:( ﻱﺮﺠﻫsrbiau.ac.ir/Files/matn4.pdfﯽﻣﻼﺳا نﺪﻤﺗ و ﺦﯾرﺎﺗ / 6 ﻪﻣﺪﻘﻣ ۀﻮﺳا و ﻮﮕﻟا (ص) ﻢﻈﻋا ﺮﺒﻣﺎﯿﭘ 1«ﺔٌَﻨَﺴَﺣ

فهرست

۵ نگاري رهيافيت نو به سريه:)ع(الصحيح من سرية النيب االعظم دكتر حممد سپهري

۲۵ ثابت بن سنان صايب و سنت تارخينگاري در اسالم فريبا پات

۳۷ و محدثي گمنام از قرن چهارم هجريابواحلسن علي بن مهدي مامطريي اديب مصطفي معلمي

۵۱ حممود كاشغري ديوان لغات التركبازتاب تاريخ در دكتر سيد مهدي جوادي

۶۵ روض القرطاسابن ايب زرع و يونس فرمهند

۸۱ اي بر ديدگاه ابن خلدون در باب احنطاط متدن اسالمي مقدمه دكتر يوسف جعفرزاده

۱۰۱ يبح الطفنمقري و شهره روغين

۱۲۱ سريه و مناقب دوازده امامهاي كتابحاكميت صفويه بر تأثري چي دكتر غالحمسن حسني زاده شانه

۱۳۳ نامه شيوه ۱۳۵ فرم اشتراك

24 -5 ، ص85 سال دوم، شمارۀ چهارم، پائیز و زمستان تاریخ و تمدن اسالمی،

:)ص( النبی االعظم ةالصحیح من سیر 1رهیافتی نو به سیره نگاری

محمد سپهری

مرکزیدانشگاه آزاد اسالمی، واحد تهران [email protected]

چکیده

امـا همـواره زنـدگانی ، زیادی آغـاز شـد ند به دالیلی سیره نگاری با تأخیر نسبتا هر چ مورد توجه خاص مسلمانان بوده و تـألیف در ایـن موضـوع همچنـان ) ص(رسول خدا

نگاران از سیره ه هر یک معیارهایی ک مبانی و ،مذهبی های دینی و وابستگی. ادامه دارد اصـول و اهـداف و ، سـبک نگـارش ،تـدوین نظـیم و شـیوه ت و نیـز اند بدان ملتزم بوده

یکی .ای نویسندگان به تألیفات بسیار متنوع و مختلفی در سیره انجامیده است ه انگیزهنوشـته ) ص( النبـی االعظـم ةالصحیح من سیر، کتاب حوزهاین های جدید در از نوشته

در ) ص(یـین سـیمای رسـول خـدا سنده ضـمن تب ینو. سید جعفر مرتضی عاملی است نقـش آن در تحریـف منـع حـدیث و ۀ به بررسـی پدیـد ، مکتب خالفت و روایات کتب

ل کتـاب و نـو مسـلمانان اهـ از نقش و پردازد حقایق تاریخی و رواج احادیث جعلی می و معیارهـای پس از تشریح اصـول و گوید ین باره به تفصیل سخن می قصه پردازان در ا

یارهایی برای انجام پـژوهش علمـی صـحیح مع ، اصول، ضوابط و آشفته در تدوین سیره تـاریخ ، حدیث و های تفسیر در حوزه ده سنی و شیعی متون عم و بر پایۀ ،دهد میارائه .ترسیم کند) ص(رسول خدا زندگانی از درستکوشد تصویری می

الصحیح ،، سید جعفر مرتضی عاملی )ص(، رسول خدا نبوی ۀسیر نگاری، سیره :ها واژهکلید .)ص (النبی االعظم ةمن سیر

.15/12/1385: ؛ تاریخ تصویب10/11/1385 :تاریخ وصول. 1

تاریخ و تمدن اسالمی / 6

مقدمه ۀاسو الگو و) ص(پیامبر اعظم 1»ةنسح ةوس ا اهللا ولس فی ر مک ل کان دقل« به تصریح قرآن که یـاران خـود او همواره نزد پیـروان و .هدایت طلبان است جویان و همه کمال نیکوی مسلمانان و

را ) ص( رسول خـدا ،در سخنی شیوا) ع( علی چنان که امام .استممتاز داشته جایگاهی ویژه و نظر امـام دوسـت از . همگان را به اقتدا به پیامبر پاکیزه توصیه نموده است ، دانسته الگوی نیک

ترین بندگان نزد خدا کسی است که رفتار پیغمبر را سرمشـق خـود کنـد و بـه دنبـال او داشتهسـیرت حضـرت تـوجهی خـاص مبـذول حال و توان خود به سنت و مسلمانان به فراخور .2رود

آنـان ایـن کـار را از .انـد رغم موانـع ومشـکالت فـراوان کوشـیده داشته و در ثبت وضبط آن به وجود هزاران . نشدمتوقف فراز و فرودها هرگز غم ه ر بی نخست صدر اسالم آغاز کردند و ها دوره

