IJTIMOIY FALSAFA,SOTSIOLOGIYA, MILLIY G‘OYA

VA PUBLITSISTIKA

TANLANGAN ASARLARII

JILD

Alisher Navoiy nomidagiO‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti,

Toshkent — 2015-y.

To‘rayev Baxtiyor Omanovich

Kitobxon.Com

Kitobda B.O.To‘rayevning ijtimoiy falsafaning dolzarb muammolari,sotsiologiya va milliy g‘oyaga oid ilmiy maqolalari hamda bir qatorpublitsistik asarlari o‘rin egallagan. Shuningdek, to‘plamda muallifningO‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida chop etilgan ommabop maqolalariham o‘rin olgan bo‘lib, bu asarlarda ijtimoiy hodisalarning mohiyatisinergetik tafakkur asosida tahlil etilgan.

© To‘rayev B.O.© Alisher Navoiy nomidagi

O‘zbekiston Milliy kutubxonasinashriyoti, 2015-y.

MAS’UL MUHARRIRLAR:

Abilov O‘rol Murodovich – falsafa fanlari doktori, professorJo‘rayev Narzulla Qosimovich – siyosiy fanlar doktori, professor

Kitob Imom Buxoriy xalqaro markazi Ilmiy Kengashi qaroriga binoannashrga tavsiya etilgan. Bayonnoma ¹3, 2015-yil 13-may.

KBK: 87.6UO‘K: 101.1Ò 87To‘rayev, Baxtiyor OmanovichTanlangan asarlar: Jild II: Ijtimoiy falsafa, sotsiologiya, milliy g‘oya

va publitsistika. – T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliykutubxonasi nashriyoti, 2015. – 360 b.

TAHRIR HAY'''ATI:

Abdullayeva M.N., Abilov U.M., Alimov R.M., Alimov U.T.,Davronov Z.D., Jo‘rayev N.Q., Ziyodov Sh.Yu., Islamov Z.,Komilov K.S., Karimov B.R., Karimov S.K., Muxtorov A.A.,Nazarov Q.N., Norqulov D., Ortiqov M.A., Otamurodov S.,Ramatov J., Saidov A.X., Salomova H., Umurzoqov B.H.,Xodjayev A. A., Hoshimova I.S., Shermuhamedova N.A., Ergashev I.,Yusupov O.O., Yaxshilikov J.Ya., Qo‘shoqov Sh.S., Hakimov S. Hakimov N.

ISBN 978-9943-06-580-2

Kitobxon.Com

Ushbu kitobni Otam – Omonxon To‘raxonov, Onam– Oydin Nuriddinova va Ustozim OmonullaFayzullayevlarning yorqin xotiralariga bag‘ishlayman.

Muallif

Kitobxon.Com

4

TO‘RAYEV BAXTIYOR OMANOVICH

SO‘ZBOSHI O‘RNIDA(Tabiat, jamiyat, koinot va butun olam sirlari

sari intilgan izlanuvchi)

Tevarak atrofimizdagi biz ko‘rib turgan, biz his qilibturgan va biz bilgan va bilmagan, ko‘rmagan lekin nimadirbo‘lishi kerakligi to‘g‘risida taxminiy o‘ylarga sabab bo‘lganmuhit borki, bular barchasi bizning quvvai hofizamizningmiqyosiga, tafakkur dengizining ko‘lamiga bog‘liqtushunchalardir. Bunda tabiiy bilimlar va ularning falsafiymushohadalari bilan uyg‘unligi natijasida yuzaga keladiganxulosalar ko‘lamining xilma-xil xususiyatlari o‘zliginiko‘rsatib, haqiqat sari etaklaydi va aksincha. Shu xususiyatnio‘zida mujassamlashtira olgan kishi albatta turli xilko‘rinishdagi tabiiy hamda ijtimoiy voqealar, hodisalarnatijasida tabiat va jamiyatda yuzaga kelishi mumkin bo‘lganilmiy haqiqatlar sari aniq qadam tashlash imkoniyatiga egabo‘ladi. Men bilgan ko‘pchilik ilm izlovchilar xuddi shundayyo‘ldan borganligining guvohiman.

