ЭМНЭЛГИЙН ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ БОДЛОГЫН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ

2011 оны 12 дугаар сар

АГУУЛГА ЭМНЭЛГИЙН САЛБАРЫН ГОЛ ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД ...................... 5

Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний зохион байгуулалт зохистой бус байна ..... 6

Засаглал, хяналт, хариуцлагын тогтолцоо сул байна ......................................... 9

Санхүүжилтийн тогтолцоо саланги, зөв хөшүүрэг болж чадахгүй байна ....... 10

Тусламж үйлчилгээний удирдлага чанарын тогтолцоо сул байна................... 15

Эмнэлгийн хүчин чадлын төлөвлөлт, засвар үйлчилгээний тогтолцоо байхгүй байна ................................................................................................................... 16

Хувийн салбарын үүрэг тодорхойгүй, зохицуулалт хязгаарлагдмал .............. 16

Урт хугацааны алсын хараа ............................................................................... 17

Бид хаана байна вэ, юуг хийх хэрэгтэй вэ? ....................................................... 24

ЭМНЭЛГИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ БҮТЭЦ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ................................................................................. 29

1. Эмнэлгийн сүлжээний бүтэц, зохион байгуулалтыг зохистой болгох ........ 29

2. Нөөцийн хуваарилалт, ашиглалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх ....................... 32

3. Эмнэлгийн сүлжээг өөрчилж үр ашиг, тэгш хүртээмжтэй байдлыг нэмэгдүүлэх нь ................................................................................................... 33

төрийн ӨМЧИЙН эмнэлгийн засаглал, хариуцлага............................................. 35

4. Салбарын хэмжээний удирдлага зохицуулалтыг нэгтгэн бэхжүүлэх ......... 35

5. Эмнэлгийн засаглалыг бэхжүүлэх ................................................................. 35

6. Эмнэлгийн удирдлагад хүний болон санхүүгийн нөөцөө бие даан эрхлэх бүрэн эрх мэдлийг олгох ................................................................................... 36

- ........................................................................................................................... 37

- ........................................................................................................................... 37

7. Удирдлагын чадавхийг сайжруулах .............................................................. 41

санхүүгийн урсгал ба САНХҮҮЖИЛТИЙН механизм ....................................... 42

8. Санхүүжилтийн эх үүсвэр, болон төсвийг нэгтгэх ....................................... 42

9. Төлбөрийн механизмийг шинэчлэн, өөрчлөх ............................................... 43

10. Хүн амын хэрэгцээ болон тусламж үйлчилгээний багцад суурилан нөөцийг хуваарилах ил тод дүрмийг тогтоох ................................................... 44

11. Гүйцэтгэлд суурилсан гэрээний хүрээг нэвтрүүлэх ................................... 45

ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭ БА ЧАНАРЫН УДИРДЛАГА ................................. 46

12. Тусламжийн зохицуулалтыг сайжруулах.................................................... 46

13. Чанарын баталгаажилтын үндэсний бодлого, хөтөлбөр боловсруулах ..... 47

14. Магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоог шинэчлэн бэхжүүлэх ....................... 48

ЧАДАВХИЙН төлөвлөлт ба засвар үйлчилгээ .................................................... 49

15. Эмнэлгийн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх үндэсний нэгж, тогтолцоог бий болгох ................................................................................................................. 49

3

16. ЭМЯ-ны төвлөрсөн зохицуулалт бүхий засвар үйлчилгээ үзүүлэх үндэсний тогтолцоотой болох ........................................................................... 50

17. Эрүүл мэндийн байгууллагын тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоог шинэчлэх, бэхжүүлэх, эрчимжүүлэх ................................................................................... 50

ХУВИЙН ХЭВШЛИЙН САЛБАР ........................................................................ 51

18. Хувийн салбарын үүрэг ролийг тодорхойлох, зохицуулах ........................ 51

19. Зохицуулалтын сайн орчин бий болгох ...................................................... 54

20. Төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг дэмжих хууль эрх зүйн болон бодлогын таатай орчин бүрдүүлэх .................................................................... 55

ЭРСДЭЛ БА ХЭРЭГЖҮҮЛЭХТЭЙ ХОЛБООТОЙ АСУУДАЛ......................... 56

Амжилтын гол хүчин зүйлс ............................................................................... 56

Гол эрсдлүүд ...................................................................................................... 57

ХАВСРАЛТУУД

Хавсралт 1: Улаанбаатар хотын суурь үзүүлэлт ба эрүүл мэндийн байгууллагууд

Хавсралт 2: Улс орнуудын эмнэлгийн үзүүлэлтүүд Хавсралт 3: Эмнэлгийн зан үйл

Хавсралт 4: Санал болгож буй эмнэлгийн гүйцэтгэлийн шалгуур үзүүлэлтийн жагсаалт

Хавсралт 5: Оролцогч талуудын зураглал

4

УДИРТГАЛ Монгол улс нь төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеээс шилжсэнээс хойш эрүүл мэндийн салбарт эрс өөрчлөлт хийгдсэн билээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог бий болгосон бөгөөд одоо энэ нь эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилтийн томоохон хэсгийг эзэлж байна. Эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг 231 өрхийн эмнэлгээр үзүүлж байгаа бөгөөд тэдгээрийн тал нь Улаанбаатар хотод үлдсэн нь аймгуудын төвд үйл ажиллагаа явуулж байна. Төрийн өмчийн зарим эмнэлгүүдийг хувьчилсан ба зах зээлийн эдийн засгийн үед хувийн салбар хурдацтай өсч байна. Хэдий тийм боловч эмнэлгийн салбарт хийгдэх өөрчлөлт шинэчлэл удаашралтай байна. Монгол улс нь эмнэлгийн дэд бүтцийн хэмжээгээр дэлхийн өндөр нягтаршилтай орнуудын тоонд хамаарч байгаа бөгөөд орны тоог цөөрүүлэх талаар дорвитой зүйл хийгдэхгүй байна. Эмнэлгийн сүлжээ нь төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн эмнэлгүүдэд суурилсан хэвээр (УБ хотод ЭМЯ-ны харьяа 16 эмнэлэг, төвүүд) байгаа бол хөдөөд маш жижиг хэмжээтэй олон тооны сумын эмнэлгүүд (ихэнх нь 20-с доош тооны ортой, нөөц хязгаарлагдмал) үйл ажиллагаа явуулж байна. Шинэчлэл хийх удаа дараагийн оролдлогын дараа одоо Монгол Улсын Засгийн газраас эмнэлгийн салбарт дорвитой шинэчлэл хийх цаг нь болсон гэж үзэж байгаа бөгөөд ЭМЯ-аас Азийн хөгжлийн банкны дэмжлэгтэйгээр ЭМСХХ-4 төслийн хүрээнд Улаанбаатар хотын эмнэлгийн салбарыг өөрчлөн зохион байгуулахаар төлөвлөөд байна. Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх бодлого боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай талаар сүүлийн жилүүдэд хүчтэй яригдаж байгаа бөгөөд дараах бодлогын баримт бичгүүдэд дурьдсан байна. Үүнд:

Дэлхийн Банкны “Эмнэлгийн салбарыг өөрчлөн зохион байгуулах УБ хотын мастер төлөвлөгөө” (2003) тайланд УБ хотын эмнэлгийн сүлжээг зохистой болгох, үүний тулд нэг худалдан авагчийг бий болгох, УБ хотын эрүүл мэндийн байгууллагуудын нэгдмэл удирдлага, засаглалыг бий болгох, зарим байгууллагуудыг хаах ба нэгтгэх, хэт хуучирсан барилгыг худалдах, засч шинэчлэх талаар тусгасан байна.

Дэлхийн Банкны “Монголын эрүүл мэндийн тогтолцоо салаа замын уулзвар дээр – Семашкогийн дараах загварын бүрэн бус шилжилт” (2006) тайланд эмнэлгийн салбарын дэд бүтэц, үйлчилгээг нийлүүлэх, нэгтгэх замаар зохистой болгох, эмчилгээнд хэвтүүлэхээс өөр аргуудын ашиглалтыг нэмэгдүүлэх тухай дурьдсан байна.

ЗГ-аас баталсан “Эрүүл мэндийн салбарын мастер төлөвлөгөө” (2005), тус төлөвлөгөөнд эмнэлгийн хүчин чадал, үйлчилгээг зохистой болгож тусламж үйлчилгээний үр ашгийг сайжруулах талаар маш тодорхой оруулсан байна.

Азийн Хөгжлийн Банкны ЭМСХХ-4 төслийг боловсруулах техник туслалцааны төслийн (HLSP, 2010) тайланд УБ хотын эмнэлгийн салбарыг зохистой болгох (том хэмжээтэй цөөн нэгдсэн эмнэлэг бий болгох, өдрийн тусламж ба өдрийн мэс заслын ашиглалтыг нэмэгдүүлэх, эмнэлэгт хэвтэх хугацааг богиносгох); эмнэлгийн санхүүжилтийн шинэчлэл (нэг худалдан авагчийн загварыг бий болгох, санхүүжилтийн эх үүсвэрүүдийг нэг санд нэгтгэх, нөөцийн хуваарилалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх), хүний нөөцийн хөгжлийг сайжруулах (төгсөлтийн дараах сургалт, удирдлагын сургалтыг сайжруулах); эрүүл мэндийн тухай хуулийг сайжруулан байгууллагын хөгжлийг дэмжих, эмнэлгийн тодорхойлолтыг тодруулах, засаглалыг

5

бэхжүүлэх, эмийн аюулгүй байдлыг зохистой зохицуулалт, нэгдмэл удирдлага, хяналтаар дамжуулан бэхжүүлэх талаар тусгасан байна.

Энэхүү бодлогын төслийг олон улсын зөвлөхийн дэмжлэгтэйгээр оролцооны аргад суурилан боловсруулсан бөгөөд боловсруулах явцад хэд хэдэн хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж оролцогч талуудын саналыг тусгасан. Бодлогын төсөл боловсруулахдаа өмнө нь Монгол улсад хийгдсэн зөвлөхүүдийн тайлан, бодлогын баримт бичгүүдийг үнэлэхээс гадна олон улсын туршлага, сургамжийг авах зорилгоор хөгжиж байгаа болон хөгжсөн орнуудад хийгдсэн эмнэлгийн салбарын шинэчлэлийн туршлагуудад үнэлгээ хийж бодлогын баримт бичигт суурь болгосон.

Өнөөдөр УБ хотын эмнэлгийн салбарт шинэчлэл хийхэд тохиромжтой үе хэмээн үзэж байна. Нэгдүгээрт, ЭМЯ шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх эрмэлзэлтэй байгаа бөгөөд хэд хэдэн баримт бичигт энэ талаар дурьдсан, хоёрдугаарт улс орны эдийн засаг хурдацтай өсч байгаа нь нэмэлт хөрөнгө оруулалт хийх таатай нөхцлийг бүрдүүлж байна, гуравдугаарт эдийн засгийн өсөлт түүнтэй уялдсан УБ хотын хүн амын өсөн нэмэгдэлт нь одоогийн эмнэлгийн салбарт сорилт болж байгаа бөгөөд тогтолцоог өөрчлөн зохион байгуулах шаардлагыг бий болгож байна, дөрөвдүгээрт хувийн салбарын хурдацтай тэлэлт нь хувийн салбарын талаар баримтлах бодлого зохицуулалтыг бий болгох хэрэгцээг бий болгож байна.

Энэ баримт бичиг нь Бид хаана байна вэ? Бид хаана хүрэхийг хүсч байна вэ? Хүссэн газартаа хэрхэн хүрэх вэ? зэрэг асуултад хариулт өгөх байдлаар боловсруулсан. Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх энэхүү бодлогын баримт бичигт санал болгосон стратегиудыг баталгаажуулсны дараа тэдгээрийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг тусдаа бие даасан баримт бичиг болгон боловсруулах болно.

ЭМНЭЛГИЙН САЛБАРЫН ГОЛ ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД

Хэдийгээр олон тооны бодлогын баримт бичиг, зөвлөхүүдийн тайланд эмнэлгийн салбарт шинэчлэл хийх хэрэгцээ байгааг дурьдсан боловч эдгээрт нэгдмэл алсын хараа дутагдалтай байна. Өөрөөр хэлбэл одоогоос цааш 10 жилийн хугацаанд эмнэлгийн салбар ямар байх вэ гэдэг дээр нэгдмэл зөвшилцөл бий болоогүй байна. Түүнчлэн эдгээр зөвлөмж, төлөвлөгөөнөөс өнөөг хүртэл хэрэгжсэн нь цөөн байна. Эмнэлэг нь олон төрлийн орцыг ашиглан (хүний, дэд бүтцийн, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж гэх мэт…) хоорондоо ялгаатай гарцыг (амбулаторийн зөвлөгөө, хэвтүүлэн эмчлэх эмчилгээ, яаралтай тусламж, мэс засал, оношлогоо…) бий болгодог түвэгтэй байгууллага юм. Эмнэлгүүд нь Улаанбаатар хотын эрүүл мэндийн зардлын томоохон хэсгийг бүрдүүлдэг тул (Зураг 1 харах) тэдгээрийн үр ашиг болон чанарыг сайжруулах нь эрүүл мэндийн тогтолцооны гүйцэтгэлийг дээшлүүлэхэд чухал ач холбогдолтой юм. Өнгөрсөн хугацаанд хийсэн үнэлгээний тайлангуудад эмнэлгийн салбарын сул талуудыг дурьдсан бөгөөд дараах хэсэгт нэгтгэн хураангуйлав.

6

Энэхүү бүлэгт өнгөрсөн хугацааны болон одоогийн мэдээ баримтын дүн шинжилгээнд тулгуурлан эмнэлгийн салбарын тулгамдсан асуудлыг нэгтгэн дүгнэв. Зураг 1: Тусламж үйлчилгээний болон зардлын хуваарилалт, Улаанбаатар, 2010

Эх сурвалж: ЭМЯ, УБ хотын ЭМГ

Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний зохион байгуулалт зохистой бус байна Бусад улс орнуудтай харьцуулахад Монгол улсын эмнэлгийн дэд бүтэц, үйлчилгээ нь илүүдэлтэй байгаа. Тухайлбал орны нягтралын үзүүлэлт хувийн эмнэлгийг оруулаад УБ хотод 1000 хүн амд 6.7 байгаа нь бусад хөгжиж байгаа болон хөгжсөн орнуудтай харьцуулахад харьцангуй өндөр байна. (Хүснэгт 1). Энэхүү хангамжийн түвшин нь төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеэс уламжлагдан үлдсэн бөгөөд Зүүн Европ, Төв Азийн зарим улсуудтай төсөөтэй байгаа юм. (гэхдээ эдгээр орнуудын ихэнх нь шинэчлэл хийж эмнэлгийн хүчин чадлыг бууруулж чадсан). Эмнэлгийн тоо, орны нягтралын үзүүлэлтээр УБ хот нь Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын гишүүн орнууд болон дундаж орлоготой орнуудаас дунджаар 2 дахин их байгаа юм. Энэ нь сүүлийн үед хөгжсөн зарим орнууд эмнэлгийн орны тоог үлэмж цөөрүүлэх (харин хэмжээг нь томруулсан), хэвтэлтийг багасгах, хэвтүүлэн эмчлэх зайлшгүй шаардлагатай хүнд тохиолдлуудыг хязгаарлагдмал хүрээнд хэвтүүлэн эмчилдэг болж буй олон улсын чиг хандлагатай нийцэхгүй байгаа юм. Хангамжийн илүүдлээс гадна УБ хотын эмнэлгийн сүлжээний бүтэц, зохион байгуулалт нь тохиромжгүй бөгөөд тэнцвэргүй байна. Хүснэгт 1-д үзүүлснээр УБ хотын хоёр дахь шатлалын эмнэлэгийн тоо хүн амд харьцуулахад олон улсын дундажаас бараг 3 дахин илүү, харин гурав дахь шатлалын эмнэлэг бүр 5-10 дахин илүү байна. Гэтэл хүн амд ноогдож буй анхан шатны байгууллагын тоогоор олон улсын дунджаас даруй 2 дахин бага байна. Түүнчлэн Монгол улсад анхан шатны тусламжийг ор бүхий эмнэлгээр хүргэж байгаа нь маш

7

өвөрмөц тохиолдол юм. Олон улсын түвшинд цөөхөн улс орон эмнэлгийн тусламжийг анхан шатны байгууллагаар хүргэдэг байна (Монголд байгаа сум, тосгоны эмнэлэг)1.

Хүснэгт 1: УБ хотын эрүүл мэндийн байгууллагын нягтрал, хэмжээ, олон улсын дунджын харьцуулалт, 2010

Шатлал ба хэлбэр Байгууллагын тоо

Орны дундаж

тоо

Нэг байгууллагад ногдох хүн амын тоо

УБ хот Олон улсын лавлагаа

Анхан шатлал Өрх, тосгоны эрүүл мэндийн төвүүд

123+3 - 9,361 2-4,000

Хоёр дахь шатлал Хувийн ортой оргүй эмнэлгүүд2

898 22 1,282 -

Дүүргийн эмнэлгүүд3, амаржих газрууд

27+3 102,7 38,382 92-167,000

Гурав дахь шатлал Төв эмнэлэг4 3 386

60,603 323-667,000 Тусгай мэргэжлийн төвүүд5 13 355

Бусад салбарын6 3 208 Эх сурвалж: ЭМЯ-ны эмнэлгийн мэдээ, ДЭМБ, Эрүүл мэндийн үзүүлэлт 2010. Олон улсын лавлагаанд ДЭМБ-ын Европ, Зүүн Европ, Төв Ази, Латин Америк болон Зүүн Азийн бүсийн орнуудын дундаж үзүүлэлтийг авав (хүн ам/эмнэлгийн харьцаа).

Олон тооны үйлчлүүлэгч тусгай мэргэжлийн төвүүдэд хандахын тулд хотыг хөндлөн гулд зорчих хэрэгтэй болдог нь хүртээмжийн тэгш бус байдлыг илтгэж байна. Улаанбаатар хотын ихэнх эмнэлгүүд, нарийн мэргэжлийн эмч нар хотын төв хэсэгт байрлаж эмнэлгүүдийн газар зүйн байрлал нь оновчтой бус байгаа нь эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг үр ашиггүй, тэгш бус байхад нөлөөлж байна.7

1 Монгол улсад сум ба сум дундын эмнэлэг гэх мэт хэт олон тооны жижиг эмнэлгүүд байгаа бөгөөд нийтдээ нэг эмнэлэг дундажаар 30 ортой байна. Гэтэл энэ үзүүлэлт баруун Европод 362, Зүүн Европ болон хуучин зөвлөлтийн бүрэлдэхүүнд байсан улсуудад 305, Латин Америк болон Зүүн Азид дунджаар 150- 200байна. (ДЭМБ, Эрүүл мэндийн үзүүлэлт 2010). 2 Хувийн оргүй болон цөөн ортой эмнэлгүүдийг энд хоёр дахь шатлалд хамруулсан боловч тэд үнэн хэрэгтээ хоёр дахь шатлалын тусламж үзүүлэх хэмжээнд байхгүй байгааг цохон тэмдэглэх хэрэгтэй 3 Одоогийн Эрүүл мэндийн нэгдлүүд болон нэгдсэн эмнэлгүүд болон харъяа амбулаториуд 4 Одоогийн Клиникийн нэгдсэн эмнэлгүүд 5 Одоогийн төрөлжсөн мэргэжлийн Үндэсний төвүүд 6 Энд төмөр замын, Төрийн тусгай албан хаагчдын болон Зэвсэгт хүчний госпиталь 7 2003 онд 1,000 хүн амд 2.67 эмч ногдож байсны 75% нь нарийн мэргэжлийн, 2/3 нь УБ хотод тэр дундаа хотын төвд төвлөрсөн байхад хөдөөд сумын эмнэлэг эмч хүрэлцэхгүй байна.

8

Хүний нөөцийн хуваарилалтад мөн тэнцвэргүй байдал ажиглагдаж байна. Эмч ба сувилагчийн харьцаа (1:1.2) нь ихэнх орнуудаас өндөр байгаа бөгөөд хүний нөөцийн норм, нормативыг шинэчлэх шаардлагатайг харуулж байна. Энэхүү байдал нь өмнө нь анагаах ухааны сургалтыг зохицуулалтгүй явуулж ирснээс эмнэлгийн мэргэжилтний илүүдэл бий болсон бөгөөд ихэнх нь нийслэл хотод гуравдагч шатлалын эмнэлгүүдэд төвлөрсөн байна. Түүнчлэн нэг оронд ногдох эмнэлгийн мэргэжилтний тоо адил шатлал, төрлийн эмнэлгүүдэд зөрүүтэй байгаа нь өмнө нь ажиллах хүчний нормативыг хангалтгүй ашиглаж ирсэн эсвэл ашиглаагүй гэдгийг харуулж байна. Улаанбаатар хотын эмнэлгийн тогтолцоо нь хэт нарийн мэргэшсэн чиглэлээр зохион байгуулагдсан байгаа нь зөвлөлт маягийн загвараас улбаатай байна. Гурав дахь шатлалын эмнэлгүүдийн ихэнх нь (68%) төрөлжсөн мэргэжлийн эмнэлгүүд/төвүүд эзлэж байна. Харин хоёр дахь шатлалд эсрэгээр маш хязгаарлагдмал хүрээнд үйлчилгээ үзүүлж байна (нийт орны 53% нь дотрын, 27% нь хүүхдийн ба 8,5% нь мэдэрлийн ор байх жишээтэй).

Энэхүү нарийн мэргэшсэн маягийн загвар нь үр ашиг муутай байдаг, учир нь нарийн мэргэжил бүрэээр дэд бүтэц ба тоног төхөөрөмжийн давхардал бий болсон байдаг. Хэдийгээр нарийн хийсэн дүн шинжилгээ байхгүй байгаа ч эмнэлгийн салбарын үзүүлж байгаа тусламж үйлчилгээ нь хүн амын хэрэгцээтэй нийцэхгүй байгаа нь харагдаж байна. Одоогийн байгаа нарийн мэргэжлээр дагнасан эмнэлгийн загвар нь хоцрогдсоноос гадна хэрэглэгчдээс хол, хүртээмж муутай байдаг.

Эрүүл мэндийн салбарын нөөцийн үлэмж хэсгийг ашиглаж байгаа эмнэлгүүд нь үр ашиг муутай ажиллаж байна. Судалгаагаар нийт хэвтэлтийн 30-40% нь шаардлагагүй буюу анхан шатны байгуулагад эсвэл амбулаторид шийдвэрлэх боломжтой тохиолдлууд байна. Энэ үзүүлэлт зарим эмнэлэгт өндөр байх магадлалтай. Асуудал дараах хоёр үндсэн хүчин зүйлд байна: 1-рт, анхан ба хоёр дахь шатлалын эмнэлгүүдийн (хот суурин газарт өрхийн эмнэлгүүд, хөдөөд сумын эмнэлгүүд, мөн аймаг дүүргийн нэгдсэн эмнэлгүүд) эмнэл зүйн үр дүн, чадамж доогуур байна; 2-рт, эдгээр эмнэлгүүдэд энгийн тохиолдлуудыг эмчлэх санхүүжилтийн хөшүүрэг хангалтгүй байна. Дундаж ор хоног ихэнх орнуудаас өндөр (9-с дээш) байгаа нь эмчилгээний арга барил үр дүн, үр ашиг муутай, амбулаторийн эмчилгээ үйлчилгээ (өдрийн мэс засал, өдрийн эмчилгээ) дутагдалтай, нийгмийн шалтгааны улмаас эмнэлэгт хэвтэх шаардлага өндөр, хүн тээврийн тогтолцоо муу, эмнэлэгт хэвтэх хандлага байсаар байгаа зэрэг хүчин зүйлүүдээс хамаарч байна.

Эмнэлгийн дотоод болон эмнэлэг хоорондын тусламж үйлчилгээний зохион байгуулалт хангалтгүй байгаа нь тусламж үйлчилгээний чанар үр ашигт сөргөөр нөлөөлж байна. Тухайлбал, эмч нарыг амбулатори болон хэвтүүлэн эмчлэх хэсэгт тусгаарлаж ажиллуудаг нь тусламж үйлчилгээний тасралтгүй байдалд сөргөөр нөлөөлж байна, мөн нарийн мэргэжлийн болон бусад эмнэлгүүдэд тусламж үйлчилгээ болон нөөцийн давхардал их байна.

Түүнчлэн УБ хотын нутаг дэвсгэр дэх эмнэлгийн нөөцийн байршил, тархалт тэгш бус байгаа нь үр ашигт муугаар нөлөөлж байна. Ихэнх эмнэлгүүд хотын төв хэсэгт төвлөрсөн, орны нягтралаар авч үзвэл (1000 хүн амд) Сонгинохайрхан болон Багахангай дүүргүүдэд 1 байхад Баянгол болон Сүхбаатар дүүрэгт 10 байх жишээтэй. Хотын захын байршлаас амар хүрч болох эмнэлгүүд маш цөөн байна. Хэдийгээр хүртээмжийн талаар хүн амын бүлгээр

9

нарийвчлан гаргасан судалгаа байхгүй боловч хүртээмж хүндрэлтэй байгаа нь тодорхой байна. Тэгш бус байдалд нөлөөлж байгаа бусад хүчин зүйлүүд гэвэл хөдөө орон нутгаас нүүж ирсэн хүмүүс бүртгэлгүйн улмаас анхан шатны өрхийн эмнэлгээр үйлчлүүлж чадахгүй байна. 2008 оны өрхийн судалгаагаар орлого багатай иргэд эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авахад хүндрэл учирдаг гол шалтгаануудад мөнгө байхгүй (78%), эрүүл мэндийн даатгалгүй (56%), эмнэлгээс хол амьдардаг (32%) гэж нэрлэжээ8. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний хангамж нь хүн амын хэрэгцээнд бус өмнө нь явж ирсэн хандлагад суурилсан байна. Хүн амын эрүүл мэндийн хэрэгцээг өргөн далайцтай судалсан судалгаа байхгүй байна. Өвчтөн шилжүүлэх тогтолцоо байдаг боловч үр дүн муутай учраас анхан болон хоёр дахь шатлалд эмчлэх боломжтой тохиолдлуудыг дээш шилжүүлдэг, их хэмжээний өвчтөн анхан шатыг алгасдаг зэргээс харж болно. Гурав дахь шатлалын нэгэн эмнэлэгт ирсэн өвчтний 81% нь шилжиж ирсэн боловч эдгээрийн 64% нь зөвхөн онош баталгаажуулах гэж харин дөнгөж 11% нь л нарийн мэргэжлийн тусламж, мэс засал хийлгэхээр хандсан байна. (Н.Баасанжав, 2011).

Эрүүл мэндийн байгууллагуудын норм, стандарт, ангилал шаардлага хангахгүй байна. Учир нь үзүүлэх ёстой тусламж үйлчилгээний төрөл, шатлалыг тодорхой зааж өгөөгүйгээс гадна одоогийн эмнэлгүүдийн шатлал, үзүүлж буй тусламж үйлчилгээний төрөлд ч тусгалаа олоогүй байна. Зарим судалгаагаар гурав дахь шатлалд эмчлэгдэж буй тохиолдлын үлэмж хэмжээ нь буюу 30-40% нь хоёр дахь ба анхан шатанд эмчлэх боломжтой, хоёр дахь шатлалын тохиолдлын тал хувь нь анхан шатанд тусламж үйлчилгээ авах боломжтой гэж гарсан байна. УБ хотын нийт төрөлтийн 61% нь гурван амаржих газарт, 33% нь гурав дахь шатлалын Эх, хүүхдийн үндэсний төвд харьяалагдаж байна. Гэтэл ихэнх улс оронд бага эрсдэлтэй хэвийн төрөлтийг анхан шатны байгууллагад эсвэл орон нутгийн эмнэлэгт төрүүлж байна. Үүнээс харахад дээд шатлалын эмнэлгийн зарим ачаалал тусламж үйлчилээний зохион байгуулалт, эмнэлгийн ангиллаас хамаарч байна. Ерөнхийдөө Монгол улсын эмнэлгийн ангилал, стандарт, техникийн шаардлага нь олон улсын практикт нийцэхгүй байгаа тул шинэчилсэн зохион байгуулалт хийхийг шаардаж байна.

