وقت آن رسیده است که مسئولانه عمل کنیم

طی دو قرن اخیر و با اوج گیري دانش، پیشرفت فناوري و توسعه صنعتی تعادل محیط زیست به زیان طبیعت بر هم بطوریکه . خورده و لطمات وارده بر آن در این دوران اسف بار، جبران ناپذیر و در مواردي از مرز فاجعه نیز گذشته است

براي مسائلی چون آلودگی هوا، آب و . یط زیست نگران هستیمکم و بیش تمامی ما براي سلامتی خودمان و محامروزه خاك، گرم شدن دماي زمین و تغییرات آب و هوایی، پدیده گرد و غبار، بحران کم آبی، افزایش ابتلاء به سرطان هاي

ل می پرسند چه کسی مسئوزیست محیطی دیگر که امروزه با آن دست به گریبان هستیم و مردم مختلف و دهها چالش!!!است ؟

شهریان، ما، همکاران، همسایگان، همبسیاري عقیده دارند که دولت ها مسئول این شرایط هستند، ولی در حقیقت این خودهم وطنان و بطور کلی مردم جهان هستیم که باید مسئولیت را به دست گیریم و براي برون رفت از بحران نابودي محیط

زندان مان ایجاد نموده و بدین ترتیب سپاسگزار و پاسدار ري را براي زندگی خود و فرزیست دست به کار شویم و محیط بهت.نعمات الهی باشیم

دیگر بیش از مردم در بسیاري از جوامع باید طرز نگرش خویش نسبت به محیط زیست را دگرگون نمایند زیرا که طبیعتبحران محیط زیست که در حال حاضر گریبانگیر اکثر . ورداین نمی تواند نیازهاي انسان را تأمین و اثرات آن را تاب آ

، به راه حل بحران محیط زیست در رویکرد دینی است.کشورها می باشد از بحران روحی و اخلاقی سرچشمه گرفته استبی اثر و یا کم اثر خواهد بود و ،بیان دیگر دعوت مردم به حفظ محیط زیست بدون استمداد از یک پشتوانه دینی

هاي حفاظت محیط زیست و پایداري توسعه اگر مبتنی بر اصول دینی باشند از ضمانت اجرایی مستحکم تري توصیه. اسلام به مقوله محیط زیست به گونه اي عمیق و برجسته توجه شده استه ویژه در ادیان آسمانی ب.برخوردار خواهند بود

بانی ارزشی و اعتقادي دین اسلام بیانگر این مساله می باشد که پیروان این مکتب الهی در برابر حفظ و دقت و تأمل در مصیانت از محیط زیست و تلاش به منظور پاك سازي و بهبود آن مسئول و مکلف می باشند و انجام این مهم نه تنها یک

و دینی است که تخطی از آن نافرمانی آشکار در برابر مسئولیت و وظیفه انسانی به حساب می آید بلکه یک تکلیف شرعی.دستورات خالق هستی بوده و گناه محسوب می گردد

حل معضلات زیست که می تواند راهگشاي دین اسلام از انسان و طبیعت و جهان محیط بر او تعریفی ارائه می نماید:محیطی امروز باشد

، محیط زیست موهبتی است الهی که استفاده درست و مفید از آن و نیز حفاظت اه دین اسلاماز دیدگانسان بنابراین. ثیرات بسیار مثبتی بر زندگی انسان داشته باشدو سالم نگاه داشتن آن می تواند تا

بایستی بهره برداري از منابع طبیعی، نه تنها به حقوق افراد جامعه توجه داشته باشد بلکه باید در در این . مدنظر قرار دهدرا نیزمی باشد ق نسل هاي آتی که این منابع ضامن حیات و بقاي آنها حقو

محیط زیست برخورد دیدگاه هیچ فرد یا گروهی در هیچ جایگاه و مقامی اجازه ندارد؛ به طریقی با ماید و که رفاه دیگران را به مخاطره بیافکند، نظام طبیعی جهان هستی و حیات را نابود ننماید

. آسایش زیستی موجودات زنده که مخلوقات خداوند می باشند را بر هم زند

بخش اول

اسلام دین سبز

و صحیح ترین شیوه در اسلام جامع ترین دیدگاهبیان گردیده استتعامل با طبیعت و محیط زیست

مقام معظم رهبري

انسان و محیط زیست

و موجودات ) آب، خاك و هوا(مجموعه اي است از منابع انرژي، مواد بی جان به عنوان موهبتی الهی، محیط زیستعوامل پیوسته در ارتباط با یکدیگر بوده و در جهت تداوم جهان هستی و بقاي که این ) گیاهان، جانوران و انسان(جاندار

شرط اساسی در حفاظت محیط زیست برقراري تعادل میان عوامل تشکیل دهنده آن می .حیات لازم و ملزوم یکدیگرندطی در شرایط مناسبی محیط زیست وقتی در حال تعادل است که عوامل تشکیل دهنده آن از نظر کمی، کیفی و ارتبا. باشد

هر گونه تغییر در هر یک از عوامل مورد اشاره بدون شک باعث تغییر در سایر عوامل شده که در نهایت . قرار گرفته باشندآنچه که موجبات عدم تعادل محیط زیست را فراهم . موجب برهم خوردن تعادل و تغییر تناسب محیط زیست می گردد

آلودگی و منشا و عامل اصلی .می نامیمآلودگی محیط زیستید، بطور کلی تخریب یا آورده و یا آنرا تهدید می نمااز روند رو به امروزه به عنوان معضلات زیست محیطیمتاسفانه تخریب محیط زیست انسان و عملکرد وي می باشد که

به اینکه طبیعت محیط را بوسیله با توجه.استو جوامع انسانی و کشورها را تحت تاثیر قرار دادهار بودهرشدي برخوردعواملی مانند باد، باران، جریان آب، خاك و گیاهان پالایش می کند، ولی پیشرفت تکنولوژي و صنعت، توسعه اقتصادي، افزایش جمعیت و نیاز و میل به رفاه بیشتر باعث شده که تخریب و آلودگی هاي محیط زیست چنان افزایش یابند که

.رصت تصفیه و پاکسازي آن نباشدطبیعت را مجال و ف

آلودگی هوا، آب و خاك ناشی از توسعه شهرنشینی و نیز صنایع، گرم شدن دماي زمین، نابودي تنوع زیستی و کاهش مصرف بی رویه انرژي هاي گیاهی و جانوري، تخریب و نابودي جنگل ها، مراتع، تالاب ها و بطور کل منابع طبیعی،گونه

روز با آن دست به گریبان می باشد و کلید حل آن درمحیط زیستی است که جهان اماز جمله چالش ها و معضلات ... وروند دستیابی به توسعه اقتصادي در طی سالیان متمادي بدون در نظر گرفتن ملاحظات .توسعه پایدار جستجو می شود

طی دهه هاي اخیر که آثار زیانبار پیشرفت لجام گسیخته تکنولوژي بر چهره زمین زیست محیطی صورت می گرفت ولیبه توسعه پایدارمشهود گشت، نظرها به سوي جلوگیري از آلودگی محیط زیست و تخریب منابع طبیعی جلب و مفهوم

ن تامین نیازهاي معناي توسعه با رعایت تمامی ملاحظات اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی شکل گرفت که هدف آ.نسل موجود با در نظر گرفتن نیازهاي نسل هاي آتی است

آن را تنها جهت بهره برداري موجود در مطرح است که پروردگار متعال محیط زیست و منابع طبیعیتهمواره این سوالانده که توسط خداوند آفریده یا اینکه باید به عنوان مجموعه اي ارزنده تلقی شود که تمامی موجودات زفریده استانسان آ

رابطه انسان و محیط زیست تنها بایستی در جهت استفاده و بهره برداري هر چه شده اند در آن حق زندگی و حیات دارند؟ آنچه که رعایت شود؟ از آن براي رفع نیازهایش مبتنی باشد یا اینکه باید نوعی توازن، تعادل، تعامل و همزیستیبیشتر

مسلم است این است که انسان در آغاز حیات خویش بر روي زمین رفتاري محتاطانه و سازگار با طبیعت داشت و حسب میزان و حدود قدرت عناصر طبیعی در محیط زیست مداخله می کرد در نتیجه طبیعت نیز قادر بود با نیروي التیام بخش

ران کرده و یا خرابی هایی که بر اثر دخالت انسان بر پیکره محیط زیست خویش برداشت هاي انسان از منابع طبیعی را جببشر به واسطه زیاده خواهی اش و نیز اشتیاق به دستیابی هر چه به مرور زمان و طی سالیاناما. وارد میشد را ترمیم نماید

مساعد نماید از آن بهره برداري کرده بیشتر به توسعه، تکنولوژي و صنعت، بیشتر از آنکه بتواند محیط زیست را براي زندگیبشر . و دیگر فراموش نمود که در این مسیر محیط زیستش را با سرعتی خارج از توان ترمیم آن آلوده و تخریب می کند

حقوق نسل هاي آینده را براي حیات و زندگی بر روي زمین نادیده گرفته و به اینکه فرزندان خود نیز از منابع طبیعی آفریده غافل از آنکه محیط زیست بزگترین دایره بسته زندگی است و !ده توسط آفریدگار سهمی دارند بی توجه بوده استش

می باشند و انسان تنها جزئی ا یکدیگر در ارتباط متقابلهمانطور که گفته شد همه اجزا و عوامل آن به هم وابسته بوده و بمختلف و چیره شدن خصلت هاي حرص و آز، فزون طلبی، اسراف، تبذیر با کسب توانایی ها و قابلیت هاياز آن است که

را بر هم زده و تعادل محیط زیست را به )توسط خداوند(شده طبیعت، از مسیر درست منحرف شده و نظام ایجاد... ونسان است که طبیعت مخاطره انداخته است و نتیجه آن است که در گذشته طبیعت انسان را تهدید می کرد، اما امروزه این ا

!!!ند از عهده ادا و جبران آن برآیدوامدار دینی می شود که به سختی می توارا تهدید و تخریب می نماید و البته با این کار

انسان خلیفه خداوند هستی ملک خداونداست وتمامی جهانو دیدگاه کلی قرآن،اسلامیبر اساس تعالیماز سوي دیگر و انسان در نظام خلقت مقامی) سوره نمل62سوره اعراف و 69سوره یونس، 73و 14سوره ص، 26آیات (.در زمین است

و حفاظت از محیط زیست و برتر از همه موجودات دارد و موظف است اراده الهی را در زمین، از جمله در تعامل با طبیعتخاکی این است که او نیز همچون خداوند به آبادانی پس اقتضاي خلافت انسان در کره.اجزاي آن به مرحله اجرا درآورد

محیط زیستی اسلام هر چند از میان اخلاق بر اساس نظریه . زمین اقدام کند و از هرگونه تخریب و آلودگی آن پرهیز نمایدئولیت مخلوقات فقط انسان داراي ارزش و شأن اخلاقی است اما او نسبت به طبیعت و همه مخلوقات داراي وظیفه و مس

مسئولیت انسان نسبت به محیط زیست علاوه بر فضیلت جانشینی خداوند، بر حسب امانت داري و نیز در قبال حق . استشکر گذاري، امانت داري،.تصرف و بهره برداري از طبیعت و منابع آن است، حقی که خداوند به انسان عنایت فرموده است

ز از اسراف و تبذیر از اهم فضایل اخلاقی اسلام است که با رویکرد حفاظت از عدالت ورزي، اصلاح، اعتدال، قناعت و پرهیامر به آباد ساختن زمین، بهره گیري مناسب و معتدل از نعمت هاي طبیعی، . محیط زیست و توسعه پایدار منطبق می باشد

انسان با محیط زیست در قرآن فتارتفکر و تأمل در طبیعت و نهی از فساد و تخریب در زمین از مهمترین احکام مربوط به رهمچنین آسمان و زمین و هر آنچه در آن است به ویژه آبها، گیاهان و حیوانات از مصادیق طبیعت هستند . و روایات است

. د شده استکه درباره اهمیت و رفتار انسان با آنها در قرآن و روایات اسلامی تأکی

یدر خدمت رفاه عموممحیطییستمنابع ز

حد افراطى ها،یدگاهدیندر ا. مطرح شده استیفروانهايیدگاهدمحیطییستاستفاده از منابع زیچگونگدربارهبوده، در حالى که بوم محوران به شدت از محیط يمدارى طرفدار استفاده بى حد از منابع به منظور رشد اقتصادانسان

.نماینداز منابع را توصیه مىزیست حمایت کرده و در حد افراطى آن حداقل استفاده

دارند و به محیطییستاز منابع زیاعتقاد به حداکثر بهره کشي،که با اصل قرار دادن رشد اقتصادیىهادیدگاهامروزهکه بدنبال حداقل یزسبز نیاراقتصاد بسیطرفدار ندارد، از طرفياند حداقل در مقام تئورسبز معروف شدهاقتصاد ضد

لازم است : گویدزاکس در این باره مى. نبودن شده استیعملیتواقعامواجهه بیزبرداشت از منابع است نیدنرسانهاى بوم زیستى رها شود و به جاى آن که تلاش گرایى در نظامگرایى یا تصنعمعیارهاى نادرست افراطى و تفریطى طبیعت

هایى ضرورى وضع شود، کوشش شود تا راهد غیر عملى و حتى غیرشود تا براى روابط میان انسان و طبیعت مقررات و قواع. آمیز زیستى احتیاطبراى احیاى منابع طبیعى پیدا شود، که هم از لحاظ اجتماعى مفید باشد و هم از لحاظ بوم

اى که ضمن گونهباشند، به بردارى مدیریت شده از منابع طبیعى مىبه همین جهت امروزه اغلب اقتصاددانان به دنبال بهره.سازى محیط نیز احتراز شودها، تا جایى که ممکن است از آلودهحفظ پایدارى این منابع و به حداکثر رساندن منافع آن

انسان و در خدمت انسان قرار داده شده است با يبرایزقرآن همه چیحکه بر اساس تصریناسلام، با اينظام اقتصاددرمنابع به ینایماگر بخواهیحقوق آنان بر انسان لازم است بعلاوه حتیتمحترم بوده و رعازیموجودات نیگروجود دینا

هايیژگیمطالعه و. منابع تفاوت خوهد کردینبرخورد ما با ایزنوع نگاه و ندبمانیانسان باقيبرايعنوان نعمت خداداد.ادعا استینایداسام مؤيهادر آموزهيرشد اقتصاد

ابعاد یرندهدربرگیاست و رفاه مورد نظر مکاتب الاهیرفاه عموميبراياصرفا مقدمهی،در نگاه اسلامیافتگیتوسعهو به یتنه گرفتار دستاورد رشد خود ساخته خود شده و دچار بحران معنوخواهد بود و انسان در بستر توسعه،یزنيمعنو

روشن یندهدر کنار آیااز مواهب دنيبلکه با برخورداریانه،روح صوفو خشکو نه گرفتار زهد یتدنبال آن بحران هو.کندیمیقطریعدالت، طیردر مسي،اخرو

یزها متمانظامیربرخوردار است که آن را از سايچندهايیژگیاز ویدر جهت رفاه عمومیبه عنوان گامیاسلامتوسعه:سازدیم

مشروعیت. الف

آهنگ . هاى مشروع تحقق یابد و موجب ارتکاب حرام یا تضییع حقوق دیگران نشودرفاه و آسایش مردم باید از راهتحققرا بدنبال داشته است که یاتیحيهاگونهیبردن برخینو از بیستزیطمحیبکشورها تخریدر برخيرشد اقتصادیدشد

.شودیمنجر میزنیگرانحقوق دضییعبه تیستبرخوردار نیتکه از مشروعینعلاوه بر ا

همگانى بودن. ب

است که استفاده از منابع ینایرشد عادلانه است مقتضيبنایراسلاك که زيدر نظام اقتصادییمناسب ثروت و داراتوزیعکنند، از بلکه عموم مسلمانان و افرادى که در کشور اسلامى زندگى مى. منحصر به گروه و نسل خاص نباشدیطیمحیستز

.ها نیز توجه شده استدر نظام اسلامى حتى به حقوق اقلیت. رفاه آن برخوردار شوند

هیرعایت حدود ال. ج

شود، از روزه در بسیارى از کشورها رفاه خوانده مىچه امآن. ى اسلامى به عدم اسراف و تبذیر محدود استرفاه در توسعهترویج فرهنگ مصرف کالاهاى لوکس، به منظور افزایش تقاضا براى . نظر مواد مصرفى و مقدار آن، نوعى اسراف است

ست و از هاى آینده و آلوده ساختن محیط زیست اى متعلق به نسلمعناى از بین بردن منابع اولیهها، بههاى کارخانهفرآورده.شودهاى اسراف در چنین جوامعى شمرده مىمصادیق و نمونه

پرهیز از غفلت و دنیازدگى. د

اسلام تحقق نیکبختى وى یعنى نزدیکى به خداوند يهدف نظام اقتصادینهدف اشاره شد مهمترینکه در اولهمانطورانسان و تربیت و تهذیب وى بینجامد نه غفلت و سرکشى؛ ها باید به فزونى شکر بنابر این، استفاده از این نعمت. متعال است

طور معمول ثروت بسیار به غفلت از یاد خدا جا که بهاز آن. ى اسلامى رفاه مطلوب است نه اترافعبارت دیگر، در توسعهبه

ها و خواستن آن پیروان خود را به داشتن حد کفاف از نعمتهین و گناه درپى دارد؛ رهبران الانجامد و آثارى چون طغیامى. انداز خداوند سفارش کرده

یستزیطمحیباجتناب از تحر. ه

تمام شده است و یستزیطمحیو آلودگیبتخریمتبه قيرشد و توسعه اقتصاديبه مرزهایدناز کشورها رسیاريبسدربر یدبا تأکیدارواداشت و مسئله توسعه پاییجواو را به فکر چارهمحیطیتیسکه مواجه شدن بشر با بحران زیماشاره کرد

و جانوران یاهاناسلام همه موجودات اعم از گینمبیندر د. گرفتقراردر رئوس برنامه توسعه محیطییستزیداريپااو یتعاليرا در خدمت انسان و برایخداوند متعال همه هست. حقوق آنان استیتحق بوده و انسانل ملزم به رعايدارا.هدف منافات خواهد داشتینبا ایرداو صورت گیستزیطکه در محیبیهرگونه تخرینو بنابرایدهآفر

محیطییستعدالت ز

آفرینش یدقران مجخداوند، جهان براساس عدل خلق شده است،ینیو بر اساس اعتقاد به عدالت تکوی،نگاه کلیکدر:فرمایدگونه نقص دانسته، مىمند و بدون هیچها، خورشید و ماه را منظم، ضابطهآسمان

)67؛ ملک سوره (کنى بیشترى را تجربه مىهر قدر در پى یافتن نقصان در خلقت بنگرى، درماندگى و زبونى

یگراز طرف د. استيضروریاتدر چرخه حو آسمان است،ینآنچه در زمیزو نیاهیو گیوانیحيهاتمام گونهینبنابرامواقع حق آنان یمواهب سهم دارند و در برخیناز ایزموجودات نیرسایها تعلق دارد و حتخداوند به همه انسانيهانعمت

از یکیمنابع،یهاولیعبحث توز. در استفاده از منابع گوشزد شده استیزنتیآيهاحقوق نسل. شودیبر انسان مقدم میتمالکیعتشر. ارائه شده استیعبه منظور تحقق عدالت در توزییاسلام بوده و راهکارهايمباحث مورد توجه نظام اقتصاد

.منظور استینبه همیدقرآن مجیحطبق تصر) یءف(یعیمنابع طبيبرایدولت

لهل القرى فلن أهم هولسلى رع الله ا أفاءن میولۀ بکون دلا ی بیل کین السابین واکسالمى وتامالیى وي القربذلول ولرسلو نکمم اءی59؛ حشر سوره (الأغن(

لق به خویشاوندان نزدیک و متع) او(ها عاید پیامبرش گردانید، از آن خدا و از آن پیامبر ساکنان آن قریه) دارایى(آنچه خدا از .و یتیمان و بینوایان و درراه ماندگان است، تا میان توانگران شما دست به دست نگردد) وى(

جمهوري اسلامی ایراناساسیاصل پنجاهم قانون

حیات اجتماعی رو به هاي بعد باید در آندرجمهوري اسلامی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهاي اقتصادي و غیر آن که با آلودگی رشدي داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می گردد از این رو فعالیت

.محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است

یو حکومت اسلامیستزیطحفاظت مح

نورانى خویش مطابق با فطرت آدمیان راه وسط را پیش گرفته است در برخورد با يهاآموزهدین اسلام که همواره در ها بکند و به بهاى نابودى طبیعت و مواهب طبیعى نیز نه آنچنان دست انسان را باز گذاشته تا هر نوع تصرفى بخواهد در آن

علت عظمت آن، هد بشر طبیعت را بهدهاى خدادادى، زندگى خود را اداره کند و تجمل بخشد و نه اجازه مىاین نعمتگونه تصرفى در آن نکند و صرفا به دیده تقدیس به آن بنگرد، خداى خویش دانسته، در مقابل آن به سجده بیفتد و هیچ

ایم، از طرف دیگر که فرموده است ما همه جهان را براى آسایش انسان و مسخر و فرمانبردار او آفریدهبلکه در عین اینگوى خداوندند موجوداتى فاقد روح ندانسته، بلکه آیه و کلمه خداوند، و موجوداتى داراى شعور نسبى که تسبیحها راآن

ها را به رعایت آن حدود و حقوق دعوت ها اعم از حیوان و گیاه حقوقى در نظر گرفته، انسانمعرفى کرده و براى همه آنیادر خطر باشد، وضوگرفتن یوانیغسل، جان حیاوضو يفاده آن برااستیاآب یکه اگر در اثر کمايهگونکند؛ بهمى

و احترام یعی،دادن به مظاهر طبضمن توجهیاتو روایاتآ. شودیمیممبه تیلشخص تبدیفهو وظیستنیزکردن جاغسلناروا، اعم از يبردارهو هرگونه بهریق،ها تشواز آنحیحو استفاده صیعتآنان، بشر را به حفاظت از منابع موجود در طب

.کرده استیرا نهيو بعدیفعليهااعم از نسلیگرانحقوق دییعاسراف و اتلاف و تض

لازم و در هايینهفراهم آوردن زمی،عموميسازدر فرهنگیمهمیفههدف، وظینتحقق ايدر راستایاسلامدولتانسان ینشاسلام در آفرگیريجهت.و برخورد با مجرمان خواهد داشتیباز تخریريدر جلوگیعمليراهکارهایتنها

به همراه یامبراندر کنار پیلازم اعم از عقل و فطرت به عنوان رسول باطنهايینهاست که خداگونه شود و همه زمیناتکامل يدر راستايه عنوان ابزاررا که بیاو گذاشته و از جمله به او سفارش کرده امانتیاررا در اختی،زندگيکتاب راهنما

.حفظ کندینهاده شده به خوبیارشاو در اخت

اللهى را بپمایند و با امانتى که هرگاه آدمیان به این تعالیم گوش جان سپرده و عمل کنند و راه و رسم بندگى و خلیفۀنمایند، مشکلات فراوان زیست محیطى خداوند در اختیارشان قرار داده، براساس رهنمودهاى ارائه شده از جانب دین عمل

بردارى از ها حقوق یکدیگر را رعایت کنند، در بهرهمثلا هر گاه انسان. بنددکه اکنون با آن مواجه هستیم رخت بر مىطلبى، حرص وآز، اسراف و اتلاف بردارند، در این صورت همین مواهب طبیعت راه اعتدال را پیش گرفته و دست از زیادت

گیرى ادیان الاهى رسیدن انسان به نقطه اوج کمال و با این وجود علاوه بر این که جهت. یابندود را بهشت مىدنیاى خ

گرایى، راهکارهایى در متن دین دیده شده تا جوامع در هر سطحى از ایمان به خداوند انسانیت است براى پرهیز از غیر واقع. هاى متخلف جلوگیرى کنندانند محیطى نسبتا سالم داشته و از تجاوز انسانو عامل به فرامین و رهنمودهاى دینى باشند بتو

احکام ياجرایتبرخوردار است و مسئولياگستردهیاراتمقاله اشاره شد از اختیهمنگونه که در بخش قبلی،اسلامتدولکه يامسلمانان به گونهیتتربینهعلاوه بر فراهم کردن زمیزنیستزیطدر حفظ مح. باشدیدار مرا عهدهیعتشریاجتماع

.هدف را بر عهده داردیناییاجراامنمهم خود را انجام دهند ضیفهوظینخودجوش ا

یمحور اول که چگونگ. توان در دو محور مورد توجه قرار دادرابطه انسان با طبیعت پیرامون او را مىی،طور کلبهشونده یدو منابع تجديو جانوریاهیگيهارفتن گونهینکه منجر به از بيااست به گونهیعیاز منابع طبيبرداربهرهتوانا محیطییستزهايیاستسيمنابع، دولت را در اجراینايبرامیو عمویدولتیتمالکیعقسمت تشریندر ا. نشود

کند تا ضمن حداکثر یزيربرنامهیخوبيامنابع را به گونهیناز ايبرداربهرهگفتهیشساخته است که بر طبق اصول پیرى از آلودگى در جلوگینقش دولت اسلامبر محور دوم.گرددیترعایزننسلیینو بیممکن عدالت درون نسليوربهره

. مرکز استمحیط زیست مت

آموزه ها و تکالیف دین اسلام در ارتباط با حفاظت محیط زیست

هاى لازم، به عنوان تکالیف اند، برخى از این تعالیم به منظور حفظ حداقلراى دو چهرهرابطه، معمولا دایندر اهی التعالیمدسته دیگر با عنوان رهنمودهاى . بینى شده استهایى نیز براى ضمانت اجراى آنها پیشالزامى تشریع شده و حتى مکانیزم

ها با از آموزهیبعضیزنیگراز جهت د. اندردیدهال و مطلوب خداوند طراحى گاخلاقى و به منظور حرکت به سوى جامعه ایده.شده استیانبیاجتماعیدبا نگاه کلان و از دیزنیفرد بوده و بعضیفهوظیینو تعينگاه فرد

يفردهايآموزه-1

یالزامتکالیف) الف

:عبارتند ازشودیقواعد فقهى استفاده میزبرخى از تکالیف الزامى که از آیات و روایات و ن

اجتناب از ظلم-

اعم از (هاى دیگر براساس قاعده عدالت، باید در رفتارهاى خود در ارتباط با محیط زیست از هر گونه ظلم و تعدى به انسانو شکى نیست که هر فعالیتى که به نحوى آلودگى محیط زیست را بدنبال . پرهیز کنیم) هاى آیندهنسل موجود و یا نسل

.شودارز ظلم محسوب مىداشته باشد، از مصادیق ب

اجتناب از ضرر رسانى و اتلاف اموال عمومى-

کردن سود خود، ممکن است اقدام به تخریب محیط زیست بنمایند، هاى اقتصادى براى بیشینهبرخى از افراد و بنگاهشوند و طبیعت محسوب مىهاى تأثیرگذار بر لایه ازن از مصادیق تخریبها، فعالیتساختن هوا، آب دریاها و رودخانهآلوده

هاى پوستى، از بین رفتن برخى از ها بویژه بیمارىبه دنبال آن پیامدهاى دیگرى چون کوتاه شدن عمر انسان، شیوع بیمارىدنبال خواهد داشت، و طبق قاعده لاضرر، قاعده اتلاف و تسبیب، مسبب این پیامدها هاى گیاهى و حیوانى را بهگونه

.شودنظر حکم وضعى نیز ضامن محسوب مىگناهکار بوده و از

اجتناب از اسراف-

یطمحیبوجود، تخرینبا اشودیرا شامل میعیاز حد منابع طبیشاستفاده بیشتربوده و بیکمبارز اسراف،یقمصادگرچهمنابع را کاهش داده حکم ینانسان از ايمندبهرهکهینبه سبب ای،آلودگیقمصادیرها و هوا و ساآلوده نمودن آبیست،ز

.اسراف را داشته و حرام است

ینزمياز فساد روینه-

خداوند متعال ضمن تأکید بر این این که نظام هستى براساس صلاح آفریده شده در موارد متعددى از ایجاد فساد در این :فرمایدنماید و مىنظام نهى مى

)56؛اعرافسوره ( لاتفسدوا فى الارض بعد اصلاحها

:کنندیو کشت و نسل را نابود مپردازندیآن میبکه به تخرداندیمیرا کسانینزميمصداق بارز مفسدان در روهمچنین

ادالفس بحلا ی اللهل والنسرث والح کلهیا ویهف دفسیض لی الأرى فعلى سإذا تو205ه؛بقرسوره (و(

کوشش مى کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکارى را ]یا ریاستى یابد[چون برگردد و .دوست ندارد

کردن هوا، اسراف در مصرف منابع و با آلودهیابرده و ینرا از بینمختلف امکان استفاده از زميهاکه به شکلیکسانتمام.خواهند شدیهآینمشمول اکنندیرا فراهم میآتينسل هاينابودینهزم...

کسانى را که دست به تخریب مظاهر زیبایى خداوند زده و نظام باشکوه آفرینش را به آلودگى یخداوند متعالیگر،دیهآدرهاى فاسد قلمداد انها و مشکلات بر روى زمین را ناشى از اعمال انسدهد نارسایىکنند، مورد نکوهش قرار مىتباه مى

)41؛روم سوره (م یرجعون کند ظهر الفساد فی البر والبحر بما کسبت أیدي الناس لیذیقهم بعض الذي عملوا لعلهمى

است که خداوند نسبت به یاز شدت توجهیوارد شده حاکگریبنسبت به افراد مفسد و تخریاتآینکه در ایديشدلحنکهینانسان بوده است و ای،از خلقت جهان هستیهدف اصل. به عنوان ظرف رشد و تکامل انسان داردیستزیطحفظ مح

.نداشته باشدینقصانگونهیچخود هیاو در راه تعال

)یاخلاق(یقیتشوهنمودهاي) ب

يانسان خود او را به نگهداریتقرار گرفته که با تربیناسلام برایهاصل اولشد،اشارهیزبحث نینکه در مقدمه اطورهمانبا یاديزیاتو روایاتجهت آینبه هم. در عمل بهتر جواب داده استییهاروشینچنخود وادارد و اتفاقا یاز محل زندگ

.کنیمیها از باب نمونه اشاره مآنازینگرش وجود دارد که به بعضینا

و جانشین وإذ قال ربک للملائکۀ إنی جاعل فی الأرض خلیفۀ و امانتدار خود معرفى یندهخداوند انسان را به عنوان نما-سوره (ها و اسباب خلافت را با تعلیم اسماى حسناى خود برایش فراهم نموده وعلم آدم الأسماء کل) 30؛بقره سوره (نمودهو ضمن آن از او خواسته به آبادى امانتى که در به او سپرده شده یعنى زمین و مظاهر آن بپردازند و آن را از هر ) 31؛بقره

)61؛(هود سوره (هو أنشأکم من الأرض واستعمرکم فیها . گونه گزند و تباهى بازدارد

يهااز اصول و نشانهیوارد شده و حت) یطمنزل و محی،اعم از نظافت شخص(بر نظافت یندیددرباره تأکیفراوانیاتروا-وضو و غسل که مسلمانان به آن رهنمود . ساخته استینبا نظافت قریزدانسته شده، بعلاوه خداوند عبادات خود را نیمانا

. لباس خود را بپوشندینست که مسلمانان بهترهنگام رفتن به مساجد سفارش شده ا،شده است یلاند به نظافت تعلشده:، آمده است)ع(در روایتى از امام صادقینهمچن

.الغزیر العذب و الأرض الخوارة لاتطیب السکنى إلا بثلاث الهواء الطیب و الماء

.اصلخیزهواى تمیز، آب فراوان و گوارا و زمین ح: باشدزندگى بدون داشتن سه چیز بر انسان گوارا نمى

.باشدروشن است که موارد فوق از مصادیق بارز محیط زیست سالم و در نتیجه داشتن زندگى با نشاط مى

ها ثروتینبه ارساندنیبتوجه داده شده و از هرگونه آسیاماکن عمومیرها و ساها، آببه حفظ راهیفراوانیاتدر روا-هر کس از ) ص(شده است چنانچه براساس روایت پیامبر اکرمیدتمجکنند،یراه تلاش مینکه در ایشده و از کسانینه

آیه از قرآن براى او ثبت 400راه مسلمانان، چیزى را که باعث رنجش رهگذران است برطرف کند خداوند اجر خواندن .کندمى

یهم کتب الله له أجر قراءة أربعمائۀ آیۀ کل حرف منها بعشر من أماط عن طریق المسلمین ما یؤذ) :ص(رسول اللهقال ناتسح

.داشتنددیدند از مرکب پیاده شده و آن از سر راه برمىهر گاه کلوخى را در راه مى)ع(همین جهت امام سجادبه

یمر على المدرة فی وسط الطریق فینزل عن دابته حتى ینحیها بیده )ع(کان علی بن الحسینلقد : قال)ع(عبداللهأبیعنعن الطریق

) ص(سلاماند رسول گرامى اسرزنش شدهکنندیمیجاددر آن ایمانعیامردم را آلوده کرده یرکه مسیآن طرف کساناز:اندفرموده

ساد الطریق المسلوك المتغوط فی ظل النزال و المانع الماء المنتاب و : ملعون من فعلهنثلاث

ها و محل پیاده بانسایهکسانى که اماکن عمومى، . الف: گیرندسه گروهند که در اثر کار خود مورد لعنت خداوند قرار مىکسانى که سد معبر کرده و مانع . ج. را غصب کنند) آب نوبتى(کسانى که آب عمومى . ب. شدن مسافران را آلوده کنند

.عبور عابران شوند

:کندینقل م) ص(خدایامبراز قول پدرانش از پ)ع(امام صادقیگري،دیتروادر

ت شجرة فیها ثمرتها أن یتغوط على شفیر بئر ماء یستعذب منها أو نهر یستعذب أو تح) ص(نهى رسول اللهقال

.کردندینهیوهدرخت میرزیانهر آب، و یدنی،حاجت در کنار چاه آب آشامياز قضا) ص(اکرمپیامبر

از ییکارهايدر مواردیدلالت دارد حتیو حفظ آن از هر گونه آلودگیزندگیطمحزگییبر پاکینبر اهتمام دهایناهمه:فرمایدمى)ع(اور دانسته شده است، از جمله امام صادقضمانیلقبینا

من اخرج میزابا او کنیفا او اوتد وتدا او اوثق دابۀ او حفر شیئا فى طریق المسلمین فاصاب فعطب فهو له ضامن

یعنى هر کس ناودان یا گودال و یا چاهى در راه مسلمانان ایجاد کند و یا میخى در جاى بکوبد و یا حیوانى را در جایى .ببندد و کسى در اثر برخورد با آن صدمه ببیند ضامن آن است

یطمحيو سرسبزدر طراوتيکه به نحوهایییتفعالیرزراعت و ساي،به درختکاریقمسلمانان تشویاديزیاتدر روا-:آمده است) ص(اکرمیامبراز پیتیاند از جمله در رواشدهمؤثرند،

ۀ إلا کانتهیمب ر أوطی ان أوإنس نهأکل معا فیرز عزری غرسا أو غرسم یلسن ما مقۀ مدص به له

استفاده کند، در نامۀ اعمال او ثواب صدقه یوانیحیاعمل آرد و ازآن انسان، پرنده، که نهالی بکارد یا زراعتی بهمسلمانی.دهدیبکارد، خداوند به اندازه ثمر آن به او اجر مايیوهکه درخت میکس: اندفرمودهیزو ن. شودنوشته می

ما یخرج من الثمرة ه من الأجر قدرمن غرس غرسا فأثمر أعطاه الل

که شغل یساز ادریرغیامبرانپیاعمال دانسته و فرموده است تمامینتررا از محبوبيزراعت و کشاورز)ع(صادقامام.کشاورز بودندداشت،یاطیخ

ء أحب إلى الله تعالى من الزراعۀ و ما بعث الله نبیا إلا زراعا إلا إدریس ع شیعن جعفر بن محمد ع أنه قال ما فی الأعمال فإنه کان خیاطا

هاى جانورى و گیاهى در مناسک حج و در حرم امن الهى به مسلمانان یادآورىاحترام به محیط زیست و انواع گونه-شود شکار صید و قطع نمودن اشجار و گیاهان در حالت احرام از محرمات محسوب شده و در صورتى که حاجى مرتکب مى

آن شود باید کفاره بپردازد و نکته قابل توجه این است که کفاره تمام محرمات احرام مبتنى بر تعمد و قصد است در حالى که .د کفاره بدهدنسبت به صید حتى در صورت عدم توجه نیز بای

فراوان به چشم یفقهيهاآموزهیزو نیاتدر رواي،خودنگریلهو و خروج از پنگريیندهساختن فرهنگ اینهنهاد-یندهگذاشتن و به فکر آیبه ارث باقیقتشوکند؛یمیقتشوینزميها را به عمران و آبادکه انسانیاتیروا. خوردیم

یندهنسبت به آیرتدبی،فرهنگینچنیعی،طور طببه. هستندیلقبینازایه؛به وقف و صدقات جاریقفرزندان بودن؛ تشو.به همراه داردیزرا نیستزیطمح

:اندشده است حضرت فرمودهیمترسیبه خوبنگريیندهبه آیقتشو) ص(اکرمیامبراز پیتیروادر

دی یف ۀ واعالس تن قامتاۀ حاعالس أن لا تقوم تطاعیلۀ فإن اسالفس کمدا أحهغرسا فلیهغرسى ی

. را بکاریدکاشتن در دستتان بود و قیامت برپا شد، اگر قادر بر کاشت آن تا وقوع قیامت بودید، آن هرگاه نهال خرما جهت.دارد، گرچه کسی از آن بهره نبردآبادي و عمران زمین براي انسان مطلوبیت

یاجتماعهايآموزه-2

یعبا نگاه کلان و قرار داشتن فرد در اجتماع تشریزآن نیماز تعالیو بخش قابل توجهیاست اجتماعیاسلام، مکتبدیندولت یلفرصت اقدام به تشکینخود در اولاسلامیامبرپکهینو ایفلسفه دولت اسلامینمهمتراصولا. شده است

ياکتفا نکرده و برايخداوند متعال به احکام فردیز،نیستزیطمسأله محادر ارتباط ب. اسلام استیکردند، احکام اجتماع.ارائه کرده استییراهکارهایزنیداشته باشد در قالب احکام اجتماعیشتريبینتحقق هدف تضمیناکهینا

از منکرینهنهاد امر به معروف و-

يهاجهت این که توجه به محیط زیست در فرهنگ دینى نیز از پشتوانه غنى برخوردار است، یکى از مؤثرترین روشبه، فرهنگ سازى در این زمینه و ملموس کردن تهدیدات جدى ناشى از تخریب منابع براى مردم است، یستزیطحفظ محیندر ا. یددرآیصورت فرهنگ عمومبهیستزیطمحازاى که خود مردم در این جهت پیشگام شده و حفاظت به گونه

توجه نخواهند سبت به رفتار دیگران نیز بىدهند نرفتار خود را بر طبق این فرهنگ شکل مىکهینصورت مردم علاوه بر ا.بود

خود یقدر وحله اول از طری،از اهداف اجتماعیارياست که بسیناستنباط کرد که مطلوب او اتوانیمیزمذاق شارع نازد حسبه و نهایااز منکر، و ینهاد امر به معروف و نهیسخودشان باشند، تأسیزها نآنيو ضمانت اجرایردمردم صورت گ

در قرآن . استیندفراینشاهد بر اهتمام مکتب بر ایناز فروع دیکیو به عنوان ... قرار دادن آن در کنار نماز و روزه و .اندنسبت به آن فراوان سخن گفتهیزنیاتنهاد وجود دارد و روایندر باره ایاديزیاتآ

دولت مقتدربینییشپ-

آن نقش یاسیهمانگونه که در ابعاد سیهفقیتولایهنظر. باشدیبرخوردار میعیمنیگاهاسلام دولت از جايدر نظام اقتصادو نظارت بر يدر کنار قدرت قانونگذاریمنابع اساسیعمومیزو نیدولتیتمالکیعدر اداره جامعه دارد تشریقابل توجه

بر عهده دولت یزنیاديوظائف زیع،وسیاراتاختیندر کنار ا. بالا برده استادولت رينقش اقتصادي،اقتصادينهادها

و استفاده یستزیطمناسب با حفظ محینقوانینو تدویاستگزاريبه ستوانینهاده شده است که از جمله میاسلام.اشاره کردیطیمحیستاز منابع زیستهشا

وى . احکام حکومتى تصرف کند و حکم او بر آنان مقدم شودتواند در حیطه تمام امر مىخمینى معتقد است که ولىاماماز منابع رویهیهرگاه استفاده بینی،بر اساس نظر امام خم. احکام صادره از جانب حکومت را حکم اولى دانسته اند

ها را استفاده از آنیاديحجم زیدجدهاييبا استفاده از تکنولوژیا برخیها شده و رفتن آنینموجب از بمحیطییستزاستفاده یتممنوعیاو یتدر جهت محدودینیقوانتواندیببرند دولت مینبعد را از بيهانسلیزو نیگرکرده و حق مردم د

که به طور داوطلبانه در یستندنیمانیسطح اتعهد و يافراد دارایکه همواره برخینبا توجه به ا.از آن منابع را وضع کنداز جانب یزنیاز مقررات الزامیبرخي دینی اسلام،رهنمودهاخود اقدام کنند در کناریرامونپیستزیطجهت حفظ مح

. انان قراد داده شده استيضمانت اجرايبراهاییسازوکاراست و یدهگردیعشارع تشر

تحت نظارت او قرار یاو یتدر مالکیعیاز منابع طبیارياست که بسین، ااسلامیدولت ات یاراختینمهمتریکی دیگر از بعلاوه دولت براساس اصل . دهدیمیشها افزاآنيضمانت اجرایزو نهایاستسيدولت را در اجراتواناییمسئله ینا. دارد

باشد، موظف است زمینه انجام این ترین امور در رفاه مىرفاه عمومى و به لحاظ این که داشتن محیطى پاکیزه از ضرورىباشد سازى محیط در حد امکان مىهایش اجتناب از آلودهبنابراین یکى از اصول محورى در تمام فعالیت. نمایدمهم را فراهم

ها را ها به منظور تفریح و آسایش مردم اختصاص داده و آنها وپاركها، جنگلهایى را مانند گردشگاهو در کنار آن نیز مکاناگذارى منابع طبیعى جهت فعالیت بخش خصوصى همواره اصل حفاظت از همچنین در و. از هر نوع آلودگى حفظ نماید

هم چنین به عنوان . هاى مستمر و تنظیم ابزارهاى اجرایى مؤثر سعى در انجام آن بنمایدمحیط مطمح نظر بوده و با نظارتهمواره مورد نظارت هاى بخش خصوصى را ها، سایر فعالیتمدافع از حقوق همه مردم و جلوگیرى از ضرر رساندن به آن

.دقیق قرار دهد

ها در سطح خرد و کلان یکى از محورهاى ها و ریخت وپاشجهت دادن صحیح به الگوى مصرفى و پرهیز جدى از اسرافسازى محیط است، زیرا بیشترین تهدیدى که وجود دارد از محیطى و پرهیز از آلودهجدى در مدیریت صحیح منابع زیست

.بردهاى پیکر طبیعت را از بین مىگرایى است که مانند خوره و به سرعت سلولناحیه سرطان مصرف

هاى درست و جلب اعتماد مردم نیز یکى دیگر از محورهاى مورد تأکید گذارىمردان در کنار سیاسترفتار دولت و دولت، اعتمادشان جلب نشده و در این صورت هاى آنان هماهنگى نبینندباشد زیرا تا وقتى مردم بین رفتار دولتمردان وسیاستمى

.بهترین راهکارها هم مؤثر نخواهد افتد

در این راستا دولت باید تلاش کند تکنولوژى تمیز را در واحدهاى تحت پوشش خود گسترش داده و از ابزارهاى اقتصادى فاف بودن موارد مصرف ش. نیز خصوصا مالیات و سوبسید در جهت تشویق بخش خصوصى به این کار استفاده نماید

.شود، در جلب اعتماد مردم و همدلى آنان مؤثر استآورى مىهایى که به این منظور جمعها و جریمهمالیات

به و بسیاري از سیاست مردانهم دانشمندانیردینیگرچه از نظر غاست که یننکته قابل توجه ادر خاتمه که هایییتآثار فعالکهینبا توجه به ااز موارد، یارياما در بساندیدهرسیستزیطحفظ محضرورت

نانساگردد،یظاهر مآن اثر یزمان طولانیدر طیاو شودیمتوجه خود او نمیادهدیانسان انجام مخصوصا نخواهد شد،یلقبیناز ايبار رفتن اموریرحاضر به زیسادگه بیبا وجود منافع شخص

یتتقویهمشکل در سایناما ا. وجود دارديو فداکاریبه خود گذشتگیازموارد نیدر برخکهینااز ادضرورت توجه به اخلاق و استمدشناسان،از بومیاريجهت بسیناست و به همیحل شدنیمانا

.و توصیه می نمایندرا با تمام وجود حس کردهیاناد

جهان چون خط و خال و چشم و ابروستکه هر چیز به جاي خویش نیکوست

اگر یک ذره را برگیري از جاي

خلل یابد همه عالم سرا پاي

)شیخ محمود شبستري(

چالش هاي محیط زیست در ایران

.بر مردم متمرکز می باشدپایه و اساس آن که مطرح شدیملیتامنیمفهوم سنتییراست که با تغیعبارتیانسانیتامنمشکلات تاثیر از جمله آلودگی و تخریب محیط زیستو یعیطبیايبلا، يمسرهايیماريب، ییغذایناامن،فقر گسترده

یطمحو بر غذا، بهداشت و اجتماعی،ياقتصاد،یاسیبر ملاحظات سعلاوهیانسانیتامن. هستندگذار بر امنیت انسانیچالش یعتطبیباست و تخریانسانیتدر امنیعنوان عنصر اساسبهیستزیطمحیتامنبنابراین.متمرکز استیستز

زیست بطور کاملا تخریب محیط از یخطر ملموس و آشکار ناشیر،اخيهادر سال. استیندهآيهاانسان در دههیواقعمانخودمحیط زیست و در حقیقت حیات و بقاينابودييبرایکردن راهیدابه پیازما نینبنابرا.. شودیاحساس مجدي

یراهیدباما. کار را انجام دادیناتوانیکه میمباور داشته باشیدما با. یمرا به خطر اندازيرشد اقتصادینکهبدون ایمداررا به خطر زیستیطکه محیدهاییتهدیژهوبه(یانسانیتنسبت به امنیندهآیواقعیدهايمشخص کردن تهديبراقابل دوام ايیندهساختن آيبرایرا به فرصتبشریت در عصر حاضرچالش ینتربزرگیدما باینهمچن. یمکنیداپ) اندازدیم

از آن یدکند و ما بایرانویاما را بسازد یستزیطکه ممکن است محاستعصريحاضرقرن . یمکنیلو قابل ادامه تبدامروزه است و یستیزیطمحیدهايراه مهار تهدیانسانیتبر اساس امنیشیدناند.یریمبهره بگزیستیطحفظ محيبرا

.نوع بشر را نجات دهدتاکندمی یعملاقدامیکه بر اساس شواهد علمیاسیاراده سیک

. دهدعلت عوامل محیطی رخ میمیر در ایران بهوهزار مورد مرگ80سالانه ،سازمان جهانی بهداشتبراساس گزارش آمار در دهد که این میرها را تشکیل میودرصد مرگ30تا15میر براثر عوامل محیطی در کشورهاي مختلف ومرگ

رهزار نف100نفر در 80به 1404تا سال بایستی میر بر اثر عوامل محیطی والبته میزان مرگ. درصد است21ایران ، دست کشوردر تهران و شهرهاي بزرگهاي محیط زیستیمیر ناشی از آلودگیوکاهش پیدا کند که با روند افزایش مرگ

ایران مانند بسیاري از کشورهاي در حال توسعه که داراي منابع .رسدنظر میهن بهاي کمی دور از ذیافتن به چنین برنامهبسیاري از روشی براي توسعه استفاده کرده که بر منابع تجدید پذیرش فشاردر سال هاي اخیر طبیعی سرشاري هستند،

امنیت ه بوده کهمواجاز لحاظ محیط زیستمبهماي منابع طبیعی، ایران با آیندهبا شیوه کنونی مدیریت . آورده استوارددر کشورتهدید زیست محیطی اصلیپنجطور کلی به. در این جغرافیا به چالش کشیده استسیاسی، اقتصادي و اجتماعی را

آب، آلودگی و فرسایش بحرانآلودگی هوا،؛ عبارت است ازاندازدامنیت انسانی را به مخاطرهمی تواندایران که.منابع طبیعیخاك، نابودي تنوع زیستی، مصرف بی رویه انرژي و

هاي بعد توسعه اي که نتیجه آن نابودي ارزشمندترین منابع زیستی است را نسلو تاوانپیامدکه باید بپذیریم در نهایت .می پردازند

می توانیم ذکر کهدر کشور خودمانحیط زیست تهدید کننده معوامل و توسعه ناپایدار یني بارز و ملموسی از اهامثال:کنیم، عبارتند از

یطی در آبخیزهاي کوهستانی یا در محیط هاي آبی یا محزیستسوءپیامدهايمطالعهبدونونسنجیدههايسازيجاده•.تالابی.آبخیزهااصلاحیااولیهمطالعاتبدونسدهااحداثوآبمهار•

کشاورزياراضینابوديوسوءیکازايحاشیهاراضیوهاجنگلومراتعتبدیلبهايبهکشاورزياراضیتوسعه•.ها از سوي دیگردهاي صنعتی و سایر کاربريواحها،جادهبهآنهاتبدیلبهايبهمرغوب

میزانبرابردربرداريبهرهنابرابريیاآنهاتجدیدپذیريبرايلازمشرایطبهتوجهبدونهاجنگلازبرداريبهره•.کاريجنگلوسیلهبهآنهاجایگزینی

.آثار مستقیم و غیرمستقیم آنوسیلتشدیدفرسایش،مراتع،ظرفیتبهتوجهبدوندامافزایشورویهبیچراي•.آبزیانوآبیهايمحیطانهداموتخریبها،آلودگیمهاربدوننامناسب،مناطقدرصنایعاحداث•

ومستقیمپیامدهايویافتهتخریباراضیترمیمواحیاءمحیطیزیستهايهزینهمحاسبهبدونمعادنازبرداريبهره•.و مجاري آبیاندازهاچشمرويآنغیرمستقیم

.آنهابقايهايارزشوارزیابیبدونممکنهاياستفادهسایربرايتالابهازهکشی•

.آنعوارضارزیابیبدونکوهستانیماطقدرهاراهتوسعه•

وعامبهواگذاريمسکونی از طریق اماکنبهساحلی، کوهستانی وايجلگهزیستگاه هاي گیاهی و جانوريتبدیل•.اکوسیستمی و تنوع زیستیتنوعکاهشنتیجهدروویلاسازيخاص جهت

زیستبینشودانشفقداندلیلبهطبیعیهايگاهذخیرهازتقلیدغیرقابلوجانشینیغیرقابلهايمیراثنابودي•.آنهاارزشهايبهنسبتتردیدوناباوريومحیطی

بخش دوم

آلودگی هوا

آلودگی هوا -1

، )ازت(هوا گازي است بی رنگ، بی بو که مخلوطی است از گازها و عناصر مختلفی همچون اکسیژن، هیدروژن، نیتروژن درصد آن اکسیژن و 21درصد حجم آن را ازت تشکیل می دهد، 78قسمت اعظم هوا یعنی ... .گاز کربنیک، بخار آب و

اکسیژن موجود در هوا منبع حیات است و بدون .گازهاي تشکیل دهنده هواستتنها یک درصد باقیمانده مخلوطی از سایرکیلو 15ط هوایی که یک انسان بالغ در یک شبانه روز تنفس می کند زیرا مقدار متوس. آن موجودات قادر به زندگی نیستند

انسان بدون آب و غذا می تواند در نتیجه زندگی انسان وابسته به استنشاق هوا و اکسیژن موجود در آن است، . گرم است.ماندچند روزي زندگی کند اما بدون هوا بیش از سه دقیقه زنده نمی

عبارت است آلودگی هوا.استیدتهدینمشهودتروینهوا ملموس تریآلودگیرانایطیمحیستزيچالش هامیاندرذاشته و اثر نامطلوب مواد و مصالح تاثیر گران و یا از حضور مواد نامطلوب در هوا به مقداري که بتواند بر انسان، گیاه، جانو

ت و بهبود وضعیت اقتصادي، افزایش جمعیت و گسترش پدیده آلودگی هوا با پیشرفت تکنولوژي، توسعه صنع.ایجاد نمایدآلوده کننده هاي هوا یکی از مهمترین عوامل . شهر نشینی و نیز شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی رابطه مستقیم دارد

آلودگی محیط زیست محسوب می شوند چون که نه تنها مستقیما سلامتی انسان و موجودات زنده را به خطر می اندازد، که بطور غیر مستقیم از طریق آلوده کردن قطرات باران، آبهاي سطحی، خاك و گیاهان را آلوده نموده و زندگی موجودات بل.می دهدنده را نیز تحت تاثیر قرار ز

هوا بر اساس یمرتبط با آلودگهايیماريمطالعات خود را در خصوص بیجنتای،، سازمان بهداشت جهان2014سالدر از یدر سطح جهان ناشیرنفر مرگ و میلیونم7در حدود که مشخص نمود کهانجام شده منتشر نموديهایبررسارائه شده یرآمار مرگ و م.استیجهانیراز کل نرخ مرگ و م% 12آمار یننموده که اثبترا 2012سال یهوا طیآلودگ

بر سلامت یطیمحیستخطر زینترهوا به عنوان مهمیارائه شده گذشته بوده و در حال حاضر آلودگیجاز دو برابر نتایشبآلودگی هوا در مقیاس کوچک و محلی، از مزاحمت هاي ساده براي سلامتی انسان نظیر .باشدیمطرح میدر سطح جهان

خطرناك و صعب العلاج همچون هايريتا بیماو ایجاد حساسیت هاي کوتاه مدت، بدخلقیسردرد، سرگیجه، خستگیتشدید بیماري هاي قلبی، ایجاد ، به ویژه جنین و نوزادانایجاد آسیب هاي سلامتی در کودکانآلرژي هاي شدید، آسم،

نیز در حد جهانی. می شودرا باعث ایجاد سرطان ریه، خون و مرگ و میر زودرس برونشیت و بیماري هاي مزمن ریوي،آلودگی همچنین.ایجاد باران هاي اسیدي، گرمایش جهانی دماي زمین را ایجاد می کند، مسائلی چون تخریب لایه ازن

غیر قابل جبرانی را بر اموال و ساختمان ها سیب هاي مختلف در گیاهان و جانوران شده و اثرات هوا باعث ایجاد امراض و آ.گذاردمیبه ویژه آثار باستانی و میراث فرهنگی

مهمترین منابع آلودگی هوا در ایران عبارتند از ؛ وسایل نقلیه موتوري، کارخانجات صنعتی و نیروگاه ها، سیستم هاي ، طوفان ها و گرد )جنگل ها، مراتع، مزارع و یا زباله ها(گرمایش خانه ها، ادارات، و احدهاي تجاري و خدماتی، آتش سوزي

.و غبار

هوا در ایرانزیست محیطی چالش هاي1-1

کلان شهرهايآلودگی هوا1-1-1

معادل یالریلیاردم420هزار و 14یرانهوا در ایآلودگیانهدهد که خسارات سالینشان میبرآورد بانک جهانینآخر5دلار معادل یلیونم640سالانه يشهريهوایاز آلودگیناشیرخسارت مرگ وماست ،یناخالص داخلیددرصد تول6/1

هوا در یآلودگاساس، خسارات سالانهینبر هم. است یناخالص داخلیددرصد از تول57/0یعنییالریلیاردهزار و صد میرانايشهرهاکه ی دهندآمار وارقام نشان مهمچنین .دلار برآورد شده استیلیاردم16حدود یلاديم2016تا سال یرانا

اهواز ،کرمانشاه، سنندجداشت از این لحاظبهیسازمان جهانيهایابیطبق ارز.هستندجهان يشهرهاینلوده ترآاز چندو از جمله ده شهر آلوده دنیا می باشند حال به این فهرست اضافه کنید نام دارندي بدتر یتوضعهم تهرانحتی از

کلان 8که به همراه تهران و اهواز یز، شیراز، کرج و اراكمشهد، اصفهان، تبرشامللان شهر دیگر آلوده کشورکلودگی هوا از جمله پیامدهاي زیست محیطی رشد بی رویه شهرهاي بزرگ است آ.می باشندکشور از نگاه دولت شهر آلوده

اگزوز اتومبیل ها، که ناشی از عوامل عمده اي از قبیل افزایش جمعیت، افزایش تعداد خودروها، غیر استاندارد بودن خروجی تردد خودروهاي فرسوده و از رده خارج، نزدیکی مراکز صنعتی کیفیت نامطلوب و پایین تر از استاندارد بودن سوخت،

. همچون کارخانجات و نیروگاه ها به شهرها و غیر استاندارد بودن خروجی دودکش هاي اینگونه مراکز می باشد

ومیر هاي جهانی مرگمعروف است، براساس شاخص) Q(هایی که به آمار کیو بر دادههاست با تکیه وزارت بهداشت سال، آمار رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی براساس .کندي شهرهاي بزرگ کشور را ثبت میآلودگی هواناشی از

نفر در 12ساعت24میرند؛ در واقع به ازاي هر نفر بر اثر آلودگی هوا می400هزار و 4بیش از شهر تهرانسالانه در

ات تردد خودرو ها و کارخانج. ساعت یک نفر2تر در هردقیقعبارتروند بهتهران بر اثر آلودگی هوا به کام مرگ می. صنعتی فعال موجود در مجاورت و یا بعضا داخل شهرها اصلی ترین دلایل ایجاد آلودگی هوا در شهرهاي کشور می باشد

75بیش از و کارشناسان خودروها اعلام شدهاز سوي محققان و هاي کشورشهرکلان عامل آلاینده هواي مهمترین یلیونمیکدر حدود انقلابیروزيدر زمان پدر حالیکه .استها در شهرهاي کشور ناشی از تردد خودرودرصد آلودگی هوا

می شود کهینیبیشو پیدهخودرو رسیلیونم17بیش ازبهتعدادآن وجود داشته است الان در کشور هزار خودرو 200و پایتخت و پر جمعیت ترین شهر ایرانبه عنوان در تهران.افزایش یابددستگاه یلیونم50به این میزانیندهدو دهه آطی

در روزانه همچنین کندمی میلیون موتورسیکلت نیز در شهر تهران تردد3میلیون خودرو در حرکت است و بیش از 3بیش از .از رده خارج بسیار کمتر استشوند، در حالیکه تعداد خودروهايگذاري میدر تهران شمارهنیز خودرو 1500حدود

گرم آلودگی تولید 64هر خودرو به ازاي هر کیلومتر نقل و ترافیک شهر تهران،ومطالعات طرح جامع حملبراساس هر خودرو به ازاي هر سفر شهري بیش و در نظر گرفته شودکیلومتر9در حدودبطور میانگین هر سفر شهري اگر . کندمینیز در شهر تهران به اندازه خودروهاي شخصی آلودگی تولید هر موتورسیکلت(کندنیم کیلوگرم آلودگی هوا تولید از

درصد آن از طریق 50که حدود شودمیلیون سفر شهري انجام می16با تکیه بر این مطالعات در تهران بیش از . )کندمی16ود حدسفر (د گیرها صورت میدرصد باقی از طریق خودروهاي شخصی یا مسافرکش50و عمومیونقلوسایل حمل.شودتن آلودگی وارد هواي پایتخت میهزار10بیش از معناي آن است که در هر روز این به) ساعت13تا 12میلیونی در

تولید می تن ذرات معلق در نتیجه ترافیک تهران 8روزانه ، فقط رئیس مرکز کنترل کیفیت هواي شهر تهرانبنا به اعلام و یا شهروندان سایر کلان شهرهاي فقط کافی است تصور کنید که این حجم از آلودگی وارد ریه شهروندان تهرانی .شود

شود، آلودگی آید اما در روزهایی که هوا سنگین میها به چشم نمیگاه به لطف باد و باران این آلودگی. شودمیآلوده کشور . آیدمی دررهاي آلوده کشور و شهبه هیأت سایه سنگین مرگ بر فراز پایتخت

مشکل دیگري که شهرها با آن مواجه می باشند گرم تر بودن هوا می باشد که از آن با عنوان جزیره حرارتی نام برده می ساختمان هاي نامنظم و بی قاعده موجود در کلان شهرهایی همچون . شودکه بیشتر در هنگام شب یا بامداد رخ می دهد

در واقع انرژي ورودي خورشید موجب تبخیر آب گیاهان و و خاك در مناطق غیر . گونه جزایر حرارتی استتهران نماینگر اینشهري می شود که ایجاد بخار آب در هواي اینگونه مناطق مانعی براي گرم شدن بیش از حد هوا می باشد ولی در شهرها