Mazkur kitob muallifi Baxtiyor Omonovich T urayevham shular jumlasidan hisoblanadi va o‘zining serqirraqiziqishlari ko‘lamining kengligi, mushohadasiningo‘tkirligi bilan ajralib turadi. U tabiat, jamiyat, koinot vabutun olam sirlarini ochishga yoshligidanoq intilib kelganva o‘zining o‘ta qiziquvchanligi bilan boshqalarni ham buyo‘lga boshlay oluvchi, ilm so‘qmoqlaridan hayiqmay olg‘aqadam tashlovchi izlanuvchan insondir.

Uning fikricha (haqiqatda ham shunday) inson tug‘ilishidan

Kitobxon.Com

5

IJTIMOIY FALSAFA, SOTSIOLOGIYA, MILLIY G‘OYA VA PUBLITSISTIKA

a

oldingi vaqt oqimining ma’lum bir lahzasida dunyoga keladiva shu vaqt oqimining ma’lum bir lahzasida olamdan o‘tadi.Agar butun Olam vaqtining beto‘xtovligi jihatidan, Koinotmiqyosidan inson umriga nazar tashlasak, odam umri olamumrining arzimas bir lahzasiga teng deyish mumkin1. Oddiyqilib aytganda, inson dunyoviy vaqt oqimida tug‘ilib, insoniyvaqt oqimida olamdan o‘tadi. Y `ni inson tug‘ilganga qadarbo‘lgan vaqt ham olamdan o‘tgandan keyingi vaqt ham bizuchun cheksiz va chegarasizdek, aslida har narsaning o‘zcheki va chegarasi mavjud2.

Shunday qilib, aytish mumkinki, Baxtiyor Omonovich-ning ilmiy izlanishlarining asosida Butun Olam, koinot,vaqt va fazo o‘rtasidagi o‘zaro sirli bog‘liqlik, ularning o‘zarochambarchas birligi va bunda inson faoliyatining rivojlanishxususiyatlarini o‘rganish, ular haqida falsafiy mushohadayuritish va ilmiy jihatdan yoritishdek murakkab vazifa yotadi.

Jumladan, Olamning kosmologik manzarasi haqidagizamonaviy qarashlar, tarixiy nuqtai nazardan ajdodlarimizmerosiga murojaat etib, buyuk o‘zbek olimi MuhammadMuso Xorazmiy – jahon intellektual sivilizatsiyasitaraqqiyotining burilish nuqtasini yaratgan mutafakkir3

sifatida buyuk kashfiyotlarni amalga oshirganligi, Beruniyasarlarining jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotida qanchaliksalmoqli o‘rin egallaganligi, Ibn Sinoning nafaqat tibbiyot-

1 Turayev B.O. Vaqtning boshlanishi bormi? // Toshkent oqshomi. ¹ 30,1994-yil 11-mart,

2 Turayev B.O. Borliq: mohiyati, shakllari, xususiyati: monografiya / maxs.muharrir M. N. Abdullaeva, O‘zbekiston R FA I. Mo‘minov nomidagi Falsafava huquq in-ti. – T.: Falsafa va huquq in-ti, 2011.

3 Turayev B.O. Xorazmiy – jahon intellektual tsivilizatsiya taraqqiyotiningo‘zagini yaratgan mutafakkir // Ilmiy-tahliliy axborot. Toshkent Islomuniversiteti axborotnomasi, ¹1, 2014. B.16–19.

6

TO‘RAYEV BAXTIYOR OMANOVICH

da, balki, uning fazo va vaqt konsepsiyasi haqidagi fikrlariningbugungi kun uchun ham o‘ta muhimligini, ekologik ma-daniyat ekologik boshqaruvning asosi1 ekanligiga teranmushohada bilan evristik nuqtai nazardan yondashganligi vashuningdek, fanga xolisona va oqilona yondashuv ilmiyhaqiqatlarning himoyalashda muhim me’zon bo‘lishi bilanbirgalikda fan taraqqiyotining turli xil mafkuraviy tazyiqlarva tahdidlardan muhofazalashda dolzarb ahamiyatga egaekanligi2 haqidagi, olamning kosmologik manzarasiningilmiy dunyoqarashni shakllantirishda muhim omilhisoblanishiga oid fikrlari mazkur kitobda o‘z aksini topgan.