Засаглал, хяналт, хариуцлагын тогтолцоо сул байна Эмнэлгийн салбарын засаглал салбарын түвшиндээ хэд хэдэн байгуулагын дунд хуваагдмал байдалтай байна. Үүнд ЭМЯ, ЭМД-ын сан ба даатгалын зөвлөл, УБ хотын ЗДТГ, дүүргийн удирдлага, МХЕГ, СЯ (төсөв хуваарилах болон төлбөрийн эрх мэдэл), Төрийн албаны зөвлөл (төрийн албан хаагчдын) болон бусад байгууллагууд байна. Цөөн тохиолдолд эдгээр байгууллагууд хоорондоо гэрээ байгуулан, санамж бичиг зурж байгаа ч эдгээр байгууллага хоорондын зохицуулалт хангалтгүй байна.

Саяхнаас гурав дахь шатлалын эмнэлгүүдэд удирдах зөвлөл байгуулах шийдвэр гарсан хэдий ч хэрэгжилт эхлээгүй байгаа бөгөөд эмнэлгийн түвшинд засаглалын бүтэц маш сул байна. Эдгээр удирдах зөвлөл болон эмнэлгийн удирдлагад хангалттай эрх мэдэл олгоогүй тохиолдолд үр дүн нь хязгаарлагдмал байх болно.

8 “УБ хотын эмзэг бүлгийн иргэдийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хүртээмж”, ЭМЯ ба АХБ, 2010

10

Ихэнх төрийн өмчийн эмнэлгүүд нь хүний нөөц (Төрийн албаны зөвлөл) болон төсвийн (СЯ) хувьд төвлөрсөн эрх мэдлийн дор үйл ажиллагаа явуулдаг. Хэдийгээр эмнэлгийн түвшинд төсөв боловсруулдаг боловч төсвийн хуваарилалт ба санхүүжилт СЯ-ны түвшинд эцэслэгддэг тул анхны төслийн агуулга бүтнээрээ хадгалагдаж чаддаггүй. Түүнчлэн төвөөс эмнэлгийн түвшний санхүүгийн удирдлагын үйл ажиллагаанд нөлөөлж оролцдог явдал байсаар байна. Мөн эмнэлгийн даргыг томилох үйл явц ил тод биш байдаг нь засаглалыг сулруулахад нөлөөлж байна.

Эмнэлгийг бие даалгах чиглэлээр зарим алхамууд, тухайлбал, эмнэлгийг удирдлагын гэрээгээр ажиллуулах үйл ажиллагааг эхлүүлсэн боловч төдийлөн амжилттай болоогүй байна. БЗД-ийн эмнэлгийг эхлээд удирдлагын гэрээгээр, дараа нь бүрэн хувьчилсан бөгөөд одоо энэ эмнэлэг тодорхой хэмжээнд хэвийн ажиллаж байхад сумын эмнэлгийн хувьчлал бүрэн амжилтгүй болсон байна. Мөн хувийн хэвшлийн өрхийн эмнэлгүүд эрүүл мэндийн анхан шатны үйлчилгээг хот суурин газар гэрээгээр үзүүлж байна. Гэвч эдгээр туршлагыг сайтар үнэлэх ажил хийгдээгүй бөгөөд өнгөрсөн үйл ажиллагаанаас сургамж авах нотолгоо болгох ажил асар дутагдалтай байна. Эцэст нь дүгнэхэд эмнэлгийн удирдах ажилтны удирдлагын сургалт, туршлага хангалтгүй байгаа нь эрх мэдлийн төвлөрлийг сааруулсан тохиолдолд түүнийг авч явах чадавхи хангалтгүй байна.

Санхүүжилтийн тогтолцоо саланги, зөв хөшүүрэг болж чадахгүй байна Эмнэлгийн санхүүжилт нь эх үүсвэр, санхүүжүүлэгч байгууллага, шатлал, тусламж үйлчилгээний багц, хүн амын бүлэг зэргээс хамаарч нэгдмэл бус байна. Эмнэлгийг санхүүжүүлэх үүрэг ЭМЯ, ЭМД болон орон нутгийн засаг захиргаа хооронд хуваагдсан байдалтай байдаг.(Зураг 2), Эрүүл мэндийн санхүүжилт үндсэн 3 эх үүсвэртэй бөгөөд тус бүртээ өөр өөр багцыг санхүүжүүлж байна. Тухайлбал, улсын төсөв нь анхан шатны тусламж, нийгмийн эрүүл мэндийн, халдварт, төрөх, хавдар гэх зэрэг тусламжийг санхүүжүүлж, харин ЭМД-ын сан нь хэвтүүлэн эмчлэх тусламж үйлчилгээг түлхүү санхүүжүүлж байна. Үүнээс гадна эмнэлэг нь төлбөрт үйлчилгээ ба ЭМД-ын хамтын төлбөрийн орлогоор санхүүжиж байна. Санхүүжилтийн бүтэц эмнэлгийн төрөл, эмнэлэг бүрээр харилцан адилгүй ялгаатай байна. (Зураг 3, 4 ба 5). Дүүргийн болон гурав дахь шатлалын төв эмнэлгүүд ихэнхдээ ЭМД-аас санхүүждэг бол (58% ба 57%) тусгай мэргэжлийн төвүүд, амаржих газрууд ба анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллагууд үндсэндээ төсвөөс санхүүжиж байна. (69%, 80% ба 99%).

11

Зураг 2: Санхүүжилтийн урсгал

Эх үүсвэр: ЭМСХХ-3 төслийн тайлан, 2010 он Зураг 3: Санхүүжилтийн бүтэц эмнэлгийн төрлөөр, 2010

Эх сурвалж: ЭМЯ ба УБ хотын эмнэлгийн мэдээ. 2010

Санхүүжилтийн эх үүсвэр бүр өөрийн төлбөрийн аргатай байгаа бөгөөд төлбөрийн аргууд нь ихэнхдээ сөрөг урамшуулал дагуулж байна. Улсын төсвийн санхүүжилт нь захиргааны байгууллагын хувьд (ЭМЯ, ЭМГ гм) ажиллаж буй хүний тоо, ашиглаж буй барилгын зардлаар, харин эмнэлгүүдийн хувьд ажиллаж буй хүний тоо, ашиглаж буй барилгын зардлаас гадна батлагдсан орны тоогоор олгогддог тул зардал хэмнэх бус харин давж зарцуулах, амбулаторийн үйлчилгээнээс илүү хэвтүүлэн эмчлэх үйлчилгээг илүүд үзэх сөрөг хандлагыг бий болгож байна. Гэтэл бүтээмж, чанарыг сайжруулах цаашлаад өртөг багатай үр дүнтэй эмчилгээний арга ашиглах, өдрийн мэс засал болон өдрийн эмчилгээг илүү ашиглахад түлхэц үзүүлэх эерэг урамшуулал байхгүй байна. ЭМД-ын сан нь үр дүнгийн хэмжээгээр

12

санхүүжүүлж байгаа боловч (эмнэлэгт хэвтүүлсэн тохиолдол ба амбулаторийн үзлэг) хэвтүүлэн эмчлэх үйлчилгээнд амбулаторийн үйлчилгээнээс илүү санхүүжилт олгож байгаа нь эмнэлгүүд амбулаторийн үйлчилгээнээс илүү хэвтүүлэн эмчлэх үйлчилгээг илүүд үзэх сөрөг хандлагыг бий болгож байна (Knowles at all). ЭМД нь ашигласан ор-хоногоор санхүүжүүлж байсан хуучин аргаа өөрчлөн (өвчтөнийг олон хоногоор хэвтүүлэх сөрөг үр дагвартай) өртөг ойролцоо оношийн бүлгээр (ӨООБ) санхүүжүүлэх аргад шилжсэн нь сайшаалтай боловч ӨООБ-ийн тариф нь тусламж үйлчилгээний бодит өртөг дээр тулгуурлаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл, өнөөгийн эмнэлэг давамгайлсан бүтэц, хэвтүүлэн эмчлэх тусламжийн хэт хэрэглээ нь эмнэлгийн санхүүжилт болон хэрэглэж байгаа төлбөрийн аргатай шууд холбоотой байна. Зураг 4: ЭМЯ-ны харьяа эмнэлгүүдийн санхүүжилтийн бүтэц, 2010

Эх сурвалж: ЭМЯ-ны эмнэлгийн мэдээ. 2010

Зураг 5: УБ хотын харьяа эмнэлгүүдийн санхүүжилтийн бүтэц, 2010

Эх сурвалж: УБ хотын эмнэлгийн мэдээ. 2010

13

Тусламж үйлчилгээний шатлал болон эмнэлэг хооронд нөөцийг хуваарилах тодорхой бодлого, журам байхгүй байгаа бөгөөд урьд жилүүдийн гүйцэтгэлийг баримжаалан олгох зарчмыг баримталсаар байна. Анхан шатны тусламж үйлчилгээнд УБ хотын нийт эрүүл мэндийн зардлын 10% ногдож байхад гурав дахь шатлалд 70% ногдож байна (Зураг 6). Түүнчлэн гурав дахь шатлалын эмнэлгүүд нь гол төлөв хэвтүүлэн эмчлэх үйлчилгээ үзүүлж байна.

Зураг 6: Эмнэлгийн санхүүжилт тусламж үйлчилгээний шатлал ба төрлөөр, УБ, 2010

Эх сурвалж: ЭМЯ ба УБ хотын эмнэлгийн мэдээ. 2010

Тусламж үйлчилгээний нэн шаардлагатай болон нэмэлт багцыг боловсруулсан хэдий ч хэрэгжүүлээгүй байна. Эдгээр багцын үүрэг ба ашиглалт тодорхой бус байсаар байна: эдгээр нь төр хариуцах тусламж үйлчилгээний багц эсвэл даатгал хариуцах багцыг тодорхойлж байгаа юмуу эсвэл нөөцийн хуваарилалтын тэргүүлэх чиглэлийг тогтоож байгаа юмуу гэдэг нь тодорхой бус байна. Түүнчлэн улсын төсвөөр санхүүжүүлэх ба ЭМД-ын сангаар санхүүжүүлэх багц хоорондоо ялгаатай байгаа нь хүртээмжид тэгш бус байдал үүсгэх боломжтой юм.

Хүснэгт 2: Санхүүжилтийн эх үүсвэр ба төлбөрийн механизм тусламж үйлчилгээний төрлөөр

No Тусламж үйлчилгээний багц Төлбөрийн арга Санхүүжилтийн эх үүсвэр

1. Нэн шаардлагатай тусламжийн багц

Нэг хүнд тооцсон Төсөв

2. Нэмэлт тусламж үйлчилгээний багц

2.2

Хавдар, халдварт өвчин, эх барих, сэтгэцийн хэвтүүлэн эмчлэх тусламж

Зардлын зүйлээр Төсөв

2.3

Дотор, мэдрэл, нүд, чих хамар хоолой, яаралтай бус гэмтэл ба мэс засал, гм хэвтүүлэн эмчлэх тусламж (Нийт 18 бүлэг)

Тохиолдлоор ЭМД

2.4

Мэс заслын болон мэс заслын бус амбулаторийн тусламж үйлчилгээ, хүүхдийн шүдний эмчилгээ

Тохиолдлоор ЭМД

14

2.5

Хавдар, халдварт өвчин, эх барих, сэтгэцийн тусламж үйлчилгээ;

Зардлын зүйлээр Төсөв

3. Бусад үйлчилгээ

3.1

НЭМ, судалгаа шинжилгээ, мэргэжлийн сургалт, гамшгийн үеийн тусламж, байгалийн голомтот халдварт өвчний тусламж

Зардлын зүйлээр Төсөв

3.2 Рашаан сувилал Тохиолдлоор ЭМД Эх сурвалж: АХБ 2010 (Төсөл боловсруулах техник туслалцаа)

Эмнэлгийн бие даасан байдал хязгаарлагдмал, эрх мэдэл үүрэг хариуцлагын тогтолцоо тодорхой бус байгаа тул эмнэлгийн удирдлага өөрийн гүйцэтгэлдээ хариуцлага хүлээх боломжгүй юм. Хэдийгээр Засгийн газар (ЭМЯ, ЗД) болон байгууллага хооронд үр дүнгийн гэрээ байгуулж байгаа боловч хэрэгжилт хангалтгүй байна. Үр дүнгийн гэрээ нь байгууллагын гүйцэтгэлийг дэмжих зорилготой боловч гүйцэтгэлтэй уялдаагүй, мөн санхүүжилттэй холбогдоогүй байна. ЭМЯ-ны хувьд 9 эмнэлгүүдтэй гэрээ байгуулж үр дүнгийн ангиллаар зорилтуудыг тавьсан боловч хэмжихэд хүндрэлтэй, бодитой бус үр дүнгүүд тавигдсан бөгөөд стратегийн шинж чанар агуулаагүй байна. Үр дүнгийн гэрээ нь жилийн хугацаатай хийгддэг бөгөөд жил бүрийн эхэнд үнэлж, 3-р сард шинэ гэрээ байгуулдаг байна. Амжилттай гэрээлэх үйл ажиллагаа нь ерөнхийдөө харьцангуй урт хугацаатай хийгддэг бөгөөд илүү стратегийн шинж чанартай, цөөн тооны зорилт, үр дүнгүүдтэй байдаг. Эдгээр гэрээнд шагнал, шийтгэлийн талаар дурьдсан боловч маш ерөнхий тодорхой хуулийн заалт үндэслэж орхисон бөгөөд эмнэлгийн гүйцэтгэлийг дэмжих үр дүнтэй хөшүүрэг болж чадахгүй байна. Санхүүгийн удирдлага бүх шатлал, байгууллагын түвшинд хангалтгүй байна. Энэ нь төвлөрсөн төсвийн эрх мэдэл, ТБУСТХ-ийн хэрэгжилт хангалтгүй, доод түвшинд чадавхи сул, нягтлан бодох бүртгэлийн хяналт, үйл ажиллагаа хангалтгүй байгаатай холбоотой юм. Нягтлан бодох бүртгэлийн ажил жигд бус, хэрэгжилт хангалтгүй байна. Эмнэлгийн удирдлагын чадавхи хангалтгүй байгаа дээр төсөв ба санхүүжилтийн талаархи хоорондоо зөрчилтэй дүрэм журам нэлээд байна. Тухайлбал ТБУСТХ нь хөтөлбөрт суурилсан төсөвлөлтийг заасан байхад Төсвийн тухай хуулийн дагуу зүйл ангид суурилсан төсөвлөлтийг хэрэглэсээр байна.

Санхүүжилтийн болон нөөц хуваарилалтын одоогийн тогтолцоо нь тусламж үйлчилгээний тэгш байдал болон хүртээмжид сөргөөр нөлөөлж байна. Тухайлбал, санхүүжилтийн ихэнх хэсэг нь хотын төв хэсэгт байрлалтай эмнэлгүүдэд ногдож байгаа ба эдгээр нь гол төлөв харьцангуй амьдралын түвшин дээгүүр хүмүүст үйлчилж харин хотын захад оршин суудаг ядуу хүн ам хүрэхэд бэрхшээлтэй эмнэлгүүд байна. Саяхан гурав дахь шатлалын эмнэлэгт хийгдсэн жижиг судалгаагаар үйлчлүүлэгчдийн 52% нь орон сууцны хорооллоос (харьцангуй орлого сайтай хэсэг) харин 48% нь гэр хорооллоос байсан бөгөөд (Н. Баасанжав, 2011) УБ хотын хүн амын 60% гаруй нь гэр хороололд амьдардаг байна (ДБ, 2010).. 9 ЭМЯ болон 3 дахь шатлалын нэгэн эмнэлэгтэй байгуулсан үр дүнгийн гэрээг нарийвчлан үзсэн болно. Гэхдээ уг гэрээ нь бусад эмнэлгүүдтэй адил стандарт гэрээ эсэхийг нарийвчлах боломж гараагүй.

15

Тусламж үйлчилгээний удирдлага чанарын тогтолцоо сул байна Тусламж үйлчилгээний зохион байгуулалт нэгдмэл бус, тусламж үйлчилгээний шатлал болон төрөл хоорондын зохицуулалт хангалтгүй байна. Энэ нь ялангуяа эмнэлгүүд болон анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллага хооронд тодорхой харагдаж байна. Хэдийгээр өрхийн эмнэлгүүд нь УБ хотын газар нутагт тэгш тархсан боловч өрхийн эмнэлэг/эмч дутагдалтай байна. Нэг өрхийн эмнэлэг дунджаар 1200-1400 хүнд үйлчлэх ёстой гэж үзвэл одоо байгаа 123 өрхийн эмнэлэг, 521 өрхийн эмч нь УБ хотын хүн амын зөвхөн 60%-ийг хамруулна гэсэн үг юм (Хүснэгт 1). УБ хотын анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллагын нягтрал олон улсын дундажтай харьцуулахад 2 дахин бага байна.

Тусламж үйлчилгээний хяналт сайн биш, асуудал гарсан хойно нь шийдвэрлэх байдлаар ханддаг, төвлөрсөн, хэт нарийн мэргэжсэн, систэмгүй байгаагаас гадна тасралтгүй байдлаар явагдахгүй байна. Түүнчлэн тусламж үйлчилгээний хяналт нь хяналт тавьж буй байгууллага болон хяналтын хэлбэр, тайлагналтын байдал зэргээс хамаарч хоорондоо уялдаагүй, салангид бүтэцтэй байна (ЭМЯ, МХЕГ, УБ хотын ЗДТГ, НДЕГ гм).

Анхан шатны тусламж үйлчилгээний тогтолцооны үр дүн төдийлөн сайн биш, зохицуулалт сул, хамралт хангалтгүй, чанар ба үр дүн сайн биш байна. УБ хотын дээд шатлалын эмнэлгүүдэд энгийн тохиолдлууд олноор ирж эмчлүүлж байгаа нь өрхийн эмнэлгийн үзүүлдэг тусламж үйлчилгээ хүртээмж, үр дүн муутай байгаагын илрэл юм. Өрхийн эмнэлгүүд нь иргэдийн дунд нэр хүнд сайнгүй байгаа нь иргэд ихэвчлэн алгасан хоёр ба гурав дахь шатлалын эмнэлэг рүү ирдэгээс харагдаж байна. Эмнэлгийн дундаж ор хоног урт байгаа нь нэг талаар нийгмийн шалтгаант тохиолдлууд буюу цаг агаар, орон зай, эдийн засгийн шалтгаанаар хөнгөн өвчлөлтэй хэрнээ гэртээ байх боломжгүй болсон иргэд олон байгаагын илрэл юм. Нөгөө талаар тусламж үйлчилгээний шинэлэг хэлбэрүүд болох өдрийн эмчилгээ, өдрийн мэс засал, гэрийн тусламж, сувилахуйн тусламж бага байдгаас эмнэлэгт ачаалал үүсгэж байна.

Ерөнхийдөө тусламж үйлчилгээний шатлал, эмнэлэг бүр уялдаа холбоо муутай ажиллаж байгаагаас тасралтгүй чанар алдагдаж байна. Тусламж үйлчилгээний нэгдмэл сүлжээ гэх олон улсын түгээмэл ойлголт Монгол улсын практикт танигдаагүй байна. Өвчтөн шилжүүлэх тогтолцоо хууль эрх зүйд тусгагдсан, ажилладаг боловч үр дүн муутай байна. Тухайн эмнэлэгт шилжин ирсэн өвчтний талаархи бүртгэл мэдээлэл хангалтгүй байна. Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, Хавдар судлалын төв, Шастины нэрэмжит төв эмнэлэг ба СХД-ийн нэгдсэн эмнэлгийн 1235 өвчтөнд хийсэн судалгаагаар шилжүүлгийн маягтгүйгээр ирсэн өвчтөн 3 дахь шатлалд 75%, 2 дахь шатлалд 69% байна (Үнэлэлзүй мэргэжлийн нийгэмлэг, 2008). Шастины нэрэмжит төв эмнэлэгт шилжин ирсэн өвчтний 34,3% нь анхан шатнаас, 47,3% нь хоёр дахь шатлалаас ирсэн ба эдгээрийн 89% тухайн шатлалд ирэх шаарлагагүй тохиолдлууд, зөвхөн 11% нь нарийн мэргэжлийн буюу мэс заслын тусламж авахаар ирсэн байна (Н.Баасанжав, 2011).

УБ хотын эмнэлгүүдийн тусламж үйлчилгээний чанарын талаар үндэслэлтэй судалгаа шинжилгээ ховор байгаа хэдий ч өмнө хийгдсэн дүгнэлт үнэлгээгээр ерөнхийдөө тусламж үйлчилгээний чанар олон улсын стандарттай харьцуулахад хангалтгүй гэсэн байна. Эмнэл зүйн стандарт, удирдамжийн мөрдөлт хангалтгүй ба тусгай зөвшөөрөл ба магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоо байгаа боловч үр дүнтэй бус байна.

16

Магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоо 2002 онд бий болсон бөгөөд ЭМЯ-ны харьяа ЗГХА-ЭМГ хариуцан ажиллаж байна. 2002 онд Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуульд өөрчлөлт орж ЭМД-ын сангаас санхүүжилт авахын тулд эмнэлэг заавал магадлан итгэмжлэгдсэн байхаар болсон тул төрийн өмчийн эмнэлгүүдэд магадлан итгэмжлэлийг шууд олгосон байна. Хэдийгээр энэ байдал 2006 онд дуусгавар болсон боловч магадлан итгэмжлэлээр дамжуулан тусламж үйлчилгээний чанарт урамшуулал олгох зорилго төдийлөн үр дүнгээ өгөхгүй л байна. Одоогийн магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоо нь нэг шатлалтай бөгөөд 2 жил тутам шинэчлэгддэг, тавигдах шаардлага ба шалгуур үзүүлэлтүүд оновчтой биш байгаа тул одоогийн тогтолцоог иж бүрэн шинэчилж олон шатлалтай болгох ёстой гэж үзэж байна.

Эмнэлгийн хүчин чадлын төлөвлөлт, засвар үйлчилгээний тогтолцоо байхгүй байна 2005 онд хийсэн судалгаагаар төрийн өмчийн эмнэлгийн барилгын ихэнх нь хангалтгүй нөхцөлтэй, тоног төхөөрөмжийн 60% нь 20 жилээс дээш хугацаатай ашиглагдаж байгаа бөгөөд засварлах боломжгүй гэсэн байна (Purvis et al, 2010). Эмнэлгүүдийн барилгын ихэнх нь эмнэлгийн зориулалтаар баригдаагүй учраас эмнэлгийн үйл ажиллагаа явуулахад шаардлага хангахгүй байна10. Эмнэлгийн барилга барих болон засварлах үйл ажиллагаа нь нэгдсэн төлөвлөлтгүй тохиолдлын журмаар явагддаг бөгөөд бодит хэрэгцээ шаардлага болон эмнэлгийн сүлжээний загвар тодорхой бус байгаа учраас уламжлагдаж ирсэн эмнэлэг төвтэй хандлагад хөтлөгдөн явж байна. Эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн хөрөнгө оруулалтын цогц төлөвлөлтийн тогтолцоо үгүйлэгдэж байна. Тиймээс эсвэл шаардлагагүй тоног төхөөрөмж худалдан авах эсвэл шаардлагатайг нь авч чадахгүй байна.

Эмнэлгийн тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоо үр дүн муутай байгаа үндсэн 3 шалтгаан байна. Нэгдүгээрт, тусгай зөвшөөрөл олгох эрх мэдэл хуваагдмал (ЭМЯ, УБ хот болон аймгууд) байгаагаас нэгдсэн бодлого зохицуулалт үгүйлэгдэж байна. Хоёрдугаарт, тусгай зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагаа нь эрүүл мэндийн хэрэгцээтэй уялдаагүй, урсгалаар явагдаж байгаагаас олон улсын стандартад нийцэхгүй хэт жижиг бөгөөд бараг бүгд ижил төрлийн үйлчилгээ үзүүлдэг хувийн эмнэлгүүд хэт олноор байгуулагдаж байна. Гуравдугаарт, тусгай зөвшөөрөлд тавигдах шаардлага сул, тусгай зөвшөөрөл олгох үеийн болон дараах хяналтын тогтолцоо байхгүй гэж хэлж болохоор байна.

Хувийн салбарын үүрэг тодорхойгүй, зохицуулалт хязгаарлагдмал Хувийн салбар УБ хотод сүүлийн жилүүдэд хурдацтай өсч байгаа бөгөөд 2000 онд 365 байсан бол 2011 онд 898 болсон бөгөөд ортой эмнэлгийн тоо 125 болсон байна. Энэ хугацаанд хувийн эмнэлгийн орны тоо 826-аас 2842 болж өссөн байна. Гэхдээ ихэнх ортой хувийн эмнэлгүүд харьцангуй жижиг бөгөөд

10 Харьцангуй сүүлд баригдсан ХӨСҮТ, ЭХЭМҮТ, ХСҮТ ба Шастины нэрэмжит 3-р төв эмнэлэг зэрэг нь эмнэлгийн стандартаар баригдсан.

17

тэдгээрийн зөвхөн 13% нь 40-өөс дээш ортой байгаа нь чанар үр ашгийн үзүүлэлтийн хувьд хангалтгүй юм11.

Хувийн эмнэлгүүдийн талаарх мэдээлэл маш хомс, нэн ялангуяа ЭМЯ түвшинд хувийн эмнэлгүүдийн үйл ажиллагааны талаар хангалттай мэдээлэл байхгүйгээс тэдний ажиллагаанд хяналт тавих, удирдан чиглүүлэх боломжгүй байна. Одоогоор төр ба хувийн хэвшлийн үүргийг тодорхой заагласан хууль эрх зүйн баримт бичиг байхгүй бөгөөд зохицуулалт хийгдэхгүй байна. Албан бус мэдээгээр ихэнх хувийн эмнэлгүүд нь наад захын чанарын стандарт, шаардлагыг хангахгүй байна. Эдийн засгийн өсөлттэй уялдаад ирэх жилүүдэд хувийн эмнэлгийн хэмжээ, хэлбэрт мэдэгдэхүйц өөрчлөлт орох гэж байна. 100-200 ортой шинээр баригдаж буй дунд хэмжээний хувийн эмнэлэгүүд 2012 оноос эхлэн үйл ажиллагаагаа явуулахаар бэлтгэж байна.

1990 оноос хойш төр ба хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны чиглэлээр зарим үйл ажиллагаа хийгдсэнээс дурьдвал зарим эмнэлгүүд хувьчлагдсан, зарим төрийн өмчийн эмнэлгүүд хувийн удирдлагын гэрээтэй ажилласан, өрхийн эмнэлгүүд нь хувийн статустайгаар төрийн ажил үйлчилгээг гэрээгээр гүйцэтгэж байгаа зэрэг болно. Гэхдээ өнөөг хүртэл эдгээр үйл ажиллагаанд системтэй үнэлэлт дүгнэлт өгөөгүй, үр нөлөөг нь тооцоогүй байна.

Хувийн салбарыг хөгжүүлэх болон төр ба хувийн хэвшлийн түншлэлийн талаар хэд хэдэн бодлогын болон эрх зүйн баримт бичиг гарч, шинэ санаачлагууд гарч байгаа боловч эдгээр үйл ажиллагааг нэгтгэн зохицуулах, удирдан чиглүүлэх зохицуулалтын чадамж дутагдаж байна.