گـاران دراز و در روز وت و و دیـدگاههای متفـا اهای دنیا که با گرایشـه عنوان کتاب در کتابخانه . گواه این مدعا تواند بود،های مختلف نوشته شده سرزمین

اتقـان مسلم است که نه اهداف و مقاصد همه نویسندگان یکی بوده است و نـه اسـتواری و تردیـد هـر کـدام بـا اهـداف و بـی ؛گیـری آثـار نه حجم و جهـت و،ها و دیدگاههای آنان نوشتهای ، عقاید و تعالیم دینی و فرقه بر پایه ذهنیتها اند و میدان گذاشته ندر ای های متفاوت پا انگیزه

وی سیره نب های موجود در حوزۀ توان نوشته میبه همین سبب ن . اند هخویش آثاری را پدید آورد تـوان آثـار گونـه کـه نمـی همـان ؛ و کـرد داوری یکسـان را از یک منظر نگریست و دربارۀ همه

توان نمی تراز دانست، هم تألیفات مسلمانان معتقد را با –طرف مغرض و بی اعم از -شناسانخاور مسـلم اسـت کـه . رازوی سنجش مـورد ارزیـابی قـرارداد ی مسلمانان را با هم در یک ت ها نوشتهرسـیم ت) ص( خود تصویری از رسول خـدا و مبانی مذهبی سنی مذهب بر پایه معیارها یمسلمان

. مختلف است بسی متفاوت و شیعی مذهب ی مسلمان مورد قبول و ضوابط کند که با معیارها میرود، پای بندی و التزام به اصول و اخالق علمی و پژوهشهای غیـر می آنچه از هر دو گروه انتظار

است که در آن حقیقت را قربانی اهداف و مقاصد فردی و گروهی خویش نسازند و با جانبدارانه . گمراه نسازندرارعایت امانت و دقت مخاطبان خود

.21: االحزاب . 1 .16 خطبه،نهج البالغه. 2

نگاری رهیافتی نو به سیره:)ص(النبی االعظم ة الصحیح من سیر / 7

توان به آثاری برخـورد ی مسلمانان در حوزه سیره نگاری می ها شمار نوشته در میان انبوه پر پژوهشـی را بـه خـود اند توجه مخاطبان و محافل علمـی و توانسته ها که از برخی وجوه و جنبه

در گفـت نتوا میی علمی شیعی است و به جرأت ها یکی از این آثار که ثمره حوزه .جلب کنند النبـی االعظـم ةالصـحیح مـن سـیر کتاب ،محافل علمی مکتب امامت از جهاتی بی نظیر است

ی علمی نجـف ها نویسنده لبنانی تبار در حوزه این .جعفر مرتضی عاملی است نوشته سید )ص(تحقیـق در سـیره نبـوی را آغـاز از سن حدود بیست سالگی کار مطالعـه و وو قم تحصیل کرد

ی، اثر رین دوره آن که تاکنون منتشر شده ت کامل. صل آن را به تدریج منتشر ساخت ماح نمود و ایـن کتـاب در سـال .گیـرد تا پایان جنگ احزاب پی می را) ص(ده جلدی است وسیره پیغمبر

ارشاد اسالمی به عنوان کتاب سال جمهوری اسالمی برگزیده و از سوی وزارت فرهنگ و 1371 ر بخـش در همین سـال د جایزه کتاب سال والیت را برد و نویسنده 1385در سال . معرفی شد

رسـد، بـه جلد مـی 35 که به الصحیحکامل دوره . یر ویژه قرار گرفت ویژه کتاب سال، مورد تقد بـه يـة النبـو ة السـیر سةل لدرا المدخ :جلد نخست این کتاب، با عنوان . زودی منتشر خواهد شد

چنان که . منتشر شده است ترجمه و ی بر سیره نبوی در آمد : صورت مستقل چاپ و زیر عنوان منتشـر به فارسی ترجمه و ) ص(سیره صحیح پیامبر بزرگ اسالم : سوم نیز با عنوان جلد دوم و در دو جلـد ترجمـه و سـیرت جاودانـه ترجمه و تلخیص دوره ده جلـدی بـا عنـوان . شده است

.منتشر شده استتشریح خطوط و اصول های عمده این اثر، و ویژگیله خواهیم کوشید ضمن تبیین در این مقا

تحلیـل . آن نیـز بپـردازیم نقـد یی بـه ها سید جعفر مرتضی و بیان نمونه کلی حاکم بر پژوهش .ای است و نتایج پژوهش نیازمند تحقیق جداگانهها سقم داده محتوا و بررسی میزان صحت و

معیارهای شناخت اخبار . 1

. نگـاری اختصـاص دارد در حـوزه سـیره بـه مباحـث مقـدماتی یحالصـح کتاب نخستین جلد از ضـیح مفـاهیم بـه بررسـی پیشـینه تو ین کلیـات و سنده در صدد آن است که به جـای تبیـ نوی