، گرماي نور خورشید و نیز حرارت تولید شده تمان هاسطوح تیره رنگ خیابان ها و معابر و نیز سقف و نماي بیرونی ساختوسط خودروها را جذب نموده و آن را طی شب به آهستگی به هوا منعکس و روند کاهش دما و حنک شدن هوا در شهرها

سایر درجه سانتیگراد بیشتر از 15تا 2به همین دلیل معمولا در مناطق مسکونی کلان شهرها دماي هوا از . کند می نماید. مناطق اطراف، باغات و پارك ها می باشد که داراي آب نما، برکه هاي آب، فضاي سبز و درختان بیشتري می باشند

نفر را در 700هزار و 2نفر در مشهد و 200هزار و 3شهروند در تهران و بیش از 400هزار و 4مرگ سالانه بیش از محیطی در زیستآمارهاي اعلام نشده در سایر شهرهاي دیگر نیز بیانگر بروز یک فاجعه .کشداصفهان به کام خود می

فراموشنیزهواآلودگیشود،مینزدیکسالمشرایطبهکمیهاشهراینهوايکههمیناما. است شهرهاي بزرگ کشورکاهش آلودگی هواي شهر صورت گرفته براياقداماتبرنامه ها ونتایج.بازدمیرنگهاشهراینسالههربحرانوشودمی

هاي طرح. داي از ابهام قرار دارسال همچنان در هاله30نیز پس از گذشت تقریبا آلوده کشور دیگرکلان شهروتهرانبا تنها حربه مقابله اي همچون افزایش محدوده طرح ترافیک، تردد زوج و فرد خودروها، تعطیلی مدارس و ادارات بازدارنده

کشورهاي بزرگاین روزها آسمان پایتخت و شهرشاید .شود نفس کشیدتر میآلودگی هوا در روزهایی است که سخت.زنداما این فاجعه هر روز بر فراز شهرهاي بزرگ کشور پرسه میبنظر برسدتر کمی آبی

آلودگی هواي صنایع1-1-2

فعالیت هاي تولیدي در اکثر شهرهاي کشور ملموس است و سهم عمده اي آلودگی هواي ناشی از فعالیت هاي ناشی از آلودگی هواي ناشی از صنعت عمدتا مربوط به صنایع بزرگ شیمیایی و پتروشیمی، پالایشگاه هاي نفت و . را بر عهده دارد

اینگونه صنایع استقرار گاز، نیروگاه ها، سیمان، صنایع معدنی و ذوب فلزات می باشد و در مراکز و شهرك هاي صنعتی که.یافته اند، آلودگی هوا بسیار زیاد می باشد

که روزانه ده ها تن گرد و غبار را در فضا پخش می کنند، ... مجتمع هاي سیمان فارس، تهران، اصفهان، آبیک، دورود وکز اماهشهر و عسلویه که این مناطق را به آلوده ترین مرآبادان،،اهوازدرنایع مرتبط با نفت و گاز و پتروشیمی فعال ص

آلاینده هاي معمول بخارات صنعتی کشور تبدیل نموده اند، کارخانجات ذوب آهن و فولاد مبارکه اصفهان که علاوه برباهنر کرمان و و غبار آلوده به آهن، آرسنیک و سرب را نیز در هوا تخلیه می کنند، کارخانه هاي مس سرچشمه و شهید

را وارد محیط به مس،سرب و روي گازها و غبار آلودهمقادیر قابل توجهی روزانه که ... و، سرب و روي زنجانسونگون تبریزتجمع واحدهاي صنعتی تراکتور سازي، ماشین سازي، لیفتراك سازي، پیستون سازي، فورمیکا سازي، ،زیست می کنند

را جنوب غربی و نیز شرق شهر تبریزرب، حاشیه غکه... می، پالایشگاه، نیروگاه وشیواحدهاي ریخته گري، مجتمع پتروهمچنین انبوهی از صنایع بزرگ و ... تجمع کارخانجات خودرو سازي ایران خودرو، سایپا، پارس خودرو و،احاطه نموده است

کارخانجات آجر پزي و کاشی ، )ومترکیل50با فاصله حدود ( کوچک دیگر در محدوده میانی کلان شهرهاي تهران و کرج تنها نمونه هایی از آلودگی هواي ،ي کشورشهرهااغلب سازي در یزد، کارخانجات تولید قیر و آسفالت سازي ها در مجاورت

. ناشی از صنایع می باشد که سلامتی کارکنان و مردم ساکن در شهرهاي مجاور این واحدهاي صنعتی را تهدید می نماید

صنایع نقش قابل توجهی در آلودگی هواي این شهرها ایفا می ي آلوده کشور نظیر اهواز، تبریز و اراك شهرهاکلاندر درصد آلودگی هواي این شهر ناشی از صنایع 75ولی در این زمینه شهر اراك منحصر بفرد می باشد چرا که بیش از . کنند

که ... سازي، واگن سازي پارس، کمباین سازي، آذرآب، هپکو ووجود صنایع بزرگی چون آلومینیم سازي، ماشین . می باشد. در داخل و یا حاشیه شهر اراك استقرار یافته اند این شهر را به یکی از آلوده ترین شهرهاي کشور تبدیل نموده است

پدیده گرد و غبار1-1-3

منطقهازخارجدرکهشدهشروعایرانغربیمرزهايسويآنازآنیوجدیدتهدیديگذشتهسالدهحدودطیاز ذرات ياتودهیزگردریاگرد و غبار .می باشدکوچک گرد و خاك و غبارذراتآنعاملنیست وشدهشناختهچندانیمارانبيو براکندیمحدود میلومترک2تا1یانرا میافقدیدوشدهپخشجودرکهاست…غبار و گاه دود و یزجامد ر

. استآوریانزیاربسیتنفس

و ، اردن یتکوعربستان، عراق،يدر صحراهايجویدارينا پاوخشک هواهايریانجیراندر ایزگردراصلیسرچشمه باعث می باشد کهدر عراقزدایییابانو بیستزیطعدم توجه به محزحتی بخشی از صحراي آفریقا و نیویهسور

عراق، و عربستان یران،در گذشته سه کشور ا. استغبارساز شدهینواحیجادعراق و ايهااز باتلاقیاريشدن بسخشکیپاشاز سال مالچیدر فصل خاصهاینو تمام زمکردندیمینرا تأمهاینزمینایپاشمالچهايینهصورت مشترك هزبهجنگ عراق و . شودیاستفاده مهایابانروان در بيهاشنیتتثبياست که براچسبنده نفتیفراورده یمالچ نوع. شدندیمن، یرادر خوزستان، غرب ایزگردریشافزایجهکار، و در نتینایسبب فراموشمیلادي2000ها در دهه دولتینایهروییرتغ

اخیرسه دهه در یزگردریزانمیشترینب، 1393چند مورد وقوع طوفان در سال در . شدیراندر سراسر ایباو سرانجام تقربه ویژه در کرد که صدها شهروند را یدرا تولیخطرناکیزگردهايريشهرهايیندهغبار با آلااین یبشد و ترکیراناوارد

.و مراکز درمانی نمودهاتانیمارسباهواز و سایر شهرهاي استان خوزستان راهی

، فقدان پوشش گیاهی مناسب، بارندگی و میزان رطوبت هواکاهش ،خشکسالیخارجی، تاثیر گذار با منشأ علاوه بر عوامل کاهش میزان رطوبت و، بهره برداري بی رویه و روز افزون از منابع آب زیر زمینی تخریب مناطق جنگلی و مراتع کشور

سیستان و ی نظیریحتی استان هاباعث تشدید این پدیده در ایران شده بطوریکه خشک شدن تالاب ها در کشور وهاخاكغرب استان هاي به ویژهاستان20بیش از در شرایط فعلی. ین مشکل دست به گریبان هستندبلوچستان و کرمان نیز با ا

که در برخی از موارد دامنه گسترده اي از کشور حتی تا دامنه با این پدیده درگیر می باشندبطور جديو جنوب غرب کشور.هاي جنوبی رشته کوه البرز و شهر تهران را هم تحت تاثیر قرار می دهد

تغییرات آب و هوایی1-1-4

، ازن و بخار آب از جمله گازهاي )هاCFC(، اکسید ازت، انواع فریون )متان(گازهاي دي اکسید کربن، گاز طبیعی امروزه افزایش بی رویه و بیش از حد این . گلخانه اي می باشند که می توانند تا مدت زیادي حرارت را در خود نگه دارند

هواي زمین و اقیانوس ها شده که الگوهاي طبیعی گردش آب و هوا را در پی گازها در جو زمین باعث بالا رفتن دمايدر صورتیکه آب و هوا تغییر کند آب و هواي جایی مثل شهرکرد که هواي سرد و کوهستانی دارد، گرمتر می .ستداشته ا

امروزه به شکل کاملا محسوسی این گرم شدن دما از .شود و یا هواي شهري مانند بندر عباس گرم و خشک تر می شودو شکایات مردم در خصوص گرم و خشک تر شدن هوا در طریق افزایش تعداد روزهاي گرم سال و نیز میزان اعتراض ها

. ط مختلف کشور قابل درك استابرف در نقبارشتابستان ها و زمستان ها و همچنین میزان کاهش بارندگی ها خصوصاذوب مقدار آب دریاها در اثر . ، منابع غذایی و کشاورزي را تحت تاثیر قرار می دهدشیرینفزایش دماي زمین منابع آبا

شدن یخ هاي قطبی افزایش یافته و سطح آب هاي آزاد ممکن است طی سال هاي آینده از چند سانتی متر تا حداکثر یک در اینصورت زندگی مردم ساحل نشین و نیز سرمایه گذاري هاي صورت گرفته در سواحل و جزایر آسیب .متر بالا بیاید

صورت گرفته درجه حرارت متوسط کشور در مقایسه با سال هاي بر اساس برسی هاي.دیده و به زیر آب خواهد رفت. درجه سانتیگراد افزایش پیدا کرده که به تبخیر بیشتر آب و کاهش منابع در دسترس منجر شده است1/1گذشته

یت در سال هاي گذشته بر اثر افزایش میزان گاز دي اکسید کربن ناشی از فعالمهمترین عامل افزایش دماي کره زمیناستفاده از سوخت هاي استخراج و پالایش نفت و گاز، کارخانجات،ایع و صنفعالیت هایی چونهاي انسانی بوده است،

یتوانست.تخریب و نابودي جنگل هادر نیروگاه ها و نیز حمل و نقل،براي تولید انرژي)نفت و گاززغال سنگ، (فسیلییزانمینکه بالاترییرا منتشر کرده است که براساس آن کشورهايآمار)2015در سال (یبه تازگیعیمنابع طبیجهان

درصد کل 1.65یددر مقام دهم است و با تولیراناو بر اساس آناستکردهيبندرا دارند رتبهياگلخانهيگازهایدتولکشور اول 10یانفقط در مینکهایول. کندیمیدتولیدکربناکسيتن دیلیونم715جهان، سالانه ياگلخانهيگازها

ینکمتر، ما ایدو تولتریفضعیعکمتر، صنایتکه چطور با جمعینجاستایاصلله، مسأیستنیله اصلأخود مسیمجهانیعنی چین، آمریکا، اتحادیه اروپا، هند، (قرار دارند ستفهرینکه در صدر اییکشورهاتمامزیرا کهیمارتبه را کسب کرده

بالاتر از ما و یتجمعاغلب با بزرگ، یعهستند با صناییهمه جزو کشورها) روسیه، ژاپن، آلمان، کانادا، بریتانیا و کره جنوبی!!!بالاتر از مایاربسیدتولیزانم

بارش باران هاي اسیدي1-1-5

تند، باران اسیدي است که آن روبرو هسیکی از جدي ترین مشکلات محیط زیستی که امروزه بسیاري از مناطق دنیا با آلاینده هایی نظیر . اطلاق می شود که قدرت اسیدي آن بطور قابل توجهی بیش از باران طبیعی استت آسمانی نزولابه

، نیروگاه ها، صنایع، سوزاندن زباله ها و موارد دیگر سالانه میلیون اکسیدهاي کربن،گوگرد و ازت که به واسطه حمل ونقلباران هاي اسیدي بر سلامتی انسان ها . ها تن از آنها وارد جو می شود، با بخار آب واکنش داده و تولید اسید می نماید

و مزارع و باغات، خسارت به تاثیر گذار بوده و نیز سبب آلودگی منابع آبی، کاهش حاصلخیزي خاك، آسیب به گیاهان .می شود... آبزیان و مراکز پرورش و تولید ماهی، تخریب اموال و ساختمان ها و

تخریب لایه ازن1-1-6

یکی از مسائلی که در سال هاي اخیر نگرانی هایی را ایجاد نمود مشکل کاهش ضخامت لایه ازن و ایجاد حفره در آن می کیلومتري از سطح زمین قرار 48تا 16است که در فاصله ) O3(محافظ حساسی از گاز طبیعی ازن لایه ازن لایه. باشد

تابش .محافظت می کندو همانند صافی، کره زمین را در برابر اثرات مخرب امواج ماوراي بنفش نور خورشیدگرفته هرگاه از . به گیاهان نیز صدمه می زندفرابنفش موجب بروز سرطان پوست و ضایعات پوستی و چشمی در انسان می شود و

ترکیبات فلوئورو . درصد افزایش می یابد20درصد کم شود، مقدار تابشی که به سطح زمین می رسد تا 10مقدار لایه ازن از این ترکیبات بطور گسترده در دستگاه هاي سرد کننده . عامل اصلی از بین بردن لایه ازن می باشند) هاCFC(کربن ها

) اسپري ها(و نیز افشانه ها ، ضد عفونی کردن و نگهداري مواد غذایی در بخش کشاورزي و سیستم هاي خنک کننده تر استفاده از مواد جایگزین که بر لایه ازن بی تاثیر استفاده می شده که تلاش می شود به جاي این ترکیبات هر چه بیش

. مورد توجه قرار گیرد) مواد دوستدار ازن(می باشند

آلودگی صوتی1-1-7

ینتمرکز افراد در حیاناخواسته که موجب برهم زدن آرامش در زمان استراحت و يصداسر و صدا یا آلودگی صوتی به دسی بل 60صداهاي با شدت بیش از . ، اطلاق می گردد که میزان آن با واحد دسی بل سنجیده می شودشودمی انجام کار

دسی بل باعث اختلال و آسیب در اندام هاي شنوایی شده 120براي انسان آزار دهنده و نامطبوع هستند و صداهاي بیش از همچنین سر و صدا می تواند علاوه بر . ائم در انسان شودو در صورت افزایش و یا تداوم می تواند منجر به کري موقتی یا د

اختلالات شنوایی باعث خستگی، برهم خوردن تمرکز، حواس پرتی، استرس، اختلالات خواب، اختلالات عصبی، اختلالات امروزه اغلب شهرهاي کشور با مشکل آلودگی .سیستم گوارشی و سوء هاضمه و افزایش ضربان قلب و فشار خون شود

ین، سنگيشبانه خودروهاي، ترددشهریکترافهاي قدیمی و فرسوده،تردد خودروتی مواجه می باشند که ناشی از صوفرودگاه و راه یکلت، ایجاد بزرگراه هاي غیر استاندارد در شهرها و در مجاورت منازل مسکونی و ادارات، وجودموتور ستردد

، ي، نجاري، صافکاريچون آهنگریمشاغلو عمرانی، انیساختميهای، انجام فعالیتمسکونيهایطمحآهن در .می باشد...وتجهیزات و دستگاه هاي موجود در محیط هاي کار و زندگی

آلودگی امواج1-1-8

است و از امواج با فرکانسيگسترده ایاربسیفطياست که دارایتشعشعياز انرژايگونهیسامواج الکترومغناطاز امواج یفیطهمیکروویوماامواج.گرددیختم مهرتز 1021با فرکانسیهانیشروع شده و به امواج کهرتز 10

امروزه در شهرهاي کشور .دنباشیمگیگا هرتز300تامگا هرتز300آنهایهستند که محدوده فرکانسیسالکترومغناطمهمترین منابع ایجاد آلودگی امواج در کشور عبارتست از ؛ . ته استبه دلایل مختلف میزان این امواج به شدت افزایش یاف

سیستم هاي مخابراتی و تلفن می شود، آنتن هاي استفاده از تلفن هاي همراه غیر استاندارد که بصورت قاچاق وارد کشور امواج يفرستنده ها، )يبرق فشار قويدکل ها(خطوط انتقال برق سیستم هاي اینترنت وایمکس، ، )بی تی اس(همراه

یکروفرها و ما، پارازیت ها، راداريهایستمس، )یرلسوا(یمسیبیکیالکترونیزاتتجهیم، سیبیمخابراتیزاتتجهیویی، راد... .لوازم و تجهیزات برقی همچون رایانه ، دستگاه هاي کپی و

و داردیخطرات فراوانیسامواج الکترومغناطاز یکه استفاده از تلفن همراه و تشعشعات ناشدهدینشان مهابررسیکند، یدو برابرمخواب ساعات اولیهیمغز را در طیتفعالیشافزاخطر؛ سلامتی انسان را با مخاطرات جدي مواجه می کند

)شودیاز تلفن همراه استفاده میشترکه بیدرسمت(يمغزيتومورهایجادمغز و اوخون هايسرطاناحتمال ابتلا به استفاده کنند گان از درییاعصاب شنوايتومورهاو شود یوارد ميجديهایببه اعصاب دور گوش آسمی شود،تر یادز

شده ینو سقط جنینتادن سلامت جنفدر زنان باردار باعث به خطر اهمچنین.یابدیمیشهمراه حدود سه برابر افزانتلف.دهدیمیشدر کودکان خطر ابتلا به صرع، کاهش حافظه، اختلالات خواب را افزایزو ن

راهکارهاي بهبود وضعیت موجود1-2

کنترل وسایل نقلیه- 1توسعه کمی و کیفی ناوگان حمل و نقل عمومی در شهرهاتشویق به استفاده از وسایل نقلیه عمومی به جاي خودرو شخصیقدیمی و فرسودهاز رده خارج نمودن خودروهايکنترل و کاهش ترافیک در شهر هاجلوگیري از تردد خودروهاي داراي نقص فنی و آلاینده از لحاظ کنترل انتشار آلاینده هاخودروهامنظم معاینه فنیارتقاي کیفیت سوخت هاي تولید و یا وارداتی مطابق با استانداردهاي معتبر و روز دنیاگاز سوز نمودن خودروهاو سازگار با محیط زیست) برقی(ایه گذاري در تولید و ترویج خودروهاي هیبریدي سرم بهبود کیفیت خودروهاي تولیدي در داخل کشور از لحاظ نصب تجهیزات کاهنده آلاینده ها و نیز کاهش مصرف سوخت

مطابق با استانداردهاي معتبر و روز دنیاکنترل صنایع- 2و استفاده از گاز طبیعیتغییر سوخت مورد استفاده در صنایعرعایت ملاحظات محیط زیستی در احداث شهرك هاي صنعتی و کارخانجات جدیدتهییه گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی براي اجراي طرح ها و پروژه هاي صنعتی و عمرانی جدید عآلاینده ها در صنای) آنلاین(استفاده از سیستم هاي کنترل و نظارت لحظه اي و هوشمنداصلاح فرآیندها و عملیات تولید در صنایع در جهت کاهش آلاینده ها و نیز مصرف انرژي

نصب تجهیزات کاهنده آلاینده هاي هوا به روز نمودن فناوري ها و دستگاه ها و تجهیزات بکار رفته در کارخانجاتآموزش و جلب مشارکت مردم- 3ي سبزهاتوسعه فضا- 4

اسلامدیندیدگاه1-3

:استفاده شده که به مفهوم هوا می باشد "باد"به معناي "ریاح"یا "ریح"مورد از واژه 30در حدود در قرآن

48سوره فرقان ؛ (.و او خدایی است که بادها را براي بشارت پیشاپیش باران رحمت خود فرستاد(63سوره نمل ؛ (.و آن کس که بادها را به مژده باران رحمت خود می فرستد(5سوره جاثیه ؛ (.و در چرخش بادها براي افراد اندیشمند نشانه هایی وجود دارد(32سوره انبیاء ؛ ( .و آسمان را سقف محفوظی قرار دادیم( سکونتگاه طیب حاکی از وجود هوایی پاك و نسیمی فرح افزا و سرزمین حاصلخیز و درختانی پر بار

)15سوره سبا؛ (.بهره مند بوده انداست که قوم سبا از آنها

ومبخش س

بحران آب

بحران آب-2

ب تشکیل درصد جرم بدن یک انسان از آ75یش ب. آب مایه حیات و فراوانترین ماده مرکب بر روي سطح زمین استبا وجود این حجم عظیم آب، تنها دو . درصد از سطح کره زمین را نیز آب پوشانده است70همچنین بیش از . شده است

از هاي کره زمین شیرین و قابل شرب است و باقی آن به علت محلول بودن انواع نمک ها خصوصا نمک طعام شور درصد درصد آن به صورت منجمد در دو قطب شمال و 90از همین دو درصد آب شیرین هم بیش از .استفاده استو غیر قابل

بنابراین کل ذخیره آب قابل استفاده در دنیا کمتر از یک درصد است و .جنوب زمین دور از دسترس انسان واقع شده استاضر امکان استفاده از آن در سطح درصد آب، در اقیانوس ها و دریاهاي آب شور وجود دارد که در حال ح98بیش از

براي زندگی گیاهان، جانوران و انسان. گسترده براي تامین نیازهاي انسان از نظر اقتصادي مقرون به صرفه نمی باشدنیازمند آبی سالم بوده و در صورت آلوده شدن آن و عدم دسترسی به آب سالم، سلامتی شان به خطر افتاده و ادامه حیات

، آب گوارایی است که عوامل تشکیل دهنده موجود در آن در آب آشامیدنی یا قابل شرب.مکن خواهد شدبرایشان نامعبارتویژگی هاي آب شرب . حدي باشد که مصرف آن عارضه سوئی در کوتاه مدت و یا دراز مدت در انسان ایجاد نکند

،باشدعاري از مواد شیمیایی زیان آور ، باشد...)باکتري، ویروس، انگل و(اینکه عاري از عوامل زنده بیماري زا ست ازاهمچنین هر گونه ناخالصی موجود در. بدون رنگ، بو و طعم مطبوع داشته باشد و براي مصارف خانگی قابل استفاده باشد

آبآلودگی مضر باشد، که براي حیات موجودات زنده آب ) فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی(تغییر خواص و یاآب.نامیده می شود

اما به دلیل مصرف بی . در فعالیت هاي کشاورزي، صنعتی و خانگی آب به مقدار فراوان مورد استفاده انسان قرار می گیردآب شیرین در .رویه و آلوده شدن از طریق فعالیت هاي انسانی، امروزه منابع آبی به شدت در معرض تهدید قرار گرفته اند

منابع آب . خاصی موجود بوده و مقادیر آن تقریبا ثابت و تامین کننده نیاز جمعیت موجود جهان می باشدمحدوده جغرافیایی شرب را می توان به سه دسته تقسیم نمود ؛

شامل آب رودخانه ها، منابع آب سطحی) 2. شامل آب حاصل از نزولات جوي باران و برفمنابع آب جوي ) 1چشمه ها، شامل آب منابع آب زیرزمینی) 3. برکه ها، تالاب ها، دریاچه هاي طبیعی و دریاچه هاي مصنوعی و سدها

.چاه ها و قنوات

کشورکه یر آبمنابع و ذخایریتدهد که مدینشان میجهانيکشور با استاندارهامنابع آب دریریتنحوه مدیسهمقامترمکعب یلیاردم130ازکشوردریرووزارت نيطبق آمارها. استیفضعیارشود، بسیمحسوب میکاستراتژییکالا

درصد 2و ییو روستايدر بخش شرب شهرصددر6ي،درصد دربخش کشاورز92شونده یدسالانه آب تجدیلپتانس70شونده یدمنابع آب تجدیلپتانسازيسهم کشاورزیجهانیانگینکه طبق میطیشود درشرایدربخش صنعت مصرف م

.درصد است22درصد و سهم صنعت 8درصد، سهم مصرف

متر یلیاردم92شود؛ یگرما از دسترس خارج میلها به دلمتر مکعب از حجم بارشیلیاردم400متر مکعب از یلیاردم270، که از دست دادن این میزان آب وجود داردیرزمینیزيهامتر مکعب نفوذ آبیلیاردم38یم،داریسطحیانمکعب جر

متر یلیاردم12رود،یمیرونکشور بياز مرزهانیز متر معکب آب قابل استحصالیلیاردم33تا 32همچنین . فاجعه استجنوب، يمتر معکب از طرف رودهایلیاردم20به یکها نزدآبیو مابقیهوارد عراق و ترکیراناز ایرینمعکب آب ش

.شودیو بدون استفاده شور میختهفارس ریجبه خلیکارون و جراحه،کرخ

و مشکلات زیر چندان مطلوب نخواهد بودیرانایندهآیت مدیریت منابع آب،وضعیناداومگفت که با تیدبایتعارفیچهیب:حل شوديایشهشود و مشکل به طور ریشیدهانديجدیريکه تدبینر انتظار ماست مگر اد

از سکنه و مخروبه خواهند شدیاز روستاها خالیاريبس.

مواد ینرود و بحران تأمیمیناز بيدامدار. شوندیمیلآب و علف تبدیبيهایابانبه بیاديزيکشاورزيهاینزم.خواهد شدیدتشدییغذا

و یاسیسيهایريبا درگیاآب، ممکن نخواهد بود یرکمبود فراگیلبه دلیگربه نقطه دياز نقطه ایسطحيانتقال آب ها.منجر خواهند شدیزنیزیکیگسترده فيکه به نزاع هاییهایريهمراه خواهد شد؛ درگيجدیاجتماع

در مرکز کشور، قابل سکونت نخواهند بودیژهبه ویراناياز شهرهایاريبس.

زیست و نیز زندگی انسان ها و جوامع متأثر از آنها نابود خواهد تالاب ها و دریاچه هاي کشور بتدریج خشک شده و محیط.شد

گسترده تر جنگل يآتش سوزین،، فرونشست زمو گرد و غبارمانند توفان شنیاییبلایاهی،گيرفتن پوشش هاینبا از ب.متداول خواهد بوديدر کشور امریرانگرحال وینو در عیمقطعيهایلابها و س

به رکورد مبتلا خواهند شدآب بر، یعصنا.

خواهد شديبندیرهجیدنیآب آشام.

کشور از بین رفته و تعداد زیادي بیکار خواهند شدیبسیاري از مشاغل مرتبط با منابع آب.یابدیمیشمهاجرت از کشور افزايآب به مناطق کم آب و سپس تلاش برایمهاجرت از مناطق ب.

رودیبالا میاسیو سیاجتماعيو امکان تنش هایعمومیتینارضا.

یدمشترك به حداکثر خواهد رسیبر سر منابع آبیههمسايبا کشورهایتیو امنیاسیسيتنش ها.

چالش هاي زیست محیطی آب در ایران2-1

کاهش منابع آب2-1-1

درصد برخوردار از 15تنها آن از کل مساحت وخشک و خشک جهان قرارگرفتهیمهبخش ندریاییجغرافنظرازیرانابا و یگرديسواز.شودیخشک محسوب میمهدرصد کشور ما جزو مناطق خشک و ن85از یشاست و بیاهیپوشش گ

متر مکعب یلیاردم130فقط متر مکعب است،یلیاردم400که حدودينزولات جومجموعیران، ازايتوجه به نوع آب و هوامتر مکعب یلیاردم90بهیککه اکنون نزد)شوندهیدتجدیرینآب شیلپتانسیزانمبیشترین(استحصال کرد توانیآن را م

با یهمکعب، روسمتریلیاردم8200با یلبرزجهان همچون یمهم آبيبا کشورهایسهکه در مقاشودیآن استحصال مشونده یدآب تجدیلپتانسمترمکعبیلیاردم2800با ینچمکعب و متریلیاردم2900مکعب، کانادا با متریلیاردم4200کم ،مترمکعبیلیاردم70حدود با هم یهترکمایغربیهنسبت به همسایشود و حتیمحسوب مکمییارعدد بس، سالانه

مکعب، متریلیاردم96با عراقهمچون همسایهیگردينسبت به کشورهایرانشونده ایدآب تجدیلالبته پتانس. استتربعد یرانا. استیشترمکعب بمتریلیاردم0.03امارات با یامکعب و متریلیاردم0.02یتمکعب، کومتریلیاردم0.15با قطر

یقا، باو شمال آفریانهکشور خاورم20.قرارگرفته استیانهدوم خاورمیگاهشونده درجایدآب تجدیلپتانسنظر ازیهاز ترکینازجمله ایزنیراندارند که ایارجهان را در اختیرینمنابع آب شدرصدیکحال حاضر یت، درجمعنفر یلیونم300حدود

.یستنیمنطقیررو انتظار بروز بحران آب در کشور غیناز اکشورهاست

یدر طیرانایتجمع. کشور در قرن گذشته بوده استید شوندهعامل کاهش سرانه آب تجدینمهمتریتجمعیعرشد سراساس ینبر ا. استیدهرس1392سال یاننفر تا پامیلیون78به1300–06نفر در سال یلیونم8هشت دهه، از حدود ینامتر مکعب در 1400به حدود 1300متر مکعب در سال 13000حدودیزانکشور از منهلاساپذیریدسرانه آب تجدیزانم

یسهدر مقایناست و ادر سال مترمکعبیلیاردم96یرانمصرف آب در ایزانمدر حال حاضر .استیافتهیلتقل1392سال

و در صورت ادامه آب در کشور استیبحرانیتنشان دهنده وضع،شوندهیدمترمکعب از کل منابع آب تجدیلیاردم130با .خواهد شدنیزبه مراتب بدتریندهدر آیتروند، وضعینا

تغییرات آب و هوایی و پدیده آب در کشور دارد بلکه کمبودبحرانیوعدر شیکه نقش مهمیستنیتجمعیشتنها افزابا سال است که15ایرانبنا به اعلام وزیرو نیرو، . ستنبوده ایرتاثیبحران بیندر بروز ایزنیدر پیپيهایخشکسال

و کارشناسان آن را شدیدترین مواجه شده که متاسفانه این روند کماکان ادامه داردمستمرکاهش بارندگی و خشکسالیمتر بوده یلیم250سال گذشته بطور متوسط46در یرانابارش دریانگینم. سال اخیر می دانند40خشکسالی کشور در

850حدود یجهانیانگینکه میحالدرمتر کاهش یافته است،میلی205به این میزان در شش سال اخیر بطور متوسطکه تا ) 93اول مهر(يجاریسال آبياز ابتداکه است ی از اینآمار حاکینآخر.یرانابرابرچهار ازیشبیعنیمتر استیلیم

روند یندرصد کاهش داشته است و ا20نسبت به میانگین کل میلیمتر بوده که 188بارندگی در کشور یزان، م94مرداد 14درجه سانتیگراد افزایش 1/1از سوي دیگر درجه حرارت متوسط کشور در مقایسه با سال هاي گذشته .همچنان ادامه دارد

یسال آبياز ابتدایروطبق آمار وزارت ن.پیدا کرده که به تبخیر بیشتر آب و کاهش منابع در دسترس منجر شده استاست که یدرحالینایدهمترمکعب رسیلیونم630و یلیارده هشت مکشور بيحجم آب ورودي به مخازن سدهايجار

ینايیسهمیلیون مترمکعب اعلام شده است با مقا640میلیارد و 10گذشته یسدها در مدت مشابه سال آبيورودیزانممدت یندر ا.استیافتهدرصد کاهش 19کشور يبه مخازن سدهايگرفت که حجم آب ورودنتیجهتوان یآمار مگلستان، خراسان ین،زنجان، قزویلام،کردستان، کرمانشاه، ایل،اردبی،شرقیجانآذربای،غربیجاناز آذرباییهابخشدست و یدشدیکرمان، هرمزگان، فارس و سمنان با خشکسالو بلوچستان،یستانسی،جنوبخراساني،رضوخراسانی،شمال

یاري،وبختمازندران، اصفهان، چهارمحالیلان،البرز، تهران، گي،همدان، مرکزيهااستانبر آنهاعلاوهد وانپنجه نرم کرده.اندسر گذاشتهتا متوسط را پشتیفخفیخشکسالوزستانبوشهر و خوبویراحمد،یلویهکهگ

سهم کشورمان از منابع یکل جهان را به خود اختصاص داده است ولیتدرصد جمعیکیرانکه ایدر حالیبترتینبه اخواهد بود که با بحران و ییجزو کشورهايرود که به زودیمیبه سمتیرانا.صدم درصد است36فقط یدپذیرآب تجد

دو هزار 1990هر نفر شش هزار متر مکعب آب و در سال يبه ازا1960به عنوان مثال در سال . شودیکمبود آب مواجه میارهر نفر در اختيحدود هزار متر مکعب آب به ازایلاديم2025در سال شودیمینیبیشو پبودیارمتر مکعب آب در اخت

.شودیتر مما سختیطسال به سال شراینبنابرا. یردقرار گ

اجراي طرح هاي سد سازي و انتقال آبناشی از مشکلات 2-1-2

هاي کم و اغلب موقت و فصلی هستند، داراي بارشسازي در اقلیم هاي خشک و نیمه خشک که طبیعتا هرچند سدراهکاري جهت ذخیره آب براي فصول خشک و تامین انرژي به حساب می آید، اما کم توجهی به مسائلی نظیر تشدید تبخیر از سطوح آبی سدها، انتخاب نادرست ساختگاه سد، کم توجهی به آثار زیست محیطی انها و فقدان توجیه اقتصادي با

عامل ی ترین ها را به اصلطرح این طبیعی و ضرر و زیان هاي ناشی از تخریب محیط زیست، به ارزش هاي منابع توجه محیط زیستشاید بتوان مهمترین چالش سدسازي با .تتبدیل کرده اسکشور و رودخانه هاي ها، دریاچه هاتالابنابودي

.ت سدها دانستکشور را عدم رعایت حقابه تالابها از آب مهار شده در پش

ي،دائم یا موقت با آب ساکن یا جاری،مصنوعی،آبگیرها، آبهایی که به صورت طبیعی،مناطق مرداب"تالاب بطور کلی به ،هاها، مرداب، دریاچههاها، باتلاقرودخانههامناطق ساحلی، مصبگفته می شود که سدها، "شیرین، لب شور یا شور

تالاب ها زیستگاه هایی بسیار حیاتی براي گونه هاي گیاهی و جانوري می باشند که .گیرددر برمیرا ... وهاي شور دریاچهفوائد اقتصادي فروانی نیز براي انسان ها ایجاد می نماید که از آن جمله میتوان به صید ماهی و انواع آبزیان، تامین آب

. اشاره نمود... کشاورزي کنترل و پیشگیري از وقوع سیلاب ها، طبیت گردي و

در حال حاضر علیرغم اینکه تقریبا بر روي تمام رودخانه هاي دائمی کشور سد احداث شده و محیط زیست کشور بویژه تالابها و رودخانه ها بشدت تحت تاثیر قرار گرفته اند، ولی متاسفانه مدیریت منابع آب کشور کماکان با مشکلات جدي از

هاي مختلف نیازهاي انسانی، در بخش(رشد جمعیت، عدم توازن بین تأمین و مصرف آب جمله تأمین آب با توجه بههاي برداري از منابع آب و پیدایش بحران، افزایش آلودگی منابع آب و کاهش پتانسیل بهره)کشاورزي و محیط زیست

ران نه تنها محیط زیست را بشدت سازي در ایاي مواجه است و عملا راهبرد توسعه سدعمومی آب در مقیاس ملی و منطقهتهدید کرده است، بلکه چشم انداز روشنی نیز حتی در زمینه مدیریت آب کشور پیش رو نگذاشته است و این درحالی است

می توانست جایگزین ... که مزیت هایی چون تامین انرژي از منابع فسیلی و انرژي هاي پاك ناشی از باد و خورشید و همچنین تقویت قناتها و ذخیره اب در زیر زمین به جاي سطح زمین و . اهداف تامین انرژي باشدسدسازي حداقل در

هاي فصلی همگی راهبردهاي سازگار با جلوگیري از تبخیر و سایر روش هاي پایدار مهار، هدایت و ذخیره سازي سیلابهاي فراوان بخشی از این مزیت ها دیگر شرایط اقلیمی و اقتصادي اجتماعی کشور بودند که متاسفانه با فرصت سوزي

هاي خود را از دست داده اند، از جمله دانش سنتی قنات که کم کم به فراموشی سپرده شده و این بخش زیادي از قابلیت.تبهنگام سازي نشده اسدانش بومی

کشور در دریاچه هاي پشت سدها تبخیر می شوند یرپذیدمترمکعب از آب تجدیلیاردم5متاسفانه در حال حاضرسالانه و این درحالی است که ساخت شتابزده سدها پیش از مطالعات جامع ) برابر حجم مخزن سد امیرکبیر کرج20معادل (

و اجراي برنامه هاي کاهش فرسایش و رسوب موجب کاهش امر مفید سدها و پرشدن زود هنگام مخزن سد با یزهاآبخثال بارز این نوع نقیصه رسوبات انباشته شده در پشت سد سفیدرود می باشد که حجم زیاد رسوبات وارده م. رسوبات شوند

.سال کاهش داده است30عمر مفید ان را

منطقه برداشت، انتقال3طرح هاي انتقال آب بین حوزه اي، پروژه هایی هستند که زیست بوم هاي آبی و خشکی را در هر انتقال آب اجرا شده و یا در حال اجرا و ) اصلی(پروژه درجه یک 19در کشور تعداد . رار می دهدو مصرف تحت تاثیر ق

تقریبا تمامی این پروژه ها از مبدا مناطق . میلیون متر مکعب آب را منتقل خواهند کرد4593مطالعه می باشد که مجموعا .منطقه اي خشک و کم آب است می باشدکوهستانی و پرآب زاگرس و البرز به مقصد فلات مرکزي ایران که

بارزترین آثار طرح هاي انتقال بین حوزه اي کشور در حوزه کارون دیده شده است، بطوریکه انتقالهاي متعدد غیر اصولی آب از این حوزه موجب گردید آورد سالانه کارون بشدت کاهش یافته و در نتیجه غلظت الاینده ها و شوري آب این رودخانه به

هاي آب شرب براي آبادان و خرمشهر و آب کشاورزي براي کشت و موجب بحران80دي بالا برود که در اوایل دهه حکشت و صنعت هاي نیشکر خوزستان نیز که به غلط شورابه هاي حاصل از خاکشویی . صنعت هاي نیشکر خوزستان شود

کاهش آب رودخانه و افزایش شدید شوري آب، چاره کار مزارع را بدون هیچگونه تصفیه اي به کارون سرازیر می کردند، بامتر مکعب در ثانیه شورابه هزاران هکتار از مزارع به تالاب شادگان دیدند و تاسف بارتر اینکه این 15را رها سازي بیش از

دهد که تحلیل هاي کارشناسی نشان می .رهاسازي آب به بخش آب شیرین این تالاب منحصر به فرد صورت گرفته است، )بعلت تغییر در حجم، دما و شوري آب(برداشت آب در بالادست حوزه باعث اخلال جدي در زیست بوم رودخانه کارون

تغییرات اکولوژیکی ناخواسته در بخش آب شیرین تالاب شادگان، بحران آب شرب در شهرهاي پائین دست بویژه خرمشهر افت شدید منابع آب زیرزمینی روستاهاي (ست در محل هاي برداشت و ابادان، مشکلات کمبود آب در روستاهاي بالاد

، کاهش کیفیت چشم انداز در شهرهایی که رودخانه )الیگودرز که محل برداشت آب یکی از پروژه هاي انتقال آب بودند.استبویژه شهر اهواز شده،یدآمیکارون و شاخه هاي آن بخشی از مزیت زیبایی شناسی ان شهرها به حساب

البته تمام موارد فوق الذکر تنها خسارات انتقال بین حوزه اي در حوزه مبدا بوده و مشکلات حوزه مقصد و مسیر انتقال از هاي حفر شده در طول مسیر بسیاري از سفره هاي ها و کانالدر اغلب پروژه هاي انتقال آب، تونل. نوع دیگري می باشد

کته مهم در حوزه مقصد پروژه هاي انتقال آب این است ن. دآبدهی انها را کاهش می دهنده و آب زیرزمینی را تخریب نموعوامل محدود کننده اصلی هستند و ،که در مناطق خشک نه تنها کمبود بارش، بلکه شدت تبخیر، خاك نارس و اغلب شور

خی نیز بررسی هاي تاری.را مرتفع نمودبتوان مشکلات موجود این ساده انگاري است که صرفا با تامین آب در این مناطق، صدها سال در شرایط سخت رزي واقع در فلات مرکزي ایران بادي ها و فعالیت هاي کشاوآنشان می دهند که شهرها و

متاسفانه ). شهرهاي اصفهان و یزد و دانش قنات و بادگیرها(هاي باشکوهی را نیز خلق کرده اند محیطی دوام اورده و تمدنموجب گردیده ست محیطیمحدودیت هاي زیبدون در نظر گرفتنرد مدیریت منابع با صرف هزینه هاي زیاد واین رویک

که نتیجه آن این که به علت تامین آب به ظاهر کم هزینه، توسعه بی رویه و خارج از ظرفیت در فلات مرکزي اتفاق بیافتده هاي انتقال آب را به خود دیده است، تمام بخش ها از کمبود در حال حاضر در حوزه زاینده رود که بیشترین پروژاست که

آن نیزتالاب گاوخونی در پائین دست آب رنج برده و هویت شهر اصفهان یعنی زاینده رود در محل شهر خشک شده وکه تمامی این مشکلات کمبود اب رنج می بردچندانی نداشته و از بخش کشاورزي نیز تعریف . کاملا خشک شده است

.اعتراض مردمی را در پی داشته است

می باشد که به یک چالش ملی محیط زیست دریاچه ارومیهشدن ا در حال حاضر خشک هاین چالشدیگر هاي بارز مثالکشور تبدیل شده است که ستادي متشکل از وزارتخانه ها و دستگاه هاي اجرایی ذیربط مستقیما تحت نظارت رییس

استان هامون جازموریان در و یا خشک شدن تالاب هاي پیدا کردن راه حلی براي آن می باشند هور در تلاش براي جممی باشد بین المللی با کشورهاي همسایه افغانستان و عراقچالشیکهلعظیم در خوزستان هورایاوو بلوچستانسیستان

.که رایزنی هاي دیپلماتیک فی ما بین تاکنون براي حل آن نتیجه بخش نبوده است

کاهش میزان منابع آب زیرزمینی2-1-3

وارد کرد، یستزیطبه محيجديهایبگذشته، ضمن آنکه آسيدر کشور در دهه هايرونق گرفتن صنعت سد سازیقعميکار در ادامه کشاورزان را مجبور کرد که به حفر چاه هاینزان شد و اکشاوريموجب بسته شدن آب رودخانه ها رو

شده ینیزمیراز منابع زیهرویباعث برداشت بدر کشور یکمبود منابع آبکه این مسأله در کنار خشکسالی و اقدام کنندراتژیکاستیرذخا. برداشت شده استیزپنجم آن نیکاست و یدهرسراتژیکاستیرکه برداشت آب به ذخاياست به گونه ا

سطح آبیرند ولی متاسفانه ما شاهد هستیم که هر ساله که شکل بگیدهها سال طول کشیلیونکشورند و میپشتوانه آب250بوده، الان به یناز سطح زمتریینمتر پا50حدود یشسال پ40که ییهاچاه. رودیمتریینپاهاي زیرزمینی در کشور

را استفاده یرپذیدتجديهادرصد از آب20ياگر کشور. استیینپایارمنابع بسینايرویفیو کنترل کیدهمتر رس300تا

یطدر شرایرانا، این در حالیست که درصد برسد در مرز خطر قرار دارد40به یزانمیناست و اگر ایمنایطکند در شرا.کندیاستفاده میرشپذیددرصد منابع آب تجد85از یفعل

اضافه برداشت آب از یزانم"بنا بر اعلام مدیرکل دفتر توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست سازمان حفاظت محیط زیست،در ینیزمیرزيهابرداشت آب از سفرهیشو افزابودهمترمکعب یلیاردم11حدود ، 92در سال ینیزمیرزيهاسفره

گفته به."خشک شده استیراندشت ا600دشت از 297شده و در حاضر ینشست زماز مناطق منجر به فرونیاريبسیبکه آس"فرونشست داشتهمتریسانت120دشت مشهد حدود یرزمینیزيهااز آبرویهیبيهابر اثر برداشت"یرونیروز

. کنندیمتر مکعب اعلام میلیاردم6در کشور را سالانه یرزمینیزيهاکارشناسان افت آبیبرخ.شودیمحسوب میبزرگاز آن، موجب شده که اگر اکنون یادزيو بهره برداریرزمینیزيهاآبیلبودن روند تشکیاست که طولانیدرحالینا

بازگشت آب به .یدبه وجود آیگزینشد تا آب جاکیمتوقف شود، چند هزار سال طول میرزمینیبرداشت از منابع آب زیلچرا که به دل. کرده استیداپيکندتریکلدر حال حاضر سیعیبه عنوان گردش و چرخه طبیرزمینیزيهاحفرهیدشدهايیلاببه سیلو تبدماندیآب باران در سطح میو کاهش بارندگیاهانخاك، قطع درختان و پوشش گیشفرسا

.شودیم

برداشت آب از یشافزابوده ومترمکعب یلیاردم11حدود در کشور 92در سال ینیزمیرزيهابرداشت آب از سفرهخشک یراندشت ا600دشت از 297شده و در حاضر یناز مناطق منجر به فرونشست زمیاريدر بسینیزمیرزيهاسفره

از حد و کاهش بارش و یشبرداشت بیلآب به دلیرزمینیزيرفتن سفره هایینپاینعلت فرونشست زم.شده استیهشود و در اثر وزن لایمیگزینهوا جاین،از فرونشست زمیدر خلل و فرج ناش. می باشدسفره ها ینبه انفوذ آب یانجراز یگردیمتر و در برخ2دشت ها یدر برخیرزمینیزيفرونشست سفره ها. شودیمیجادفرونشست اینزمییبالا

آب از يچاه هايهایلهشد که بر اثر آن میقیعميموجب ترك هاینفرونشست در دشت ورام.از آن استیشترها بدشت، در یمترسانت13ینفرونشست در دشت ورام.کندیمدیدرا تهییو روستايشهریربناییزیساتآمد و تأسیرونبینزم

افت سطح یشترینب.ثبت شده استیمترسانت36یارو در دشت شهریمترسانت14در دشت تهران یمتر،سانت25يدشت ریرزمینیزيآب را از سفره هایرمجازبه شکل غيکشاورزيچاه هااین می باشد که از ازهاي کشور ناشیدر دشت آب

.شود و یا به دلیل کمبود آب در کشور برداشت از منابع آب زیر زمینی براي مصارف شرب افزایش یافته استیبرداشت مدر یبترتینبه اشده و آب یهرفتن تغذینو از بینزميهایهمتراکم شدن لاباعثیناز فرونشست زمیمشکلات ناش

.یمآب را به حالت اول برگردانیرزمینیزیرذخایمتوانینمیندهآ

هدررفت بالاي آب در کشور2-1-4

یدرصد آب مصرف92حدود یرامطرح است؛ زدر ایران هدر رفتن آب یاز عوامل اصلیکیبه عنوان يبخش کشاورزبه یازقابل کشت کشور نيهایندرصد از زم59بر اساس آمار حدود .یردگیبخش مورد استفاده قرار مینکشور در ا

که منجر به هدر رفت بالاي آب می استیسنتهايیوهاز مناطق همان شیاريدر بسیزنیاريدارند و روش آبیاريآبمتر مکعب آب یلیاردم93سالانه حدود یراندر ایعنیدرصد است؛ 70یراندر ايرفت آب بخش کشاورزهدریزانم.شود

با بکارگیري هم يو بخش کشاورزیابدیاختصاص ميمترمکعب آن به بخش کشاورزیلیاردم86شود که یمصرف میر کم آبکشويبرایتوضعیناگر اسم ا. ددهیآب ها را به هدر مینمتر مکعب از ایلیاردم68، روش هاي سنتی آبیاري

یانمخزن سد لتیدبرابر حجم مف715سالانه معادل يبخش کشاورز! یست؟پس چیستنیبتفاجعه و مصیران،مانند ا. دهدیتهران، آب هدر م

ینهکتار زمیلیونم8از .استیاريآبیشرفتهپهاييبه علت عدم استفاده از تکنولوژيکشاورزیدرصد اتلاف منابع آب80تحت فشار یاريآبیاو یشرفتهپیاريآبیستمهکتار از سیلیونمیکحداکثر شود،یکشت میاريآبیلهکه به وسیزراع

یستمنگرش و اصلاح سییربا تغتوانیپس م.استينامناسب آب در بخش کشاورزیریتمدیايگویناستفاده شده که ادر مورد هدررفت آب یگرمساله د.ستفاده برگرداندو ایدرا به چرخه تولیمرفت عظهدریناز ایبخشیاري،و آبيکشاورز

در یدرصد بوده ول35طور متوسط بهيآب کشاورزيورمقدار بهرهیراندر ا. آب استيورمربوط به بهرهيبخش کشاورزدر ییبسزایرتاثیاريروش آب. درصد است45در حال توسعه يکشورهايدرصد و برا65مقدار ینایافتهتوسعهيکشورها

يوربهرهیناياقطرهیاريبه سمت آبیغرقابیسنتیاريبا حرکت از آبکهيطوردارد بهیاريآبوريبهرهراندمان و یشافزايهاآب در کشورییکارا.یابدیمیشافزاياقطرهیاريدرصد در روش آب90تا80به یدرصد در روش ثقل50تا 30از

محصول یلوگرمسه کتوانیمعنا که از هر متر مکعب آب مینبد. مکعب استبر متریلوگرمک3از یشتربیشرفتهپاساس، ینبر ا. رسدینمیزبر مترمکعب نیلوگرمکیکبه یرانکه راندمان مصرف آب در ایدر حال. کردیدتوليکشاورز

از یشکشور بيشبکه آب شهرطبق آمار طول .را کسب کرده است102کشور رتبه 123بیناز آب در يوردر بهرهیراناینکشور فرسوده و بخش عمده هدر رفت آب از هميآب شهریعدرصد از شبکه توز40است و حدود یلومترهزار ک150

1410معادل (درصد25مجلس در حال حاضر تلفات آب کشور برابر ياعلام مرکز پژوهش هاطبق.شبکه فرسوده استآن مربوط به هدررفت ) متر مکعب در سالیلیونم756معادل (درصد13.4حدود است که) متر مکعب در سالیلیونم

درصد 24همچنین.استیزیکیرفیمربوط به هدررفت غیزدرصد آن ن11.6و ) یعاز شبکه توزیزیکینشت و فرار ف(یواقعهدر شود،یمینتأمیاديزهايینهاز آب شرب کشور که با هزیاديو سالانه مقدار زیستکشور درآمدزا نیآب شرب مصرف

تامل یاراست که رقم بسیالریلیاردم5313از یشبیانهرفته بصورت سالکل آب به هدریالیاست ارزش رگفتنی.رودیماست که یننکته قابل تامل اووخیم تر استخوزستان، تهران و البرزدر این میان وضعیت استان هاي.استیزيبرانگ

آب به هدررفته در کل کشور یالیدرصد کل ارزش ر25برابر یبارفته شرکت آب و فاضلاب تهران، تقرآب هدریالیارزش ر.است

یترل100از هر یزانمینآن فرسوده است و از ایلومترهزار ک3در تهران وجود دارد که یخط انشعاب آبرسانیلومترهزار ک9150معادل که این میزان درصد اعلام شده30هدر رفت آب در شبکه تهران یزانم.رودیهدر مآن یترل35تا 30آب

. درصد است15تا 10ینجهان بيکشورهایرسايهاهدر رفت آب در شبکهیانگینمیکهمتر مکعب است در حالیلیونموصل وقطع ورهايینشت از انشعابات آب ، نشت از لوله ها ، شیل؛ به دلدر شبکه توزیع آب در شهرهاهدر رفت آب

.دهدیرخ میرهو غیرمجاز، غيها، برداشتهالولهیشکستگ،آب یرهنشت از مخازن ذخیز وسرر،یعاتصالات شبکه توز

دفع فاضلاب2-1-5

در سال هاي اخیر کوشش و .کندلیتر فاضلاب تولید می130الی 110حدود یانگینطور م، هر نفر در روز بهاستیگفتنجهش بسیار مثبت ومناسبی در زمینه ایجاد شبکه هاي جمع آوري و تصفیه خانه هاي فاضلاب در کشور صورت گرفته است ولی علیرقم اقدامات صورت گرفته همانطور که در موارد قبل نیز ذکر شد هنوز مشکل دفع پساب در کشور مرتفع

زمانده از فعالیت هاي انسانی می باشد که شامل فاضلاب هاي شهري و خانگی، فاضلاب همان آب با. نگردیده استيهاشده و بخش عمده فاضلابیهدر کشور تصفیو خانگیصنعتيهااز فاضلابیدرصد کم. صنعتی و کشاورزي است

يهاخاك و آبیروند، آلودگینکه اشودیمزیستیطصورت خام وارد محو بهیهکشور بدون تصفیو صنعتیخانگ.هاستدر آب چاهیتراتنیزانمیشدارد که نمونه بارز آن افزایرا در پیرزمینیز

چنانچه شرایط زمین براي جذب فاضلاب . گیرد دفع فاضلاب در کشور به دو روش دفع روباز و چاه جاذب صورت مینسبتا خوب و در مواردي کاملا ییداراي کارآمناسب باشد ،دفع فاضلاب در زمین امکان پذیر است و سیستم چاه جذبی

علت حجم شهرها و روستاهاي کشور بوده است و بهلابها جوابگوي مشکل فاضروش استفاده از چاه سال. خوب است هاي خانگی هم از نظر بودن سطح آب زیرزمینی در بسیاري از نقاط کشور براي دفع فاضلابیینکم فاضلاب و پااما امروزه این نوع دفع با توجه به افزایش رفته است ؛مقبول به شمار میینظر استفاده مجدد آب روشبهداشتی و هم از

موجب هاي موجود در فاضلاب، جمعیت ، توسعه نسبتا سریع مناطق مسکونی ،افزایش مصرف آب و نوع آلودگیزافزونرو

از جمله اشکالات این روش . رسدیدر نتیجه منسوخ به نظر مو یابدیمیز افزایششده است که روز به روز نیبروز اشکالاتدر حال حاضر اکثر شهرهاي کشور به ویژه شهرهاي نواحی . آبهاستین، آلودگی منابع آب زیرزمینی و بالا آمدن سطح ا

ل ساحلی دریاي خزر و نیز جنوب کشور از لحاظ دفع فاضلاب دچار مشکل می باشند و عمدتا فاضلاب آنها به داخطرح هاي تاسیس فاضلابروها و تصفیه . ها و دریا سرازیر می شود و یا در سفره هاي آب زیر زمینی تخلیه می شودرودخانه

خانه در بسیاري از شهرها آغاز شده ولی همچنان کار عظیمی باید صورت گیرد و هنوز حتی در شهر تهران نیز شبکه البته وضعیت دفع فاضلاب در روستاها از وضعیت بدتري برخوردار .فاضلاب تکمیل نشده و کل شهر را پوشش نمی دهد

.است که با توجه به رشد شهرنشینی در کشور در سال هاي اخیر کمتر مورد توجه قرار می گیرد

البته . بخش دیگري از آلودگی آب ناشی از دفع فاضلاب در محیط زیست مربوط به فاضلاب صنایع و کارخانجات می باشدیع موظف می باشند که در صورتیکه فاضلاب آنها مطابق با استانداردهاي موجود نباشد موظف به ایجاد تصفیه تمامی صنا

خانه می باشند ولی همچنان بسیاري از کارخانجات و یا شهرك هاي صنعتی کشور نسبت به این موضوع بی توجه یا کم .توجه هستند

یل مختلف از جمله فرسودگی سیستم توزیع به دلیل قدمت بالاي افت تدریجی کیفیت آب موجود در شبکه شهري به دلاورود آلودگی به جریان آب، همچنین افزایش افزایش احتمالشهرها و نشت قابل توجه و در نتیجه کلانساله آن در 40

و نیز زیرزمینیتدریجی برخی پارامترهاي نامطلوب همچون نیترات و فلزات سنگین به سبب برداشت بی رویه آب از منایعآلودگی آب شرب با نیترات که می تواند منجر به بروز . دورود فاضلاب به سفره هاي آب زیرزمینی و یا رودخانه ها می باش

سرطان در افراد و یا سقط جنین در زنان باردار شود، در سال هاي اخیر در تعدادي از شهرهاي کشور حتی تهران مشکل ستفاده از آب آلوده شده با فاضلاب براي آبیاري محصولات کشاورزي خصوصا سبزي یا همچنین ا. ساز گردیده است

کاري ها در مجاورت شهرها نیز منجر به بروز بیماري هاي وبا و شبه حصبه می شود که در چند سال اخیر منجر به صیفی. بروز همه گیري بیماري وبا در مناطقی از کشور شده است

پنجاه درصد ازکل پساب . در استان تهران ، اصفهان ، آذربایجان شرقی و خراسان واقع شده انددرصد صنایع کشور 56/7مصرف آب بخش صنعت کشور حدود یک میلیارد متر مکعب . استان تهران ، اصفهان و خوزستان تولید میشود3صنعتی در

فاضلاب هاي صنعتی به محیط زیست درصد آن به صورت 70تا 60از این مقدار حدود . در سال تخمین زده می شودهاي کشور هاي خود را درون رودخانهمعدن کشور فاضلاب156براساس اعلام مرکز آمار، در حال حاضر .تخلیه می شود

معدن داراي 597درصد از معادن کشور یعنی یک هزار و 29در آخرین آمارها نشان داده شده است که تنها . کنندتخلیه میتخلیه فاضلاب معادن به جز .درصد از معادن بدون فاضلاب فعالیت می کنند70هستند و هنوز بالغ بر شبکه فاضلاب

به بیان دیگر، محل دفع فاضلاب . شودهاي غیرکشاورزي هم انجام میهاي کشاورزي و زمینها، زمینها در چاهرودخانههاي کشاورزي و معدن در زمین44در رودخانه، معدن156معدن در چاه، 282معدن در زمین هاي غیرکشاورزي، 846حتی آن دسته از معادنی که داراي فاضلاب هستند ولی سیستم تصفیه دفع فاضلاب در .معدن در سایر محل هاست268

.می شودها دفع اختیار ندارند نیز در همین محل

آلودگی رودخانه ها 2-1-6

وضع قرمز یحکمران. شده استیوضع قرمز را پشت سر گذاشته و بحران،ي کشورهارودخانهیآلودگمدتی است که به آنها . کشندیمیدكاز آنها، تنها نام رودخانه را یرسانده که برخییها کار را به جارودخانهيدر قلمرویطیمحیستز

سال هايسال."اندشدهیلفاضلاب تبدانالبه ک"یست،زیطسازمان حفاظت محیساما به گفته رئگویند،یرودخانه مهاي انسانی و صنعتی هستند و حالا حجم در نظر مردم، مکانی مناسب براي سرریز شدن پسابرودخانه ها است که

در بلکه هاي شهري و روستایی نیستندضلابها، تنها محل تخلیه فارودخانه.دبرناي از فاضلاب را با خود میگستردههاي صنعتی و کشاورزي و مکانی براي هاي شهري و روستایی، پسابها به مکان تخلیه زبالهرودخانههاي اخیر حواشی سال

هاي مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که بیش از نیمی از رودخانه.دانهاي بیمارستانی تبدیل شدهتخلیه فاضلابو ، کشف رودوهررود و شفارود در گیلان، اتركزرجوب، گسفیدرود، رودخانه هاي . می باشندکشور داراي وضعیت آلوده

مینه رود، صوفی چاي، مهاباد چاي و نازلو چاي در استان هاي آذربایجان زرینه رود، سیخراسان، تلخه رود، درکاردهحبله رود و شاهرود حله و مند در بوشهر، کارون، دز و کرخه در خوزستان،زنجان رود در زنجان،ابهر رود وشرقی و غربی،

قره قشلاق در کردستان، قره سو در کرمانشاه، کر در استان در استان سمنان، عباس آباد، قره چاي و گاماسیاب در همدان،. از جمله این رودخانه هاي آلوده کشور می باشند... زاینده رود اصفهان وفارس،

هر روز د شوهاي جهان یاد میترین رودخانهعنوان آلودهبهشهر رشت زرجوب و گوهرروددو رودخانه در حال حاضر از شود، این دره در نزدیکی دو رودخانه زرجوب و گوهررود قرار دارد و شیرابه تن زباله شهر رشت در دره سراوان رها می600به وسعت کمی رشت از جمعیت بالایی نسبتهمچنین. دشوتن زباله شهري، به راحتی وارد این دو رودخانه می600این