Ерөнхийд нь дүгнэхэд УБ хотын болон Монгол улсын эмнэлгийн салбар уламжлалт тогтолцооноос шинэчлэгдсэн тогтолцоо руу шилжих үедээ байгаа бөгөөд шинэчлэлийн зарим элемэнтүүд аль хэдийнэ эхэлсэн боловч эдгээр нь нэгдмэл шинж чанаргүй, чухал элемэнтүүд нь хөндөгдөөгүй байна. Тухайлбал төлбөрийн шинэ арга ӨООБ-ээр санхүүжүүлэх аргыг хэрэглэж эхэлсэн боловч энэ нь амбулаторийн бус хэвтүүлэн эмчлэх хандлагыг дэмжиж байна; эмнэлэг удирдах зөвлөлтэй байхаар хуульд туссан боловч эмнэлгүүд санхүү болон хүний нөөцийн хувьд жинхэнэ бие даасан байдлыг бий болгож чадахгүй байна; үндэсний эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог бий болгож чадсан боловч даатгалын байгууллагын худалдан авах чадавхийг хөгжүүлж чадаагүй байна; эмнэлгүүдтэй үр дүнгийн гэрээ байгуулж байгаа боловч энэ нь гүйцэтгэл болон санхүүжилттэйгээ уяалдаагүй байна; магадлан итгэмжлэлийг бий болгосон боловч тэр нь тусламж үйлчилгээний чанарыг дэмжих хөшүүрэг болж чадахгүй байна. Тиймээс иж бүрэн, нэгдмэл шинэчлэлийн бодлого үгүйлэгдэж байгаа бөгөөд Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх энэхүү бодлогын гол зорилго нь ийм бодлогыг бий болгох юм.

Урт хугацааны алсын хараа Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх бодлого нь Эрүүл мэндийн салбарын мастер төлөвлөгөөний урт хугацааны зорилтууд дээр тулгуурлан УБ хотын эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх урт хугацааны алсын хараан дээр үндэслэсэн юм. Энэхүү алсын хараа нь ирээдүйд хотын иргэдэд УБ хотын эмнэлгийн тогтолцоогоор 11 Олон улсын хэвлэлд өгүүлснээр эмнэлгийн үр ашигтай байх хэмжээ нь улс орны онцлог, судалгааны онцлогоос хамаарч 150-300 орны хооронд хэлбэлзэж байна. Мөн бусад судалгаанд тусламж үйлчилгээний чанар нь эмнэлгийн хэмжээнээс хамаардаг, эмч ажилтнууд хангалттай тооны ажилбар хийж байж чанарыг сайжруулах боломжтой байдаг гэжээ.

18

дамжуулан эмнэлгийн чанартай, хүртээмжтэй тусламж үйлчилгээг үр ашигтайгаар хүргэн Монголчуудын эрүүл мэндийг сайжруулахад хувь оруулахад чиглэсэн болно. Энэхүү алсын харааг хэрэгжүүлэхийн тулд эмнэлгийн салбарт тулгамдаад байгаа асуудлуудыг шийдвэрлэх өргөн хүрээтэй шинэчлэлийн арга хэмжээг хэрэгжүүлэх юм. Алсын хараа нь өнөөдөр тулгамдаад байгаа хэрэгцээ, бодит байдлаас гадна ирээдүйд тулгарч болох сорилтуудыг анхааран үзэж эмнэлгийн үүрэг, үйл ажиллагаа, стандартыг дахин тодорхойлоход чиглэгдэх юм. Эдгээр сорилтуудад хүн амын насжилт ба хурдацтай өсч байгаа эдийн засаг зэрэг асуудлууд хамаарна. Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр насны бүтцийн хувьд харьцангуй залуу байгаа ч хөгжиж байгаа олон улс оронд тулгараад байгаа асуудалтай ижил хорин жилийн дараа УБ хотын хүн амын дунд өндөр настны эзлэх хувь ихсэнэ. Хүн ам зүйн энэхүү шилжилт нь өвчлөл, нас баралтын бүтцэд өөрчлөлт бий болгох бөгөөд цаашид халдварт бус өвчлөл болон архаг өвчлөлийг эмчлэх эрүүл мэндийн байгууллагыг нэмэгдүүлэх хэрэгцээ бий болно. Хоёр дахь сорилт болох эдийн засаг хурдацтай хөгжил нь хүн амын дунд эмнэлгийн сайн чанартай тусламжийг авах хүлээлт бий болно. Алсын хараа нь үндсэн 3 хэсгээс бүрдэж байгаа болно (Зураг 7):

1. зохистой, үр ашигтай зохион байгуулсан эмнэлгийн тогтолцоо; 2. гүйцэтгэлийг дэмжсэн бүтэц зохион байгуулалтын болон санхүүжилтийн

орчин; 3. чанар ба үр дүнг дэмжсэн эмнэлгийн тусламжийн зохицуулалтын хүрээ

ба хувийн салбарын хамтын ажиллагаа юм. Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх энэхүү бодлогыг эрүүл мэндийн анхан шатны байгууллагын үзүүлж буй тусламж үйлчилгээтэй нягт уялдаатай, зохицуулалттай хэрэгжүүлсэн тохиолдолд үр дүнд хүрэх бөгөөд, өөрөөр хэлбэл дан ганц 2 ба 3 шатлалын эмнэлгүүдийг өөрчилснөөр дээрхи алсын хараанд хүрэх боломжгүй юм.

19

Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх бодлогын алсын хараанд дараах гол томъёоллуудыг багтаав. Үүнд:

Бүсчилсэн зохион байгуулалт бүхий эмнэлгийн нэгдмэл, зохистой сүлжээ бий болгон эмнэлгийн үйл ажиллагааг олон улсын шилдэг туршлагад нийцүүлэн шинэчлэн тогтоож, 2 шатлалаар хүргэх тусламж үйлчилгээний багцыг нарийвчлан тодорхойлсон байна.

УБ хотыг дунджаар нэг бүр нь 250-300 мянган хүн амд анхан болон хоёр дахь шатлалын эмнэлгийн тусламжийг нэгдмэл зохицуулалттайгаар хүргэх үүрэг бүхий 5-6 бүс бүлгох ба бүс бүрт Бүсийн эрүүл мэндийн нэгдсэн сүлжээнүүд байгуулагдаж ажиллана. Бүсийн эрүүл мэндийн нэгдсэн сүлжээг Бүсийн эрүүл мэндийн удирдлага12 удирдах бөгөөд тухайн бүсэд үйл ажиллагаа явуулдаг төр болон хувийн хэвшлийн анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллагууд (өрхийн эрүүл мэндийн төв, тосгоны эрүүл мэндийн төв) болон хоёр дахь шатлалын байгууллагууд (клиник, амбулатори, нэгдсэн эмнэлгүүд) -ийг харъяалана. Бүсийн эрүүл мэндийн нэгдсэн сүлжээ нь харъяа нутаг дэвсгэрийн хүн амын насны онцлог, эрүүл мэндийн хэрэгцээтэй уялдсан тусламж үйлчилгээний тасралтгүй байдлыг хангах, төр ба хувийн хэвшлийн бүх эрүүл мэндийн байгууллагуудыг нэгдсэн зохицуулалтаар хангаж ажиллана.

Бүсийн эрүүл мэндийн нэгдсэн сүлжээ тус бүрт 2 дахь шатлалын эмнэлгийн тусламж үзүүлэх нэгдсэн эмнэлэг нь үндсэн 7 мэргэжлээр (дотор, эх барих эмэгтэйчүүд, хүүхэд, ерөнхий мэс засал, мэдрэл,

12 Нийслэлийн эрүүл мэндийн газар нь бүсийн бүтэцтэй байх бөгөөд түүний бүс хариуцсан хэлтэс нь Бүсийн эрүүл мэндийн нэгдсэн сүлжээний удирдлагын үүргийг гүйцэтгэнэ.

Зураг 7: Эмнэлгийн салбарын урт хугацааны алсын хараа

20

гэмтэл) тусламж үйлчилгээ үзүүлэх бөгөөд бүсийнхээ анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллагууд болон амбулатори, клиникүүдэд лавлагаа тусламж үзүүлнэ. Түүнчлэн бүсийн хэмжээнд эмнэлгийн яаралтай тусламж үйлчилгээ үзүүлнэ. Нэгдсэн эмнэлэг нь 100000 хүн амд 150-200 ортой байхаар тооцоологдож нэг бүсэд 1-2 нэгдсэн эмнэлэг байна.

Дээд шатлалд гурав дахь шатлалын нэгдмэл тусламж үйлчилгээ үзүүлэх 3-4 төв эмнэлэг ажиллах бөгөөд дараах төрлийн тусламжийг үзүүлнэ. Үүнд: (1) өргөн хүрээгээр (8-10) хурц хэвтүүлэн эмчлэх болон лавлагаа нарийн мэргэжлийн тусламж үзүүлнэ; (2) дээрх чиглэлүүдээр амбулаторийн болон лавлагаа нарийн мэргэжлийн тусламж үзүүлнэ; (3) анхан шатнаас дээшхи яаралтай тусламжийг үзүүлнэ; (4) эмнэл зүйн бусад тусламжийг дэмжих оношлогоо болон хотын түвшинд үзүүлэх түвэгтэй нарийн оношлогооны үйлчилгээ үзүүлнэ. Эдгээр төв эмнэлэгүүд нь тус бүр нь ойролцоогоор 250,000-300,000 хүн ам бүхий 1-2 бүсэд болон аймгуудад гурав дахь шатлалын нарийн мэргэжлийн лавлагаа тусламж үзүүлэх бөгөөд дунджаар 400-600 орчим ортой байна13. Төв эмнэлэг нь үндэсний хэмжээнд эдийн засгийн үр ашигтай ажиллаж чадах, өндөр түвшний технологи, тоног төхөөрөмж шаардсан, нарийн мэргэжлийн 1-2 үндэсний төвүүдтэй (жнь: зүрхний мэс заслын) байж болно.

Эмнэлгүүд нь шатлал бүртээ тохирсон хүн амын эрүүл мэндийн хэрэгцээний үнэлгээг үндэслэн тусгайлан тодорхойлсон багц тусламж үйлчилгээг (одоогийн Нэн шаардлагатай болон нэмэлт тусламж үйлчилгээний багцын шинэчилсэн хувилбар байж болно) үзүүлнэ. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ нь олон улсын болон үндэсний стандартад нийцсэн сайн чанартай байна.

Олон улсын чанарын стандарт, салбарын хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт, эмнэлгийн гүйцэтгэлийг дэмжсэн санхүүжилтийн урамшуулал, хүчтэй засаглал болон хариуцлагын механизмыг багтаасан эмнэлгийн хууль эрх зүй, зохион байгуулалт, санхүүжилтийн дэмжлэгт орчинг бүрдүүлнэ.

Хоёр болон гурав дахь шатлалын эмнэлгийн удирдлагын бие даасан байдлыг дээшлүүлж, эрх мэдэл-үүрэг хариуцлагыг оновчтой хослуулан нөөцийг зохистой ашиглах чадавхи бүхий хариуцлагатай засаглалын загварыг бий болгосон байна.

Эмнэлгүүдэд хариуцлагын тогтолцоог бий болгохын тулд гүйцэтгэл болон санхүүжилтийн нэгдмэл урсгал бүхий төлбөрийн нэгдсэн төсвийн тогтолцоог хэрэгжүүлнэ.

Чанарын баталгаажилтын үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоог олон улсын стандартад нийцүүлж, олон шатлалтай магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоог бий болгож, чанарыг сайжруулах үйл ажиллагаанд урамшууллыг дэмжих замаар үйлчлүүлэгчийн хэрэгцээний дагуу эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, зохицуулалтыг боловсронгуй болгоно.

13 Энд 3 шатлалын эмнэлгийн орны тоог гаргахдаа олон улсын жишиг тооцоог баримжаа болгосон болно. Олон улсын жишгээр 10,000 хүн амд 35 эмнэлгийн хурц ор ногддог (үүнд 2 болон 3 шатлалын эмнэлгийн ор бүгд хамаарна).

21

Хөрөнгө оруулалтыг салбарын түвшний эрүүл мэндийн хэрэгцээнд тулгуурласан төлөвлөлтийн тогтолцоогоор дамжуулан зохицуулснаар эмнэлгийн салбарын хүртээмж, чанар, үр ашгийг сайжруулна.

Зураг 8: УБ хотын эрүүл мэндийн тогтолцооны ирээдүйн дүр зураг

Санал болгож буй эмнэлгийн шинэчлэл нь эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний зохион байгуулалтад нэлээд өөрчлөлтийг бий болгоно (Зураг 8, 9). Тухайлбал, 3 дахь шатлал нь данхайсан, урвуу харсан пирамид дүр зураг бүхий одоогийн тогтолцоог анхан ба хоёр дахь шатлалын нэгдмэл тусламжид түлхүү төвлөрсөн тогтолцоо руу шилжүүлэх юм. Ингэхдээ анхан шатны эрүүл мэндийн байгууллагуудтайгаа нягт уялдаа холбоо бүхий хоёр дахь шатлалын нэгдсэн эмнэлгүүдийг өргөжүүлэн хөгжүүлэх замаар 3 дахь шатлалд төвлөрөөд байгаа өвчтний ачааллыг бууруулах юм. Бодлогын арга хэмжээг тусламж үйлчилгээний 3 шатлалд хэрэгжүүлнэ: (1) өрхийн эрүүл мэндийн төвүүдийг бэхжүүлснээр зонхилон тохиолдох өвчин эмгэгийн энгийн тохиолдлуудыг анхан шатан дээр үр дүнтэй шийдвэрлэдэг болох; (2) дүүргийн түвшний 2 дахь шатлалын эмнэлгүүдийг өргөн хүрээтэй, үр дүнтэй тусламж үйлчилгээ үзүүлдэг нэгдсэн эмнэлэг болгон өргөжүүлэн хөгжүүлэх; (3) 3 дахь шатлалын эмнэлгүүдийг өөрчлөн зохион байгуулж эмнэлгийн тоог бууруулна.

3 дахь шатлалын эмнэлгүүд

Бүсийн эрүүл мэндийн

сүлжээнүүд

Сувилахуйнөхөн

сэргээх байгууллаг

ууд

22

Зураг 9: Тусламж үйлчилгээний өөрчлөлтийг шатлалаар

Одоо ================ Ирээдүйд

Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх бодлогын өөрчлөлтүүдийг хоорондоо харилцан уялдаа зохицуулалт бүхий 6 багц болгон санал болгож байгаа бөгөөд эдгээр нь эмнэлгийн салбарын шинэчлэлийн тулгуур багана болох юм (Зураг 10). Бодлогын шинэчлэлийг ийнхүү 6 багц болгохдоо зөвхөн УБ хотын эмнэлгийн салбарын хөгжлийн өвөрмөц онцлогуудыг харгалзахаас гадна эмнэлгийн салбарт хийгдсэн шинэчлэлийн олон улсын туршлагын үр дүнг харгалзсан болно.

1. Эмнэлгийн салбарын бүтэц зохион байгуулалтыг хүн амын хэрэгцээ, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд нийцүүлэн оновчтой, үр ашигтайгаар өөрчлөн зохион байгуулах.

2. Эмнэлгийн салбарын зохицуулалт, удирдлагын бие даасан байдал, үр дүнд чиглэсэн хариуцлагын тогтолцоог сайжруулахын тулд салбарын ба эмнэлгийн түвшинд засаглалыг сайжруулах.

3. Эмнэлгийн гүйцэтгэлд зохистой урамшуулал бий болгох, санхүүжилтийн эх үүсвэр хоорондын зохицуулалтыг сайжруулах, санхүүжилтийн тогтвортой байдлыг хангахын тулд санхүүжилтийн ба төлбөрийн механизмыг шинэчлэх.

4. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний чанар, үр дүнг сайжруулах, шатлал ба байгууллага хоорондын тусламж үйлчилгээний тасралтгүй байдлыг хангахын тулд чанарын удирдлагын тогтолцоог бэхжүүлэх.

5. Эмнэлгийн барилга, тоног төхөөрөмжийг сайжруулахын тулд хөрөнгийн төлөвлөлт, засвар үйлчилгээний тогтолцоог бий болгох.

6. Хувийн салбарыг дэмжих, зохицуулалтыг сайжруулах, төр ба хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэхийн тулд хувийн эмнэлгийн салбарын бодлогын нарийн зохицуулалтыг бий болгох.

23

Зураг 10: Шинэчлэлийн 3 гол стратеги ба бодлогын үндсэн чиглэлүүд

Шинэчлэлийг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхийн тулд эдгээр бодлогын 6 үндсэн чиглэлээр хийх өөрчлөлтүүдийг хооронд нь уялдуулан зангидах шаардлагатай юм. Олон улс оронд эмнэлгийн салбарын шинэчлэл хүссэн үр дүндээ хүрч чадаагүйн шалтгаан нь нэг бол бодлогын чухал элемэнтүүдийг орхигдуулсан эсвэл өөр өөр чиглэлээр хэрэгжүүлсэн бодлогын арга хэмжээний уялдааг хангаж зохицуулаагүйгээс болсон байдаг. Олон улсын мэргэжлийн хэвлэлд шинэчлэлийн амжилтын үндэс бол “шинэчлэлийн гол элемэнтүүд хоорондын уялдааг хангахад оршино” (Harding and Preker, 2000) гэж онцлон дүгнэж байна.

24

Эмнэлгийн салбарын шинэчлэл нь үргэлж эмнэлгийн салбарын хүрээнээс хальсан асуудлуудыг хөнддөг. Тухайлбал санхүүжилтийн тогтолцоо, салбарын засаглал, тусламж үйлчилгээний удирдлага зохицуулалтыг шинэчлэх асуудал нь эрүүл мэндийн салбарт бүхэлд нь нөлөөлж, салбарын хэмжээний өөрчлөлтийг дагуулдаг. Тухайлбал, эмнэлэгт хуримтлагдаад байгаа асуудлуудыг шийдвэрлэхийн тулд нэн тэргүүүнд анхан шатны тусламжийг бэхжүүлэх хэрэгтэй болох ба ингэснээр эмнэлэг нь зөвхөн эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчлэх шаардлагатай, тусгай дэд бүтэц, тоног төхөөрөмж шаардсан хүнд тохиолдлуудыг авч эмчлэх боломжтой болно. Эмнэлгийн шинэчлэл нь эмнэлгийн ажилтнуудын ажлын зохион байгуулалт, ажил үүргийн хуваарьт өөрчлөлт оруулах ба тэр бүү хэл үйлчлүүлэгчдийн эрүүл мэндийн тусламж авах зан үйлд дам нөлөө үзүүлэх юм. Иймд шинэчлэл нь зарим оролцогч талуудын зүгээс эсэргүүцэлтэй тулгарах магадлалтай учраас зөвшилцөл бий болгох, бодлогыг хэрэгжүүлэхдээ оролцогч талуудын оролцоог хангах, өөрчлөлтийн удирдлагын стратегийг хэрэгжүүлэх нь энэхүү шинэчлэлийн чухал хэсэг байх болно.

Бид хаана байна вэ, юуг хийх хэрэгтэй вэ? Эрүүл мэндийн яам (ЭМЯ) эрүүл мэндийн болон эмнэлгийн салбарыг шинэчлэх талаар санаачлага гарган олон улсын хөгжлийн байгууллагуудтай хамтран салбарын зарим чиглэлээр шинэчлэлийн тодорхой санал, зөвлөмжүүдийг тодорхойлоод байгаа. Тиймээс эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх энэхүү бодлогын баримт бичиг нь өмнө хийгдсэн болон одоо хэрэгжиж буй ажлууд14 дээр суурилсан бөгөөд эдгээр бодлогын зөвлөмжүүдийг Улаанбаатар хотын эмнэлгийн салбарын шинэчлэлийн бодогын хүрээнд нэгтгэн уялдуулахыг зорьсон болно. Хүснэгт 3-т бодлогын үндсэн чиглэл бүрээр өнөөгийн байдлаар дэвшүүлж буй бодлогын зөвлөмжүүдийг нэгтгэн харуулав. Хэдийгээр эрүүл мэндийн салбарыг шинэчлэх талаар олон санаачлага гарч олон ажил хийгдэж байгаа боловч шинэчлэлийн арга хэмжээнүүд нь хоорондоо уялдаа муутай, нэгдмэл бус, салангид байгаагаас тодорхой үр дүнд хүрч чадахгүй байна. Иймд эмнэлгийн салбарын шинэчлэлийг нэг бодлого, нэг стратеги төлөвлөгөөний хүрээнд нэгтгэн уядуулж хэрэгжүүлэх шаардлагатай.

14 Үүнд салбарын хэмжээнд болон зарим тодорхой чиглэлээр хийгдсэн дүн шинжилгээ, судалгаа, үнэлгээ болон хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлсон, санал болгосон, асуудал шийдвэрлэсэн бодлогын зөвлөмж бүхий тайлан илтгэлүүд хамаарна.

25

Хүснэгт 3: Бодлогын зөвлөмжүүд ба тэдгээрийн хэрэгжилтийн байдал

Бодлогын үндсэн чиглэл

Зорилтууд Өмнө хийгдсэн ажил (бодлогын зөвлөмжүүд, болон тэдгээрийн хэрэгжилт)

Цаашид хийх шаардлагатай ажил

Ерөнхий Эмнэлгийн салбарыг шинэчлэх

Зарим чиглэлээр зөвлөмжүүд гарсан боловч хэрэгжилт хангалтгүй Иж бүрэн бодлого боловсруулах, хэлэлцүүлэх, хэрэгжүүлэх стратегийн төлөвлөгөө гаргах

Бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлт

Эмнэлгийн сүлжээг өөрчлөн зохион байгуулж, зохистой болгох

Өмнөх бодлогын зөвлөмжүүд: УБ хотын эмнэлгийн салбарын хэмжээ,

хүчин чадлыг зохистой болгон бууруулах,

Эмнэлгийн орны тоог бууруулах, 2 ба 3 дахь шатлалын эмнэлгүүдийг

нэгтгэн нийлүүлэх, УБ хотын эмнэлгийн салбарыг бүсчлэн

хөгжүүлэх

Хэрэгжүүлсэн: Зарим дүүргүүдэд ЭМНэгдэл

байгуулагдсан, 2011 оны Эрүүл мэндийн тухай

хуульд эрүүл мэндийн байгууллагуудын төрөл, үзүүлэх тусламж үйлчилгээг тодорхойлсон

Хэрэгжүүлж байгаа: АХБ-тай хамтран УБ хотын

эмнэлгийн салбарыг өөрчлөн шинэчлэх ЭМСХХ-4 төслийг 2011 онд эхлүүлсэн

Эмнэлгийн сүлжээг өөрчлөн зохион байгуулах бодлого боловсруулах,

Бодлогоо хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргах,

Хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг урт хугацаанд төлөвлөх

Засаглал Засаглалын бүтэц, мханизмыг сайжруулах

Өмнөх бодлогын зөвлөмжүүд: УБ хотын эмнэлгийн засаглалын

нэгдмэл байдлыг хангах, зохицуулалтыг сайжруулах,

ТБУСТХ-ийн хэрэгжилтийг хангах, Эмнэлгийн түвшинд санхүүгийн болон

хүний нөөцийн шийдвэр гаргах эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх,

Эмнэлгийн бие даасан байдлыг дээшлүүлэх,

Төсвийн уян хатан байдлыг бий болгох

Хэрэгжүүлсэн: Эмнэлгийг хувьчилах, удирдлагын

гэрээгээр ажиллуулах зэрэг санаачлагуудыг хэрэгжүүлсэн

2011 онд эмнэлгийн удирдах зөвлөл байгуулах талаар ЭМ-ийн хуульд туссан

Хэрэгжүүлж байгаа: ЭМСХХ-3 төслийн хүрээнд зарим 3

шатлалын эмнэлгүүдэд удирдах зөвлөл байгуулан бие даасан

Эмнэлгийн бие даасан байдлыг хангах хууль эрх зүйн цогц зохицуулалтыг бий болгох,

Бие даасан байдлыг дээшлүүлэх загваруудыг цөөн эмнэлэг дээр турших, туршилтуудаа үнэлэх

замаар өргөжүүлэх

26

Бодлогын үндсэн чиглэл

Зорилтууд Өмнө хийгдсэн ажил (бодлогын зөвлөмжүүд, болон тэдгээрийн хэрэгжилт)

Цаашид хийх шаардлагатай ажил

байдлыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр дэмжлэг үзүүлэх ажил эхэлсэн

Санхүүжилт Санхүүжилтийн ба төлбөрийн механизмыг шинэчлэх

Өмнөх бодлогын зөвлөмжүүд: Санхүүжилтийн эх үүсвэр хоорондын

зохицуулалтыг сайжруулах, нэг худалдан авагчийн тогтолцоонд шилжих,

Санхүүжилтийг гүйцэтгэлтэй уялдуулах,

Төлбөрийн механизмыг боловсронгуй болгох,

Төвлөрсөн уян хатан төсөвлөлт ба тайлагналтын тогтолцоог бий болгох,

Эмнэлгийн санхүүжилтийн хуваарилалтын болон хэрэгжилтийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх,

Төлөвлөлт ба төсөвлөлт хоорондын уялдааг хангах,

Удирдах ажилтны санхүүгийн удирдлагын чадавхийг бэхжүүлэх,

Тусламж үйлчилгээний бодит өртөг зардлыг тооцох,

ЭМД-ын тогтолцоог бэхжүүлэх, бие даалгах.

Хэрэгжүүлсэн: ТБУСТХ батлагдсан, Өрх, сумын эмнэлгийг нэг иргэнээр

тооцсон аргаар санхүүжүүлдэг болсон,

ЭМ-ийн Үндэсний тооцоог 2005 онд гаргасан,

Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг өртөг ойролцоо оношийн бүлгээр санхүүжүүлдэг болсон,

Эрүүл мэндийн санхүүжилтийн стратегийг 2010 онд ЗГ-аар батлуулсан

Хэрэгжүүлж байгаа: ЭМСХХ-3 төслийн хүрээнд эрүүл

мэндийн санхүүжилтийн шинэ загварыг боловсруулсан,

ЭМД-ыг бие даалгах талаар хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барисан,

ЭМСХХ-3 төслийн дэмжлэгтэйгээр ЭМ-ийн Үндэсний тооцоо болон ТҮ-ний өртөг зардлын тооцоо хийх үүрэг бүхий нэгжийг ЗГХА-ЭМГ –т байгуулсан

Салбарын шинэчлэлийн бусад бодлоготой уялдуулах, холбох, Нэг худалдан авагчийн тогтолцоог хэрэгжүүлэх урт болон дунд хугацааны төлөвлөгөө боловсруулах, үе шаттай хэрэгжүүлэх

Хүн амын тусламж үйлчилгээний хэрэгцээнд нийцсэн санхүүжилтийг хуваарилах ил тод шалгуур, зарчмуудыг боловсруулах, хэрэгжүүлэх

Тусламж үйлчилгээг санхүүжүүлэх төлбөрийн механизмын гажуудлыг засаж шинэчлэх, сайжруулах

ЭМД-ын байгууллагын чадавхийг сайжруулах, гэрээлэх үйл ажиллагааг сайжруулах замаар эмнэлгүүдийн гүйцэтгэл, хариуцлагыг нэмэгдүүлэх

27

Бодлогын үндсэн чиглэл

Зорилтууд Өмнө хийгдсэн ажил (бодлогын зөвлөмжүүд, болон тэдгээрийн хэрэгжилт)

Цаашид хийх шаардлагатай ажил

Тусламж үйлчилгээний удирдлага

Чанарыг сайжруулах бодлого, тогтолцоог бэхжүүлэх

Өмнөх бодлогын зөвлөмжүүд: Чанарыг сайжруулах нэгдсэн бодлого,

төлөвлөгөө боловсруулах, Чанарын удирдлагын үйл ажиллагаанд

мэргэжлийн нийгэмлэг мэргэжилтнүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх,

Магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоог чанартай уялдуулах,

Тусламж үйлчилгээний стандарт, удирдамж, хөтчийг шинээр нотолгоонд тулгуурлан боловсруулах,

Чанарыг сайжруулах арга хэрэгслийг бий болгон нэвтрүүлэх,

Эмнэлгийн тусгай зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагааг нэгдсэн зохицуулалтаар хангах

Хэрэгжүүлсэн: Тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоо бий

болсон, Магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоо

бий болсон, Зарим байгууллага болон зарим ТҮ-

ний стандарт, удирдамжууд боловсрогдсон,

Эмнэлгүүдэд чанарын менежерүүд ажиллах болсон

Хэрэгжүүлж байгаа: ЭМСХХ-3 төслийн хүрээнд анхан

шатанд мөрдөгдөх эмнэлзүйн удирдамжуудыг шинээр боловсруулж байгаа

Үндэсний бодлого ба хөтөлбөр боловсруулах, хэрэгжүүлэх,

Тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоог эрүүл мэндийн эрэлт хэрэгцээг үндэслэн олгодог болгон шинэчлэх

Магадлан итгэмжлэлийг ТҮ-ний чанарын хөшүүрэг болгон шинэчлэх,

Байгууллага ба ТҮ-ний стандарт, эмнэлзүйн удирдамжуудыг нотолгоонд суурилсан олон улсын удирдамжийг суурь болгон тогтмол шинэчлэх, эмнэлгийн мэргэжилтний төгсөлтийн өмнөх ба дараах сургалтын хөтөлбөртэй уялдуулах

Хүчин чадлын төлөвлөлт

Хөрөнгийн төлөвлөлт, засвар үйлчилгээний чадавхийг бий болгох

Өмнөх бодлогын зөвлөмжүүд: Салбарын хэмжээний хөрөнгийн

төлөвлөлт болон засвар үйлчилгээний нэгдсэн төлөвлөлтийн тогтолцоог бий болгон хэрэгжүүлэх,

Тоног төхөөрөмжийн нэгдсэн стандарт, үзүүлэлтийг бий болгон мөрдөх,

УБ хотын эмнэлгийн барилга байгууламжийг шинэчлэх, дахин төлөвлөх

Хэрэгжүүлсэн: Маш бага Хэрэгжүүлж байгаа: Эрүүл мэндийн байгууллагуудын

стандартыг шинэчлэх ажил эхэлсэн,

ЭМСХХ-4 төслийн хүрээнд хөрөнгийн үнэлгээ, төлөвлөлтийн олон улсын зөвлөх ажиллахаар болсон

Хэрэгцээг үнэлэх,

Хөрөнгө оруулалтын бодлого, чиглэлийг тодорхойлох,

Бодлого хэрэгжүүлэх стратеги, хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө боловсруулах, хэрэгжүүлэх,

Хөрөнгийн төлөвлөлтийн тогтолцоог бий болгох

28

Бодлогын үндсэн чиглэл

Зорилтууд Өмнө хийгдсэн ажил (бодлогын зөвлөмжүүд, болон тэдгээрийн хэрэгжилт)

Цаашид хийх шаардлагатай ажил

Хувийн салбар

Бодлого, зохицуулалтын хүрээг боловсруулах

Өмнөх бодлогын зөвлөмжүүд: Төр ба хувийн хэвшлийн үүрэг, үйл

ажиллагааг тодорхой болгох, Түншлэлийн шинэлэг арга

хэлбэрүүдийг нэвтрүүлэх, Хувийн салбарын зохицуулалтыг

боловсронгуй болгох, Түншлэлийн бодлого стратегийг

боловсруулан хэрэгжүүлэх, Тусгай зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагааг

боловсронгуй болгох.