Bu kitobda mujassamlashgan original ilmiy g‘oyalarningbarchasi avvalam bor, olimning ilmga bo‘lgan munosa-batining adolat tarozisiga mosligidan dalolat bersa, ikkinchi-dan, bu g‘oyalarning mamlakatimiz ravnaqiga, milliyqadriyatlarimiz va mentalitetimiz hamda an’analarimiz rivojigaqo‘shilgan bir hissadir. Olim o‘tmishda o‘tgan buyukbobokalonlarimizning ilmiy merosi nafaqat milliyma`naviyatimizga, balki, umumjahon sivilizatsiyasitaraqqiyotiga ulkan ijobiy ta`sir o‘tkazgan durdona sifatidaqarash lozimligi to‘g‘risidagi adolatli fikrni ilgari suradi3.

Uchta kitobdan iborat mazkur to‘plamning nashrqilinishidan asosiy maqsad, bugungi kunda yurtimizda voyagaetayotgan yoshlarimizning dunyoqarashini kengaytirish,ularning tabiat, jamiyat, koinot va butun olam sirlarining

a

1 Turayev B.O. Ekologik madaniyat ekologik boshqaruvning asosi. // Falsafa vafanlar metodologiyasi muammolari. (6-seminar) T.:O‘zMU, 2014.

2 Turayev B.O. Milliy m `naviyatimizga tahdidlarni bartaraf etish omillari. // O‘zbekiston – ko‘p millatli axil oila. Uzbekistan – mnogonatsionalünayadrujnaya semüya. – T.: O‘zbekiston, 2014. B.81-85.

3 Turayev B.O. Xorazmiy – jahon intellektual tsivilizatsiya taraqqiyotiningo‘zagini yaratgan mutafakkir.

7

IJTIMOIY FALSAFA, SOTSIOLOGIYA, MILLIY G‘OYA VA PUBLITSISTIKA

e

qonuniyatlarini bilib olishga undash, jamiyatimizda olibborilayotgan ijtimoiy siyosatning mazmun-mohiyatini to‘g‘rianglashiga yordam berish hamda o‘quvchilarning juda ko‘plabboshqa savollarga imkon qadar falsafiy javob olishiga yo‘lochishdir.

Tabiiyki, bunday savollarga javob olish uchun berilganmateriallar ilmiy jihatdan asoslangan va ilmiy tafakkurtaraqqiyotida muayyan darajada o‘z o‘rniga ega bo‘la olishdarajasiga etgan bo‘lishi lozim. Mazkur to‘plamga kiritilganaksariyat maqolalar ilmiy tafakkur taraqqiyotida muayyandarajada o‘z o‘rniga egaligi bilan ilmiy jamoatchilikning`tiboriga tushgan bo‘lsa, ommaviy yoki publitsistik jihatdan

barcha qiziquvchilarning diqqatini o‘ziga torta olishi bilanajralib turadi.

Bunday munosabatning yuzaga kelishining mohiyatishundaki, muallif publitsistik maqolalarining yuzaga kelishigaasosiy sabab mamlakatimizda ro‘y berayotgan ijtimoiyjarayonlarning asl mohiyatini vatandoshlarimizga to‘g‘ri vailmiy asoslangan holda tushuntirib berish. Sobiq sovet davridako‘pchilik hali ittifoq shartnomasining milliy respublikalarsuverenligini bo‘g‘ib tashlashga yo‘nal-tirilganligini tushunibyetmagan edi. Mualliflar bu masalaning ildizini ochibtashlash orqali xalqning ko‘zini ochishga harakat qilishgan1.Baxtiyor Omanovich har qanday ijtimoiy taraqqiyotningasosida, uning ijobiy rivojlanishining negizida mustaqiltaraqqiyot yotadi, deb hisoblaydi va unga nisbatan o‘zining

1 Turayev B.O., Karimov B.R. Mustaqillik bo‘linadimi? // «Xalq so‘zi» ¹56,20 mart 1991 y. T urayev B.O., Karimov B.R., Mutalov Sh. U bizniqoniqtiradimi? Ittifoq shartnomasi haqida mulohazalar//«Toshkent haqiqati»,¹83, 2-bet 1991 yil, 30 aprel.