که ریزد بدون اینهاي خانگی مردم این شهرستان به رودخانه گوهررود و زرجوب میکه دارد برخوردار است و تمام فاضلابجالب این است که این رودخانه ها به تالاب انزلی ریخته می . دها وجود داشته باشاي براي این فاضلابهیچ پیش تصفیه

.شوند

مین رودخانه سفیدرود ا ت ا ر می80ب ه شما ب گیلان بی مهم آ ع ب ا ن م ه ز جمل ا ان ست ا رود درصد آب ان سرچشمه می ست ا رج خا ز ا تن انواع 300فسفات و یترات،تن ن840هزار و یهرود با تخلیدسف. گیردکه

شده یهتخلیآلودگاز پنج درصد بار یشبییدر سواحل خزر است که به تنهایرانايهارودخانهینترها از آلودهکشحشرهیشکه افزاباورندینکارشناسان بر ا. دهدیبه خود اختصاص میرا در سواحل شماليکشاورزیمیاییاست از سموم ش

است به یرانارودخانه هايینتراز مهمیکیرا که یدرودرودخانه سفیستیتعادل زي،و کشاورزیکروبیمی،نفتهايیندهآلاي،و شهرییرهاشده روستايهاو انواع زبالهیو خانگیصنعتهزار تن پساب یکیانهسالیهتخل. مخاطره انداخته است

يترهر روز ابعاد گستردهیطیمحیستبه خزر، فاجعه زهایآلودگینکرده است و با انتقال ایلتبدانیدرا به زبالهیدرودسف.گیردیم

گذشته خود یشادابرسدیبه پل خاتون سرخس میرشمسیلومترک290خراسان که با طول یخیرودخانه تار، کشف رودزا و سرطانهايیگند و آلودگيرودخانه سرشار از فاضلاب و لجن و بویکامروز کشف رود به را ازدست داده است و

خانه پرکندآباد، یهتوس از تصفیشهرك صنعتهايیتفعالزحاصل ایفاضلاب صنعت. شده استیلآلوده تبدهاييسبزیمور،منطقه التیشوییقاليهاآباد و کارگاهپوست و چرم همتیعمنطقه دهرود، صنايآبکاريهابنگاهیفاضلاب صنعتهايو فاضلابیمیاییشيسموم و کودهايحاويکشاورزيهاآباولنگ و پرکندآباد، زهخانهیهتصفیفاضلاب خانگ

. شوندیمیهرود تخلیناست که در بستر اهایییجمله آلودگنشده مناطق مختلف مشهد از یهتصف

يسدهایجادبحران رود کارون با ا. کشدینفس میبود امروز به سختیرانرود اینترپرآبیکه زمانرودخانه کارونینسد و ازبیريبه لحاظ آبگيآباد63يبحران در ادامه خود به نابودینا. ها اوج گرفتزبالهیبزرگ گوناگون و مواد نفت

از یلیونمیکپرندگان و جانوران و تلف شدن هايیستنگاهزخریبتیزرفتن هشت هزار شغل کشاورزان منطقه و نرودخانه .فارس منجر شدیجمعکوس آب از خلیزو خيرودخانه در خرمشهر و اروندکنار در اثر شورینایابپايهانخل

یرندهرودخانه پذیناست که ایدر حالینو اکندیمیندرصد آب شرب استان را تام70دود کارون در گذر از خوزستان حو يشهری،صنعتيهاپسابرویهیبيرهاسازيبرایرود کارون مکان.استان استیو صنعتيکشاورزي،شهريهاپساب

در بالا دست رودخانه به يو کشاورزیصنعتيهااهواز و فاضلابيدرصد فاضلاب شهر40ازیششده است و بيکشاورزآب شوريیا،دريرودخانه و بازگشت آب از سویدبیزانکاهش میلبه دلینهمچن. شودیبه آن وارد میمصورت مستق

رودخانه کارون يو جانوریاهیگیستممتاسفانه اکوس. کرده استیدآب رودخانه را تشدیو معضل آلودگیافتهیشکارون افزادر حال انقراض یمانند گربه ماهيجانوريهاگونهیاست و برخيرودخانه در حال نابودیناز حد ایشبیودگآلیلبه دل

و یو مدفوع خانگکندیغوغا میو خانگيو زباله شهریصنعتیاز کارون آلودگيادر حال حاضر در هر گوشه.هستند

یانورسیوم،سرب، کادن(یناز فلزات سنگیناشیو آلودگیکروبیمیدر کارون آلودگ. در کارون شناور هستندیواناتلاشه حیعسریکروبیمهايیاثرات آلودگ. مواجه کرده استيخطرات جداو جانوران را بیانها و آبزانسانیسلامت) یکو آرسن

ینآفت و فلزات سنگاز سموم دفع یناشهايیحال آنکه آلودگ. استیاییو باکتریروسیوهايیماريبوده و به شکل بیوآن.از آنها به رشد سرطان منجر خواهد شدیو برخیابدیانتقال میندهآيهادر بلندمدت به نسلیجیبه خاطر تجمع تدر

يهااست که گاه به صورت لکهيبه قدریآلودگینشدت ا. یستبرکنار نیو نفتیمیائیشهايیاز آلودگکارون همچنین.شودیمیدهرودخانه کارون ديرمربع روبزرگ حدود دو تا سه متینفت

رودخانه، از اصفهان ینایو متوقف کردن آب در بخش شرقرودیندهبحران زا. خاموش استدیگردر اصفهانرودیندهزابلکه یعیطبیخشکسالیجهبحران نه نتینا. استیراندر مرکز امحیطییستزیدادروینترخطرناكیتا تالاب گاوخون

یگر که ديرود به شهرها و استانهایندهآب زایاصولیراز انتقال غ.استيو اداریاسیسیماتاز تصمیناشیزقبل از هرچيکشاورزیعرودخانه، عدم راندمان مناسب در صنایهبزرگ در حاشیعصنایزانهستیعتو طبیمنطقیراحداث غبگذریم،وهمه…رود ویندهبه زایبرنج، نگاه استانیرنظيو اصفهان، کاشت محصولات کشاورزیاريچهارمحال بختياستانها

یدر بخش غربرودیندهبرد که زایداز خاطر نبا. نقش داشته استیرانايرود فلات مرکزترینآبپرشدنخشکدرهمهاز . ریزدیمرودیندهفاضلاب شهرك بهارستان به زایترلیلیونبه عنوان نمونه روزانه هفت م، استیمارآلوده و بیزخود ن

مصرف یزانم. رود فاجعه بار استیندهبر زايکشاورزصنایع و نیز يهابپسایهتخلیقها از طراثرات پسابیگرديسو.تن است450بالغ بر يبالغ بر صد هزار تن و مصرف سموم کشاورزرودیندهزاحاشیه یمختلف در اراضیمیاییشيکودها

یژهبه ویمیاییشيکودهایايها و بقاکشو علفیسموم دفع نباتیاياملاح محلول، بقايحاويکشاورزيهافاضلاب .طرناك می باشدکه براي سلامتی انسان بسیار خاستینعناصر سنگيو مقداریتراتن

راهکارهاي بهبود وضعیت موجود2-2

کنترل صنایع- 1 ایجاد تصفیه خانه فاضلاب در واحدهاي صنعتی و کارخانه هایی که فاضلاب آلوده را وارد محیط زیست می کنندپیش بینی ایجاد تصفیه خانه فاضلاب در احداث شهرك هاي صنعتی و کارخانجات جدید آلاینده ها در صنایع) آنلاین(استفاده از سیستم هاي کنترل و نظارت لحظه اي و هوشمندلاح فرآیندها و عملیات تولید در صنایع در جهت کاهش آلاینده ها و نیز مصرف آباص

نصب تجهیزات کاهنده و یا کنترل کننده مصرف آب جهت استفاده مجدد در فرآیندهاي صنعتی به ویژه براي خنک کردن ) حاصل از تصفیه فاضلاب(استفاده از آب بازیافتی

ضاي سبزو نیز آبیاري فدستگاه ها و تجهیزات به روز نمودن فناوري ها و دستگاه ها و تجهیزات بکار رفته در کارخانجاتکنترل و کاهش مصرف آب در ادارات- 2نصب تجهیزات کاهنده و یا کنترل کننده مصرف آبآموزش راهکارهاي صرفه جویی در مصرف آب به کارکنانرفت آب در کشاورزيکنترل و کاهش هدر- 3 کشاورزان جهت استفاده از شیوه هاي نوین براي آبیاري مزارع و باغات نظیر آبیاري تحت فشار و حمایت مالی و فنی

ايقطرهدر کشاورزيمصرف آبو نیز افزایش بازدهی و بهره وريشیوه هاي نوین آبیاري آموزش وترویجو نیز روستاهاي کشورو باغاتو تصفیه فاضلاب کشاورزي در مزارعایجاد سیستم هاي جمع آوريکنترل مصرف و هدر رفت آب در شهرها - 4ترمیم و بهسازي شبکه توزیع آب در شهرهاتسریع روند ایجاد شبکه هاي جمع آوري و تصفیه خانه هاي فاضلاب مورد نیاز در تمامی شهرهااصلاح الگوها و شیوه هاي نادرست مصرف آب آموزش و جلب مشارکت شهروندان جهت صرفه جویی در مصرف آبکنترل و کاهش مصرف آب در آبیاري فضاهاي سبز شهريلایروبی و احیاي قنات هاي قدیمی- 5اختصاص حق آبه مورد نیاز از آب ذخیره شده در سدها بر اي جلوگیري از خشک شدن تالاب ها- 6در کشوربازنگري در برنامه هاي سد سازي و انتقال آب- 7ه در جوي ها، رودخانه ها و ممانعت از هرگونه ریختن، انباشت و یا دفن زبالآموزش و جلب مشارکت همگانی به منظور - 8

سواحل

دیدگاه دین اسلام2-3

با 64قرآن کریم . آب در اسلام مایه حیات نام گرفته است و تاکید شده است که حیات همه موجودات وابسته به آب است:به معناي آب اشاره شده است"ماء"به کلمه

30سوره انبیاء ؛ (. و هر چیز زنده اي را از آب پدید آوردیم( و خداست که هر جنبنده اي را از آب آفرید پس پاره اي از آنها بر روي شکم راه می روند و پاره اي از

)45سوره نور ؛ (. آنها بر روي دو پا و بعضی از آنها بر روي چهار پا99سوره انعام ؛ (. و اوست کسی که از آسمان آبی فرو آورد پس به وسیله آن از هرگونه گیاه برآوردیم( این ما بودیم که آب را به کیفیتی که انسان ها خبر ندارند از آسمان فرو فرستادیم و سپس زمین را به

) 24سوره عبس ؛ (. کیفیتی ناگفتنی و به وسیله دانه هاشکافتیم و در آن دانه ها را رویاندیمسوره ( . رد نمودآیا ندیدي خداوند از آسمان آبی فرستاد سپس آن را به صورت چشمه هایی در زمین وا

)21زمر ؛ انا بودیم که آن را از زمین از آسمان آبی به اندازه فرو فرستادیم پس آن را در زمین جاي دادیم و تو

خارج نموده سپس با آن اب باغستان هایی از درختان خرما و انگور برایتان پدید آوردیم که میوه هاي ) 18سوره مومنون ، (. فراوان به شما می دهند و از آن ها می خورید

48سوره فرقان ؛ (.از آسمان آب پاك و پاك کننده فرو فرستادیم( آیا به آبی که می نوشیده اند اندیشیده اید؟ آیا شما آن را از ابر نازل می کنید یا ما نازل کردیم؟ رگر ما

)68سوره واقعه ؛ (.بخواهیم این آب گوارا و شیرین را تلخ و شور قرار می دهیم خداوند براي استفاده شما آب را فرو آورد تا قسمتی از آن بنوشید و قسمت دیگر را در راه پرورش

)10سوره نحل ؛ (.درختان بکار برید اوست که دو دریا را به هم پیوست این یکی خوش و گواراست و آن دیگري شور و تلخ و میان آن دو

)20سوره الرحمن ؛ (.دحایلی و بندي بازدارنده پدید آورد تا مخلوط نشون

بخش چهارم

تخریب خاك

آلودگی و فرسایش خاك-3

خوشه یکگیرد،یميدر درون آن جايادانهیبشر است، وقتيبرایمختلفيهاخاك منشأ سخاوت، برکت و نعمتیمیو منبع عظریزدیمیرونزلال را بيهاآن چشمهيو به جاکندیآلود را جذب مآب گلدهد،یمیلرا به انسان تحو

عوامل یرتأثیجهدر نتین،سفت و سخت موجود در سطح زميهاسنگ. شودیآن محسوب میهآب و تصفیرهذخيبرايرویم،ضخیشصورت طبقات کم و بسنگ حاصل شده، بهیبمواد که از تخریناشوند؛یبه مرور زمان خرد میزیکیف

ها، مخلوط با سنگیبمواد حاصل از تخر. پوشاندیاند را مواقع نشدهیعوامل خارجیررا که هنوز تحت تأثیهاوليهاسنگاست که بر اثر عوامل یخاك قسمت سطحینبنابرادهند؛یمیلموجودات زنده، خاك را تشکیدهو نپوسیدهپوسیمواد آل

یخاصیطعوامل و شرایرو تحت تأثیمدت زمان طولانیاك طخ.آیدیوجود مبهیستیو زیمیاییشیزیکی،مختلف فسال 700و بطور متوسط یردگیصورت ميبه کندیارخاك بسیلتشکيبرایعیطبيواکنش هاکنش و. یدآیبوجود م

جودرا داشته باشد بویاهانپرورش گییکه توانایخاکیاو یخاك زراعیمترسانتیکمراحل مختلف یزمان لازم است تا طعمق خسارت وارده به منابع یامر به خوبینا. ی کشدهزار سال طول م4خاك تا یمترسانتیکبوجود آمدن یو گاهیدآ

.دهدیذخائر را نشان مینبه حفظ ایشترخاك و لزوم توجه ب

ذیر نخواهد بدون داشتن خاك سالم حیات و زندگی روي زمین امکان پ. خاك یکی از منابع مهم و ارزشمند طبیعت استخاك از دو بخش .پس داشتن خاکی سالم لازمه بقاي انسان استدرصد غذاي انسان از زمین حاصل می شود95. بود

حاصل از پوسیدگی یا هوموس کهیکی بخش مرده خاك که شامل سنگها، مواد معدنی و مواد آلی. تشکیل شده استو دیگري بخش زنده خاك که داراي جانواران ش قرار می گیرندو هوا و آب نیز در این بخن و جانوران می باشدگیاها

اغلب خاك ها .سایر میکروب ها قرار دارندکوچک همچون حشرات و کرم ها است و در آن گیاهان، قارچ ها، باکتري ها و خاك را پر می درصد نیز هوا و آب دارد که فضاهاي موجود در 50درصد مواد معدنی و آلی و 50در شرایط طبیعی داراي

هر گاه . ورود مواد، انرژي و یا موجودات زنده به درون خاك باعث می شود که خاك از حالت طبیعی خود خارج شود.کندخاك در اثر فعالیت هاي انسانی وضعی پیدا کند که دیگر نتوان از آن بهترین نوع بهره برداري را به عمل آورد می گویند

محافظت کند و از یخوببهیدباینعمت الهینانسان مسلمان در برابر خاك مسئول است و از ا.شده استخاك آلودهکه

تواندیاست، میاهانپرورش و رشد و نمو درختان و گيلازم برايکه عنصربر آنخاك علاوه. یزدآلوده کردن آن بپره. باشدیهتصفيتحمل خاك براقابلتیمواد در حد ظرفینکه اکند، به شرط آنتصفیه و برطرفرا هایآلودگ

. قرن حاضر استزیستییطمحعمده هايیاز جمله نگرانآن می باشد کهیشفرسایکی دیگر از مصادیق تخریب خاك، . مواد استیجیعبارت از کاهش تدریشفرساويلغو یاصلیمعن. فرسایش خاك در ایران چند برابر متوسط جهانی است

کاهش یش،در واقع فرسا. یابندیمیشبوده است و مواد آن فرساییرتاکنون دائما در حال تغیلاز زمان تشکینسطح زماست که در آن ذرات خاك توسط عوامل ینديفرآیشفرسا. باد استیارواناب یلهخاك به وسیسطحیهضخامت لا

چنانچه عامل . شودیحمل میگريدهنده به مکان داز عوامل انتقال یکیخود جدا شده و توسط یاز بستر اصلیندهفرسایگراز دیزو شدت آن نیمقدار کل بارندگ. یندگویخچالیو يبادیشفرسایبباشد به ترتیخچالجدا کننده ذرات باد و

یدر صورتکند،ینمیجادایاديزیشآن آرام باشد، فرسایزشکه ریدر صورتیادزیبارندگ. هستندیشفرسایعیعوامل طبو در فصل رشد شودیمنجمد میندر فصل سرما که زم. شوندیمیادزیشبه مقدار کم سبب فرسایحتیدشديهاکه باران

از سوي دیگر خاك به عنوان یکی از مهمترین . دارديکمتریشیاثر فرسایبارندگست،انبوه ایاهیکه پوشش گیاهانگتوان به دو دسته فرسایش آبی و فرسایش خاك را می. نی نیاز داردزیست براي احیاي مجدد به زمان طولاعناصر محیط

ها به تدریج شناسی است که به وسیله آن کوههاي معمولی زمینفرسایش آبی در واقع یکی از پدیده. بادي تقسیم کرده کندي صورت این نوع فرسایش که ب. ها و دلتاها شکل می گیرندها و بستر رودخانهفرسوده می شوند و دشتها، دره

در صورتی که فرسایش با سرعت خیلی بیشتري انجام شود و حالت تخریبی به . شودگیرد، فرسایش طبیعی نامیده میمیهمان طور که گفته شد، در پدیده فرسایش دو عمل مختلف انجام . شودخود بگیرد، به آن فرسایش تخریبی گفته می

عواملی مانند انجماد و ذوب متناوب، جریان آب و ضربانات . ییر مکان آنهایکی جدا شدن ذرات و دیگري حمل و تغ: شودمی.کنندقطران باران اثر جدا کنندگی داشته و مواد را جهت شسته شدن آماده می

چالش هاي زیست محیطی خاك در ایران3-1

و بیابان زاییفرسایش خاك3-1-1

ي از این مسأله در مورد مراتع و بسیار. در ایران، از بین بردن پوشش گیاهی استخاكترین دلیل فرسایش شدیدعمده6تا 2رویه بوده و تراکم دام در آنها تقریبا کلیه مراتع، مورد چراي بی. صادق استها در کشورسواحل دریاواراضی جنگلی

عرصه ها ینرا به ایبآسیشتریندام در مراتع کشور وجود دارد که بیلیونم83هامروز،برابر ظرفیت چراي موجود است

دانیم ایران همانطور که می. یکی دیگر از عوامل فرسایش آبی در ایران، کشت بر روي اراضی شیبدار است.کندیوارد مبنابراین وجود یابدشیب مقدار آب نفوذي کاهش میبا افزایش . ها عمدتا بالا استکشوري کوهستانی است و شیب زمین

ي و مشرق ایران سواحل دریاي هاي فلات مرکزدر حوزههمچنین .که منجر به فرسایش می گرددرواناب قطعی استیدهدفرسایش باديبیشترالانه بسیار ناچیز است نیز اي از سواحل خلیج فارس که میزان بارندگی سو قسمت عمدهعمان

.می شود

متر یلیاردم2سالانه . قرار داردیبحرانیطدر شراییزابا توجه به نرخ خاكیرانخاك در ایشفرسایتطبق آمارها وضعیرانادر .می شودلمکل خاك در جهان را شایشدرصد فرسا7.6رقم یناکهدهدیرخ میرانخاك در ایشمکعب فرسا

یلدلینبه هم. تن در هکتار است2.5یط جهانکه متوسیخاك وجود دارد در حالیشتن در هکتار فرسا25تا 15سالانه و به یبتخریجنگلیهکتار اراض40روزانه ینهمچن. قرار داردانکشور نخست جه5در شمار یابانتوسعه بیران از لحاظایدتریندر جدیبانک جهان.رسدیتن در هکتار م16.5سالانه به یرانخاك در ایشفرسایجه،در نت. شودیمیلتبدیابانب

یناخالص داخلیددرصد تول7/1معادل یال،ریلیاردم430هزار و 15را یراندر اینزمیبتخریانهگزارش خود خسارات سال.اعلام کرد

افزایش فعالیت هاي کشاورزي به منظور تولید محصول یرنظیعوامل انسانیراتبه همراه تاثیعیطبيهایتواقعیناتلفیقسیستم هاي نامناسب شخم زمین هاي زراعی و شخم زمین هاي حاشیه اي به دلیل نامناسب کشت، يالگوهابیشتر،

جنگل ها و بهره يکاربرییرمراتع، تغيچرایادفشار ز، کمبود زمین اولیه کشاورزي در برخی مناطق با تراکم جمعیتی زیاد. باشدییزایابانبیدهپدیرکشور تحت تاثیز اراضایعیسبب شده تا سطح وسیرزمینیآب زياز سفره هایدارناپايبردار

بیابان زایی از دیگر عواملی است که بر اثر تخریب و هدررفت خاك در مناطق خشک و نیمه خشک که ایران نیز جزو آنها از یبخشاديو بیآبیشفرسا. شود، رخ داده و یک مشکل جدي در کشورهاي در حال توسعه شمرده می شودمحسوب می

یداست بامسلمآنچه. شده استیشفرساینایدسبب تشدیاست و متاسفانه اقدامات انسانیرانایماقلیذاتيهاگییژو. برسدیبه نرخ قابل قبولیشو نرخ فرسایافتهکاهش ییزایابانبینددر فرآیتلاش شود سهم عامل انسان

انجام شده یقبر اساس تحقهمچنین .شودیافزوده میراناهايیاباندرصد به مساحت بیکسالانه دهدیبرآوردها نشان میراناهايیاباندرصد به مساحت ب30سال گذشته حدود یدر سکشوریعیو منابع طبيکشاورزیقاتتوسط مرکز تحق

میلیون هکتار 164ر حال حاضر، از .کشور استیابان هايمساحت بیشدرصد افزایکافزوده شده که نشانگر سالانه هاي هزار هکتار کانون400میلیون و 7هاي بیابانی قرار دارند که از این میزان میلیون هکتار در محدوده32مساحت کشور، کشور يهاهکتار از عرصهیلیونم100،کشوریزداريها، مراتع و آبخسازمان جنگلیسرئبنا بر اعلام.بحرانی هستند

شدن یاباندر معرض بیاهیکاهش پوشش گیزشدن آن و نیاییشور و قلویرزمینیزيهاکاهش سطح آب سفرهیلدلبه.ریمدازایییابانهزار هکتار در کشور ب100سالانه حدود واست

آلودگی خاك3-1-2

اطلس یهطرح تهدربراساس مطالعات انجام شده بنا به اعلام مدیرکل دفتر آب و خاك سازمان حفاظت محیط زیست يهایندهکشور وجود داشته که به آلاياز صدها نقطه آلوده در خاك هایشاستان کشور ب11خاك در يهایندهآلا

دیدو سلامت مردم را به شدت تهیستزیطآلوده بوده و مح... سموم و ی،نفتيهایندهآلاین،مختلف از جمله فلزات سنگیجاناستان ها شامل آذر باینا.کندیا هم طلب مریگزافینههزیها علاوه بر زمان طولانیکند که رفع آلودگیم

بر اساس .است يزنجان، بوشهر،هرمزگان، کرمانشاه، اصفهان، خوزستان و خراسان رضوین،گلستان، همدان، قزوی،شرقیجانآذر باو همدان ویصنعتیبالا ، اصفهان آلودگینفتیخوزستان و بوشهر آلودگيدر استان هااین مطالعات

در چند اعلام نموده است کهپژوهش هاي مجلس در گزارش خود مرکز . ه شده استنشان دادییبالاینفلزات سنگیشرقاستفاده وسیع از کودها و آفت کش ها . سال اخیر جنبه هاي تغییر کیفی و آلوده شدن منابع خاك بسیار افزایش یافته است

ي شهري که خود به شدت به انواع مواد شیمیایی مضر از جمله مواد از یکسو و رهاسازي گسترده پساب فاضلاب هاها و املاح مربوط به فلزات سنگین آغشته هستند و همچنین فعالیت هاي بسیار گسترده صنعتی و کشاورزي که با شوینده

ست زمنیه هاي تهدید تولید پسماند و پساب هاي حاوي مواد نفتی و هیدروکربنی فلزات سنگین و انواع آلاینده ها همراه امنابع خاك را گسترده تر کرده است که در نتیجه این مواد آثار نامطلوب و سمی بر محیط زیست و حیات جانوري و گیاهی

.استفاده کننده از محیط برجا می گذارد

:آلودگی خاك در کشور عبارتند ازمهمترین منابع

یمارستانی،بی،صنعتی،خانگيهاناقص زبالهیافتغلط و بازياز حد زباله، جمع آوریشبیدتولیلدلدر حال حاضر به- 1خاك و منابع یدشدیشهرها با آلودگیهو انباشت زباله در حاشیساختمانيهاو نخالهيفاضلاب شهری،صنعتيهاپساب

نفوذ ینبه داخل زمتوانندیها مزباله. شودیها محسوب مخاكيسازمنابع آلودهینتراز مهمیکیزباله. یمرو هستآب روبهیاست که بخشیمارستانیبيهازبالهي،شهريهازبالهینترو خطرناكینتراز مهمیکی. آلوده کنندیزرا نیکنند و منابع آباز یقسمت... ویدزایماريبيحاویمارانبیجراحهايیغخطرناك، تهايیماريآلوده به بيهاسوزنیمار،بیکاز بافت بدن

یمارستانیبيهادفن زباله. شودیميجمع آوریمعمولالههمراه با صدها هزار تن زبیمارستان،است که از بییهازباله.کندیرا آلوده میرزمینیزيهاآب

و یکلاستيهاروغن، برادهیگرديو از سوکنندیهوا را آلوده میدکربنمنواکسیدسو با تولیکاز يموتوریهنقلیطوسا- 2.کنندیرا نابود مزیستیطآزبست است، منابع خاك و محيترمز آنها که حاويهالنت

يهاها در شهرو دود کارخانهیاست که در اثر آلودگیدياسيهانام برد بارانتوانیخاك که میاز موارد آلودگیگردیکی- 3چرا که در وهله شود؛یمحسوب مینوع آلودگینخاك بدترهايیدر آلودگیديسباران ا. شودیمیدهدیتو پرجمعیصنعت

.شودیمیعمنابع آب در حد وسیو در وهله دوم باعث آلودگلیجنگيهارفتن پوششیناول باعث از ب

يهاآبیمسئله علاوه بر آلودگینکه اشودیمیختهها رها به رودخانهکارخانهيهاکه پسابیماکثر شهرها شاهددر- 4صورت گاز و بخارات که بههایییندهدود و آلا. شودیمنجر میزنیرزمینیخاك به آلوده شدن منابع زیو آلودگیسطح

يبرایمشکلات تنفسیجادشهرها و ايهواهايیعلاوه بر آلودگآید،یمیرونها بکارخانهیمعظيهااز دودکشیسمشودیکه وارد خاك میصنعتيها و پسماندهااز مشکلات فاضلابیکی. شودیمیديباران اسیلکها باعث تشانسان

یاربسشوند،یمیرهخاك ذخیدهايکه در کلوئ... ویومسلنیوم،همچون سرب، کادمینفلزات سنگ. استینفلزات سنگینعناصر سنگیداريو پامقاومت. گذارندیميرا به جایريناپذجبرانهايیانزییخطرناك هستند و با ورود به چرخه غذا

خاك توسط یبوده و آلودگیطولانیاربسهایندهآلایردر خاك نسبت به ساکه از مهمترین آلاینده هاي صنعتی می باشندآنها بر موجودات یانبارهستند که اثرات زیوهو جنقرهیوم،شامل سرب، کادمینفلزات سنگ. استیدائمیباتقرینفلزات سنگ

یرشامل موارد زینفلزات سنگیانباراثرات زیناز ایبعض. اندشدهیطیمحیستزنده ثابت شده است و بارها موجب حوادث زیرهبه زنجوادبر انسان در اثر ورود میانبارو اثرات زیاهانبر گیخاك، اثرات سمیولوژیکبهايیتاختلال فعال: است.ییغذا

طور معمول که بهییهامولکولیو حتهایکروارگانیسمداده و میشخاك را افزایريدر فاضلاب نفوذپذهایندهشووجود- 5و مختلف خاك یمتوالهايیهقادر خواهند بود از خلل و فرج لاهایندهخاك عبور کنند در حضور شوهايیاز صافتوانندینم

.قرار دارندیننسبت به سطح زمیادر فاصله زشوند که دییهاآبیکروبیمیعبور کنند و موجب آلودگ

آلوده از يهامزارع با فاضلابیاريآبنیز وها و هورمونهابیوتیکیآنتي،کشاورزياز حد سموم و کودهایشباستفاده- 6از اثرات درازمدتیو پوستیو تنفسیعصبهايیماريسرطان، بابتلا به . خاك استیمؤثر در آلودگيعوامل کشاورز

از آفات يتعداد. کنندیمیجادایدر خاك آلودگیزنیمیاییشسموم. ها بر انسان استآفت کشاستفاده از سموم شیمیایی و غلظت سموم را یایمدهیشرا افزایتعداد سمپاشیایمکه ناچار هستشوندیمقاوم میحشرات در مقابل سموم مصرفیژهوبه

خواص هم یمیاییشيکودها. مانندیمیدراز در خاك باقیانساليو براشوندینمیهتجزیسموم به راحتینا. یمبالا ببر.کنندیها را سخت مو اصطلاحا خاكکنندیخاك را نسبت به هوا و آب کم میرينفوذپذیعنیدهندیمییرخاك را تغ

زراعی مبتنی بر روش استفاده از درصد از نظام تولید در کشور در محصولات باغی و98در حال حاضر حدود متاسفانه که کشاورزان رغبت شدموجب در سال هاي گذشته یمیاییشيبه سموم و کودهایارانهپرداخت .هاي شیمیایی استنهادهمصرف سموم یزانمیبررس. هرز نداشته باشندهايلفامراض و ع, مبارزه با آفاتيهاروشیربه استفاده از سایچندان

35/1با سرانه یمیاییتن از انواع سموم ش28038یانگینطور مدهد که بهیسال گذشته در کشور نشان م55یطیمیاییشسموم یبشده، ترکیعکل سموم توزیزانصرف نظر از م.است شده یعکیلوگرم براي هر نفر توز57کیلوگرم در هکتار و

درصد 17جهان شاملیافتهتوسعه يدر کشورهایسموم مصرفیببرخوردار است؛ ترکيه ایژویتاز اهمیزنیمصرفدرصد 50درحال توسعه شامل يدر کشورهایگرديکش و از سودرصد علف48کش و درصد قارچ35کش، حشرهیطکش بر سلامت و محبا توجه به آثار سوء سموم حشره. کش استدرصد علف15درصد قارچ کش و 35کش، حشره

یندر حال توسعه دارد، ايبا کشورهایريچشمگیارتفاوت بسیافتهتوسعه يدر کشورهامصرف این سموم یزانمیست،زهمراه با حفظ محصول، یکارگانيو کشاورزیولوژیکبيمبارزه با آفات همانند مبارزهيهاروشیرکشورها با استفاده از سا

کود و سم و ینهمصرف بهیاستسياجرادر کشورما با البته سال هاي اخیر .دانکش را کاهش دادهمصرف سموم علفهنوز یکی از موضوع ینکاهش داشته اما اتا حدي مصرف سموم یرشیمیایی و بیولوژیک،غيهاروشیرآن با سایگزینیجا

هاي ایران از نظر مواد تحقیقات نشان داده است خاك.نگرانی ها و چالش هاي سلامتی و محیط زیست در کشور می باشدنیتروژنی فقیر و اکثرا با کمبود فسفر مواجه هستند از این رو مصرف کودهاي شیمیایی در کشور با رشدي روزافزون همراه

تامین و بهره رویه از کودهاي شیمیایی اگرچه در کوتاه مدت مواد مغذي مورد نیاز اراضی کشاورزي رااستفاده بی. بوده استکند ، ولی در بلندمدت باعث از بین رفتن کیفیت خاك ، افت حاصلخیزي و در نتیجه برداري بیش از اندازه را ممکن می

یعدهد که روند توزیمنشاننیز سال گذشته 55یشده طیعتوزیمیاییشيکودهایزانمیبررس. شودفرسایش خاك میبوده و از چهارصد تن به چهارمیلیون و چهارصد هزار تن با توزیع سرانه یشافزادوره در حال ینایطیمیاییشيکودها.کیلوگرم در هکتار رسیده است 226

ینفتيهایآلودگ. شودیخاك میموجب آلودگسازيیرهذخیاونقل و مشتقات آن در اثر حملیکه مواد نفتهاستمدت- 7خاك توسط مواد یدنبال آن آلودگشدن است که بهیصنعتیندو فرایتجمعیعسریشاز افزایراجتناب ناپذیامدپیک

مواد ینانتقال ایرهايدر مسیو به شکل موضعیشو پالاشافاکتیساتدر اطراف تاسیعبه شکل وسینفتیدروکربنههي انتقال به دلایلی نشت نفت از لوله ها. هاستیشگاهدر منابع خاك، در اطراف پالاهایآلودگیشترینب. قابل مشاهده است

همچون فرسودگی و شکستگی لوله ها یکی از مشکلات زیست محیطی استان هایی می باشد که در مسیر انتقال نفت قرار خاك در ودگیآلبارزترین نمونه هايازیکیانتقال نفت در جنوب تهران ياز نشت نفت لوله هایناشيهایآلودگ. دارند

يمتمادیانسالیهمراه نفت، طيغبارات حاصل از سوخت گازهاها،یندهآلاینایمانتشار مستقعلاوه بر .کشور می باشدکند، رفع فوذاز خاك نیشتريبه عمق بیمنطقه اضافه کند هرچقدر مواد نفتيهابه خاكيو مضریتوانسته مواد سم

.برابر خواهد بودینآن چندینهتر و هزآن مشکلیآلودگ

تولید روزافزون زباله و ضایعات3-1-3

درآمد و يبه شهرها در جستجوییانمهاجرت روستایدهمثل پدیگرهمراه با عوامل دیت،جمعیهرویبیشبراثر افزارشد . شده اندیلبه سکونت گاه و جاده و کارخانه تبديکشاورزيهایناند و زمیافتهشهرها به سرعت توسعه یشتر،رفاه ب

امروزه . شده استپسآب و پسماندتولیدیزانمیشافزاو آب و نیزهوایو شدت آلودگتسرعیشموجب افزایینشهرنشبلکه یست،و مصرف کالا نیعتوزید،تولیاز جوامع، مشکل اساسیاريدر بس. مدرن استیايانبوه زباله از مشکلات دنیدتول

است که ییهاها از راهکارکردن و سوزاندن زبالهمدفون. ستمصرفی اي هاو فضولات کالایابردن بقایناز بیمشکل اصلآنهاست تا دوباره یافتو بازيها، جداسازراه مقابله با زبالهینزنند، اما بهتریبه آن دست میراناها از جمله از کشوریاريبس

و یو فنیعلمهايیرساختبه زیازو نیستنياآن کار سادهیافتمجدد زباله و بازیريگبهره.بازگردندیدبه روند تولزباله یدکه در تولینندآموزش ببيابه گونهیدبامردم. کار از همه مهم تر باشدینادریبخش فرهنگیدشا. داردیفرهنگ

زباله در .تر شودآنها آسانیافتانجام دهند تا کار بازبدأرا در مهازبالهیهاوليجداسازینداشته باشند و همچنينقش کمتراما بدون . شودیمیختهشود که به درد نخور بوده و دور ریگفته میعیمایاجامد یمهفرهنگ لغت به فضولات جامد، ن

را باز یملهايیهاز سرمایتوانند، بخشیآنها اعمال شود میافتدر بازیحیصحیریتشوند و مدیکها اگر تفکشک زباله.گردانند

و يتن زباله و پسماند عادیلیونم16از یشسالانه بیست؛زیطمححفاظت دفتر آب و خاك سازمان یرکلمدبنا بر اعلام ی، خاکبرداري ها و زائدات باقیمانده از عمرانيهایتاز فعالیناشیتن نخاله ساختمانیلیونم60یطور هم سالینهم

درصد 50بیش از که شده استمحاسبه 45000سالانه تولید زباله خانگیمیانگین.می شوددر کشور تولید ساخت و سازها میانگین درصد اجزاء تشکیل .استیافتها قابل بازدرصد از مواد موجود در زباله90که یشوند، در حالیاز آنها دفن م

و میزان 2/1، چوب 3/2، پارچه 4/8پلاستیک، 2/7، کاغذ 9/1، شیشه 3/2به ترتیب فلزات در کشوردهنده زباله شهري.بوده استدرصد 9/72مواد فساد پذیر

یترل600تا 400کند و از هر تن زباله یکربن متصاعد میداکسيديامتر مکعب گاز گلخانه400هر تن زباله، حدود از هزار تن 50یانه،ها سالیرانیا. بر آب و خاك داشته باشدینامطلوبیطیمحیستتواند آثار زیشود که میمخارجیرابهش

در ها انباشته شدن زبالهینهمچن.آورندیخود به وجود ميزباله هایداتاز تولیرابهمتر مربع شیلیونم10ي،گاز گلخانه او یدو تولهایکروبرشد ميبرایمکان خوبمخازن و یا جایگاه هاي موقت نگهداري و یا انتشار زباله ها در سطح شهرها،

رطوبت و یی،مواد غذایعنیجانداران اینیرزباله سه عامل رشد و تکثیرامانند موش است، زيحشرات و جانوران موذیرتکث. مختلف وجود دارديباکتریلیونم10هزار تا 50یندر هر گرم خاکروبه بیعلميهاطبق برآورد. پناهگاه را با خود دارد

و طاعون یفوسزباله دارد و تیزانبه میآن بستگیراست و موش که تکث... اقل انواع اسهال، حصبه، وبا، سل ومگس که ناز طرف دیگر اینگونه مراکز جمع آوري و .کنندیمیدرا تهدیانسانیطزباله سلامت محیدهد، در اثر انباشتگیرا اشاعه م

.سگ هاي ولگرد نیز تبدیل شده استتجمع زباله به محل تردد و تغذیه گربه ها و

امروزه جمع آوري، حمل و یافتن مکان مناسبی براي دفن زباله هاي شهري به یکی از چالش ها و مشکلات اساسی و صرف هزینه هاي هنگفت براي جمع آوري و . بغرنج پیش روي مدیران شهري و شهرداري هاي کشور تبدیل شده است

در. اي است که عموما در حدود یک سوم بودجه شهراداري ها به آن اختصاص می یابددفع زباله در کشور ما به گونهیعنی بطور شودیمیدتولیمارستانیبيتن پسماندها80و حدود یتن زباله خانگ7500در حدودتهران روزانه شهري چون

يتومان برایلیونم250ویلیاردمیکانه روزي تهرانشهردار.متوسط هر فرد روزانه حدود یک کیلو گرم زباله تولید می کندنیز کشور ییاز نقاط روستایاريدر بسهمچنین در حال حاضر .کندیمینههزاین شهر و دفن زباله و پسماند يآورجمع

نسبت یاها یاريده،روستاهایناز ایارياست، چرا که در بسیهشبیبحران حل نشدنیکزباله به یریتو مدیدمعضل توليآمارها.حل مشکل را ندارنديبرایطنداشتن امکانات لارم شرایلبه دلیاکنند و یمیخود کوتاهیقانونیفبه انجام وظا

حال براساس ینگرم در روز است، در هم500یرانايسرانه زباله هر نفر در روستاهایدتولیزاندهد میمسئولان نشان میننفر بوده است، ا781هزار و 446و یلیونم21برابر با یراناییمناطق روستایتکشور، جمع1390سال يسرشماریجنتا

یناز ايشود که بخش عمده ایمیدکشور توليهزار تن زباله در روستاها11ودآن است که روزانه در حديبه معنايدر روستاهاییالبته با توجه به رشد مصرف گرا. شودیرها میستزیطدر محیدفع بهداشتیطها بدون داشتن شرازباله

ي در کشاورزيهازبالهیدحجم تولهمچنین .گرم است500از یشترمناطق هم اکنون بینزباله در ایدسرانه تولیزانکشور م

و کودهاي کمپوستتواند تبدیل به یم،به صورت روزانهیدتولیزانمینام شده کههزار تن اعلا170کشور نیز در حدود.یردمورد استفاده قرار گيخاك در بخش کشاورزیبه عنوان مواد عالگیاهی شده و

یکبه یشرفتهپيرقم در کشورهاینشود که ایمیدزباله تولیلوگرمبه سه کیکنزدیمارستانیهر تخت بيبه ازایراندر ا.دهندیمیلتشکیعفونيرا پسماندهایمارستانیت بخهر تيدرصد زباله ها30تا 20است، گفتنی. رسدینمهمیلوگرمک

شود یمیددر تهران تولیمارستانیتن زباله ب80در کشور ویتن پسماند پزشک450که انجام شده حدوديبر اساس برآوردهنوز . داردکه در زمینه ضدعفونی، جمع آوري و دفع آنها مشکلات بسیاري وجود است یعفونيدرصد آن زباله ها25که

تعدادي از بیمارستان ها و اکثر درمانگاه ها در کشور فاقد سیستم ضدعفونی کردن و نیز امحاء زباله هاي عفونی هستند و شهرداري هاي نیز فاقد زیر ساخت ها و تجهیزات لازم براي جمع آوري و دفع زباله هاي بیمارستانی و عفونی هستند

مورد نیاز وزارتخانه هاي بهداشت و کشور هر یک مسئولیت را دیگري محول می نمایند و و با توجه به نبود اعتبارات.سازمان حفاظت محیط زیست هم تنها وظیه نظارت را براي خود قائل می باشد

یطمحوکبالت در آنها آلوده سازانیکلنیوه،وجود سرب، جیلو معادن به دلیمیپتروشیمیایی،شي،فلزیعصناپسماندهايهزار 12هزار تن سرب، 89ي،هزارتن رو121.5هزار تن مس، 155سالانه حدود یعصناینا. خصوصا خاك هستندیستز

مطالعات انجام شده در سال ینشود بر اساس آخریخاك ماردویوههزار تن ج30.5هزار تن کبالت و765یکل،تن ن، یکالکترونیعبه عنوان منابع انتشارجیوه شناخته شده است که شامل صنایواحد صنعت255در سطح کشور، تعداد 1387

درصد 32داراي زيمی باشند به طور مثال به طور مثال هر رایانه رومی.... و يفلزیعها، صنايها، لامپ سازيخودرو سازدرصد نقره و مقادیري 189/0، درصد آهن20درصد طلا، 0016/0درصد آلومینیوم، 41درصد سرب، 7پلاستیک، نزدیک به

یکساخت يبراشودیانجام شده گفته میقتحقیکفلزات سنگین و خطرناك مانند کادمیوم، جیوه و آرسنیک است طبق یازآب نیترل1500یمیایی،مواد شیلوگرمک22سوخت،یلوگرمک240در حدود یازنموردیهءساده علاوه بر مواد اولیتورمان

در مصرف مواد یاديتا حد زتواندیمیوتريکامپیلاستفادهء مجدد از وسارسدیمساله به نظر مینه ااست و با توجه ب3یاها در دنیانهرایدشده وجود دارد عمر مفخارجاز دور یانهرایلیونم4از یشبیراندر ا. به وجود آوردییجوصرفهیعیطب

گر چه زباله هاي . استيجامد شهريسرب درزباله هایدمنبع بزرگ تولینسومیکیزباله هاي الکترون. سال استدرصد از حجم کل زباله هاي جمع آوري شده در کشورهاي مختلف را تشکیل می دهد؛ اما این حجم 2الکترونیکی تنها

اینچی به 72ن رنگی پوند و یک تلویزیو8تا 4درصد زباله هاي حاوي مواد سمی است مانیتور رایانه بین 70املناچیز ششامل نیز CPU،پوند سرب دارد که ازجمله زیان هاي آن، ایجاد آسیب هاي مغزي در کودکان است8طور متوسط

تواند یم"یکآرسن"شود، یسرطان زا محسوب مريعنص“یومکادم"از جمله یمقادیري جیوه و کادمیوم است عنصر سم

به دنبال یتو مسمومیکم خونی،همچون کند ذهنیمشکلات“ سرب"مرگ منجر شود، یحتیایدشديهایتبه مسمومکروم می تواند زمینه بروز فشار خون بالا، کمبود آهن، بیماري هاي کبدي و آسیب هاي مغزي و عصبی را فراهم کند .دارد دهد و موجب یمییرها و ژن ها را تغیمبدن دارد و آنزیمنیایستمبر سیمخربیرکه تاث"یوهج"ینهاهمه اکنارو در

موارد موجب ینشود، همه ایو لامسه میناییبیی،به حس چشایاز جمله وارد آمدن صدماتیعصبیستمسیدندیبآساز .اقدام کنندينوع از زباله ها به صورت جدیندفع ايمختلف جهان برايمسئول در کشورهايشده است تا نهادها

هزار رایانه بوده است، طبق برآوردها طی چند سال اخیر هر 10د ایران شده و اولین محموله تقریبا شامل رایانه وار1371سالزباله هاي رایانه اي هر چند به . هزار رایانه در ایران مونتاژ شده است500هزار تا یک میلیون و 200ساله یک میلیون و

ارزشمند است، ولی بازیافت آن به علت وجود فلزات سنگین و سمی خاطر داشتن بعضی فلزات گران بها مثل طلا و پلاتینبنابراین در ایران انجام این کار اقتصادي نیست و فقط قطعات . مثل سرب و کادمیوم نیاز به فناوري پیشرفته اي دارد

ستفاده مجدد فروخته جمع کن ها جداسازي و براي اپلاستیکی و بعضی از فلزات آن مانند آلومینیوم و آهن توسط زباله دفن یا سوزاندن این . می شودمی شود ولی قطعات مداري پس از چندین بار استفاده دور انداخته و با بقیه زباله ها دفن

. محیط زیست می شودهزباله ها سبب ورود عناصر سنگین به آب هاي زیرزمینی و گازهاي سمی ب

يهایسهک. کندیاو میبرا نصیريجبران ناپذيانسان به همراه دارد گاه ضررهايکه برایمدرن علاوه بر رفاهیزندگبه دلیل سبکی و دوام ها و ظروف،یسهکینکه ایزمان. مورد مصداق دارندیندر ایزبار مصرف نیکو ظروف یکیپلاست

ها، یگزینجاینهمیکنزديادهینکرد در آیفکر میکمتر کسیدخود شدند شايو کاغذياسلاف پارچه اایگزینجآنهابه طور متوسط یلونیناهايیسهاست و کیهقابل تجزیرغیکپلاست.شوندیستزیطمحیاز معضلات اصلیکیبه یلتبد

در یاآنها سر از دریشترو بشوندیهمراه باد، همه جا پخش میکیپلاستهايیسهک. مانندیمیباقیطسال در مح500موجود در زباله سوزانده شود، یلونو نایکچنانچه پلاست. شوندیشده و سبب مرگ آنها میدهجانداران بلعیلهبه وسیاآورده

یقاتبراساس تحق. شودیموجودات میگررساندن به انسان و دیبهوا و آسیکند که باعث آلودگیمیجادایدریککلریداسهستند و وامبادیزها نیکپلاستینایشترب. شودیمیدتولیکتن پلاستیلیونم3از یشسالانه بیرانانجام شده تنها در ایعتطبیاز آلودگیريجلوگيبراییتلاش هایادر دن. و نابود شوندشدهیهخود تجزيکشد تا به خودیصد ها سال طول م

نوشابه و ظرف غذا به يطراجرا شد که براساس آن انداختن بیطرحیکادر آمر، به عنوان مثالانجام گرفتهیکبه پلاستیهتجزیستبه نام زیديشد و مواد جدیدانوارد ميعلم و تکنولوژینکهاتاطرح شکست خورد ینآب ممنوع شد؛ اما ا

15یرناپذیهتجزیلوننایسههر کيو دانمارك برایتالیاهمچون اییاروپاياز دولت هایاريها متولد شدند امروزه بسیرپذ

و کم یهقابل تجزيهایکاز پلاستتفادهاسيبراییهایتهم فعالیرانروزها در اینا. یرندگیمیاتمالسنت از شهروندان.استیشدراز درپیراهیجه،به نتیدنآغاز شده است اما تا رس...و(PET)شامل کیسه، بطريیککردن استفاده از پلاست

مواد زاید خطرناك3-1-4

میلیون تن مواد زاید خطرناك در سراسر جهان تولید می شود که 500تا 300سازمان ملل متحد برآورد نموده که سالانه . می گیرندمورد استفاده قرار صنعتی،کشاورزي، خدماتی و حتی عمومی و خانگیفعالیت هاي بشر در بخش هاي مختلفدر

در صورت تخلیه در محیط زیست به دلیل بی ش پذیري یا سمیت هستند و ، واکنداراي قابلیت اشتعال، خورندگیاین مواد، و گازپالایشگاه هاي نفت.منجر به آلودگی منابع آب و خاك می شود که تبعات جبران ناپذیري را به همراه دارد،توجهی

کارخانه هاي پتروشیمی و تولید مواد شیمیایی، کاخانجات تولید محصولات فلزي، کارخانه ها و فعالیت هاي نظامی، برخی از مواد زائد . از مهمترین منابع تولید مواد زاید خطرناك می باشند... آزمایشگاه هاي تجاري و یا آموزشی و تحقیقاتی و

خطرناك عبارتند از؛

...وتور و اتومبیل، روغن هاي صنعتی، ضدیخ وانواع روغن هاي م-...انواع سموم شیمیایی شامل آفت کش ها، حشره کش ها، قارچ کش ها، علف کش ها و-انواع مواد نگهدارنده-انواع رنگ ها و حلال ها-انواع جلا دهندگان، شوینده ها و پاك کننده ها-نظیر بنزن، کلرید ونیل، کلروفرم، تري کلرواتیلن، هیدروکربن )POPSو PCBS(و یا پایدار فرارآلی انواع مواد شیمیایی -

...معطر وهاي حلقوي انواع باتري ها-...انواع دماسنج ها، ترموستات هاي جیوه اي، لامپ هاي فلورسنت و-مواد حاوي سرب، آرسنیک، کادمیوم و جیوه-انواع مواد اشتعال زا و منفجره-مواد رادیو اکتیو-

فعالیت معادن3-1-5

حفاري ها، انفجار . دهدهاي استخراج معادن ، محیط زیست را تحت تاثیر قرار میایران کشوري معدنی است و فعالیتهاي معدن دهد فعالیتآمار نشان می. شودهاي معدنی و حفر معادن باعث تغییرات و تخریب سطح و اعماق زمین میسنگ

هایی به منظور احیاي اراضی تخریب شده هاي زیست محیطی و اجراي برنامهارزیابیکاوي در حال افزایش است از این رو کشورهاي توسعه یافته به دستاوردهاي ارزشمندي در این راستا دست یافتند که استفاده از تجربیات . بسیار ضروري استمعدن کاري نیز در ایران به نوبه خود یکی از عوامل . هاي معدن کاوي شده ایران نیز موثر است آنها در احیاي زمین

به طور کلی معادن چه به صورت روباز و چه به صورت زیرزمینی . تخریب خاك است که به اشکال مختلفی عمل می کنددر صورتی که مواد معدنی حاوي فلزات سنگین. در مراحل مختلف آثار و تبعات منفی از خود بر روي خاك به جا می گذارند

یا سایر عناصر زیان آور براي خاك باشد عملا انباشتن باطله ها در یک محل و قرار گرفتن آنها در معرض بارندگی نفوذ آب . و احتمالا فرسایش هاي آبی و بادي آثار منفی را به سطح و عمق بیشتري از خاك گسترش می دهد

و فعالیت هاي ساختمانی و راه سازيتسطیح اراضی3-1-6

ودر نتیجه افزایش فعالیت هاي ساختمان سازي، همچنینافزایش جمعیت در شهرها و مهاجرت روستاییان به شهرهاا ببه این ترتیب عواملی چون ساخت و . هاي ارتباطی از جمله عوامل موثر در تخریب زمین و خاك هستندها و راهاحداث جاده

موجب فشردگی و متراکم شدن خاك بر اثر توسعه ساخت و سازها و پوشیده شدن ،در حاشیه شهرها و استقرار صنایعساز از سوي . کندرا مختل میاینگونه محل هابیولوژیک خاك در شود از این رو فعالیتخاك از آسفالت ، سنگ و ساختمان می

یب خاك باعث بوجود آمدن نظیر آجر و سفال و مصرف بالاي این صنایع از خاك ضمن تخرتولید مصالح ساختمانیدیگراین زمین ها که عمدتا در اطراف شهرها قرار دارند پس از . گودي ها و اشکال ناهنجار فیزیکی در سطح زمین می شود

برداشت و مصرف خاك آنها به صورت زمین هاي ناهنجار رها می شوند که اینگونه زمین ها را میتوان به وفور در حاشیه همچنین رشد شهرنشینی افزایش پسماندهاي شهري را در پی دارد و تجزیه ناپذیر بودن . شهرهاي کشور مشاهده نمود

تواند هاي گزاف و زمان طولانی نیز نمیشود که صرف هزینهها باعث آلودگی خاك میبعضی از این مواد از قبیل پلاستیک. آنچنان که باید به حیات اولیه خاك کمک موثري کند

عبور و ینو همچنيو خاکبرداریزيخاکریتاز فعالیخاك ناشیشفرسا،باشدیمیکه قابل بررسیاز مسائلیگردیکیینخود باعث از بینکه اباشدیم،نمایدیپروژه در منطقه موردنظر تردد ميکه در طول اجرايراهسازیهنقلیطمرور وسا

يبه محرکهایستمشدن و حساس شدن آن اکوسیرپذیبو آسنطقهخاك آن میشو فرسایعیطبیستم هايرفتن اکوسرفتن ینبه جانوران و از بیمواد زائد و فاضلاب در منطقه مورد تردد باعث انتقال آلودگیهتخلیزو نباشدیمیعیطب

لحاظ سخت هحساس بیستمهايموارد در اکوسینکه اگرددیموارد باعث انقراض آنها میآنها ودربعضیعیطبیستماکوستوجه به ینکمتردر کشور یدجديدر ساخت جاده ها.آوردیبوجود میريجبران ناپذیرات، تاثدر آنهاستیستیزیطرابودنش

در یدبایرمسیندر ایژهبه ویعیطبیتبا وجود شکننده بودن وضعیگردیانبه ب. صورت گرفته استیستزیطمحبه آن وارد يجديهایبآسیجهدر نت. نشده استینگونهگرفت که ایصورت میاديوجه زتیگرو اقدامات ديخاکبردار

آمده سوء یشوضع پیناز افراد هم از ایبرخ. خوردیبه چشم میشتراز خود جاده بيجاده سازيهایهحاش. استیدهگردسرخه ستان، پارك ملی خجیر و جاده سازي در جنگل ابر شاهرود، تالاب انزلی، پارك ملی جنگل گل.استفاده کرده اند

مواردي می باشند که در سال هاي اخیر محل مناقشه از این قبیلدیگرو دهها مورد مشابهحصار، آزاد راه تهران شمال یقکه به گونه دقاز این دست ییطرحهااجراي. علاقمندان و دوستداران محیط زیست و مسئولین اجرایی کشور بوده است

. دخواهند شیقابل توجهیملیاننخواهند داشت، بلکه باعث ضرر و زيا ثمرنشده اند در بلند مدت نه تنهیکارشناس

راهکارهاي بهبود وضعیت موجود3-2

ضرورت حفاظت و نگهداري پوشش گیاهی و فضاي سبز موجود به منظور پرهیز از بیابانی شدن زمین ها- 1متناسب با شرایط اقلیمی مناطق مختلف کشوربیابان زدایی از طریق کاشت گیاهان بومی و مقاوم و ایجاد فضاي سبز - 2آلی مانند کودهاي دامی، گیاهی و کمپوست استفاده بیشتر از کودهاي ترویج - 3استفاده درست و به اندازه از کودهاي شیمیاییکنترل و نظارت به منظور- 4بیولوژیکی جهت مبارزه با آفات در کشاورزي از شیوه هايبکارگیري- 5...علف کش ها وحشره کش ها، دفع آفات،کاهش استفاده بی رویه و ناصحیح از سموم کنترل و نظارت به منظور - 6ترویج استفاده از الگوها و شیوهاي کشاورزي سازگار با محیط زیست- 7توسعه برنامه هاي آبخیزداري، آبخوان داري و مدیریت منابع آبی براي حفاظت از خاك- 8به منظور جلوگیري از دفع فاضلاب از شهرهاتصفیه خانه هاي فاضلاب درشبکه هاي جمع آوري و تسریع در روند ایجاد - 9

و در نتیجه الودگی خاك هاطریق چاهایجاد تصفیه خانه فاضلاب درشهرك ها و واحدهاي صنعتی-10

نه تنها از میزان زباله در این روش. بهترین روش براي دفع زباله، تفکیک زباله ها در مبدأ و سپس بازیافت آن می باشد-11هاي تولید شده کاسته می شود بلکه در هزینه ها نیز صرفه جویی می گردد

آموزش عمومی براي تفکیک زباله هاي خشک و تر در مبدأ-12آموزش عمومی براي اصلاح الگوهاي تولید و مصرف در جهت کاهش میزان تولید زباله و ضایعات و استفاده مجدد از مواد-13تفکیک، بازیافت و دفع آنهاايتخلیه زائدات و نخاله هاي ساختمانی در طبیعت و اختصاص مکان مناسب برممانعت از -14در فرآیند اکتشاف، استخراج، انتقال و فرآوري نفت با هدف ممانعت از حفظ محیط زیسترعایت ملاحظات و الزامات -15

تخریب خاكبا هدف ممانعت از موادمعدنیاکتشاف، استخراج معادن و فرآوري در فرآیندحفظ محیط زیست رعایت ملاحظات و الزامات -16

تخریب خاكدر مکان گزینی و اجراي طرح هاي عمرانی به ویژه پروژه هاي راهسازي با حفظ محیط زیست رعایت ملاحظات و الزامات -17

هدف ممانعت از تخریب خاك

دیدگاه دین اسلام3-3

آیه درباره فساد صحبت شده و انسان از فساد در 49نام برده شده و در حدود "ارض"بار از زمین با عنوان 280در قرآن :آن منع شده است که قطعا آلودگی و تخریب زمین نیز از مصادیق فساد می باشد

و چون از نزد تو باز گردد، در زمین فساد کند و کشتزارها و دام ها را نابود سازد و خدا فساد را دوست)205؛ سوره بقره (.ندارد

60سوره بقره ؛ (.از نعمت هاي الهی استفاده کنید، اما مبادا در زمین ویرانگري و فساد پدید آورید(27سوره بقره ؛ (.و آنان که در زمین فساد می کنند از زیان کارآنند(56سوره اعراف ؛ (.و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید( 10لرحمن؛ سوره ا(. یدآفریقخلايرا براینزمو(

به واسطه آنچه انسان ها عمل می کنند فساد و تباهی در خشکی و آبها پدیدار می گردد تا ما هم کیفرسوره (.بعضی از اعمالشان را به آنها بچشانیم باشد که از گناه پشیمان شده و به درگاه خدا بازگردند

)41روم ؛ ردم ملاك کار و معیار اقدامات قرار گیرد، آسمان و اگر خواسته هاي نابجا و منافع زود گذر عده اي از م

)71سوره مؤمنون ؛ (.زمین به فساد کشیده می شود61سوره هود ؛ (.شما را از زمین پدید آورده است و خواست که آبادش کنید(هرچه در آسمان و آنچه در زمین است همه ملک خداوند است و خدا به نگهبانی خلق کافی است.