Хэрэгжүүлсэн: Хувийн салбар эрс өсч байгаа, Эмнэлгийг хувьчилах, удирдлагын

гэрээгээр ажиллуулах зэрэг санаачлагуудыг хэрэгжүүлсэн,

Хувийн хэвшлийн өрхийн эмнэлгүүдийг байгуулан төрийн үйлчилгээг гэрээгээр гүйцэтгүүлэх болсон

Хувийн эмнэлгүүдийг ЭМД-аас санхүүжүүлдэг болсон,

Концессийн тухай хууль болон Төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн төрийн бодлого батлагдсан

Хэрэгжүүлж байгаа: ЭМ-ийн салбарын Төр ба хувийн

хэвшлийн түншлэлийн талаархи бодлого гарсан,

ЭМСХХ-3 төслийн хүрээнд хувийн салбарын хөгжил, төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн өнөөгийн байдлын үнэлгээ хийгдсэн

Хувийн салбарын зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, зөв урамшууллыг бий болгох.

Хувийн салбарын нэгдсэн мэдээллийн сан бүхий Хувийн салбарыг зохицуулах чадавхийг бий болгох

Тусгай зөвшөөрлийг эрүүл мэндийн хэрэгцээнд тулгуурлан олгодог болох

Тусгай зөвшөөрлийг үе шаттайгааар олгох ( эмнэлгийн зураг төсөлөө гаргах төлөвлөх, байшин барилгаа барих, үйл ажиллагаа явуулахад)

Эрүүл мэндийн салбарт хэрэгжих боломжтой Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн чиглэлийг тодорхойлох

29

ЭМНЭЛГИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ БҮТЭЦ ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫГ БОЛОВСРОНГУЙ БОЛГОХ

1. Эмнэлгийн сүлжээний бүтэц, зохион байгуулалтыг зохистой болгох Эмнэлгийн сүлжээний бүтэц, зохион байгуулалтыг өөрчилснөөр эмнэлгийн зарим илүүдсэн дэд бүтэц, тусламж үйлчилгээний нийлүүлэлтийг багасган давхардлыг бууруулж хэмнэлт гарган улмаар эмнэлгүүд хүн амын хэрэгцээнд илүү нийцсэн эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх боломжтой болно. Бүтэц, зохион байгуулалтын өөрчлөлт нь аажим, удаан хугацаанд (10-15 жил) хийгдэх үйл явц бөгөөд эмнэлгүүдийг хооронд нь нийлүүлэх, өөрчлөх, тэр ч байтугай хаах ч шаардлага гарч болно. Иймд эмнэлгийн тогтолцоо 10-20 жилийн дараа ямар дүр төрхтэй байх талаар маш тодорхой төсөөлөлтэй байх хэрэгтэй.

Үндэслэл ба нотолгоо: Эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчлэх үйлчилгээний эрэлт хэрэгцээ, нийлүүлэлтийг багасгах хандлага дэлхийд ноёрхож байна. Олон тооны эмнэлэг, эмнэлгийн ортой байсан ихэнх улс орнууд сүүлийн 30 жилийн хугацаанд тэдгээрийн тоог эрс цөөрүүлж, анх байснаас дунджаар 40 хувиар бууруулаад байна (Хүснэгт 4).

Эмнэлгийн тоо орны тооноос ч илүү цөөрч байна. Ихэнх улс орнууд эмнэлгийн орны тоог цөөрүүлэх үйл явцыг эмнэлгийн хэмжээг томруулах үйл явцтай хавсаргаж байна. Энэ нь эмнэлгийн өндөр өртөгтэй, нарийн мэргэжлийн тусламж, үйлчилгээ шаардлагагүй тохиолдлыг аль болох амбулаторид, өдрөөр эсвэл эрүүл мэндийн бусад төрлийн байгууллагад (тухайлбал асаргаа, сувилгааны төвд) эмчлэхийг илүүд үзэх хандлагатай холбоотой юм. Эмнэлэг нь өндөр үнэ өртөгтэй төдийгүй өөрөө эмнэлгийн дотоод халдвар гэх мэт тодорхой хэмжээний аюул дагуулдаг байгууллага юм. Иймээс эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлэхээс татгалзах нь мөнгийг хэмнэхийн зэрэгцээ тусламж, үйлчилгээний чанар, өвчтний аюулгүй байдалд эерэг нөлөөтэй юм. Хүснэгт 4: Эмнэлгийн орны талаарх олон улсын хандлага, 1980-2010

Бүс нутаг/улс 1980-85 2005-10 % Европын холбоо 9,02 5,93 - 34

Хойд Америк 5,90 3,14 - 47 Латин Америк 3,47 2,53 - 27 Төв Ази 9,36 6,64 - 21

Зүүн Ази/Номхон Далайн бүс

2,72 3,29 + 21

Австрали 11,85 3,93 - 67 Канад 6,82 3,40 - 50 Итали 8,97 3,87 - 57 Бразил 4,35 2,40 - 45 Эстони 12,23 5,64 - 54 Киргизстан 12,03 5,09 - 58

30

Эх сурвалж: ДЭМБ, Эрүүл мэндийн статистик 2010. Улаанбаатар хотын эмнэлгийн сүлжээг дэлхийн дахинд баримталж байгаа дээрхи хандлагатай нийцүүлэхийн тулд одоогийн байдлаар хэт данхайсан 3 шатлалын эмнэлгийн бүтцийг зохистой болгож, багасган өөрчлөх хэрэгтэй. Одоогийн байдлаар гурван төв эмнэлэг15 , 13 тусгай мэргэжлийн төвүүдийн16 зэрэгцээ хүн амын тодорхой бүлэгт үйлчилдэг (Төмөр замын, төрийн тусгай албан хаагчдын гэх мэт) эмнэлэг байгаа ба тэдгээрийг бүтэц, зохион байгуулалтыг зохистой болгох үйл явцад мөн адил хамруулах хэрэгтэй.

Одоо байгаа эрүүл мэндийн байгууллагын тоо, нягтралын талаарх мэдээллийг Хүснэгт 5-д харуулсан байгаа. Харин Хүснэгт 6-д олон улсын жишгийг мөн санал болгож буй хэмжээг харууллаа. Санал болгож буй хэмжээг Улаанбаатар хотын хүн амын өсөлт, мөн хөдөө орон нутгаас гурав дахь шатлалын тусламж, үйлчилгээ шаардлагатай өвчтнийг хүлээн авдгийг харгалзан тооцсон болно17.

Эдгээр нь урьдчилсан, баримжаалсан тоо бөгөөд эрүүл мэндийн хэрэгцээ, одоо байгаа эмнэлгийн нөхцөл байдлыг үнэлсэн тусгайлан хийгдэх судалгаа хэрэгтэй. Хоёр хүснэгтийг харьцуулахад Улаанбаатар хотод эмнэлгийн болон эмнэлгийн орны тоо олон улсын жишиг хэмжээнээс хоёр дахин их байгаа нь харагдана. Улаанбаатар хотын эмнэлгийн орны тоо 1990 оноос хойш ихээхэн буурсан (1000 хүн амд 18.4-өөс одоогийн 7.23 хүртэл) боловч эмнэлгийн тоо бараг өөрчлөгдөөгүй байгааг дурдах хэрэгтэй.

Хүснэгт 5: Улаанбаатар хот болон аймаг дахь эмнэлгийн тоо ба дэд бүтэц, 2010

Шатлал ба төрөл Одоогийн ангилал Эмнэлгийн тоо

Эмнэлгийн тоо/100000 хүн амд

УБ Аймаг УБ Аймаг Нийт эмнэлэг (ортой) 120 418 10,42 25,65 Гурав дахь шатлал (Үндэсний түвшний)

Төв эмнэлэг, Тусгай мэргэжлийн төв

16

1.39

Гурав дахь шатлал (бүсийн түвшний)

Бүсийн оношилгоо, эмчилгээний төв

4

0.24

Хоёр дахь шатлал (аймаг)

Аймгийн нэгдсэн эмнэлэг , хөдөөгийн эмнэлэг, сум дундын эмнэлэг, хувийн ортой эмнэлэг

17+6+37+80

8,0

Хоёр дахь шатлал (дүүрэг)

Дүүргийн эмнэлэг, амаржих газар, хувийн ортой эмнэлэг

12+3+86

8,77

Хоёр дахь шатлал, оргүй

Хувийн оргүй эмнэлэг 773 164 67,13 10,06

Анхан шатны, ортой

Сумын эрүүл мэндийн төв, Тосгоны эрүүл мэндийн төв

3 274

0,26 16,81

15 Одоогийн клиникийн нэгдсэн эмнэлгүүд 16 Одоогийн төрөлжсөн мэргэжлийн үндэсний төвүүд 17 Хүснэгт 6-д өгүүлсэн Олон улсын дундаж нь зөвлөмж болгох стандарт, хэм хэмжээ биш бөгөөд зөвхөн тусламж үйлчилгээний нийлүүлэлтийн хэмжээг (ихэдсэн/дутсан) баримжаалах зорилгоор хэрэглэдэг жишиг гэдгийг тооцох хэрэгтэй.

31

Орны тоо /1.000 хүн амд

8,068 9.864 7.00 6,05

Анхан шатны оргүй Өрхийн эрүүл мэндийн төв 123 95 10.68 5.83 Эх сурвалж: ЭМЯ, НЭМГ. Эмнэлгийн тоонд төрийн болон хувийн эмнэлгийн тоог оруулсан болно. Хүн амын тоог 2010 оны байдлаар тооцсон (Улаанбаатар хотод 1.151.460, Монгол Улсад 2.780.757). Хүснэгт 6: Улаанбаатар хот болон аймгуудын эмнэлгийн одоогийн болон цаашдын хэрэгцээ, олон жишигт суурилсан тооцоо

Эмнэлгийн шатлал

Одоогийн ангилал Эмнэлгийн дундаж тоо/ 100.000 хүн амд

Эмнэлгийн хэрэгцээ

Олон улсын дундаж хэмжээ

Санал болгож буй хэмжээ

УБ хот Аймгууд

Нийт эмнэлэг 1,69 1,75 15 / 21 18 / 21 Гурав дахь шатлал (Үндэсний түвшний)

Төв эмнэлэгүүд төрөлжсөн мэргэжлийн төвүүд

0,24 0,45 4 / 6 -

Гурав дахь шатлал (бүсийн түвшний)

Бүсийн оношилгоо, эмчилгээний төв

0,24 0,30 - 5 / 6

Хоёр дахь шатлал (аймаг)

Аймгийн нэгдсэн эмнэлэг

0,66 0,75 - 13 / 15

Хоёр дахь шатлал (дүүрэг)

Дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг

0,79 1,00 11 / 15 -

Ор 4.41 4,50 4.804 7.101 Эрүүл мэндийн төв 33.42 45 482/687 712/851 Олон улсын дундаж нь Европ, Төв Ази, Латин Америк, Зүүн Азийн бүсийн дундаж юм. 2020 онд байх хэрэгцээг хүн амын өсөлтийн төлөв тооцоонд (Улаанбаатарт жилд 3 хувь, аймгуудад жилд 1.5 хувь) үндэслэн гаргасан болно. Санал болгож буй харьцааг үндэсний шилжүүлгийн тоо болон хүн амын нягтрал багатай нөхцөл байдалд (эмнэлгийн хэмжээ бага байхаа)зохицуулав.

Нөгөө талаас Улаанбаатар хотын эрүүл мэндийн анхан шатны байгууллагын тоо доогуур буюу тус шатлалын үйлчилгээний нийлүүлэлт дутмаг байгааг Хүснэгт 6-аас харж болно. Бүтэц, зохион байгуулалтыг оновчтой болгох үйл явцад эмнэлгүүд өөрийн хүлээсэн үүргийг гүйцэтгэх, үзүүлвэл зохих үйлчилгээг хүргэх чадвартай эсэх, мөн хэмжээ, хамрах хүн ам, дэд бүтцийнх нь нөхцөл байдал, байршил болон үйлчилгээнийх нь хүртээмжийг судлан үнэлэх хэрэгтэй. Бүтэц, зохион байгуулалтыг зохистой болгон эмнэлгийн сүлжээний загварыг шинэчлэх үйл явцад шинээр эмнэлэг барихын зэрэгцээ зарим хуучин эмнэлгийг хаах шаардлага гарах магадлалтай.

Эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг илүү оновчтой, үр дүнтэй байдлаар, олон улсын жишгийн дагуу зохион байгуулж орны тоог цөөрүүлэх боломж байгаа болов уу. Эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлэгсдийн 20-40 хувь нь шаардлагагүй хэвтэлт байна (Purvis et al, 2010). Мөн анхан шатны тусламж, үйлчилгээний байгууллага илүү үр дүнтэй ажиллавал эмнэлгийн амбулаториор үйлчлүүлэгчдийн тоог багагүй хэмжээгээр бууруулах боломжтой.

Бүтэц, зохион байгуулалтыг зохистой болгох явцад дараах хүчин зүйлүүдийг харгалзан үзэх ёстой.

32

1. Хүн амын тархалт болон тэдний эрүүл мэндийн хэрэгцээ. Улаанбаатар хотын дүүргүүдийн газар нутаг, хүн амын хэмжээ, нягтрал эрс ялгаатай байна. Олон хүн дүүргийнхээ алслагдсан хэсгүүдэд амьдарч байгаа, мөн эрүүл мэндийн байгууллагын байршил төдийлөн оновчтой бус байгаа тул эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг амар хүртэх нөхцөл бүрдээгүй байна. Иймээс Улаанбаатар хотын эрүүл мэндийн сүлжээг одоо байгаа дүүргийн газар нутгийн хил хязгаарын дагуу бус, харин нийт хүн ам эрүүл мэндийн үйлчилгээг хүртэх боломжийг хангах байдлаар бүсчлэх нь оновчтой. Эмнэлгүүдийн байршилийг тогтоохдоо тусламж үйлчилгээний хүртээмж (алслагдсан газруудад жижиг эмнэлэг байгуулах) болон үйл ажиллагааны үр дүн (эдийн засгийн үр ашиг сайн байх үүднээс тусламж үйлчилгээний давхардлыг бууруулан эмнэлгийн хэмжээг томсгох) хоёрын тэнцвэрт байдлыг хангавал зохистой.

2. Эрүүл мэндийн ажилтныг дахин байршуулах асуудал. Бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлттэй уялдуулан эрүүл мэндийн ажилтныг илүү хэрэгцээтэй газарт шилжүүлэн ажиллуулах асуудлыг эдийн засгийн зөв хөшүүрэг хэрэглэн шийдэх нь чухал.

Хоёр болон гурав дахь шатлалын тусламж, үйлчилгээг хавсран хүргэдэг 6-10 томоохон хэмжээний (500-600 ортой) нэгдсэн эмнэлгийг байгуулах хувилбарыг ЭМСХХ-4-ийг боловсруулах явцад санал болгож байсан билээ. Энэ нь хоёр болон гурав дахь шатлалын тусламж, үйлчилгээний давхардлыг арилгах, мөн эмнэлгийн тоо, болон үйлчилгээний хэт нийлүүлэлтийг багасгахад эерэг нөлөөтэй байх болно (эмнэлгийн тоог 6-8-аас хэтрүүлэхгүй тохиолдолд). Гэвч энэхүү хувилбарт хэд хэдэн сул тал, эрсдэл бас бий. Тухайлбал, эдгээр эмнэлгүүд гол төлөв өртөг өндөртэй гурав дахь шатлалын тусламж үйлчилгээнд илүү анхаарч, харин хоёр дахь шатлалын тусламж, үйлчилгээнд ач холбогдол бага өгөх магадлалтай. Цаг хугацааны явцад бодит хэрэгцээнд үндэслээгүй өндөр технологи бүхий тоног төхөөрөмж, үйлчилгээг нэвтрүүлэхийг зорих магадлал мөн бий. Нөгөө талаар энэ бүтэц нь одоогийн эмнэлэг төвтэй тогтолцоог хадгалах төдийгүй улам дэмжин улмаар эмнэлгүүд эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилтийн томоохон хэсгийг залгисаар хэвээр байх болно.

2. Нөөцийн хуваарилалт, ашиглалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Энэхүү хэсэгт санал болгож буй арга замаар эмнэлгийн үр ашгийг ихээхэн нэмэгдүүлж, зардлыг хэмнэх боломжтой юм. Өмнө хийгдсэн тооцоогоор эмнэлэгт хэвтүүлэн хийгдэж байгаа нийт хагалгааны 50-70 хувийг амбулаториор эсвэл өдрийн мэс заслын тасагт хийх боломжтой (HLSP, 2010, Хэлэлцүүлэгт зориулсан бичиг баримт), мөн нийт хэвтэлтийн 40 орчим хувь амбулаторид шийдвэрлэх боломжтой байна. Одоогийн хэвтэлтийн хэдэн хувь “нийгмийн шалтгаантайд” хамаарч байгаа нь тодорхой бус байгаа бөгөөд үүнийг тусгай судалгаа хийж тооцож үзэх шаардлагатай. Үр ашиггүй байдлын эх үүсвэрийг ийнхүү шийдвэрлэх нь гурав дахь шатлалын эмнэлэгийн ачааллыг бууруулж, доод шатлалд шилжүүлэх, улмаар гурав дахь шатлалын хэрэгцээ, хэмжээг багасгана. .

33

Ямар тусламж үйлчилгээ, ямар тохиолдлыг аль шатлалын, аль төрлийн эмнэлэгт хариуцуулахыг тов тодорхой болгохын тулд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээний одоогийн тодорхойлолт, стандартыг хянаж, шинэчлэх хэрэгтэй байна. Ингэхдээ эрүүл мэндийн байгууллагуудын үүргийг шинэчлэн тодорхойлон, шинэ үүргийн дагуу үзүүлэх үйлчилгээг багцаар хүргэх зарчмыг хэрэглэснээр тэдгээр тодорхойлолтыг бэхжүүлэх боломжтой (Хүснэгт 8). Тодруулбал эмнэлгийн шатлал, төрөл тус бүрийн хүргэх үйлчилгээний өвөрмөц багцыг тодорхойлно. Тодорхойлсон боловч хэрэгжээгүй ТҮНШНБ нь үүнд сайн суурь болох боломжтой боловч тус багцыг дахин хянах шаардлага гарах шаардлага гарч болзошгүй.

Хүснэгт 7: Эрүүл мэндийн байгууллагын үүрэг, үйлчилгээг тодорхойлоход хэрэглэхийг санал болгож буй чиглэл

3. Эмнэлгийн сүлжээг өөрчилж үр ашиг, тэгш хүртээмжтэй байдлыг нэмэгдүүлэх нь Эмнэлгийн үйлчилгээний нийлүүлэлт хэдийгээр эрэлтэд тулгуурласан байгаа боловч хүн амын эрүүл мэндийн хэрэгцээг нягт нямбай судалж, үндэслэл болгоогүй байна. Хэдийгээр дүүрэг тус бүрт дүүргийн эмнэлэг байгаа боловч Улаанбаатар хотын ихэнх эмнэлэг төв хэсэгтээ байрлаж олон иргэн эмнэлэгт хүрч очихын тулд хол замыг туулж байна. Өвчтний урсгалын талаар тоо, баримт байхгүй байна. Эмнэлгийн сүлжээний бүтэц, зохион байгуулалтыг зохистой болгож, нөөцийг үр ашигтай зарцуулдаг болгохын тулд эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээний хуваарилалт, бүсчлэлийг давхар дахин хянаж, өөрчлөх хэрэгтэй.

Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Хүн амын хэрэгцээ, өвчтний урсгалыг үнэлж, зураглалыг нь гаргах, эмнэлгүүдийг хэрэгцээнд тулгуурлан бүсчлэх, байршлыг нь өөрчлөх, тусламж, үйлчилгээг өргөжүүлэх зэрэг үйл ажиллагаанууд нь УБ хотын өвчтөний

Шатлал Одоогийн ангилал Шинэ үүрэг/үйл ажиллагаа Үзүүлэх үйлчилгээ

Анхан Сум, тосгоны эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төв болгон өөрчлөх, алслагдсан газрын төвүүд 10-15 ортой байвал зохистой

Шинэ үүрэг, үйлчилгээний багцын дагуу

томъёолох

Хоёр дахь Сум дундын, хөдөөгийн эмнэлэг

Сум дундын эмнэлгүүд - баршил тоог оновчтой тогтоох, Хөдөөгийн эмнэлэг- хүн амын хэрэгцээний судалгааг үндэслэн хаах, эсвэл хэмжээг нь томруулах

Дүүргийн эмнэлэг Дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг - тусламж, үйлчилгээний цар хүрээг өргөжүүлэх

Аймгийн эмнэлэг Аймгийн нэгдсэн эмнэлэг - үүргийг нь хадгалж, тулсамж, үйлчилгээний цар хүрээг өргөжүүлэх

Гурав дахь Клиникийн нэгдсэн эмэлэг

Гурав дахь шатлалын нэгдсэн эмнэлэг – цар хүрээг нь хэвээр хадгалах

Төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн төв

Ихэнхийг нь нэгдсэн эмнэлэг эсвэл асаргаа, сувилгааны төв болгон өөрчлөх

БОЭТ Бүсийн нэгдсэн эмнэлэг – хэвээр нь үлдээх

34

урсгалыг газар нутаг, эмнэлгийн шатлал хооронд болон эмнэлэг хооронд дахин хуваарилахад хүргэх ба ингэснээр Улаанбаатар хотын эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээний зохион байгуулалтын загварт ихээхэн өөрчлөлт орох болно. 3 дахь шатлалын эмнэлэгт ирж байгаа ачааллын багагүй хэсэг хоёр дахь болон анхан шатны эмнэлгүүдэд шилжинэ (Зураг 11). Санал болгож байгаа стратегиуд хүмүүсийн оршин сууж буй газар нутагт ойрхон байрлах нэгдсэн эмнэлгийн сүлжээнд суурилсан, илүү үр дүнтэй бөгөөд тэгш хүртээмжтэй загварыг бий болгоход туслана.

Улаанбаатар хотод бий болгохоор санал болгож байгаа загварт дараах зүйлсийг цохон тэмдэглэх хэрэгтэй:

УБ хотод анхан шатны тусламж, үйлчилгээг өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд (тосгоны эрүүл мэндийн төвүүд) хариуцах18 ба анхан шатанд ортой эмнэлэг байхгүй байна.

Хоёр дахь шатлалын эмнэлгүүд нь дотор, мэс засал, эх барих, эмэгтэйчүүд, хүүхэд, гэмтэл, мэдрэлийн (сэтгэцийн хурц үеийн тусламж, үйлчилгээ нэмэгдэх магадлалтай) тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг нэгдсэн эмнэлэг байх болно. Эдгээр эмнэлэгүүд нь дээр дурьдсан мэргэжлээр анхан шатнаас шилжүүлсэн өвчтөнг хүлээн авч лавлагаа тусламж үзүүлнэ. Томоохон дүүргийн алслагдсан хэсгүүдэд жижиг (50 орчим ортой) эмнэлгийг байгуулах асуудлыг харгалзан үзэх хэрэгтэй.

Гурав дахь шатлалын эмнэлгүүдийг олон төрлийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг нэгдсэн эмнэлэг болгон өөрчлөх ба тэдгээр нь нарийн мэргэжлийн чиглэлээр амбулаторийн болон хэвтэн эмчлэх тусламж, үйлчилгээг үзүүлж, хоёр дахь шатлалаас шилжүүлсэн болон ноцтой яаралтай тохиолдлуудыг хүлээн авна.

УБ хотын эрүүл мэндийн байгууллагын одоогийн тархалт, байршлыг харахад гурав дахь шатлалын эмнэлэг, болон тэдгээрийн орны 90 хувь нь Баянзүрх, Баянгол, Сүхбаатар гэсэн 3 дүүрэгт, бүр тодруулбал хотын А, Б бүсэд хамаарах хэсэгт байрлаж байна. Дүүргийн эмнэлгүүд мөн л төв хэсгүүдэд төвлөрчээ. Харин анхан шатны (үүнд тосгоны) эмнэлгүүд дүүргүүдийн хэмжээнд жигд байршсаны зэрэгцээ тодорхой хүн амд оногдох харьцаа нь ч тогтвортой байна. Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг бүсчилэн хөгжүүлэх үйл явц нь эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний бүсчлэлтэй уялдахын зэрэгцээ 1) хүн амын тоо, 2) тусламж үйлчилгээ хүрэх хүртэлх зай, тээврийн хэрэгслийн боломж, зарцуулах цаг, 3) анхан шатны тусламжийн байдал, мөн эцэст нь 4) засаг захиргааны хил хязгаар зэргийг харгалзах ёстой. Энд санал болгож байгаа “бүсийн эрүүл мэндийн нэгдмэл сүлжээ”-ний загвар нь олон улсын түвшинд эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний шатлал болон үйлчилгээ үзүүлэгч хоорондын уялдаа зохицуулаллтыг сайжруулах, тогтолцооны саланги байдлыг халах, үр дүнгүй болон зохицуулалтгүй шилжүүлгийг багасгах чухал стратегид тооцогдон улам хүлээн зөвшөөрөгдсөөр

18 ЭМСХХ-3-ын хүрээнд анхан шатны тусламж, үйлчилгээг шинэчлэх чиглэлээр өгч буй бодлогын зөвлөмжууд.