8

TO‘RAYEV BAXTIYOR OMANOVICH

tahliliy xulosalarini beradi1. Shu nuqtai nazardan aytishmumkinki, bunda mustaqil taraqqiyot yo‘liga o‘tgan harqanay mamlakatning strategik rivojlanish yo‘lini belgilashdatitul millat milliy mentaliteti va ma`naviy-madaniy jihatdanmilliy qadriyatlarini albatta e`tiborga olish va unga tayanishzarur2.

Muallifning fikricha ham O‘zbekistonning mustaqiltaraqqiyot davrida iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rfiy va har jihatdan darajasi o‘sib borishining asosidaham ayni shunday munosabat yotishini, buni O‘zbekistonrahbariyatining oliy darajada anglab etganligi va mamlakatmustaqil taraqqiyot yo‘lini belgilashda qat’iyat bilan aynishu pozitsiyada turganligini bunday ulkan rivojlanishningasosiy sabablaridan biri sifatida izohlaydi.

Umuman olganda, B.O. Turayev mamlakatimiz ijtimoiy,madaniy-ma`rifiy, ilmiy taraqqiyoti jarayonida jonkuyarlikbilan ishtirok etishida ham o‘z o‘rniga ega. Masalan, Kadrlartayyorlash milliy dasturini amalga oshirish borasida oliyta’lim talabalariga, malaka oshirish institutlari tinglovchilargata’lim bergan va ko‘plab darsliklar yozgan. Yillar davomidaOAK ekspert kengashi, falsafa va siyosiy fanlar sohasidarespublikamizda tashkil etilgan ochiq va yopiq IlmiyKengashlarning a`zosi sifatida ham faoliyat olib bordi.

Mazkur to‘plamga kiritilgan ilmiy, publitsistik vahammabop maqolalarining yuzaga kelishida mamlakatimizijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`rifiy sohalarda olib borgan

1 Turayev B.O. Ma`naviyat – mustaqillik tayanchi //“O‘zbekiston adabiyotiva san’ati» ¹40, 4 oktyabrü 1996y.

2 Turayev B.O. Milliy g‘oya va milliy mafkuraning kontseptual asoslari //«Milliy tiklanish» ¹30,1999 yil 24 avgust.

9

IJTIMOIY FALSAFA, SOTSIOLOGIYA, MILLIY G‘OYA VA PUBLITSISTIKA

faoliyati natijasida boy dunyoqarashga ega bo‘lganligi hamdabo‘lib o‘tayotgan ijobiy o‘zgarishlarning mazmun mohiyatinihar jihatdan xolis tahlil qila olish imkoniyatlarining natijasideb baholamoq kerak.

B.O. Turayevning qaysi faoliyatda bo‘lmasin, samaralimehnatining bir natijasi sifatida deb qarash kerak, u Milliyistiqlol g‘oyasi kontseptsiyasini o‘quv jaryoniga tadbiq qilishva targ‘ibot qilish jarayonida faol ishtirok etganligi uchun2001-yili O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim a’lochisidegan sharafli unvoniga ega bo‘ldi.

Xulosa qilib aytganda, mazkur to‘plamga kiritilganmaqolalar ilmiy izlanuvchilar, talabalar, doktorantlar, turlisoha mutahassislari, tarixchilar, madaniyat xodimlari va kengommaga mo‘ljallangan bo‘lib ularning tabiat, jamiyat, koinotva butun olam sirlari to‘g‘risidagi ilmi, dunyoqa-rashiningko‘lamini oshirishlariga xizmat qiladi.

O‘.M. Abilov falsafa fanlari doktori, professor

Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasihttps://kitobxon.com/oz/asar/3452 saytida.

Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версиясиhttps://kitobxon.com/uz/asar/3452 сайтида.

Это был ознакомительный отрывок. Полную версию можнонайти на сайте https://kitobxon.com/ru/asar/3452