در هشـت فصـل، از این رو .کتب خالفت و امامت بپردازد نگاری و خطوط کلی آن در دو م سیره ،نقل حـدیث ، سیاست منع تدوین و در مکتب خالفت ) ص( سیمای پیغمبر :موضوعاتی از قبیل

، آثـار و نتـایج هـا ، انگیـزه ، اهـداف نقش آنان در تحریـف سـیره ، قصه گویان و مفتیان جایگزین آشفته سیاستهای رسمی در قبال سیره، ضرورت حضور امام معصوم در جامعه، معیارها وضوابط


.کنـد مـی بررسـی را نقـد و ی درست پـژوهش علمـی و ضوابط و معیارها در تدوین ونقل سیره مصادیق مربوط به سیره نبوی موجـب شـد تـا بـه موضوعات و زاستقالل مباحث جلد نخست، ا

در آمـدی بـر سـیره : چاپ و زیر عنـوان ةيو النب ة السیر سةالمدخل لدرا صورت جداگانه با عنوان .منتشر شود ترجمه ونبوی

وی بـر اسـاس مکتـب و نقـل سـیره نبـ به بررسی ضوابط آشفته در تدوین و در فصل هفتم مـورد از ایـن ضـوابط را بـا توضـیح 50ی خلفا و فرمانروایان پرداختـه و بـیش از مسیاست رس ، عدالت صـحابه : کرد ی زیر اشاره ها توان به نمونه از مهمترین موارد می . شمرده است مختصر بر جتهاد در مقابل توای صحابه، اف و، اجتهادها رید بخشودگی گناهان ب،منتقد صحابه زندیق بودن

ی و ، اجمـاع، ظـن، رأ ، عصـمت امـت )ص(، سهو پیغمبر حابهل ص رسیات م ، سنت خلفا، روا نصصـدور ، و ، حسن و قبح شـرعی یث بنی اسرائیل ، حد وافقت اهل کتاب ، م باب اجتهاد د، س قیاس

هضوابطی اختصاص دارد که از دیـدگاه نویسـند فصل هشتم به تبیین معیارها و .1انحصاری فتوا وی در این باره به بیـان .تواند به پژوهشگر سیره نبوی در رسیدن به اخبار صحیح یاری کند می

پردازد و عقیده مالک برای شناخت اخبار درست، و شرح اختصاری هر کدام می دوازده ضابطه و دارد که این ضوابط و ابزارهای پژوهش علمی نزد آگاهان مسلمان با ابزارهای علمی سایر عقالی

واقع ی مختلف پژوهش علمی ها بشر تفاوتی ندارد و مراعات، التزام و پای بندی به آنها در زمینه ایـن معیارهـا و ضـوابط .2متون تاریخی ضروری اسـت بی طرفی در پذیرش یا رد اخبار و گرا، و

: پژوهش علمی عبارتند از )جرح و تعدیل راوی( بررسی حال ناقالن .1 )احت و بالغت در احادیث رسول خدا صعنایت به فص(ی صحیح التزام به شیوه بیان.2 )عقیدتی عدم تعارض نصوص در مسائل عقلی و( هماهنگی با طرح و برنامه .3 )ت شناسی افراد شخصی(های شخصیتی خصایص و ویژگی. 4 قض و تعارض بین نصوص در یک مسئلهعدم تنا. 5 اخبار با واقعیت محسوسدم مخالفت ع.6

.252-1/195 الصحیح، عاملی، .1 . 257-256/ 1 همو، .2


الفت اخبار با بدیهیاتعدم مخ. 7 مخالفت اخبار با حقایق ثابت علمی عدم .8 امکان وقوع تاریخی. 9

عقلی موافقت با احکام فطری و. 10 اوضاع وتحوالت سیاسی اجتماعی هماهنگی با.11 1موافقت با قرآن . 12

چنان که در مباحث بعدی خواهد آمد، بررسی موضوعات و دقت در تحلیلهای نویسـنده در الوه بـر دهـد کـه عـ ادث تاریخی در خصوص سـیره نشـان مـی رسی صحت و سقم اخبار وحو بر

. به اصول و ضوابط دیگری هم پای بندی عمیق نشان داده است،کیدضوابط و معیارهای مورد تأ :توان به چند مورد زیر اشاره کرد ازجمله می

2مخالفت اخبار با اسرائیلیات. 1 3نگویا مخالفت با روایات قصه. 2 4مخالفت با اهداف ومقاصد حاکمان ستمگر. 3 5موافقت با احکام قطعی فقهی. 4

گیری از قرآن بهره. 2با عنایـت مسائل مختلف و موضوعات و ن در اد عمیق به بهره گیری از آیات قرآ نویسنده با اعتق

ن جلـد پذیرش یـا رد اخبـار و حـوادث تـاریخی در نخسـتی به آنچه درباره معیار بودن قرآن در دانـد کـه تـرین کتـاب مـی ، صحیح آن را با استناد به آیات مورد تأکید ویژه قرار داده، 6الصحیح