35

байна. Эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээг бүсийн эрүүл мэндийн нэгдмэл сүлжээ болгон зохион байгуулах нь тухайн газар нутаг (дүүрэг) дэх эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний бүх байгууллагыг нэгдсэн нэг удирдлага дор оруулж тусламж үйлчилгээний төлөвлөлт, төсөвлөлт, зохицуулалт, хяналт үнэлгээ нь нэгдсэн байдлаар хийгдэх боломжтой болно (жишээг Navarrete, Organizaciones Sanitarias Integradas-аас харна уу). Энд дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг, амбулатори, архаг өвчтөний сувилал, нөхөн сэргээх байгууллагууд, өрхийн эрүүл мэндийн төв болон 1 ба 2 шатлалын хувийн эмнэлгүүд хамаарна.

Бүсийн эрүүл мэндийн нэгдмэл сүлжээний менежментийг хариуцах байгууллага нь (төрийн эсвэл хувийн хэвшлийнх байж болох) бүсийн хэмжээний эмнэлгүүд болон үйлчилгээнд шаардлагатай хөрөнгө нөөцийг хуваарилах, зохицуулах өргөн хүрээний эрх мэдэлтэй байх ёстой. Байгаа бүтцийг нүсэр болгохгүйн үүднээс Нийслэлийн Эрүүл мэндийн газарт бүсүүдийн нэгдмэл сүлжээний удирдлагыг хариуцуулж болох ч бүс бүр Удирдлагын зөвлөлтэй байж тэр нь гурав дахь шатлалын эмнэлгүүдэд санал болгож байгаа зөвлөлийн адилаар сүлжээг ерөнхийд нь удирдан зохион байгуулахын зэрэгцээ стратегийн төлөвлөлт, гүйцэтгэлийн үнэлгээг хариуцна.

ТӨРИЙН ӨМЧИЙН ЭМНЭЛГИЙН ЗАСАГЛАЛ, ХАРИУЦЛАГА

4. Салбарын хэмжээний удирдлага зохицуулалтыг нэгтгэн бэхжүүлэх Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Бодлого боловсруулах болон зохицуулах үүргийг худалдан авах болон хэрэгжүүлэх буюу тусламж үйлчилгээ үзүүлэх үүрэг функцээс ялган төрөлжүүлэх нь сонирхлын зөрчлөөс зайлсхийх (жишээ нь ЭМЯ өөрийн харъяаны эмнэлгээс үйлчилгээ худалдан авах), хариуцлагыг нэмэгдүүлэх зорилгоор олон улс оронд хэрэглэж байгаа чухал стратеги юм. Энэхүү стратегийг Монголын эрүүл мэндийн салбарт хэрэгжүүлэх хэд хэдэн санаачлагууд гарч байсан боловч тэдгээр нь ихэнхдээ бүрэн хэрэгжиж чадаагүй ба нэлээдгүй зөрчлийг дагуулж ирсэн байна. Тухайлбал эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний тогтолцоог байгуулсан боловч худалдан авалт нь ЭМДС, ЭМЯ эсвэл Улаанбаатар хотын хооронд хуваагдсан байдалтай байна. Зохицуулах үүрэг бүхий зарим агентлагууд (ЗГХА-ЭМГ, МХЕГ) байгуулагдсан боловч үүрэг функцийн заагийг тодорхой болгоогүйгээс үйл ажиллагааны давхардал болон алдагдал ихтэй (ЗГХА-ЭМГ-ын тохиолдолд), эсвэл эрүүл мэндийн салбарт дагнан төрөлжөөгүй (МХЕГ-ын тохиолдолд) байна.

5. Эмнэлгийн засаглалыг бэхжүүлэх Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Эмнэлгийн удирдах зөвлөл нь эмнэлгийн засаглалыг сайжруулах механизм болохын хувьд удирдах зөвлөлүүдэд олон нийтийн төлөөллийг оруулах нь чухал. Олон нийтийн оролцоо нь эмнэлгүүдийн үйл ажиллагаанд төдийгүй нийт эрүүл мэндийн салбарт сул байгаа. Хэрвээ удирдах зөвлөлүүдэд санал болгож байгаа хэмжээний эрх мэдлийг олговол тэдгээрт олон нийтийн төлөөллийг багтаах нь оролцоог хангах нэгэн арга зам болох юм.

36

Гэвч удирдах зөвлөл мэт засаглалын бүтэц нь төрийн өмчит эмнэлгүүдийг бие даалгах үйл явцын зөвхөн нэгээхэн хэсэг л юм. Удирдах зөвлөлүүд үр дүнтэй ажиллаж, өөрийн үүргийг жинхэнэ утгаар хэрэгжүүлэхийн тулд гүйцэтгэх удирдлагад ч гэсэн бие даасан эрх мэдлийг олгох хэрэгтэй.

Эрүүл мэндийн салбарын засаглалд олон нийтийг оролцуулах дээрхи зарчмыг зөвхөн зөвхөн эмнэлэгт төдийгүй орон нутгийн эрүүл мэндийн тогтолцоонд ч хэрэглэх боломжтой юм. Тухайлбал, санал болгож байгаа Бүсийн эрүүл мэндийн нэгдмэл сүлжээ нь тухайн нутаг дэвсгэрийн анхан болон хоёр дахь шатлалын эрүүл мэндийн байгууллагыг (үүнд төрийн болон хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдийг нэн адил хамруулна) нэгдсэн удирдлагаар хангах загвар бөгөөд бусийн удирдлага дэргэдээ Зөвлөл байгуулж стратегийн шийдвэрүүд гаргахдаа зөвлөлдөх боломжтой юм. Энэхүү аргачлал нь дүүргийн түвшинд эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээний нэгдмэл үйлчилгээний тогтолцоог бий болох үйл явцыг ихээхэн дэмжих болно.

6. Эмнэлгийн удирдлагад хүний болон санхүүгийн нөөцөө бие даан эрхлэх бүрэн эрх мэдлийг олгох Гол орц буюу хүний нөөц болон санхүүг бие даан захирах эрхийг олгох нь эмнэлгийн засаглалын чухал хэсэг юм.

Үндэслэл ба нотолгоо: Менежментийн бие даасан байдал нь эмнэлгийн гүйцэтгэлийн чухал бүрэлдэхүүн болохыг олон улсын түвшний олон судалгаа харуулсан билээ (жишээ нь LaForgia, Couttolenc, 2008). Менежментийн бие даасан байдал нь дараах дөрвөн чухал асуудлаар шийдвэр гаргах эрхийг хамаардаг: а) төлөвлөлт ба төсөв (төсвийг зохиох, зарцуулах), б) санхүүгийн менежмент (төсвийг хуваарилах болон дахин хуваарилах, хэмнэлтийг үлдээж зарцуулах), в) хүний нөөцийн менежмент (ЭМЯ-ны удирдамж, стандартын хүрээнд төлөвлөх, ажилд авах ба халах, сургах, тодорхой боөгөөд уян хатан зохицуулалтын хүрээнд урамшуулах эсвэл шийтгэх), г) худалдан авалт хийх (стратегийн бус барааны худалдан авалт, гэхдээ өндөр өртөг бүхий болон эдийн засгийн томоохон ач холбогдолтой худалдан авалтыг нэгдсэн журмаар хийх). Шийдвэр гаргах эрх мэдлийг зарим нэг асуудлаар олгож, бусад асуудлаар олгохгүй байх нь бие даах эрхийг олгосноос хүлээгдэж буй үр дүн бүрэн хэмжээнд гарахгүй байхад хүргэх магадлалтай. Нөгөө талаас дээр дурьдсан чиглэлээр бие даах эрхийг хэт өргөн хүрээнд олгох нь хууль, эрх зүйд томоохон хэмжээний өөрчлөлт хийхийг шаардана. Төрийн өмчит байгууллагын менежментийн олон төрөл, загвар байдаг ба эрүүл мэндийн байгууллагад менежментийн хувьд бие даах эрхийг олгох хэд хэдэн аргачлал, загвар ч мөн бий. Тэдгээрийн талаар Хавсралт 3-д (Harding ба Preker, 2000) хэлэлцэхийн зэрэгцээ олон улсын туршлагын талаарх тоймыг өгсөн байгаа. Түүнчлэн Хүснэгт 7-д нэгтгэн дүгнэж, Монголд байгаа тохиолдолд жишээг нь тусгасан юм19.

19 Эдгээр туршлагын хэв шинж болон үр дүнгийнх нь нарийвчилсан үнэлгээ хийгдээгүй байгаа тул урьдчилсан байдлаар хүргэж байгааг анхаарах хэрэгтэй.

37

Хүснэгт 7-д үзүүлсэн бие даасан байдлын загваруудын алиныг нь ч улс орнууд бүхэлд нь ашигласан туршлага байдаггүй ба энэ нь үндсэн хоёр шалтгаантай. Нэгдүгээрт, Harding ба Preker нарын дурьдсан байгууллагын хүчин зүйлүүдийн улмаас загваруудыг аль алинаас нь тодорхой түвшинд авч нийлмэл байдлаар хэрэгжүүлэх шаардлага гардаг. Хоёрдугаарт, хөгжсөн болон хөгжиж байгаа улс орнуудын алинд нь ч шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхдээ загварыг нарийвчлан дагаж хэрэгжүүлдэггүй байна, тухайлбал улсын эмнэлэгт бие даасан байдлыг олгохдоо улс төрийн болон бусад хүчин зүйлээс хамаарч бага хэмжээний буюу үр дүн муутай бие даасан байдлыг олгодог. Тиймээс шинэчлэлийн тавьсан зорилгод хүрэхгүй байх, үр дүн хангалтгүй байх нь элбэг тохиолддог.

Монгол Улс эрүүл мэндийн байгууллагад бие даалгах хэд хэдэн оролдлого хийж туршсаныг тус дүрслэлээс харж болно. Гэвч одоог хүртэл нарийвчилсан үнэлгээ хийгдээгүйгээс үр дүн, үр нөлөөг нь мэдэхэд хэцүү байна. Байгаа багахан хэмжээний мэдээллийг харахад тэдгээр туршилтууд хүсэн хүлээж байсан үр дүнд хүрээгүй болов уу гэхээр байна. Энэ нь дараах асуудлыг зохистой байдлаар шийдвэрлээгүйгээс улбаатай. Үүнд: (1) гэрээ болон гэрээний эрх зүй сул байгаа тул гэрээлсэн байгууллагаас (эмнэлэг) тодорхой түвшний гүйцэтгэл шаардах боломж байхгүй, (2) байгууллагын түвшний удирдлагын чадавхи сул учраас тэд бие даасан эрх бүхий байдлын давуу талыг бүрэн ашиглаж чаддаггүй, (3) төвийн (эсвэл гэрээг хариуцах) түвшинд гэрээний биелэлтийг хянах, зохицуулах чадавхи сул, (4) бие даасан байдлын хэм хэмжээ тодорхой бус, бүрэлдэхүүний хоорондын тэнцвэр, зохицуулалт хангагдаагүй (жишээ нь төсвийн мэдэл нь бий боловч жинхэнэ шийдвэр гаргах эрх төвлөрсөн хэвээр, эсвэл санхүүг бие даан шийдвэрлэх эрхийг олгосон боловч хүний нөөцийн хувьд ийм эрх олгогдоогүй), (5) санхүүгийн хөшүүргийн тогтолцоо төлөвшөөгүй тул байгууллагын менежерүүд гүйцэтгэл болон үр дүнг сонирхохгүй байна. Хүснэгт 8: Эмнэлгийн бие даалгах үндсэн загварууд

Бие даалгах хэмжээ Монгол дахь туршлага Олон улсын туршлага

Уламжлалт төрийн өмчит салбар

Төрийн өмчит ихэнх эмнэлгүүд

Хөгжиж байгаа орнуудын ихэнх төрийн өмчит эмнэлгүүд (Албани, Польш, Румынь)

Хэсэгчилсэн хэмжээгээр бие даасан

- Олон нийтийн сан (Бразил)

Бүрэн хэмжээгээр хэмжээгээр бие даасан

- Тунис, Унгар, Их Британи

Менежментийн хувьчлал

Сүхбаатар дүүргийн НЭ, Чингэлтэй дүүргийн ЭМН, гм

Нийгмийн халамжийн байгууллага (Бразил, Португал, Шинэ Зеланд)

Корпораци - Төрийн өмчит аж ахуйн байгууллага (Гүрж, Казахстан, Бразил)

Хувьчлагдсан/хувийн Баянзүрх дүүргийн эмнэлэг Ашгийн бус (шашны, буяны) байгууллага (Бразил, Чех, Литва) Ашгийн төлөө корпораци (Сингапур, Малайз, Латви); Хувийн менежменттэй бүсийн сүлжээ (Испани)

38

Эх сурвалж: Preker ба Harding (2003), La Forgia ба Couttolenc (2009), McKee ба Healy, 2002.

Уламжлалт төрийн өмчит эмнэлгийн загвар нь хөгжиж байгаа ихэнх орнуудад байдаг загвар бөгөөд эмнэлгүүд нь шаталсан захиргааны засаглалтай, эмнэлгийн менежерт бага хэмжээний эрх мэдэл байдаг хэдий ч эмнэлгийн гүйцэтгэлд хариуцлага хүлээдэггүй. Төсөв хуваарилах, хүний нөөцийн менежмент, худалдан авалт зэрэг эрх мэдэл нь төвлөрсөн буюу улсын салбарын зохицуулалтын болон захиргааны дүрэм, журамд захирагддаг. Хэсэгчилсэн хэмжээгээр бие даасан загварыг зарим улс оронд хэрэгжүүлж байна. Энэхүү загвар нь бүрэн бус буюу хэсэгчилсэн бие даасан байдалтай бөгөөд шийдвэр гаргах зарим эрх мэдлийг, тухайлбал, төлбөрт үйлчилгээнээс орлого олох, төсвийг зүйл анги хооронд дахин хуваарилах, эмнэлгийн болон бусад хангамжийн худалдан авалтыг бие даан хэрэгжүүлэх зэргийг эмнэлгийн менежерт олгон үлдсэн эрх мэдэл нь төвлөрсөн байдаг. Энэ загварын тухайд эмнэлгийн ажилтнууд төрийн албаны үйлчилгээний зохицуулалт дор өөрөөр хэлбэл эмнэлгийн менежер хүний нөөцийг шилжүүлэх, ажилд авах, халах, цалингийн хэмжээг тогтоох зэрэгт шийдвэр гаргах эрх мэдэл хязгаарлагдмал байдаг. Энэ загварын жишээ нь Бразил улсад бий болгон хэрэгжүүлж байгаа “төрийн өмчийн шууд бус удирдлага” загвараар ажиллаж байгаа төрийн өмчийн эмнэлгүүд юм. Энэхүү загвар нь 1967 онд цэргийн дэглэм өөрчлөгдсөний дараа бий болсон бөгөөд нийт 62 бие даасан байгууллага, 75 төрийн өмчит сангуудыг байгуулсан. Энэ загварын хүрээнд төсөв зарцуулах, ажилтныг ажилд авах, халах, худалдан авалт хийх, төсвийн үлдэгдлийг зарцуулах эрх мэдлийг төрийн өмчит байгууллагуудад олгосон. Хэдий тийм боловч дээд түвшний менежерүүдийг улс төрийн томилгоогоор томилдог, өргөжүүлсэн бие даасан байдал нь авилга бий болох үндэс болсон зэрэг дутагдалтай талууд байна. Бүрэн хэмжээгээр бие даасан хувилбарын тухайд эмнэлгийн засаглалын бүх гол чиглэлүүдээр шийдвэр гаргах эрх мэдэл хангагдсан байдаг (төсөв хуваарилах, дахин хуваарилах, ажилтныг ажилд авах, халах, бараа үйлчилгээ худалдан авах). Ихэнх тохиолдолд ийм төрлийн эмнэлэг нь төрийн өмчийн салбарын зохицуулалтын дотор хэрнээ уян хатан “тусгай нөхцөлтэйгөөр” хэрэгждэг.

Менежментийн хувьчлалын загвар нь нэлээд улс оронд уламжлалт төрийн өмчийн байгууллагын хатуу зохицуулалтаас ангид байлгах зорилгоор эмнэлгийн менежерт удирдлагын бүрэн бие даасан байдлыг олгох хэлбэрээр хэрэгжиж байна. Бразил улсад Сан Пауло мужид анх Нийгмийн хамгааллын байгууллагад бий болгож амжилттай туршсан бөгөөд бусад байгууллагуудад энэ загварыг өргөжүүлэн хэрэглэж байна. Уг загвар нь тусламж үйлчилгээ үзүүлэх болон худалдан авах үйл ажиллагааг тусгаарлах зарчим дээр суурилдаг бөгөөд дараах үндсэн шинж чанаруудыг агуулдаг. Үүнд: (1) байгууллагыг төр эзэмшдэг, (2) менежментийг хувийн өмчийн ашгийн бус байгууллага хэрэгжүүлдэг, (3) хувийн салбарын хууль эрх зүй, зохицуулалтын хүрээнд ажилладаг (хүний нөөц болон худалдан авалт), (4) нийгмийн үйл ажиллагааг мандат болгодог (Засгийн газрын бодлогод үйл ажиллагаагаа бүрэн нийцүүлдэг, хувиараа өвчтөн авах боломжгүй), (5) Засгийн газартай гүйцэтгэлд суурилсан гэрээ байгуулж ажилладаг, (6) нийт төсвийн аргаар санхүүждэг, (7) хариуцлагын хатуу механизмтай (гүйцэтгэлийг хянах, үнэлэх мэдээлэл, үнэлгээний хатуу тогтолцоотой) ба гэрээлсэн байгууллага нь хяналт, үнэлгээний болон гэрээлэх, удирдах чадавхи сайтай байх ёстой.

39

Хувийн эмнэлгүүд нь олон улс оронд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Бразил улсын эмнэлгүүдийн 2/3 нь хувийн хэвшлийнх байдаг. Зарим улс оронд хувийн хэвшлийн ашгийн ба ашгийн бус гэсэн байгууллагууд байдаг. Тухайлбал Бразил улсад ашгийн бус тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид нь шашны болон буяны эмнэлгүүд мөн үйлдвэрчний эвлэл, бусад холбоонд харьяалагддаг. Эдгээр байгууллага нь зарим татваруудаас чөлөөлөгддөг бөгөөд хариуд нь ашгийн төлөө бус харин нийтийн эрх ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд Засгийн газартай түншлэлийн зарчмаар ажилладаг. Ашгийн ба ашгийн төлөө бус байгууллагуудын байгууллагын зорилгод зарчмын ялгаа байдаг. Ашгийн төлөө байгууллага нь санхүүгийн ашгийг нэмэгдүүлэх зорилготой байхад ашгийн төлөө бус байгууллага нь нийгмийн эрх ашгийг буюу чанарыг эрхэмлэх, эсвэл хүн амын тодорхой бүлгийн эрүүл мэндийг хамгаалах зорилготой байдаг. Нэгэнт зах зээлийн хүчин зүйл нь ашигтай байхын тулд аливаа хувийн байгууллагыг үр ашигтай байхыг шаарддаг. Бразилд хийсэн судалгаагаар (Хавсралт 6) хэдийгээр ашгийн төлөө бус байгууллага нь ашгийн төлөө байгууллагаас ерөнхийдөө үр ашгийн түвшин нь доогуур байсан хэдий ч уламжлалт төрийн өмчийн байгууллагаас мэдэгдэхүйц үр ашигтай байсан. Түүнчлэн хэсэгчилсэн бие даасан болон бүрэн бие даасан төрийн өмчийн эмнэлгүүд нь уламжлалт төрийн өмчийн эмнэлгээс үр ашгийн хувьд хамаагүй илүү тэр байтугай хувийн өмчийн байгууллагатай ойролцоо байсан байна.

Төрийн өмчийн эмнэлгийг хувьчлах нь засгийн газрын өмчлөлтэй байгууллагыг хувийн өмчлөлийн байгууллагад шилжүүлэх үйл ажиллагаа бөгөөд зарим төрлийн гэрээлэх хэлбэрийг ашигладаг. Энэхүү шилжүүлэлтийн үр дүнд эмнэлгийг менежментийн бүрэн бие даасан удирдлага, хувийн салбарын хууль эрх зүй, зохицуулалтан дор хувийн өмчийн эмнэлэгтэй адил үр ашигтай ажиллуулах зорилготой байдаг. Төрийн өмчийн эмнэлгийн хувьчлалын хамгийн чухал асуудал нь яаж, хэрхэн нийгмийн үүрэг үйл ажиллагааг нь хэвээр хадгалж баталгаажуулах вэ гэдэг асуудал юм. Жишээ нь зарим оронд хувьчлагдсан эмнэлгүүд нь төлбөрт үйлчилгээний түвшинг нэмэгдүүлснээр хүн амын ядуу хэсэг хүртэх боломжгүй болдог. Өөрөөр хэлбэл эмнэлгийн менежер нь төрийн бодлого, тэргүүлэх чиглэлийг барих албагүй болсон тул ашгийг ихэсгэх бодлого барин ажилладаг. Эдгээр асуудал нь Филиппин (Couttolenc, 2008), Малайз, Индонези (Harding & Preker, 2000) улсууд дахь корпорацийн эмнэлгүүдэд тохиолдож байгаа юм.

Олон улсын туршлагаас дүгнэлт хийхэд төрийн өмчийн эмнэлэгт ашиглах засаглалын загвар нь (1) хэрэгжилт, үйл ажиллагааны нарийвчилсан зохицуулах хүрээ болон (2) хариуцлагын механизмаас ихээхэн хамаардаг байна. Яг адил загвар зарим оронд амжилттай байхад зарим оронд хэрэгжихгүй байх тохиолдол байгаа нь загварыг хэрхэн яаж хэрэгжүүлснээс хамаардаг болохыг харуулж байна.

Бие даасан засаглалыг нэвтрүүлэх хэд хэдэн арга зам бий. 1-рт, одоогийн эрх зүй, нөхцөл байдлын хүрээнд хэрэгжүүлэх боломжтой хувилбарыг олох. 2-рт, онолын загвар сонгосноос үндэсний болон олон улсын туршлагад дүн шинжилгээ хийн харьцуулж, үүний үндсэн дээр хамгийн тохиромжтойг сонгох. 3-рт, өөрчлөлтийг аажим, болгоомжтой хийж, явцад нь алдаа оноогоо засаж залруулах. Энэ арга замаар явахдаа дараах арга хэмжээг шат дараатай хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Үүнд: 1) засгийн газрын түвшинд шийдвэр гаргуулж одоогийн хууль эрх зүйн хүрээнд хэсэгчилсэн болон өргөжүүлсэн хэмжээгээр

40

бие даах эрхийг олгох, 2) 1-2 эмнэлэг дээр эхлээд турших ба ингэхдээ эдгээр эмнэлгүүдийн удирдлагад хүний нөөц болон санхүүгийн эрх мэдлийг олгох, 3) гүйцэтгэлд үзүүлэх нөлөөг үнэлэх, 4) үнэлгээг үндэслэн бусад эмнэлгүүдэд нэвтрүүлэх, 5) одоогийн эрх зүйн хүрээтэй зохицох корпорацийн загварлуу явах, 6) эрх зүйн шинэ зохицуулалтыг шаардах, илүү хэмжээний бие даах эрхийг олгох загварт шилжих. (Эстони улсын шинэчлэлийг нь Шигтгээ 3-д хураангуйлсан ба энэ нь үе шаттай шинэчлэлийн жишээ бөгөөд шинэчлэлийн өөр өөр асуудлыг хоёр үе шаттай (1994 ба 2001) хэрэгжүүлсэн юм) 4-рт, тодорхой үзүүлэлтийг хангасан хоёроос гурван загварыг сонгож туршсаны дараа үр дүнг үнэлэх ба үнэлгээний дүнд тулгуурлан хамгийн тохиромжтой загварыг эрх зүйд тусган, бусад байгууллагад өргөжүүлэн нэвтрүүлэх. Аль ч арга замыг сонгосон шинэ загварыг нэвтрүүлэхийн тулд эмнэлгийн менежеруудыг болон удирдах зөвлөлийн гишүүдийг байнга сургах, тухайн загварын үр дүн, үр нөлөөг тогтмол хянаж, үнэлэх үйл ажиллагааг явуулах хэрэгтэй.

Эмнэлгийн салбарыг хөгжүүлэх энэхүү бодлогын баримт бичигт санал болгож байгаа арга зам нь дээр дурдагдсан арга замуудын холимог хувилбар бөгөөд үүнийг Монгол Улсад туршигдаж байсан эсвэл олон улсын түвшинд хэрэглэгддэг загваруудыг тус улсын нөхцөлд тохирох эсэхийг нарийвчлан судалж, үнэлээгүй байгаа гэсэн үндэслэлээр санал болгож байгаа юм. Энэ нь: (1) Монголд хийгдэж байсан ба одоо явагдаж байгаа туршилтыг хянаж үнэлэх, (2) олон улсын туршлагын үнэлгээнд тулгуурлан хоёроос гурван хамгийн тохиромжтой загварыг сонгож, цөөн тооны эмнэлэг болон бүсэд турших (аль аль загварыг 1-2 эмнэлэгт), (3) туршилтын загварын үр дүн, гүйцэтгэлийг

Шигтгээ 3: Эстони улсын эмнэлгийн салбарын шинэчлэлийн туршлага. Эстони улсын эмнэлгийн салбарын шинэчлэл нь 1990 ээд оны эхээр эхэлсэн бөгөөд эмнэлгийн тусгай зөвшөөрөлд тавигдах шаардлагыг шинэчлэх, эмнэлгүүдийг төвлөрлийг сааруулан мужийн мэдэлд шилжүүлэх, жижиг эмнэлгүүдийг хаах (<50 ортой), нийлүүлэх, сувилахуйн байгууллага болгох зэрэг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэн эмнэлгийн сүлжээг зохистой болгох ажлыг авч хэрэгжүүлсэн байна. Үр дүнд нь хурц эмнэлгийн ор бүхий эмнэлгийн тоо 1992 онд 104 байсан бол 2000 онд 56 болж буурсан. (Kahur et al, 2011). Улмаар 2000 онд “Эмнэлгийн мастер төлөвлөгөө 2015” боловсруулан хэвтүүлэн эмчлэх хэсгийг багасган амбулаторийн хэсгийг нэмэгдүүлж өдрийн тусламж, сувилахуйн тусламжийг хөгжүүлэх, өндөр өртөгтэй үнэтэй технолгийн тусламжийг төвлөрүүлэхээр тусгасан байна. Мөн эмнэлгийн сүлжээг хөгжүүлэх төлөвлөгөөг боловсруулж цөөн тооны эмнэлэгт хөрөнгө оруулалтыг төвлөрүүлэх, эмнэлгийн тусгай зөвшөөрөлд шалгуур тавих, шатлал тус бүрээр үзүүлэх тусламжийн зохицуулалтыг хангахаар болсон байна. Санал болгосон сүлжээнд 4 төв эмнэлэг, бүсийн 3 эмнэлэг, нэгдсэн эмнэлэг 11, орон нутгийн эмнэлэг 19 байхаар тусган эмнэлгийн нийт тоог 1992 онд 104 байсныг 2001 онд 68 болгон бууруулах, орны тоог 7.2-оос 2.2 болгохоор тусгасан байна. Эмнэлгийг цөөрүүлэхдээ сүлжээнд нэгтгэх, архаг өвчнийг эмчлэх байгууллага болгох, зөвхөн үйл явцад оролцож байгаа эмнэлгийг ЭМД-аас санхүүжүүлэх зэрэг арга хэмжээг авсан байна. Мөн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, зардлыг хянах, ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх үүднээс Өртөг ойролцоо оношийн бүлгээр санхүүжүүлэх аргыг 2000 оноос хэрэгжүүлсэн байна. Орон нутгийн засаг захиргааны мэдэлд байсан ихэнх эмнэлгүүд нь сан, хувьцаат компани зэрэг хувийн байгууллагууд болсон байна. Эх сурвалж: Healy ба McKee, 2001

41

нарийвчлан хянаж, үнэлэх, мөн (4) үнэлгээний дүнд тулгуурлан эмнэлгийн гүйцэтгэлийг сайжруулах, Монголын нөхцөлд хамгийн тохиромжтой загварыг сонгох. Энд хоёр өөр загварыг туршихаар санал болгож байгаа. Нэг нь стратеги 6.3 ба 6.4-т заасан шийдвэр гаргах эрх мэдлийг төвийн захиргааны байгууллагаас тухайн байгууллагын менежерүүд эсвэл удирдах зөвлөлүүдэд шилжүүлэх загвар. Харин хоёрдугаар загвар нь Стратеги 6.2-т заасан гурав дахь шатлалын 1-2 эмнэлгийг төрийн өмчит компани/үйлдвэрийн газар (ТӨҮГ) болгон турших санаанд тулгуурласан билээ. Гэхдээ энэ хувилбар байгууллагыг бие даалгах хамгийн зөв хувилбар биш байх магадлал ихтэй. Бие даах эрхийг дангаар олгох нь үр ашиг, гүйцэтгэлийг тэр бүр дэмжин баталгаажуулдаггүй бөгөөд хариуцлагын хүчтэй тогтолцоо болон төрийн бодлогын тодорхой хүрээ байхгүй нөхцөлд зарим сөрөг үр дагаврыг авчрах магадлалтай. Жишээ нь эмнэлгүүд илүү ашигтай чиглэлээр дагнах, зарим үйлчилгээг хэт нийлүүлэх (ялангуяа төлбөрийн механизмууд гарцад тулгуурласан тохиолдолд), дэд бүтэц болон технологид замбараагүй байдлаар хөрөнгө оруулах, мөн олон нийтийн оролцоо болон ядуусын эрх ашгийг хамгаалах асуудал сулрах (эдгээр сөрөг нөлөө БНХАУ болон Бразил зэрэг улсад гарсан) зэргийг дурдаж болох юм. Эдгээр сөрөг үр дагаварыг хариуцлагыг сайжруулах, гэрээлэх эрх зүйг шинэчлэх замаар шийдвэрлэж болно.