)132سوره نساء؛ (19سوره حجر؛ (.و در زمین همه چیز را موزون رویاندیم(

عنوان ماده اولیه خلقت انسان و جایگاه نهایی بدن انسان از عناصري است که تقریبا تمام نیازهاي مادي خاك بههمچنین تواند جایگزین آب و عامل پاکی و آمادگی انسان میانسان را در خویش نهفته دارد، از طرفی در مورد مهمی مانند تطهیر

گل به معناي "ینط"قرآن، واژة یۀدر دوازده آ. گاه انسان استخاك سجدههمچنین .اش شودبراي انجام فرایض دینیینمز( "ارض"یات،از آیگردیاريخاك به کار رفته است و در بسبه معناي "تراب"مورد صراحتا کلمۀ یستآمده، در ب

در يتوان به نکات ارزشمندیمیاتآینایکه با بررس. ، استعمال شده است ) یاهگیشمحل رو(خاك يبه معنا) . یافتدست خصوص اهمیت و منزلت خاك

و مستعد(سرزمین پاکیزه(ا سرزمینهاى ناپاك ، گیاهش به فرمان پروردگار مى روید، ام)زارو شوره( ،را براى گروهى که شکر گزارند، شرح ) خود(روید، این گونه آیات ارزش، از آن نمىبىجز گیاه اندك و

)58سوره اعراف؛ (. دهیممى ل آفرياانسان را از عصارهیقین،و به12سوره مومنون؛ (. یدیماز گ(

بخش پنجم

نابودي تنوع زیستی

نابودي تنوع زیستی-4

زمین، هوا و دریاهاي سیاره ما خانه ریزترین حشرات و . ع زیستی پایه و اساس حیات در زمین را تشکیل می دهدتنومفهوم تنوع زیستی به صورت عام به .بزرگترین حیوانات است و این یعنی مجموعه غنی از نیروهاي وابسته به هم و مرتبط

در نگاهی دقیق تر تعداد . زیستی این نوع از حیات اشاره داردشکل هاي متنوع حیات روي زمین، همچنین به گوناگونیژن ها در این گونه ها، تفاوت بسیار در اکوسیستم هاي گونه هاي گیاهی، جانوري و میکروارگانیسم ها، تنوع شگفت انگیز

.زیستی زمین هستندهمه بخشی از تنوع... مرجانی وهايتپهها،جنگلها،بیابانقبیلازموجود در سطح سیاره زمین

تنوع زیستی که امروز برروي کره زمین داریم از میلیون ها گونه زیستی مشخص تشکیل شده است و این نتیجه چهار و ییگونه موجود زنده شناسایلیوندر حدود دو مینکره زميامروزه بر رو.این کره استمیلیارد سال تکامل برروي

ینایمالبته بخش عظ.باشدیشقابل افزایلیونرقم تا حدود ده مینکه ازنندیس ماند که دانشمندان حدشدهينامگذار.باشدیمیانبندپاخصوصه و بمهرگانیبيهامتعلق به گروهیشافزا

آن ها و یعنی گوناگونی حیات بروي زمین، یعنی تمام جانداران، گونه ها، جمعیت ها، تفاوت هاي ژنی بینتنوع زیستیتنوع . تنوع زیستی مجموعه اي از موجودات زنده به شکل هاي گوناگون است. اجتماعات پیچیده آن هاوزیست بوم ها

تنوع . زیستی، یک تک سلولی در اعماق اقیانوس و یا یک بوته گوجه فرنگی روي خاك یا یک آهوي زیبا در دشت استتنوع زیستی .ختمان بدن یک یوزپلنگ استزیستی، تفاوت در شکل و نوع درختان یک جنگل، جانوران یک بیشه یا سا

تنوع زیستی تفاوت رنگ چشم و موهاي فرزند با والدین . تفاوت در ژن هاي به وجود آورنده یک گونه با تمام گونه ها است.است

.زیست بوم هاو تنوع زیستی ژن ها، گونه ها ؛ معمولا سه سطح از تنوع زیستی مورد بحث قرار می گیرد

یعنی تمام ژن هاي مختلفی که در تمام گونه هاي زنده وجود دارند ازجمله گیاهان، حیوانات، قارچ ها و تنوع ژنی- 1.موجودات ذره بینی

.تنوع گونه ها، یعنی تمام گونه هاي مختلف و تفاوت هاي بین آن ها- 2

ه علاوه تفاوت بین هریک از تنوع زیست بوم ها شامل تمام زیستگاه ها، جوامع زیستی و فرآیندهاي بوم شناختی ب- 3.زیست بوم ها می شود

اما چرا تنوع زیستی داراي اهمیت است؟ آیا واقعا اهمیتی دارد؟ اگر این بخش وسیع از انواع گونه ها وجود نداشت چه اتفاقی فزایش کارایی، را در جهت ا) بدون توجه به کوچکی یا بزرگی آنها(تنوع زیستی عملا توانایی انواع گونه ها می افتاد؟

به عبارت دیگر، تمام این گونه هاي کوچک و بزرگ داراي یک . مقاومت و سازگار شدن در برابر محیط افزایش می دهدوظیفه بسیار بزرگ هستند و آن این است که ترکیب عملکرد این گونه ها در مجموع، باعث افزایش توانایی اکوسیستم و

. صدمات و خسارات احتمالی، همچنین بهبود و بازسازي خسارات وارده می شوندافزایش مقاومت در برابر انواع مختلفبنابراین تنوع زیستی براي انسان بسیار مهم می باشد زیرا تنوع و افزایش گونه هاي گیاهی به معنی افزایش محصولات

.ر جهت تعادل طبیعت می باشدغذایی براي انسان و تنوع و افزایش گونه هاي جانوري به معنی پایدار بودن محیط زیست د

براي نمونه در یک اکوسیستم به دنبال ا افزایش شکار پرندگانی که از ملخ ها تغذیه می کنند، جمعیت ملخ ها به طور بی این تخریب مزارع . رویه افزایش می یابد و ملخ ها براي تامین غذا به طور دسته اي به مزارع کشاورزي حمله ور می شوند

.زدگی تنوع زیستی و تعادل اکوسیستم استحاصل بر هم

تنوع زیستی به این مطلب اشاره دارد که ژن ها، گونه ها و زیست بوم ها از یک طرف وابسته به هم و از طرف دیگر در رابطه بین انسان و سایر موجودات چنان به هم پیوند خورده است که نابودي یک گونه می .تعامل با محیط زیست هستند

هر چه تنوع زیستی بیشتر باشد، محیط زیست پایدارتر و از شرایط .تواند یک گزینه از امکانات زندگی انسان را کاهش دهدرا باید کلید سلامت محیط زیست آن منطقه به بنابراین تنوع زیستی در هر منطقه اي. خود تنظیمی بیشتري برخوردار است

تنوع زیستی حکمت مجسم خالق . در حقیقت تنوع زیستی نوعی بیمه طبیعت است در مقابل حوادث بد و ناگوار. حساب آوردحفظ تنوع زیستی نقش مهمی .تنوع زیستی، وجود تمام مخلوقات الهی با نظم ذاتی بر روي کره زمین است. بی همتاست

نسل حاضر و آینده منابع طبیعی هر کشور سرمایه اي ملی به حساب می آید که به. نیازهاي ضروري انسان دارددر رفعشونده مانند جنگلها، مراتع، منابع طبیعی تجدیدرشد و توسعه ي اقتصادي کشور و خصوصا بخش کشاورزي به. تعلق دارد

آب، . نوان نهاده در تولید و هم به عنوان ستاده مطرح استشونده هم به عتجدیدمنابع طبیعی. آب و زمین متکی است.ستاده محسوب می شودچوب جنگل، علوفه ي مراتع، آبزیان و شیلات، گیاهان دارویی، صنعتی و تولید اکسیژن،زمین،

:عبارت است ازی و فوائد آن براي انسانبرخی از مهمترین ضرورت هاي حفظ تنوع زیستبنابراین

.نشانه هاي خالق هستی بر روي زمین می باشند تا ما ایمان آورده و شکر گذار پروردگار یکتا باشیمتنوع زیستی -.از طریق اکسیژنی که درختان و گیاهان تولید می کنند، ادامه حیات ممکن می شود-.ین می شودجذب گاز دي اکسید کربن ناشی از فعالیت هاي انسانی توسط درختان و گیاهان مانع گرمتر شدن هواي زم-.تنوع زیستی خوراك و پوشاك ما را فراهم می کند-

.با حفظ و ترکیب ژن هاي افراد، تداوم نسل آدمی امکان پذیر می شود-.از طریق داروهایی که از موجودات زنده تهییه می کنیم، سلامت ما حفظ می شود-.پوشش گیاهی بر روي زمین باعث حفاظت خاك و مانع بروز سیلاب می گردد-یکی از ارکان پیشرفت و توسعه اقتصادي ... بهره برداري از تنوع زیستی گیاهی و جانوري در قالب کشاورزي، دامداري و-

.است.از منابع تنوع زیستی به دست می آیدبطور مستقیم و یا غیر مستقیم بسیاري از مواد مورد نیاز صنایع -و توسعه باعث رونق... جنگل، سواحل، دریا، دریاچه ها و تالاب ها وبازدید از مناظر و جاذبه هاي طبیعی نظیر کوهستان، -

.گردشگري و کسب درآمد می گردد.از طریق گذراندن اوقات فراغت در دامن طبیعت، آسایش روانی و آرامش روحی ما فراهم می شود-.همواره تنوع زیستی الهام بخش هنر و ادبیات بوده است-.ادگار مانده و بقاي آن براي آینده فرزندان ما ضروري استتنوع زیستی از نیاکان ما به ی-

حیات بر یخکه در تاریعسریاربسیگونه ها با آهنگ. یستنیخوبیزچیشهسرعت همدرحال وقوع است؟یچه اتفاقاما .تانسان هاسيهایتانقراض ها به خاطر فعالینایشتررفتن هستند و بینسابقه است در حال از بیبروي زمینسازگارشدن با يبرایها زمان کافیتاگر گونه ها و جمع. شودیمیستیتنوع زيمنجر به نابودیماقلییرو تغتغییرپذیري

.بروندینبازیشههمينداشته باشند ممکن است برایمیاقلیطشراییرتغ

در حال “ گونهیکیقهدق20هر ”حدود یکنند که گونه ها با سرعتیبرآورد م“ حفاظت از گونه هايسازمان ها”یبعضیعیاز سرعت انقراض طبیشتربرابر ب10000تا 1000رفتن گونه ها امروز ینکه سرعت ازبیندگویاغلب م.دانقراض هستن

از 1/0تا 01/0ال هرسیمادامه دهیزندگیوهشینمتخصصان برآورد کرده اند که اگر ما انسان ها همچنان به هم. استگونه یلیونم100که یریدنباشد اما اگر در نظر بگیادرقم در ظاهر زینممکن است ا.تخواهد رفینتمام گونه ها ازب

به باتوجه. گونه درحال انقراض هستند100000تا 10000وجود دارد آن وقت سالانه حدود ینکره زميمختلف بررواکنون در خطر انقراض هستندشدهییشناسايسوم گونه هایکاز یشکه بیمدانیصورت گرفته است مکهییبرآوردها

روبه رو يقرار دارند با خطر جدیعتحفاظت از طبیالمللینبیهقرمز اتحادیستکه در ليگونه ا47677گونه از 17291.از پرندگان، % 12یستان،از تمام دوز% 30شده، ییاز تمام پستانداران شناسا% 21دهد که ینشان میستلینا.هستند

.شده اند در معرض خطر هستندییکه تاکنون شناسایمهرگانیباز % 35و یاهانگاز28%

یراندر ایستیتنوع زیتوضع

یاییو پنج درجه تا چهل درجه عرض جغرافیستهکتار را از بیلیونو شصت و پنج میکصدبالغ بر حدود يعرصه ایرانامعتدل ویغربیايخشک آسي،ایترانهمداقلیم هاي شامل یمیاقلمنطقهکه سه يایهو در ناحیردگیدر بر میشمال

يبرایکه کشورمان مکانيبه طور. واقع شده است،کنندیمیتلاقیکدیگراب)خزري(ینمرطوب و مرطوب کاسپیمهناقلیم13به طوري که از استیستیآب ها و تنوع زی،متنوع، اراضيهایماقلین،از فرهنگ ها و همچنیاريبسیتلاق

درصد از آن رایمحدود پنجاه و دو و نیران،ایاز مجموع کل اراض. نوع آن در ایران وجود دارد11شناخته شده در جهان یلشور تشکيمطلقا واجد خاك هايهایابانرا بدرصد از آنیمو نهدرصد از آن را جنگل ها و نوزدیممراتع، هشت و ن

یهشتاد و پنج درصد از اراضیباخشک، تقریستیزیطمحناحیهمناطق کشور در یشترواقع بودن بیلبه دل. دهدیم،خشک قرار گرفته است؛ حدود هشت درصد از عرصه کشور را شهرها، شهرك هایمهخشک و نیآن در نواحيکشاورز

.داده استیلو جاده ها تشکیصنعتیروستاها، نواح

و پنجاه و چهار یآبيکشت و زرع دارد که چهل و شش درصد از آن را کشاورزیتکشور قابلیدرصد از اراضیازدهحدود یستیبه تنوع زیدنرسیبآسیعامل اصلیستی،از منابع زیدارناپايبهره بردار.شودیميبهره برداریمدرصد به صورت د

ین،شود؛ همچنیرها میعتدر طبی،کارخانجات و مراکز صنعتيهفتاد درصد از پسماندهایبوده؛ حدود شصت الیراندر اکشور از يفقط حدود دو درصد از محصولات کشاورز. بالاستیارو آفت کش ها در مزارع بسیمیاییشياستفاده از کودها

یآلودگیزانن میشتریاست و بیینپایاربسيراندمان مصرف آب در کشاورز. شودیمیدتولیکارگانيروش هایقطر.شودیمیناشيکشاورزيهایتها، از فعالآب

باشد که یلیمترم240سالانه آن کمتر از یبارندگیانگینموجب شده است که میرانایاییو جغرافيایهناحيهایژگیودر ) یفصليشامل رودخانه ها(رودخانه 3450از یشب. استینسالانه کره زمیسوم مقدار بارندگیککمتر از یزان،مینا

یرمتغ+ 5770تر تا م-26از یااز سطح درارتفاع. واقع شده اندیزدر شش حوزه آبریرودخانه اصل37کشور وجود دارد که چهار زون یلموجب تشکیرانایژهویتوپوگراف. ارتفاع داردیامتر از سطح در1200از یشبیرانمناطق ایشتربیاست ول

3452755با مساحت یو تورانیرانخشک ایمهخشک و نيها و کوهستان هایابانبیومب: شده که عبارتند ازیستیکفلوربا یو عمانیجخلیومهکتار و ب2800000با مساحت یرکانیهیومهکتار، ب4749000احت با مسیزاگرسیومهکتار، ب40از یشب. قرار گرفته استیو زاگرسیارسبارانیرکانی،هیدر نواحیراناياغلب جنگل ها. هکتار2130000مساحت

نقش ینانزاگرس نشیشتمعینشود و در تأمیمینتأمیزاگرسناحیهیشگاهرویقاز طریران،ایریندرصد از منابع آب ش

جهان و یستیتنوع زیژهاز ده نقطه ویکیارسباران، يو جنگل ها)خزري(یرکانیهیباستانيجنگل ها. داردیاساس.روندیبه شمار میالمللینبیراثم

یدایشمنجر به پیعیمنابع طبیانسانیریتو مدیشناسینزمیلاتتشکیک،توپوگرافیطو مختلف، شرایچیدهپيهایماقلگونه 8000از یشبیران،ايبوم هایستکه در زيبه طور. در کشور شده استیو متنوعیرنظیبیولوژیکتنوع ب

یشب(گونه از رده پستانداران 197شامل يگونه جانور1140، حدود )سراسر قاره اروپایاهیگيهامعادل با کل گونه(یاهیگگونه پرنده معادل با کل پرندگان قاره 535، )دهدیمیلگونه تشک69را راسته جوندگان با یراننداران اسوم پستایکاز

به . شده اندییشناسادوزیستانگونه از رده 21گونه از رده خزندگان و 227یران،ایداخليآب هایانگونه ماه180اروپا، حفاظت از تنوع يکشورها برایناز مهم تریکییرانآن، ایستیع زبوم ها و اجزاء تنویستکشور، تنوع زیگستردگیلدلدر یواناتاز حيانواع گستره ایستنزيرا برایطشرایران،در ایستگاهیتنوع ز. یاستو غرب آسیانهدر خاورمیستیز

.کشورمان فراهم کرده است

يبوده که در قالب صخره هایکواحد اکولوژ25در شمال و جنوب کشور، شامل یو ساحلیاییدريبوم هایستتنوع زکشور يتالاب هایخشک است، ولیاربسیماقليدارایراناگر چه اغلب مناطق ا.کوچک استیرها و جزایجخلی،مرجان

اهده حفاظت تالاب هاي مع(رامسریونشده براساس کنوانسیفنوع تالاب تعر42از تعداد . هستندیجهانیتاهميداراینبزرگ از پرندگان مهاجر، در ايهایتجمع. وجود داردیران، در ا)توندرايتالاب ها(مورد یکبه جز ی، همگ)جهانی

و شبه قاره هند، یقاشان در قاره آفریخود به طرف مناطق زمستان گذرانیسردر میاکنند و یمیتالاب ها زمستان گذرانفارس و یجخلیرجزا.استیتالابيهایستماز اکوسیعیکشورمان واجد تنوع وس، شوندیمستقر میرانايدر تالاب ها

کم ارتفاع، یو اراضیابانیمناطق بيبه استثنا.در جهان استیرکم نظیستیواجد تنوع زکشور مانند آشوراده، الشمیرجزامرتفع در بر گرفته يکوهستان هااز عرصه کشور را یمیعمان، حدود نیجفارس و خلیجمازندران، خلیايدریهحاشینواح.است

يهایتو فعالیهاز منابع پایدارناپايبهره برداریت،مانند رشد جمعيدر کشور، عوامل متعددیو غنیعتنوع وسینبا وجود اجنگل ها به منظور یشپاك ترا. کندیمیدکشور را به شدت تهدیستیتنوع زیی،روستایدر نواحیژهمخرب به ویانسان

یاهانگيهایتمهاجم، جمعيورود و استقرار گونه ها. وارد کرده استیستیزوعرا به تنیمیصدمات وخي،توسعه کشاورزوارد یاهیتوده گیسترا به زیاديذغال، صدمات زیددام ها و تولمفرط يو شکننده کرده و چرایفتضعيرا به طور جد

آن بر یراتهاست که تأثنهدر حال خشک کردن تالاب ها و رودخای،و تداوم خشکسالیآبیرهايانحراف مس. کرده است

را گونه هاي جانوريیتجمعها،یستگاهزدريتله گذارو یهرویشکار بهمچنین . نامشخص استیزنیآبیستیتنوع ز.قرار داده استدر معرض خطر يدر فهرست گونه هاگونه ها را یناز ایاريکاهش داده و بس

گونه هاي در معرض خطر(جهانی قرمز فهرستدر ایران درصد گونه گیاهی 2درصد جمعیت جانوري و 10اکنون همیستدر تمام زیراندر ایستیآنچه که از گزارشات، اطلاعات و آمارها آشکار شده، آن است که تنوع ز.قرار دارند)انقراض

آب، خاك، هوا و تنوع زهدر حویبوم شناختياغلب مؤلفه ها و شاخص ها. سطوح در حال کاهش استیهبوم ها و در کلروبرو شده يمتعددیدهايکشور با بحران ها و تهدیعیطبيبوم هایستزیکهمواجه شده به طورینزولیربا سیستیز

17تعداد یلاديم2014، در سال (IUCN)یعتحفاظت از طبیجهانیهکه بر اساس فهرست قرمز اتحاديبه طور. استدر معرض يکشور در زمره گونه هایانگونه از ماه10و یستگونه دوز4گونه خزنده، 16گونه پرنده، 25گونه پستاندار،

.قرار گرفته اندیدتهد

منابع طبیعی تجدید متأسفانه در کشور ما. ناپذیر در زیست بوم ایران داردبیان این آمار گزارش حکایت از فاجعه جبرانها و مراتع طی سالیان دراز تنها به عنوان منبع تولید علوفه و چوب و تأمین اراضی مورد نیاز توسعه امور شونده مانند جنگل

در نتیجه با از بین رفتن پوشش . ها و مراتع را موجب شده استصنعتی و شهرسازي تلقی شده و نابودي جنگل, کشاورزيسازي آب و مخازن سدها به علت هاي نفوذپذیر آب در خاك کاهش یافته و حتی ذخیرهغذایی و ظرفیتگیاهی تولید مواد

پذیر نخواهد بود عدم توجه به اقلیم خاص کشور مبنی فرسایش خاك و انباشتگی مخازن سدها از گل و لاي در عمل امکانهاي مندياز سوي مسئولین و عدم توجه به قانونتبر تناوب خشکسالی و ترسالی که ویژگی جداناپذیر اکثر نقاط کشور اس

, هاي دور بوده استخردمندانه در بسترهاي طبیعی که حاصل تجربه و فرد جمعی در گذشتهاي غیرطبیعی و اجراي برنامهبوه هاي کهنسال و انوقتی باغ. هاي ضعیف بگیردهاي کهن قطع و جاي آن را نهالهاي درختان جنگلباعث شده که ریشه

وقتی , زندرا به هم می) هاکوهستان(هاي غیرضروري تعادل آبخیزها وقتی جاده, گیردقطع و ساختمان جاي آن را می, شوندها که به عنوان بستر محافظ برف و باران محسوب میویلاسازي غیرضروري در دل آبخیزها حتی تا ارتفاعات کوه

حاصل , گردندشود و یا به خیابان تبدیل میتر میها هر روز تنگعی رودخانههاي طبیها و کانالشود و وقتی درهساخته میها که اگر گذارند نظیر سیل چند باره در تهران و یا سایر شهرستانآن اتفاقاتی است که نام حوادث غیرمترقبه بر روي آن می

.تري هم باشیماز آن درس گرفته نشود باید منتظر عواقب وخیم

:دنموبندي هاي زیر دستهتوان در عنوانرا میر تهدیدهاي وارد شده بر زیست بوم کشو, پایانیدر قسمت منابع طبیعی کشورضعف قوانین و عدم هماهنگی و نظارت کافی در مدیریت- 1

و بهره برداري بی رویه از منابع طبیعیهاعدم استفاده صحیح از زمین- 2

بدون رعایت ملاحظات زیست محیطیخطوط انتقال نفت و گازو هااحداث جادهساخت و ساز، - 3

معضلات اقتصادي و اجتماعی- 4

رویه توسط دامدارانچراي بی- 5

و نیز مناطق حفاظت شدهطبیعیو مراتعهاتجاوز به حریم جنگل- 6

هاي زیست محیطی و تنوع زیستیعدم توجه به ارزش- 7

صنعتی شدن بدون برنامه مدون و صحیحافزایش جمعیت و پیامدهاي شهرنشینی و- 8

که باعث بر هم خوردن تعادل مناطق مسکونی و صنعتیو یا به کشاورزيو مرتعیتغییر کاربري اراضی جنگلی- 9دشوهاي گیاهی و جانوري میاکوسیستم و کاهش و تهدید گونه

آتش سوزي جنگل ها و مراتع-10

در ایرانچالش هاي زیست محیطی تنوع زیستی 4-1

نابودي جنگل ها و مراتع4-1-1

جنگل ها) الف

. دانسته استزارهایشهها و باز جنگلیدهپوشینیباستان را سرزمیرانا, يفرانسودانیجغراف, »پروفسور دوپلانول«به عنوان مثال از . انبوه بوده استيهاوجود جنگل, یاسکندر مقدونیاناز مشکلات عبور لشکریکیمورخان معتقدند که

» بوبک«! اندجنگل دو نفر همراه با هم قادر به عبور نبودهیکهباريهااصفهان تا دزفول چنان پردرخت بوده است که از راهمساحت ": نویسدیم, کرده استیهته1330را در سال یرانایاهینقشه پوشش گینکه نخستیآلماندانیجغرافناحیه رویشی 5توان به هاي جنگلی ایران را میناحیه. "استیشینپيهامساحت جنگل6/1در حدود انیرايهاجنگل

. گیرنداستان گیلان، مازندران و گلستان را دربر می3جنگلهاي هیرکانی که در شمال کشور قرار دارند و : تقسیم کردتورانی با مساحتی ناحیه رویشی ایران. مرکزي ایران قرار دارندتورانی که به صورت پراکنده در فلاتهاي ناحیه ایرانجنگل

. خشک بوده و قسمت عمده فلات مرکزي ایران را دربر گرفته استمیلیون هکتار، جزو مناطق خشک و نیمه1/4حدود شی هاي مانگرو در ناحیه رویجنگل. دهندطور عمده جنگلهاي بلوط غرب کشور را تشکیل میمنطقه زاگرس که به

فارس و دریاي عمان که در مقایسه با نواحی رویشی هیرکانی، ارسبارانی و زاگرس از تنوع گیاهی کمتري برخوردارند و خلیججنگلهاي ارسباران با مساحتی حدود . هاي کمیاب و بسیار باارزش استهاي ارسباران که متشکل از گونهدر پایان جنگل

طور عمده در حوزه آبخیز در استان آذربایجان شرقی، شمال غرب استان اردبیل و بههزار هکتار در شمال غربی ایران 7/148.رودخانه ارس قرار دارند

هاي هیرکانیتخریب جنگل. باشیممی دهه هاي این سرزمین در طی چنددرصد کاهش سطح جنگل33امروز ما شاهد البته در . میلیون برسد12میلیون هکتار به18هاي ایران از قدر زیاد بوده که کل مساحت جنگلو زاگرس آنشمال کشور

اعلام کرده مساحت کنونی ) فائو(عنوان مثال سازمان خواربار و کشاورزي ملل متحد این زمینه آمار متفاوت است به18هاي کشور از حدود هاي داخلی جنگلبراساس آمارهاي سازمانمیلیون هکتار کاهش پیدا کرده اما7هاي ایران به جنگل

میلیون هکتار کاهش پیدا 8/1به 4/3هاي شمال نیز از حدود هزار هکتار و سطح جنگل75میلیون و 11میلیون هکتار به 2هاي کشور حدود جنگلرا دارد و سرانه هر ایرانی از 45کشور داراي جنگل در جهان، مقام 56ایران بین . کرده است

منتشر کرده، میانگین 2005سال بانک جهانی در گزارشی که . هکتار کمتر از سرانه جهانی است6هکتار است که تقریبا درصد از 3/0هاي این ناحیه و درصد از کل مساحت جنگل4/2هزار هکتار، معادل 45هاي خزري را سالانه نابودي جنگل

. کرده استور اعلام هاي کشمساحت کل جنگل

906هاي خزري سالانه کند که خسارت ناشی از قطع درختان جنگلی و نابودي جنگلگزارش بانک جهانی اعلام میهاي هیرکانی معروفند از هاي شمال کشور که به جنگلجنگل. درصد از تولید ناخالص داخلی است8/0دلار آمریکا و میلیونهاي بسیار ها که بازمانده عصر یخبندان هستند محل رویش گونهاین جنگل. شوندنیا شناخته میترین منابع گیاهی دقدیمی

گونه 50، چهارگونه سوزنی برگ بومی و )برگطور عمده پهنبه(گونه درختی 80تاکنون . شوندباارزش گیاهی شمرده میمیانگین . خته راش، ممرز، بلوط، افرا و توسکا هستندهاي آمیها شناسایی شده که اغلب آنها از تیپاي در این جنگلدرختچه

هاي این ناحیه و درصد از کل مساحت جنگل4/2هزار هکتار معادل 45هاي خزري در ایران سالانه نابودي جنگلهاي اي طی سالهاي شمالی ایران که براساس تصاویر ماهوارهجنگل. هاي کشور استدرصد از مساحت کل جنگل3/0

80-81سال هزار هکتار کاهش یافته و در480میلیون و 2به حدود 67-68سال اند در میلیون هکتار بوده3حدود 54-53هاي شمالی کشور درصد از مساحت جنگل22بیش از 1353-1381طی دوره . هزار هکتار رسیده است50میلیون و 2نیز به

میلیون هکتار 8/1در خوشبینانه ترین حالتدر شمال کشورهاي هیرکانیدر حال حاضر وسعت جنگل. کاسته شده است.اندرو بودهدرصد با کاهش جنگل روبه21درصد و مازندران 22گیلان , درصد27هاي گلستان با در این مدت استان. است

ل ایران هاي شمامیلیون مترمکعب چوب از جنگل1,5، بیش از 1390و 1389هاي براساس آمارهاي دولتی طی سالقاچاق . شوداین مقدار را که در کنار آمار برداشت غیرقانونی چوب بگذارید وسعت تخریب چندبرابر می. برداشت شده است

هاي عمرانی متناسب با این افزایش دلیل عمده دیگري افزایش جمعیت و فعالیت. چوب یکی از عوامل تخریب جنگل استهاي شمال کشور شد روزافزون مناطق مسکونی هرروزه از مساحت جنگلر. در کاهش وسعت جنگلهاي شمال کشور است

برداري مفرط صنایع ها و آبگیرها، جنگل تراشی به منظور کشاورزي، حضور دام در جنگل، بهرهخشکاندن مرداب. کاهدمیزیادي از هاي از بین رفتن بخشچوب و کاغذ بدون جایگزینی مناسب و قاچاق چوب نیز از دیگر عوامل و انگیزه

.شودهاي شمال محسوب میجنگل

هاي ایران را تشکیل درصد جنگل40میلیون هکتار مساحت، 6استان کشور با 11هاي زاگرس با گستردگی در جنگلبه گزارش خبرگزاري ایسنا مدیرکل . شوندها شامل میهاي جنگلی زاگرس را بلوطدرصد تیپ گونه70دهند که حدود می

میلیون هکتار 6میلیون هکتار به 12هاي زاگرس از سال گذشته وسعت جنگل70ایلام اظهار کرده که در آبخیزداريهزار هکتار 54هاي زاگرس میانگین سالانه تخریب جنگل. هاي زاگرس در معرض نابودي هستندیافته و جنگلکاهشبراساس آخرین آمار . هاي کشور استحت کل جنگلدرصد از مسا4/0هاي این منطقه و درصد از مساحت جنگل1/1معادل

هاي هزار هکتار از سطح جنگل400میلیون و نشین کشور بالغ بر یکهاي زاگرسهاي صورت گرفته در استانو بررسی.زاگرس تاکنون بر اثر بیماري زوال بلوط خشکیده یا در معرض خشکیدگی است

سال اخیر خشکیدگی یکی از رزمین دارد و با افزایش خشکسالی در چندرسد به دلیل اقلیم خشکی که این سنظر میبهبیماري زوال بلوط در . کندبیماري زوال بلوط در این منطقه بیداد می. عوامل اصلی نابودي جنگلهاي بلوط زاگرس است

در کنار این . استهاي این استان شده درصد جنگل50هزار هکتار یعنی 560شدن استان لرستان به تنهایی باعث خشک. هاي زاگرس را تشدیده کرده استعامل، بیماري زغالی ناشی از یک قارچ و آفت سوسک چوبخوار میزان خسارت جنگل

هاي جنگلی، تأمین سوخت و مصارف روستایی و معدن کاوي از دیگر چراي بیش از حد دام، زراعت در زیر اشکوب توده.روندس به شمار میهاي زاگرعوامل تهدید فون و فلور جنگل

درصد2/0ومنطقهاینهايجنگلمساحتکلازدرصد8/0معادل»تورانی–ایرانی «هاي هزار هکتار از جنگل27سالانه عوامل،اینهمهکناردر. استزاگرسهايجنگلمانندآنتخریبعوامل. شوندمینابودکشورهايجنگلمساحتکلاز

براساس گزارش فائو مناطق جنگلی جهان با سرعتی . ب گسترده جنگلهاي ایران افزودتخریدربایدهمراسوزيآتش. شودها در سطح جهان محسوب میسوزي یکی از مهمترین علل نابودي جنگلکننده در حال نابودي هستند و آتشنگران

سوزي، ایران در رتبه چهارم اثر آتشدر میان کشورهاي خاورمیانه و شمال آفریقا از نظر میزان نابودي مناطق جنگلی دراین رقم معادل . رودسوزي از بین میهزار هکتار از مناطق جنگلی در اثر آتش7سالانه در ایران نزدیک . قرار دارد

هزار فقره 14از یشدهه گذشته بیکدر گویندیها ممسئولان سازمان جنگل. درصد کل مناطق جنگلی ایران است06/0کشور خسارت وارد یعیطبيهاهزار هکتار از سطح عرصه150رخ داده که در مجموع به یرانايهادر جنگليسوزآتش

کشور يدر مراتع و جنگل هایقوقوع حریلدرباره دلایشپيکشور چندیزداريسازمان جنگل ها، مراتع و آبخ.کرده استباره موجب کاهش آن خواهد یندر ایست که اطلاع رسانایها عامل انسانیقحریندرصد ا80از یشعلت ب: اظهارداشت

ماه نخست امسال نسبت به مدت 3یدر جنگل ها و مراتع کشور طيتعداد آتش سوزيدرصد20یشاز افزااین آمار . شدا دماست، چریشدر جنگل ها و مراتع کشور، افزایقحریلدلاینمهمتر: دنکمی یحو تصرهمشابه در سال گذشته خبر داد

یمهخشک و نیمیاقلیطموضوع با توجه به شرایندهد که ایمیشرا افزایآبیازدرصد ن17دما یشدرجه افزایککه هر .کندیرا حساس تر میتخشک کشور، وضع

به گفته رئیس سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداري کشور طی دهه اخیر . هاي ایران خیلی خوب نیستوضعیت جنگلهزار هکتار یک هکتار کاهش سطح سال از هر 10یعنی طی . هزار هکتاري مواجه شده است14ایران با کاهش هاي جنگل

» فائو«کارشناسان . توان براي جنگلهاي ایران تصور کردبا این روند آینده خوبی نمی. در کل وسعت جنگلها وجود داشتزیست انسانی ر کمتر شود، آن کشور از نظر وضع محیطدرصد خاك آن کشو25هاي یک کشور از گویند اگر سطح جنگلمی

. درصد از مساحت کشور است7/5این در شرایطی است که سطح پوشش جنگل و مرتع در ایران . در وضع بحرانی قرار داردر اش دها و منابع طبیعیزیستی عظیم در کشوري که بیش از هر زمان دیگري جنگلاین یعنی یک بحران انسانی و محیط

.معرض تهدید است

:براي ماهاها و ویژگی آناهمیت جنگل

زیرزمینیهايآبتغذیهو)سیلاب ها(سطحیهايآبکنترل•

نفوذموجبهاجنگلدرموجودهايمیکروارگانیسمهايفعالیتودرختانوگیاهاندواندنریشهدلیلبهجنگلیاراضی. متر مکعب آب است2000تا 500سازي جنگل قادر به ذخیرههکتارهرکهطوريبهوشودمیآنذخیرهوخاكدربارش

در مناطق غیرجنگلی این زمان حدود . دقیقه است46دقیقه ودر اراضی کشاورزي 7حدود زمان نفوذ یک لیتر آب در جنگل

. اراضی غیرجنگلی استبرابر بیشتر از 40هاي جنگلی ها در خاكبه عبارتی توان نفوذپذیري بارش.باشدساعت می4درختان با حفظ آب و جلوگیري از جاري شدن آن در سطح خاك باعث تسهیل نفوذ آب در خاك شده و نقش مؤثري در

ها و تخریب پوشش گیاهی قدرت حفظ و با قطع درختان و نابودي جنگل. کنندهاي زیرزمینی ایفا میتشکیل سفرهاند و از آنجا که درختان پهن برگ ن درختان جنگلی ایران از نوع پهن برگو چو. یابدسازي آب در خاك کاهش میذخیره

بر .هاي ایران زمان بیشتري را براي احیاء مناطق از بین رفته نیاز دارندزمان زیادي را براي رشد احتیاج دارند لذا جنگلی شود و بسیاري از متخصصین و همین باور یکی از علل مؤثر وقوع سیل در ایران تخریب جنگل ها و مراتع قلمداد م

در چند دهه افزایش سیل خیزي و خسارات ناشی از آن روندکارشناسان اجرایی تخریب پوشش گیاهی و منابع جنگلی را درجنگل يبه منظور اثر بهره برداریلاناستان گکه در حوضه شفارودیقیدر تحق. امري انکارناپذیر می داننداخیر در کشور را

تعداد و حجم یممستقیرتأثیايگویجانجام شده است نتايحوضه در دو دوره قبل و بعد از بهره بردارزيیخیلدر س.حوضه بوده استیآبدهیمو رژیکپيهایشده در دبيدرختان بهره بردار

هواآلودگیبامبارزهدرهاجنگلنقش•

تن گرد و غبار را هر بار در خود رسوب 68هکتار جنگل تا هر . دارنداساسینقشهواآلودگیکاهشوجلوگیريدردرختان.بسیار حایز اهمیت است, گیرندهاي روان قرار میموضوع براي مناطق بیابانی و شهرهایی که مورد تهاجم شناین. دهندمی

خاكتولیدوحفظوفرسایشبامبارزهدرهاجنگلتأثیر•

کند و مانع از ایجا فرسایش کاهد و با ریشه گیاهان خاك را حفظ میاد میرعت بسازدرختانبرگوشاخکمکبهجنگلشود و خطر خشک شدن خاك که از شرایط مهم آغاز علت داخل جنگل هواي آن کمتر تبخیر میبه همین. شودمی

.رودفرسایش است از بین می

منطقهیکهوايوآبتعدیلوهواتلطیفدرهاجنگلتأثیر•

درختان . دهندپس می, هاي زیست محیطی در هوا را جذب کرده و گاز اکسیژن را که یک ماده حیاتی استآلودگیا هجنگلتن اکسیژن 5/2هر هکتار جنگل سالانه . شوندسبب تولید اکسیژن و کاهش درجه حرارت زمین و افزایش رطوبت هوا می

.کندتولید میجنگلاقتصادينقش•

در شرایطی که سرانه جنگل در . جنگل به دو صورت ملموس و غیرملموس بررسی شده استمدآدراقتصاديلحاظبهفائو میزان تولید . ایران یک سوم متوسط جهانی است این کشور تقریبا تمامی چوب مورد نیاز خود را از داخل تامین می کند

هزار متر مکعب در سال برآورد کرده 84ا هزار متر مکعب و میزان واردات این محصول ر900چوب در ایران را نزدیک به بستري براي جنگلهاهمچنینواست که بدین ترتیب حجم واردات چوب در مقایسه با تولید این محصول رقم ناچیزي است

از یکیچوب و سلولزیددانست که جنگل به عنوان منبع تولیدبا.دنشوتولید مواد دارویی و صنعتی در کشور محسوب میبوده و برخلاف یدارشونده است هموار پایهتجزیعیو چون جزء منابع طب. شودیکشورها محسوب ميمنابع مهم اقتصاد

می و در نهایت اهمیت جنگل به عنوان تفرجگاه براي انسان.هستیزنناپذیریاندرست، پايبردارنفت و معادن با بهره.باشد

مرتع به عنوان بستر تحولات اقتصادي و اجتماعی ایلات و . مراتع تشکیل می دهدبیش از نیمی از مساحت کشور ایران را. زیرا منبع تولید گوشت، لبنیات، پشم و سایر فرآورده هاي دامی است. عشایر ایران از اهمیت ویژه اي برخوردار است

تاسفانه بسیاري از مراتع کشور به اما م.همچنین بخشی از گیاهان صنعتی و دارویی از این منبع خدادادي به دست می آیدسیل : علت تخریب بیش از حد با بحرانی عمیق مواجه شده اند و ادامه ي این روند کشور ما را با مشکلات بسیاري مانند

.هاي مخرب، کم آبی، طوفان، شنهاي روان، آلودگی محیط زیست، خشکسالی و قطحی رو به رو خواهد کرد

مراتع) ب

که در حدود اعلام شده استمیلیون هکتار7/84وسعت مراتع کشور 1385مطالعات انجام شده درسال براساس آخرین میلیون 14میلیون هکتار شامل 90سطح مراتع کشور در قبل از انقلاب .نیمی از وسعت کشور را در بر می گیرد

16و) درصد67/66(فقیرمتوسط تامیلیون هکتار مرتع باپوشش گیاهی60با پوشش گیاهی خوب،) درصد55/15(هکتارمساحت مراتع متراکم 1385درسال . اعلام شده است) درصد78/17(میلیون هکتار مرتع باپوشش گیاهی فقیروخیلی فقیر

میلیون 15/56مراتع کم تراکم و) درصد3/25(میلیون هکتار4/21مراتع نیمه متراکم ،)درصد5/8(میلیون هکتار 18/7باتوجه به مراتب اعلام شده فوق،تنزل وضعیت وکیفیت مراتع کشورکه براثرعواملی نظیر فشار . است)درصد2/66(هکتار

توسعه شهري تغییرکاربري مرتع به دیگر کاربري ها بویژه کشاورزي،فشار جمعیت دام متکی به مرتع،جمعیت بهره بردار،کمی (سیر قهقرایی روند نزولی وایجاد شده،صیص منابع،وتخوسایر واگذاري وتوجه کافی نداشتن به سیاست گذاري ها

.گیاهی مراتع را در پی داشته استپوشش)وکیفی

بخصوص علوفه ي مورد نیاز گوسفند و بز از مراتع تأمین ) درصد88(دامی يبنابر نظر هاینس در ایران قسمت اعظم علوفه. می گردد

یک ارزیابی نشان می دهد که .اندعلوفه دارند، از سایر جهات نیز داراي اهمیتعلاوه بر ارزشی که در تولید و تأمین مراتعدرصد آن مربوط 75درصد این میزان مربوط به تولید علوفه و 25که دلار است232ارزش یک هکتار مرتع در سال معادل

.محیطی استهاي زیستبه ارزش

. علوفه اي است که سالانه از مراتع بدست می آید)میلیون تن7/10(به عبارت دیگر ارزش اقتصادي مراتع چهار برابر تولیددر نگاه اول به نظر می رسد که مهمترین مورد استفاده از گیاهان مرتعی همان چراي دام و استفاده علوفه اي است ولی

دیگري به غیر از مصرف بسیاري از گیاهان موجود در مراتع داراي ویژگی هایی هستند که می توان از آنها به گونه هاي بر این اساس، گیاهان مرتعی را به جز استفاده ي علوفه اي دام به گیاهان دارویی، . برداري کرده علوفه ي دام نیز بهر

:گیاهان صنعتی، گیاهان خوراکی و گیاهان سمی می توان دسته بندي کرد

گیاهان داروئی

پروانه آسایان، اسفناجیان، نعناعیان، مله گندمیان، مرکبان، بادمجانیان، گونه هاي زیادي از خانواده هاي مختلف گیاهان از جیافت می شوند که داراي خواص درمانی هستند و می توانند در تهیه ي داروهاي مختلف مؤثر ... گاوزبانیان، فرفیونیان و

تی و غیره را در انسان و دام دارند و به علاوه تعدادي از گیاهان نیز اثر دفع حشرات و از بین بردن انگل هاي پوس. باشندمی توان به گیاهانی مانند آویشن و بومادران که براي به عنوان مثال. بدین گونه در پزشکی و دامپزشکی کاربرد دارند

خلط به طوري که آویشن از خانواده ي نعناعیان به عنوان بادشکن، تقویت معده، . عام بیشتر شناخته شده هستند، اشاره کردبراي بند آوردن خون آور و ضد تشنج و بسیاري موارد دیگر استفاده می شود و بومادران از خانواده مرکبان به عنوان دارویی

. و درمان خونریزي، در دامپزشکی از جوشانده غلیظ آن براي رفع خون در ادرار و رفع جرب گوسفندان می توان استفاده کرد

گیاهان صنعتی

گیاهانی همچون گون که صمغی به نام کتیرا از آن استخراج می گردد و در صنایع داروسازي، بهداشتی و نساجی مصرف گیاهی دست می آید و گیاهی مانند باریجهیاهی همچون کما از خانواده ي چتریان که از آن صمغ آن قوزه به گ. می شود

. است از خانواده چتریان و از آن صمغی به نام باریجه به دست می آید که مصرف صنعتی دارد

گیاهان خوراکی

ریواس، والک، شنگ، : راکی دارند که از آن جملهدر بین گیاهان مرتعی تعدادي یافت می شوند که براي انسان مصرف خوترشک، کنگر، سلمه، گونه هایی از قارچها، درختچه ي زرشک و درختچه ي گز که از آن گز انگبین گرفته می شود و

. گیاهی همچون زیره و پونه که مصرف ادویه اي دارند

گیاهان سمی

خوش خوراکی این گیاهان کمتر از گیاهان . جاد مسمومیت می کندتعدادي از گیاهان وجود دارند که خوردن آنها در دام ای. علوفه اي است که از آن جمله می توان شوکران، آبی، زبان در قفا، آلاله تلخ و شقایق نعمانی را نام برد

داشته است ي در تخریب و نابودي پوشش گیاهیزیاداعمال و بهره برداري بی رویه ي انسان از مراتع در اغلب موارد، تأثیر از این رو تأثیر انسان در . و دخالت هاي نامناسب انسان سبب شده که عوامل مساعد طبیعی نیز نتواند مفید واقع شوند

نابودي مراتع عمده ترین مسئله است و باید راه حل هاي مناسب و اقدامات مفید و مؤثر و عملی تر براي جلوگیري از :ها به طرق مختلف در تخریب مراتع دخالت دارند از جملهانسان. گرددتخریب و نابودي بیشتر مراتع، ارائه

برداري نامناسب مستقیمه بهر- 1

:انسان به طور مستقیم به طرق مختلف موجب تخریب مراتع شده و می شود

.تعدد جمعیت بهره بردار مرتعی-الف

. شخم مراتع جهت کشت زراعتهاي دیم کم بازده و تبدیل آن براي سایر مصارف-ب

. بوته کنی جهت سوخت-ج

. بهره برداري بیش از حد گیاهان مرتعی به منظور مصارف دارویی و صنعتی–د

در نتیجه غیر اقتصادي عرصه ي مرتع مورد بهره برداري و ) غیر قابل تفکیک بودن آنها با سایر اراضی ( مشاعی بودن - ه . بودن واحد هاي بهره برداري

.فقر مالی و عدم توان سرمایه گذاري بهره برداران در اصلاح و احیاي مراتع- و

یم قبرداري نامناسب غیر مسته بهر- 2

بی رویه، منظور از چراي . دامداران با چراندن بی رویه ي دام هاي خود در مراتع باعث تخریب عمده ي مراتع می شوند.یک مرتع است) خروج دیر هنگام(، چراي ببیش از اندازه و چراي طولانی مدت )زود هنگام(چراي بی موقع

:بنابراین انسان ها به طور غیرمستقیم از راه هاي زیر موجب تخریب مراتع می گردند

). چراي پیش رس(چراي بی موقع -الف

. دي مراتععدم تعادل بین تعداد دام و ظرفیت تولی-ب

.از طرق تعداد دام زیاد یا چراي طولانی مدت یک مرتع) چراي بیش از ظرفیت مراتع(چراي مفرط -ج

. تخریب مراتع در اثر حرکت تعداد زیاد دام در مسیر چرا- ه

هستند استفده علفیباید از اراضی که پوشش غالب آن مثلا گاو ( هماهنگ نبودن انواع دام مصرف کننده با نوع مرتع-و .)کند

خشک شدن تالاب هانابودي و 4-1-2

وانسیون جهانی حفاظت از تعاریف و تعابیر مختلفی از اصطلاح تالاب در جهان رایج شده که متداول ترین آنها تعریف کن:استتالاب ها

از دائمی یا موقت که در آن آ تالاب مناطقی است شامل مرداب، باتلاق، لجن زار یا آبگیرهاي طبیعی و مصنوعی اعم "بهاي شور یا شیرین به صورت راکد یا جاري یافت می شود، همچنین شامل آبگیرهاي دریایی که عمق آنها در پائین ترین

".حد جزر از شش متر تجاوز نکند

:دتالاب ها ارزش ها و خدمات زیادي را ارائه می دهند که نمونه وار به تعدادي از آنها اشاره می شو-

لازم به ذکر است که بیشترین تنوع حیات و بیشترین . تالاب ها حافظ تنوع زیستی و ذخایر ژنی وابسته به خود هستند-.تولید ماده زنده در واحد سطح در تالاب ها صورت می گیرد

.تالاب ها تامین کننده شکار و صید براي مردم بومی هستند-

.فرهنگی هستندشنایی و میراث، زیباییگردشگرين محیط هاي طبیعی بکرتریتالاب ها یکی از جذاب ترین و -

.مردم بومی اطراف تالاب نیاز به چوب و علوفه را از تالاب تامین می کنند-

.ها هستندتالاب ها کنترل کننده سیلاب هاي ویرانگر و رسوب رودخانه-

.هوا و بادشکن عمل می کنندآنها تنظیم کننده اقلیم محلی بوده و به عنوان تلطیف کننده-

.تالاب ها منبع تامین آب براي کشاورزي و شرب هستند-

. بسیاري از مواد زائد و بار آلودگی بیولوژیکی و شیمیایی آب هاي سطحی توسط تالاب ها تثبیت و غیر فعال می شوند-

.برخی از تالاب ها مسیر حمل و نقل هاي آبی هستند-

.غذایی و صنعتی براي بشر هستندان دارویی،تالاب ها تامین گیاه-

.صنایع دستی تالابی منبع درآمد پایدار براي بومیان و جوامع محلی است-

بر اساس مطالعات . استبرابر10هاو نسبت به جنگلبرابري200هاي زراعی ها نسبت به زمینارزش اقتصادي تالابمیلیون 350انجام شده، هزینه خسارت ناشی از تخریب تالاب ها برابر با میلادي در ایران 2002بانک جهانی که در سال

ها، موضوعیدرصدي پرندگان بومی و مهاجر به تالاب76وابستگی .بوده است) میلیارد ریال2800معادل (دلار آمریکا درصد 77زمستان گذرانی درصد از پرندگان و 63درآوري توان به سادگی از کنار آن گذشت، زیرا که جوجهست که نمیا

همه ساله . هاي طبیعی در ادامه حیات پرندگان نقش بسزایی دارندگیرد و بنابراین، این اکوسیستمها صورت میآنها در تالابها بیشترین تنوع افزون بر پرندگان، تالاب. مهاجر هستندکنار آبزيمیزبان یک تا دو میلیون پرندهمانهاي کشورتالاب

اما . هاستدرصد تنوع زیستی هر کشور متعلق به تالاب20تا 15اند به طوري که ه خود اختصاص دادهزیستی را باي برخوردارند زیرا خشک قرار گرفته، از اهمیت ویژههاي ایران با توجه به اینکه کشور ما روي کمربند خشک و نیمهتالاب

270در حال حاضر، . دهندگونه را در خود جاي می200ه پرنده کشور، گون500هاي آب شیرین، از که به عنوان تالابگذرانی براي ترین اقامتگاه مهاجرتی پاییزي، بهاري و خصوصا زمستانترین و تنهاتالاب مهم در کشور وجود دارد که مهم

.شوندچند صدگونه پرنده آبزي محسوب می

هکتار 120هکتار و کوچک ترین آن تالاب قوري گل با وسعت 483000بزرگ ترین تالاب ایران دریاچه ارومیه با وسعتتالاب بزرگ کشور 40"،کشوریستزیطسازمان حفاظت محیستیو تنوع زیعیطبیستزیطبه گفته معاون محبنا . است

استان یدرصد، گاوخون90یغربیجاندر استان آذربایهارومیاچهدر. در آستانه خشک شدن قرار داردخشک شده و یا و هامون در درصد و مهارلو در استان فارس90تا 80در شهرستان کازرون در استان فارس یشاندرصد، پر90اصفهان

چغاخور و گندمان در استان چهارمحال همچنین تالاب هاي .انددرصد خشک شده100استان سیستان و بلوچستانيهاتالابیبرخ."انددرصد خشک شده50تا 40حدود یزدر استان مازندران نو ولشت در منطقه کلاردشتیاريبخت

به عنوان مثال تالاب بختگان .شوندیتا دو ماه خشک میکمدت یدر تابستان طیعیهستند و به طور طبیکشور فصلمدت زمان و شدت شدن یاما امروزه مساله مهم طولانشدیدرصد آب آن خشک م70است و در تابستان حدود یفصل

هاي سال ماهبیش از نیمی از سال و حتی در مواردي تقریبا به تمام تا دو ماه بهیکاست که از یفصليهاتالابیخشک.استیافتهیشافزا

در دوم ماه . نام دارد» کنوانسیون رامسر«المللی با تاکید بر حفاظت از طبیعت جهان ترین معاهده بینجالب اینکه، قدیمینام گرفت و در » رامسر«این معاهده در شهر رامسر ایران منعقد و ) خورشیدي1349بهمن ماه 13(میلادي 1971فوریه المللی ها با اهمیت بینکشور عضو خود را ملزم به حفظ و تعیین تالاب158میلادي جنبه قانونی پیدا کرد و 1975سال 24تالاب با اهمیت جهانی خود را در قالب 35انسیون است و تاکنون کشور ایران یکی از قدیمی ترین اعضا کنو.نمود

میلیون هکتار به کنوانسیون معرفی و در فهرست تالاب هاي با اهمیت جهانی به ثبت 5/1عنوان و مجموع مساحت حدود گذاري مهد قانونکشوري که - هاي ایرانبسیاري از تالابمتاسفانه،ه درخشانحال با توجه به این سابق.رسانده است

در حال حاضر تالاب هاي کشور از برخی مشکلات .نابود شده یا در حال نابودي هستند- ها بودهالمللی حفاظت از تالاببینتنش هاي محیطی رنج می برند و در برخی موارد حتی کارکردهاي اصلی آنها که حمایت از تنوع زیستی هست نیز و

عمده ترین تهدیدات تالاب ها در . سارات بزرگ مادي و معنوي به کشور وارد می کنداین مشکلات خ. خدشه دار می شود:حال حاضر عبارتند از

ی و تداوم خشکسالیاقلیماتتغییر. 1

به دلیل ایجاد سدهاي )عدم تامین حقابه زیست محیطی تالاب ها(کاهش آب ورودي به تالاب ها از منابع آب بالا دست . 2متعدد

...ح هاي توسعه اي و زیر بنایی بزرگ مثل راهسازي، پتروشیمی، پالایشگاه، فرودگاه، خطوط انتقال نیرو و اجراي طر. 3

اي بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی گسیل شده از مزارع کشاورزي، شهرها و آبادي ها و صنایع و هورود انواع آلاینده. 4رسوبات ناشی از فرسایش خاك بالادست

غیر مجاز و بی رویه و برداشت علوفه و سایر محصولات تالابی، بیش از حد توان تجدید پذیري تالابشکار و صید . 5

تغییر کاربري اراضی تالابی براي امور کشاورزي و غیره. 6

نواقص و کمبودهاي قانون. 7

و چشم اندازهاي طبیعیتجاوز به حریم مناطق حفاظت شده4-1-3

، بیش از دیگر نقاط در معرض خطر تصرف اراضی ملی قرار دارد و و طبیعت بکرخوش منظرچشم اندازهاي زیبا و مناطق ییموجود، نمونه هایستیحفاظت از تنوع زو برايمنظورهمین به .می باشندزمین خواران افراد سودجو و آماج طمع

.شوندیحفاظت متوسط سازمان حفاظت محیط زیست، چهار گروه انتخاب وکشور در یستگاه هايو زیعتشاخص از طب:مناطق چهارگانه مذکور عبارتند از

)پارك ملی29(اندازهاي طبیعی داراري اهمیت ملی و جهانی چشم،یپارك مل.1

)اثر طبیعی ملی37(نظیر هاي گیاهی جانوري کمها یا مجموعهپدیده،اثر طبیعی ملی.2

)پناهگاه44(هاي نمونه جانوران وحشی زیستگاه،پناهگاه حیات وحش.3

)شدهمنطقه حفاظت168(اراضی ویژه زیست محیطی ،شدهمنطقه حفاظت.4

)منطقه شکارممنوع153. (شودبراي ترمیم جمعیت جانوري اختصاص داده میمنطقه شکارممنوعهمچنین

عوامل یصورت گرفته است، ولیدهدیبآسیعیمنابع طبیاءو احیستیتنوع زیباز تخریريجلوگيبراییهایتاگرچه فعالزوالیاهی،خاك و پوشش گی،از منابع آبیهرویبيو مکرر و بهره برداریطولانیخشکساليمانند وقوع دوره هایمختلفیهرویشکار ب: یممثال ها توجه کنینبه ایستموجود بد نیطدرك شرايبرا. استیدهدر کشور را شدت بخشیستیتنوع ز

يدرصد از مناطق حفاظت شده کشور با چرا82کند، یمیددرصد مناطق تحت حفاظت ما را تهد91عامل، ینبه عنوان اولاز مناطق یمیاز نیشدرصد با قطع اشجار روبه رو هستند و در ب55ی،و بوته کنیاراضیلدرصد با تبد79یه،رویب

.انجام شده استيجاده سازیاتحفاظت شده عمل

هایی که منجر به تخریب اکوسیستم هاي ارزشمند تحت حفاظت کشور از روند فعالیتو نمونه وارهاي مورديمثالبرخی :گردیده است

.در حاشیه شهر شیرازاحداث شهرك صدرا در اراضی پارك ملی بمو-

.بزرگراه در اراضی پارك ملی خجیر و سرخه حصار در شرق تهراناحداث جاده وساخت و ساز و -.در استان فارسریاچه هاي طشک و بختگان تحت تأثیر احداث سدهاي درودزن، سیوند و ملاصدراخشک شدن د-پارك ملی ارومیه، تحت تأثیر احداث جاده میانگذر، احداث سدهاي متعدد بر روي رودخانه هاي ورودي به دریاچه و نیز -

.ه استار وضعیت بحرانی کنونی شدحفر چاه هاي غیرمجاز و رشد بی رویه اراضی کشاورزي در پیرامون آن دچ.تعریض جاده میانگذر پارك ملی گلستان-

.احداث جاده کنارگذر بندر انزلی از میان تالاب بین المللی انزلی-

.شاهروداحداث جاده در جنگل ابر-

.در خوزستانراهسازي، زهکشی، خاکبرداري و عملیات اکتشاف نفت در تالاب ارزشمند هورالعظیم-.در استان هاي مازندران و گلستاناحداث بندر آزاد امیرآباد در اراضی تالاب بین المللی و ذخیره گاه زیستکره میانکاله-.در خوزستانتخلیه فاضلاب کشت و صنعت نیشکر در تالاب بین المللی شادگان-

.ارستانهکتار از اراضی پارك ملی کلاه قاضی در استان اصفهان به شهر به270واگذاري -

.اکتشاف نفت در پارك هاي ملی نایبندان در بوشهر و کویر در سمنان-

.عبور خط لوله نفت و گاز از پارك هاي ملی بمو، خجیر و سرخه حصار، تنگ صیاد و منطقه حفاظت شده دنا-

در مناطق حفاظت شده کشور نظیر بهرام گور در فارس، بحر و یا بهره برداري معادنانجام فعالیت هاي معدن کاوي-...وکوچه، کوه شیر، زریابچاهارسباران در آذربایجان شرقی،سرخ آباد و انگوران در زنجان،آسمان و رمون در کرمان،

.ایجاد مراکز نظامی و نیز انجام تمرینات و مانورهاي نظامی در داخل مناطق حفاظت شده کشور-

.به حریم اراضی مناطق حفاظت شده حاشیه شهرهاي مختلف کشورم زمین خوارانهجو-

!!!!نقاط مختلف کشور صدها مورد مشابه دیگر درده ها و یا به درستی و

تخریب کوهستان4-1-4

کوهستان ها یکی از سیستم هاي اکولوژیکی حساس محسوب می شوند که بر اثر فعالیت هاي انسانی در معرض امروزه رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان و دست اندرکاران محیط زیست و منابع طبیعی، پدیده زمین . آسیب می باشندچراي دام، ساخت و . ئله اي رنج آور و اسف بار دانستندرا مس» ساخت و ساز در ارتفاعات«و » کوه خواري«خواري و اخیرا

جمله از ... ساز، معدن کاوي، جاده سازي، گردشگري ناسالم، چیدن گل ها و گیاهان، نوشتن یادگاري، انباشت زباله و :می پردازیم مهمترین عوامل تهدید و تخریب محیط زیست کوهستان ها در کشور هستند که در زیر به آن

چراي دام از چند جهت به کوهستان هاي ایران لطمه وارد می کند؛ اول چراي :رویه و خارج از فصل دامچراي بیمفرط، یعنی تعداد دامی که در کوهستان ها و نقاط شیب دار کشور به چرا می پردازد با شرایط محیطی موجود منطبق

منظور از چراي زودرس آن است . تقسیم می شوددوم چراي خارج از فصل که به دو بخش چراي زودرس و دیررس . نیست

که وقتی هنوز در ابتداي فصل بهار و آخر زمستان، علوفه قابل استفاده براي دام وجود ندارد و تقریبا هیچ یک از گیاهان دام را چراي زودرس به علت سطح محدود گیاهان، تنها می تواند تعداد کمی . علفی گل نداده اند، دام وارد علفزار می شود

همچنین در این زمان، خاك هنوز در مناطق کوهستانی خیس است که ورود دام سبب کوبیده شدن و تخریب . تعلیف نمایددر چراي دیررس، گیاه در مرحله خزان کردن بوده و باید فرصت داشته باشد تا مکانیسم زرد شدن برگ هاي . آن می شود

ی خود را به شاخه انتقال داده و سپس با چوب پنبه اي شدن دمبرگ، از آن کامل شود، به این معنی که برگ مواد غذای.بنابراین چراي دام در این هنگام نیز نامناسب است. شاخه جدا شود

درصد، شخم زدن و کشت دیم به صلاح نیست، که 10در شیب هاي بیش از :بازدهتبدیل مراتع به دیمزارهاي کمدرجه نیز شخم زدن با روش هاي سنتی 45ور حتی در اراضی با شیب صد در صد یعنی متاسفانه هنوز در برخی از نقاط کشدر این نوع شخم زدن معمولا زمین در جهتی شخم زده می شود که دقیقا در راستاي . و در جهت شیب مشاهده می شود