بزرگتـرین معیـار و تـرین و درسـت کتـاب خـدا را از این رو .ل به هیچ وجه در آن راه ندارد باط

.267-1/260همو، . 1 .117-95 /1همو، . 2 .136-122 /1همو، . 3 .144-141 /1همو، . 4 .37-7/33؛ 38-36 /1همو، . 5 .277-1/266 همو، .6


سـتناد بـه روایـات و احادیـث با ا و شمارد میسقم روایات و اخبار میزان برای سنجش صحت و ، و هـر چـه موافـق آن بـود ،عرضه کـرد د همه روایات را به کتاب خدایعقیده دارد که با ،متواتر

یید دیدگاه سنی در تأ سپس روایاتی ازمنابع شیعه و .، ترک کردهر چه مخالف آن باشد گرفت و ری از صـحابه شـما ، ائمـه اطهـار و )ص(گیرد که این حکم پیغمبر نتیجه می آورد و خویش می

عقـل سـلیم و .انـد تشخیص حق از باطـل معرفـی کـرده ، مرجع و میزان مکه قرآن را ح است ک ـ ل خداونـد بـر پیغمبـر م نزم، کتاب این که قرآن فطرت مستقیم نیز پس از اقامه دلیل بر ل رس

الاقل از پانصد آیه قـرآن در ، برپایه همین عقیده ،نویسنده .1کند به همین قاعده حکم می است،مواردی را که از .حوادث یا رد شماری از گزارشهای تاریخی بهره برده است اخبار و اثبات صحت

:قرآن مدد گرفته می توان به شرح زیر خالصه کرد 2)ص ( عربستان به هنگام بعثت رسول خدااوضاع فرهنگی اجتماعی. 1 6، خمس5، جهاد4، تشریع زکات و روزه3 تقیهمثلعقاید وتشریع احکام،. 2، 8، ایمـان پـدران حضـرت 7مثل شـق صـدر ) ص( ت مرتبط با شخص رسول خدا موضوعا. 3

10نصارا به ظهور حضرت ، بشارت یهود و9ایمان حضرت قبل از بعثت ت ونبو ،13، مراحـل دعـوت 12، آغـاز وحـی 11چگونگی نزول قـرآن رسالت و ،ظهور اسالم بعثت و . 4

.269 /1همو، . 1 .20-2/17 ،همو. 2 .104-3/101 ،همو. 3 .302،305-4/297 ،همو. 4 .332-331 /4 همو، .5 .5/199 ،همو .6 .88-2/87 ،همو .7 .190-187 /2 همو، .8 .201-196 /2 همو،.9

.221-219 /2 همو، .10 .250-2/224همو، . 11 .251 /2 همو، .12 .100-3/60؛ 336 /2 همو، .13


1اهداف بعثت 2اسراء ومعراج. 5 3قداستان غرانی. 6 4رشق القم. 7، غـزوه بنـی 6، پیمان شـکنی یهـود 5 رجم یهودیان ضوعات مرتبط با یهود مدینه، مثل مو. 8 7نضیر، 10، جنـگ احـد 9، جنگ بدر کبـری 8سریه عبداهللا بن جحش : رت، از جمله نبردهای حض . 9

گر و موضوعاتی دی 14، جنگ احزاب 13ونهی رجیع و بئر مع ها ، سریه 12، بدر الموعد 11دحمراء االس و 18، هجـرت وغـار 17، پیروزی رومیان بر ایرانیان 16قریب، سرقت بنی ا 15هجرتضرورت :از قبیل

19مسلمانی عبداهللا بن سالم

.58-3/57 ، همو.1 .19-3/18 همو، -2 .148-137 /3 همو، .3 .212-202 /3همو، . 4 .108-7/81 ، همو.5 .60،66-33،58-25،31-6/24 ،همو .6 .138،149،171،179،181،213-128،135-65،93،124-58،63-8/53 ،همو. 7 .336-4/335 ،همو. 8 .123-121، 113، 110، 94، 89، 85-82 ،53-51، 36-34، 3، 5/11 ،همو. 9

.292، 257، 248-244، 211-210، 198، 179، 172، 168، 156، 124، 106-89 ،83-6/82 ،همو .10 .304-303 /6همو،. 11 .371، 369-8/368 ، همو.12 .289، 240 ،196-195، 7/161 ، همو.13 .241، 227، 224، 148، 115 ،111 ،70، 9/26 ،همو. 14 .3/334همو، . 15 .196-195، 7/161 ،همو .16 .5/338 ، همو.17 .34-4/23 ، همو.18 .152-144 /4، همو.19


ی زیـر هـا حوادث تاریخی از شیوه نویسنده در استناد به آیات قرآن در پذیرش یا رد اخبار و :بهره گرفته است

1استناد به نص آیات 2استناد به ظاهر آیات. 2 3ن ومفهوم آیاتاستناد به مضمو. 3 4استناد به سیاق آیات. 4 5ن نزول آیاتاستناد به شأ. 5