7. Удирдлагын чадавхийг сайжруулах Эмнэлгийн бие даасан байдлыг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ эмнэлгийн болон төвийн түвшний менежерүүдийг өөрсдийнх нь өргөжүүлсэн үүргийг зохистойгоор биелүүлэлэд нь туслах зорилгоор сургаж, чадавхижуулах, удирдлагын орчин үеийн арга барилуудыг нэвтрүүлэх, урамшууллын тогтолцоог бий болгох ёстой.

Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Хүний нөөц нь эмнэлгийн үйлчилгээний чухал орц төдийгүй шинэчлэлийн үйл явцын чухал бүрэлдэхүүн юм. Хүний нөөцийг үр ашигтай хуваарилах, бүтээмж болон үйлчилгээний чанарыг сайжруулахын тулд эмнэлгийн хүний нөөцийн одоогийн стандартуудыг (үүнд ажилтны тоо, чадвар хамаарна) шинэчлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаас төрийн байгууллагын цалин зах зээлийн хэмжээнээс бага байгаа учраас төрийн өмчийн эмнэлэг, байгууллагын мэргэшсэн ажилтан, албан хаагчид хувийн хэвшил эсвэл хандивлагчдын санхүүжилттэй төслүүдэд шилжсээр байна. Ийм нөхцөлд угаасаа ямар нэгэн хэмжээний эсэргүүцлийг үүсгэх магадлалтай эмнэлгийн шинэчлэл нь ийнхүү ажлаа өөрчлөн шилжих явдлыг нэмэгдүүлэх талтай. Мэргэшсэн ажилтнуудаа алдахаас сэргийлэхийн тулд төрийн салбар тэднийг үлдээх, ажлын сонирхлыг нь төрүүлэхүйц хэмжээгээр цалингийн сүлжээгээ шинэчлэх, мөн ажил дээрээ өсөн дэвших тогтолцоог боловсруулах хэрэгтэй. Янз бүрийн чадварыг хөгжүүлэх сургалтад хамруулах, мөн санхүүгийн болон бусад урамшууллын тогтолцоог бий болгох замаар ажилтнуудыг өөр үйлчилгээ, байгууллага, газар нутагт шилжүүлэх явцыг дэмжих шаардлагатай.

Санхүү, үнэ өртөг, үр дүн болон чанарын асуудлаар баталгаат мэдээллээр хангах мэдээллийн тогтолцоог боловсронгуй болгон бэхжүүлэх хэрэгтэй. Үнэ өртгийг тооцох, гүйцэтгэл, чанар, үр дүнг хянаж, үнэлэх, харьцуулан дүгнэх бенчмаркингийн тогтолцоог нэвтрүүлэх болон тэргүүн туршлагыг өргөжүүлэх

42

зэрэг менежментийн орчин үеийн арга, аргачлалуудыг нэвтрүүлэхийг дэмжих шаардлагатай.

САНХҮҮГИЙН УРСГАЛ БА САНХҮҮЖИЛТИЙН МЕХАНИЗМ

8. Санхүүжилтийн эх үүсвэр, болон төсвийг нэгтгэх Санхүүгийн саланги байдлын асуудал болон санхүүгийн урсгал болон эх үүсвэрүүдийг нэгтгэх бодлого эрүүл мэндийн салбарын хэмжээнээс хальж ЗГ, УИХ түвшинд яригдаж байгаа тул энэ чиглэлээр түлхүү ажиллаж байгаа АХБ-ны санал болгож байгаа стратегийг энд дэвшүүлж байгаа болно. Зарим улс оронд эрүүл мэндийн санхүүжилтийг татвар дээр (эрүүл мэндийн үндэсний тогтолцоо), заримд нь нийгмийн хамгаалал эсвэл даатгал дээр суурилсан байдаг бол Монгол Улс холимог тогтолцоог нэвтрүүлсэн боловч санхүүжилтийн үндсэн гурван эх үүсвэрийн үүргийг тодорхой болгох шаардлага байсаар байна. Шимтгэл төлөх чадвартай иргэдийн тоо хязгаартай байгаа нь үндэсний эрүүл мэндийн даатгалын суурийг ихээхэн султгаж байна.

Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Өмнөх тайлан болон бодлогын бичиг баримтуудад санхүүжилтийн одоогийн салангид байдлыг багасгах зорилгоор нэг худалдан авагч/нэгдсэн нэг санг бий болгох саналыг дэвшүүлж байна. Худалдан авах үйл ажиллагааг эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний агентлагт (магадгүй одоогийн ЭМДС-ийн суурин дээр байгуулагдах) нэгтгэн төвлөрүүлэх асуудал эрүүл мэндийн салбарын хэмжээнд нэгэнт хийгдсэн сонголт хэмээн тооцогдож байна. Гэвч гарч болох зарим үр дагавар, мөн шинэчлэлд чиглэсэн зарим санаачилгатай зөрчилдөх магадлалыг нь нэмж судлах шаардлагатайг энд цохон тэмдэглэх хэрэгтэй. Тухайлбал нэг худалдан авагч/нэгдсэн нэг сан болон одоо байгаа боловч бүрэн хэрэгжээгүй тусламж үйлчилгээний багц (ТҮНШНБ) хоорондын холбоог нарийвчлан тодорхой болгох шаардлагатай. Учир нь хоёр өөр хүн амын бүлэгт (эмзэг буюу шимтгэл төлдөггүй бүлэг, болон эрүүл мэндийн мэндийн даатгалын шимтгэл төлдөг бүлэг) өөр тусламж, үйлчилгээний багцыг санал болгож буй мэт харагдаж байгаа. Энэ нь нийгмийн даатгалын тогтолцооны хүрээнд тэгш бус байдлыг бий болгох магадлалтай. Нөгөө талаас хоёр давхаргатай энэхүү тогтолцоог хэрэгжүүлэхийн тулд өвчтөн аль бүлэгт хамаарахыг үйлчилгээний цэг (эмнэлэгт) тодорхойлох шаардлага гарах болно. Энэ тохиолдолд орлогыг орлуулан тооцох аргачлалыг нэвтрүүлэх, эсвэл төвийн түвшинд тохирсон захиргааны аргаар (жишээ нь нийгмийн карт) шийдвэрлэх шаардлагатай болно.

43

9. Төлбөрийн механизмийг шинэчлэн, өөрчлөх Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Эмнэлгийг санхүүжүүлж буй одоогийн төлбөрийн аргууд нь эх үүсвэр тус бүрээр өөр өөр байгаа бөгөөд үүнд улсын төсвийн санхүүжилт зардлын зүйл ангиар, ЭМДС-ийн санхүүжилт тохиолдлоор (өртөг ойролцоо оношийн бүлэгт суурилсан хялбаршуулсан тогтолцоо), харин төлбөрт үйлчилгээг үйлчилгээ тус бүрээр тогтоосон тарифаар авч байна (Хүснэгт 2). Үүнээс гадна албан бус төлбөр нэлээдгүй байдаг тухай мэдээлэгддэг ба тэдгээр нь шууд эрүүл мэндийн ажилчдын халаасанд орж байна. Энэхүү саланги, хоорондоо уялдаа холбоогүй төлбөрийн тогтолцоо нь нэлээдгүй сөрөг хандлага урамшууллыг бий болгож байна. Тухайлбал, зардлаа хэмнэх үр ашигтай ажиллах сонирхол төрүүлэхгүй, тусламж үйлчилгээний бодит өртгийг тусгаж чадаагүй тул эмнэлгүүд хэвтүүлэн эмчлүүлэх үйлчилгээг голлох сөрөг хандлагыг бий болгож байна. Түүнчлэн төлбөрийн дээрхи аргууд нь эмнэлгүүдэд үр дүн, чанарыг сайжруулах, сайн гүйцэтгэлийг урамшуулах хөшүүрэг болж чадахгүй байна. Одоогийн хэрэглэж буй өртөг ойролцоо бүлэгт суурилсан санхүүжилт нь эмнэлгийн тохиолдлыг үнэлэх сайн аргачлал болдог, мөн олон улс оронд үр дүнтэй хэрэглэгддэг арга боловч монгол орны хувьд тусламж үйлчилгээний бодит өртгийг тусгаагүй, өөр хэмжээний нөөц шаарддаг бүлгүүдэд ижил хэмжээний жин өгсөн зэрэг дутагдлууд байгааг залруулан сайжруулах хэрэгтэй. Нийт төсвийн аргаар санхүүжүүлэхийг үйлчилгээ үзүүлэгчидтэй төлбөр тооцоо хийх гол арга болгохыг зөвлөж байна. Энэ арга нь (1) шаардлага гарвал санхүүгийн нөөцийг хуваарилах эсвэл дахин хуваарилах боломжийг эмнэлгийн менежерүүдэд олгодог, (2) үнэ өртгийг хянах, үр дүнтэй ажиллах тодорхой хөшүүргийг бий болгодог, (3) гүйцэтгэлийн үнэлгээнд тулгуурлан өөрчлөх бүрэлдэхүүнтэй байдаг, (4) жилийн эцсийн үлдэгдлийг хадгалан үлдэх боломжийг эмнэлгүүдэд олгодог. Гэвч энэ аргыг хэрэглэх хэд хэдэн үндсэн болзолт нөхцөлүүд бий. Үүнд: (1) эмнэлгийн зорилго, зорилтыг нарийвчлан тодорхойлж, гэрээнд тусгах, (2) гэрээний гүйцэтгэлийг үнэлэх, (3) үйлчилгээний бодит өртгийг тооцох шаардлага багтдаг. Өөрөөр хэлбэл, худалдан авагчийн зүгээс гэрээний биелэлт болон гүйцэтгэлийг үнэлэх өндөр зэргийн чадавхийг шаарддаг. Үүгээр зогсохгүй төлбөрийн түвшнийг тодорхойлоход суурь нь болох үнэ өртгийг тооцох найдвартай тогтолцоог ч шаарддаг. Эцэст нь кейс миксийг (тухайн байгууллагад эмчлэгдсэн тохиолдлын багц) үнэлж, харьцуулах тогтолцоо бас байх хэрэгтэй. Учир нь өөр өөр түвшний (эсвэл тохиолдлын багц бүхий) эмнэлгүүд ижил тохиолдлыг эмчлэхдээ өөр өөр зардал гаргах магадлалтай тул төлбөрийн хэмжээг тухайн эмнэлэгт эмчлэгддэг тохиолдлуудад тохируулах хэрэгтэй болдог. Зураг 12-т нийт төсвийн аргын тодорхой хэсгийг гүйцэтгэлийн үзүүлэлтэд уясан байдлаар хэрэгжүүлэх аргачлалыг тоймлосон юм.

44

Зураг 12: Нийт төсвийн аргаар санхүүжүүлэх бүрэлдэхүүн

ТОГТМОЛ ХЭСЭГ ХУВЬСАХ ХЭСЭГ ЗОРИЛТОД ХҮРСЭН %: ЗОРИЛТОД ХҮРСЭН %:

НИЙТ ТӨСӨВ: НИЙТ ТӨСӨВ:

* Өртөг ойролцоо оношийн бүлэгт тохируулсан үнэ

10. Хүн амын хэрэгцээ болон тусламж үйлчилгээний багцад суурилан нөөцийг хуваарилах ил тод дүрмийг тогтоох

Эмнэлэг болон шатлал хооронд нөөцийг хуваарилах одоогийн дүрэм, шалгуур тодорхойгүй, ил тод бус төдийгүй зөрчилтэй байна. Эдгээр дутагдлыг залруулж, хүн амын эрүүл мэндийн хэрэгцээ болон шаардлагатай тусламж үйлчилгээний багцад суурилсан ил тод дүрэм, журмыг бий болгох нь санхүүжилтийн үр ашгийг нэмэгдүүлж, урамшууллын бүтцийг дэмжих болно.

Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Тусламж үйлчилгээний багцыг нийгмийн даатгалын тогтолцоог нэвтрүүлэх үйл явцын эхэн үеээс хэрэглэж эхэлсэн бөгөөд хамгийн сүүлд томъёолсон багц нь (ТҮНШНБ) 20 санхүүжилтийн өөр эх үүсвэртэй (улсын төсөв, нийгмийн даатгал) үйлчилгээний хоёр ялгаатай багц (нэн шаардлагатайд голлон анхан шатны болон нийгмийн эрүүл мэндийн үйлчилгээ, харин нэмэлтэд голлон хоёр дахь шатлалын болон хэвтүүлэн эмчлэх үйлчилгээ) багтсан байна. Энэхүү загвар санхүүжилтийн эх үүсвэр, төлбөрийн механизм, төдийгүй эрүүл мэндийн болон эмнэлгийн үйлчилгээг заагласан саланги бүтцийг бий болгоход нэмэр болж байна. Түүнчлэн ЗГ-ын баталсан нэг худалдан авагчийн тогтолцоог нэвтрүүлэх бодлоготой21зөрчилдөж байгаа билээ. АХБ-ны ЭМСХХ-3 төслийн хүрээнд боловсруулсан эрүүл мэндийн санхүүжилтийн шинэ загварт нэгдсэн нэг сан, нэг худалдан авагчаас санхүүжигдэх нэг багц бүхий нэгдсэн тогтолцоог санал болгож байгаа.

20 Эрүүл мэндийн салбарыг 2006-2015 онд хөгжүүлэх Мастер Төлөвлөгөө, 2005 он. 21 Эрүүл мэндийн санхүүжилтийн стратеги, ЗГ тогтоол, 2010 он

45

Гэхдээ нэгдсэн нэг багцын үүргийг нарийвчлан тодруулах шаардлага бий. Тус багцыг гурван өөр янзаар тодорхойлж болох юм: (1) төрийн тогтолцоогоор үзүүлэх, төрөөс санхүүжих үйлчилгээний цорын ганц багц, эсвэл (2) төрийн мэдлийн тогтолцооноос баталгаатай үзүүлэх наад захын үйлчилгээний багц (гэхдээ хөрөнгө нөөцийн боломж гарвал зарим үйлчилгээг нэмж санал болгох боломжтой), бүүр эсвэл (3) янз бүрийн төрлийн байгууллагын үзүүлэх үйлчилгээнд байх нэг хэсэг багц. Иймд энэ багцын үүргийг хэрхэн тодорхойлохоос хамааран одоогийн багцыг өөрчлөх шаардлага гарч байна.

11. Гүйцэтгэлд суурилсан гэрээний хүрээг нэвтрүүлэх

Санхүүжилтийн тогтолцоо болон хариуцлага хоёрын аль алиныг бэхжүүлэх үндсэн стратеги болгож гүйцэтгэлд суурилсан гэрээлэх үйл ажиллагааг нэвтрүүлэхийг зөвлөдөг. Сайн боловсруулсан, мөн хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний үр дүнтэй тогтолцоотой хавсарсан тохиолдолд гэрээ нь эмнэлгийн гүйцэтгэлийг дэмжих чухал аргачлал болж чаддаг. Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Гүйцэтгэлийг анхаарсан үйлчилгээ үзүүлэгчдийг сонгож, гэрээлэх стратегийн худалдан авалт хийх үйл ажиллагааг хэд хэдэн улс орон нэвтрүүлсэн бөгөөд тус аргачлал нь эмнэлгийн гүйцэтгэлийг дэмжих, үйлчилгээ үзүүлэгчийн зан үйлийг үндэсний бодлоготой нийцүүлэхэд нэн чухал стратеги хэмээн хүлээн зөвшөөрөгдсөн билээ (жишээг Harding ба Preker, 2000, мөн La Forgia ба Couttolenc, 2008-аас харна уу). Гэрээг үр дүнтэй байдлаар байгуулж, хэрэгжилтийг нь хангах үйл ажиллагаа дараах дөрвөн бүрэлдэхүүнд түшиглэдэг. Үүнд:

1. гүйцэтгэлд суурилсан гэрээ байгуулах эрх зүйн хүчтэй хүрээ, 2. төвийн (эсвэл гэрээг байгуулах) түвшинд гэрээг боловсруулах, байгуулах,

хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэлийг үнэлэх чадавхи, 3. үйлчилгээ үзүүлэгчийн түвшинд гэрээний зорилт, шаардлагыг

биелүүлэхэд хэрэгцээтэй хэмжээний бие даасэн эрх мэдэл, чадавхи, 4. гэрээний зорилтуудтай уялдсан урамшууллын тогтолцоо хамаарна.

Эрүүл мэндийн удирдах байгууллага болон эмнэлэг хоорондын байгуулж байгаа одоогийн гэрээ нь сул бөгөөд хариуцлага хүлээлгэх чадамжгүй байна. Гэрээнд зорилго, зорилтыг томъёолсон боловч тэдгээрийн зарим нь бодит бус, үнэлэхэд бэрхшээлтэй байна. Гүйцэтгэлийг үр дүн, үнэ өртөг ба чанарыг үнэлэх өвөрмөц үзүүлэлтийг гэрээнд заавал оруулсан байх ёстой боловч байхгүй байна. Гэрээг бэлтгэх, хэлэлцэн байгуулах, хянаж, үнэлэх чадавхи сул байна. Нөгөө талаас эмнэлгүүд гэрээний зорилгодоо хүрэхийн тулд нөөцөө бие даан захирах хангалттай хэмжээний эрх мэдэлтэй байх, гэрээ нь санхүүжилттэй уялдсан, үр ашигтай ажиллах хөшүүрэг болж өгөх ёстой байтал тийм эрх зүйн хүрээ бүрдээгүй байна. Үйлчилгээ үзүүлэгчийн гүйцэтгэлийг үнэлэх хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний сайн тогтолцоотой болох асуудал нь санал болгож байгаа бодлогын чухал чиглэл юм. Иймд эмнэлгийн шинэчлэлийн стратегийн төлөвлөгөөг боловсруулах ажлын хүрээнд ийм тогтолцоог бий болгох нарийвчилсан төслийг боловсруулах шаардлага урган гарна. Орц ба гарц, чанар ба үр нөлөө, үр дүн ба

46

үнэ өртөг, мөн үйлчлүүлэгчийн хүлээлтийг харгалзаж байгаа байдал зэрэг чиглэл тус бүрт гүйцэтгэлийг үнэлэх өвөрмөц шалгуур үзүүлэлтийг боловсруулах хэрэгцээтэй. Санал болгож байгаа шалгуур үзүүлэлтийн урьдчилсан жагсаалтыг Хавсралт 4-д тусгасан байгаа. Үйлчилгээ үзүүлэгчийн гүйцэтгэлийн талаарх мэдээллийг ил тод байдлар түгээх зорилгоор бенчмаркингийн аргыг хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний шинэ тогтолцооны нэг чухал хэсэг болгох хэрэгтэй.

ТУСЛАМЖ ҮЙЛЧИЛГЭЭ БА ЧАНАРЫН УДИРДЛАГА

12. Тусламжийн зохицуулалтыг сайжруулах Тусламж үйлчилгээний зохицуулалтыг эмнэлгийн сүлжээг шинээр зохион байгуулах, бүсчлэх хөгжүүлэх, нэгдсэн эмнэлгийн загварыг хэрэгжүүлэх болон энд дурьдсан бусад стратегийг хэрэгжүүлэх замаар сайжруулна.

Үндэслэл ба нотолгоо: Тусламж үйлчилгээний шатлал болон эрүүл мэндийн байгууллагууд хооронд тусламжийг зохицуулах ажлыг сайжруулах санаачлагын талаар эмнэлгийн салбарын бүтэц, зохион байгуулалтыг оновчтой болгох тухай өмнө дурдсан (Бодлогын чиглэл 1, 2, 3). Энд дэвшүүлж буй зөвлөмжүүд нь бүтэц, зохион байгуулалтыг оновчтой болгох үйл явцыг дэмжих, зарим нэг хийдлийг арилгахад чиглэнэ. Эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж үйлчилгээний сүлжээ өөрийн үүрэг функцийг хангалттай биелүүлж чадах тохиолдолд эмнэлгийн салбарын шинэчлэл амжилттай хэрэгжих болно. Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүдийн чадавхийг нэмэгдүүлж улмаар анхан шатанд энгийн болоод хүндрэлгүй тохиолдлыг бүрэн шийдвэрлэх боломжтой болсон үед дүүргийн эмнэлгүүд өөрийн хөрөнгө нөөцөө илүү төвөгтэй, хүндрэлтэй тохиолдлуудыг эмчлэхэд зарцуулах боломж бүрдэнэ. Анхан шатны тусламж үйлчилгээг дараах байдлаар бэхжүүлэх боломжтой: (1) хамралтыг, ялангуяа алслагдсан хэсгүүдэд хамралыг нэмэгдүүлэн ядуу, эмзэг бүлгийнхэн эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг хүртээмжтэй авах нөхцөл бүрдүүлэх; (2) Өвчнийг эрт илрүүлэх, харьцангуй хүндрээгүй тохиолдлыг эмчлэх чадварыг сайжруулах, гэрээр болон хүрч үйлчлэх үйлчилгээг өргөжүүлэх, урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагааг бэхжүүлэх, (3) Эрүүл мэндийн анхан шатны нэгжид ажиллаж байгаа эмч, сувилагч нарын үүрэг ролийг тодруулах, бие биеээ нөхөх, хөрвөх чадвартай болгох, хоорондын үйл ажиллагаагааг сайтар уялдуулах, (4) Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн үйл ажиллагааны зохион байгуулалтыг эргэн харах, санхүүжилтийг нэмэгдүүлэх хэрэгцээ зүй ёсоор гарна.

Эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж үйлчилгээг бэхжүүлэх үйл явцыг дэмжихийн тулд өрхийн эрүүл мэндийн төвд өвчтнөө дээд шатны байгууллагад шилжүүлэх бус харин өөрсдөдөө татан эмчлэх сонирхлыг бий болгох хөшүүрэг хэрэгтэйгээс гадна ерөнхий мэргэжлийн чиглэлээр давтан сургалтад хамруулан тусламж үйлчилгээний үр дүн, чанарыг сайжруулах, анхан шатны тусламжийн түвшинд хэрэглэгдэх оношлогооны чадамжийг нэмэгдүүлэх шаардлага байна.

47

Анхан шатны тусламж үйлчилгээг бэхжүүлэх бодлогыг дараах үйл ажиллагаагаар дэмжих хэрэгтэй:

1-рт, Эрүүл мэндийн байгууллагууд ямар төрлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх шаардлагатайг тусламж үйлчилгээний багцын дагуу шинэчлэн тодорхойлох (магадгүй ТҮНШНБ-ыг задлан жижиглэж, тухайн түвшний тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчийн үзүүлэх ёстой тусламжийн төрлийг нарийвчлан тодорхойлох22);

2-рт, лавлагаа тусламж, болон шилжүүлэх өвчтөний урсгалыг эмнэлгүүдийн ачаалал, орны боломжийг үндэслэн зохицуулах үүрэг бүхий лавлагаа тусламжийн төвийг байгуулах. Одоогоор орны боломжийг мэдэх боломжгүй, түүнийг зохицуулах төвлөрсөн тогтолцоо байхгүй байгаа тул өвчтөн ор олох хүртлээ хэд хэдэн эмнэлэг дамжин явж байна. Тэгвэл олон улс орнуудад энэ асуудлыг шийдвэрлэх үр дүнтэй арга болох нь нотлогдсон туршлага бол өвчтөн шилжүүлэх лавлагаа тусламжийн цахим мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоотой болох явдал юм. Лавлагаа тусламжийн цахим мэдээллийн нэгдсэн сүлжээ нь өөртөө Улаанбаатар хотын бүх эмнэлгүүдийн мэдээллийг (ор болон эмч мэргэжилтний боломж) 12-24 цагийн давтажтай нэгтгэн эмнэлгийн яаралтай, эсвэл лавлагаа тусламж (нэн ялангуяа 3 шатлалын) авах шаардлагатай өвчтнийг аль ойр болон аль боломжтой эмнэлэгт нь хүргэх зөвлөгөөг цаг алдалгүй өгөх үүрэг гүйцэтгэнэ. Энэ тогтолцоог удирдан зохицуулж буй нэгж нь эмнэлгийн түргэн тусламжийн үйлчилгээг мөн зохицуулах боломжтой. Энэ тогтолцоо нь мэдээллийн иж бүрэн компьютержсэн болон телефон утсан харилцааны сүлжээтэй байна.

13. Чанарын баталгаажилтын үндэсний бодлого, хөтөлбөр боловсруулах Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Улаанбаатар хотын эмнэлгүүдэд чанарын баталгаажилтын өргөн хүрээтэй үндэсний бодлого, түүнийг хэрэгжүүлэх хөтөлбөр шаардлагатай байна. Энэхүү бодлогоор одоо хийгдэж буй ажил, санаачлагыг нэгтгэн, ЭМЯ удирдан зохицуулна. Үүнийг магадлан итгэмжлэл, тусгай зөвшөөрөл олгох үйл ажиллагаатай хольж ойлгож болохгүй бөгөөд энэ хоёр нь илүү өвөрмөц, зорилтот үйл ажиллагаа байдаг. Одоо хийж буй үйл ажиллагаагаа улам эрчимжүүлэх замаар бүх эмнэлгүүд Чанарын баталгаажилтын хороо буюу багийн удирдлага дор чанарын баталгаажилтын хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлнэ. Хөтөлбөрийн хүрээнд эмнэлзүйн аудит, системтэйгээр буюу түүвэрлэлтэд суурилсан тохиолдлын үнэлгээ зэргийг багтаасан чанарын баталгаажилтын нийтлэг арга хэрэгслийг түлхүү ашиглана. Түүнчлэн эмнэлгүүдийн чанарын баталгаажилтын менежерүүд болон эмч, ажилтнуудын сургалтын хэрэгцээг тодорхойлох, чанарын баталгаажилтыг хариуцан ажиллах менежерийн үүрэг роль, ажлын цар хүрээг тогтоож өгнө.

Хүлээн зөвшөөрөгдсөн эмчилгээний стандарт, эмнэлзүйн удирдамж/хөтчийг хэрэглэснээр эмчилгээ үр дүнтэй болж, эмнэлгийн ор хоног цөөрөхөөс гадна хэвтэн эмчлүүлэх тусламжийн ачааллыг, тэр дундаа дээд шатны эмнэлгүүдийн ачааллыг бууруулахад дөхөм үзүүлнэ. Үүний тулд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн эмнэлзүйн удирдамж, стандартын талаар байнга мэдээлэл авч, 22 Эрүүл мэндийн анхан шатанд үзүүлэх тусламж үйлчилгээний багцыг ЭМСХХ-3 төслийн хүрээнд шинэчлэн тодорхойлсон. “Сумын эрүүл мэндийн төвийг шинэчлэх стратеги”, 2011 он

48

зөвлөлдөх, шаардлагатай тохиолдолд Монгол орны нөхцөл байдалд тохируулан өөрчлөх хэрэгтэй.

