նշե|, որ ներկայումս Թուրքիայի բանա-կի բարձրաստիճան սպայության էթնի-կական կսպմր ուսումնասիրության կա-րիք ա ն ի , սակայն խնդրի լուսաբանմանը խոչընդոտում է երկրռւմ տարվու| քա-

ղաքականությունը, որի համաձայն ոչ միայն բանակի, այլե ընդհանուր աոմամբ Թուրքիայի բնակչութ յան էթնիկական կսպմր նու յնպես ուսումնասիրման հա-մար «չխրախուսվող» հարցերից է:

В З А Р У Б Е Ж Н Ы Х А Р М И Я Х

К ВОПРОСУ ОБ ЭТНИЧЕСКОМ СОСТАВЕ ГЕНЕРАЛИТЕТА ТУРЕЦКОЙ АРМИИ

А. Г. АВАКЯН, доктор исторических наук

Р Е З Ю М Е

В Оттоманской империи немусульманское население было лишено права служить в армии и платило военный налог. В современной Турции сегрегация нетурецкой части населения осуществляется на основании ряда неписаных, но строго соблюдаемых законов. Граждане Турции христианского вероисповедания не могут дослужиться выше капитанского звания, а курды только в единичных случаях могут быть назначены на генеральскую должность. С другой стороны, многие генералы турецкой армии являлись и являются выходцами с Балкан и Северного Кавказа. В настоящее время у девяти из 61 генерала северокавказские корни.

Многих генералов турецкой армии 1960— 1970 гг. называли «потомками Кязыма Карабекира» — по имени военного и политического деятеля 20-ых гг., создавшего так называемую «Армию детей», воспитанниками которой они являлись. К 1922 г. «Армия детей», в составе которой были в основном сироты из восточных районов Турции с преимущественным проживанием армян, насчитывала около 6000 человек.

В Турции анализ этнического состава как генералитета турецкой армии, так и населения страны в целом относится к числу «непоощряе-мых» исследований, хотя не является тайной для турецкого общества и считается явлением, имеющим исторические корни.

IN FOREIGN ARMIES

ТО THE ISSUE OF THE ETHNIC COMPOSITION OF HIGHER OFFICERS' STAFF OF THE TURKISH ARMY

A. G. AVAKYAN, Doctor of Historical Sciences

S U M M A R Y

The non-Moslem population in Ottoman Empire was deprived of the right to serve in the army and paid military duty. The segregation of non-Turkish part of the population is carried out by a number of unwritten, but strictly observed laws in contemporary Turkey. Turkey's citizens of the Christian reli-gion having joined the military service, can't rise higher than to the rank of ԱՐՏԱԱՍՀՄԱՆՅԱՆ ԲԱՆԱԿնՕՐՈհՄ Л Ղ

Ա. Գ. Ա Վ Ա Գ Յ Ա Ն

Captain, but Kurds can be appointed to the generalship only in single in-stances. From the other hand, a significant part of Turkey's generals is des-cendants of emigrants from the Balkans and North Caucasus . Today 9 of 61 generals of the Turkish army have North Caucasian roots.

Many generals of the Turkish army were known as «the descendants of Kyazym Karabekir» in 1960—1970s —by name of the military and political figure of 1920s, the creator of «the Army of children», the pupils of which they had been. «The Army of children», which was mainly composed of orphans from Turkey's eastern regions with primary population of Armenians, had a total number of about 6000 people.

The issue of the ethnic composition of both the generals of the Turkish army and the population of the country in general, concerns the number of «non-encouraged» studies, but it is not a secret for the Turkish society, and it is the phenomenon having historical roots.

44 < Ա Յ Կ Ա Կ Ա Ն Ը Ա ն Ա Կ 1. 2 0 0 7