چه شیب زیادي دارند اما چون این دیمزارها اگر. شیب است و با هر بارش، خاك به راحتی در معرض فرسایش قرار می گیردهزاران سال آیش بوده اند با وجود آن که تناسبی با کشت دیم ندارند در سال اول، محصول به نسبت خوبی می دهند اما در

.سال هاي بعد، به تدریج از حاصلخیزي خاك کاسته شده و تمام ارزش طبیعی خود را از دست می دهد

در این نواحی، مقدار بارش . شمال شرقی کشور در معرض این نوع تخریب قرار دارندکوه هاي نواحی غربی، شمال غربی و میلیمتر و یا حتی بیشتر در سال می رسد و دیم کاري غلات سبب شده است که جنگل هاي کوهستانی 400به حدود

محکوم به فنا بوده و بدین ترتیب این جنگل ها . معرض تخریب شدید قرار گیرندهمچون جنگل هاي بلوط زاگرس در .آینده اي ندارند

جاده سازي بدون رعایت ملاحظات زیست محیطی، به یکی از عمده ترین عوامل :سازي و توسعه بی ضابطهجادههاي نفت و گاز، احداث کانال، سدسازي هاي برق و لولهکشی براي عبور دکلجاده. تخریب کوه هاي ایران تبدیل شده است

اى توان یافت که در آن جادهام مناطق کوهستانی را تحت تأثیر قرار داده است و کمتر کوهی را در کشور میتقریبا تم... ودر حالی که احداث راه یک عامل توسعه بوده و به خودي خود مخرب نیست اما عدم رعایت نکات مرتبط . احداث نشده باشد

دا باید ضرورت ایجاد جاده از دیدگاه اقتصادي، اجتماعی، در جاده سازي ابت. با آن سبب تشدید عوامل تخریب می شودبسیاري از جاده ها براي دسترسی . فرهنگی و به خصوص حساسیت هاي زیست محیطی و اکولوژیکی منطقه بررسی شود

ی این جاده ها، دسترس. روستاییان ساکن در کوهستان هاي دورافتاده احداث شده اند که اغلب توجیه زیست محیطی ندارند

به روستاها را سهل نموده و امکان انتقال دام به علفزارها به وسیله کامیون را فراهم می کنند که خود منجر به تجاوز بیشتر .به منابع طبیعی اطراف و چراي زودرس و مفرط دام می شود

بسیاري از اکوسیستم هاي احداث جاده ها بدون توجه به دستورالعمل هاي جاده سازي در نواحی کوهستانی، لطمه بزرگی به عدم رعایت نکات فنی مزید بر علت گردیده و سبب شده که احداث این جاده ها به یک . کوهستانی ایران وارد نموده است

.عامل تخریب در این محیط ها تبدیل شود

با مسیریابی مناسب در احداث جاده هاي کوهستانی ابتدا بایستی ضرورت احداث جاده بررسی شده و آنگاه جاده کشی همراه نکته مهم دیگر آن است که . و رعایت کامل نکات فنی از قبیل احداث بانکت، تراس، تثبیت کناره ها و غیره صورت گیرد

خاکریزها بایستی تثبیت شده و در خاك برداري ها تمام بستر شیب دار و حساس به روش هاي گوناگون به ویژه کاشت .گیاهان مهار شوند

نخورده کوهستان و تردد خارج زدیاد جمعیت و روي آوردن گردشگران و کوهپیمایان به مناطق بکر و دستا:گردشگريو از مسیرهاي مشخص، سبب فرسایش شدید خاك، پراکندگی زباله و پسماندهاي غذایی در کوهستان و تخریب محیط

، کاهش گونه هاي بومی، تخریب زیستگاه تخریب و نابودي پوشش گیاهی. چشم اندازهاي طبیعی در این مناطق شده استها، تغییر عادات و رفتار حیات وحش، اختلال در امنیت حیات وحش، کاهش ارزش هاي زیبایی شناسی، آلودگی هاي زیست محیطی، شیوع بیماري هاي حیات وحش، فشردگی خاك و آسیب دیدگی چشم اندازها، از جمله پیامدهاي گردشگري و

.کوه ها به عنوان منابع تفرجگاهی به شمار می رونداستفاده بی رویه از

تخریب سواحل4-1-5

خشکی ، ( اکوسیستم هاي ساحلی از مهم ترین و حساس ترین اکوسیستم هاي کره زمین هستند که با ماهیتی دوگانه از زیستگاه هاي سواحلاز سوي دیگر . ، تنوع بی نظیري از گونه هاي مختلف جانوري را در خود جاي می دهند) دریایی

هستند که شامل؛ سواحل صخره اي، سواحل شنی و ماسه اي، سواحل ) محیط زیستی(اکولوژیکی منحصر به فرد و حساس .و جزایر می باشد) حرا(گلی، تالاب ها، مصب ها، خور ها، خلیج ها، آبسنگ هاي مرجانی، جنگل هاي مانگرو

ریاي عمان انبوهی از جلبک ها می باشندد در سواحل جنوبی ایران حدود ه اي خلیج فارس و به ویژه دسواحل صخردر این صخره ها زیستگاه و محل تخم ریزي بسیاري . گونه از جلبک هاي سبز، قهوه اي و قرمز شناسایی شده است180

ناطقی در خلیج فارس و آبسنگ هاي مرجانی در م.از آبزیان با ارزش اقتصادي همانند میگو، خرچنگ دراز و لابستر هستندولی شاید بتوان جنگل هاي . کمتري در دریاي عمان وجود دارند و از مهمترین زیستگاه هاي ساحلی می باشندبا فراوانی

این جنگل هاي ویژه داراي گونه هاي درختی و آبزیانی . مانگرو یا حرا را منحصر به فرد ترین زیستگاه ساحلی کشور نام بردسازگاري که سطح آب داراي نوسانات روزانه و فصلی می باشند ط آبی و خشکی در مناطق جذر و مدي هستند که با شرای

و در مناطق بسیار محدودي در تمامی استان هاي ساحلی و جزایر جنوبی کشور وجود داشته و به شدت در معرض .یافته اند.تهدید و تخریب می باشند

با وجود حساسیت از جهات مختلف در معرض تعرض قرار گرفته و سیماي طبیعی شان در کشوري ساحلیاکوسیستم هامنظر ، تهدیداتی را که متوجه این بخش حساس از طبیعت است شامل آلودگی . دستخوش تغییرات ناهنجار می شود

عدم همچنین .شدباهاي شهري ، صنعتی ، ساخت و سازهاي غیراصولی و غیره میآلودگی ناشی از پسماندها و پسابهاي مسکونی در مناطق ساحلی، تغییر کاربري افزایش مناطق جمعیتی و شهركرعایت حریم سواحل در ساخت و سازها،

هاي ساحلی از جمله مواردي است که سواحل اي در تالاباراضی کشاورزي در مناطق شمالی کشور، کاهش تنوع گونههاي هاي انسانی از قبیل، تخریب ساحل و زیستگاهفعالیتهمچنین .کندمیرا تهدید کشورهاي ساحلیدریایی و تالاب

رویه، توسعه صنعتی در مناطق ساحلی و خشک کردن دریا در کنار عوامل طبیعی از ساحلی ناشی از ساخت و سازهاي بیرویه و خشک هاي بیساخت و ساز.طریق ایجاد تغییرات فیزیکی و شیمیایی، اثر مضري بر روي سواحل کشور گذاشته است

شده است بطوریکه در زیست دریایی در شمال و جنوب کشور مدت موجب تخریب سواحل و محیطکردن دریا در طولانیسواحل شمال و جنوب کشور شاهد ساخت و سازهاي بی رویه هستیم که بدون ضابطه و رعایت قانون اراضی مستحدث و

:صادیق تخریب سواحل کشور عبارتند از برخی از نمونه ها و م. شودساحلی انجام می

و ساخت و ساز در سواحل درگهان جزیره قشم و بندر ، چابهارانزلیامیرآباد،توسعه بنادري مانند نوشهر، بوشهر،احداث و -اماکن براي توسعه و افزایش ظرفیت بنادر، پیمانکاران به استحصال زمین از دریا و از ایندر برخیکه،...و) ره(امام خمینی

. اندروي آوردهتغییر کاربري اراضی ساحلی ایجاد و توسعه فازهاي پارس جنوبی در عسلویه بوشهر نیز به تغییر شکل زمین شده و حجم بالاي تخریب خاکبرداري از -

زي در دریا و استحصال منطقه وسیعی از ساحل به روشی غیراصولی و بدون رعایت هاي رسوبی و خاکریها و لایهکوههاي عمرانی موجب تغییرات زیادي در بستر و سطح دریا این فعالیت. محیطی در حال انجام استزیستملاحظات فنی و

. شده است

.ا و استحصال زمین براي ساخت ویلاست، تجاوز به حریم دریمشکلات موجود در سواحل شمالی و بویژه استان مازندران -در چند سال متاسفانه خواري که طی یک دهه اخیر به اشغال و تخریب تقریبا تمام سواحل شمال کشور منجر شده، دریا

اخیر به سواحل جنوبی کشور هم کشیده شده، به طوري که این پدیده در این سواحل در حال افزایش است و دریاخواران و که نمونه هاي بارز آن اندخواران، علاوه بر تجاوز به حریم دریا، مناطق حفاظت شده محیط زیست را هم تخریب کردهزمین

اگر در شمال کشور، سواحل به اشغال زمینخواران در آمده است، در . در سواحل جزایر کیش و قشم قابل رویت استنیزعمق، به خشک کردن دریاواران دل به دریا زده و در مناطق کمخفارس و عمان، دریاهاي جنوبی حاشیه خلیجاستان

این درحالی است که بسیاري از این ساخت و . کنندساز میومتري دریا، ساخت60و بدون توجه به حریم انداقدام کردهن توجه به قوانین، صورت هاي عمومی و بدوها و آسیب رساندن به محیط زیست توسط نهادها و سازمانخواريسازها، دریا

هاي و ساز در سواحل جنوبی به اجراي طرحگرفته و برخلاف سواحل شمالی کشور که ویلاسازي در آن رواج یافته، ساختحال اشغال و تصرف سواحل آزاد جنوب دریشیافزايتنها با روندنهاین پدیده . شودتجاري، اقتصادي و صنعتی مربوط می

ها ها، جلبکمتنوع، مرجانیانوجود آبزیلو به دلیطیمحیستزکه از نظریزسواحل را نینایآبايهیستگاهاست، بلکه زکند که از آن جمله میتوان به محل تخم یمیبتخریو حتیداست، بشدت تهدییبسزایتاهميحرا، دارايهاو جنگل

.ریزي لاك پشت هاي دریایی در سواحل جزایر کیش و قشم اشاره نمودیکی از منحصر بفردترین زیستگاه هاي مرجانی در دریاي عمان در معرض در طرح توسعه اسکله بندر شهید بهشتی چابهار-

البته بعدها موضوع انتقال این مرجان ها به یک مکان مناسب دیگر در دستورکار سازمان هاي مسئول .نابودي قرار گرفت.ه استت نگرفتقرار گرفت که متاسفانه آنهم به نحو مطلوبی صور

.ي کشوربرداشت بی رویه شن و ماسه از ساحل دریا و رودخانه ها-و انواع یشهاز خرده شدر آنکرد که یداپدر شمال و یا جنوب کشور از ساحل را يایزهتوان قطعه پاکیمیاکنون به سخت-

یزهایی، منسوجات و چوب تنها چیحلبيهای، کاغذ، مقوا، قوطیشه، شیکیمواد پلاست. خبري نباشدآلوده يزباله هامصرف شده تا يهازباله ها از سرنگینکنند ، در بینرم رها مییطلايبا ماسه هایباسواحل زینکه مردم در ایستندن

متاسفانه گاهی گردشگران بدون آن که . شودیمیدهدهم به وفور مشمئز کننده یاربسيو زباله هایفکثيهاپوشکارض تولید شده خود در سواحل را بر عهده بگیرند مجموعه اي از پسماندها یا زباله ها را از خود به جا گذاشته و مسئولیت عو

ها شده و علاوه بر تخریب چشم انداز، زنجیره غذایی این علاوه بر آلودگی دیداري موجب به هم خوردن تعادل زیستگاه. اکوسیستم ها را نیز با چالش مواجه می سازند

وجود مواد غیرقابل تجزیه در ترکیب این پسماندها که عمدتا از نوعی مصرف زدگی سرچشمه می گیرد به اندازه اي است -که متاسفانه امکان پاکسازي طبیعی آن وجود ندارد و با توجه به وسعت و فراگیري این مواد در پسماندهاي ساحلی پاکسازي

از سویی رودخانه هاي استان نیز به معبري براي ریخت و . انی روبرو می شودت فراولامکانیکی و غیرطبیعی آن نیز با مشکدریايی که بهپاش زباله و مجرایی براي حمل آن به سواحل تبدیل شده به نحوي که اکنون در دهانه هاي رودخانه های

له ها به دلیل خاصیت امواج در دلاین زبا. حجم بالایی از زباله هاي تجزیه پذیر و تجزیه ناپذیر تجمع نموده استمی ریزندیرها مزباله ها راینکه اياست که افرادیناعجیب.باقی نمی ماند و به وسیله امواج به ساحل رهنمون می شوددریا

سازند یمحروم میز، آرامش بخش و دل انگیباچشم انداز زیک کنند که نه تنها خود را ازینممساله فکرینکنند به ادر شنایاساحل و يو قدم زدن رويخود آنها و کودکانشان هستند که هنگام گردش و بازینوهله نخست ابلکه در .یرندگیآلوده و خطرناك قرار ميزباله هاینمعرض ا

آلودگی دریا4-1-6

. کشور ایران از شمال به دریاي مازندران یا خزر و یا کاسپین و از جنوب به خلیج فارس و دریاي عمان محدود می شودتمامی این دریاها با داشتن مجموعه اي غنی از آبزیان از لحاظ تنوع زیستی از اهمیت بسیار فوق العاده اي برخوردار

عمده ترین عوامل آلودگی .مشکل فزاینده آلودگی محیط زیست مواجه می باشندهاي اخیر بادر سالباشند که متاسفانه میآب دریاي خزر و نیز خلیج فارس و دریاي عمان عبارتند از ؛ ورود فاضلاب مناطق شهري و روستایی، ورود فاضلاب هاي

کش ها می باشد، کشاورزي که حاوي مقادیر بالاي کودهاي حیوانی، شیمیایی و سموم شیمیایی دفع آفات و علفهاي صنعتی که حاوي طیف وسیعی از فلزات سنگین و مضر براي سلامتی انسان و نیز آبزیان می باشد، فاضلابهاي نفتی که بر اثر نشت حین انجام فعالیت هاي اکتشاف، استخراج، انتقال از طریق لوله و یا کشتی هاي نفت کش آلودگی

طبق آمار اعلام شده توسط .ریایی و نیز ریختن انواع زباله و ضایعات در سواحلوارد دریا می شوند، حمل و نقل د... وبا .هاي داخلی، دریاي خزر و خلیج فارس سرازیر می شودمیلیون تن فاضلاب تصفیه نشده به آب20دانشگاه کلمبیا ؛سالانه

ن مواد آلاینده را در خود نگه می دارند در توجه به آنکه خلیج فارس و دریاي خزر تقریبا نیمه بسته و بسته هستند بنابراینتیجه میزان آلودگی در آنها زیاد می باشد که این آلودگی از طریق جذب توسط ماهیان و سپس صید و خورده شدن آنها به

، در سال هاي اخیر مواردي از وجود فلزات سنگین و عناصر مضر براي سلامتی انسان همچون جیوه. انسان انتقال می یابد

در بدن ماهیان صید شده از دریاي خزر و خلیج فارس گزارش شده است که لازم ... سرب، کادمیوم، آهن، منگنز، مس و. است مورد توجه قرار گیرد

مربع یلومترک438000و مساحت یلومترک320و عرض متوسط یلومترک1200یبیبا طول تقریاچه یا دریاي مازندراندراز یه،از شمال به روسیران،از جنوب به ایآبياپهنهاین . جهان استیاچهدرینمکعب بزرگتریلومترک770000وحجم

ینکم عمق تر.شودیترکمنستان و قزاقستان محدود مهاييو از شرق به جمهوریجانآذربايو جمهوریهغرب به روساست که در واقع شدهیو جنوبيمناطق در قسمت مرکزینتریقاست و عمیمتر در منطقه شمال25یاچهدرینایهناح

922است که حدود یلومترک6379جمعا یاچهدرینسواحل ا. متر عمق دارد1000یال900یاز مناطق جنوبیبعضمربع یلومترک256000مربع است که یلومترک3733000آن یروسعت حوزة آبگواست واقع شدهیرانآن در خاك ایلومترک

یاچهدریناز ایخروجیچگونههیناست و بنا برایانوسهاتر از سطح اقینمتر پائ28یاچهدرینا. قرار داردیرانآن در خاك اآب یادزيو ژرفایانجهت جرینهم. استیبه جنوب شرقیاز سمت شمال غربیاچهدرینآب ایانجهت جر.وجود ندارد

به یراندر سواحل ایاچهدریناهايیمنجر به تجمع انواع آلودگشودیمیانرکت جرحيکه باعث کندیرانايهادر کرانهینمونه ماه850گونه جانور و 1332یاه،نوع گ575خزر از یايدر.شودیکشورها میگرديهااز کرانهیشبیزانیم

.خزر، نفت و گاز استياقتصادیژگیوینمهم تر. شودیمیدصیايدرینجهان از ایاردرصد خاو90برخوردار است و

حال موجب شده تا در مقابل ینکرده است اما در عيفردبهمنحصریاهانبسته خزر آن را منزلگاه جانوران و گیعتطبپهناور یايدرینايو خطرناك برايجدیمعضلیآلودگ.باشدپذیریبآسیاربسیو نفتیو صنعتيکشاورزهايیآلودگ

از یناشیآلودگیژهخزر به ویايدریهحاشياز کشورهایتن آلودگ350هزار و 122یانهکه با ورود ساليبه طورباشدیمقرار يجدررا در معرض خطیادرینایستیزيهارا آلوده کرده و گونهیادرینایطاکشتاف و استخراج نفت، محیاتعملبخش مهمی از این آلودگی از جانب .هاي خزر می شودتن آلودگی نفتی وارد آب350هزار و 122سالانه .استداده

ایران هم .جمهوري آذربایجان است و از طرفی نشت مواد نفتی از تاسیسات استخراج نفت نیز به این مشکلات افزوده است.شودیمازندران میايوارد دریرانشمال ايهااز استانیندهتن مواد آلایلیونم5سالانه . در بحث آلودگی خزر سهم دارد

بنا به اعلام معاون محیط زیست دریایی سازمان کروبی را وارد خزر می کنند و رودخانه هاي شمالی کشور آلودگی میاکثر بدون تصفیه وارد آب می کنند اما از را فاضلاب هاي شهري کشور،شهرهاي شمالیحفاظت محیط زیست تقریبا در تمامی

وجود آلاینده هاي نفتی، ددر آلودگی غرق می شودارددریاي خزرحال حاضر در .زي را داریملحاظ آلودگی نفتی سهم ناچیمتاسفانه . و فاضلاب هاي خانگی، دریاي خزر را با فاجعه اي جبران ناپذیر مواجه کرده استپساب هاي کشاورزيصنعتی،

میلیون مترمکعب فاضلاب از رودخانه ها سرازیر خزر می شود که این مسئله باعث 100سالانه بیش از یک میلیارد و

اویار که نگین خزر است در حال کاهش و و متاسفانه خکاهش اکسیژن آب و در نتیجه نابودي بسیاري از آبزیان می شودبا توجه به محدود بودن خود پالایی دریا و نبود ارتباط مستقیم آن با دریا هاي آزاد، انباشت آلودگی میکروبی و .نابودي است

خزر کشورهاي همسایه و همکاريشیمیایی در این دریا به حداکثر خود رسیده است از این رو باید با سختگیري و هماهنگیحتی شنا کردن در این دریا هم امکان پذیر نخواهد بود چه د در غیر این صورتنسبت به کاهش آلودگی این دریا تلاش شو

. رسد به استفاده از فرآورده هاي دریایی آن

237،473مساحت آن . خلیج فارس آبراهی است که در امتداد دریاي عمان و در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار داردخلیج فارس از شرق از .آیدمیبشمارجهانبزرگخلیجسومینهادسونخلیجومکزیکخلیجازپسواست،مربعکیلومتر

طریق تنگه هرمز و دریاي عمان به اقیانوس هند و دریاي عرب راه دارد، و از غرب به دلتاي رودخانه اروندرود، که حاصل عربستانعراق،عمان،ایران،کشورهاي. شودمیختماست،آنبهکارونرودپیوستنوفراتودجلهپیوند دو رودخانه

فارس در این میان سواحل شمالی خلیج. ، قطر و بحرین در کناره خلیج فارس هستندعربیمتحدهاماراتکویت،سعودي،عمان و از طریق آن به دریاهاي آزاد این خلیج توسط تنگه هرمز به دریاي .جغرافیاي سیاسی ایران قرار دارندتماما در

یاعرب یايشرق تنگه هرمز به دریقفارس را از طریجکه خلشودیگفته میآبيابه پهنهدریاي عمان نیز .مرتبط استسواحل شمال عمان و بخش ویادریندر شمال ایران و غربی پاکستانایسواحل شرق. کندیمکران وصل میايدر

.دارنديجنوب آن جااز امارات دریکوچک

طول مرز آبی . باشداز بین کشورهاي همسایه خلیج فارس، کشور ایران بیشترین مرز آبی مشترك را با خلیج فارس دارا میکیلومتر 1400کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود 1800کشور ایران با خلیج فارس، با احتساب جزایر در حدود

عریض . کیلومتر است805از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروي آن در جهت غرب در حدود طول خلیج فارس. باشدمیکیلومتري تنب بزرگ و 15متر در 93عمیق ترین نقطه خلیج فارس با عمق . باشدمیکیلومتر290ترین بخش خلیج فارس

زایر متعددي در خلیج فارس وجود همچنین ج. باشدمتر در سمت غرب می30تا 10کم عمق ترین نقطه آن با عمقی بین یناز ایبرخ. استیرانآن متعلق به کشور ایمسکونیرو غیمسکونیرهجز30از یشفارس بیجخلیرجزایاناز م.دارندفارس به یجخلیمسکونیرغیرجزا. هستندیمسکونیرو غگیرندیآب قرار میردر ز) جذر و مد(به علت کشند آب یرجزا

انواع پرندگان یستگاهزینها و همچنو لاك پشتیاییدروهايپرستيمحل تخمگذاریایی،دريهامرجانیستگاهعنوان زفارس یجخلیتعامل اهمینبزرگتر.قشم نام داردیجخلینایرهجزینبزرگتر. برخوردار استیجهانیژهویتمهاجر از اهم

. اندنام نهاده» مخزن نفت جهان«منطقه را ینکه ايوجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است به طور

سبب، یناست، و به همیعربستان و امارات متحده عربیت،عراق، کویران،ايانتقال نفت کشورهایرفارس مسیجخل.شودیمینفارس تامیجدرصد نفت جهان از منطقه خل30حدود در. آیدیبه شمار مهبرديمهم و رايامنطقه

کوچک، ینیتزئهايیها، ماهمانند مرجانیاییموجودات دريهاپناهگاهیناز بزرگ تریکیو دریاي عمان فارس یجخليهاعروسیایی،دريهااسفنجیایی،درهايیقها، نرم تنان، شقاها، حلزونصدفی،خوراکیرو غیخوراکهايیماههمچنین جنگل هاي با ارزش .باشدیمیگردیاییدرتاز موجودایاريو بسهایکوسه ماهها،ینها، دلفلاك پشتیایی،در

شبها زیر آب هستند و روزها سر از آب بیرون میاورند جذر و مدکه روي آب شور دریا به دلیل ندستهتنها جنگلی حرا که ، نیز در برخی از نقاط سواحل آن مشاهده می دکنر را، شیرین میکه ریشه آنان آب شوکه داراي انواع خاصی درخت است

.توان به جنگل هاي حرا در جزایر قشم، کیش و نایبند در بوشهر اشاره نمودشود که از آن جمله میا بر اعلام مدیرکل بن.استآبی بودههايهاي مهم در این پهنههاي گذشته آلودگی زیست محیطی یکی از چالشدر دهه

برابر 46در حال حاضر آلودگی خلیج فارس و دریاي عمان دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط زیستخلیج فارس و زیست محیطیاز مهم ترین تهدیدهاي.حد مجاز است که البته بیشتر آلودگیها مربوط به خلیج فارس است

دریاي عمان می توان به عوامل افزایش جمعیت در سکونتگاه هاي نوار ساحلی، فعالیت هاي صنعتی، افزایش گردشگري مجاز پرندگان و آبزیان، میزان استفاده بالاي از سموم کشاورزي، گسترش نامطلوب فاضلاب ساحلی، شکار و صید غیر

فیه فاضلاب، عدم وجود مدیریت یکپارچه بر پسماندهاي شهري و بیمارستانی شهري و روستایی و کیفیت پایین سیستم تصبی رویه شن و ماسه از ساحل دریا و رودخانه ها، تغییر کاربري زمین ها، شتو همچنین در خصوص زهاب کشاورزي، بردا

کاهش تنوع زیستی و افزایش روزافزون فعالیت هاي اکتشاف و استخراج نفت و گاز و صنایع وابسته به آن و همچنین .تخریب زیستگاه ها و ورود گونه هاي غیر بومی مهاجم اشاره کرد

ها در ها و پالایشگاهدرصد از ذخایر نفت جهان در خلیج فارس است، احداث سکوهاي نفتی و مجتمع60از آن جایی که يمقدار توده ها. باشندم این آلودگی میها به داخل آب از عوامل مهاطراف خلیج فارس و ورود نفت، مواد شیمیایی و پساب

نوسان است یلومتردرتن در هر ک30از یشساحل تا بیلومتردر هر کیلوگرمکیکفارس از یجخلیدر سواحل شمالینفتتن در هر 30و تا یشتربه سمت بوشهر و خوزستان بیبو بلوچستان، هرمزگان و به ترتیستانآن در سواحل سینکه کمتر

و یريو سپس در مناطق سی، عسلویهنفتيدر منطقه خارك در محل سکوهاینفتیآلودگیشترینب. رسدیمیلومترک2حدودشناورها در سالینکند که از ایشناور از تنگه هرمز عبور م30000هر ساله . شودیمیده لاوان و تنگه هرمز د

به 2007این منطقه را در سال ) IMO(دریانورديالمللیبینسازمانعلتهمینبهودکنیبشکه نفت نشت میلیونم

بالاتر از حد مجاز ینفتيهایدروکربنهیزانمیابه دریخروجيدر اکثر پساب ها.عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کرد.است

نفتبشکهمیلیون8/5و عراق رخ داد بطوري که در حدودهاي خلیج فارس در زمان جنگ ایران یکی از مهمترین آلودگیهمچنین عبور . یا شددربهخامنفتازعظیمیحجمورودباعثکهنفتهايچاهسوزيآتشهمچنینوشدرهاآبدر

ها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی درصد آن75شناور از خلیج فارس و دریاي عمان که 10،000سالانه بیش از زائد مختلف مانند آب شستشوي موتور، فاضلاب، آب توازن کشتی و بسیاري موارد مربوط است و در پی آن تخلیه مواد

یکی دیگر از مسایلی ..شود که اثرات قابل توجهی بر محیط زیست داردها در منطقه میدیگر سبب بروز مداوم انواع آلودگیاچاق مواد سوختی به کشورهاي که بیشتر در سواحل ایرانی صورت می گیرد و تهدید جدي براي آلودگی دریایی است ق

ماجرا وقتی روي سیاه خود را نشان می . حاشیه خلیج فارس و جابه جایی غیر استاندارد توسط شناورهاي غیر مجاز است.دهد که قاچاقچیان در برخورد با نیروهاي انتظامی و دریابانی براي فرار از اتهام مواد نفتی را در دریا رها می کنند

هاي عوامل انسانی دیگري که باعث ایجاد آلودگی است می توان به تخلیه فاضلاب و زباله سکونتگاهاز برجسته ترینهاي سوخته، لاستیک هاي فرسوده و شهري و روستایی و پسماندهاي کشاورزي به همراه سایر آلودگی ها از جمله روغن

بوده و و دریاي عماندوش محیط زیست خلیج فارسآهن آلات اسقاطی اشاره کرد که ورود این فاضلاب ها بار اضافی بر این در حالی است .باعث ایجاد بار میکروبی بالا، تجمع فلزات سنگین و سموم کشاورزي در محیط هاي ساحلی می شوند

خود راخلیج فارس و دریاي عمان پساب تولیدي صنایع ساحلی در استان هاي مجاوربخش قابل توجهی از معادن و که در آلودگی نیروگاه هاي تولید برق و آب شیرین کن ها نیز.ندنمایتصفیه اي مستقیم وارد دریا می عملیاتگونه هیچ بدون

رتبه اول آلودگی نیز . هزار متر مکعب در ساعت پساب به سمت دریا تخلیه می کنند175دریا بی نصیب نیستند به طوري که . درصد نیز در رتبه بعدي قرار دارند28پالایشگاه هاي نفتی با . می گیردبه صنایع تولید برق و آب شیرین کن ها تعلق

هرچند تعداد صنایع آب شیرین کن در ایران در مقایسه با کشورهاي همسایه بسیار کم است اما با توجه به نیاز، امکان .گسترش آن زیاد است

حیات وحشو انقراضنابودي4-1-7

بوده که منقرض شده است وایرانیببر مازندران و شیرهمچونیجانورانیستگاهزدر گذشته نه چندان دور کشور ما، خرس ، مرال و شوکاگوزن زرد ایرانیانواع ، یاییگورخر آسیرانی، فک دریاي خزر، ایوزپلنگی مانندجانورانیستگاهزامروزه

، درناي سیبري، میش مرغ، سیاه خروسشاهین، عقاب شاهی، کبک دري،هوبره، ،شاه روباهسیاه، پلنگ ایرانی، گربه شنی، ، لاك پشت دریایی، گاو دریایی، )کور ماهی(، ماهی کور غار )گاندو(سمندر لرستانی، تمساح ایرانی ،پلیکان خاکستري

.دنشمی باانقراض معرض تهدید و یا در حالاست که هم اکنون در...و، کوسه و نهنگ خلیج فارس،دلفین

هزار تا یک میلیون 500بین محیط زیست، بنا بر اعلام خانم دکتر ابتکار معاون رییس جمهور و رییس سازمان حفاظتدر هفته سه تا چهار نزاع و قبضه سلاح شکاري در دست مردم است که عامل مهمی در گسترش شکار غیر مجاز است

درصد علل 70کشور معتقدند کهزیست کارشناس ارشد محیطبرخی از .محیط بانان با شکارچیان غیرمجاز گزارش می شودتعداد زیاد . ها مربوط استدرصد آن به تخریب زیستگاه30رویه بوده و تنها وحش کشور مربوط به شکار بینابودي حیات

عنوان مثال، به. ستادهوردر چند سال گذشته به اجرا درآهاي غلطی بوده که دولت دلیل سیاستاسلحه در دست مردم بهها اسلحه وارد دهد که بر اثر آن، میلیوندار، جواز شکار میهاي مجوزچند سال پیش دولت اعلام کرد که به تمامی اسلحه

متأسفانه بر اثر این سیاست بسیاري از افرادي که اصلا شکارچی نبودند هم صاحب تفنگ شدند و بدون درنظر . کشور شدبنا به گفته یکی از اساتید برجسته . اي شلیک کردنداي شکار مانند فصل و نوع حیوان به هر جنبندهگرفتن مسائل حرفه

کرده که اکنون صداي کبک، پرنده بومی ایران که تا چند اي کاهش پیداگونهوحش کشور بهحیات"محیط زیست کشور، ها در که تعداد شکارچیحالیعلاوه بر آن در. "شودرسید، دیگر شنیده نمیگوش میراحتی در همه جا بهسال پیش به

در عین حال .قبل از انقلاب بوده استبانان ما، هم اندازه جمعیتی است که در زمان شده، جمعیت محیطکشور بسیار زیادمدیران را در زیست براي دادن مجوز شکار تحت فشار بوده و حتی در داخل خود سازمان نیز افراديسازمان حفاظت محیط

د،در این بین روي مدیران استانی فشار بیشتري وجود داشته و اگر مدیري از صدور پروانه شکار امتناع کن. گذارندتنگنا می!شودبد که مجبور به صدور مجوز مییاایش میاي افزفشارها تا اندازه

:عبارتند ازعوامل کاهش جمعیت حیات وحش در ایراندر مجموع مهمترین

مورد از حیوانات وحشی و نداشتن انگیزه جهت تلف مردم نسبت به اهمیت حیات وحش، ترس بیمخاقشارآگاهیعدم•.حمایت و حفاظت از آنها

مسئولینازبرخیباورعدمقبیلازعللیبهصید،وشکارمقرراتوقوانیناعمالدرزیستمحیطحفاظتسازمانضعف•.ت آنها از تحقق اهداف این سازمانو در نتیجه عدم حمایتنوع زیستیوطبیعیمنابعايهارزشبهنسبتریزانبرنامهو

.کم شدن انگیزه کاري در آنهاست وزیتفاوت شدن تدریجی برخی از کارکنان سازمان حفاظت محیطبی•

.و نیز عدم تامین و بکارگیري تجهیزات و فناوري هاي نوین و روزآمد حفاظتیکمبود پرسنل و امکانات حفاظتی•و ، تنوع زیستیاهمیت منابع طبیعیبهنسبتمردممختلفطبقاتسازيآگاهوآموزشمنظوربهلازماقداماتتوجهعدم•

گردي، ایجاد هاي طبیعتهاي همگانی، اجراي برنامههاي درسی، رسانهلزوم حمایت و حفاظت از آنها از طریق کتاب.هاها و شهرستاندر مراکز استان...وهاي تاریخ طبیعیموزه،هاي وحش هاي طبیعت، باغپارك

ها به اراضی کشاورزي، باغات، اماکن مسکونی، و جنگلمراتعتبدیلنابودي تالاب ها وعلتبههازیستگاهتخریب•جایی و ها، جلوگیري از جابهها، که نتیجه آن کاهش فضاي حیاتی حیوانات وحشی، تجزیه زیستگاهها و ایجاد راهکارخانه

.باشدهاي امن آنها میمهاجرت حیوانات و دسترسی سریع و آسان شکارچیان به دامداران و زیستگاه

مجاز جنگی و شکاري در دست مردم، به خصوص عشایر و ارگرفتن صدها هزار اسلحه مجاز و غیریار قراختدر•شکار حیوانات در فصول ممنوعه یا در مناطق تحت حفاظت عدم روستانشینان و عدم رعایت قوانین و مقررات مربوطه، مانند

.سازمان به ویژه در زمان آبستنی و یا دوران شیردهی توسط برخی از آنها

کهوحشیجانورانهايزیستگاهبهاستمحیطتحملقابلظرفیتبرابرچندینکهدامهامیلیونضابطهبدونورود•وحشی،خوارانعلفباهادامبینغذاییرقابتها،چشمهاشغالها،جنگلومراتعتخریبحیاتی،فضايکاهشآننتیجه.هاي اهلی به حیوانات وحشی استیت امراض مشترك از داماو سرگلههايسگوسیلهبهحیواناتشدنکشتهوتعقیب

گور،جبیر،آهو،قبیلازپستاندارانیشکاروتعقیبوبیابانیتندروهايلتکموتورسیوهااتوموبیلگرفتنقراردسترسدر•ه از چراغ اتوموبیل و یا استفادبا(شبطولدریاوروزدرکنندمیزندگیمسطحنسبتبهمناطقدرکهکاراکالیوز،

).نورافکنقبیلازپستاندارانیتعدادکاهشموجبکهشیمیاییسموموکودهاازاستفادهخصوصبهزیستمحیطهايآلودگی•

.استگردیدهدیگرهايگونهازبسیاريوفکشنگ،ها،خفاشخورها،حشره

این . دگان آفت و یا کشتن جانورانی نظر پلنگ، گرگ و سمورجونبردنبینازمنظوربهمسمومهايطعمهازاستفاده•خوار نظیر کفتار، روباه، شغال و همچنین اقدام علاوه بر از بین بردن حیوانات مذکور لطمه زیادي نیز به پستانداران گوشت

هاي شنی و کفتارهاي پارك وباهاکثر ر1360براي مثال در اوایل دهه . سازدبرخی از پرندگان شکاري و لاشخورها وارد میهاي مسمومی که توسط دامداران براي کشتن گرگ و پلنگ کار گذاشته شده بود تلف ملی کویر به علت خوردن طعمه

اند که یکی از عوامل انقراض ببر در ایران آغشته نمودن لاشه حیوانات شکار شده توسط این برخی بر این عقیده. شدند.بوده استحیوان به سموم شیمیایی

آهوومیشوقوچگرفتنآنها،پوستازاستفادهجهتروباهوسمورقبیلازحیواناتیگرفتنبرايهاتلهانواعازاستفاده•عواملدیگرازنیزپستانداراننوزادگرفتنهمچنینوآنهاکردنمومعدبرايپلنگوگرگگرفتنوگوشتازاستفادهبراي

.روندشمار میران بهایپستاندارانهايجمعیتکاهش

گذر و کرس از شیوه هاي غیرمجاز صید گروهی پرندگان مهاجر در شمال کشور (برپایی دام هوایی، شب دام، گذر ، کرس •)می باشد

... .فروش برخی از گونه هاي جانوري زنده مانند سنجاب، سمندر لرستانی، لاك پشت و•

همزمان با آغاز فصل سرما و در آستانه مهاجرت پرندگان به و مهاجر شکار پرندگان وحشیمجاز و سایر شیوه هاي غیر. تالاب هاي کشور

میگو ، ماهی مرکب ، حلوا سفید ، کوسه ، ماهیان کاهش گونه هاي اقتصادي آبزي از جمله کشور بادر چند دهه اخیر اگر این روند ادامه یابد و حرکتی در جهت تجدید است ودر آبهاي جنوبی مواجه شده…ساردین ، تن ماهیان ، هامور و

از سوي دیگر در .حیات آبزیان صورت نگیرد، به زودي زود خلیج فارس با بحران کاهش شدید ذخایر آبزي روبرو خواهد بودکه فسیل هاي زنده دریاي خزر با بیش از خاویاريمجاز همیشه در دریا پهن است و ماهیاندام صیادان غیرشمال کشور

به فروش می بالا دام ها شده و با قیمت هاي اسیر اینهمچنین ماهیان سفید و آزادمت هستند،دمیلیون سال ق250انجام شده است ولی این اقدامات موثر نبوده و همچنان صید غیر مجاز براي مواجهه با آن هر چند اقداماتی تاکنون .رسند

د از دام این تورها رها ننمی توانانهمچنان در رودخانه ها تورهاي صیادان مجاز و غیر مجاز تلنبار است و ماهی. مه داردادا:ان در کشور عبارتند از کاهش ذخایر آبزیو عوامل علل مهمترین .دنشده و تکثیري طبیعی انجام ده

.ادي از شناورهاي بی هویت در امر صیاديفعالیت تعداد زیو نیز افزایش بی رویه شناورهاي صیادي•

.استفاده از قایق هاي تفریحی در امر صید با استفاده از ابزار و ادوات صیادي•

.افزایش ادوات صیادي از قبیل میزان بالاي تور و گرگور در شناورهاي صیادي•

.غیر استاندارد بودن ابزار و ادوات صیادي•

که به عنوان دیواره )رکاسی ( تورهاي گوشگیر شناور )خرسی(صید مخرب از قبیل تور خیطیاستفاده از ابزار و ادوات •که مرگ دست جمعی آبزیان را در بر داشته است و باعث مرگ و میر ) گوفه(مرگ بوده و روش صید غیر مجاز و مجاز ترال

.می شودگونه هاي متعدد آبزیان

بیسیم ، موقعیت یاب ، رادار، اکوساندر، شناورهاي قدرتمند و روشهاي کارآمد جدید، از جمله دستگاههاي توسعه فناوري •صید ، باعث شده است که توان صیادان افزایش یابد و در نتیجه مشکل بهره برداري بی رویه و آسیب رسانی به ذخایر و

.محیط زیست تشدید شود

.تخریب زیستگاه ها توسط صیادان•

.صید در زمان تخم ریزيوعدم رعایت فصول صید•

.عدم رعایت مکان صید بدون توجه به مجوز صید در یک مکان مشخص توسط صیادان•

.به رودخانه ها و در نهایت تالاب ها و دریاهابیمارستانیو، کشاورزيورود فاضلاب هاي خانگی ، صنعتی•

.هاسر ریز مواد نفتی به دریا ، آلایندگی نفت و گاز و لرزه نگاري•

.عدم وجود یک برنامه آموزشی منظم براي صیادان توسط شیلات•

.و تغییرات ناشی از آن در اکوسیستم رودخانه هاسد سازي•

خود به عامل تشدیدکننده اي براي صید غیرمسوولانه بدل شده است زیرا صیادان را با و میگو کهافزایش قیمت ماهی•.انگیزه درآمد بیشتر، به بهره برداري بیشتر ترغیب می کند

وقوانیناعمالدر)زیست، شیلات و بنادر و کشتیرانیمحیطشامل؛ سازمان هاي حفاظت(سازمان هاي مسئولضعف•محیط زیست دریایی کشورمقررات مرتبط با حفاظت

نابودي و انقراض گونه هاي گیاهی4-1-8

درصد از 20درصد آنها بومی هستند و22گونه برآورد شده است که تقریبا 7300در مجموع تعداد گونه هاي گیاهی ایران ها اندیشیده نشود با گونهایناي براي حفاظت از طوري که اگر چارههاي گیاهی کشور در معرض خطر قرار دارند بهکل گونه

طبق بررسی هاي انجام شده توسط متخصصین امر در مورد گونه هاي گیاهی ایران که در .شوندخطر انقراض مواجه میمعرض انقراض هستند چنین بیان داشته اند که گیاهانی از تیره گاوزبان، گل استکانی، میخک کاسنی، آلاله، شب بو،

.با خطر انقراض مواجه هستندزردکوهی و غیره بیشتر

لاله واژگون نیز یک گونه در معرض خطر از منحصر به فرد ترین گونه گل ها و گیاهان بومی و وحشی مناطق کوهستانی .انقراض استمعرضوش آنها به عنوان گل زینتی در ، که به علت چیدن آنها از طبیعت و فردر منطقه زاگرسایران

.ار در محدوده اي بسیار کوچک در استان گیلان می رویدهمچنین سوسن سفید که انحص

بسیاري . آیدهستند که ابتدا در گیاهان شناسایی شده اند، به دست می درصد داروهاي تجویزي از مواد شیمیایی50بیش از ند که ه اخطار دادهمچنین پژوهشگران ا. ها در معرض خطر هستندرویه و نابودي جنگل از این گیاهان به دلیل برداشت بی

.احتمال دارد، داروهاي گیاهی مقابله با بیماري هایی مانند سرطان و ایدز حتی پیش از آن که یافته شوند، منقرض شوند

هاي آبی را با خطر و در مواردي با خطر بومها حیات بسیاري از گیاهان اطراف این زیستها و دریاچهشدن تالابخشکاند و برخی با خطر انقراض هاي گیاهی اطراف دریاچه ارومیه منقرض شدهبراي نمونه، برخی گونه. انقراض مواجه کرده است

یاهی جدیدي وجود دارد که هنوز نامی براي آن انتخاب نشده اما همین گونه در اطراف این دریاچه گونه گ. مواجه هستندگونه گیاهی 2شدن تالاب میقان در استان مرکزي خشکبا . دلیل خشک شدن دریاچه در حال انقراض کامل استگیاهی به

هاي بسیار مهم از گونهیکی . اندشناسایی شدند از بین رفته1366-1365هاي بسیار نادر در اطراف این تالاب در سالسال اخیر به کلی منقرض شده 10پسند ایران که تیپ خاص فتوسنتزي دارد و رویشگاه آن اطراف رود شور است طی شورکه بذرهاي روغنی در حال نابودي هستند درحالی) استان فارس(کرنیا در کنار دریاچه طشک گونه گیاهی جدید سالی4. است

زار استفاده کرد اما سدسازي عنوان گیاهان زراعی شورهتوان بهها میگونهاز این. کندا برابري میاین گیاهان با بذرهاي سوی.هاي ارزشمند گیاهی شده استگونهازجمله سد سیوند باعث نابودي این

ظرفیت ها و پیامدهاي طبیعت گرديعدم توجه به4-1-9

ست که در کنار آن از ظرفیت و جاذبه هاي بالاي طبیعی نیز برخوردار کشور ایران یکی از ده کشور باستانی و تاریخی دنیا. می گوییم) اکو توریسم(گردشگري به منظور استفاده از زیبایی هاي طبیعت و محیط زیست را طبیعت گردي .می باشد

امنه و دشت، د(ایران به دلیل گستردگی وسعت و وضعیت جغرافیایی خاص، مناظر و چشم اندازهاي طبیعی متنوع دریاچه و تالاب، ساحل و چشمه، آب هاي معدنی، آبشار، کوهستان، فلات، بیابان و کویر، جنگل، مرتع، رودخانه هاي متعدد،

تنوع قابل توجه گونه هاي گیاهی و جانوري، وجود روستاهاي زیبا در نقاط مختلف کشور، ، )چهار فصل(تنوع اقالیم ، )دریالحاظ اقتصادي، کار آفرینی و کسب درآمد در داخل کشور و پارك هاي و فضاهاي باز و سبز در شهرها و پیرامون آنها از

که متاسفانه در ي برخوردار می باشدبراي توسعه طبیعت گردنیز جذب گردشگر خارجی از ظرفیت مناسب و قابل توجهی

توزیع امکانات طبیعت گردي در ایران از تعادل لازم برخوردار نیست و . حد مطلوبی به آن توجه نشده و توسعه نیافته است.بسیاري از استان هاي کشور در این زمینه سرمایه گذاري صورت نگرفته و فاقد امکانات مطلوب می باشند

هاي مثبت بدون شک فعالیت هاي طبیعت گردي اثرات منفی زیست محیطی را در کشور ایجاد نموده پیامدولی موازي با این اثرات منفی در قالب آلودگی، تخریب و یا تغییر در طبیعت و محیط زیست پدیدار شده و بر انسان، حیوانات، . است

و فرهنگی و نیز اماکن و ابنیه باستانی و تاریخی گیاهان، زمین، آب، هوا، خاك و ارتباط میان آنها و همچنین آثار طبیعی برخی از آثار منفی طبیعت گردي عبارتند از؛ تخریب محیط طبیعی در اثر پیاده روي، کوهنوردي و یا ماشین . تاثیر می گذارند

ته کنی، چیدن آتش سوزي در جنگل ها و مراتع، بو، ...)بیشه زارها، مراتع، جنگل ها، کوهستان، سواحل و(گردي در طبیعت گلها و قطع درختان، ریختن، پراکندگی و تجمع زباله در طبیعت و در نتیجه آن تجمه پشه، مگس و حیوانات موذي و نیز ایجاد بوي نامطبوع در محیط هاي گردشگري، جاري شدن فاضلاب در محیط زیست، آلودگی هوا و صوتی ناشی از تردد

... . ساز در طبیعت وخودروها، تغییر کاربري اراضی و ساخت و

ي سبز شهري هافضازمین خواري و تخریب4-1-10

از سبزفضاهاي.باشندمیمختلفیعملکردهايدارايصنعتی،وبزرگشهرهايدرویژهبهشهرها،درسبزفضاهاياوقات گذرانبرايرامناسبیشرایطدیگرسويازوشودمیشهرهامحیطیزیستوضعیتبهبودموجبسویک

شهريسبزفضاياثرات.باشدمینیزکالبديعملکردهايدارايها،اینبرعلاوه.کندمیتعبیهشهروندانفراغتشهر، دربیوکلیماتیکشرایطبهبودصوتی،آلودگیکاهشهوا،آلودگیکاهشچونموارديمحیطیزیستاز دیدگاه

را شاملزیرزمینیهايآبکیفیتافزایشوشهريزیستمحیطدرآبچرخهبرمثبتتأثیروخاكنفوذپذیريافزایشدر بررسی.کندکمکهواتلطیفبهیاودهدکاهشراهوادمايتوجهیقابلطوربهتواندمیسبزفضاي.شودمی

داردنیازآرامو ساکتفضايساعتچندبهروزانهشرایطیهردرانسان،کهگفتبایدسبزفضاياجتماعی-روانیاثراتبیبخششهري مکملمحیطجانداربخشعنوانبهشهريسبزفضاي.کندتأمینرافضااینتواندمیسبزفضايکه

دهندهشهر، آرایشلبهعنوانبهتواندمیسبزفضايخصوصایندر.باشدمیشهر،کالبديساختاریعنیشهر،جان.نمایدنقشایفايشهريفضاهايکنندهتفکیکوهاراهشبکه

هرسبز برايفضايالمللیبیناستاندارددنیادرشهريمطالعاتدانشمندانوکارشناساننظربراساسومختلفمنابعدررقم.شده استذکرمترمربع30متوسططوربهومترمربع50تا15ازکند،میزندگیپرجمعیتشهرهايدرکهانسانی

براساس.استشدهذکرنفرهربرايمترمربع25تا20متحدمللسازمانتوسط برنامه محیط زیستپیشنهاديایراندر شهرهايشهريسبزفضاهايقبولقابلومتعارفسرانهشهرسازي،ومسکنوزارتهايبررسیومطالعات

دراینباوجود.استکمتريرقماشارههاي مورد شاخصبامقایسهدرکهاستنفرهربرايمترمربع12تا7بین. استهمراهاختلافاتیباها،آناقلیمیوجغرافیاییمتفاوتهايویژگیبهتوجهبااین رقم،نیزکشورمختلفشهرهايمتر مربع 11.8یراندر ايسبز شهريسرانه کل فضاکشورهايیاريو دههايسازمان شهرداربنا بر اعلام معاون همچنین

و بلوچستان با یستاندر سیزنیزانمیندرصد بوده و کمتر21.3یزانسبز در اصفهان با ميسرانه فضایشترینب.باشدیمدر سنندج و درصد است1.45یزانبه میاريدر چهارمحال و بختیعموميهاسرانه پاركینکمتر.درصد است5.1یزانم

.درصد است1.83یزاننداشته و به میخوبیتوضع

چار تحولی اجباري ها دتوجهیمتاسفانه اکثر شهرهاي ایران در طول تاریخ و در مسیر گذر از سنت به مدرنیته زیر پاي بیشهرهاي تبریز، شیراز، اصفهان،کرج، .سرسبزي خود را فداي زیاده خواهی ساکنان و مسئولین کرده استشده و زیبایی و

دارد و نام دیگر نشانی از آن باغ هاي زیبا نندایران شهره بودهايبه عنوان باغ شهردر روزگار نه چندان دور که... تهران وهاي ساختمانبرج ها و که با باغ شروع می شده فقط در اسم باقی مانده و به جاي درختان زیبا انشمحله هاي قدیمی

روز زنگ خطري را به گوش ساکنان و هر و باغلات در شهرهانابودي فضاي سبز .بدقواره به اوج آسمان قد کشیده اندمسئولین شهري می رساند ولی متاسفانه گوش شنوایی وجود ندارد و تاراج فضاي سبز در بخش هاي مختلف شهر همچنان

همچنین سود با توجه به محدودیت زمین در کلان شهرهاي کشور و نیز بالا بودن تقاضاي مسکن شهري .ادامه داردکلان شهرهاي کشورو فضاهاي سبزباغاتکاربريتغییرکن تجاري به ویژه مراکز خرید و تفریحی، آوري بالاي ایجاد اما

در حال نابودي، و به جاي توسعه فضاي سبز یافته و حتی تشدید نیز شده استهمچنان ادامه نه تنها متوقف نشده بلکه .هستیمهااندك باقیمانده فضاي سبز شهر

همچنین دریاخواري شده است و توسعه یافته و تبدیل به کوه خواري، رودخانه خواري ودر کشور زمین خواري پدیده امروزه در دو دهه گذشته به دلیل کوتاهی هاي صورت گرفته .از اراضی کشور باقی نخواهد ماندبا ادامه این روند، دیگر چیزي

خواران به خاطر زمین. داشته استتوسط مسئولین و ارگان هاي ذي ربط، پدیده زمین خواري گسترش چشمگیري درآمدزایی و سودجویی کلان با ایجاد این باغشهرها و قطعه بندي اراضی کشاورزي اقدام به تخریب اراضی و نابودي

.درختان این باغشهرها می کنند

عدم توجه به ایمنی زیستی4-1-11

در این اصلاح .گویندمی“ تراریخته”آیند، میهاي یک ارگانیسم به دستمحصولاتی که از طریق مهندسی و اصلاح ژنپس از ) اسید نوکلئیک(اي انیابد، یعنی دياي تغییر میهاي درون شیشهموجودات با استفاده از روش“ اي.ان.دي”ژنتیکی،

زیی از شود به نحوي که بتواند به جهاي آن منتقل میایجاد تغییر در خارج از بدن آن موجود یا گیاه، به درون سلولهایی شود که براي مثال در محصولات کشاورزي تواند موجب تولید فراوردهاین تغییر می. اي آن موجود تبدیل شوداندي

. هاي بعدي محصول انتقال دهندصفات مطلوبی مانند مقاومت به آفات و تحمل خشکی، ایجاد کنند و این ویژگی را به نسلجویی در مصرف سموم شیمیایی، گزینه مناسبی به شمار ات مقاوم هستند و براي صرفهامروزه گیاهان تراریخته در برابر آف

.روندمی

اینبا.شودمیمحسوبغذاییهايفرآوردهوتولیدکشاورزيدرگیاهاناصلاحبرايقدرتمندابزاريژنتیکمهندسینوعلتبهوجود،

گویند این علم هنوز به پختگی لازم نرسیده و کارشناسان می.دارندآنبهنسبتمتفاوتیاحساسمردمفناورياینبودنتواند ضررهاي جبران ناپذیري براي انسان و محیط زیست کشت و کار این نوع محصولات اقدام عجولانه است که می

محیطی و غیره هاي زیست اختلالات گوارشی، نازایی، عقیمی، کودکان ناسالم، تخریبانواع آلرژي، داشته باشد، سرطان،کشت و کار محصولات تراریخته آلودگی زیست .استمحصولات نوعاستفاده از اینات احتمالیاز هزاران نوع خطر

د که این مسئله نجا شوها جابهتوانند تا فرسخهایشان میهاي محصولات تراریخته و دانهگردهکند،ایجاد مینیزمحیطیها را افزایش کشاز سوي دیگر محصولات تراریخته استفاده علف. کندحیط ایجاد میرا در مناخواستهامکان تداخل ژنی

کش شوند که براي از بین بردن بیماري باید میزان علفکشها مقاوم میمحصولات تراریخته در مقابل برخی علف. دهدمیاهان تراریخته این نگرانی را دارد که همچنین تولید گی.دهدبیشتري مصرف کرد و این عمل باقیمانده سموم را افزایش می

خورند به عنوان چرخه به اکوسیستم خاك و موجودات و نیز حشرات به عنوان چرخه دوم و پرندگانی که این حشرات را میتواند باعث تضعیف محصولات تراریخته میاز سوي دیگر تولید .هاي لطمه وارد شودسوم و دام و طیور وانسان در چرخه

فناوري بوده و هم موافق اینبرخیاما.شودمی کنند،تولید میپاكتصادي کسانی که محصولات ارگانیک ووضعیت اقهايپیشرفتسایرحال، همانندهربه.دانندمیگرسنگی و کاهش مصرف سموم شیمیاییبامقابلهبرايابزاريراآنرا

زمینه صورتایندردقیقیارزیابیکهاستضروريجامعه،براياین فناوريسودمنديازاطمینانمنظوربهعلمی،محصولات . استموارد در این زمینهازبسیاريدرلزوم ارزیابیبیانگرتراریختهمحصولاتبهمربوطهاينگرانی.گیرد

بایدوبودهمطرحزمینهایندرکهدارد؟ این سؤال اصلی استزیستمحیطوانسانسلامتبرايخطراتیتراریخته چه. شود که از آن تحت عنوان ایمنی زیستی یاد می شوددادهپاسخ

اما در کشور ما ایران به . بسیاري از کشورها براي تولید، واردات و استفاده از اینگونه محصولات ملاحظاتی را بکار می بندند80اخیرا خانه کشاورز هم اعلام کرده است، .شودمیلیارد دلار محصولات تراریخته وارد کشور می5.5گفته مسولان سالانه

ها براي کشت این نوع کشور سالهاست دولتدر حالی که در.درصد محصولات کشاورزي وارداتی کشور تراریخته استنامه بازدارنده در نگریستند اما به تازگی رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژي کشاورزي از لغو آئینمحصولات با نگاه تردید می

جمهور خبر داده و گفته است مجوز تولید پنبه تراریخته در سال جاري صادر و برنج ی ژنتیک توسط معاون اول رئیسمهندستراریخته به کشور هم که سالهست دارد انجام می ... واردات گندم، ذرت، سویا و. رسدسال آینده به تولید مینیز تراریخته

صلحت است به طوري که به دلیل مو حائز اهمیتن محصولات بسیار خطرناكبه ایمسئولیننگاه ولی در این میان !!! شودزدن برچسب برروي محصولات تراریخته کنند،هاي استفاده از محصولات تراریخته را انکار میسیاسی خطرات و زیانهاي

دهند و محصولات انجام نمیکنند، برنامه مطالعه سلامت روي اینرا که از دیگر نوع محصولات متمایز بشود را الزامی نمیبه فروش رسیده و یا در تولید محصولات غذایی مختلف ها هند که محصولات تراریخته همینطور در فروشگاهداجازه می!بدون اینکه مسائل هشداردهنده در باره آنها اعلام شودبکار رود

و شیوع بیماري هاي حیات وحشهجوم آفات، گونه هاي مهاجم4-1-12

در سال هاي اخیر موارد متعددي از هجوم آفات گیاهی و شیوع و همه گیري بیماري هاي حیات و حش در کشور رخ داده :که از آنجمله میتوان به این موارد اشاره نمود

یدشهروندان هستند که باینو اشودیها افزوده مبه روز بر تعداد آنو روزکندیمیدادبتهران در شهر یدهجوم مگس سف-گزارش سلامت به. و چشم خود را تحمل کنندینیها به داخل دهان و بحشرات و ورود آنینحضور اینداحساس ناخوشا

در مزارع و یاهیدفع آفات گیحصحياستفاده نکردن از روش هاینگرم شدن هوا، کمبود آب در کشور و همچنیوز؛نهستند یدسفيمگس هایشکارچیعیکه به طور طبیاهمانند کفشدوزك سیحشراتیتخصوصا مزارع اطراف تهران، جمع

حشرات ینايمطالعات بر رویبرخ.استشدهیدرنگحشرات سفینایرچشمگیشافزاثرا به شدت کاهش داده و باعیروسوویماريافراد گذاشته و به علت انتقال بيبر رويجديهایبآستوانندیموجودات میننشان داده است که ا

با توجه به کوچک بودن مگس سفید و اینکه قابلیت ورود به دستگاه تنفسی .خاص شودیمارانبيبرایمشکلاتیجادباعث ارا از طریق حفرات بینی و دهان دارد، لذا این حشره می تواند سبب بروز التهاب و عفونت در دستگاه تنفسی فوقانی شده و

.فرصت طلب قارچی و باکتریائی فراهم کندزمینه را براي بروز عفونت هاي

این حشره با ورود به مجاري تنفسی می تواند باعث تحریک مخاط شده و تظاهرات آلرژیک از جمله عطسه همچنین اي تنفسی هاي زمینههمچنین آبریزش بینی را خصوصا در کودکان، افراد مسن و بیماران مبتلا به بیماريو سرفه شده و

.سبب می شود... وانسدادي تنفسی مزمنآلرژیک مانند آسم،بیماري و

غرب کشور، مطرح شد که از مشاهده آثار خشکیدگی در بلوط درختان در سال هاي اخیر گزارشاتی مبنی بر خشکیدگی -در جنگل هاي بلوط استان هاي آنزوال و مرگ تعداد زیادي از درختان جنگلی و خسارت بالايو روي گونه بلوط ایرانی

ذغالی قارچیشیوع بیماريو ایلام ، کرمانشاه ، کهگیلویه و بویر احمد، فارس، لرستان و چهار محال و بختیاري و خوزستان یکشت و کار در اراضیلدرختان به دليعدم زادآور.حکایت داشتدرختان بلوط و آزاد در جنگل هاي زاگرس و البرز

یطتوجه به شرایري می باشد که بابه سمت پیهناحینايهاتردد دام را عامل سوق دادن جنگلیگرديو از سویجنگلیطشرایر،اخيسالهایآن طیشو افزایعربیزگردهايو هجوم رینیزمیرزيافت آبهاي،جويکاهش بارش هایمی،اقل