دادن باورهای کالمی خالت د. 3 سیره نبـوی ی تاریخی در حوزۀ ها توان در بررسی گزاره ن باره اختالف نظر است که آیا می در ای

م است کـه نبایـد ؟ با آنکه مسل از باورهای کالمی و به عبارت دیگر از اصول عقیدتی بهره گرفت گزارشهای تاریخی صرف دخالت داد و بـر تحلیـل گـران و باورهای کالمی را در بررسی اخبار و

هـر چـه نزدیکتـر بـه بینشی دقیـق و تاریخ فرض است که برای رسیدن به نظران حوزۀ صاحبتی یـد از باورهـای عق گروهها، هرچه بیشترز جانبداری ناخودآگاه از اشخاص و واقعیت، و دوری ا

معتقـد الصـحیح نویسـنده امـا اریخی پرهیز کنند؛ اخبار و روایات ت ،وکالمی در تحلیل گزارشها تاریخ نیست تا در بررسی و پذیرش یا رد آن فقط معیارهای تـاریخی است که سیره نبوی صرفا بلکه یک منبع معرفت ،مدارک تاریخی مورد مالحظه پژوهشگر باشد و روشهای بررسی اسناد و

و اصـوال 6 اسـتخراج اسـت قابـل ارزشهای دینـی از آن و ها ی است که همه تعالیم، آموزه شناختپایـه از این رو سیرت و سـنت بـر . و تعالیم دینی است احکام منبع ، دومین سنت در کنار قرآن

. الهـی اسـت )اراده (، وخواست سیاست ، طرح وی خاص یعنی مطابق نقشه ها شاخصه معیارها و

.141-3/137، 19-2/18 ، همو.1 .2/31، 34-32، 29-1/271 ،همو. 2 .97-1/96 ،همو. 3 .7/93؛ 19 /1همو، . 4 .174-2/173 ،همو. 5 .5-4ص ،85، پائیز 5 شماره ،مجله فروغ و حدت مصاحبه با همو، .6


، عالوه بر تحقیق و پژوهش در اسـناد و روایـات تـاریخی که سنده عقیده دارد به همین علت نوی به اعتقاد وی در تعارض باورهای کالمی و گزارشهای .باید از باورهای مسلم کالمی هم بهره برد

، بر اخبار و روایـات تـاریخی تـرجیح گر حقایق ثابت هستند تاریخی، باورهای قطعی که حکایت مسلم ما را تشکیل می دهد به طـور حـتم کالمی و آنچه باورهای یقینی و قضایای مسلم : دارد

ر معـارض بـا ایـن تـوانیم خبـ چرا که ما نمی .ناصحیح دارد نقشی اساسی در شناخت صحیح از .1چه بپذیریم و چه نپذیریم ؛ین به صورت ناخود آگاه وجود دارد و ا،باورها را بپذیریم

:کند را به دو دسته کلی تقسیم میی کالمی ها در حقیقت باورنویسنده مثل وجـود ،کند ی است که از حقایق ثابت حکایت می آن بخش از باورهای قطع دسته اول

، نقـش معجزات انزال کتب، شرایع و احکام و ارسال رسل و ، خداوند، صفات جالل و جمال باری عصمت پیـامبران ،)ص(، ضرورت امامت پس از پیغمبر غمبران در جامعه بشری وهدایت امت پی

....و اوصیای خداوند ومنان صدر اسـالم است از مطالعه و دقت در زندگی مؤ باورهایی است که ممکن دسته دوم

.مردان بزرگ تاریخ به دست آمده باشدیا نخسـت باورهـای کالمـی ۀ، اگر نصوص ومتون تاریخی بـا دسـت الصحیح به اعتقاد نویسندۀ

درنــگ آن را مــردود شــویم و بــی ر بحــث ســندی نمــیرد آن منتظــ ارض داشــته باشــد، درتعــتقدم عقاید مسـلم و قطعـی به نظر وی، .ترین راه روایت شده باشد ، اگر چه از موثق شماریم می

تـوان باورهـای کالمـی در حالی که نمـی . خردمندان است، روش همۀ کالمی بر نصوص تاریخی نین لف در این باره چؤ استدالل م .شتتعارض با متون تاریخی مقدم دا دوم را در تصادم و دستۀتواند منشأ باوری درست باشد که ثابـت شـود فقـط بـه انگیـزه هنگامی عمل یک فرد می :است

ثبوت چنین امری جـز بـرای انبیـاء و اوالدر حالی که ،اعتقاد درست شکل گرفته است ایمان و رفتـار نیسـت و در اعمـال و اعتقاد تنهـا محـرک انسـان ایمان و ثانیا . بسیار مشکل است اوصیا

.2به اعمال او نقش دهند وی بسیاری او را به حرکت در آورندها ممکن است انگیزهنشـانگر آن اسـت کـه وی نقـش الصحیح بررسی دیدگاههای سید جعفر مرتضی در سراسر