Бас нэг дэмжвэл зохих санаачлага бол эмнэлзүйн шилдэг практикуудыг олж тодорхойлон түгээх үндэсний тогтолцоог бий болгох явдал бөгөөд үүнийг энд санал болгож байгаа Эрүүл мэндийн технологийн үнэлгээний нэгж байгуулах замаар шийдвэрлэх боломжтой.

Эдгээр шилдэг практик, арга ажиллагааг нэвтрүүлэх эсэх нь эмнэлгийн менежер, ажилтнуудад тэдгээрийг хэрэглэх, хэрэгжүүлэх тохиромжтой хөшүүрэг бий эсэхээс хамаарна. Тиймээс гэрээний шинэ хэлбэрт тодорхой хөшүүргийг тусган эмнэлгүүдийн санхүүжилттэй холбох нь зүйтэй.

14. Магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоог шинэчлэн бэхжүүлэх Өнөөгийн магадлан итгэмжлэх тогтолцоог наад зах нь дараах гурван чиглэлээр шинэчлэн бэхжүүлэх шаардлагатай байна:

Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Тусламжийн чанарыг сайжруулахад магадлан итгэмжлэлийн үзүүлэх нөлөөг дээшлүүлэхийн тулд тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид магадлан итгэлмжлэл авах хүчтэй сонирхлыг төрүүлэх хэрэгтэй. Ийм хөшүүргийг хуулиар ногдуулах үүрэг (заавал магадлан итгэмжлүүлэх) болгохоос гадна дараах аргаар хэрэгжүүлж болно: (1) тусламж үйлчилгээ худалдан авах байгууллага магадлан итгэмжлэлийг тусламж үйлчилгээгээ худалдан авах үндсэн нөхцөл болгох; (2) магадлан итгэмжлэл авсан эсэхээс хамааран ялгавартай санхүүжилт авах; (3) магадлан итгэмжлэлийн үр дүнг олон нийтэд мэдээлэх, ингэснээр өвчтнүүд ямар тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид чанартай үйлчилгээ үзүүлж буй талаар мэдээлэлтэй болно.

Олон улс оронд магадлан итгэмжлэлийг бие даасан байгууллага гүйцэтгэж буй практик байгаа ба энэ нь хэд хэдэн давуу талтай: (1) санхүүжүүлэгч, өмчлөгч болон магадлан итгэмжлэлийн байгууллагын дунд гарах ашиг сонирхлын зөрчлөөс зайлсхийх, (2) магадлан итгэмжлэлийн мэргэжилтнүүд, шинжээчид мэргэших, өндөр хэмжээнд бэлтгэгдэх боломж олгодог ба байгууллага бие даан ажиллах нь бүх оролцогч талуудын хүндлэлийг хүлээдэг. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн амжилттай ажиллаж буй магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоо олон бий (жишээ нь, АНУ-д төвтэй Нэгдсэн комисс).

Олон улсын туршлага сүүлийн жилүүдэд өвчтний эрхийг хангах санаачлагыг дэмжих, өвчтөн, хэрэглэгч төвтэй эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний зохион байгуулалтад чиглэж байна. Энэ ажил Монгол Улсад эхлэл төдий байгаа бөгөөд өвчтний эрхийг “тунхаглаад” орхих бус харин тусламж үйлчилгээний чанарыг баталгаажуулах олон үйл ажиллагаа, бодлого, стратеги бүхий үндэсний хэмжээний нэгдсэн хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. Зарим нэг өвөрмөц механизмыг мөн бий болгох нь зүйтэй: (1) эмнэлгээс гарч буй өвчтнүүдээс судалгаа авах замаар тэдний сэтгэл ханамжийг судлах, (2) үйлчлүүлэгчдийн санал гомдлыг бүртгэх, гомдлыг шийдвэрлэх, авсан арга хэмжээг эргэн мэдээлэх тогтолцоог бий болгох (oмбудсмэн, саналын хайрцаг), (3) чанарын хороо, хяналт-шинжилгээ, үнэлгээний тогтолцоонд хэрэглэгчдийн оролцоог дэмжих.

49

ЧАДАВХИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ БА ЗАСВАР ҮЙЛЧИЛГЭЭ

15. Эмнэлгийн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх үндэсний нэгж, тогтолцоог бий болгох Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Эмнэлгийн салбарын хөрөнгө оруулалтыг хянах, удирдах үндэсний нэгж байгуулагдсанаар төвийн түвшин дэх зохицуулах, бодлогын болон хяналт тавих чадавх сайжирна. Хэдийгээр ЭМЯ энэ үүрэг ролийг гүйцэтгэх хамгийн тохиромжтой байгууллага мөн боловч одоогийн байдлаар чадавхи, туршлага сайнгүй байна.

Энэ чиглэлд хийвэл зохих эн тэргүүний ажил нь байгууллага, эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн өнөөгийн байдалд өргөн хүрээтэй үнэлгээ хийж, засвар үйлчилгээ хийх, өргөтгөх, буюу хаах хэрэгцээг гаргах явдал юм23. Энэ ажлыг барилга байшин, тоног төхөөрөмжийн нөхцөл байдлыг тасралтгүй хянах байнгын тогтолцооны үндэс болгох хэмжээнд хийхийг зорих хэрэгтэй. Яваандаа Монгол улсын эмнэлгүүд болон эмнэлэг бүрт байгаа эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн бүртгэл, дэд бүтцийн болон тоног төхөөрөмжийн байдал, тэдгээрийн ашиглалтын байдлыг харуулсан мэдлээллийн нэгдсэн тогтолцоо байх нь зүйтэй. Эмнэлгийн хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх үндэсний тогтолцоог бий болгох стратегийг дунд хугацаанд дараах байдлаар хэрэгжүүлбэл зохино: (1) эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, эмнэлгийн хэрэгслийн стандарт жагсаалтыг тусламж үйлчилгээний шатлал тус бүрт, эмнэлгийн төрөл тус бүрээр гаргах, ингэхдээ тоног төхөөрөмжийн нягтралын хэмжээ болон чанар, аюулгүй байдалд тавигдах шаардлага (гэхдээ уян хатан), техникийн үзүүлэлтүүдийн хамт гаргах; (2) хүн амын тархалт, хэрэгцээнд тулгуурлан шатлал болон бүс бүрийн эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн хэрэгцээг тодорхойлох (3) эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийн байдлыг үнэлэх, хянах удирдамжийг боловсруулан, үнэлгээ хийж засвар үйлчилгээ хийх, солих хэрэгцээг тогтоох, (4) шинээр тоног төхөөрөмж худалдан авах аливаа шийдвэрийг бодит хэрэгцээнд тулгуурлан гаргахаас гадна уг тоног төхөөрөмжийг тухайн эмнэлэгт ажиллуулах холбогдох дэд бүтэц, мэргэжилтэн байгаа эсэхийг харгалздаг болох. Эрүүл мэндийн технологийг үнэлэх буюу тоног төхөөрөмж, эм, эмнэлзүйн үйл явц нь хэрэгтэй, тохиромжтой байгаа эсэхийг үнэлэх нь нөөцийг хуваарилах, түүний ашиглалтыг оновчтой болгохоос гадна тусламжийн чанар, өвчтний аюулгүй байдлыг хангахад чухал ач холбогдолтой. Санал болгож буй Эрүүл мэндийн Технологийн Үнэлгээний нэгж нь эхний ээлжинд ЭМЯ-ны (ЗГХА-ЭМГ) бүтцэд байгуулагдан харин дараа нь боломж гармагц ЭМЯ, хүрээлэнгүүд болон анагаахын их сургуулийн дундын, тусдаа бие даасан бүтэц болгон ажиллуулах нь зүйтэй. Учир нь энэ нэгж судалгаа шинжилгээ хийх, эмнэлзүйн болон техникийн үйл явцад шинжлэх ухаанчаар дүн шинжилгээ хийх, олон улсын хэмжээнд гарсан судалгааг системтэйгээр тоймлох, нягтлах зэрэг үүрэг гүйцэтгэнэ. Түүнчлэн шинэ технологийг үнэлэх, ханган нийлүүлэгчид, тоног

23 2012 онд ЭМСХХ-4 хүрээнд хөрөнгийн төлөвлөлтийн олон улсын мэргэжилтэн ЭМЯ-д техникийн дэмжлэг үзүүлэхээр ажиллана.

50

төхөөрөмж, үйл явцын давуу ба сул талыг тодорхойлох үүрэг хүлээн ажиллана. Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбар нүсэр биш учраас энэ нэгж нарийвчилсан дүн шинжилгээ хийхээс илүүтэйгээр олон улсын практикийг судлан нэвтрүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. ЭМЯ, орон нутгийн эрүүл мэндийн газар, эмнэлэг болон эрүүл мэндийн технологи ашигладаг бусад хэрэглэгчдийн хэрэгцээг хангахад энэ нэгж үйл ажиллагаагаа чиглүүлнэ.

16. ЭМЯ-ны төвлөрсөн зохицуулалт бүхий засвар үйлчилгээ үзүүлэх үндэсний тогтолцоотой болох Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Санал болгож буй тогтолцоог үр дүнтэй ажиллуулахын тулд түүнийг дэмжих хэд хэдэн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Үүнд: (1) засвар үйлчилгээнд шаардлагатай төсвийг хуваарилах, (2) ЭМЯ-ны дотор энэ тогтолцоог удирдах нэгжийг байгуулах, (3) тогтолцоог удирдах болон ажиллуулах хангалтай тооны ажилтан, мэргэжилтнүүдийг сургах.

Засвар үйлчилгээний нэгдсэн тогтолцоог бий болгох стратегийг засвар үйлчилгээнд тодорхой хэмжээний төсөв хуваарилах замаар дэмжих хэрэгтэй. Засвар үйлчилгээг дотоодын нөөцөөр (ЭМЯ-ны ажилтнууд) буюу хувийн хэвшлийн тусламж үзүүлэгчидтэй гэрээлэх байдлаар хийж болох ба хамгийн оновчтой аргыг нягт нямбай дүн шинжилгээ хийн гаргах хэрэгтэй. Орон нутгийн түвшинд хэмжээний хувьд жижиг, чадавх тааруу байгууллагууд ажиллаж байгаа тул энэ тогтолцоог төвөөс удирдаж, томоохон эмнэлгүүдийг оролцуулан ажиллах хэрэгтэй. Энэхүү тогтолцоог зохион байгуулах, ажиллуулах хангалттай тооны мэргэжилтнүүдтэй (инженер, техникчид) болох, тэднийг сургах, боломжийн цалин хөлс олгох зэрэг нь хэрэгжүүлэхэд анхаарах гол хүчин зүйлс мөн.

17. Эрүүл мэндийн байгууллагын тусгай зөвшөөрлийн тогтолцоог шинэчлэх, бэхжүүлэх, эрчимжүүлэх Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Нэгдүгээрт тусгай зөвшөөрөл ба магадлан итгэмжлэлийн талаарх ташаа ойлголт будлианыг нэг тийш болгох нь зүйтэй. Тусламж үйлчилгээ үзүүлэгч үйл ажиллагаа явуулахын тулд наад захын стандартыг хангаж тусгай зөвшөөрөл авдаг бол магадлан итгэмжлэл гэдэг нь үйл явцын чанар, үр дүнтэй холбоотойгоор тодорхой зорилго дэвшүүлэн чанарыг тасралтгүй сайжруулах ажлыг дэмжих тогтолцоо юм. Өнөөгийн байдлаар тухайн байгууллагын байршил, тусламж үйлчилгээний шатлалаас хамааран тусгай зөвшөөрлийг ЭМЯ, Улаанбаатар хот, аймгийн ЗДТГ олгож байгаа боловч төвлөрлийг сааруулсан энэ байдлаас болж тавих шалгуур жигд бус, зохицуулалтын ямар нэг механизмгүй байхад хүргэж байна. Шаардлагатай сургалт явуулах, ажиллах хүний нөөцөө нэмэгдүүлэх замаар байгууллагад үзлэг хийх чадавхийг сайжруулах хэрэгтэй. Үзлэгийг ЭМЯ-ны ажилтнууд эсвэл зохих сургалтад хамрагдсан Улаанбаатар хот, аймгийн эрүүл

51

мэндийн байгууллагад ажиллаж буй мэргэжилтнүүд төв нэгжийн удирдлага, зохицуулалтан дор гүйцэтгэж болно.

ХУВИЙН ХЭВШЛИЙН САЛБАР УБ хотын хувийн хэвшлийн эмнэлгийн салбар үсрэлт хийн хөгжиж, одоогоор 898 хувийн эмнэлэг ажиллаж байна. Салбарыг дорвитой зохицуулсан зохицуулалтгүйгээр энэ үсрэлт явагдсан байна. Тэдгээр хэвийн хэвшлийн эмнэлгийн 13% нь ортой, мөн 90% гаруй нь маш жижиг (20-иос цөөн ортой), тэдний тусламж үйлчилгээний чанар, чадавхийн талаар мэдээлэл бараг байхгүй. Хувийн эмнэлгүүд боломжийн чанартай, үндэсний эрүүл мэндийн бодлогод нийцсэн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх шаардлагатай ба үүнийг зохицуулах өргөн хүрээтэй бодлого, журам үгүйлэгдэж байна.

18. Хувийн салбарын үүрэг ролийг тодорхойлох, зохицуулах Хувийн салбар нь өнөөдөр Монгол улсад бодит байдлын нэг хэсэг болсон бөгөөд эрүүл мэндийн салбарын нөөц, тусламж үйлчилгээнд аль алинд хувь нэмэр оруулах боломжтой, өөрийн давуу талаар улсын салбарыг нөхөх хэмжээний үүрэг ч гүйцэтгэж чадахаар болсон. Гэхдээ түүний үүрэг ролийг нарийвчлан тогтоож УБ хотын эрүүл мэндийн салбарт ямар байдлаар ажиллахыг тодруулах шаардлагатай байна. Үүний тулд хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдийн талаар нарийвчилсан мэдээлэл цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх хэрэгтэй.

Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Монгол Улсад улсын салбар давамгайлсан эрүүл мэндийн холимог тогтолцоо нэгэнт бий болоод байна. Улсын салбар нь тогтолцоог зохицуулах, болон манлайлах үүргийн зэрэгцээ тусламж үйлчилгээний болон санхүүжилтийн дийлэнх хэсгийг хариуцан үзүүлэх үүрэг хүлээж байна. Энэхүү холимог тогтолцоо цаашид үргэлжлэн оршин тогтнож, хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчдийн үүрэг роль улам нэмэгдэнэ гэж таамаглаж байна. Эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоо хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчидтэй нэлээд хэдэн жил гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа нь бас нэг нэмэлт хүчин зүйл юм. Улаанбаатар хотын хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчдийн бүтэц (ашгийн төлөө ба ТББ, үндэсний ба гадаад), төрөл (эмнэлэг, клиник, бие даасан мэргэжилтнүүд), практик, үйлчлүүлэгчдийн төлөв байдалд системтэй судалгаа хийх нь хамгийн эхний алхам ба ингэхдээ цаашид салбарт илүү нааштай нөлөө үзүүлнэ гэдэг утгаараа томоохон эмнэлгүүдэд илүү анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй. Хувийн салбар өргөжин, өөрчлөгдөж байгаатай холбоотойгоор хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдэд одоо хийгдэж байгаа ба ирээдүйд хийгдэх хөрөнгө оруулалтын талаарх мэдээллийг цуглуулах шаардлагатай. Зураг 13-т үзүүлсэнчлэн олон улсын туршлагаас хувийн хэвшлийн эмнэлгүүд, хувийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид Гэрээлэх, Хамтрах, Өрсөлдөх, Бие даан ажиллах зэрэг үүрэг гүйцэтгэдэг гэж үздэг. Гэхдээ энэ ангилал илүү онолын шинжтэй бөгөөд олон улс оронд ийм “цэвэр” тогтолцоо байдаггүй.

Гэрээлэх хэлбэр: засгийн газар буюу нийгмийн даатгалын байгууллага хувийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчээр тодорхой төрлийн тусламж

52

үйлчилгээ үзүүлүүлэхээр гэрээ байгуулна. Энэ тохиолдолд зохицуулалтыг гэрээний удирдлагын хэлбэрээр хийж, хувийн хэвшлийн тусламж үзүүлэгчид улсын санхүүжилтэд найдан оршин тогтнож, салбарын ерөнхий бодлогыг хэрэгжүүлэхэд оролцдог. Засгийн газар хувийн салбарын үйл ажиллагааг зохицуулахаас гадна хувийн хэвшлээр гэрээний үндсэн дээр салбарын багагүй хэмжээний тусламж үйлчилгээг гүйцэтгүүлэхийн зэрэгцээ үндэсний бодлого, тэргүүлэх чиглэлийг баримтлан ажиллахыг шаардана. Хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчдийн санхүүжилтийн дийлэнх хэсгийг улсын төсөв буюу нийгмийн даатгалын санхүүжилт эзэлнэ.

Хамтран ажиллах хэлбэр: төрөөс хувийн хэвшлийг үндэсний бодлого, тэргүүлэх зорилтын дагуу тодорхой чиглэлд хөрөнгө оруулах, улсын эмнэлгүүдийн үзүүлж чадахгүй байгаа үйлчилгээг нөхөн гүйцээх, эсвэл зарим тусламж үйлчилгээг илүү чанартай, үр ашигтай болгох зорилгоор хатмран ажиллахыг урина.

Өрсөлдөөнт хэлбэр: Хувийн хэвшил улсын салбартай өрсөлдөх зарчмаар засгийн газартай гэрээлж санхүүжилт авна. Энэ хэлбэр нь эрүүл мэндийн тогтолцоонд зах зээлийн зарим нэг шинжийг нэвтрүүлэхийг зорьж улсын эмнэлгүүдийг хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай адилтган үзэж, тэдний үр ашигтай ажиллагааг дэмжихийг хичээдэг. Их Британи, Нидерланд зэрэг улс орнуудад энэ хэлбэр байх ба “дотоод зах зээл”, “улсын салбарын өрсөлдөөн” зэргээр нэрлэгддэг.

Бие даан ажиллах хэлбэр: Энэ хэлбэрийн тухайд хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид бие даан үйл ажиллагаа явуулж, улсын салбартай бараг уялдаа холбоогүй ажиллаж, улсын эмнэлгийн үйлчилгээ авахыг хүсэхгүй байгаа хэрэглэгчдэд өөрийн үйлчилгээг санал болгодог. Хувийн салбар голчлон буюу бараг бүрэн хэмжээгээр хувийн даатгалаас эсвэл хувь хүний төлбөрөөс санхүүжнэ. Засгийн газрын зүгээс хувийн салбарын давуу талыг илүү гаргах, хэрэглэгчдийг хамгаалахад чиглэсэн арга хэмжээ авах талын зохицуулалтыг хийдэг. Ийм зохицуулалт бүхий орчинд хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид үйл ажиллагаагаа чөлөөтэй явуулах ба харин эрүүл мэндийн салбарын бодлого, тэргүүлэх зорилттой холбоотой ямар нэг үүрэг хүлээдэггүй. Иймд энэ хэлбэрийн үед төрийн зүгээс хувийн хэвшлийн байгууллагууд өрсөлдөөнт орчинд ажиллан, тусламж үйлчилгээний үр ашиг, чанарыг нэмэгдүүлж буй эсэхэд анхааран зохицуулалт хийх хэрэгтэй болно. Энэ хэлбэрийн гол жишээ нь АНУ-ын эрүүл мэндийн тогтолцоо юм.

Төр ба хувийн хэвшлийн түншлэлийн (хамтран ажиллах хэлбэр) өвөрмөц нэг хувилбар нь эмнэлэг барьж байгуулах, байгууллагын дэд бүтцийг засварлах зэрэгт хувийн компаниудыг урьж оролцуулан улмаар тодорхой хугацаагаар (ихэвчлэн 10-20 жил) тухайн эмнэлгийг удирдлагын гэрээгээр хувийн компаниар удирдуулан ажиллуулдаг.

Хувийн салбарын үүрэг рольтой холбоотой өөр нэг онцлог асуудал бол эрүүл мэндийн салбарт чухам ямар төрлийн (нэн ялангуяа гадаадын байгууллагууд) хувийн хэвшлийн байгууллагыг ажиллуулахыг зөвшөөрөх, эс зөвшөөрөх тухай асуудал байдаг. Зарим улс оронд эрүүл мэндийн салбарын тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчдийн дийлэнх хэсгийг гадаадын байгууллага байхыг хориглодог (жишээ нь, ийм байдал Бразил улсад олон жил үргэлжилж байна).

53

Зураг 11: Хувийн салбарын үүрэг ролийг хялбаршуулан харуулах нь

Эрүүл мэндийн салбарт хувийн хэвшлийнхний оролцоо ямар хэлбэртэй байхыг шийдэх нь мэргэжлийн гэхээсээ улс төрийн болон нийгмийн шинжтэй шийдвэр байдаг. “Илүү сайн” хувилбар гэж байхгүй бөгөөд янз бүрийн улс орнууд хувийн салбарынхны оролцоог харилцан адилгүй шийдсэн нь бий: хувийн салбарынхны маш бага оролцооноос (Их Британи шиг) авахуулаад улсын салбартайгаа бүрэн нэгдмэл байдлаар ажиллах (Баруун Европын олон улс орон) төдийгүй хувийн хэвшил нь тусламж үйлчилгээг давамгайлан хүргэх (АНУ) хэлбэр ч байна. Энэхүү сонголтод хэд хэдэн хүчин зүйлс нөлөөлнө: (1) эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг улсын буюу хувийн салбарын алинаар үзүүлэхийг нийгэм илүүд үзэж байгаа, (2) хувийн салбарын хэмжээ, чадавх, (3) хувийн салбарыг зохицуулах эрүүл мэндийн удирдах байгууллагын чадавх, (4) эрүүл мэндийн салбарыг санхүүжүүлэх засгийн газрын чадавх зэрэг болно.

Хөгжиж буй улс орнууд хувийн салбарын үүрэг ролийг бууруулах, хэмжээг нь багасгах гэж оролдсон боловч хэрэгцээтэй эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг үзүүлэх улсын салбарын чадавх хязгаарлагдмал, санхүүгийн боломж хомс, хэрэглэгчид шуурхай, үйлчлүүлэгчийг дээдэлсэн тусламж үйлчилгээг сонгох сонирхолтой байдаг зэргээс шалтгаалан амжилтад хүрээгүй гэдгийг цохон тэмдэглэх нь зүйтэй.

Хүснэгт 9: Хувийн салбарын оролцоо, үүрэг ролийн хувьд эрүүл мэндийн тогтолцооны гол хэлбэр, шинжүүд

Шинж Бие даан үйлчилгээ

үзүүлэх

Гэрээгээр тусламж үзүүлэх

Үл мэдэгдэм үүрэгтэй

Холимог

Хувийн хэвшлийн тусламж үзүүлэгчдийг улсаас санхүүжүүлэх

Хязгаарлагдмал Дийлэнх буюу давамгай

Хязгаарлагд-мал буюу байхгүй

Дийлэнх

54

Шинж Бие даан үйлчилгээ

үзүүлэх

Гэрээгээр тусламж үзүүлэх

Үл мэдэгдэм үүрэгтэй

Холимог

Хувийн салбарыг зохицуулах

Сайн, бие даасан байгууллагатай

Ихэвчлэн гэрээгээр/худалдан авах

Хязгаарлагд-мал

Тогтворгүй

Тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчдэд төрийн бодлого, тэргүүлэх чиглэл нөлөөлнө

Хязгаарлагдмал Хүчтэй Хязгаарлагд-мал

Тогтворгүй

Улс орон АНУ Франц, Герман Их Британи Бразил

19. Зохицуулалтын сайн орчин бий болгох Үндэслэл ба хэлэлцүүлэг: Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарт хувийн салбар улам бүр цэцэглэн хөгжих, мөн Нийгмийн эрүүл мэндийн даатгалын зүгээс тэдэнтэй цаашид гэрээ байгуулан ажиллах нь хэвээр үргэлжилнэ гэвэл хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчидтэй гэрээлэх, санхүүжүүлэх эрх зүйн зохицуулалт шаардагдана. Тухайлбал, төрийн байгууллага гэрээ боловсруулах, хянах, үнэлэх чадавхи сайтай байх хэрэгтэй. Энэ чадавхийг боломжтой бол бие даасан тусламж үйлчилгээ худалдан авах байгууллагад бүрдүүлэх нь зүйтэй. Санхүүжүүлэгч байгууллага нь хувийн хэвшлийн гэрээний удирдлагыг хэрэгжүүлэх нь хамгийн оновчтой байгууллага байх бөгөөд гэрээ нь тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчийн зан үйлд нөлөөлөх үндсэн хэрэгсэл болдог. Хувийн хэвшлийн эмнэлгийн өнөөгийн салбарт дорвитой өөрчлөлт, шинэчлэл хэрэгтэй. Хувийн хэвшлийн эмнэлгүүдийн олонх нь эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг чанартай, үр ашигтай үзүүлэхэд хэт жижиг байна. Энэ олон жижиг эмнэлгүүд нь “эмнэлэг” гэхэд хэцүү бөгөөд тэднийг хүчээр нэгтгэх, нийлүүлэх эсвэл заримыг нь хаах хэрэгтэй. Хувийн эмнэлгүүдийг тооны хувьд цөөрүүлэн олон төрлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх чадвартай болгон томруулах буюу улсын салбарт хийгдэж байгаатай адилхан эмнэлгийн бүтэц, зохион байгуулалтыг оновчтой болгох ажлыг хувийн салбарт ч мөн адил дунд хугацаанд хийх шаардлагатай байна. Хувийн эмнэлгүүдийн бүтэц, зохион байгуулалтыг оновчтой болгох стратегийг тусгай зөвшөөрөл олгох, магадлан итгэмжлэлийн тогтолцоог сайжруулах, гүйцэтгэлийн гэрээгээр улсын төсвөөс буюу ЭМДС-аас санхүүжүүлэх зэрэг хөшүүргүүдээр дэмжих хэрэгтэй. Зохицуулалтын орчин гурван тулгуурыг хамрах хэрэгтэй. Үүнд: (1) тусгай зөвшөөрөл (үйл ажиллагаа эрхлэх суурь шаардлага), (2) магадлан итгэмжлэл (санхүүжүүлэх, гэрээ байгуулах үндсэн шаардлага), (3) хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчдийн гүйцэтгэх үүрэг ба тэд үндэсний бодлого, тэргүүлэх чиглэлийг мөрдөх шаардлагатай эсэх, хөрөнгө оруулалтын зохицуулалтад орох шаардлагатай эсэх асуудлууд болно. Зохицуулалт нь зөвхөн (эсвэл голчлон) залхаан цээрлүүлэх бус харин үр ашиг, чанарыг сайжруулах хөшүүрэг, таатай нөхцлийг бүрдүүлэхэд чиглэгдэж байх нь зүйтэй.