یرهشیانکه جريحاکم کرده، بگونه اجنگل هاي بلوط در غرب کشور و رشته کوه هاي زاگرس را بر درختانینا مطلوبضربه و جلب آفات چوبخوار و پوستخوار فراهم ینهشده و زمیمستولیاتکند شده و آثار ضعف و کاهش علائم حیاهیگ

راهکار کنترل و مقابله با شیوع .گردندیمیدهدرختان خشکیتو در نهاباشد، واردیساختن درخت میمتلاشرا برايیینها.این بیماري خارج ساختن و سوزندان هر چه سریعتر درختان آلوده به بیماري که کاملا خشکیده شده اند می باشد

اما مثل این که وجود آفات و . میلیون هکتار وسعت، ریه تنفسی ایران به شمار می آیند9.1جنگل هاي شمال کشور با -اکنون پس از اتفاقاتی که در جنگل هاي منطقه . یماري هاي بی شمار، بهار این مناطق را به خزان تبدیل کرده استب

را در استان هاي زاگرس رخ داد و مرگ میلیون ها اصله درخت را در پی داشت، لزوم توجه به جنگل هاي شمال کشور درختان جنگلی عوامل متعددي دخیل هستند که آفات یکی از در خشکیدگی و از بین رفتن .بیش از پیش احساس می شودنوع آفت کلیدي و مهم بوده 30طی یک دهه گذشته جنگل هاي شمال کشور شاهد بیش از ، دلایل مهم و کلیدي آن است

ت آف.هکتار از جنگل هاي شمالی کشور را تهدید می کند420سطح بیش از » ابریشم باف ناجور«در حال حاضر آفت .استبخش هایی از و گلستاندر استان شمال کشورجنگل هاياز عمده اي ابریشم باف ناجور در شرایط کنونی، بخش

دچار خزان زودرس کرده و به اعتقاد کارشناسان، مهم ترین علت شیوع و طغیان این آفت در جنگل هاي گیلان و مازندران یل امکان پذیر نبودن مبارزه شیمیایی با این آفت و تأثیرات به دلکه اي شمال کشور، بروز خشکسالی هاستجنگل ه

به روش وه روش دستی با کندي مخربی که این آفت بر محیط زیست و گونه هاي گیاهی و جانوري دارد، مبارزه با آن ب.شودمی بهداشتی و محافظتی انجام

ویروسنوعی بیماري آنفلوانزاي فوق حاد پرندگان یکی از بیماري هاي به شدت واگیر و کشنده در پرندگان است که توسط -)H5N1(این . که تمایل زیادي به سلول هاي مخاطی و خصوصا دستگاه تنفس و دستگاه گوارش دارد ایجاد می شود

ه سایر پستانداران نیز از طریق تماس مستقیم و غیر مستقیم با بیماري بین پرندگان و انسان مشترك است و در مواردي باین ویروس علاوه بر پرندگان می تواند انسان، خوك، پستانداران دریایی، سنجاب و حتی . می شودپرنده آلوده منتقل

.دگان نیز مشهور است این بیماري به علت شدت تلفات بالا به طاعون پرن. را نیز آلوده کند..) وپلنگ،ببر(گربه سانانواگیریهاي متعددي از این بیماري در بین طیور اهلی بسیاري از کشورها گزارش شده ولی بیشترین تنوع ویروس هاي آنفلوانزاي پرندگان دربین پرندگان وحشی به خصوص پرندگان آبزي راسته اردك سانان مانند اردك ،غاز وقو و پرندگان

این پرندگان بیشتر نقش حاملین این ویروس را ایفا می کنند ولی در مواردي علایم بالینی و .کرانه زي مشاهده شده استویروس این بیماري می تواند عفونت حاد تنفسی در انسان بوجود آورد که بسیار . تلفات نیز در این پرندگان دیده شده است

لوانزاي انسانی و این ویروس وجود دارد که در این حاد و کشنده است و از طرفی همواره احتمال نوترکیبی بین ویروس آنفدیگراز طرف.صورت ویروس جدید بسیار خطرناك خواهد بود زیرا توانایی همه گیري در بین انسانها را خواهد داشت

اري پرندگان وحشی با آلوده نمودن منابع مشترك تغذیه اي سبب گسترش و انتقال آلودگی به طیور اهلی شده و با ایجاد بیمو )به ویژه مرغداري ها(در بین آنها موجب وارد آمدن خسارات سنگین به واحد هاي صنعتی و سنتی پرورش طیور اهلی

90و 1389هايدر سالیناز ایشفوق حاد پرندگان پيآنفلوآنزایوعش.صنایع وابسته و در نهایت اقتصاد کشور می شوندو پرندگانيسازبا اقدامات گسترده و معدومیدامپزشکاظت محیط زیست و هاي حفدر کشور ما اتفاق افتاد که سازمان

.ندشدیماريآلوده موفق به کنترل بطیورعامل ینمهمتریمارياز بیناشیردر حال حاضر مرگ و میستزیطوحش سازمان حفاظت محیاتدفتر حیرکلبه گفته مد-

هايیماريبیناز مهمتریو تب برفکیازیسنشخوارکنندگان، مطاعون.رودیتلفات نشخوارکنندگان در مناطق به شمار میجهدر نت.به جا گذاشته استیردهه اخیکدر ياکه دو مورد اول تلفات گستردهشوندیوحش در کشور محسوب میاتحیماريبیجهنتدراند کهو گوزن زرد تلف شدهیشکل و بز، قوچ و م3250تاکنون، بالغ بر 1383از سال یماريدو بیناگوزن جان 70بهیکنزد1392در اسارت گوزن زرد در منطقه حفاظت شده دز و کرخه در سال یرتکثیتدر سایازیسم

در استان هاي فارس، کل و بز و قوچ و میش در مناطق تحت حفاظت سازمان936در یک سال گذشته لاشه .باختنداحتمال شیوع بیماري به و کنندگان عنوان شده استطاعون نشخواریافت شده که علت آن بیماري زنجان و البرز

ها در مناطق تحت هاي آلوده و تردد این دامگویند داممسئولان می.تهران و قزوین نیز وجود داردنظیرهاي همجوار استانکند حیات وحش گردش میبه طور معمول باکتري عامل این بیماري در بین جوندگان و .حفاظت، علت شیوع بیماري است

.و انسان ممکن است در اثر گزش کک آلوده به عامل بیماري به طاعون مبتلا شوددر سال هاي اخیر معرفی و یا ورود گونه هاي غیر بومی و مهاجم اعم از گیاهی و جانوري همانند؛ گیاه آزولا، ماهیان غیر -

کشور مشکل ساز شده و یکی از مهمترین عوامل تهدید و براي محیط زیستبومی نظیر آمور و شانه دار دریاي خزر آزولا از شالیزارها در شمال کشور وارد تالاب ها شده و با پوشاندن سطح تالاب ها مانع . تخریب تالاب هاي کشور می باشند

ومی شده و ماهی آمور با مصرف گیاهان آبزي موجب اختلال در چرخه غذایی گونه هاي ب. تبادلات نوري و گازي می شود. صدمات قابل ملاحظه اي در تالاب هاي کشور ایجاد نموده است

خزر يدر آبها»یوپسیسنم«شانه دار مهاجم موسوم به ینوعیرخزر، تکثیايروزافزون دريهایدر کنار آلودگهمچنین یرتکث. وارد کرده استیادرینایستمبر اکوسینیضربه سنگ) شدهیادرینوارد ایاهسیايکه از در(گذشته يسال هایطکوچک، یهايماهیهپلانکتون ها که منبع تغذیرکاهش چشمگباعثکند،یمیهشانه دار مهاجم که از پلانکتونها تغذینا

در خزر که خود یلکاکهايیماهيبرابر10کاهش . را به هم زده استیانآبزییغذایرهشده و زنجهایماهیلکاخصوصا ک.خزر شده استیايو فک تنها پستاندار دریاريخاویانماهیتجمعیربزرگتر هستند، باعث افت چشمگنیاآبزیهمنبع تغذ

راهکارهاي بهبود وضعیت موجود4-2مدارسدرتنوع زیستیوآموزشترویج- 1کود هاي شیمیاییوسموماز)میزان و روش مناسب استفاده(استفاده صحیح جهتدرکشاورزانآموزش- 2ش هاي مبارزه روهمچونترویج و بکارگیري اصول کشاورزي پایدار و سازگار با محیط زیستتغییر شیوه کشاورزي و - 3

...براي تقویت خاك واستفاده از کودهاي زیستیبیولوژیکی با آفات،صنعتی در محیط کنترل هر چه بیشتر انتشار آلاینده هاي محیط زیست توسط صنایع به ویژه در مورد تخلیه پساب هاي - 4

زیستیت شدید شکار حیواناتممنوعکنترل و - 5کنترل و ممنوعیت بهره برداري از جنگل ها و قطع درختان به هر دو شیوه مجاز و غیر قانونی- 6ممانعت از تغییر کاربري اراضی جنگلی، مرتعی و مناطق حفاظت شده- 7حفاظت از جنگل ها و ممنوعیت برداشت و قطع درختان جنگل ها- 8

اطفاء آتش سوزي در جنگل ها و مراتع طبیعیز، آموزش و آمادگی لازم براي واکنش سریع و صحیح براي کنترل و تجهی- 9رعایت ملاحظات محیط زیستی و حفظ تنوع زیستی در احداث جاده ها و سدها-10)سبز(استفاده هر چه بیشتر محصولات سازگار با محیط زیست حرکت به سمت تولید و-11کاهش استفاده از محصولاتی که از گیاهان و حیوانات ساخته و یا تولید می شود-12استفاده از گونه گیاهی و جانوري بومی-13تلاش براي به حداقل رساندن آلودگی محیط زیست-14جنگل کاري و ایجاد و توسعه فضاهاي سبز-15اي دسته جمعیرعایت ملاحظات محیط زیستی و حفظ تنوع زیستی در انجام کوهنوردي و صعوده-16منع و کنترل تجارت گونه هاي جانوري و اجزاي آنها مانند صید و انتقال پرندگان شکاري به کشورهاي حاشیه خلیج فارس-17وسعه طبیعت گردي در جامعهتوجه هر چه بیشتر به ت-18موجوداتی زنده هستند ترویج فرهنگ حفاظت و حمایت از گیاهان و جانوران و عدم صدمه زدن به آنها چون همانند انسان -19

که خداوند آنها را آفریده و به آنها حق حیات داده استدر کشورهمه جانبه و هماهنگ با زمین خواريبنیادي، مبارزه -20

دیدگاه دین اسلام4-3

در آیه 30تمامی ادیان و کتب الهی بر تنوع به عنوان عنصر اصلی خلقت تاکید کرده اند که در این میان قرآن کریم بیش از :تبیین مفهوم تنوع دارد که نمونه هایی از آن ارائه می شود

محققابدانید هیچ جنبنده اي در زمین نیست و نه هیچ پرنده اي که با دو بال پرواز می کند مگر آنکه. ما در کتاب مجید از ذکر هیچ مطلبی فروگذار نکردیم. آنها هم امت هایی مثل شما انسان ها هستند

)38سوره انعام؛ (. سرانجام تمام مخلوقات به سوي پروردگارشان بازگردانده می شوند و درختان خرما و و اوست خدایی که براي شما آفریدبستان ها از درختان افراشته و غیر افراشته

سوره انعام؛ (.زراعت ها که میوه و دانه هاي گوناگون آرند و زیتون و انار و میوه هاي مشابه و غیر مشابه141(

همانا در اختلاف .و رنگ شماستاز نشانه هاي پروردگار، آفرینش آسمان ها و زمین و اختلاف در زبان)22سوره روم؛ (. نشانه هایی است براي دانایان

آیا ندیدي که خدا فرو فرستاد از آسمان آب را، پس براند به سوي خزانه هایی در زمین تا برآوردهمان این یادآوري براي خردمندان .شوندو سپس زرد و له محصولاتی را که رنگ هاي متنوع دارند

)21سوره زومر؛ (.است خداوند زمین را آسایشگاه شما قرار داد و در آن راه ها براي روابط و حوایج خلق پدید آورد و هم از

)54و 53سوره طه؛ (.آسمان آب نازل کرد تا با آن انواع نباتات از زمین برویاند8و 7سوره شعرا؛ (. ن رویاندیمآیا آنها به زمین نگاه نکردند که چه اندازه از انواع گیاهان با ارزش در آ( آیا ندیدي که خدا باران را از آسمان فرو آورد و با آن انواع میوه هاي گوناگون و رنگارنگ پدید آوردیم؟

و در زمین از کوهها طرق زیاد و اصناف و رنگ هاي مختلف سفید و سرخ و سیاه هست و و از اصناف هاي مختلف هستند و از میان اصناف بندگان تنها مردم و اجناس، جنبندگان و حیوانات نیز رنگ

)28و 27سوره فاطر؛ (. مردمان عالم و دانا مطیع و خدا ترسند و او خدایی است که دو دریا را به هم درآمیخت که این آب گوارا و شیرین و آن دیگر شور و تلخ است

)53سوره فرقان؛ (. دا باشندو بین این دو آب واسط و حایلی قرار داد که همیشه از هم منفصل و ج

بخش ششم

مصرف بی رویه و نادرست انرژي و منابع طبیعی

انرژي و منابع طبیعیو نادرست مصرف بی رویه -5

هر نوع فعالیت اقتصادي نظیر کشاورزي، صنعت و یا امور خدماتی نیازمند مصرف منابع طبیعی همچون آب، انرژي مواد پیشرفت دانش و فناوري، افزایش جمعیت، توسعه شهرها و رشد شهرنشینی باعث تغییر الگوهاي زندگی و . معدنی می باشد

ویج فرهنگ مصرف گرایی و افزایش بی رویه مصرف انرژي، مصرف و به موازات آن الگوهاي تولید شده است که تر. سوخت، آب، منابع طبیعی در پی داشته و به طبع آن افزایش حجم انتشار آلاینده ها و ضایعات را نیز به همراه خواهد داشت

ان در سطح خود است میلیارد نفر انس6/6بیش ازمیلیون کیلومتر مربع، هم اکنون پذیراي 510کره زمین با مساحتی بالغ بر این در حالی است که جمعیت کره زمین در . میلیارد نفر در طول حیات کره زمین از آن ارتزاق کرده اند80و تاکنون بالغ بر

با وقوع انقلاب صنعتی در قرن هجدهم به یکباره برداشت از منابع . میلیون نفر بوده است790میانه قرن هجدهم تنها توان محدود . فزایش یافت و این امر منجر به بروز مشکلات محیط زیستی بسیاري در جهان شدطبیعی جهان به شدت ا

ها و جذب ضایعات ناشی از تولید، همراه با عدم برداشت و استفاده متوازن از منابع طبیعت در تامین منابع مورد نیاز انسانعدم امکان دسترسی . اي در این زمینه مواجه گرددتجدید ناپذیر، موجب شد تا بشر در سالهاي اخیر با مشکلات عدیده

درصد از منابع جهان توسط ساکنان 80برابر به منابع براي همه نیز به این امر دامن زده است، به طوري که هم اکنون شواهد حاکی از آن است . درصد کل جمعیت جهان برخوردارند20کشورهاي توسعه یافته اي به مصرف می رسد که تنها از

که امروزه بشر فراتر از توان جایگزینی طبیعت از آن برداشت می کند و این امر موجب بر هم خوردن تعادل در نظام متوازن درصد بیش از توان طبیعی آن در 30بنا به گزارشات موجود، میزان برداشت از منابع کره زمین هم اکنون . هستی شده است

. درصد افزایش خواهد یافت100این رقم به 2030ه همین منوال ادامه یابد در سال باز تولید منابع است و اگر این وضعیت باین امر بدین معنا است که در آن سال نیازمند کره زمین دیگري با همین مشخصات براي تامین مصارف ساکنان زمین

هاي ایجاد شده در زمینهمحدودیت. سال گذشته میزان مصرف منابع کره زمین دو برابر شده است45در . خواهیم بودبه طور متوسط .مصرف براي کلیه منابع وجود دارد، اما این امر در مورد منابعی همچون آب سالم به حد بحرانی رسیده است

این در حالی است که ظرفیت طبیعی جهان تنها قادر . هکتار زمین براي رفع نیازهایش احتیاج دارد2/7هر فرد در جهان به 30بدین تربیت در حال حاضر کره زمین با کمبودي . هکتار زمین براي هر نفر با توجه به جمعیت موجود است2/1به تامین

مسلما . هکتار براي هر نفر در سطح زمین در نظر گرفته می شود6بطه مواجه است و این کمبود معادلدرصدي در این رااي آتی افزایش خواهد یافت و شکاف میان نیاز به منابع سالهبا افزایش جمعیت و عدم تغییر الگوي مصرف، این رقم در

.طبیعی و ظرفیت طبیعی جهان در تامین منابع افزایش خواهد یافت

براي هر نفر روبه رو است، که با زمین هکتار 1/3براي تامین نیاز ساکنانش به طور متوسط با کمبود معادل نیز کشور ایران به عبارت دیگر، با در نظر گرفتن مساحت ایران . میلیون هکتار زمین خواهد بود90ازبیشتوجه به جمعیت آن، رقمی

درصد مساحت کشور براي تامین نیاز ساکنان آن مواجه ایم که این امر به 54، با کمبودي معادل )میلیون هکتار164/8(ینترکاراز اسرافیرانمردم ایندگویم.معناي وارد کردن فشار بیش از حد به منابع موجود براي رفع این کمبود است

يامنابع به اندازهیناسراف در ا. کنندیتلف مياخود را به مقدار قابل ملاحظهیمنابع ملیرانمردم ا. مردمان جهان هستندینمعرکایکانجام يو صرف وقت براییمواد غذایگردارو، نان و دي،است که بنا به آمار منتشره مصرف سرانه آب، انرژ

یگرياز هر ملت دیشبیرانیانا. یستساده و بدون استناد نيادعایکینا. استیجهانيچند برابر استانداردهایران،در ادرست یزانکه میدر حالیشتازند،وقت خود پیو حتيانرژیی،در هدر دادن منابع غذایاز استاندارد جهانیشبیژهو به و

از علل عدم یکییبه خوبیران،هدر دادن منابع در ایزانم.توسعه هر کشور استيهاشرطیشاز پیکیاستفاده از منابع، یاستسیاو مسئولینمردانبر عهده دولتنه تنها بار ینکه اتفاقا ایعاملدهد؛یکشور را نشان مپایدارو یتوسعه واقع

از فادهمردم به استیکردرو. می باشدشان نیزیو اجتماعيفردینگرش مردم در زندگییدهبلکه زاست،انادرست آنان هايآن، همواره یادآوريو ینخواهد رفت؛ اما بررسینهم از بیشکل گرفته است، به آسانیاندر خلال سالیجمنابع که به تدر

.یردگشکلو مسئولینمردمياصلاح آن از سويبرایحرکتباید کهیناست بر ايتلنگر

چالش هاي زیست محیطی مصرف بی رویه انرژي و منابع طبیعی در ایران 5-1

انرژيو اتلافمصرف بی رویه5-1-1

از یراناست که ایدهنفت و گاز موجب گردیموجود مخازن عظ. باشدیو گسترده میغنيمنابع انرژيداریرانکشور ابه توانندیمیدر صورتیممنابع عظینا. برخوردار باشدیگردياز کشورهایارينسبت به بسيمناسب و ممتازیتموقع

در صورت عدم استفاده . یدو مناسب از آنها به عمل آینهاستفاده بههکیندنمایفانقش ايعنوان عوامل مهم توسعه اقتصادو یددرآياقتصاديهابخشیربخش نامتعادل و ناسازگار با سایکبه عنوان يامکان وجود دارد که بخش انرژیناینه،به

براساس گزارش صندوق .شوددر کشور يباعث عدم تعادل اقتصادیتاو نهایدهها گردبخشیبرخیموجب رشد سرطانيمصرف سرانه انرژ. باشدیدلار میلیاردم37با رقم يانرژیارانهکشور جهان از نظر پرداخت یندومیرانپول، االمللیینب

یکبا ینبرابر چ2یت،نفر جمعیلیونم225با يمانند اندونزيبرابر مصرف سرانه کشور5از یشهر نفر بيبه ازایراندر ا

شاخص یسهاست که با مقایتنفر جمعیلیونم122و یلیاردمیکبرابر کشور هند با 4و یتنفر جمعیلیونم300و یلیاردمهمچنین .یمبردارى انرژى هستناهنجار بهرهیتاز کشورهاى جهان، شاهد وضعیارىبا بسیرانشدت مصرف انرژى در ا

. پرداخت کرده استیارانهدلار یلیاردم82بالغ بر 2012در سال یراندولت ا: اعلام کرده استيانرژالمللیینآژانس بکشور ینتربزرگیرانا. ه استدر جهان بودیپرداختیارانهدهم کل یکمعادل یراناياز سویپرداختیارانهیزانم

یرانتوسط دولت ایپرداختیارانهدلار یلیاردم82درصد از 40. استیلیفسيهامصرف سوختيدر جهان برادهندهیارانهیافتهدرصد به مصرف برق اختصاص 21و یعیدرصد به مصرف گاز طب36ی،نفتيهابه مصرف فراورده2012در سال

. است

مصرف يدهنده برارانهیاکشور ینترکشور همچنان بزرگینایران،در اهایارانهيفاز نخست طرح هدفمنديبا وجود اجرادر مسیر اصلاح مصرفالبته . میانگین مصرف انرژي در کشور چهار برابر میانگین جهانی است.شودیسوخت شناخته م

و موثر دهر چرخه مصرف کشور هدفمند وارد شنبوده که دها به گونه ايآنات زیادي انجام گرفته، اما نتیجهاقدامانرژيها، مدیریت صحیح مصرف انرژي و منابع آن در کشور بود هدف قانون هدفمند کردن یارانهمهمترین در همین ارتباط .باشدنوز به خوبی هانرژي در کشور هاي اصلاح الگوي مصرف سیاستولی در کل . موفق عمل کردنیز حدودي تاالبته که

بنابراین اصلاح الگوي مصرف باید به صورت جدي در دستور کار قرار د فاصله زیادي دارشرایط مطلوب اجرایی نشده و با .گیرد

:مصرف برق ) الف

ها و افزایش روزافزون لوازم کنند، مشترکان خانگی با توجه به تعداد آنامروزه تقریبا اکثر وسایل خانگی با برق کار میاند، متوسط مصرف سرانه برق خانگی در ایران لکتریکی خانگی سهم قابل توجهی از مصارف برق را به خود اختصاص دادها

بدین ترتیب متوسط مصرف . کیلو وات ساعت است800در حالی که متوسط مصرف جهانی کیلو وات ساعت است2900سرانه برق خانگی در کشور ما سه برابر متوسط جهانی است، از این رو برق مصرفی توسط خانوارهاي ایرانی با در نظر

جویی در مصرف برق مشترکان میلیون نفر جمعیت است، در نتیجه صرفه200گرفتن استانداردهاي جهانی پاسخگوي هاي کم مصرف شاهد ویژه بکارگیري چراغه سازي و بهینه کردن لوازم خانگی برقی بدارد که با فرهنگخانگی ضرورت

کارشناسان اقتصادي معتقدند . اي وارد شودکاهش مصرف برق در این بخش خواهیم بود بدون اینکه به رفاه مشترکان لطمه800ها شش نیروگاه جوییتوانیم از محل صرفهیم میجویی در برق مصرفی خانوارها داشته باشدرصد صرفه10اگر تنها

جویی کند، دولت سالانه درصد در مصرف برق خانگی صرفه10اندازي کنیم و چنانچه هر خانوار ایرانی مگاواتی در سال راه

ن نوزدهمین از این رو مصرف بالاي برق در کشور باعث شده است که ایرا. کندمیلیون دلار بیشتر نفت و گاز صادر می500کشور پرمصرف برق جهان قرار 20میلیارد کیلووات برق در زمره 145کننده برق در جهان باشد و با مصرف بیش از مصرف

.گیرد

:مصرف گاز ) ب

یران ا.شودیکنندگان گاز در جهان محسوب ممصرفیندر رتبه سوم بزرگتریهو روسیکامتحده آمریالاتبعد از ایرانااکنون متوسط هم: او گفته است. این اظهارنظر مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران است.کنداروپا گاز مصرف میبیشتر از

برابر 10برابر کشور ژاپن است و سرانه مصرف گاز هر ایرانی 18مصرف گاز در ایران چهار برابر متوسط جهانی و حدود به اندازه کل مصرف نفت در اروپاست و بر اساس مطالعاتی که مردم کشورهاي اروپایی است از این رو مصرف گاز در کشور

میلیارد متر مکعب گاز 520روزانه 1404انجمن نفت انجام داده است اگر ایران با چنین نرخ مصرف پیش رود تا سال این میلیون مترمکعب رسیده است که از480بر اساس آخرین آمار مصرف گاز در کشور به طور متوسط .کنیممصرف می

افزایش سهم مصرف خانگی از کل مصرف گاز . میلیون مترمکعب آن توسط بخش خانگی مصرف شده است350میزان مترمکعب است؛ یعنی 600و در جهان 1700سرانه مصرف سالانه گاز در ایران . طبیعی در ایران روند صعودي داشته است

ست ایران به عنوان سومین مصرف کننده در ردیف پرمصرف ین سیر صعودي مصرف باعث شده اا،برابر میانگین جهانی3.کنندگان گاز طبیعی در دنیا قرار گیردترین مصرف

:سوختمصرف) ج

موسسه مالی بین المللی در گزارشی .در ایران بیشتر از متوسط جهانی استي نفتیآمارها نشان می دهد مصرف فرآورده هااستداشتهدرصدي1.9رشد سالانه 2013تا 2004هاي نفتی در جهان طی سال هاي اعلام کرد مصرف فرآورده

ن ایبربنا. استبودهجهانیمتوسطبرابر2ازبیشمدتاینطیایراندرنفتیهايفرآوردهمصرفرشددرحالیکه. استداشتهرشددرصد4.2هاي نفتی در ایران به طور متوسط هر سال مصرف فرآورده2013تا 2004هاي گزارش در سال

شود، در حالی که این نرخ برابر می2سال یک بار میزان مصرف سوخت در ایران 10از طرفی تحلیل ها حاکی است که هر برابر شود که 2سال 50حدود هر درصد بیشتر نیست تا میزان سوخت مصرفی جهان در 2رشد در مقیاس جهانی یک تا

.برابر روند افزایش مصرف سوخت بیشتري دارد5تا 4این نشان از از آن دارد که ایران در مقایسه با میانگین جهانی درصد سوخت جهان در ایران و توسط تنها یک درصد جمعیت جهان مصرف 9اکنون بنابراین می شود این طور گفت که هم

. شودمی

به طور تاکنون، 1394سال از ابتدايهاي نفتی ایران حاکی از آن است که آمارهاي شرکت ملی پالایش و پخش فرآوردهرشد مصرف بنزین موجب شده که هم اکنون .میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف شده است72.7متوسط روزانه بیش از

7تا 5میلیون لیتر در روز ادامه یابد که در کنار آن، روزانه 67میزان تولید این فرآورده نفتی در پالایشگاه هاي داخلی به در طول این مدت، به طور متوسط علاوه بر آن همچنین .دشومیلیون لیتر بنزین و اکتان افزا هم از خارج کشور وارد می

در ایران نیز نفت سفیدمیلیون لیتر4.5گاز مایع و تن5481نفت کوره، میلیون لیتر 24.9،میلیون لیتر گازوئیل82.9روزانه .استمصرف شده

.بنزین یکی از پرطرفدارترین فرآورده نفتی در ایران است که در اقتصاد وابسته به درآمدهاي نفتی ایران جایگاه مهمی دارداساس گزارش، موسسه بر .برابر میانگین جهانی6؛ یعنی استلیتر15و در جهان 90سرانه مصرف روزانه بنزین در ایران

از نظر ارائه بنزین ارزان سومین کشور و از نظر در گذشته و پیش از اجراي طرح هدفمندي یارانه ها ایران» مارکت اوراکل«درصد کل مصرف بنزین 36بیش از . بودکشور در میان کشورهاي جهان میزان یارانه پرداختی به این کالا نخستین

درصد از بودجه سالانه دولت ایران به 30حدودهر ساله بیش ازو گردیده استایران مصرف در 2007خاورمیانه در سال .تواند یکی از صادر کنندگان بنزین باشدیابد در حالی که در صورت مصرف استاندارد، ایران مییارانه بنزین اختصاص می

بسیار پایین نیروگاه هاي کشور و وجود نیروگاه هاي از رده وجود تلفات بسیار زیاد شبکه انتقال و توزیع برق کشور، راندمان خارج، حمل و نقل بسیار نامطلوب، تولید خودروهاي با تکنولوژي قدیمی و پرمصرف، اشکالات شبکه هاي جاده اي بین

ع شهري و درون شهري، ضعف شدید سیستم حمل و نقل ریلی درون شهري، وجود تلفات در شبکه گاز طبیعی، وجود صنایسنگین انرژي بر با تکنولوژي فرسوده و مصرف بالاي انرژي در بخش مصارف خانگی از جمله بخش هایی هستند که

.اتلاف انرژي بسیار زیادي دارند

6/2اساس آمار و ارقام منتشره، متوسط مصرف انرژي به ازاي هر مترمربع در ایران در بخش ساختمان و مسکن ایران بر.رسدبرابر می4ر کشورهاي صنعتی است که در بعضی از شهرهاي کشورمان، این رقم به حدود برابر متوسط مصرف د

انرژي از تولید مصالح ساختمانی مصرفصنعت ساختمان در ایران از صنایع انرژي بر به شمار می رود و سهم زیادي را در انرژي پیشرو هستند، در اتلاف انرژي نیز نقش حال آنکه به همان میزان که ساختمان ها در مصرف.تا ساختمان سازي دارد

هاست در بسیاري از کشورها براي جلوگیري از اتلاف انرژي رنگ است که راهکارهایی که سالاین نقش آنچنان پر. دارند19مبحث (قرار گرفته استجدي است در ایران نیز مورد توجه توسط ساختمان جزء قوانین اجباري است، چند سالی

درصد، درب و 15درصد، کف 25سقف درصد، 35بنا بر تحقیقات مشخص شده دیوارهاي جانبی . )ت ملی ساختمانمقرراعلاوه بر اجزاي مختلف ساختمان عواملی چون نحوه استقرار ساختمان و .درصد در اتلاف انرژي سهیم هستند25ها پنجره

تواند اتلاف حوه استقرار و فرم ساختمان از دو جهت مین. فرم ساختمان نیز در میزان اتلاف انرژي نقش مؤثري را داردهمچنین وجودفضاي سبز و درخت در . یکی جهت تابش خورشید و دیگري جهت وزش باد است. انرژي را کاهش دهد

.تواند نسبت به گرما و نیز سرما به صورت بازدارنده عمل نمایدفضاي باز هم می

ها و نبود فرهنگ استفاده بهینه از انرژي مواردي هستند که ایران را به یکی از ساختماندر واقع ساخت و سازهاي نامناسب 40هاي قدیمی در کشور بین براساس آخرین آمار، ساختمان.بزرگترین اتلاف کننده هاي انرژي در جهان تبدیل کرده است

هاي فرسوده زندگی می کنند و روند در بافتدرصد اتلاف انرژي دارند، این در حالی است که بخش زیادي از مردم 60تا توجه .هاي ابتدایی رشد را سپري می کند هنوز سهم زیادي را در کشور به خود اختصاص نداده استنوسازي هم که سالدرصد از مصرف گاز طبیعی 50شود که بدانیم تر میها در جلوگیري از اتلاف انرژي وقتی حائز اهمیتبه وضعیت ساختمان

هزارمیلیون مترمکعب گاز طبیعی در ایران مصرف ها مربوط است و سالانه به طور متوسط صدبه بخش ساختمانکشوردر . شودهزارمیلیون مترمکعب گازطبیعی در بخش خانگی و تجاري عمومی مصرف می46شود که از این میزان حدود می

از سوي دیگر . یابدیک و نیم برابر نیز افزایش میشود میزان مصرف حتی تا هایی که زمستان سردتري تجربه میسالپرسشی که اکنون مطرح اما .برابر متوسط جهانی است 5. 2هاي ایران دهد مصرف انرژي در ساختماننشان میهاآمارجلوگیري کند و بخش ساختمانرویه انرژي در از مصرف بیایمست که تا چه اندازه در عمل توانستهاشود اینمی

؟کننددگان ساختمان تا چه اندازه استانداردهاي لازم را در مراحل مختلف ساخت رعایت میسازن

لیتر 11این طور که آمار می گوید، متوسط مصرف سوخت خودروهاي بنزینی در کشورمان حدود هم در بخش حمل ونقل در 6.5و 1.9در فرانسه ، 3.5، در انگلیس 2.5در روز است، در حالی که این رقم در کشورهاي دیگر نظیر آلمان و ژاپن

این درحالیست که حتی در کشور آمریکا که ماشین هاي با حجم موتور بالا به وفور یافت می شود، متوسط .کانادا استهاي انجام شده، متوسط مصرف بنزین و گازوئیل گیريعلاوه بر این طبق اندازه.لیتر در روز می رسد7.3مصرف بنزین به

.هاي مشابه در سایر کشورهاستبرابر اتومبیل2هاي جدید داخلی بیش از کیلومتر در اتومبیل100ر پیمایش د

نسبت مصرف . در بخش حمل و نقل عمومی نیز این قاعده استفاده نادرست از منابع سوختی جریانی عادي یافته استاي حدود دهد که وسایل نقلیه جادهار و مسافر نشان میاي در هر دو بخش بسوخت در بین وسایل حمل و نقل ریلی و جاده

جایی کیلومتر جابه100دهد در هر آمارها نشان می.کنندآهن سوخت مصرف میهاي مساوي بیشتر از راهبرابر در مقیاس7کمتري بین این امر با شدت . شودبرابر یک قطار باري در همان مقیاس سوخت مصرف می7ها بار توسط کامیون در جاده

نیز به نسبت قطار مسافري ) سواري(شدت مصرف سوخت وسایل نقلیه شخصی . اتوبوس و قطار مسافري نیز صادق است.برابر است4زیاد و حدود

عدم استفاده از انرژي هاي پاك5-1-2

داشته و پس از مصرف این ها نقش بسزایی باشند که طبیعت در تولید آنهاي تجدیدپذیر در واقع نوعی از انرژي میانرژيهاي تجدیدپذیر به طور کلی، انرژي. ها، طبیعت در مدت زمان کوتاهی بلافاصله قادر است آن را بازتولید کندنوع انرژيهاي انرژي.گرمایی، انرژي زیست توده و انرژي امواجخورشید، انرژي زمینانرژيباد،انرژيآبی،برق:عبارتند از

باد، خورشید و آب : رایگان بودن منبع انرژي-1:مزایاي فراوانی هستند که مهمترین این مزایا عبارتند ازتجدیدپذیر داراي منابع- 2.باشندهاي تجدیدپذیر میها جزو انرژيهر سه آن. توان به عنوان منابع عظیم تولید برق در نظر گرفترا میمثالعنوانبهکهطوريبههستند،کوتاهیعمرداراي) گازونفتمانند(فسیلیمنابع: تجدیدپذیرهايانرژيناپذیرپایانتوانند در مدت زمان به محض مصرف میتجدیدپذیرهايانرژيامارسد،میاتمامبهآیندهسال90طیایراننفتیذخایر

هاي تجدیدپذیر پس از مستهلک شدن نیروگاه: سود سرشار اقتصادي- 3. ناپذیر دارندکوتاهی جایگزین شوند و عمري پایانطبق گزارش پژوهشکده هواخورشید دانشگاه فردوسی مشهد، در . شوندتر میگذاري اولیه، به لحاظ اقتصادي ارزشمندسرمایهگردد و اي پس از پنج سال سرمایه اولیه باز میکیلوواتی بومی کشور در منطقه100نصب یک دستگاه توربین بادي صورت

هزینه احداث هر کیلومتر : عدم نیاز به شبکه توزیع-4.توان از سود سرشار اقتصادي این توربین بهره بردپس از آن میهاي برق تجدیدپذیر به صورت پراکنده رآورد شده است اما اگر از نیروگاهمیلیون تومان ب50شبکه برق فشار متوسط، حداقل

درصد از برق تولیدي در 15حداقل : اتلاف نشدن انرژي-5. استفاده گردد، دیگر نیازي به توسعه شبکه توزیع برق نیستعدد نیازي به شبکه توزیع نیست هاي برق تجدیدپذیر پراکنده و متشود که در صورت استفاده از نیروگاهشبکه توزیع تلف می

با: زیستمحیطآلودگیعدم-6. شودشود و از اتلاف برق نیز جلوگیري میو مستقیم در محل مصرف، برق تولید میتواند شود که این موضوع میمیلیون لیتر گازوئیل جلوگیري می500مصرفازسالانهخورشیدي،پنلمگاوات1000نصب

با توجه : هزینه تعمیرات کم-7. میلیون تن کاهش دهد1/6اي و سمی در ایران را تا بیش از ي گلخانهمیزان انتشار گازهاها رو به افزایش است؛ در صورتی که تولید برق با هاي کنونی تولید برق، هزینه تعمیرات این نیروگاهبه فرسوده بودن نیروگاه

به . خواهدهاي زیادي براي تعمیرات و نگهداري نمیدي و بادي، هزینههاي تجدیدپذیر نظیر انرژي خورشیاستفاده از انرژي.سال کارکرد، تقریبا هزینه تعمیرات نداشت20هاي خورشیدي متصل به شبکه در طولعنوان نمونه پنل

این هاي مربوط بههاي تجدیدپذیر، زمینه مناسبی براي گسترش فعالیتهاي بالاي انرژيدر ایران به دلیل وجود ظرفیتوخورشیديبادي،آبی،جملهازتجدیدپذیرنیروگاهمگاوات1392،10383/1سالدر.ها در کشور وجود داردنوع از انرژي

هاي نیروگاهی رفیتظبرافزون. استداشتهرشدمگاوات1391،523/9سالبهنسبتکهبودهبرداريبهرهحالدربیوگاز

) ها تبدیل نور خورشید به الکتریسیته استنقش این سیستم(اي کوچک فتوولتائیک همگاوات نیز سیستم32/1، 1392سال .اندرسانی روستایی نیز به کار گرفته شدههاي مخابراتی و برقهاي ترافیکی، سامانهها، چراغبراي روشنایی معابر و جاده

روندي افزایشی 1392تا 1388هاي ن سالهاي تجدیدپذیر براي تولید برق بیهاي نیروگاهمیزان به کارگیري از ظرفیت.افزایش یافته است1392مگاوات در سال 10383به 1388مگاوات در سال 7792داشته، به طوري که این میزان از

وات برق جدید ایران هر سال با توجه به رشد تقاضا براي انرژي الکتریکی به دو تا سه هزار مگاکارشناسان عقیده دارند در.استنیاز

آبیبرقانرژي

این نوع انرژي به عنوان . شودآبی اصطلاحی است که به انرژي الکتریکی تولیدي از نیروي آب اطلاق میانرژي برقبر اساس آخرین . شودسومین منبع تولیدکننده برق و همچنین مهمترین انرژي تجدیدپذیر مولد برق در جهان محسوب می

گردد و از آنجا که ایران از لحاظ جغرافیایی، آبی تأمین میدرصد برق تولیدي جهان از انرژي برق16/5ها، حدود دادهآبی در میان کشورهاي مختلف جهان از لحاظ تولید برق35آید، داراي رتبه کشوري خشک و نیمه خشک به شمار می

ه آب پشت سدها، ایران را با مشکلات ، کاهش حجم ذخیر1386ها از سال وقوع خشکسالی و کاهش بارندگی. باشدمیبا این اوضاع در . آبی مواجه کرده استهاي برقجدي چه از لحاظ تأمین آب شرب و چه از لحاظ تولید انرژي توسط نیروگاه

مگاواتی 519/9آبی با رشدي هاي برقمگاواتی از سیاه بیشه، ظرفیت نیروگاه260برداري از دو واحد ، با بهره1392سال .مگاوات رسید10266به 1391بت به سال نسباديانرژي

زایی و عدم هاي تولید برق، اشتغالاستفاده از انرژي باد در مقایسه با سایر منابع انرژي تجدیدپذیر به دلیل کاهش هزینه. مطرح شودآلودگی محیط زیست در بسیاري از کشورها، توانسته است به عنوان یک منبع جدید تأمین برق در سطح جهان

مگاوات رسیده که 1/110به 1391هاي بادي کشور با افزایش چهار مگاواتی نسبت به سال ، ظرفیت نیروگاه1392در سال مگاوات در نیروگاه خواف خراسان رضوي و یک واحد 5/1اندازي یک واحد توربین بادي با ظرفیت این افزایش ناشی از راه

.زوین بوده استمگاواتی در تاکستان ق5/2توربین

خورشیدانرژي

این انرژي، پاك، ارزان و عاري از آثار مخرب زیست . شودانرژي خورشیدي بزرگترین منبع انرژي در جهان محسوب میایران کشوري است که به گفته متخصصان، با داشتن . گیردهاي مختلف مورد استفاده قرار میمحیطی است که به روش

از دو سوم مساحت آن، یکی از کشورهاي با ظرفیت بالا در زمینه انرژي خورشیدي معرفی شده روز آفتابی در بیش 300گیگاوات نیروگاه 60کیلومتر مربع، امکان نصب بیش از 2000بر اساس مطالعات انجام شده در مساحتی در حدود . است

تی، نیروگاهی و همچنین تولید برق از انرژي حرارتی خورشید براي مصارف خانگی، صنع. حرارتی خورشیدي وجود دارد.شوداستفاده می برايفتوولتائیککوچکهايسیستمدرانرژياینازها،نیروگاهدرخورشیديانرژيازکارگیريبهبرافزونایراندر

هاينیروگاه. شودمیاستفادهنیزروستاییرسانیبرقومخابراتیهايسامانهترافیک،هايچراغها،جادهومعابرروشناییشدهمنتشرآمارطبق.اندهاي تهران، البرز و تبریز واقع شدهکیلووات، در استان69یت ظرفبامجموعدرایران،فتوولتائیک

خانوارهايدرصد5/7هنوزکشور،خانوار20بالايروستاهايبهرسانیبرقعملیاتاتمامرغمبهتوانیر،شرکتسويازتا پایان سال . ز مزایاي دسترسی به برق محرومنداباشند،میساکنهاآندرخانوار20ازکمترجمعیتکهکشورروستایی

.انددار شدههاي فتوولتائیک برقاز طریق سامانه417روستا با تعداد خانوار 38، تعداد 1392

)انرژي زمین گرمایی(زمین ازانرژيکسب

ایران در شمار کشورهایی است که . شودگرمایی گفته میزمین وجود دارد، انرژي زمینبه انرژي حرارتی که در پوسته جامدگرمایی با ظرفیت بیش از باشد و قابلیت تولید برق زمینگرمایی میداراي ذخایر قابل توجهی براي تولید برق از انرژي زمین

شکین شهر از ظرفیت خوبی براي نصب نیروگاه مطابق با مطالعات انجام شده در ایران، منطقه م. مگاوات را دارد200.مگاوات در حال اجراست20اکنون با ظرفیت این نیروگاه هم. برخوردار است

انرژي بیو مس و تولید انرژي از زباله

کنند و عمل فتوسنتز را انجام نوعی انرژي خورشیدي است، زیرا گیاهان انرژي خورشید را جذب مییا زیست تودهبیومسبیومس یک .شودخورند جذب میها و حیواناتی که آنها را میي انسانانرژي شیمیایی موجود در گیاهان به وسیله. دهندمی

یاهان را پرورش دهیم و همیشه زمین کشاورزي براي این توانیم درختان و گمنبع انرژي تجدید پذیر است زیرا همیشه میدرموجودشیمیاییانرژي.هاي بیومس چوب، ذرت، کود و بعضی زباله هستندهایی از سوختنمونه.کار وجود دارد

هاستفادموردساختمانیيکنندهگرمعنوانبهتواندمیوشودمیآزادگرماصورتبهسوختنهنگامبیومس،هايسوختتولیدبرايآنازوشودتولیدآببخارتاشوندسوزاندهتوانندمیهازبالهازبعضییاوهاچوبهمچنین.گیردقرار

توانند به اشکال دیگري انرژي ها میبیومس. البته سوزاندن بیومس تنها راه آزاد سازي آنها نیست. فاده شوداستالکتریسیته

مواد بدبو مثل . گاز متان جزء اصلی گاز طبیعی است. مثل گاز متان، اتانول و بیودیزل. قابل استفاده در اختیار ما قرار دهند.شودنامیده می) بیوگاز(کنند که زیست گاز هاي گندیده و ضایعات کشاورزي و فضولات انسانی گاز متان آزاد میآشغال

ها، از پتانسیل ارگانیزمواسطه میکرودار بههوازي مواد آلی کربني تجزیه بیهاکنشعنوان محصول طبیعی وابیوگاز بهروزانه مقادیر قابل توجهی فاضلاب و پسماندهاي خشک درنتیجۀ زندگی . بالایی براي تولید انرژي سوختی برخوردار است

هاي انسانی و صنعتی به تخلیه فاضلاب. نمایدهاي مخربی به محیط زیست وارد میشود و آسیبشهري انسان تولید میبا . گرددي طبیعی، از یک سو و پسماندهاي جامد شهري از سوي دیگر منجر به آلودگی آب، خاك و هوا میهامحیطهوازي ي بیهاي فاضلاب در راکتورهاي ویژه و در حضور باکتريهاخانهآوري پسماندهاي جامد شهري و لجن تصفیهجمع

انواع پسماندهاي جامد . کندي زیست محیطی کاهش پیدا میهاویژه متان تولیدشده، بسیاري از آلایندها و بهانواع بیوگازهي میکروبی در هاانسانی، حیوانی و گیاهی و همچنین لجن حاصل از فرایندهاي مختلف تصفیه فاضلاب تحت تأثیر فعالیت

ها گازهایی خواهد بود که به عنوان منابع عظیم د و نتیجه این واکنششوفرایند تولید بیوگاز به ساختارهاي معدنی تبدیل میاي ي تجزیههاهمچنین، از محصولات فرعی یا باقیمانده این واکنش. توانند مورد استفاده قرار گیرندسوختی و انرژي می

.ي کشاورزي استفاده نمودهاتوان به عنوان کود در فعالیتمی

) فاضلاب حمام(جزء نخستین کسانی بوده که از بیوگاز حاصل از زیست توده ) قمريهجري935-1031(شیخ بهائی در ایران طرح هایی براي استفاده از گازهاي .استبردهکاربهاصفهاندرحماماستفاده کرده و آن را به عنوان سوخت یک

ناوري استخراج گاز متان از زباله ها که در صورت استفاده درست از ف. متصاعد از زباله هاي متراکم شهري شروع شده استدرهاطرحاینجملهاز. کردبازیافتراهازبالهمفیدانرژيدرصد80تا70توانمی،شودمیگفته"بیو گاز"به آن در زمان حاضر تهران بیشترین حجم زباله شهري را در کشور تولید می .در حال اجراستهاي تهران و مشهدشهراطراف

کارشناسان امیدوار هستند با ایجاد تاسیسات جمع آوري و تمرکز گازهاي . در مقام دوم قرار دارد رضويخراسانو کند.ناشی از انباشت زباله هاي شهري ، برق بدست آوردند

انرژي امواج دریا و انرژي اقیانوسی

به صورت امواج، جزر و مد و جریانهاي همیشگی سطحی یا زیر آبی، ناشی اند،که ها منابعی عظیم از انرژي حرکتیاقیانوساي طولانی ندارد و تنها چند دهه کارگیري انرژي امواج پیشینهبررسی به.شوداز اختلاف حرارت نقاط گوناگون، دیده می

کیلومتر در 1800بیش از (ی ایران نیز با داشتن خط ساحلی بسیار طولان. استها در این زمینه آغاز شدهاست که پژوهشپس از طراحی از همین رو .هاي فراوانی از این انرژي ببردتواند بهرهوجزایر متعدد، از جمله کشورهایی است که می) جنوب

و آغاز ساخت مزارع جدید برق بادي و خورشیدي در مناطق مختلف کشور، طرح تولید برق از انرژي امواج، جزر و مد در اجراي تولید برق از یک مقام مسئول در وزارت نیرو که چندي پیش ارس هم در دستور کار قرار گرفته استفمنطقه خلیج

.خبر دادهاي خلیج فارس موسی در آبپاك از انرژي امواج جزر و مد در جزیره قشم و منطقه خور

مصرف بی رویه آب5-1-3

140تا 135لیتر در روز به ازاي هر نفر و در دنیا 190متوسط متوسط سرانه مصرف آب در بخش خانگی در ایران به طور رسد که با این اوصاف ایرانیان دو لیتر می250شهرها این میزان در فصل گرم سال به حدود در برخی از کلان. لیتر است

ر روز براي کشور لیترد115پائین ترین نرخ سرانه مصرف آب در اروپا .کنندبرابر متوسط جهانی در سال آب مصرف میبانک جهانی الگوي مصرف همچنین بر اساس اعلام.لیتر متعلق به اسپانیا است256بالاترین نرخ مصرف روزانه بلژیک و

متر مکعب اعلام شده 100آب آشامیدنی براي یک نفر در سال یک مترمکعب و براي بهداشت در زندگی به ازاي هر نفر وشوي خودرو، استحمام، آبیاري است در حالی که در ایران این رقم به دلیل استفاده نادرست از آب آشامیدنی براي شست

،جدیدترین تحقیقاتاسسابر.درصد بیشتر از الگوي جهانی آن است80تا 70شویی حدود رفشویی و ظها، لباسباغچهکند، همچنین شویی استفاده میلیتر نیز براي دست50لیتر آب براي حمام و 83روزهر شهروند تهرانی درکه شده برآورد

بررسی وضعیت سرانه مصرف این در حالیست که .شودلیتر نیز براي روشویی استفاده می22شویی و لیتر براي ظرف77کند و این میزان لیتر آب مصرف می360دهد که هر آمریکایی در روز نشان میجهان کشور 24آب هر نفر در روز بین

لیتر 107بیشترین مصرف در بین کشورهاست و کمترین میزان مصرف نیز در آلمان است که در این کشور هر نفر در روز .کندمیآب مصرف

اکنون کشور با خشکسالی مواجه است و بارش سالیانه جویی و استفاده بهینه از ضروریات در مصرف آب است زیرا همصرفهمتر است که این عدد یک سوم متوسط بارش جهانی محسوب می شود اما میزان هدر رفت آب میلی250کمتر ازدر ایران

علیرغم .درصد گزارش شده است12تا 9در حالی که این میزان اتلاف آب در دنیا . درصد است30تا 28در ایران کشت، برداشت و صادرات هزاران تن برخورداري کشور ایران از مزیت نسبی در بخش کشاورزي و دارا بودن قابلیت

هاي سنتی کشت، بخش کشاورزي همچنان کوچکترین محصول، به دلیل عدم مدیریت بهینه منابع آبی و استفاده از روشدرصد آب مصرفی کشور در 92برخی از کارشناسان بر این باورند که به طور متوسط. دهدبخش اقتصاد کشور را تشکیل می

هدر می ) هاي کارآمد آبیاري تحت فشار یا قطره ايبه جاي سیستم(یل استفاده از روش غرق آبی بخش کشاورزي، به دل.رود

و سلامت غذاییعدم توجه به امنیت5-1-4

باشد؛ یبطور کامل سالم و فاقد هرگونه آلودگکنندیکه مردم جامعه استفاده مییغذاینکهاز ایناناطمیعنیییغذایمنیايهاکه در دههدهدینشان میعلمهايیبررس. باشدیمیاییشیاو یانگلیکروبی،میشامل آلودگتواندیمیآلودگینا

در ییمواد غذایدو هورمونها در تولیوتیکهابیآفت کشها، آنتها،افزودنیمصرف یشو افزايبا گسترش تکنولوژیراخشامل یماريو بهایآلودگینا. استها بوجود آمدهبر سلامت انسانیرياثرات سوء و انکارناپذیشرفت،در حال پيکشورها

یناشیت هايوقوع مسمومیزانبراساس آمار، م. باشدیدر کودکان میژهو سرطانها به ويمادرزادهاييبروز انواع ناهنجاراد غذایی ناسالم موجب مصرف مو.استیصنعتياز کشورهایشتربدرصد13یشرفتدر حال پيغذا در کشورهایاز آلودگ

، انگل یا بیماري زاعرضه مواد غذایی حاوي باکتري هاي .میلیون تن در جهان می گردد2مرگ و میر سالانه بیش از بیماري می شود که می تواند از یک اسهال ساده تا سرطان پیشرفته 200مواد شیمیایی که موجب ابتلاي آدمی به بیش از

طول زنجیره مواد غذایی از کشاورزان،یتمامکه ایمنی مواد غذایی یک مسئولیت مشترك است .فرد را گرفتار کنداز افراد به دلیل يبسیاردر کشور .را در بر می گیرد تا فروشندگان و مصرف کنندگان مواد خوراکیتولیدکنندگاندامداران،

یکروبی ناشی از باکتري ها، قارچ ها و کپک ها، انگل که بخشی از این آلودگی، مشوندمصرف مواد غذایی آلوده بیمار میها، حشرات، مدفوع حیوانات می باشد و بخش دیگر مربوط به استفاده بی رویه از انواع کود ، سموم، هورمون ها، مواد

. نگهدارنده شیمیایی و یا اشعه در تولید و نگهداري محصولات کشاورزي، دامی و خوراکی می باشد

نظارت بر استفاده همچنین در کشور .استاندارد نیستندنیز وم در ایران بالا است و از طرفی این محصولات مصرف کود و سمبسیار بالايمیزان. نیستو کارآمد مناسب و نیز مواد شیمیایی در تولید و نگهداري مواد خوراکی هم چندان از سموم و کود

کارشناسان کشاورزي .گواهی بر وجود مشکل در امنیت غذایی استسرطان و انواع بیماري هاي گوارشی در کشور که خود بلکه این میزان آلودگی مرغوب نه تنها به محصولات کشاورزي صدمه زده استبر این باورند که استفاده از کود و سموم نا

از راه یوماز جمله سرب و کادمینبه فلزات سنگییمواد غذایآلودگ.به اندازه اي است که خاك را نیز آلوده کرده استیردر شیومدامها با علوفه آلوده و وارد شدن سرب و کادمیهشده و در اثر تغذیاهوارد گیفاضلابيهافسفاته و لجنيکودها

ییباعث نارسایجهدا کرده و در نتیتجمع پیهکلیژهبدن به ويدر ارگانهایفلزات سمینا. شودیانسان مییوارد چرخه غذا

باعث بروز سرطان کبد یرو شینیمانند گندم و آرد، پسته، بادام زمینآلوده به آفلاتوکسییبا مواد غذایهتغذ. شودیمیويکلیرو از ددهندیمیلدفع آفات را تشکيهااز حشره کشیکلردار که دسته بزرگیسموم آلیايوجود بقا. شودیدر انسان م

در یمیاییمواد شیقاز طرییمواد غذایو آلودگگیرندیآفات و حشرات مورد استفاده قرار میزو نیامالاریماريبیهباز علهاي طبق مطالعات کارشناسان استفاده از کود.استرا بوجود آوردههاییینگرانیراخيهادر سالیزنيبسته بندیعصنا

احی شمالی کشور رواج دارد که متاسفانه این کود به علت ارزان بودن آن در اراضی کشاورزي به خصوص در نودارنیتراتزاست و باعث سرطان دستگاه نیترات یک ماده سرطان.پس از استفاده تبدیل به نیترات در گیاه شده که سرطان زا است

پس هاي فسفاته نیز کود. شودریز و سیستم ایمنی بدن میهاي عصبی و اختلال در سیستم غدد درونگوارش، ناهنجاريزایی، باعث کنند که کادمیوم نیز علاوه بر خاصیت سرطانزمینی سم کادمیوم تولید میاز مصرف در گیاهانی مانند سیب

امل بروز وعیکی از مهمترینهاي شیمیایی مصرف کود. شودها میکوتاهی قد در کودکان و اختلال در کارکرد کلیهسموم موجود در خاك براي سلامت از سوي دیگر .می باشد) در کشوررایج ترین سرطان در میان مردان (سرطان معده

جهت افزایش امروزه کشاورزان در کشور .می باشدست و از بین بردن این سموم با شست و شو غیر ممکن اانسان مضر ذایی را برهم در محصولات کشاورزي استفاده می کنند که بافت طبیعی مواد غرابهره وري زمین مقدار زیادي از سموم

.می شودمی ریزد و در نتیجه باعث افزایش تشکیل نیتروزامین که ماده اي سرطان زا است،

هاي نوین، تحولات زیادي در عرصه تولید و نگهداري مواد غذایی ایجاد شده است که هاي اخیر و با توسعه فناوريدر سالدلیل دلیل استفاده از سموم و ماندگاري بیشتر مواد غذایی بهحصول بهاین امر علاوه بر دارابودن مزایایی نظیر تولید بیشتر م

کننده و نگهدارنده استفاده پروسه تولید برخی از مواد غذایی از مواد پایداردر.مصرف مواد نگهدارنده، معایبی نیز داردکننده در حد مجاز استفاده کنند اما ایداردهنده و پکنندگان مواد غذایی اجازه دارند از مواد طعمبر این مبنا تولید. شودمی

گوارشی و حتی ، هاي پوستی، ریويتواند باعث ایجاد بیماريدهنده میاستفاده بیش از حد مجاز از مواد نگهدارنده و طعمافزودن صورت غیرمجاز اقدام بهبهتخلف کرده وکنندگانبرخی از تولیدمتاسفانه . شودباعث بروز بیماري سرطان در افراد

.دهنده و نگهدارنده به موادغذایی کنندموادطعم

عدم رعایت بهداشت محیط و آلودگی مواد غذایی ناشی از آلودگی محیط زیست نیز یکی از علل دیگر به مخاطره افکندن در )آنفولانزاي مرغی(سلامت غذایی است که همه گیري بیماري هاي وبا، شبه حصبه، آنفولانزاي فوق حاد پرندگان

از عوامل ایجاد آن میتوان به مواردي همچون آبیاري مزارع و باغات . می باشدهاي اخیر در کشور از مصادیق آنسالرودخانه ها، (محیط هاي آبی فاضلاب هاي خانگی و صنعتی به کشاورزي با فاضلاب هاي خانگی و صنعتی، ورود

و در نتیجه ورود عوامل بیماري زا به داخل بدن ماهیان و آبزیان و انتقال آن به انسان بر اثر ) ها، دریاچه ها و دریاهاتالاب

که موجب افزایش و تجمع در شهرها و روستاهاي کشورمصرف آنها، همچنین ریختن زباله و عدم دفع بهداشتی آناشاره ) هستندو در نتیجه انسانوب هاي بیماري زا به مواد غذاییکه عامل انتقال میکر(حشرات و نیز موش ها می شود

. نمود

یر در ز.نباشداقتصاديیرناسالم و غیرانبه اندازه ایادنکجايیچدر هیدشایی،فرهنگ استفاده از مواد غذااز سوي دیگر :می شودمثال هایی در این زمینه ارائه

نان یکی از ارزانترین و مهمترین مواد غذایی مورد استفاده انسان می باشد، گرچه با ارتقاء سطح زندگی در کشورهاي :نانپیشرفته از میزان مصرف نان کاسته شده است، لیکن نان هنوز هم بخش عمده اي از انرژي روزانه مردم کشورهاي مختلف

میلیون 11اساس آمارهاي منتشره، مصرف سالانه گندم کشور حدود بر. و بویژه اقشار کم درآمد جامعه را تأمین می کند آمارهاي منتشره توسط سازمان خواربار . شودبه ضایعات نان تبدیل می%) 30(تن در سال است که حدود سه میلیون تن آن

سرانه . ه ایران استهمچنین نشان می دهد که بالاترین نرخ مصرف نان در جهان متعلق ب) فائو(و کشاورزي ملل متحد کیلوگرم در سال و آلمان 56کیلوگرم است که در مقایسه با کشورهاي اروپایی مانند فرانسه 160مصرف نان در ایران حدود

معنا که ینبه ااستیلوگرمک25و در جهان 160یراننان در ایانهسرانه مصرف سال.کیلوگرم در سال بسیار بالا است70یحلازم به توض، مردم جهان در مصرف گندم و نان هستندینترمصرفپرمامردم!رابر جهان استشش بیرانیانمصرف ا

.عدد استیلیاردم25یراننان در ایدتولیزاناست که م

حساب سرانه مصرف شکر هر ینبا ا.استیلوگرمآن پنج کیو استاندارد جهانیسیرانسرانه مصرف شکر در ا:شکر !یا استهر فرد در دنیانگینشش برابر میرانیا

در حالی که در جهان سه کیلو نمک ها، شش کیلوگرم است؛سرانه مصرف نمک در یک سال توسط ایرانی:نمک میزان استاندارد مصرف نمک بین چهار تا پنج گرم در !کنیمما دو برابر استانداردهاي جهانی غذایمان را شور می! خورندمی