، سـیره نبـوی قایـل اسـت تحقیق در حـوزۀ ای به باورهای مسلم کالمی در پژوهش و العاده فوق

.64ص69، زمستان،آینه پژوهش ،همو. 1 .همان جا. 2


ه ب 1در مکتب خالفت ) ص( که از تبیین و گزارش مفصل وی پیرامون سیمای رسول اکرم چنان :های کالمی این است کـه عقیـده دارد آید که انگیزه اصلی او از این همه توجه به باور دست می

، مقاصـد و ها در پی انگیزه ) ص( سیره نبی اعظم چهره بسیاری از حقایق تاریخی اسالم خصوصا از این رو مباحـث .ای از تحریف پنهان شده است مذهبی در پس پرده ای و فرقه ،سیاهداف سیا

ای دارد تـا آنجـا کـه برخـی او را بـه و باورهای کالمی در مطالعات تاریخی وی جایگاه برجسته وهر چند تاکنون نقدی مکتوب از این منظر ،کنند ی تاریخی متهم می ها در بررسی پیش داوری

امـا در اظهـار نظرهـای شـفاهی ،ریخی این نویسنده معاصر منتشـر نشـده درباره دیدگاههای تا .رسد چنین سخنانی به گوش می برخی افراد،

در چونان معیاری قطعی تلقـی شـده و الصحیح از میان باورهای مسلم کالمی که در تدوین د امـر پیشبر ابالغ آیات الهی و در حوزۀ ) ص( مواضع رسمی رسول خدا در موارد فراوان خصوصا

خی بوده یعامل اصلی در پذیرش صحت یا رد گزارشها و اخبار تار دعوت مورد استناد نویسنده و . عنصر عصمت استاست،

ر خـود از ای ملکه نفسانی است که فرد معصـوم را بـه اختیـا عصمت در تفسیر مرتضی گونه فت وحـی یـا ابـالغ ، چه در مقام دریا ، چه در امور شخصی دارد ن باز می ایس، و ن ، خطا، سهو گناه

از ایـن رو دانـد و ه افعال حتی مسائل جزئی معصوم مـی را در هم ) ص( وی رسول خدا .2رسالتمعصـوم حضـرت وی جسارت آمیز وخالف شخصـیت ۀبسیاری از روایات تاریخی را که به عقید

، بـه اسـت ) ص(ن به شخصـیت قرآنـی پیغمبـر ن توجیه که ناشی از بی توجهی ناقال است، با ای را نیـز ن که نفی عصـمت حضـرت در غیـر تبلیـغ چنا ؛دهد مورد اعتراض و انکار قرار می شدت

به عقیده وی همین غفلت عالمان و مورخان مکتب خالفت موجب شده تـا . 3خواند نامعقول می فـردی اسـت فـوق العـاده نـاتوان، : دهـد ترسیم کنند که نشان می ) ص(ل خدا سیمایی از رسو

خشـم او از روی گویـد، خشـنودی و چونان جاهالن سـخن مـی ،کند کودکان عمل می همچون .4ندتر عاقلتر و ، قوی و همگان از او داناترآشفتگی است ، ناتوانی وسبک مغزی

.135-1/17 ،الصحیح ،همو. 1 .187-5/185، همو. 2 .246-1/245: نک ،1/47، همو. 3 .22-17 /1همو، . 4


و حـاکی از سـهو پیغمبـر در ابو هریره آورده از 1مرتضی به مناسبت نقل روایتی که بخاری بـا اسـتناد بـه دانـد و ناهماهنگ می آنها را مضطرب و ، پس از بررسی روایات مختلف نماز است

حتی حضـرت را نیـز چنان که سـهو مصـل . شمارد گیر حضرت آن را مردود می فرا صمتعنصر ع .2خواند ئه شده در این باره را ناکافی میات اراتوجیه پذیرد و نمی

،مـده همین عقیده داستان غرانیق را که در برخی متـون مکتـب خالفـت آ نویسنده بر پایۀ سـهو آشکار روایات، هم منافی عصمت قطعـی حضـرت از خطـا و تناقض ضعف سند و عالوه بر

چنان که تغییر مواضع سپاه اسالم در جنگ بـدر بـه اشـاره و رأی ؛3گر ارتداد داند و هم بیان میاز خطا و نسیان به ضرورت ) ص(پذیرد و معتقد است که عصمت پیغمبر نذر را نمی اب بن م بح

و خطا و عمل آن حضرت در همه امور درست است ی و از این رو رأ.ه است نقل ثابت شد عقل و وی بسیاری از اخبار و گزارشهای تاریخی را بـا ایـن توجیـه کـه اصوال .4اشتباه در آن راه ندارد

از مواردی که به صـراحت بـر پایـه .کند رد می ،5می شود ) ص(ب طعن در عصمت پیغمبر موج :نهاستمردود دانسته ایهمین عقیده

، در حـالی کـه از روایات مکتـب خالفـت اهان در مسجد که مطابق برخی تماشای رقص سی .6گر رقص آنان بودند هر دو با هم نظاره،اش را بر گونه حضرت گذاشته بود عایشه گونه