Шинээр хийх зохицуулалтад анхаарах гол зүйл бол хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид үндэсний бодлого, тэргүүлэх чиглэлийг хэрэгжүүлэх эсэх,

55

гол нь хувийн салбарт хөрөнгө оруулах, тоног төхөөрөмж худалдан авахад тэдэнд хэрэгцээний гэрчилгээ хэрэгтэй эсэхийг шийдэх хэрэгцээ гарна. Хэдийгээр янз бүрийн улс оронд харилцан адилгүй хэлбэртэй байдаг ч олон улсын туршлагаас нэг зүйл маш тодорхой нотолгоо болсон. Энэ нь дэд бүтэц болон эмнэлгийн тоног төхөөрөмжид чиглэсэн эрүүл мэндийн хөрөнгө оруулалтыг үндэсний (улс болон хувийн салбарын хамт) хэмжээнд зохицуулан чиглүүлэх тогтолцоог бий болгосон улс орнууд эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний өсөн нэмэгдэж буй зардлыг хязгаарлах, эмнэлгийн тоног төхөөрөмжийг үр ашиггүй ашиглахаас сэргийлж чадсан байна. Зохицуулалтыг хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчид оновчтой, үр ашигтай, чанартай тусламж үзүүлэх явдлыг тууштай дэмжихэд чиглүүлэхээс гадна зохих урамшуулал, хөшүүргийг зөв хэрэглэх шаардлагатай. Хувийн хэвшлийн эмнэлгүүд тооны хувьд олширч байгаа тул тэднийг олшруулах бус харин тусламжийг сайн чанартай үзүүлэх, улсын эмнэлэгтэй хамтран ажиллах явдлыг дэмжихэд урамшууллын хөшүүрэг хэрэгтэй байна. Тиймээс улсын болон хувийн эмнэлгүүдийг ялгавартай санхүүжүүлдэг шударга бус хэв маягийг өөрчилж, ЭМДС-аас санхүүжих төлбөрийн хэмжээг адилтгах нь зүйтэй.

20. Төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг дэмжих хууль эрх зүйн болон бодлогын таатай орчин бүрдүүлэх

Дэд бүтцэд хөрөнгө оруулах, байгууллагын удирдлагыг гэрээгээр авч явах зэргийг багтаадаг Төр-хувийн хэвшлийн түншлэлийн явцуу тодорхойлолтод баригдалгүй төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг өргөн цар хүрээтэйгээр бид энэ хэсгийн зөвлөмжийг дэвшүүлж байна24. Үндэслэл ба нотолгоо: Хууль эрх зүйн статусыг тодруулах, зөрчил, үл нийцлийг арилгахын тулд одоо байгаа төр ба хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагаанд хамаарах хууль эрх зүй, зохицуулалтын бүх журмыг шинэчлэх, нэгтгэх хэрэгтэй: жишээлбэл, өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд хувийн хэвшлийн байгууллагад тооцогдон, засгийн газартай гэрээ байгуулан ажилладаг боловч төсвийн байгууллага гэсэн ангилалд багтдаг, тэдний өмчийг төрийн өмчид тоолон бүртгэдэг, орон нутгийн зарим байгууллагууд ашгийн төлөө байгууллага хэмээн үзэж татвар ногдуулдаг байна25. Өөр нэг жишээ бол улс болон хувийн эмнэлгүүд ЭМДС-гаас харилцан адилгүй тарифаар санхүүжилт авдаг ба хувийн эмнэлгүүдийн тариф маш бага байдаг. Эмнэлгийн салбар дахь төр ба хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны өмнөх туршлагад дорвитой үнэлгээ хийгээгүй, янз бүрийн загварууд байдаг ч тэднийг амьдралд туршаагүй зэргийг харгалзан төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны аль нэг загварыг сонгон хэрэгжүүлэхийн өмнө туршиж, үнэлэх нь зүйтэй. Төр ба хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны чиглэлээр өмнө хийгдсэн, одоо хэрэгжиж байгаа болон цаашид хийх үйл ажиллагаанд системтэй хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ хийх, ингэхдээ янз бүрийн загварууд, туршлагын үр дүн, гүйцэтгэлд дүн шинжилгээ хийх, харьцуулах шинжлэх ухааны аргачлалыг ашиглах хэрэгтэй. 24 Иймэрхүү төр-хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хэлбэрүүд янз бүрийн улс оронд боловсрон хэрэгждэг ч хамгийн түгээмэл нь Барь-Ажиллуул-Шилжүүл гэсэн загвар байдаг. 25 Одоогийн зохицуулалт эдгээр зөрчлийг арилгахыг хичээж байна.

56

Монгол Улсад төр ба хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хэд хэдэн хувилбар байж болох ба тэдний зарим нь аль хэдийнэ туршигдан, хэрэгжиж байгааг Хүснэгт 10-т нэгтгэн харуулав. Хүснэгт 10: Улаанбаатар хотын эмнэлгүүдэд байгаа төр ба хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны хэлбэрүүд

Хэлбэр Монгол Улсад байгаа Дэмжих үйлчилгээг аутсорсинг хийх Хэд хэдэн эмнэлгүүд гал тогоо, угаалга зэрэг

үйлчилгээг Эмнэлзүйн үйлчилгээг аутсорсинг хийх байхгүй Оношлох үйлчилгээг аутсорсинг хийх Жнь Чингэлтэй дүүргийн ЭМН лабораторийн

үйлчилгээг Хувийн удирдлагаар хангах Эхэн үедээ Баянзүрх дүүргийн эмнэлэг, одоо

Сүхбаатар дүүргийн эмнэлэг, Чингэлтэй дүүргийн ЭМН гм

Хувийн хэвшлийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэгчидтэй гэрээ байгуулах

Өрхийн эмнэлгүүд

Гэрээтэйгээр хувьчлах Сумын эмнэлгүүд (цуцалсан), Баянзүрх дүүргийн эмнэлэг (одоогийн байдал)

Барь- Ажиллуул-Шилжүүл хэлбэрийн төр-хувийн хэвшлийн түншлэл

Хууль гарсан боловч эрүүл мэндийн салбарт энэ талаар туршлагагүй

ЭРСДЭЛ БА ХЭРЭГЖҮҮЛЭХТЭЙ ХОЛБООТОЙ АСУУДАЛ Энэхүү бодлогод санал болгож байгаатай адил өргөн хүрээтэй эмнэлгийн шинэчлэл бүхэн ихээхэн эрсдэл дагуулж, бэрхшээлтэй учирдаг. Эмнэлгийн шинэчлэлийн олон улсын туршлагад тулгуурлан шинэчлэлийн үйл явцыг амжилттай болгох гол хүчин зүйлс, шинэчлэлийн хэрэгжилтийг сааруулах гол эрсдлийн талаар энэ бүлэгт өгүүлж, шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх урьдчилсан хугацааны талаар мөн дурьдах болно. Бодлого батлагдсаны дараа боловсруулагдан гарах стратегийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөнд эдгээрийн талаар дэлгэрэнгүй тусгана.

Амжилтын гол хүчин зүйлс Эмнэлгийн бодлогын хэрэгжилт амжилттай байх эсэх нь олон хүчин зүйлээс хамаарна. Үүнд:

Хүчтэй манлайлал ба шинэчлэлийн “аварга”: төвийн бөгөөд орон нутгийн эрүүл мэндийн удирдах бүх байгууллагууд үйл явцад гүнзгий оролцон дэмжих хэрэгтэй. Одоогоор энэ үйл явцыг манлайлах ажлыг ЭМЯ хийх нь хамгийн тохиромжтой байна. Учир нь эрүүл мэндийн бодлого боловсруулах, бусад оролцогч талуудыг татан оролцуулах цорын ганц байгууллага нь ЭМЯ байна. Гэвч шинэчлэлийн аваргууд харъяа байгууллагууд, бусад яамдаас ч гарч ирж болно.

Сайн зохицуулалт: бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах, ерөнхийд нь хянах дээд хэмжээний хороог бусад оролцогч талуудыг оролцуулан байгуулах: Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар, Нийслэлийн Эрүүл

57

мэндийн газар, ЭМДС/УНДЕГ, СЯ, Төрийн өмчийн хороо, Төрийн албаны зөвлөл.

Улаанбаатар хотын эмнэлгийн салбарыг ирээдүйд хөгжүүлэх хэтийн зорилго, загварын талаар бүгд жигд ойлголттой болох нь бодлогыг боловсруулах, түүний үр дагаврыг ойлгоход тустай.

Засгийн газрын зүгээс үйл явцыг манлайлах улс төрийн хүсэл зориг, нэгдмэл дуу хоолой чухал.

Оролцогч гол талуудын оролцоо, дэмжлэг чухал бөгөөд энэ нь хэт ойрын зорилтод автахгүй байх, бусад оролцогч талуудын зүгээс гарах эсэргүүцлийг бууруулахад дөхөмтэй26.

Тодорхой үе шаттайгаар бодлогыг хэрэгжүүлэх стратеги, өөрчлөлтийн гол хөшүүрэг хэрэгтэй. Шинэчлэлийн зарим нэг элементийг өөрчлөлтийг хөтлөх хүч болгож болох ба санхүүжилт, төлбөрийн механизмаар дамжуулах замаар сайтар боловсруулсан урамшууллын бүтэц үр дүнгээ өгдгийг олон улсын туршлага харуулж байна. Олон нийтийн оролцоог сайтар хангасан сайн засаглал үйл явцыг амжилттай хөтлөхөд мөн тустай.

Гол эрсдлүүд Эрүүл мэндийн салбарын ихэнх шинэчлэлийн адил энэхүү бодлогыг амжилттай хэрэгжүүлэхэд олон хүчин зүйл нөлөөлж, замаас гаргах аюултай.

Нэгдүгээрт, бодлогыг хэрэгжүүлэх нэгдмэл алсын хараа, зөвшилцөл байхгүй бол дэмжлэг хязгаарлагдаж, хэрэгжилтийн эрчийг сулруулна. Үйл ажиллагааны түвшний менежерүүд бодлогын зорилт, түүний үр дагаврыг дутуу дулимаг ойлгосноос хэрэгжилт саарч, хэрэгцээгүй эсэргүүцэлтэй тулдаг.

Оролцогч гол талуудын зүгээс эсэргүүцэл гарвал бодлогын хэрэгжилтийг хойшлуулж, тэр чигт нь саатуулахад хүрнэ. Жишээ нь, хэрэв эмч, эмнэлгийн бусад мэргэжилтнүүд шинэчлэлийг ойлгохгүй бол эсэргүүцэн, өөрсдөө хүндрэлтэй байдалд орох гэж байгаа мэтээр хүлээн авна.

Шинэчлэлийн хүчин чармайлтууд нэгдээгүй, бүрэлдэхүүн хэсгүүд хоорондын уялдаа холбоо тааруу байвал шинэчлэлийн үр нөлөөг багасгаж, зөвхөн зарим хэсэг нь хэрэгжээд үйл явцын тэнцвэр алдагдана. Зохицуулах ба үйл ажиллагааны түвшинд (энэ тохиолдолд эмнэлгийн менежерүүд) хэрэгжүүлэх чадавх сул байвал шинэчлэл бүрэн дүүрэн хэрэгжиж чадахгүй, хүлээж буй үр дүнд хүрэхгүй байдалд орно.

Хууль эрх зүйн болон зохицуулах баримт бичгүүдэд зөрчилтэй заалтууд байх нь шинэчлэлийг, түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэхийг тодорхойгүй болгож, шинэчлэлийн явцад ахиц гарч чадахгүй болно. 26 Хавсралт 5-д оролцогч талуудын зураглалыг урьдчилсан байдлаар гарган харуулав; Стратегийн төлөвлөгөөний хүрээнд үүнийг шинэчлэн сайжруулна.

58

НОМ ЗҮЙ Aзийн хөгжлийн банк – Эрүүл мэндийн салбарын хөгжил-4 төсөл, 2010 оны 5 сар:

Салбарын засаглалыг сайжруулах – Стратегийн дүн шинжилгээ. Төсөл боловсруулах техник туслалцааны төсөл TA 7309-MON

AХБ – ЭМСХ4 Эмнэлгийн дэд салбарындүн шинжилгээ, Баасанжав, Н, 2011: Клиникийн 3 дугаар эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг үнэлэх нь

(илтгэл). Болормаа ба бусад, Moнгол Улс: Эрүүл мэндийн тогтолцооны үнэлгээ: Шилжилтийн

үеийн эрүүл мэндийн тогтолцоо, 2007; 9(4): 1–151. Borowitz et al, 2007 - Michael Borowitz et al. Mongolia: The Mongolian health system at a

crossroads an incomplete transition to a Post-Semashko model Paper No. 2007-1, 39014

Эрүүл мэндийн газар - Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг. Эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүд 2010. ЭМЯ/ЗГХА, Улаанбаатар, 2011.

Эрүүл мэндийн газар - Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг. Эрүүл мэндийн үзүүлэлтүүд 2009. ЭМЯ/ЗГХА, Улаанбаатар, 2010

GVG, 2010a: Монгол Улсын эрүүл мэндийн санхүүжилтийн шинэ загвар (төсөл), ЭМСХ3 төсөл, ЭMЯ, АХБ.

GVG, 2010a: Эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцооны үнэлгээ (төсөл). ЭМСХ3 төсөл, ЭMЯ, АХБ.

GVG, 2010c: Нэг худалдан авагчийн загвар. ЭМСХ3 төсөл, ЭMЯ, АХБ. “УБ хотын эмзэг бүлгийн хүн амын эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний

хүртээмжийн нөхцөл байдлын үнэлгээ” техник туслалцааны төсөл. УБ хотын эмзэг бүлгийн хүн амын эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хүртээмжийн нөхцөл байдлын үнэлгээ, хуудас 64. ЭMЯ, АХБ, Улаанбаатар, 2010

Harding A & Preker AS, 2000: Understanding Organizational Reforms – The Corporatization of Public Hospitals. HNP Discussion Paper, the World Bank, Washington, DC.

HLSP/MEC, 2010: Discussion Paper – Framework for the Development of Strategic Hospital Development Plan for Ulaanbaatar. HSDP 4, ADB.

La Forgia GM and Couttolenc BF, 2008: Hospital Performance in Brazil: In search of Excellence. The World Bank, Washington DC.

Эрүүл мэндийн яам, 2011: Эмнэлгийн тоон мэдээ 2010. Эрүүл мэндийн яам, 2005: Эрүүл мэндийн салбарын стратегийн мастер төлөвлөгөө,

2006-2015. Tokyo, JICWELS, 2005. Эрүүл мэндийн яам, АХБ, 2009: УБ хотын эмзэг бүлгийн хүн амын эрүүл мэндийн

тусламж үйлчилгээний хүртээмж төсөл (JFPR 9115-Mon), Төслийн улирлын зургаа дахь тайлан.

Navarrete, Organizaciones Sanitarias Integradas Нээлттэй нийгэм хүрээлэн – Эрүүл мэндийн салбарын хувьчлал 2004 Мэргэжлийн үнэлгээний нийгэмлэг, “Монгол улсын эмнэлгийн лавлагаа

тусламжийн үнэлгээ”, ЭМСХ2 төсөл, AХБ, ЭМЯ, 2008 Purvis et al, 2003: UB Master Plan for Hospital Restructuring Ulaanbaatar City, 2011: Hospital data 2010. Ulrich, Lynton and Dr. Altantuva Jigidsuren, Report and Recommendation for Health Sector

Public-Private Partnerships, May 2002.

World Bank, 2010: Enhancing Policies and Practices for Ger Area Development in Ulaanbaatar. The World Bank, Cities Alliance.

World Health Organization, 2010: World Health Statistics 2010. WHO, Geneva.

59

ХАВСРАЛТ 1: УБ ХОТЫН ДҮҮРГҮҮДИЙН СУУРЬ ҮЗҮҮЛЭЛТ БА ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН БАЙГУУЛЛАГУУД, 2010

Байгууллагын

төрөл Багануур Багахангай Баянгол Баянзүрх Чингэлтэй Хан-Уул Налайх Сонгино Хайрхан Сүхбаатар УБ

Нутаг дэвсгэр Km2 620 140 30 1.244 89 485 688 1.201 208 4.704

Хүн ам (2007?) 25.969 3.864 165.159 221.565 136.014 94.670 28.152 220.295 129.486 1.025.174 (2010) 26.900 3.600 185.100 266.000 147.400 112.100 31.500 252.300 136.900 1.161.800 Хүн амын нягтрал 41,9 27,6 5598,6 178,1 1523,1 195,3 40,9 183,5 621,3 217,9 Хороодын тоо 4 2 20 24 18 14 6 21 16 125 Зай 138 90 1 3 1 2 36 5 0 0 Гурав дахь шатлал Эмнэлгүүд 4 4 1 3 12 Ор 1568 1365 100 709 3742 Хоёр дахь шатлал НЭМ-ийн Төв 1 1 1 1 1 1 1 1 8 Амбулатори 1 1 3 4 3 2 3 3 20

Дүүргийн ортой эмнэлэг 1 0 1 1 1 2 1 2 1 10

Бусад эмнэлгүүд 1 3 1 2 7 Ор 135 0 225 647 368 183 135 228 510 2431 Анхан шат Ортой эмнэлэг 1 2 1 1 5 Ор 15 27 15 15 72 Өрхийн ЭМТ 4 21 23 17 12 4 24 18 123

Хувийн Ортой эмнэлгүүд 1 44 28 8 4 24 16 125

Ор 10 1062 518 329 51 558 314 2842

Клиник 9 226 158 69 36 9 77 189 773 Нийт ортой эмнэлэг 2 1 50 36 2 11 5 26 22 155

60

Нийт орны тоо 145 15 2855 2530 368 612 186 786 1533 9030 Улсын эмнэлгийн нягтрал

Эмнэлэг 3,72 27,78 2,70 3,38 1,36 3,57 3,17 1,19 3,65 9,47

Ор 5,02 4,17 9,20 7,67 2,27 2,66 4,29 1,06 8,87 6,41 Нийт эмнэлгийн нягтрал

Эмнэлэг 7,43 27,78 27,01 13,53 1,36 9,81 15,87 10,31 16,07 13,34

Ор 5,39 4,17 15,42 9,51 2,50 5,46 5,90 3,12 11,20 7,77 Өрхийн ЭМТ + Aмбулатори+ Клиник 52,04 - 133,98 69,17 61,06 45,50 47,62 41,22 153,40 78,84

Нягтралыг илэрхийлэхдээ эмнэлгийг 100,000, орыг 1000 хүн амд харьцуулсан болно. Эх сурвалж:ЭМЯ-ны 2011 оны статитик мэдээнээс ашиглаж тооцоолов. Бусад эмнэлгүүд: Төрөх эмнэлэг 3, цэргийн, төмөр замын, төрийн албан хаагчдын болон Энэрэл эмнэлгийг оруулсан болно.

61

ХАВСРАЛТ 2: ЗАРИМ УЛС ОРОН, БҮСИЙН ЭМНЭЛГИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД, CIRCA 2008

ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД Монгол Европ FSU & Төв Ази

Латин Америк

Зүүн Ази

Бразил Бразилийн нийслэл

ЭМ-ийн төв & постууд /100,000 8,24 44,81 28,57 27,51 32,78 22.36 23.81 Эмнэлгийн нягтрал /100,000 22,84 1,54 2,18 1,42 1,61 3.59 4.36 Эмнэлгийн бүс/Төв /100,000 2,84 0,27 0,31 0,20 0,15 0.18 1.03 Эмнэлэг Хөдөөгийн /100,000 1,32 0,66 0,78 0,63 0,56 0.79 (-) Эмнэлэг Орон нутгийн/Дүүргийн /100,000 12,40 0,60 1,09 0,60 0,89

2.58 3.34

Орны нягтрал /1,000 6,36 5,57 6,65 2,27 3,17 2.26 3.68 Эмчийн үзлэг Нэг иргэн/yr 5,66 6,46 7,30 Эмнэлэгт хэвтэлт Нэг иргэн/yr 22,71 17,56 17,86 5,23 5,67 Дундаж ор хоног Хоног 8,07 11,45 14,36 5,17

62

ХАВСРАЛТ 3: ЭМНЭЛГИЙН ЗАН ҮЙЛИЙГ ОЙЛГОХ ЗАГВАР

Улс болон хувийн эмнэлэг аль нь ч бай, эмнэлгүүд дараах үндэсн гурван хүчин зүйлд хариу үзүүлэн ажилладаг: (1) засаглалын бүтэц ба механизм, төр буюу хувийн эмнэлгийн эзэмшигч эмнэлгийг тодорхой зорилгыг биелүүлэх, эмнэлгийн менежерүүдийг тодорхой үр дүн гаргахын төлөө хариуцлага хүлээн ажиллуулдаг; (2) санхүүжилт ба төлбөрийн механизм, үүгээр эмнэлгүүд үзүүлсэн үйлчилгээнийхээ төлөө санхүүжилт авч, түүнийгээ сайжруулах хөшүүрэг болно; and (3) байгууллагууд хоорондын өрсөлдөөн, гол орцуудынхаа талаар бие даан шийдвэр гаргах эрх мэдэл менежерүүдэд байгаа эсэх, төсвийн илүүдэл, бусад орлогыг захиран зарцуулах эрхтэй эсэх гэх мэт зах зээлийн шахалтад орж буй байдал зэрэг болно. Эдгээр гурван хүчин зүйлийг Дүрслэл 14-т харуулав. Дүрслэл 12: Эмнэлгийн зан үйлийг тодорхойлогч хүчин зүйлс

Эх сурвалж: Harding & Preker, 2000: Understanding Organizational Reforms - Corporatization Эрүүл мэндийн салбарын зохион байгуулалтын шинжтэй шинэчлэлүүд эмнэлгийн зан үйлийн нэг буюу хэд хэдэн гол хүчин зүйлсийг өөрчлөх үйл ажиллагааг багтаасан байдаг: засаглал (эмнэлгийг өмчлөгч – буюу засгийн газрын байгууллага – эмнэлгийн удирдлага хоорондын харилцаа), санхүүжилтийн зохицуулалт (санхүүжүүлэгч байгууллагаас байгууллагад төлбөр хийгдэж буй арга зам, хэлбэр), ба зах зээлийн орчин (зах зээлийн орц, гарцад өрсөлдөөнөөс үзүүлэх дарамтын зэрэг, шинж төлөв). Энэхүү гурван хүчин зүйлсээр дамжуулан эмнэлгийн зан үйлд хэд хэдэн арга замаар нөлөөлнө:

Эмнэлгийн менежерүүд шийдвэр гаргах эрхтэй байх буюу нөөцийг хуваарилах, үзүүлэх тусламж үйлчилгээний төрөл, бусад асуудлаар эмнэлэг хэр бие даасан шийдвэр гаргах, сонголт хийхийг хэлнэ;

Үлдэгдлийг нэхэмжлэх байдал буюу санхүүжилтийн илүүдэл, хэмнэлтийг эмнэлэг захиран зарцуулж болох эсэх;

63

Зах зээлийг мэдэрч буй байдал буюу зах зээлийн дарамт, урамшуулалд эмнэлгийн зүгээс авч буй арга хэмжээний зэрэг, хэлбэр;

Хариуцлагатай байдал буюу эмнэлгийн гүйцэтгэл, дэвшүүлсэн зорилтдоо хүрэхэд эмнэлгийн менежерүүд хариуцлага хүлээж буй байдал;

Засгийн газрын бодлого, чиглэлийг эмнэлэг хэр хэрэгжүүлж байна, нийтийн шинжтэй тусламж үйлчилгээг түлхүү үзүүлэх зэрэг нийгмийн үүрэг, үйл ажиллагаа.

Чухам аль элемент нь голлож байгаагаас эмнэлгийн зохион байгуулалтын хэлбэр шалтгаалах ба төсвийн жирийн нэг байгууллагаас боломжийн хэмжээнд бие даасан (бие даасан нэгж), хувийн байгууллага шиг ажилладаг бүтэц (компани unit), бүр хувьчлагдсан байгууллага хүртэл байж болно (Дүрслэл 15). Тухайн улс оронд эмнэлгийн шинэчлэлийг хэрхэн хийх загвар нь эдгээр хэлбэрийн алийг сонгохоос хамаардаг. Дүрслэл 13: Байгууллагын зан үйлийн загварууд ба хүчин зүйлс

Эх сурвалж: Preker and Harding (eds), 2003: Innovations in Health Service Delivery – The Corporatization of Public Hospitals. The World Bank, Washington, DC.

Бай

гуул

лагы

н за

н үй

лд н

өлөө

лдөг

чух

ал

хүчи

н зү

йлс

Шийдвэр гаргах эрх

Зах зээлийн

нөлөө

Хэмнэлтийг ашиглах эрх

мэдэл

Хариуцлага

Нийгмийн үйл ажиллагаа

Төсвийн нэгж

Бие даасан нэгж

Корпорацийн нэгж

Хувьчлагдсан нэгж

Төсвийн бус орлого

Хувийн эзэмшил

Журам, зохицуулалт, гэрээ

Төсвийн хуваарилалт

Төрийн сан

Шууд захирах ёс

Тодорхой бус, санхүүжилтгүй Unfunded

Удирдлагын эрх мэдэл

Шатлан захирах ёс

64

ХАВСРАЛТ 4: САНАЛ БОЛГОЖ БУЙ ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН ШАЛГУУР ҮЗҮҮЛЭЛТИЙН ЖАГСААЛТ

ЧИГЛЭЛ САНАЛ БОЛГОЖ БУЙ ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮД Орцын ашиглалт ба нарийн нийлмэл байдал

Нийт орны тоонд эрчимт эмчилгээний орны эзлэх % Төрөлжсөн мэргэжлийн тусламж үзүүлэх орны эзлэх % Архаг өвчнийг эмчлэх орны эзлэх %

100 оронд ногдох компьютер томографи ба MRI 24 цагаар ажиллах хагалгааны өрөөний тоо

Хүний нөөцийн харьцаа

Нэг оронд ногдох нийт ажилтан Нэг оронд ногдох сувилахуйн ажилтан

Нэг оронд ногдох эмнэлгийн мэргэжилтэн

Санхүүгийн нөөц

Нэг хэвтэн эмчлүүлэгчид ногдох дундаж зардал Амбулаторийн нэг өвчтөнд ногдох дундаж зардал Зардал/ажилтан Эх үүсвэр тус бүрээр орлогын эзлэх %

Ажилтнуудад гарч буй зардлын % Эмийн зардлын % Амбулаторийн нэг үзлэгийн дундаж зардал Хэвтэн эмчлүүлэх нэг тохиолдлын дундаж зардал

Орны ашиглалт Орны ашиглалт хувь % of patient-days on medical

Дундаж ор хоног Орны эргэлтийн хувь

Бүтээмж Өвчтөн-хоногт ногдох нийт ажилтан Өвчтөн-хоногт ногдох сувилагч Эрүүл мэндийн зөвлөгөө/эмч Хэвтэн эмчлүүлэх хоног /эмч

Амбулаторийн нэг өвчтөнд ногдох оношлогооны сорилын тоо Нэг хэвтэн эмчлүүлэгчид ногдох оношлогооны сорилын тоо Мэс заслын өрөөний бүтээмж (Хагалгааны тоо/24 цаг/өрөө) Болиулсан мэс заслын эзлэх %

Үйлчилгээ/ Гарцын харьцаа

Нэг хэвтэлтэд ногдох амбулаторийн үзлэг Нэг хэвтэлтэд ногдох яаралтай тусламж шаардлагатай өвчтөн

Нэг хэвтэлтэд ногдох мэс заслын тоо Өртөг ойролцоо оношийн бүлгийн нийт тохиолдлын өндөр өртөгтэй бүлгийн эзлэх % Төрөлжсөн мэргэжлийн зөвлөгөөний эзлэх % Төрөлжсөн мэргэжлийн тасагт хэвтүүлсэн %

Чанар Эмнэлгийн нас баралтын хувь Эмнэлгийн дотоод халдварын хувь Эхийн эндэгдлийн хувь Кесар хагалгааны хувь Зөвлөгөө авахаар хүлээх дундаж хугацаа

Байнгын сувилагч/сувилахуйн ажилтны % Эмийн хомсдлын давтамж Гаж нөлөөний % Хороогоор хэлэлцэгдсэн нас баралтын % Гомдол/ сэтгэл ханасан өвчтнүүдийн %

Тусламжийн үр дүн ба зохицуулалт

Зайлсхийж болох хэвтэлтийн %/ буюу эрүүл мэндийн анхан шатны тусламж авах боломжтой хэвтэлт

Дахин хэвтэлтийн хувь Шилжүүлсэн өвчтнүүдийн %, төрөл, байгууллагаар

65

ХАВСРАЛТ 5: ОРОЛЦОГЧ ТАЛУУДЫН ХЯЛБАРШУУЛСАН ЗУРАГЛАЛ

66