.کننددر حالی که ایرانیان به طور متوسط روزانه هشت تا ده گرم نمک مصرف می. روز است

! نوشیمیعنی ما چهار برابر استانداردها نوشابه می! و در جهان تنها ده لیتر است42سرانه مصرف نوشابه در ایران :نوشابه بنابراین از نظر سرانه مصرف نوشابه گازدار . کننداستفاده میمیلیون تومان نوشابه نهصدومیلیاردایرانیان سالانه بیش از دو

. دایران، رتبه اول جهان را دار

چهارم ما یک. کیلوگرم است120سرانه مصرف سالیانه میوه و سبزي در ایران سی و در جهان :میوه وسبزیجات محصول اصلی باغی دنیا مقام اول تا دهم را ایران در تولید پانزده این در حالیست که!خوریمجهانیان میوه و سبزي می

اما مصرف سبزي و میوه در کشورمان کمتر از میزان . کنددرصد از میوه و مرکبات جهان را تولید میدارد و بیش از چهارروزانه هر فرد باید حداقل چهارصد گرم میوه و سبزي مصرف کند؛ اما سرانه مصرف در ایران ! (استاندارد جهانی است

).صد گرم استیک

28گرم است که فقط 139براساس آخرین آمار در مورد سبد غذایی ایرانیان، مصرف لبنیات به ازاي هر نفر روزانه :لبنیات.گرم باشد240تا 225در حالی که مصرف مطلوب لبنیات هر فرد باید روزانه .دهدگرم از این میزان را شیر تشکیل می

.نوشیمها شیر میسوم اروپاییدر واقع ما یک!صد کیلوگرم استنود و در اروپا، سیایران،سرانه مصرف شیر در

ها و ضایعاتبازیافت پسماند5-1-5

جامد قابل يزباله هايبا جداساز. جامد خود هستنديهازبالهیافتبازيبرایدرصدد راهیادنيامروزه اکثر کشورهاکند و هم یکمک میستزیطکار نه تنها به کمتر آلوده شدن محینا. شودیقابل دفن کمتر ميزباله هایزانمیافت،باز. شودیکمک میزنیعیشده به حفظ منابع طبیافتموجود در زباله ها بازیو معدنیعیبا استفاده مجدد مواد طبینچن

درصد آن در 8شود که تنها یمیدتولیرانایتختهزار تن زباله در پا50يو روزیرانتن زباله در ایلیونم16هرسال، در کشور نیز یعمرانهايیتاز فعالیناشیتن نخاله ساختمانیلیونم60یسالهمچنین . یردگیمقراریافتگردونه باز

ها مواد دوباره به نخالهیافتچراکه با بازیم،اها و معادن را حفظ کردهکوهیم،کنیافتمواد را بازیناگر اکهشودیمیدتولشود که یميتن زباله خشک در تهران جمع آور500هزار و 2در هر شبانه روز به طور متوسط .گردندیچرخه مصرف باز م

5/1درصد زباله هاي خشک که تنها 5اما تنها شودیمیپسماند به شدت ارزشمند تلقیزانمیناست و ایافتقابل بازتومان یلیونم250و یلیاردمیکتهران روزانه يشهردار. ران را تشکیل می دهد بازیافت می شوددرصد کل زباله هاي ته

دفن باکه یتومان ثروتیلیاردمیکدر کنار یزانمینایبه عبارت،کندیمینهو دفن زباله و پسماند هزيجمع آوريبرایناز بهایننشیتختپايزباله سازیستمدر سکهتومانیلیاردم2از یشبيروزیباشود تقریرود، میخاك میرزباله ز

.رودیم

براساس آمار موجود در . و وضعیت کمی بهتر می باشدالبته مقوله بازیافت در دیگر شهرهاي کشور مانند پایتخت نیستدرصد 79سازمان شهرداري ها کلانشهرهاي فعال در زمینه بازیافت مانند اصفهان، تبریز، تهران، شیراز، کرمانشاه و مشهد

درصد از زباله هاي کلانشهرها 2یعنی تنها . درصد تبدیل به کمپوست می شود19درصد بازیافت و حدود 2پسماندها دفن، همچنین . درصد از زباله هاي کشور را کاغذ و پلاستیک تشکیل می دهد12تا 10ین در حالی است که ا. بازیافت می شود

:عبارتند ازیراندر ایافتمشکلات صنعت بازینترمهم.درصد مابقی خشک است 30درصد زباله هاي کشور تر و 70

یافتبودن مقدار بازیینپا-1

یديتولمحصولاتیفیتبودن کیینپا-2

یديتولیزاتو تجههايبودن سطح فناوریینپا-3

نو و کارآمدهاييفقدان فناور-4

ملیتوسعه اقتصاد در یافتصنعت بازیتمردم نسبت به اهمیینپاهايیآگاه-5

در کشورزبالهیافتبازجمع آوري، تفکیک و ینهدر زمیفضعیریتمد-6

جذب مشارکت شهروندانيفقدان برنامه مناسب برا-7

زباله مورد استفاده در صنعت بازیافتيندادن تعرفه برایصتخص-9

براي تامین منابع مالی مورد نیاز و سرمایه گذاري در صنایع بازیافتوجود در کشورمیت هايمحدود-9

.یربهداشتیغيهاو به روشیرمسئولتوسط افراد غیراندر امحصولات بازیافتی يو فرآورزباله يآورجمع-10

: بازیافت کاغذ

گرچه یکی از اهداف مدیریت نوین .کاغذ که یکی از اقلام با ارزش مواد زائد جامد است سلطان زائدات لقب گرفته است، علاوه مواد زائد جامد ، کاستن از حجم زباله هاي دفن شده در زمین است ، ولی بازیافت کاغذ ، همانند انواع دیگر بازیافت

کاغذ باطله علاوه بر این که خود موجب آلوده شدن . بر تامین این هدف اساسی ، ارزش و اهمیت خاص دیگري نیز دارد شمار ه بن نهاده هاي طبیعی محیط زیستمی شود حاصل قطع درختان که یکی از ارزشمندتری)خاك ، آب(یست محیط ز

اینده درختان سرسبزي نیازهاي رو به افزایش بازار مصرف منجر به قطع فزمی رود ، است و افزایش تولید آن براي تامین از فشار ، کاستن ایج مصرف دوباره کاغذهاي باطلهیکی از نت.هاي طبیعی کره زمین محسوب می شوندریه می شود که

که هر اصله درخت قطع شده نیاز است17که براي تولید یک تن کاغذ به داده استنشان تحقیقاتوارده بر طبیعت است علاوه بر این، در فرایند تولید . اکسیدکربن را به اکسیژن تبدیل کندکیلوگرم دي6طور متوسط قادر است سالانهدرخت به

امروزه مهمترین مصرف کاغذ .هزار کیلو وات برق مصرف می شود4هزار لیتر آب و 400کاغذ از الیاف گیاهی درختان ،در مقیاس جهانی .و مانند آن است تولید مقواکفش ، شانه تخم مرغ ، ،هاي بازیافتی در مصارف صنعتی مانند بسته بندي

درصد کل 30امریکا به عنوان مثال .شودمیلیون تن کاغذ باطله براي تولید کاغذ جدید بازیافت می95هر ساله بیش از کارخانه از کاغذهاي باطله براي تولید کاغذ 450کارخانه تولید کاغذ در امریکا 521کند و از کل مصرف میکاغذ جهان را

هاي امریکا از کاغذهاي باطله و بازیافتی است و مطبوعات این کشور نکته قابل توجه اینکه همه روزنامه.کننداستفاده میکه طوريدرصد کاغذ مصرفی از بازیافت کاغذهاي باطله است، به100امریکا در کشور .اجازه ندارند از کاغذ نو استفاده کنند50در کشور هند نیز . رساندکشور به قدري است که درصدي از آن را به فروش میاین میزان تولید کاغذهاي بازیافتی در درصد، آلودگی هوا 35آب تا شود آلودگیبازیافت کاغذ علاوه بر سودآور بودن باعث می.درصدکاغذ مصرفی بازیافتی است

صنعت بازیافت کاغذ از رونق چندانی برخوردار متاسفانه در ایران . درصد کاهش یابد54تا 24درصد مصرف انرژي 74تا 2میزان بازیافت کاغذ و مقواي کشور ما چیزي حدود .شودواردات تامین مینیست و بخش اعظم بازار کشور از طریق

در .گیرددرصد کاغذ و مقوا مصرفی مورد بازیافت قرار می65متوسط جهانی در ورتی است که درصد بوده، این در صتبع آن افزایش میزان تقاضا و از سوي دیگر کاهش شدید منابع دلیل رشد فزاینده جمعیت و بههاي اخیر از سویی بهسال

با مشکلاتی جدي در اندبه درختان جنگلی وابستهصنایع تولید خمیر و کاغذ کشور که براي تامین مواد اولیه خود، جنگلیدر صنایع سلولزي مواد اولیه قابل استفاده مهمترین منابع تامیندر حال حاضر . شده اندتامین مواد اولیه سلولزي مواجه

چوبی کمبود منابع جنگلی و .هاي دست کاشتهاي صنعتی و تجاري شمال، زراعت چوب و جنگلجنگل؛کشور عبارتند ازهاي در کشور ما حقیقتی تلخ و انکارناپذیر است که به تبع آن کاهش ظرفیت تولید و حتی در موارد متعددي تعطیلی کارخانه

400ها تا محیطی جنگلگرفته، ارزش زیستهاي اخیر در پی داشته است، بر اساس مطالعات صورتصنایع چوب را در سالدر کشور هاي شمال برداري از جنگلها بهرهمطابق با آمار سازمان جنگل. وب استارزش آنها در تولید چبیشتر ازبرابردرصدي 50هزار مترمربع به کمتر از یک میلیون مترمکعب رسیده و این به معنی کاهش 200میلیون و 2سال گذشته از 10

درصد از مساحت کشور را در 5/7هاي شمال کشور که تنها با نگاهی به وضعیت جنگل. در عرضه چوب به بازار مصرف است،آلات و مواد اولیه مصنوعات چوبی و کاغذي استترین منبع داخلی تامین چوبگیرد و با همین وضعیت اصلیبرمی

پذیري آن به وضوح نمایان شده و لزوم یافتن جایگزینی مناسب و اتکا به سایر منابع و مواد براي صنعت حساسیت و آسیبها، این زیست است، زیرا براي تولید کاغذ جنگلترین ویژگی بازیافت کاغذ حفاظت از محیطمهم.کندمایی میچوب خودن

میلیون و هفتکه معادل قطع سالانه (شودهزار تن کاغذ تولید می500در ایران حدود . روندهاي طبیعت از بین میششرسد با گسترش به نظر می. با یک میلیون تن است، درحالی که میزان مصرف کاغذ تقری)می باشدهزار اصله درختپانصد

بر اساس آخرین آنالیز فیزیکی .تري از میزان مصرف کاغذ کشور را تامین کردتوان مقدار قابل توجهصنعت بازیافت کاغذ میرا مقوا درصد آن 4/48درصد از این زباله ها را کاغذ و 4/88انجام شده بر روي زباله شهر تهران به طور متوسط حدود

هر شهروند تهرانی به طور .از زباله دفنی را کاغذ و مقوا تشکیل می دهد) تن658( درصد 9/4به عبارتی . تشکیل می دهددرصد از کاغذهاي مصرفی شهر تهران در سطل زباله ها و یا 60بیش از . کندکیلوگرم کاغذ مصرف می13متوسط سالانه

از سوي .شودتن کاغذ در شهر تولید می550بیش ازشود، در حال حاضر روزانهمیمخلوط در زباله هاي شهري ریخته با این توجه . باشدهزار تن می550دلار بوده و واردات سالانه کاغذ حدود 2نرخ هر کیلو کاغذ وارداتی نزدیک بهدیگر .تصاد ملی خواهد داشتقت کاغذهاي باطله نقش موثري در ابازیاف

: ایعات غذایی، کشاورزي و فضاي سبز بازیافت ض

بقا و يکه براینکره زمیعیطبیراز آب، خاك و ذخایاست که بخشینشود مانند ایمیختهبه دور رییهر بار که غذااز مساله ینا. از دو جنبه با غذا در ارتباط استیستزیطمحیبتخربطورکلی .شوندیهستند، نابود ميضروریاتادامه حنادرست هايیتمساله حاصل فعالینایگر،دياز سودر ارتباط است و بر آن تاثیر می گذارد وییمواد غذایدتولبایک سویتمحدودیزو نیمنابع آبیتمحدودیی،آب و هوایطبا توجه به شرايمحصولات کشاورزیدتولیشافزا.استيکشاورز

با مشکلات فراوانی روبرو می باشد بودجه اي و مالی در کشورهمچنین محدودیت هايیدتولیلپتانسيداراهايینزمییمواد غذاکشاورزي و ضایعاتو یشآب و خاك افزایژهبه ویداز عوامل توليوربهرهیدباییمواد غذاینتأميبراینبنابرا

.یابدتا حد امکان کاهش

زینه، زمان، امکانات و زحمات فراوان تولید شده سالانه مقدار زیادي از محصولات کشاورزي و مواد غذایی که با صرف هدرصد از تولیدات بخش 50درصد تا 10المللی سالانه حدود براساس آمارهاي بین.روداست، به صورت ضایعات از بین می

تواند به نوبه خود غذاي جمعیت زیادي را شود که این مقدار محصول میکشاورزي به صورت ضایعات از چرخه خارج میمیلیارد دلار در سال 5درصد با ارزشی معادل 35تا 30ضایعات کشاورزي در ایران بنابر اظهارات مسئولان . أمین کندت

کشور یتنفر از جمعیلیونم20تا 15يمقدار غذاینو ادرصد درآمد نفتی کشور است25شود که معادل تخمین زده میدرصد 25تا 20رصد ضایعات در بخش کشاورزي در حدود د80دهد که مطالعات بخش کشاورزي نشان می. است

شود که این مقدار ضایعات میلیون تن گندم در نهایت به ضایعات تبدیل می2افتد، همچنین سالانه محصولات اتفاق میایعات قابل توجهی ازمیزان ضسهم در ایران .میلیون نفري را سیر کند15تواند شکم گرسنه یک کشور سالانه در ایران می

ها و ا و دانشگاههیرستانمدارس و دبیاهايترها و کافهخانهها و قهوهها و هتلرستورانییغذايهامربوط به زبالهغذایی

است که یمصرفیازاز نیشبییاستفاده مواد غذاي ونگهدارید،از خریها ناشزبالهینا. کار استيهامحلهاييخورناهار. شودیمیختهناچار دور رصورت زباله بهمازاد آن به

کودي است ترین و مناسب ترین شیوه هاي بازیافت ضایعات کشاورزي و خوراکی می باشد و آنیکی از قدیمیکمپوست کمپوست در باغبانی و از . آیدبه دست می) مانندمواد زائدي که ازگیاهان و حیوانات برجاي می(که از بازیافت مواد ارگانیک

هاي طبیعی کنندهکمپوست یکی از بهترین کودهاي گیاهی و تقویت. شودکننده خاك استفاده میکشاورزي به عنوان تقویتامروزه .مهمترین حسن این کود، ارزان بودن آن است. تواند جایگزین خوبی براي کودهاي تجاري شودخاك است و می

این کود به عنوان . ز نوعی کرم خاکی تهییه می شود که به آن ورمی کمپوست گفته می شودنوعی از کمپوست با استفاده او خوشبختانه تولید آن باشدشناخته شده در دنیا می) سبز(آلی بیولوژیک و سازگار با محیط زیست ترین کودهايیکی از غنی

و هاي شهر تهراندرصد زباله70که در حدوددندکارشناسان معتق. در سال هاي اخیر در کشور مورد توجه قرار گرفته استکم ترین مزیت این کار . توان آنها را به کود کمپوست تبدیل کردزباله تر هستند و در نتیجه میسایر شهرهاي کشور

.محیط زیست استجلوگیرى از آلوده شدن بخش عظیمى از

: بازیافت مواد فلزي، پلاستکی و شیشه

شود تا اي که امروز دور انداخته میبطري شیشهدرصد شیشه ها به طور میانگین از زباله هاي خانگی تولید می شود، 7براي تولید شیشه باید مقدار زیادي شن و ماسه از زمین .سال دیگر هم به صورت زباله در روي زمین قرار دارد1000

براي ساخت شیشه انرژي زیادي در بنابراین و آب استدي انرژي زیار شود که این کار مستلزم صرف مقدااستخراج در این فرآیند ترکیب مواد را باید در دماي بسیار بالا انجام داد و حجم بالاي . استخراج و حمل و نقل مواد صرف می شود

ي لازم براي تولید هر انرژ.سوخت فسیلی استفاده شده در آن دي اکسید کربن و گازهاي گلخانه اي بسیاري تولید می کندتهیه شیشه .شودتن نفت می100ذوب هر تن شیشه منجر به صرفه جویی .کیلو کالري است4200کیلوگرم شیشه حدود

درصد آلودگی 20درصد آلودگی آب و تا 50از شیشه بازیافت شده نسبت به تهیه آن از مواد اولیه، آلودگی آبها را به میزان یشه را می توان به عنوان یک ماده ساده بازیافت نمود و ساختار آن در گونه هاي مختلف بازیافت ش.دهدهوا را کاهش می

درصد از کل شیشه 80در مورد تولید بطري هاي شیشه اي می توان گفت که . از بین نمی رود و این بسیار مهم استراي ساخت بطري و سایر اجسام شیشه اي اگر از شیشه بازیافتی ب. مصرف شده بازیافتی است که همان خرده شیشه استکیلوگرم 315همچنین علاوه بر حمل و نقل و مراحل تولید، حدود . استفاده شود، انرژي لازم براي کوره ها کاهش می یابد

هر چند که شیشه اگر از منظر دیگري به آن توجه کنیم، ودر هر تن شیشه ذوب شده کاهش خواهد یافتCO2از تولید

که پاکیزگی بازیافت موجب کاهش ضایعات شیشه در کره زمین می شودمستقیما سلامت زمین را تهدید نمی کند ولی . محیط زیست ما را به ارمغان می آورد

لباسهایی می پوشیم که در آن . ما غذا ها را با پوشش پلاستیکی می پوشانیم و چاي را در لیوان پلاستیکی می نوشیم ما ! ، پلاستیکی و رسونی بکار رفته است و حتی اشیاء پلاستیکی را با کارتهاي اعتباري پلاستیکی می خریم الیاف نایلونی

ها از نفت که منبعی غیر قابل تجدیدند تهیه میپلاستیک. مصرف می کنیم ساعت و روز هزاران پلاستیک در هر کیسه هاي نایلونی . آیندر و آلوده کننده محیط زیست به شمار میشوند و به علت غیر قابل تجزیه بودن، از زباله هاي پایدا

هاي تولید شده در بسته درصد از پلاستیک30. مانندسال در طبیعت باقی می700تا 500و پلاستیک به طور متوسط ستفاده ا.باله ها کاستهاي زائد میتوان به مقدار زیادي از حجم زبنابراین با جلوگیري از بسته بندي. روندبندي به کار می

از مهمترین عوامل تولید ضایعات کیسه هاي پلاستیکیظروف یکبار مصرف و ها، بی رویه از بسته بندي، ظروف و بطري .پلاستیکی در کشور می باشند

67به عنوان مثال در حال حاضر . فلزات بسیاري می توانند بازیافت شوند و در برخی موارد، میزان بازیافت بالایی دارنددرصد از هزینه هاي 30انرژي . درصد از مس بازیافت می شوند35درصد از آلومینیوم و 60درصد از فولاد قراضه، بیش از

درصد انرژي کمتري از تولید آن از 90ه ولید آلومینیم از آلومینیم بازیافت شده بتاما تولید آلومینیوم اولیه را تشکیل می دهدجالب اینجاست که .درصد کاهش می دهد95را بازیابی آلومینیم، آلودگی هاي مربوطه سنگ معدن نیاز دارد و همچنین

ه عنوان مثال وجود فلزات گروه پلاتین مانند ب. تر از معدنکاري و استخراج فلزات استبازیافت اغلب بسیار مقرون به صرفهبرابر بیشتر از میزان موجود در سنگ معدنی 100پلاتین، پالادیم و رودیم در یک کاتالیزور خودروي مصرف شده بیش از

ت درصد براي این ضایعا90هاي بازیافت ویژه در حال دستیابی به نرخ بازیافت بیش از در حال حاضر کارخانه. طبیعی است.هستند

شامل فلزاتی می شوند که در ترکیب اصلی ، گروه اولشوند؛ فلزات کهنه و قابل بازیافت به دو دسته ي بزرگ تقسیم می بدنه ماشین هاي کهنه ، ابزار هاي خانگی ، : این گروه در جاهایی مانند . آهن و فولاد: مانند .آن ها ، آهن به کار رفته باشد

در کشور ما ، این دسته .به کار می روند. . . اسکلت ساختمان به کار می روند ، ریل هاي راه آهن و فلزاتی که در ساختار و فلزاتی را شامل می شود که در ترکیب ،گروه دوم.از فلزات نیز مورد توجه قرار گرفته و در صنعت ایران نقش مهمی دارد

. را نام برد که از آن فویل ها و قوطی هاي کنسرو می سازند براي مثال می توان آلمینیوم. اصلی آن ها آهن وجود ندارد که . . . و ، پلاتین، طلامس ، سرب ، روي ، نیکل ، تیتانیوم ، کروم ، کبالت: فلزات بدون آهن دیگري هم وجود دارند مانند

.نحوه ي بازیافت آن ها در ادامه مورد برسی قرار می گیرد

: بازیافت ضایعات الکترونیکی

هاي الکترونیکی مصرف شده و قطعات به دستگاهادارات یکی از مهمترین منابع تولید زباله هاي الکترونیکی می باشند که ، انواع لامپ هاي فلورسنت و کم مصرف، دوربین هاي لوح فشردهپرینتر، اسکنر، کامپیوتر، ، موبایل،آنان همچون تلفن

که حاوي فلزات خطرناکی مانند سرب، کادمیوم و جیوه هستند گفته ... وانیتورعکاسی و فیلم برداري، رادیو، تلویزیون و مبرآوردها حاکی از سهم .باعث آلودگی محیط زیست می شودکه در صورت رهاسازي در طبیعت پس از پایان عمر مفید

این در حالیست که متاسفانه سرمایه گذاري میلیون تن زباله الکترونیکی در دنیا است،50تا 20میلیونی ایران از تولید 4چندانی در این خصوص در کشور صورت نگرفته و تنها کارخانه بازیافت ضایعات الکترونیکی در شهر مشهد به دلیل کمبود

میلیون کامپیوتر و 4تا 3بیش ازاکنون تخمین زده می شود که هم . مواد اولیه براي فعالیت با مشکل مواجه می باشدو تجهیزات هاي رومیزي، قطعاتمیلیون تلویزیون لامپی از رده خارج در کشور وجود دارد، ضمن اینکه بسیاري از تلفن18

.شود که بسیاري از آنها داراي فلزات گرانبها در ترکیب ساختاري خود هستندالکترونیکی نیز به این آمار اضافه می

2/0درصد طلا، 6100/0ینیوم،آلومدرصد41درصد سرب، به هفتیکزدنیک،درصد پلاست32يدارایزيرومیانههر رامحاسبه توانیم. استیکو آرسنیوهجیوم،و خطرناك مانند کادمینفلزات سنگیريدرصد نقره و مقاد981/0درصد آهن،

که یداز عناصر ارزشمند و عناصر خطرناك خواهد انجامیمیچه حجم عظيبه جداسازیانه هاي مستعمل،رایافتکرد بازتوان یمیلتن زباله موبایکاز همچنین .یردبگیزرا نمحیطییستخطرات زيجلوي،علاوه بر صرفه اقتصادتواندیم

رمیلوگمس و سه کیلوگرمک100تلفن همراه علاوه بر طلا حدود یوزن گوشینهم.گرم طلا به دست آورد300تا 150یدآیبه حساب ميکه اقتصادییاست که در معادن طلایدر حالینا. داده استيدر خود جایگردينقره را در کنار فلزها. شودیمیافتگرم طلا 30تا 20ینبدندر هر تن سنگ مع

: بازیافت نخاله هاي ساختمانی

آید که البته یک متر مربع مصالح ساختمانی به دست میطور متوسط در هر مترمربع زیربنا با ارتفاع حدود سه متر حدودبهها در طبق گزارش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازي نهایت عمر مفید ساختمان.اي از آن پسماند استبخش عمده

ب ها هم قبل از اینکه به این سن برسند زودتر از موعد تخریسال است و اغلب ساختمان30تا 25کشورمان چیزي حدود شود که تنها میلیون تن نخاله ساختمانی در سال می60ها منجر به تولیدشوند که این پیري زودرس ساختمانمی

در حال حاضر پسماندهاي ساختمانی در دو کهکندیا پسماند ساختمانی تولید میهزار تن نخاله 20طور روزانه تهران به. اي در انتهاي اتوبان بابایی به سمت رودهن استترین آن درهشوند که معروفگودال بزرگ در تهران به خاك سپرده می

هاي اندازي کارخانه بازیافت نخالهراه. شوندمی هاي ملی زیر خاك دفن بسیار دردآور است که این حجم از سرمایههاي تخریب شده بود نی خانهساختمانی در کرمانشاه نخستین تجربه صنعت ساختمانی در استفاده دوباره از مصالح ساختما

البته با توجه به افزایش قیمت مصالح ساختمانی در سال هاي .که البته فاصله افتتاح تا تعطیلی این کارخانه بسیار کوتاه بود.اخیر توجه فعالان بخش ساخت و ساز بیش از گذشته به این موضوع معطوف شده است

راهکارهاي بهبود وضعیت موجود5-2

در سطح جامعهالگوهاي هاي تولید و مصرف پایدار و سبزترویج - 1اصلاح الگوهاي تولید و مصرف نا صحیح مورد استفاده فعلی- 2ترویج فرهنگ استفاده درست و به اندازه از منابع طبیعی و پرهیز از اسراف و اتلاف مواد و انرژي- 3یط زیستترویج فرهنگ استفاده از کالاها و محصولات با دوام و سازگار با مح- 4و صنعت سبزبهره وري سبزتولید پاکتر، تشویق و حمایت از صنایع به منظور استقرار معیارهاي- 5)HSE(خدماتی براي استقرار سیستم هاي مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست الزام تمامی واحدهاي تولیدي، اداري و - 6به منظور محاسبه میزان و هزینه انرژي مصرفیالزام تمامی واحدهاي تولیدي و خدماتی به انجام ممیزي انرژي - 7، روشنایی و آباستفاده از سیستم ها و تجهیزات کنترل هوشمند مصرف انرژي- 8)کنترل برچسب انرژي(کمتري دارند استفاده از وسائل و تجهیزاتی که مصرف انرژي- 9

هادر ساختمان يضوابط و مقررات کنترل در خصوص اتلاف انرژملاحظات، یترعا-10استفاده هر چه بیشتر از منابع انرژي پاك به ویژه انرژي خورشید و باد-11تولید و استفاده سوخت هاي پاك و استاندارد جهت استفاده خودروها و صنایع-12توسعه سیستم هاي حمل و نقل عمومی در شهرها و تشویق و ترویج فرهنگ استفاده از وسائط نقلیه عمومی براي تردد -13

شهروندانالزام تولید و واردات خودروهاي کم مصرف و داراي استانداردهاي روزآمد در کاهش میزان تولید آلاینده هاي زیست -14

محیطیحذف و از رده خارج نمودن خودروهاي فرسوده و آلاینده-15و نیز کاهش تولید زباله و ضایعاتاسراف و فرهنگ مصرف گراییو مبارزه با منع -16

جهت انجام مکاتبات در ) بدون کاغذ(سیستم هاي اتوماسیون اداري و ) ایمیل(پست الکترونیک از استفادهترویج و تشویق -17ادارات

ترویج و توسعه سیستم هاي بانکداري الکترونیک-18کنترل و کاهش استفاده بی رویه ظروف و تجهیزات یکبار مصرف-19استفاده هرچه کمتر از ظروف و کیسه هاي پلاستیکی-20... استفاده از وسیل نمایشی دیجیتالی و نمایشگرها به جاي چاپ بی رویه بنر، فلکسی و-21به جاي اقلامی ... استفاده از اقلام و کالاهاي با دوام و کاربردي براي تبلیغات نظیر؛ ساعت، لوازم اداري رومیزي، فلش و-22

...چون؛ سررسید نامه، تقویم، خودکار واغذ کاهش مصرف کصرفه جویی و -23و نیز خریداري و استفاده از کالاهاي بازیافتیتشویق و ترویج فرهنگ تفکیک و بازیافت زباله-24)دست کاري شده ژنتیکی(الزام به برچسب گذاري و مشخص نمودن محصولات تراریخته -25شبکه هاي انتقال و فضاهاي سبز و کشاورزي و نیز بازسازي استفاده از سیستم ها و تجهیزات مناسب جهت آبیاري الزام -26

توزیع آبدر صنایع، ایجاد سیستم تصفیه فاضلاب و استفاده مجدد از آب بازیافتی جهت مصارفی چون آبیاري فضاهاي سبزالزام -27

شهرها و روستاها

دیدگاه دین اسلام5-3

مواردي که سزاوار نیست و یعنی استفاده از منابع در تبذیر در لغت به معنی تجاوز و زیاده روي در مصرف است و اسرافدین مبین اسلام بر دوري از اسراف و تبذیر تاکید فراوانی داردو پرهیزگاري، میانه روي و بهره گیري . یا نادرست می باشد

.صحیح و به اندازه از نعمت هاي الهی را مایه سعادت فرد و جامعه تلقی می نماید

49سوره قمر؛ (. ما هر چیز را به اندازه خلق کردیم(8سوره رعد؛ (.همه چیز در نزد او اندازه دارد(2سوره فرقان؛ (.هر چیزي را آفرید و به اندازه معین محدود کرد(6سوره علق؛ (.همانا انسان، هرگاه خود را بی نیاز دید، طغیان و سرکشی می کند(

31سوره اعراف؛ (. بیاشامید ولی زیاده روي مکنید که او اسراف کاران را دوست نمی داردبخورید و(141سوره انعام، (.همانا خداوند اسراف کاران را دوست ندارد.و اسراف نکنید(9سوره انبیاء؛ (.اسراف کاران جزء هلاك یافتگان هستند( 34سوره غافر؛ (.آورنده استبدینسان گمراه کند خدا هر که اسراف کند و شک(43سوره غافر؛ (.و همانا اسراف کاران اهل آتش جهنم هستند(33سوره ذاریات؛ (.اسراف کاران هدف سنگ هاي عذاب آسمانی هستند( تبذیر مکن، زیرا تبذیر و ) دستگیري کن(و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه مانده را

سوره اسراء؛(. و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده استن اندکنندگان برادران شیطا)27و26هرگاه انفاق می کنند نه اسراف می ورزند و نه سخت گیري، بلکه میان آن دو شیوه و کسانی که

)67سوره فرقان، (. اعتدال را بر می گزینند143سوره بقره؛ (. این گونه شما را امت میانه قرار دادیم(

:همچنین در زمینه انرژي هاي پاك خداوند در قرآن بارها از منابع خورشید و با یاد نموده است

1سوره شمس؛ (. سوگند به خورشید و پرتو افشانی اش(1سوره ذاریات؛ (. قسم به نفس بادهاي عالم که نیکو بپراکنند( و از جمله آیات او بادهاي بشارت آور می فرستد و تا شما را به چیزي از رحمت خود بهره مند گرداند تا

)46سوره روم؛ (. کشتی به فرمان او روان گردد

پیوست

)1(پیوست

احادیث

حفظ زمین و محیط زیست-1هر کس بر روي آن کار نیک یا بد . مادر شماستدر نگهداري زمین بکوشید و به آن حرمت نهید که

))ص(پیامبر اکرم (.انجام دهد، گزارش خواهد کرد خدا را شکر گذارید در حق شهرهاي او و بندگانش، که شما مسئول هستید حتی از سرزمین ها و

))ع(امام علی (. چهارپایانا قطع کند، یا کشتزاري را تخریب پایی را بکشد، یا درختی رر چهار کسی که بی دلیلی موجودکیف

)) ع(امام علی (.سازد و یا نهر آبی را تخریب کند، جریمه نقدي و شلاق است تمیز، آب فراوان و شیرین و گوارا نمی شود؛ هواي پاك و) محیط زیست پاك(زندگی بدون سه چیز

))ع(امام صادق (.گوارا و زمین بارور و حاصلخیز

اهمیت هوا-2 آیا نمی . رموز باد آگاه سازم تا بدانی در آن چه حکمت و مصلحتی و چه فوایدي نهفته استتو را از

بلاهایی که جان انسان ها را نشانه می . بینی که اگر باد از حرکت بایستد چگونه بلاها پدید می آیندچنین با باز ضعیف تر می سازد، میوه ها را فاسد و سبزي ها را متعفن می نمایدو همروند و مریضان را

همه این ها . ایستادن آن جان انسان ها به خطر می افتد و آفت در غلات و تولیدات کشاورزي می افتدامام ( . گویاي این مطلب است که در زمزمه باد، تدبیر خداي حکیم براي اصلاح امور آفریدگان است

))ع(صادق

اهمیت آب-3

ص(پیامبر اکرم (. آب در دنیا و آخرت برترین آشامیدنی است((ع(امام صادق ( . خداوند آب را به عنوان پاك کننده خلق کرد((ع(امام صادق ( . آب مورد نیاز مردم را آلوده نکن(( در جواب سوال فردي که گفت آب چه طعمی دارد؟ فرمودند طعم آب طعم حیات و )ع(امام صادق

.زندگی استبنگر که خداوند چگونه در . مادي انسان آب است و ناناي مفضل بدان که اساسی ترین نیاز زندگی

نیاز ما به آب بیش از نان است زیرا انسان آب را هم براي خوردن استفاده . این دو تدبیر کرده استاز . می کند و هم براي وضو، غسل، شستشوي لباس، سیراب سازي حیوانات و آبیاري باغات و مزارع

))ع(امام صادق ( . که خرید و فروش نمی شوداین رو آب به قدري فراوان است حیات موجودات زنده دریا به باران وابسته است که اگر بند آید، فساد دریا و صحرا را فرا گیرد و آن

))ع(امام صادق ( . هنگامی است که گناهان فراوان شود آب باران در زمین نفوذ کرده و در آن ذخیره می شود و آنگاه به صورت نهرها، چشمه ها و چاه ها در

))ع(امام باقر ( . می آید و از آن بهره برده می شودع(امام علی (. ملتی که آب و زمین حاصلخیز دارد ولی محتاج گردد، از رحمت حق دور باد((ع(امام کاظم (.خشدنگاه به آب جاري چشم را روشنی می ب((ع(امام صادق (. نگاه کردن به آب چهره را نورانی و شاداب می سازد(( است، ولی ) حدود سه کیلو(و در غسل یک صاع ) کمتر از یک کیلو(مقدار آب مصرفی در وضو یک مد

روش آنان با سنت من مخالف اند و کسی که به . اقوامی پس ازمن می آیند که ان را اندك می شمارند))ص(پیامبر اکرم (. من پایدار باشد در بهشت با من خواهد بود

سعد اسراف مکن: از راهی می گذشتند، سعد را در حال وضو گرفتن دیدند فرمودند)ص(پیامبر اکرم .آري اگر چه در کنار نهري : سعد گفت اي پیامبر خدا آیا در وضو هم اسرف است؟ حضرت فرمودند

.باشی

اهمیت خاك-4به نقل از خداي ) ص(پیامبر اکرم (.کننده قرار دادیمامی زمین را براي تو و امتت مسجد و خاك آن را پاكتم

)متعالع(امام صادق ( . قرار دادیزهگونه که آب را پاکقرار داد؛ همانیزهپروردگار متعال خاك را پاک((

اهمیت تنوع زیستی-5هر کسی درختی بنشاند، به اندازه میوه اي که از آن درخت به عمل آید، پاداش براي وي ثبت می شود .

))ص(پیامبر اکرم (هر کس درخت محتاج به آبیاري را سیراب نماید گویا انسان مومن تشنه را سیراب کرده است .

))ص(پیامبر اکرم ( کاشتن درخت هم ردیف مقدس ترین و بهترین کارها مانند ساختن مسجد،تعلیم دانش، قرائت قرآن

))ص(پیامبر اکرم (. و کتب سودمند می باشد اگر نشانی در دست یکی از شماست و قیامت در آستانه قیام و مرگ شما قطعی است و مهلت کوتاهی

پیامبر اکرم (. اه استفاده کنید و نهال را کشت کنیدبراي کاشتن نهال در اختیار دارید از آن فرصت کوت))ص( من اگر نهالی در دست داشته باشم و وقت نماز رسیده باشد، ترجیح می دهم اول نهال را بکارم بعد

))ص(پیامبر اکرم (. نماز بگزارمص(پیامبر اکرم (. غرس درخت میوه صدقه ثواب آور است((ع(امام علی (. از بریدن درخت تر و سبز پرهیز نمایید مگر براي ضرورت((ع(امام علی (. که شما مسئول هستید حتی از سرزمین ها و چهارپایان((ع(امام علی (. معده خود را گورستان حیوانات نسازید((ع(امام صادق (. بر شما عذاب می فرستدددرختان را قطع نکنید که خداون((

زراعت کنید و درخت بکارید به خداون سوگند مردم کاري بهتر و پاکیزه تر از آن نکرده اند و سوگندامام (. درختکاري و کشاورزي بسیار گسترده می شود) عج(به خدا که هنگام ظهور حضرت ولی عصر

)) ع(صادق د خداوند او را در خنک کردن جگر گرم و تشنه واجب است و هر کس جگر تشنه حیوان را سیراب نمای

))ع(امام باقر (. روزي که هیچ سایه اي غیر از ظل معنوي اووجود ندارد در سایه خود پناه دهد اگر کسی تیري به آشیانه پرنده اي انداخت و به پرنده و جوجه اش اصابت نمود، خوردن گوشت آن

))ع(امام سجاد(. پرنده و جوجه جایز نیست

الگوي صحیح مصرف-6ع(امام علی (. سبب فقر اسراف است((ع(امام علی (. شکر انسان با ایمان، در عملکرد او آشکار می شود((ع(امام صادق (. کمترین اسراف آن است که زیادي آب، دور ریخته شود((ص(پیامبر اکرم (. اي مردم معتدل باشید، زیرا خداوند ملول نمی شود مگر آنکه شما ملول گردید((

)2(پیوست

)ي مراجع عظامافتاو(احکام محیط زیست

نکته درمباحث یناما مهم تریستنیزضرررساندن به آن جااست وی،حق الناس عمومیستزیطمحی،از منظر فقهمراجع يمصداق ها درفتاواینازایبخش.استیستزیطوآلوده کردن محیبتخريمصداق هایین،تعیستزیطمحیفقه

.عظام مطرح شده است

»یستزیطمحیبتخر«به نام يمنکر

ازآن گاه، واجب وگاه مستحب یمطرح شده که نه» منکر«یکبه عنوان یستزیطمحیب،تخریفقهيازفتاوایدربرخاستفتائات یئتهيحجت الاسلام فلاح زاده ازاعضايقبل ازسويکه چندیطیمحیستدر پاسخ به استفتائات ز.است

به » منکر«امر یکاي،خامنه…ایتآحضرتیمنظرفقهازیست،زیطمحیبشد تخریانبايخامنه…ایتحضرت آ:شمارآمده است

یمیدااز منکر پیمصداق نهیم،کنینهیستزیطو لطمه زدن به محیعموميزباله در فضایختنرا از ریاگر کس:سوالکند؟

هر کار یمنکر از نظر فقهیر؛خیااز منکر هست یکار نهینایاکه آیمفهمیمیم،منکر را بدانياگر ما معنا:پاسخ. از کار مکروه مستحب استیاز حرام واجب است و نهیگراندینه. حرامیااست؛ حالا ممکن است مکروه باشد يناپسندزباله و لطمه زدن به یختناز موارد واقعا ربعضیدرهک–ها حرام هست انمکینزباله در ایختنکه رییماگر نگوینبنابرایدما با. واجب استیااز منکر مستحب یکار هم مصداق نهیناز ایگرانکردن دنهی–حرام هست یستزیطمح

.یستزیطاز لطمه زدن به محیمکنیريجلوگ

واجب استیستزیطحفظ مح

یشانمطرح شده است، آن جا که امظاهري…ایتحضرت آيبه صراحت درفتوایستزیطمحیبتخربودن»منکر«ینا:وگناه دانسته اندیتآن را معصیبرا واجب شمرده وتخریستزیط،حفظ محییدرپاسخ به استفتا

و بهداشت یطبهداشت محیتو رعایستزیطاسلام بر حفظ محینمبینو توجه دیداتبا توجه به تأک: سؤالآلوده ساختن رودخانه ها، نهرها و یراست نظیعمومیانکه موجب ضرر و زیستزیطمحیب، حکم تخریعموم

ينابودیارساندن یبکه منجر به آسیگردیقو چه از طررخانجاتکایمیاییپساب شیقها چه از طریاچهدریجنگل ها و مراتع که از انفال میبدر باره تخریفقهیدگاهدینشود و همچنیمیاها، آب ها و دریستزیطمح

یست؟باشد، چ

.بزرگ استیارو گناه آن بسیتاست، معصیموارد مذکور و مانند آن حرام است و چون حق الناس عمومیهکل:جواب

یعتحرمت آلوده کردن طب

حجت الاسلام فلاح زاده هم آمده است ؛آن جا که ياز سویگريه پرسش ددرپاسخ بیستزیطمحیبمنکربودن تخر:پاسخ داده استینباره چنیندرایحرام شمرده و به سؤالايخامنه…ایترا ازمنظر حضرت آیعتزباله درطبیختنري،و

دارد؟یاشکال شرعیعتدر کوه و دشت و طبیشدنیهتجزيو زباله هایوهپوست میختنریاآ:سوال

کار یکیامروز گاه. به سلامت مردم بزند حرام استیایستزیطبه محیعت،به طبی،کار لطمه به اراضیناگر ا:پاسخ یشود؛ ما میمحسوب نمیعمل شخصیگرما دياز رفتارهایبعض. شودیوارد میاشتباه ضررش به کل جامعه اسلام

یعموميما لطمه هايرفتارهايسریکینان الگو باشد، بنابرایگرديکه برایمبسازيرا به گونه ايکشوریکیمخواهکه حرام است؛ اما همان ها ییمبگویمتوانیهم نمیباشد که از نظر حکم شرعیحالا ممکن است زباله کوچک. داردیمهم

.استیدهکارها پسندیناز ایزهم باز مراعاتش خوب است و پره

یابه دریمیاییمواد شيزباله و پسماندهایختنحکم ر

کارخانه ها درآب است یمیاییشيورودخانه ها با رها کردن پسماندهایاآلوده کردن دریطی،محیستازمشکلات زیکییحجت الاسلام فلاح زاده نظرفقه.داشته استیر ادرپیانآبزیستبه خطرافتادن سلامت زیایانکه گاه، تلف شدن آبز

:بازگفته استینچنیارا درباره آلوده کردن دریظم انقلاب اسلامرهبرمع

اشکال دارد؟یابه دریو نفتیمیاییمواد شيزباله و پسماندهایختنر: سوال

یبیاهانو گیواناتحیستیزیطشرایحتیابرهم بخورد یگراندیستزیطکه آرامش محیمانجام بدهياگر کار:پاسخیاريبسیزندگیطکه محیاهامسئله درباره درینمخصوصا ا. یستنیزکار جایناینند،جهت دچار مسئله بشود و آنها آزار بب

انسان ها هستند و ییمواد غذایناز منابع مهم تأمیکیامروزه یانآبز. کندیاست صدق میاز موجودات و مخلوقات اله

یااز درینجامنظور ما در ا. کار حرام استینهم لطمه بزند، ایانبه آبزینشود که همچنوارديلطمه ایاهااگر به درینبنابراکار از نظر یناگر هم ای،حکم شرعینعلاوه بر ا. شودمیهم…ها و یانوسها و اقیجها و خلیاچهاعم است و شامل در

.بپردازندیدافراد بایرد،کار تعلق بگینبابت ايایمهو اگر جریستنیزممنوع باشد که تخلف از قانون جایقانون

خودروهایندگیآلا

ازشهروندان را یاريشده و سلامت بسیلتبديمعضل و چالش جدیککلانشهرها به يهوایامروزه مسئله آلودگیندر هم. هوا دارند یندگیدرآلایبه گفته صاحب نظران خودروها نقش پررنگیان،میندرا.درمعرض خطر قرارداده است

یاشکال دانسته وبه سواليازحد مجازدارند ،دارایشبیندگیآلاهرا کییحجت الاسلام فلاح زاده استفاده ازخودروهاینه،زم:پاسخ داده استینباره چنیندرا

از حد مجاز دارند اشکال دارد؟یشبیندگیکه آلاییاستفاده از خودروهایاآ: سؤال

قرار داده است، کار یواناتو حیاهانتنفس افراد، گيکه خداوند برایصافيهواینآلوده کردن ایورکلبله؛ به ط:پاسخاز حد مجاز است که قانونا ممنوع است استفاده از یشخودرو بیکیندگیاگر واقعا آلایاما از نظر شرع. یستنيایستهشا

خودرو ینایندگیدهد که آلایمیصصاحب خودرو تشخیشد ولمنع نکرده باهماگر قانون یالبته حت. آن اشکال دارد.یستنیزخودرو جاینمضر است، باز هم استفاده از ایگرانسلامت ديزند و واقعا برایمیگرانبه دیاديضرر ز

یصنعتيهایآلودگ

یطکنند و سلامت محیرا آلوده میلتر،هواگردد که با نصب نکردن فیبزرگ برمیعبه صنایستزیطمحیازآلودگیبخشگفته ینباره چنیندرایدرپاسخ به سوالايخامنه…ایتاستفتائات حضرت آیئتعضوه.اندازندیرا به مخاطره میستز

:است

بودن آنها که یمتبه بهانه گران قیشانپسماندهایمناسب در خروجيهوایلترهاياز فیاستفاده نکردن مراکز صنعت:سؤالدارد؟یشود، چه حکمیرساندن به سلامت مردم میبهوا و آسیودگموجب آل

یاداشته باشد و بسنجد که آياینهبرآورد هزیکیدبایندازدراه بيکارخانه ایاخواهد کارگاه یکه میطبعا هر کس:پاسخکه متعلق به عموم ییمربوط به هواست تا هوایلتراز لوازم کارگاه و کارخانه فیکی. نهیاکار را انجام دهد ینتواند ایم

مسئله در قانون یناگر ایالبته حت. یستنیزاست، تخلف از آن جایالزامیلتراگر طبق قانون نصب ف. مردم است آلوده نشودهم یناراحتدریاو مشقت باشند یمسئله در ناراحتینهوا را آلوده بکند و مردم به خاطر ايهم ذکر نشده باشد و کارخانه ا

که با توجه یکار خلاف شرع است و کسینآنان شود، اهمتوجیآلوده ضرر قابل توجهيهوایننباشند اما به خاطر تنفس ا.کار را انجام بدهد مرتکب حرام شده استینا

:فتوا داده اندینباره چنیندراییهم درپاسخ به استفتاشیرازيمکارم…ایتحضرت آ

يانسان ها را فراهم آورده اند چگونه بریزندگیطعوامل آلوده کردن محیکه مدت ها بدون اطلاع کسیعیصنا: سوالشوند؟یالذمه م

.که موجبات آن را فراهم ساخته اند، تلاش کننديها به مقداریپاك کردن آلودگيسزاوار است از طرق ممکن، برا:جواب

یواناتبردن حیناز ب

یلبا وسایاشوند یشکارمیانتوسط شکارچیابردن جانداران است که ین، ناظر به ازبیطیمحیستزيهایبازآسیبخشینوچنیزندانستهرا جایرموذيغیواناتبردن حینازبییدرپاسخ به استفتامظاهري…ایتحضرت آ. روندیمیناز بیگرد

:فتوا داده اند

.یستنیزجا:دارد؟جوابیمثل سگ و گربه چه صورتيموذیرغیواناتکشتن ح: سوال

يانسان خطردارند ،امريبرایارسانند یمیببه دام ها آسیامانند درندگان که يموذیواناتحال، کشتن حیندرع.مجازشمرده شده است

:فتوا داده اندینباره چنیندراشیرازيمکارم…ایتحضرت آ

ییاناز جمله خوك، خرس، گرگ و مانند آن، به محصولات و احشام روستای،وحشیواناتشود که حیمشاهده م:سوالبه دادگاه یستزیطوارد کنند، توسط محیبآسیوحشیواناتبخواهند به حییاناگر روستا. کنندیوارد ميجديهایبآس

یلبه دلیاست، ولیستزیطمحیفاز وظایحشویواناتکه مقابله با حتیدر صور. یدنمایمیمهو دادگاه آنها را جریمعرف:ییدلطفا بفرما. شودینمیسرامر مینو امکانات کم ایطمحیگستردگ

یست؟چ) که بر خلاف قانون است(يموذیواناتکشتن حیشرعیفتکل) الف

شود؟یاگر اشکال ندارد، پس تعارض شرع با قانون چگونه حل م) ب

.ببرندینتوانند آنها را از بیباشد، مردم میهستند و دولت قادر بر دفع آنها نميموذیواناتاگر واقعا ح:جواب

روند و متعلق به همه یبه شمار میعیباشند و از منابع طبیکه در حال انقراض میواناتیو فروش حیدشکار، خر: سوال مردم است، چگونه است؟

به جامعه یانیضرر و زیهناحینشود و از ایواناتکه سبب انقراض حیهرگونه عمل: دهندیپاسخ میرازيمکارم ش...اآیت.یستنیزبرسد، جا

یطیمحیستزينذرها

یبا توجه به احکام امربه معروف ونهیداست وبا» منکر«يامریست،زیطمحیببحث اشاره شد که تخريابتدااگر در» معروف«هم، جزو اموریستزیطحفظ وتوسعه محيکرد ،تلاش درراستایرا نهیستزیطکننده محیبازمنکر، تخر

ییدرپاسخ به استفتاشیرازيمکارم…ایتحضرت آ.تومجازاسیحصحیطی،محیستزيرو نذر هاینشود؛ از ایشمرده م:باره فتوا داده اندیندرا

نذر یااز جنگل از زباله، و یرا به عنوان نذر قرار داد؟ مثلا پاك کردن قسمتیطیمحیستزيهایتشود فعالیمیاآ:سوالکاشت درخت؟

. استیحصحیینذرهاینچن:جواب

آلودگی هوا

آلوده کننده يکه از سويهوا را حق الناس دانسته و معتقد است ضرریآلودگیتعاملیرازيمکارم شیاالله العظمیتدفتر آرا يرفته و ويشهروندیهشما به ریندهآلایلهدود وسیسخت است چرا که وقتیارجبران شود که بسیدباشودیمیجادا

یدباکنندیمیجادهوا را ایکه آلودگیرو کسانیناز ایدبطلبیتا کرده و حلالیدشخص را پتوانیدینمکندیدچار سرطان م.یندجبران نمازنندیرا که به مردم ميضرر

یددارد و معتقد است که تجاوز به حد و حدود مردم ظلم است و باینظر مشابهیزنیهمدانينوریالعظمااللهیتآدفتر.جبران شودیدهست و بایزنیاخلاقیرو غیانسانیعت،غیرحال که آلوده کردن طبینشود در عیترعا

در حفظ یکوتاه: معتقد استیست،زیطبر ضرورت حفظ محینیدیمتعالیدبا اشاره به تاکیزنيمظاهریالعظمااللهآیتنگاه یزنیموضوع شرعیکبه عنوان یستزیطهم ما به مسأله محیدباروینالناس است از احقیست،زیطمحمردم مضر است یو روحیجسمیسلامتيهوا که برالودگیآیزو نیدنیآب آشامیجبران آلودگيمظاهرااللهیتآ.یمکنیاست که روزانه صدها نفر را راهيها به نحوهوا به خصوص در کلانشهریآلودگیتوضع.داندیدولت و مردم میفهوظ

به حق یدتقلعبا توجه به اشارات متعدد مراجدهد؛یاز نوزادان و زنان باردار را در خطر قرار میاريو بسکندیمیمارستانبهر ياز سویباشد که چنانچه آلودگینایدگام بایناولرسدیان آن به نظر مالناس بودن آلوده کردن هوا و واجب بودن جبر

خودرو یکو رفع نقص از یفنینهمعایکتنها یدبه سرعت مرتفع شود چرا که شاکندیمیدشهر را تهديهوايشهروند.نشودیمارستانروانه بیکودکیالمندباعث شود سایکلتموتور سیا

)مقام معظم رهبري(ي اخامنهالعظمیااللهیتآيفتاوا

سؤالات مطابق ینبه پرتکرارتری،احکام فقهیشناسمرکز موضوعیسو رئياخامنهیالعظمااللهیتدفتر استفتائات حضرت آ:شده استشرح منتشر دینها باند که متن پاسخپاسخ دادهياخامنهالعظمیااللهیتآحضرتيبا فتاوا

هوا

بودن آنها که یمتقگرانيبه بهانهیشانپسماندهایمناسب در خروجيهوایلترهاياز فیاستفاده نکردن مراکز صنعت.1دارد؟یچه حکمشودیبه سلامت مردم مرساندنیبهوا و آسیموجب آلودگ

تواندیمیاته باشد و بسنجد که آداشايینهبرآورد هزیکیدبایندازدراه بياکارخانهیاکارگاه خواهدیکه میطبعا هر کسکه متعلق به عموم مردم است ییمربوط به هوا است تا هوایلتراز لوازم کارگاه و کارخانه فیکی. نهیاکار را انجام دهد ینا

مسئله در قانون هم ذکر یناگر ایالبته حت. یستنیزاست، تخلف از آن جایالزامیلترنصب فنوناگر طبق قا. آلوده نشودهم نباشند اما یدر ناراحتیاو مشقت باشند یمسئله در ناراحتینهوا را آلوده بکند و مردم به خاطر ايانشده باشد و کارخانه

کار را ینکه با توجه ایکار خلاف شرع است و کسینشود، انانمتوجه آیآلوده ضرر قابل توجهيهواینبه خاطر تنفس ا.دهد مرتکب حرام شده استانجام ب

از حد مجاز دارند اشکال دارد؟یشبیندگیکه آلاییاستفاده از خودروهایاآ.2

ايیستهقرار داده است، کار شایواناتو حیاهانتنفس افراد، گيکه خداوند برایصافيهواینآلوده کردن ایطورکلبله؛ بهاز حد مجاز است که قانونا ممنوع است استفاده از آن اشکال یشخودرو بیکیندگیاگر واقعا آلایاما از نظر شرع. یستن

به یاديخودرو ضرر زینایندگیکه آلادهدیمیصصاحب خودرو تشخینکرده باشد ولعاگر قانون هم منیالبته حت. دارد.یستنیزخودرو جاینمضر است، باز هم استفاده از ایگرانسلامت ديو واقعا برازندیمیگراند

شهر آلوده است چه يکه هواییهادر زمانیعموميیهنقلیلو عدم استفاده از وسایشخصيیهنقلیلوآمد با وسارفت.3دارد؟یحکم

به تعدادشان اضافه شود به آن یلوساینکه هر چه اياگونهشهر آلوده باشد بهيو هواییاستثنایتوضعیکیتاگر وضعهستند ضرر قابل یو تنفسیقلبهايیماريکه دچار بيافرادیژهومردم بهيهوا براینو تنفس اشودیاضافه میآلودگ

شود و ضرر معتنابه به مردم برساند، کار حرام مرتکب یآلودگینایشسبب افزایصورت اگر کسینتوجه داشته باشد، در ا.مراعات شودیدبایاورندنیرونرا بیشخصيهینقلیللذا اگر مسئولان اعلام کردند که مردم وسا. شده است

اشکال دارد؟یعموميیهنقلیلاستفاده از وسايبه جاینسرنشصورت تکبهیهنقلیلاستفاده از وسایاآ.4

یباعث شود هوا آلوده شده و ضرر قابل توجهیشخصيیهنقليیلهاگر وسیم؛ضرر نزنیگراناست که ما به دیناصل بر ایوجود ندارد و آلودگیشخصيیهنقليیلهاستفاده از وسيبرایاگر ضرورتیطورکلبه. کار حرام استینبه مردم برسد، ا

.یستنیزکار جاین، ازندیاست که به سلامت مردم ضرر ميحدبه

دارد؟یشود اشکال شرعیگرانتنفس ديشدن فضاکه موجب آلودهیدر حالتیگارکشیدنسیاآ.5

ضرر قابل توجه دارد، استعمال آنها حرام یشبرایانو قلیگارمثل سیاتباشد که استعمال دخانینایصشتشخیاگر کس.ترك استعمال آنها بهتر استیتوضعیناست، در ایدهنرسیقینهرحال به بهیاحد ضرر ندارد یندر اداندیاما اگر م. است

داشته یگرانديبرایضرر قابل توجهینکهایاشود یگراندیتو موجب آزار و اذایگاربکشد و دود سیگارسياگر فردحالااما یست،آنان نداشته باشد، حرام نيضرر قابل توجه برایانباشد یگراناما اگر موجب مزاحمت د. کار حرام استینباشد، ا

.ترکش بهتر است

که یهنقلیلاگزوز وسايبوق زدن، صدایست،نیگردهايیکمتر از آلودگیضررش گاهیصوتیآلودگینکهبا توجه به ا.6دارد؟یچه حکمشودیمیمارانموجب آزار بیآزاردهنده است و گاهیگاه

یواناتحیکند حتیدتولياآزاردهندهيکه صدایزيهر چینداشته باشند و همچنياآزاردهندهيکه صدایهنقلیلوسااما اگر صدا . یستنیزکار جاینایندازد،شود و آرامش آنها را به خطر بیگراندشیآنها موجب سلب آساياگر صدایخانگ

.نداردیاشکالیستاست و آزاردهنده نیدر حد معمول

هاآب

اشکال دارد؟یابه دریو نفتیمیاییمواد شيزباله و پسماندهایختنر.7

جهتیبیاهانو گیواناتحیستیزیطشرایحتیابرهم بخورد یگراندیستزیطکه آرامش محیمانجام بدهياگر کاراز یاريبسیزندگیطکه محیاهادريمسئله دربارهینمخصوصا ا. یستنیزکار جایناینند،دچار مسئله بشود و آنها آزار بب

ها هستند و انسانییمواد غذایناز منابع مهم تأمیکیامروزه زیانآب. کندیاست صدق میموجودات و مخلوقات الهیااز درینجامنظور ما در ا. کار حرام استینهم لطمه بزند، ایانبه آبزینوارد شود که همچنيالطمهیاهااگر به درینبنابرا

.شودیهم م... و هایانوسو اقهایجو خلهایاچهاعم است و شامل در

بابت ايیمهو اگر جریستنیزوع باشد که تخلف از قانون جاممنیکار از نظر قانونیناگر هم ای،حکم شرعینبر اعلاوه.بپردازندیدافراد بایرد،کار تعلق بگینا

یآبچون الان دچار کمیاندارد؟ یاشکال شرعیدنیعنوان آب آشاممجدد از آن بهيفاضلاب و استفادهيیهتصفیاآ.8یم؟کار را بکنیناضطرار ایطبه حکم شرایممجبوریم،هست

ينجس باشد، برایاگر فاضلاب. پاك و حلال باشندیدباهایدنیکلا نوشیاخوردیکه مییو غذانوشدیکه انسان میآبيسلامت انسان ضرريبرایمصرف آن آب از نظر پزشک: اول: یفتددو اتفاق بیدگرفت بایدنیآنکه بشود از آن آب آشام

ینکردند که ایهتصفياگونهاگر فاضلاب را به. هم پاك بشودیاز نظر شرعکهبرسد يابه مرحلهیدبا: نداشته باشد و دوماست ییجاياضطرار برا. یستمسئله مربوط به حال اضطرار هم نینندارد و ایدو شرط انجام شد، مصرف آن آب اشکال

.خوریمیحرامش را میستاگر حلالش نیدکه انسان بگو

ندارد و يضرریچهگویندیمیشگاهیدست آمد که از نظر آزمابهیکردند و آب زلالیهاگر فاضلاب را تصفبنابراینسالم شد خود به خود پاك یاز نظر پزشکینکهاما فاضلاب به صرف ا. پاك هم شده بود، مصرف آن اشکال نداردینهمچن

ايشدهیهآب تصفینبنابرا. مخلوط بشودبا آب کریاطبنابر احتیحتیاوصل به آب کر بشود یدشدن باپاكيبراشود؛ینمکه يحدمتصل به منبع شهر که وصل به کر هست متصل بشود بهیرشیکبه یدر خروجیدباشودیجمع مجایککه در

.نداردیصورت پاك هم هست و مصرف آن اشکالیندر ا. با آن مخلوط بشود

کار خلاف شرع است؟ینایاآکنند؛یاستفاده میاريآبياز فاضلاب برایآباز کشاورزان در اثر کمیاريبس.9