گاهی برد و ، گاهی او می رها کرد تا با همسرش مسابقه دهد مسابقه دو با عایشه که سپاه را .7این

.8حمل سنگ لباسش را بیرون آورد یت حضرت که براعورکشف ل از او در ابتـدای اگوش فرا دادن حضرت به آنان به هنگـام اسـتقب خوانی زنان مدینه و آواز

.بخاری و مسلم و دیگران : به نقل از5/175، همو.1 .186-5/175 ،همو. 2 .3/141 ،همو. 3 .5/29 ،همو. 4 .7/330 ، همو. 5 .1/18 ،همو. 6 .همان جا. 7 .2/168 ،همو. 8


1 .هجرت 2.قریبی ان دزدی از بۀتاده در قضیسخنان منسوب به حضرت در برخورد با ق

3 .ر معونهئن در حادثه بقاتالن قاریان قرآ ذکوان و، رعل،لعن قبایل مضردر ) ص(مخالفت با رسول خـدا سوره انفال در موافقت با دیدگاه خلیفه دوم و 67نزول آیه

.4خصوص اسرای بدررسـد پای بندی مرتضی به باورهای کالمی شیعی چنان است که گاهی اوقات به نظـر مـی

تـوان در ن مـواردی را مـی چنـی .استایستاده موضع جانبداری برای اثبات یا رد یک مسئله در ضـع ای بـا موا ت و عناصری یافت که بـه گونـه ی شاخص مکتب خالف ها مباحث مرتبط با چهره

بـر مبنـای مباحـث دالیـل و شـواهدی ، اگـر چـه در عمـدۀ عقیدتی نویسنده سازگاری نـدارد رسـد کـه بـر پایـه همـین معیارهـا، مـی اما در مواردی به نظـر ،دهد معیارهای خویش ارائه می

.5گیرانه با او در پیش گرفته است سختی باز خواست کند و رفتاری سختخواسته از طرف به

ی اهل کتاب ها اسرائیلیات ونقش مسلمان شده. 4 در تفسیر وحدیث اسـت، متون دینی عمدتا هر چند حوزه نفوذ اسرائیلیات در معارف اسالمی و

پای این عناصر وارداتـی را در کتابهـای تفسـیر و جوامـع حـدیثی عالقمند جای و پژوهشگران ی مسلمانان در باره سیره نبوی نیز از آن خـالی ها کنند، اما متون تاریخی و نگاشته پیگیری می شود که از منابع اهل کتـاب خصوصـا داستانهایی اطالق می این عنوان به مطالب و .نمانده است

برخـی . متون دینی اسالمی راه یافته است به ،دیان مسلمان شده یهو روایات یهودی و به وسیلۀ اسرائیلیاتی نباشد، در زمرۀ ، هر گونه موضوع و روایتی را که در منابع کهن از این هم فراتر رفته

مرتضی عقیـده دارد .6اند حدیث مسلمانان وارد کرده اند که دشمنان اسالم در تفسیر و شمردهبر

.4/118 همو، .1 .7/121، همو. 2 .5/114همو، . 3 .5/331 ،همو. 4 .172-162 ،102-5/98 ؛ 81-4/50 ؛ 100-3/90، همو. 5 .20-19 رمزی،. 6


زبـان پیغمبـر نقـل این روایت نادرست است کـه از ،ت به متون اسالمی ورود اسرائیلیا که منشأ ـ إی ن ب نوا ع ثدح :اند کرده ـ یلرائس ،یـدگاه وی مروجـان اصـلی اسـرائیلیات از د .1جر و الح

گویـان میم الداری و قصه ، ت المبار، عبداهللا بن س حب األ عی اهل کتاب همچون ک ها مسلمان شده ی خـود را بـا هـا ، مقاصـد و انگیـزه اهـداف ا به دستگاه خالفت نزدیک کردند و بودند که خود ر

ی مهلکی بـر پیکـر ها تحریف حقایق دین، ضربه نیازهای حاکمان پیوند زدند و با جعل حدیث و .2مسلمانان وارد کردند

مقاصـد حاکمـان توانست در تحقیـق اهـداف و که می نییجایگز یح الصح صاحب به عقیدۀ ی در معارف خـود بـه اهـل ل عرب جاهاصوال .اب بودت، علوم اهل کری داشته باشد یشتموفقیت ب

آنـان را و کـرد گی می تخ نصارا احساس خود با در مقابل دانشمندان یهود و کتاب تکیه داشت و که قریش فردی را نزد یهود یثـرب چنان ؛3پنداشت را شاگرد آنان می ، وخود معرفت منبع علم و

کتـاب نخسـتین بدین اعتبار که آنها اهـل ،پرسش کند ) ص( پیغمبر ن دربارۀ افرستادند تا از آن .4داند دانند که قریش نمی ۀ پیغمبران میهستند و چیزهایی دربار