يکود نجس پایاشود یاريشده با فاضلاب آبمحصولات کاشتهینکها. یستنداشته باشد خلاف شرع نیاگر منع قانونیر؛خییرب تغآینو اگیردیخاطر آنکه استحاله صورت مبهشود؛یشده نمشدن محصولات کاشتهشود موجب نجسیختهآنها ر.نداردیاست و مشکلپاكمحصولات یگردیایوهمینبنابرا. دهدیمیتوضع

دارد؟یچه حکميو کشاورزیمصارف صنعتيبرایرزمینیزيهااستفاده از آب.10

ینکه من فقط در ایدنفر بگویکنباشد که مثلا گونهینا. خودش نگاه کندیزندگیطفقط به مدت و محیدنبایهر کسشصت سال ینکه به ادهمیانجام ميرا جوریمهم زنده هستم و کارهایگرو تا پنجاه شصت سال دکنمیمیمزرعه زندگ

حفر کند یفرد چاهینممکن است ا. ندارمیندگانو آیگرانمصالح دبههم يوارد نشود و کارياخودم لطمهینزمینو اها سطح آبیارودیمیناز بیرزمینیآب زيهاسفرهزند؛یلطمه میعیکار به منابع طبینباشد، اما با ایداو مفيکه برا

وارد یبکشور ما هست آسکاتو جزء برکردهیمیاريهزاران سال مزارع را آبیدکه شاییهابه قناتیارودیمیینپاکه ییدر جاهایرزمینیزيهااستفاده از آبینبرابنا. اندآمدند قانون وضع کردهینمسائل مسئولینخب با توجه به ا. شودیم

ملک یایداگرفتهیاما اگر مجوز قانون. یستنیزاست جایگراندیکه ملک شخصییدر جاهایاوجود دارد یمنع قانون.هم ندارد اشکال نداردیهست و منع قانوننخودتایشخص

بودن از با توجه به ممنوعیافراد کنار رودخانه و افراد محلینساکنيصورت محدود برابهیماهیدبدانم صخواستمیم.11یر؟خیاباشدیمیزجابانییططرف مح

که متعارف هست يآن مقداریستو حرام است؛ اما اگر ممنوع نیستنیزممنوع هست جایکار از نظر قانونیناگر ا.نداردیاشکالیدشص

چگونه است؟یدشدهصیام شده باشد، حکم خوردن ماهانجیدکه اگر قبلا صاندیدهادامه پرسدر

اگر . یداز آن استفاده کنتوانیدیو نمشویدینمیداکردهیدممنوع بوده، شما مالک آنچه صیدپاسخ آن است که اگر واقعا ص.یدبرگردانالمالیتبیحساب عمومیاآن را به مرکز مربوطه یمتقیدو بایدضامن هستیداهم قبلا استفاده کرده

ییکارهايدارد برایانها جرباغدر کوچهیو باغبانیاريآبيکه برایآبهاييجویژهوو بهيجاريهااستفاده از آب.12دارد؟یشستن خودرو چه حکمیایدنمانند وضو، آشام

یخوردن اشکالآبیاوضوگرفتن یاظرف یکبرداشتن به مقدار مثلا ها مانند آبآبگونهینو متعارف در ایتصرفات جزئ.یرخیاهستند یآب راضینصاحبان ایماگر ما ندانیندارد حت

سطل آب بردارد یکیحالا ممکن است کس. آب لازم داردیاديچراکه مقدار زیست؛نیتصرف جزئیگرشستن خودرو دامادارد یکه صاحب شخصیآبيرا در کنار جوینماشینکهکند که متعارف هم باشد؛ اما ایزرا تمینماشيیشهو با آن ش

.یرخیاهست یکه صاحب آب راضیندببیدو باستایرمتعارفکار غیناید،را بشوینشمتوقف کند و ماش

هم نباشد؛ یو منعیندرا آنجا بشوهایشانینباشد که افراد بروند و ماشگونهینايجویکممکن است عرف محل البته.صاحب آب اشکال دارديباشد، بدون اجازهیرمتعارفندارد؛ اما اگر غیاست و اشکالکار متعارفیناینجاا

یاهانو گینزم

است؟یثواب خاصيدارایعموميهامکانیادر منزل یاهکاشتن درخت و گیاآ.13

یههوا را تصفیاکندیفضا را سبز میامعنا که ینهم به ایاهکاشتن گ. درخت کاشتن از نظر اسلام ثواب داردیطورکلبه.آن هم خوب استدهد،یاست که ثمر میاهانیگیاکندیم

یابود، یاگر مکان عمومیم؟خوب است درخت بکارییدر هر جایاآ. مراعات شودیدهم هست که باايیهاحکام ثانواماهم در یهخوب است اما حکم ثانویاهو کاشتن گيدرست است که اصل درختکارینمنزل خودمان بود چگونه است؟ بنابرا

یگراندر ملک د. درخت کاشتشودیبدون اجازه نمیعموميجاهادر. در ملک خودمان باشدیداولا با. مطرح استینجااهم اشکال داشته باشد؛ مثلا یاز درخت کاشتن در ملک شخصیممکن است نوعیحت. یمکه درخت بکاریستیمهم مجاز ن

یهبه همسازارکار آینا. دهدینم میهباغچه به ساختمان همسایندرست کرده، اما چون درست نساخته، اياباغچهيفردشود، فضا سبز شود، شهر سرسبز باشد، به یهتا هوا تصفیدکنياند درختکارگفتهینکهايبه بهانهتواندیاو نم. است

.آزار برسانداشیههمسا

آنها را قطع کرده و چوب آنها را یو پس از مدتکاریمیرا میکه در آن درختانیمداریباغما در شمال کشور.14است؟یزکار جاینایاآفروشیم؛یم

است که فضا و ینبنا بر ایناز منظر د. یدبکاریگريآن درخت ديجابهید،را قطع کردیکه اگر درختیمداریاتاولا در روا.رسبز باشدبا طراوت و سیدبایعتطب

اگر متعلق به یاخودمان باشد یاگر درختان ملک شخصشودیکه صرفا از چوب آنها استفاده میکردن درختانقطعثانیا.کار نباشد اشکال نداردینايهم برایمنع قانونینمالک باشد و همچنياست، با اجازهیگراند

قطع درختان را ممنوع بکند؛ چراکه یطورکلشخص هم باشد، اما قانون بهیکمتعلق به یممکن است باغوقتییکاماها قرارگرفته در داخل درختان باغیدنهست که بریاگر قانونینبنابرا. شودیشهر ميوجود آن درختان باعث سلامت هوا

.تخلف کردیدراعات شود و نباقانون میدهم نباشند، بایوهدرختان مغبایناگر درختان ایشهر را ممنوع کرده باشد، حت

دارد؟یچه حکمیلاساختن برج و ويبزرگ برايقطع کردن درختان در شهرها.15

.یستنیزوجود داشته باشد، قطع درختان جایاگر منع قانون

دارد؟یدرختان چه حکميشکستن شاخه.16

. کار حرام استیناست، االمالیتمثلا اموال بیادرخت متعلق به مردم یناگر ا. درختان را شکستيشاخهیدنباجهتیب.اموال استجهتیببردنینازبیادرخت، اسراف يشاخهیکاوقات شکستن یما است، گاهیاگر هم باغ شخص

دهد، ريیشتبيیوهدرخت مینکهايکه آن هم کار اهل فن است براکنیدیاست که شما درخت را هرس موقتیکاما.اشکال نداردینا

يجایاکاشتن در منزل يوجود دارد برایعموميفضایاکه در پارك یاهیگیاکوچک از درخت ياکندن شاخهیاآ.17دارد؟یاشکال شرعیگرد

یگريديو در جایدببرتوانیدیباز هم نمیر،خیادارد یکه منع قانوندانیدیدارد اشکال دارد؛ اگر هم نمیبله؛ اگر منع قانون.خواهدیکارها اجازه مینالبته معمولا ا. نداردینداشته باشد اشکالیاما اگر منع قانون. یدقلمه بزن

چکار کنم؟یدام؛ الان بارا حک کردهيانوشتهیدرختيبر رویزيبا جسم تیشسال پینمن چند.18

صاحب یدکه ضرر به آن وارد شده، بایدادر ملک او کردهیهرحال شما تصرفبوده و بهيفردیاگر آن درخت ملک شخصبه یداست، به مقدار خسارتش بایدهبوده و خسارت دالمالیتو بیاگر آن درخت جزو اموال عموم. یدکنیآن را راض

.یدبرگردانالمالیتب

وارد یاما اگر خسارت. ضمان نداردینبوده است، خب ایحبش راضهم که صادانیدیوارد نشده است و میاگر نه، خسارتامادرخت او با چاقو ينبوده که رویو صاحب درخت راضیگريحال تصرف شده است در درخت متعلق به دیننشده، در ع

.صاحب درخت جلب شودیترضایدبایسند،بنویادگاري

هم دارند و کنار یکه در بهار طراوات خاصيازندهیاهانکندن گینو همچنیاهانهرس کردن درختان و گیاآ.19است؟یزجااندییدهرویوهدرختان م

اما . نداردیآنان باشد اشکالياست با اجازهیگراناگر در ملک دیاانجام شود یکار در ملک شخصینکه ایدر صورت.دهدیاجازه را به ما نمیندارد و قانون ايمتصدیرازید؛را چيشهريهابوستانیایگراندینزمیاعلف هرز باغ توانینم

دارد؟یچه حکميکاشت درخت در معابر شهر.20

حالا . اجازه را داده باشدینقانون به آنها ایعنیمجاز باشند؛ یدبکارند بایدرختیمعبر عمومیکدر خواهندیافراد اگر ميبه معنایناعلام کرده باشند که هر کس در مقابل منزلش درخت بکارد؛ ایبه صورت کليشهرینممکن است مسئولهم یو منعکارندیخود درخت مياست که افراد در مقابل منزل و مغازهاینعرف محل و شهر ینکهایا. مجاز دانستن است

ر جا خواستم درخت بکارم، در هخواهمیمیدبگویبخواهصورت دلبهیکسینکهاما ا. هم خوب استینایست؛در کار ن.مجاز باشدیاز نظر قانونیدو باشودینمطورینا

دارد؟یمجالس چه حکمیینتزيبرایاهانها و گگلیدنچ.21

گل متعلق به ملک خودمان را یاوجود نداشته باشد و ثانیکه اولا منع قانونیکار اشکال ندارد؛ البته در صورتیناصل ا.باشدیگريصاحب ملک ديبا اجازهیاینیمبچ

یرمسیريهر مسکنندیتصور میگاهیرها،با مسییعدم آشنایلبه دلروندیبه روستاها میحتفريکه برایمردم.22و باغ یرممکن است وارد مسکهیوجود دارند مجاز است؛ درحالیرکه در آن مسیدرختانيیوهاست و خوردن میعمومیشترينمود بدربهیزدهمسئله مخصوصا در مراسم سینا. باشدیهم جزو اموال خصوصیوهشده باشند و درختان میشخص

مسئله چگونه است؟ینحکم ا. دارد

در آن به عمل آمده بدون اجازه یکه با زحمت محصولهاییینهرحال به زممناطق مراعات کنند که بهیندر ایدافراد باشده است که محصول در آن کاشتههاینزمینا. کارها حرام استینمحصولات لطمه نخورد که ایاینوارد نشوند و زم

.در آن بدون اجازه وارد شدیداگر حصار هم نداشته باشد نبایحت

هم يدر آن کاشته نشده و حصاریزيکه چیعیوسهايینمثل عبور کردن، نمازخواندن و نشستن در زمیتصرفات جزئاماو یننددرختان بنشيپاها،ینزمینبروند در اتوانندیافراد مینبنابرا. یستبه اجازه از صاحب آن نیازرد اشکال ندارد و نندا

.خوردنمیییهم به جايااستراحت کنند؛ لطمه

جاها عرف محل هم یکه در فقه آمده است و در بعض» حق الماره«عنوان بهیمداریحکم کلیکما یوهخوردن ميدربارهیطیبخورند؛ البته شرایردرختان آن مسيیوهاز متوانندیمروند،یدارند میريراه و مسیککه در ياست که افرادینهم

یباشد؛ و به شرطیردر همان مسیعنیرا عوض کنند، یرمسخوردنیوهبه قصد مدنباشد که افراگونهیندارد؛ فرمودند که ا

که یرا همراه خود نبرند و فقط بخورند؛ آن هم در صورتايیوهمیننزنند و همچنياو محصول ضربهینکه به درخت، زمورود «زده شده که ییهست تابلووقتیک. نشده باشدینزمیااز طرف صاحب باغ یمنعیانداشته باشد يآنجا حصار

یستکه معلوم نیرهاییمسینهمچن. یستنیزار جاکینبخورد که ایوهنرود عبور کند و وارد شود و میکسیگر؛ د»ممنوعشودیهم نمینجاهاخودش قرار داده است، در ايبرایاست و کسیخصوصیرمسیر،خیاکندیحق الماره در آنها صدق م

.خوردیوهرفت در آنجا و م

که ما یستندنیکه صاحبانشان راضدانیمیما میها حصار ندارد ولو باغهایناست که زمياگونهاگر هم عرف محل به.خوب استیاطدر موارد مشکوك احتیطورکلو بهیستنیزجایوهجاها هم خوردن میندر ایم،را بخورهایوهم

يکه بر رویپس از مدتینکهبا توجه به اشودیمینهآنها هزيو ادارات که براهایابانخيهاچمنيراه رفتن بر رو.23دارد؟یچه حکمکندیمیداپیزشتيسبز چهرهيو فضاروندیمینآنها راه رفته شود از ب

ینتی،زیاهاندر آن باشد، چه گیخوردنیاهیشده، حالا چه محصولات گکاشتهینزمبردنینزدن و از بیبآسیطورکلبهسبز وسط يباشد مثل فضایبه املاك عموممتعلقیاباشد یگراندیچه در ملک شخصیاد،زیاکم باشد یاهانچه آن گ

.ها حرام استبوستانیاهایابانخ

حفاظ یستآنها که واجب نياند؟ خب نگذاشته باشند؛ برافضا نگذاشتهینايبرایچرا حفاظیندبگویممکن است برخحالا.یستنیزجایگرانکه ضرر رساندن به اموال دیمبدانیدما با. بگذارند

یست؟چیعتزدن در روز طبآداب چمن گرهيما دربارهیفتکل.24

که افراد چمن را گره یآن غرضيهم براايیدهنشده است و اثر و فاییدهم تأینیندارد و از نظر دییمسئله مبنایناصل ا.نداردزنندیم

ینو اگر زمیدوارد بشوکهیستنیزکار جایناصلا ایباشد گاهیعمومياگر چمن متعلق به فضاهاینبر اعلاوههم اگر وارد یخسارت. یدانباشد مرتکب حرام شدهیراضینو اگر صاحب زمیدوارد آن بشویدمردم هست، نبايشدهکاشته

.یدجبران کنیدبشود با

دارد؟یچه حکمیاباندر بیو خوراکییدارویاهانکندن و استفاده از گ.25

ممنوع نشده یستزیطهم ندارد و از نظر سازمان حفاظت محیکار منع قانونینو ایستافراد نیملک شخصیناگر زم.نداردیاست اشکال

یدااز منکر پیمصداق نهیمکنینهیستزیطزدن به محو لطمهیعموميزباله در فضایختنرا از ریاگر کس.26کند؟یم

است؛ يهر کار ناپسندیمنکر از نظر فقهیر؛خیااز منکر هست یکار نهینایاکه آفهمیمیمیم،منکر را بدانياگر ما معنااگر ینبنابرا. از کار مکروه مستحب استیاز حرام واجب است و نهیگراندینه. حرامیاحالا ممکن است مکروه باشد

یستزیطزدن به محه و لطمهزبالیختناز موارد واقعا ریکه در بعض- ها حرام هست مکانینزباله در ایختنکه رییمنگواز یمکنیريجلوگیدما با. واجب استیااز منکر مستحب یکار هم مصداق نهیناز ایگرانکردن دنهی–حرام هست

.یستزیطزدن به محلطمه

دارد؟یاشکال شرعیعتدر کوه و دشت و طبشدنییهتجزيهاو زبالهیوهپوست میختنریاآ.27

کار اشتباه یکیامروز گاه. به سلامت مردم بزند حرام استیایستزیطبه محیعت،به طبی،کار لطمه به اراضیناگر اخواهیمیما مشود؛یمحسوب نمیعمل شخصیگرما دياز رفتارهایبعض. شودیوارد میاسلاميضررش به کل جامعه

. داردیمهمیعموميهاما لطمهيرفتارهاسريیکینبنابراباشد،گوالیگرانديکه برایمبسازياگونهرا بهيکشوریکها هم باز که حرام است؛ اما همانییمبگوتوانیمیهم نمیباشد که از نظر حکم شرعیکوچکيحالا ممکن است زباله

.استیدهکارها پسندیناز ایزمراعاتش خوب است و پره

دارد؟یاز سکنه چه حکمیخالیعیطبهايیطدر محیساختمانيهامصالح و مخروبهیختنر.28

یعاتضاینايیهدارد، تخلیهست که منع قانونیجزو املاك عمومیاافراد هست یها ملک شخصاگر آن مکان.یستنیزدر آنجاها جایساختمان

کرد؟زدایییابانخمس و زکات را صرف بتوانیمیاآ.29

يکارهایعنیهست » االلهیلسبیف«از مصارف زکات، یکیاشکال ندارد؛ چون یامور گاهینمصرف زکات در اکه شودیمیزگردريیدهسبب پدهایابانهست که گسترش بوقتیک. هست انجام بشوديکه لازم و ضرورياالمنفعهعام

.ند و درخت بکارندکنزدایییاباناست که بلازمهرحال و بهکندیمیتباد اذشود،یبر اثر آن هوا آلوده م

یدامور صرف کند، حتما بایناياز خمس را برایخواست که مثلا بخشیخمس مصارفش مشخص است و اگر کساما.یستنیزکار جاینو بدون داشتن اجازه ایرداجازه بگ

شود؟یغصب محسوب ماششدهیفتعريملک خارج از کاربریکاستفاده از یاآ.30

باشد و در آن يکشاورزيمثلا با کاربرینزمیکمعنا که اگر شخص مالک ینبه اشود؛یغصب محسوب نمییمبگوینکهاما ا. کند، غصب نکرده، اما تخلف کرده است و از باب تخلف از قانون مرتکب گناه شده استيسازساختمان

.یستونه نگینایر،غصب است و نمازخواندن در آن باطل است، خینزمینا

یشده است؛ از نظر شرعمحیطییستاز معضلات زیکیها ها و ساحل رودخانهکنار جادهها،یابانزباله در خیختنر.31دارد؟یکارها چه حکمینا

را یتوضعینو اآیندیمیوقتیگراند. کندیرا مخدوش میکشور اسلامیکيرا خراب و چهرهیستزیطکارها محینا.و نظافت استیزگیپاکیزي،که فرهنگ اسلام، فرهنگ تمیفرهنگ مسلمانان است در حالینکه اگویندیمبینندیم

یناز ایدافراد بازند؛یضربه میستزیطبه محکند،یچهره کشور ما را زشت مینکهکار ما فارغ از اینموارد ایدر برخثانیا.کنندیزاز موارد حرام هم هست پرهیاريکارها که در بس

.داردالمالیتبيبرایاديزیها بار مالزبالهینايآورجمع. کندیمیلرا به کشور تحمیاديزیاربسيینهکارها هزیناالثاث

. درست از آنها استيبه استفادهیالهيهاآوردن شکر نعمتيجااست که بهینمورد توجه باشد ایدکه بایگريدينکتهیسواحلیبا،زیعتطبیکخداوند . شودیکردن آنها محسوب مکردن از نعمات، کفران آنها و خرابنادرستياستفاده

گوناگون کفران کنند؟هايینعمات را با آلودگینایبرخبایدچرا . استیدهمطبوع به ما بخشییبخش و هوالذت

یکدور انداختن آنها خودش گونهینمجدد است و ايها قابل استفادهزبالهیناز ایاريهم آن است که بسيبعدينکتهها را به صورت زبالهینخوب است که افراد ا. نمودیافتبازشودیمواد را مینهرحال ابه. کفران نعمت استیگردينحوه

.شودیافتجداگانه کنار بگذارند تا باز

ما هست؟يبر عهدهايیفهتر وظيهاخشک از زبالهيهادر قبال جداکردن زبالهیاآ.32

از یست،را نگفتند و قانون نیناگر ا. یدجدا کنیدبله باید،را از هم جدا کنینهااند ااست که گفتهیناياگر قانون شهرداررا با یافتخشک و قابل بازيهاواقعا اسراف است که ما زبالهیگردیندارد؛ اما از جهتیجهت تخلف نکردن از قانون اشکال

ممکن است اسراف محسوب شود که اگر اسراف باشد، ینا. اندازیمیدور میکا و بدون تفکجیکصورت تر بهيهازباله.نداردیاشکالیست،نگونهیناما اگر ا. حرام است

یواناتح

دارد؟یچه حکمیواناتشکار ح.33

اعلام شده باشد، شکار در » شکار ممنوع«از مناطق یکیعنوان بهيااگر منطقهیعنیاگر شکار از نظر قانون ممنوع بود، یواناعلام کرده باشند، شکار آن حیرقانونیرا غیواناتاز حیاگر مسئولان شکار نوع خاصینکهایا. یستنیزآن منطقه جا

یوانیخوراك خودش حینتأميمثلا برایگذران زندگيبرایمباح است و اگر کسلعمیکشکار ینهااز ایرغ. یستنیزجا.نداردیممنوع نبود شکار کرد، اشکالیرا که از نظر قانون

شودیخاص ميرفتن آن گونهیندر حال انقراض که باعث از بیواناتحيشکار غذایادر حال انقراض یواناتشکار ح.34دارد؟یماست چه حکیوزلازم يکه غذایبز کوهیایرانیایوزدارد؟ مثلا شکار یچه حکم

ياگونهبهیدنباینبنابرا. ها داردانسانیو زندگیعتدر طبيآثاریکینداشته و همچنیحکمتیواناتحيهمهینشآفرممنوع یوانشکار آن حیاگر در قانون کشور و نظام اسلامینکهافزون بر ا. برودیناز بیخاصيگونهیکعمل کرد که

.کنندیزپرهیدو بایستنیزبود، جا

دارد؟یچه حکمیرقانونیخوردن گوشت شکار غ.35

هر یحکم شرعیکاگرچه طبق شود؛یرا که شکارکردنش ممنوع است شکار کرد اصلا مالک آن نمیوانیحیکسیوقتاگر یعنیحکم است؛ ینفوق ایاما قانون کشور و نظام اسلامشود،یآزاد را شکار کرد و گرفت مالکشان مهايیوانکس ح

را شکار کند غاصب است و یوانکه آن حیممنوع است، کسحیواننوع یکبود که شکار ینایقانون کشور و نظام اسلامکه اگر گوشت را دور ییدممکن است بگو. یستنیواناستفاده کند و مالک گوشت آن حتواندیهم نمیواناز گوشت آن ح

اگر . دهدحویلبرود و لاشه را تیدباگیرندیمیلتحوینگوشت را مسئولیناگر خود اینجادر ا. شودیکه اسراف میزدبراگر گوشت را استفاده کرده است، بابت آن یبرگرداند و حتالمالیتگوشت را به بینپول ایدباگیرندینمیلتحوینمسئول

.پول را برگرداندینایدبدهکار است و باالمالیتبه ب

آزار رساندن بدون قصد به آنها یادارد؟ کشتن و یجمله مورچه، سوسک و مارمولک چه حکمازيموذیواناتکشتن ح.36ها هستند؟است کدامیزکه کشتن آنها جايچطور؟ حشرات موذ

یحکم کلیناما اید؛را آزار نرسانرسانندینميو آزارکنندینمیتکه اذیواناتیاست که حینایقانون و حکم کلیکخب اگر رسانند،یداخل خانه آزار ميهاحالا ممکن است مورچه. یدرا نکشیوانیحیچهییمبگوتوانیمینم. استثنا هم دارد

سوسک، مگس و مارمولک هم يدرباره. شده استینهیواناتاگرچه سوزاندن ح؛نداردیکشتن آنها اشکالکنندیمیتاذینبشوند که ایماريباشند و سبب بیکروبهم نباشد، اما ناقل ميآنها ظاهریتممکن است آزار و اذیاست؛ حتطورینهم

.نداردیاشکاليموذیواناتحبردنینازبینبنابرا. نوع آزار استیکهم خودش

کشته شد، او یوانو آن حآزاريیبیوانحیکيرا گذاشت رویشبدون قصد کشتن، مثلا حواسش نبود و پاياگر فرداما.کردن خوب استمرتکب گناه نشده است؛ اگرچه مراقبت

یواناتحینا. خود افرادیصبه تشخگرددیاست برمیزهستند و کشتنشان جايحشرات موذیایواناتاز حیککدامینکهاامایمارياما ناقل بیستظاهر نکه آزارشان در ییو چه آنهارسانندیمتعارف ميظاهریکه آزار معمولییهستند؛ چه آنهایادز

.هستندیکروبو م

است؟یزجایماز آنها دارموردیکه ترس بیکشتن حشراتیاآ.37

که یستگوشت هم که نحلالیوانو حرساندینمیبه کسيآزاریواناگر آن ح. یستنیزباشد، نه، جاموردیاگر ترس باما اگر . یستنیزجاینایدرا بکشیوانیحیکخوديیبینکهشخص بخواهد آن را شکار کند و از گوشتش استفاده کند؛ ا

.آزار برساند اشکال نداردیوانحینکه ااردهست که واقعا هراس دییجا و عقلاترس، ترس به

دارد؟یمدورکردن حشرات چه حکيبرایمیاییاستفاده از نفت و مواد ش.38

یایند؛داخل اتاق شما نیواناتکه حدهیدیرا در اطراف اتاقتان قرار میمیاییشيمادهیکیاندارد؛ مثلا شما نفت یاشکال.نداردیکار اشکالینا

دارد؟یچه حکمینتیزياستفادهيداشتن آنها در منزل برامثل عقاب و نگهیواناتیکردن حخشک.39

یهم مورد نهیواناما اگر ممنوع نباشد، آزار رساندن به حیست؛نیزکار جاینشکار عقاب ممنوع باشد، ایقانوناگر از نظر ینصرفا با ایاورندبیوانرا سر حییبلاینبخواهند چنینکهاینبنابرا. کردیتاذیدندارند را نبايکه آزاریواناتیح. استیند

.نداردیباشد اشکال»یآموزش«مثلا امر ییعقلایاما اگر قصدشان غرضیست؛نیزکار جایناد،منزل باشینتمنظور که ز

دارد؟یشکار چه حکمیایحبه قصد تفریواناتحیتآزار و اذ.40

یتاذاو رایدو شکار نبایحتفريبرایست،آزاردهنده نیوانلذا اگر ح. یستنیزجارسانندیکه آزار نمیواناتیآزار رساندن به ح.نداردیرا شکار کرد و گوشتش را استفاده نمود اشکالیستکه شکار آنها ممنوع نیگوشتحلالیواناتحیکرد؛ حالا اگر کس

ینمانند حشرات بياموجودات زندهدانیمیو نمسوزانیمیآنها را مکنیمیميآورهرز را جمعيهاکه ما علفیزمان.41کار اشکال دارد؟ینایاآیر؛خیاآنها هستند

وقتیک. یرخیاهست ياکه وسط آنها حشرهینیدو ببیدها را بگردعلفيکه شما همهیستندارد؛ لازم نینه، اشکالیانرفته مآزاريیبیوانحیاجانور یککه دهیمیمياحتمال قویابینیمیمياحشرهیکهرز يهاعلفینهست که در ب

.یستصورت سوزاندن درست نینها، خب در اعلفینا

به پرندگان برخورد کرده و موجب مرگ آنها یایوحشیواناتکه به حيارانندهيیفهها وظدر جادهیدر هنگام رانندگ.42یست؟شده است چ

یانزینایدشده هست، خب بامحفاظتيمنطقهیکمثلا در یجزو اموال عمومیامتعلق به اشخاص یواناگر آن حخودرو هم به آن ینو اشدهیرد ميجانوریکبوده که يآزادیاباناما اگر تصادف در ب. ان شود و راننده ضامن استجبر

ینداده است، راننده گناهيتصادف روینچون که عمدا اینجادر است،ارفتهینو ازبیدهدیبآسیوانبرخورد کرده و آن ح.یستمرتکب نشده و ضامن هم ن

مثل سگ و گربه در منزل اشکال دارد؟یواناتیحينگهداریاآ.43

. یستنجس است؛ اما گربه نجس نیوانخود حیعنیاست؛ ینالعسگ نجس. داردیاديزيهاسگ با گربه تفاوتینکهاول اآزار اهیهسگ سروصدا دارد و به همساینکهو ا. یستنگونهینگربه ايخوردهیمسگ نجس و حرام است؛ نيخوردهیمنو یرهاکنند و مسیترا رعایطهارت شرعخواهندیکه مردم منیمسکويهاخصوص در مجتمعمسئله بهینا. رساندیم

موجب شود اشخاص نتوانند اعمال یواناتحينگهدارکهیاست، درصورتیادوجود دارد و ترددها هم زیامکانات مشترکیماريموجب با،از غذاهیبا بعضیوانمثلا تماس حیاآزار برسد یگانهرحال به همسارا درست انجام دهند و بهیشانعباد

.یستنیزشود جا

يبرایابه سگ دارد، یاجحفاظت از آنها احتيدارد که براياگلهیادارد، یباغیاکارخانهیاکارگاه یاگر کسیطورکلبهاما.نداردیاز سگ اشکاليدارباشد، نگهییکه عقلایگرياغراض د

از يدارنگهيحرام است؛ اما دربارهگوییمیرا نمیناکنند،یميدر منزل نگهداریسرگرميرا براياگربهینکهمثلا ایا.کنندینمیداملائکه حضور پشودیميکه سگ نگهدارياکه در خانهیمداریتسگ در خانه روا

یمتقگرانيو فروش پرندگان شکاریداز قانون را واجب نکرده است؛ لذا به خریتمرجع من تابعگویدیميفرد.44است؟یحکم حکومتینکهایاهست ياخامنهااللهیتحضرت آياز قانون فتوایتتبعیاآ. پردازدیم

یزجاخوردیبرهم میو نظم عمومشودیموجب هرج و مرج مینکهتخلف از قانون را با ایداز مراجع معظم تقلیککداماز آن یوضع شده است و تخطیحفظ نظم عموميتخلف از قانون که برایدمراجع معظم تقليهمهيبه فتوادانند؟یم

.یستنیزجاشودیموجب هرج و مرج م

.یستنیحضرت آقا هم حکم حکومتفتواي

یشپیهم از آن تخلف کرد، مشکلیهست که اگر کسیکه قانونییمبگوییجایکممکن است در يبه صورت موردحالااز نظر یفیآن قانون حکم تکلیست،آور نهم نکردند و روح قانون هم الزامیريهم وجود نداشت، جلوگیمنع قانونیامد،ن

از مثل عبور نکردن عابران . حرام مرتکب شده استییمبگوانیمتخلف کرد نتویمعنا که اگر کسینبه ا. نداردیشرععبور یکشاز خطیکم است که اگر کساشیادهعابر پهايیکشکه تعداد خطیخلوتیابانخیکدر یادهعابر پیکشخط

خاطر بهیوقتیکو اگر یردتبعات قانون را بپذیدشخص بایناما هم. که مرتکب حرام شده استییمبگوتوانیمینکرد، نماز قانون را لازم یتمن تبعیدمرجع تقلیدبگویکه کسینکهاینبنابرا. آمد، او مقصر استیشپياتخلف حادثهینا

.یستدرست نینپس اصلا به قانون عمل نکند، اداند،ینم

ياقتصادیتبوده و هرگونه فعالیعموميیفهوظیستزیطکه حفاظت از محداردیمقرر میاصل پنجاهم قانون اساس.45یو حقوقیقیاشخاص حقیاهاارگانیایدولتيهاهمراه باشد ممنوع است؛ حال اگر دستگاهیستزیطمحیبکه با تخر

يکاربرییرمثال فروش مجوز شکار، مجوز قطع درختان و تغرايبیست؟چیفتخلف کنند تکلینمبادرت به ایردولتیغدارد؟یتوسط مراکز مسئول چه حکم

االله و حضرت آقا و حضرت امام رحمهيما در فتاواینکها. مراعات شودیدهست بایاصلینکشور که جزء قوانیقانون اساسیزجا-هست یقانون اساسینشترکه مهم-یکه تخلف از مقررات نظام اسلامبینیمیمیداز مراجع معظم تقلیاريبس

تخلف از اصل یاتخلف از قانون ينحوکه بهیهرگونه عملنابراینب. استینظام اسلامینقوانیتنشانگر اهمیستن.حرامشودیمینپنجاهم بوده باشد ا

اما باشد،یحرام میاز نظر شرعینبود ایکه مصداق تخلف از قانون و قانون اساسیحال درست است که هر عملینعدر.ترم نگهبان هستمحيقانون هم با شورایربشود و تفسیردرست تفسیدوجود دارد که قانون باینجاايانکتهیک

)3(پیوست

گزیده بیانات مقام معظم رهبري

یرا به اصلیناشاره کرده است و مسئولیستزیطاز محیانتحفظ و صيیهرهبر انقلاب در موارد و به دفعات به قضطبیعی نشان بررسی بیانات مقام معظم رهبري در رابطه با محیط زیست و منابع . کرده استیهتوصیهقضیندانستن ا

اسلام انسان را به آباد ساختن زمین براي ایجاد حیات طیبه موظف کرده است که البته این اقدام : دهد که ایشان معتقدندمیاند که بشر، امانتدار این ایشان به درستی بر عدالت بین نسلی اشاره و تأکید کرده.باید در چارچوب حدود الهی انجام شود

شعار محیط زیستهاي بعدي بوده و منتقع شدن وي از طبیعت نباید منجر به تخریببراي نسل) طبیعت(نعمت الهی منابع ارزشمند به یناتبدیلسبز و يبه فضاهاهاياندازدستياست و لازم است جلویشعار خوب» درختیکیرانیهر ا«

یانات مقام معظم رهبري در زمینه باهمیرزنفوگرافییا.شودیکنندگان برخورد قانونگرفته و با سوءاستفادهیمانآهن و س.کرده استيرا جمع اوریستزیطحفظ مح

اهمیت محیط زیست

در . مسأله محیط زیست یا حفظ منابع طبیعی، براي ما مسأله اي تجملاتی و درجه دو نیست؛ یک مسأله حیاتی است* 14/12/1377.ن بخش باشدتلاش ما براي توسعه کشور، اولویت باید در ای

در شهر اسلامی، عدالت در تقسیم خدمات شهري، تأمین آرامش روحی و امنیت معنوي، ظهور و اعتلاي مظاهراسلامی و * 8/2/1378. انقلابی، عمران و آبادي و زیبایی، حفظ طبیعت و صفاي طبیعی، همه با هم باید مورد توجه قرارگیرد

عاطفی، اخلاقی، معنوي و هدایت گرانه است و برخورداري از -اعم از جاندار و بی جان -ط نگاه اسلام به طبیعت و محی* 20/3/1382. مواهب طبیعی نیز بر پایه ي اصولی متین، عادلانه، حکیمانه، متوازن و سازنده استوار گردیده است

. جزو مسائل فرعی نباید به حساب آوردمسئله ي گیاه و بوستان و درخت و این چیزها جزو مسائل اصلی است؛ اینها را* 17/12/1389

سیاست براي چیست؟ اقتصاد براي چیست؟ خدمات گوناگون شهري و کشوري براي چیست؟ اصلا پیشرفت کشور براي *

اگر محیط زیست تخریب شد، همه ي اینها . چیست؟ پیشرفت براي این است که انسانها زندگی سالم و مطلوبی داشته باشند17/12/1389. محیط زیست اینجاستاهمیت . خواهد شدباطل

منابع طبیعی ثروتهاي ملی اند؛ مال این دولت و آن دولت و این وزیر و آن وزیر که نیستند؛ اینها مال ملتهاست؛ آن هم نه * 17/12/1389. کنندملتها در یک نسل؛ ثروتی است متعلق به ملتها در طول تاریخشان؛ از اینها باید استفاده

جلوگیري از رفتار غلط با محیط زیست

همه ي این پدیده هایی که شما می بینید علیه محیط زیست و در آلوده سازي محیط زیست وجود دارد، ناشی از بد * 14/7/1379. استفاده کردن از امکانات طبیعی است

جدیت در کار، این سرزمین را از تضییع خسارت بار منابع مسئولان کشور باید با برنامه ریزي دقیق، مدیریت صحیح و * 14/12/1377. حیاتی و طبیعی و ضایع شدن درخت، آب و خاك نجات بدهند

. تخریب محیط زیست معلول نابرابریهاي اجتماعی و استفاده غلط از طبیعت و یکی از عوامل تضییع حقوق انسانها است* 20/3/1382

عادلانه در تعامل با طبیعت و آلوده ساختن محیط زیست در کشورمان نشان دهنده فقدان شیوه هاي ناصحیح و غیر* . آگاهیهاي زیست محیطی و ضعف ساز و کارهاي قانونی در صیانت از محیط زیست و جلوگیري از آلوده ساختن آنست

20/3/1382

21/7/1385. واهی در مقابل طبیعت استنادیده گرفتن محیط طبیعی زیست انسان هم نتیجه طغیان، خودبینی و خودخ*

مانع سوء استفاده کنندگان از جنگلها و مراتع طبیعی خصوصا در نزدیکی شهرهاي بزرگ شوید و مراقب باشید دایره غصب 18/12/1388. و تصرف نابجا توسعه پیدا نکند

را به دنبال دارد که همه ي از بین رفتن محیط سبز اطراف شهرها ، به خصوص جنگل ها، مشکلات متعدد بشري * مسئولین مرتبط با موضوع در دولت، مجلس، قوه ي قضائیه و شهرداري ها باید براي جلوگیري از پیشرفت این حرکت غلط،

15/12/1391. اقدام جدي به عمل آورند

اطراف در اطراف شهرها گاهی جنگلکاري هائی شده لیکن آن چیزي که ثروت اصلی کشور است، که مناطق سبز* 15/12/1391. شهرهاست، باغات داخل شهرهاست، و بخصوص جنگلهاست، باید محفوظ بماند

ى گسترش فضاى سبز، در سطح کشور فعالیت دارند، بایستى ما تشکر کنیم و به آنها ى کسانى که در زمینهاولا از همه* عزیزمان بخواهیم که به مسئلهى فضاى سبز اهمیت بدهند و ى آحاد مردمى مسئولان و همهثانیا از همه. خدا قوتى بگوییم

گیاهازاستعبارتکه–مانع بشوند از اینکه کشور و ملت و زندگى مردم، از این کمک الهى، از این نعمت بزرگ پروردگار .بشودمحروم–اینهامانندودرختو

وزیرآقاىکه–کشورداخلآیدمىکهغبارهایىوریزگردهاىقضیهایناست؛مهمخیلىهمزیستمحیطىمسئلهاست؛مهمىبسیارىمسئلهواقعا–ادند میددارد،کهزیانهایىومسئلهاینازگزارشىمنبهاینازقبلروزکشاورزى چند

کنند،همکارىکنند،هماهنگىدولتمختلفبخشهاىىهمهوکشورمسئولینىهمهکلان،صورتبهکهداردجاو]. میکندوارد[کشوربهرابزرگىآسیبهاىبگیرند؛راآسیباینجلوىاینکهبراى

اى است؛ لازم است که به راجع به همین ریزگردها که گزارش هشدار دهندهبودندفرستادهمنبراىگزارشىیکهماخیرا.آن توجه بشود

که گفته میشود » هر ایرانى یک درخت«. ما از مردم خواهش میکنیم که درخت را پاس بدارند و فضاى سبز را اهمیت بدهندمیتوانندهرچه–رختکارى و فصل درختکارى است دایامکه–و در زبانها هست، شعار خوبى است؛ سعى کنند در این ایام

. بدهندافزایش] رادرختکاشت[

چهنگذارند؛وبگیرندبالخصوصمسئولانهمومردمهمرا،سبزفضاهاىبهگاهىمیشوددرازکهتطاولىتدسجلوواگر چنانچه شماها با قوت و والاهست؛شهروحوشحولکهآنچهوشهرىسبزفضاهاىچهومامراتعچهما،جنگلهاى

هاى البرز که در تهران ملاحظه میکنید، تا آن بالابالاهاى آن آهن و سیمان خواهد شد؛ یعنى قدرت برخورد نکنید، این دامنه. طور کسانى سوءاستفاده میکنندهمین

طور ب است؛ منتها باید در عمل بهریزى کردید، این خیلى خوحالا اینکه شما میگویید که نشستید و روى این مسئله برنامه. .شاءاالله موفق باشیدانمحسوس این مشاهده بشود و انسان بداند که واقعا یک کار اساسى دارد انجام میگیرد؛

15/12/1392

تقویت و حفظ محیط زیست

زندگی از اساسی ترین حفاظت از محیط زیست، جنگل ها و منابع طبیعی و فراهم کردن فضایی سالم و با طراوت براي * 17/12/1389. وظایف است که مسئولان باید آن را در اولویت کاري خود قرار دهند

بی اعتنایی به درخت و گیاه و تباه کردن عوامل طبیعی، براي کشور ضایعه آفرین است، ایران به لحاظ وسعت خاك یکی * تفاده از موجودي آب و با تکیه بر روشهاي علمی، تمامی این از کشورهاي غنی جهان محسوب می شود، بنا بر این باید با اس

14/12/1377. سرزمین وسیع را به طور یکپارچه تحت پوشش گیاهی قرار دهیم

ما یک درخت میکاریم، معنایش این است که جوانها که چندین برابر نیروي یک آدم پا به سن گذاشتهاي مثل ما در آنها * دارند، تعداد بیشتري درخت بکارند و مردم عزیز کشورمان عادت کنند به سنت ایجاد این وجود دارد و نشاط بیشتري

18/12/1388. ي حیاتوسیله

این مراسم درختکاري، اقدام نمادینی است تا جوانان با نشاط و مردم عزیز کشور به کاشتن درخت و ترویج این سنت * 18/12/1388. خوب عادت کنند

ین و مهمترین نقش را در احیاي فضاي سبز کشور بر عهده دارند و باید در عین توجه به ایجاد فضاي امروز مردم موثرتر* 15/12/1390. سبز جدید، مراقب جنگل ها، باغات، مراتع و زمین هاي حاصل خیز موجود هم باشند

اه به مسئله آب و هوا، نگاه من خواهش می کنم مسئولینی که در بخشهاي مختلف هستند، به این نکته توجه کنند که نگ*

به مسئله غبار، نگاه به مسئله دود، نگاه به مسئله هواي سالم، نگاه به مسئله آب سالم، نگاه به محیط زیست سالم، نگاه به 17/12/1389. مسئله جنگلها، نگاه هاي اصلی است؛ اینها را در متن برنامه ها، در مجاري همه برنامه هاي زندگی بگنجانند

دگی به مسئله گیاه و بوستان و درخترسی

آفرین است، ایران به لحاظ وسعت خاك یکى از اعتنایى به درخت و گیاه و تباه کردن عوامل طبیعى، براى کشور ضایعهبىشود، بنا بر این باید با استفاده از موجودى آب و با تکیه بر روشهاى علمى، تمامى این کشورهاى غنى جهان محسوب مى

14/12/1377. وسیع را به طور یکپارچه تحت پوشش گیاهى قرار دهیمسرزمین

.ى گیاه و بوستان و درخت و این چیزها جزو مسائل اصلى است؛ اینها را جزو مسائل فرعى نباید به حساب آوردمسئله

ها به سمت اقتصاد، به سمت فرهنگ، به سمت مسائل درست است که در شمارش مسائل اساسى کشور، چشمها و نگاهلیکن اگر با دقت نگاه کنیم، مسائلى که مربوط به - معمولا اینجور است -پولى، به سمت مسائل سیاسى کشانده میشود . زیست انسانى است، بیشتر از آنها اهمیت دارد

اى چیست؟ اقتصاد براى چیست؟ خدمات گوناگون شهرى و کشورى براى چیست؟ اصلا پیشرفت کشور براى سیاست برى اینها اگر محیط زیست تخریب شد، همه. چیست؟ پیشرفت براى این است که انسانها زندگى سالم و مطلوبى داشته باشند

.اهمیت محیط زیست اینجاست. باطل خواهد شد

مثل مراتع، مثل منابع طبیعى، مثل -ى آب، خاك، هوا و آن چیزهائى که منتهى میشود به این چیزها واقعا اگر ما به مسئلهى صنعت و پیشرفت صنعتى و درآمدهاى فزاینده. نپردازیم، زندگى مردم شیرین نخواهد شد- جنگلها، مثل وضع شهرسازى

ى اینها باید مقدمه باشد براى اینکه کند؛ همهرین نمیکشور و افتخارات گوناگون علمى، متن زندگى و واقعیت زندگى را شی.مردم زندگى سالم و شیرین و مطلوب داشته باشند

ى آب و ى محیط زیست است، محیط زندگى انسانهاست، مسئلهى چیزهائى که مساس مستقیم دارد، مسئلهاز جملهى ى چیزها، اهمیت درجهو درخت است و بقیههاى آن، که خاك است و جنگل استهاى آن، بنیانآن وقت ریشه. هواست

.کندیک پیدا می

ى آب و هوا، نگاه کنم مسئولینى که در بخشهاى مختلف هستند، به این نکته توجه کنند که نگاه به مسئلهمن خواهش میاه به محیط زیست سالم، ى آب سالم، نگى هواى سالم، نگاه به مسئلهى دود، نگاه به مسئلهى غبار، نگاه به مسئلهبه مسئله

. هاى زندگى بگنجانندى برنامهها، در مجارى همههاى اصلى است؛ اینها را در متن برنامهى جنگلها، نگاهنگاه به مسئله17/12/1389

ایم هویت ایرانی خود را حفظ کنیم و این حقیقت، باید در همه خدمات و امور شهري خود را نشانما به برکت اسلام توانستهداري در فضاي عامل اصلی براي پیشرفت کشور و حرکت به سوي عزت واقعی، حفظ و تقویت فضاي تدین و دین. دهد

10/02/1390. شهرها و روستاها است

باید ارزشهاي انقلاب و اسلام . باید به این مسئله توجه شود که فرهنگ ما فرهنگ انقلاب اسلامی و ارزشهاي دینی است04/04/1386. گی رعایت شود و این کار نیازمند تلاش، انگیزه و عزم لازم استدر همه بخشهاي فرهن

ها باید ضمن ها و زیباسازيها، نامگذاريها، احداث خیابانسازيخدمات متنوع در شهرها و روستاها از جمله ساختمانایط آب و هوایی هر منطقه نیز متناسب هاي روز، با معماري ایرانی، اعتقادات دینی، بافت اجتماعی و شرهمخوانی با پیشرفت

10/02/1390. باشند

این مراسم درختکاري، اقدام نمادینی است تا جوانان با نشاط و مردم عزیز کشور به کاشتن درخت و ترویج این سنت خوب اشتهاى مثل ما یک درخت میکاریم، معنایش این است که جوانها که چندین برابر نیروى یک آدم پا به سن گذ. عادت کنند

ما در آنها وجود دارد و نشاط بیشترى دارند، تعداد بیشترى درخت بکارند و مردم عزیز کشورمان عادت کنند به سنت ایجاد 18/12/1388. ى حیاتاین وسیله

امروز مردم موثرترین و مهمترین نقش را در احیاي فضاي سبز کشور بر عهده دارند و باید در عین توجه به ایجاد فضاي15/12/1390. خیز موجود هم باشندهاي حاصلها، باغات، مراتع و زمینسبز جدید، مراقب جنگل

جلوگیري از تعرض به جنگل ها و مراتع

ى کسانى آن چیزى که من میخواهم تأکید کنم، هم به وزارت کشاورزى و منابع طبیعى، هم به محیط زیست، و هم به همهى غصب و تصرف نابجا و غلط توسعه پیدا نکند و جلویش که مراقبت کنید این دائرهاندرکار هستند، این است که دست

تا آنجائى که حالا -هم خبرهاى زیادى میرسد، هم انسان خودش مشاهده میکند . متصرفین را قطع ید کنید. گرفته شودآیند ز نزدیک دیدند و مورد وثوقند، مىانسان در رفت و آمدها، در سفرها فرصت پیدا میکند از نزدیک ببیند؛ یا کسانى که ا

.متأسفانه با تعرض به جنگلها و تعرض به مراتع، به کشور و به مردم کشور ظلم شده است- اطلاع میدهند

زمینهاى مراتع را در جاهاى مختلف، بخصوص در نزدیکى شهرهاى بزرگ، مورد تعرض قرار دادند و ضایع کردند؛ جلوى لا ما اینجا یک دانه درخت بکاریم، دو تا درخت بکاریم، یا مثلا هزاران درخت در سطح کشور کاشته این را باید بگیرید؛ وا

و از جنگل - بشود، اما معادل آن، درختهائى که عمرهاى طولانى دارند و میتوانند بمانند و میتوانند منشأ استفاده قرار بگیرند از بین بروند؛ - گل هم مطلقا تکان نخورد و مورد نقص قرار نگیرد هاى چوبى میشود کرد، در حالى که جنچقدر استفاده

این کار خیلى سودآورى نیست که انسان از این طرف درست کند، از آن طرف چیزهاى اصلى را . این کار به نتیجه نمیرسد18/12/1388. از دست بدهد؛ این را خیلى باید مراقبت کنید

ى درخت و درختکارى و جنگل و این چیزها، این است که ما اینجا ع مسئولین مسئلهاى که باید بکنم از مجمومن گلایهشود؛جهت قطع میدانه دانه درخت میکاریم، اما صدها صدها و هزارها هزارها درخت در جاهائى که نباید قطع شود، بى

طراف شهرهاى بزرگ به غلط و به هاى اها و سبزىعلاوه بر اینکه آبادى. این خیلى اشکال بزرگى است که وجود داردغصب در اختیار افرادى قرار گرفت که میخواستند از زمین سوء استفاده کنند و هنوز هم دارند میکنند، و سبزى تبدیل شد به

ى جنگلى کشور هم مورد تهدید جدى قرار داشت مجموعه-که این یک مصیبتى براى شهرهاست -سیمان و آهن و اینها . که باید جدا از آن جلوگیرى شودو قرار دارد؛

ى قضائیه است؛ ى قوههاست، هم وظیفهى شهردارىى مجلس است، هم وظیفهى دولت است، هم وظیفهاین، هم وظیفه15/12/1391. هر کدام به نحوى باید جلوى پیشرفت این حرکت غلطى را که امروز متأسفانه در کشور ما وجود دارد، بگیرند

مسئولان محیط زیست، منابع طبیعی و فضاي سبز با رهبر انقلابتاریخی دیدار

در دیدار مسئولان و دست اندرکاران ،1393اسفند 17روز حضرت آیت االله خامنه اي رهبر معظم انقلاب اسلامی صبح ریزگردها و دست منابع طبیعی و حفظ محیط زیست، حل مسائل و مشکلات زیست محیطی همچون آلودگی هوا، پدیده

اندازي به جنگل ها و مراتع و فضاهاي سبز را نیازمند برنامه ریزي، تدبیر، پیگیري مستمر و جدي و قاطعیت دستگاههاي حفظ محیط زیست یک وظیفه حاکمیتی است که باید با تهیه سند ملی محیط زیست و : مرتبط دانستند و تأکید کردند

عمرانی و صنعتی و همچنین جرم انگاري تخریب محیط زیست، به این وظیفه پیوست زیست محیطی براي همه طرحهاي .بسیار مهم، عمل شود

اسلام و : رهبر انقلاب اسلامی با اشاره به دیدگاه اسلام در خصوص اهمیت حفظ زمین و ثروتهاي عمومی کره خاکی گفتندظ تعادل میان انسان و طبیعت تأکید کرده اند زیرا ادیان الهی همواره بر لزوم احساس مسئولیت انسان در قبال طبیعت و حف

.زیست محیطی بر هم خوردن این تعادل استعامل اصلی بروز مشکلات

حضرت آیت االله خامنه اي، چالش زیست محیطی را چالشی فراگیر در سراسر جهان برشمردند و با اشاره به آثار بلندمدت هاي کشورهاي مختلف نشان می دهد بسیاري از مشکلات محیط زیستی جربهت: مسائل زیست محیطی، خاطرنشان کردند

.قابل پیشگیري و داراي راه حل هستند

این مشکلات، با صبر : ایشان به عنوان نمونه به موضوع آلودگی هوا در کلان شهرها و پدیده ریزگردها اشاره و تأکید کردند.و حوصله و تدبیر و پیگیري لازم، قابل حل هستند

ي این شخص یا آن شخص و مسئله محیط زیست، مسئله این دولت یا آن دولت، مسئله: رهبر انقلاب اسلامی افزودندمسئله این جریان و یا آن جریان نیست بلکه موضوعی کشوري و ملی است که باید براي حل مشکلات مرتبط با آن، همه

.دست به دست یکدیگر دهند

براي حل مسائلی همچون : خاك را سه عنصر اصلی در محیط زیست برشمردند و گفتندرهبر انقلاب اسلامی هوا، آب و آلودگی هوا در کلان شهرها، و پدیده گرد و غبار و همچنین کمبود آب و فرسایش خاك، بیشتر از تبلیغات، باید کار و تلاش

.جدي و پیگیري مستمر انجام داد

و مراتع به عنوان ریه هاي تنفسی شهرها و عوامل نگهدارنده خاك، از حضرت آیت االله خامنه اي با اشاره به جنگل ها : دست اندازي افراد سودجو به جنگل ها و منابع طبیعی بخصوص در شمال کشور ابراز تأسف شدید کردند و افزودند

ساخت حوزه دستگاههاي مسئول باید قاطعانه با تعدي به جنگل ها به هر بهانه اي اعم از هتل سازي و جذب گردشگر و.علمیه و برخی توجیهات به ظاهر قابل قبول ، مقابله کنند

ایشان پدیده زمین خواري و اخیرا کوه خواري و ساخت و ساز در ارتفاعات را از دیگر مسائل رنج آور و اسف بار دانستند و ننده بی هیچ اغماضی مورد تعقیب قضایی باید در قانون، اینگونه اقدامات جرم تلقی شوند و افراد سوءاستفاده ک: تأکید کردند

.قرار گیرند و اگر در دستگاهها نیز کوتاهی انجام گیرد، باید با عوامل این کوتاهی هم بشدت برخورد شود

تهیه سند ملی براي محیط : رهبر انقلاب اسلامی با تأکید بر اینکه حفظ محیط زیست یک وظیفه حاکمیتی است افزودندستی براي همه طرح هاي عمرانی، صنعتی و تجاري، پالایش و بازنگري قوانین براي جرم انگاري زیست، پیوست محیط زی

تخریب محیط زیست، و تقویت نظارت هاي بی اغماض از مهمترین راهکارها براي حفظ محیط زیست و مقابله با سود .جویان و قانون شکنان است

محیط زیست و فرهنگ سازي در جامعه بوسیله رسانه ملی را حضرت آیت االله خامنه اي، نقش آفرینی مردم براي حفظمطالبی که باید بیان شوند، امروز گفته شد و از این پس مردم باید قضاوت کنند که کدام : مهم ارزیابی و خاطرنشان کردند

ش و اقدام دستگاهها به وظیفه خود براي حفظ محیط زیست عمل می کنند و کدام دستگاهها براي حفظ محیط زیست، تلا.لازم را انجام نمی دهند

؛ )4(پیوست

)26/8/1394(کشور ابلاغی مقام معظم رهبري محیط زیستسیاست هاي کلی

اي به روساي اساسی، در نامهقانون110اي رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجراي بند یک اصل االله خامنهحضرت آیت:د را ابلاغ کردنمحیط زیست که پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین شده،هاي کلیقوا، سیاست

مبتنی بر توان و پایداري ) از قبیل هوا، آب، خاك و تنوع زیستی(مند منابع حیاتی ـ مدیریت جامع، هماهنگ و نظام1.اسب همراه با رویکرد مشارکت مردمیهاي حقوقی و ساختاري منها و توانمنديبوم به ویژه با افزایش ظرفیتزیست

. ـ ایجاد نظام یکپارچه ملی محیط زیست2

.حقوق بین نسلیـ اصلاح شرایط زیستی به منظور برخوردار ساختن جامعه از محیط زیست سالم و رعایت عدالت و3

یست و مجازات مؤثر و بازدارنده انگاري تخریب محیط زهاي غیرمجاز و جرمـ پیشگیري و ممانعت از انتشار انواع آلودگی4.آلوده کنندگان و تخریب کنندگان محیط زیست و الزام آنان به جبران خسارت

هاي مخرب و تغییرات هاي صوتی، امواج و اشعهـ پایش مستمر و کنترل منابع و عوامل آلاینده هوا، آب، خاك، آلودگی5هاي توسعه و آمایش هاي زیست محیطی در قوانین و مقررات، برنامهنامساعد اقلیم و الزام به رعایت استانداردها و شاخص

.سرزمین

مانند دریا، دریاچه، رودخانه، (بوم کشور و حفاظت، احیاء، بهسازي و توسعه منابع طبیعی تجدید پذیر ـ تهیه اطلس زیست6و اعمال محدودیت قانونمند ) وحشمخزن سدها، تالاب، آبخوان زیرزمینی، جنگل، خاك، مرتع و تنوع زیستی بویژه حیات

آنها بر اساس معیارها و ) ظرفیت قابل تحمل و توان بازسازي(برداري از این منابع متناسب با توان اکولوژیک در بهره

و حفاظت از ) هاي ملی و آثار طبیعی ملیاز قبیل پارك(هاي حساس و ارزشمندهاي پایداري، مدیریت اکوسیستمشاخص.المللیک و ارتقاء آنها تا سطح استانداردهاي بینمنابع ژنتی

زایی، گرد و غبار بویژه ریزگردها، خشکسالی و ـ مدیریت تغییرات اقلیم و مقابله با تهدیدات زیست محیطی نظیر بیابان7.مدیریت آنهاي نوظهور زیست محیطی و نگري و شناخت پدیدهعوامل سرایت دهنده میکروبی و رادیواکتیو و توسعه آینده

:ـ گسترش اقتصاد سبز با تأکید بر8

ها هاي پاك، محصولات کشاورزي سالم و ارگانیک و مدیریت پسماندها و پسابـ صنعت کم کربن، استفاده از انرژي8ـ1.هاي اقتصادي، اجتماعی، طبیعی و زیست محیطیها و توانمنديگیري از ظرفیتبا بهره

سازي الگوي مصرف آب، منابع، غذا، مواد و هاي مختلف اقتصادي و اجتماعی و بهینهدر بخشـ اصلاح الگوي تولید 8ـ2.انرژي بویژه ترویج مواد سوختی سازگار با محیط زیست

.هاـ توسعه حمل و نقل عمومی سبز و غیرفسیلی از جمله برقی و افزایش حمل و نقل همگانی بویژه در کلان شهر8ـ3

داري، مدیریت عوامل هاي زیرزمینی از طریق اجراي عملیات آبخیزداري، آبخوانحفاظت کیفی آبـ تعادل بخشی و 9.هاهاي زیرزمینی و تبخیر وکنترل ورود آلایندهبرداري از آبکاهش بهره

تخریب، آلودگی و (هاي زیست محیطی ها و هزینهـ استقرار نظام حسابرسی زیست محیطی در کشور با لحاظ ارزش10.هاي ملیدر حساب) حیاءا

هاي سازگار با محیط زیست با استفاده از ابزارهاي مناسب از جمله عوارض ها و فناوريگذاريـ حمایت و تشویق سرمایه11.مالیات سبزو

ها و ـ تدوین منشور اخلاق محیط زیست و ترویج و نهادینه سازي فرهنگ و اخلاق زیست محیطی مبتنی بر ارزش12.اي سازنده ایرانی ـ اسلامیالگوه

هاي نوآورانه زیست محیطی و تجارب سازنده بومی در زمینه مندي از فناوريـ ارتقاء مطالعات و تحقیقات علمی و بهره13.ها و پیشگیري از آلودگی و تخریب محیط زیستحفظ تعادل زیست بوم

فرهنگ و معارف دینی مشارکت و مسؤلیتـ گسترش سطح آگاهی، دانش و بینش زیست محیطی جامعه و تقویت14.اقشار جامعهپذیري اجتماعی بویژه امر به معروف و نهی از منکر براي حفظ محیط زیست در تمام سطوح و

: ـ تقویت دیپلماسی محیط زیست با15

.بیهاي آاي براي مقابله با گرد و غبار و آلودگیـ تلاش براي ایجاد و تقویت نهادهاي منطقه15ـ1

المللی در اي و بینهاي هدفمند و تأثیرگذار دوجانبه، چندجانبه، منطقهـ توسعه مناسبات و جلب مشارکت و همکاري15ـ2.زمینه محیط زیست

المللی در حرکت به سوي اقتصاد کم کربن و تسهیل انتقال و توسعه هاي بینها و مشوقگیري مؤثر از فرصتـ بهره15ـ3.هاي مرتبطها و نوآوريفناوري