شـنبه زاجـازه خواسـت آداب رو ) ص(مرتضی با نقل روایتی که عبداهللا بن سالم از پیغمبـر او اجـازه نـداد، اظهـار واند اما حضرت بهش آیاتی از تورات بخیهودیان را به جای آورد و در نماز

بـه فراگیـری ،)ص(رغم نهی رسول اکرم به برخی از مشاهیر صحابه چگونه کند که شگفتی می وی . 5رفتند آنان به مدارس معروف یهودیان میعلم از اهل کتاب ادامه دادند تا آنجا که برخی از

یث، بهترین راه حل را برای یـافتن معتقد است که پس از اجرای سیاست منع نقل و کتابت حد ی فکری بسیاری ها زیرا این کار هم با زمینه ؛جایگزین مناسب، ارجاع مردم به اهل کتاب یافتند

داشت و هم میهای اهل کتاب وا و شگفتیبهم دیگران را به شناخت عجای از آنان سازگار بود و ـ ،شـد ر پیکـره نظـام وارد مـی از شدت فشارهایی که از سوی مردم برای کسب معـارف دینـی ب

.کاست می

.103-1/101 ،الصحیح، مرتضی. 1 .68، ص 5 شماره ،آینه پژوهش، همو. 2 .96-1/95 ،الصحیح، همو. 3 .2/249 همان جا به نقل از ابی داود .4 .1/98، همو. 5


:آنان این سیاست را در چند مرحله اجرا کردند از بنی اسرائیل روایت کنیـد کـه « :)ص(روایتی منسوب به رسول خدا با نقل ی کل ۀاجاز. 1

بدون مانع و و،بدین ترتیب اهل کتاب اجازه یافتند به طور رسمی و قانونی» .هیچ اشکالی ندارد . و اباطیل خود در میان مسلمانان بپردازندها نشر افسانهمزاحم به

. بخواند توراتب االحبار اجازه یافت در اوقات مختلف شب و روزعخوانی، کتورات . 2ـ حبار، و ب األ عدم از ک لف پس از بیان فراگیری مر ؤترویج علم آموزی از اهل کتاب، م . 3 ب ه

تاب کـه اظهـار مسـلمانی کـرده از دانشمندان اهل ک اهللا بن سالم و شماری دیگر ، عبد بن منبه برد که از سرشناسان و بزرگـان حبار را نام می ب األ ع، شماری از دانش آموختگان مکتب ک بودند

.صحابه و تابعان بودند ، اطرافیان خود را به فراگیـری علـم و دانش آموختگان مکتب اهل کتاب : ارجاعات صریح . 4

اهللا بـن عمـر اشـاره کـرده عبـد از آن جمله به معاذ بن جبـل و .دندکر دانش از آنان توصیه می .1است

در 4مـیم الـداری ، و ت 3اهللا بـن سـالم ، عبد 2حبارب األ ع مختلفی به نقش ک نویسنده در موارد دارد که نویسنده آنهـا را وجود الصحیح ی فراوانی در ها نمونه .کید کرده است رواج اسرائیلیات تأ

ی برشمرده که اهل کتاب در محافل اسالمی ترویج کردند و در متون حـدیث، اسرائیلیاتدر زمرۀ :زیر اشاره کرد توان به موارد از جمله می،تاریخ راه یافت تفسیر و

.5اند حبار یا از کتب اهل کتاب گرفتهب األعذبیح بودن اسحاق که آن را از ک. 1 .6 با خدیجه)ص( بن نوفل در ازدواج رسول خدا قةنقش ور حضور و. 2: جه گفـت اند که به خدی نقل کرده ) ص(م از زبان رسول خدا این عنوان را ه : یتیم قریش . 3

او بـانوی : مرا چه به تو ؟ تو بانوی قریش و من یتیم قریش، و هـم از زبـان ابوطالـب کـه گفـت

.107-1/101 ،همو. 1 .117، 111، 109-103، 99-1/98 ،همو. 2 .116، 106، 100-97 /1 ،همو. 3 .124-123 /1، همو. 4 .54-2/42 ، همو.5 .108 /2 ،همو. 6


ب دشمنان دین یا اهل کتاب یا اذنـا نویسنده این سخن را ساختۀ . م قریش تو یتی قریش است و .1بکاهند) ص(ن رسول اکرم ای از منزلت و شأ کوشیدند به گونه داند که همواره می امویان می

:در تعمیـر کعبـه لباس خود برای حمـل سـنگ ر اثر درآوردن کشف عورت رسول خدا د . 4نویسنده با این استناد که اهل کتاب گزارشهای متعددی درباره عریان شدن برخی از اهل کتاب

منزلـت حضـرت داند که به قصد کاستن از موقعیت و ی آنان می ها ن را نیز از ساخته اند، آ آورده .2اند ساختهنیز حضـور شـیطان و) ص(اس در تشخیص رسالت پیغمبر د ع و قةرنزول وحی و نقش و . 5

مـود انـد چنـین وان ، این کار اهل کتاب است که خواسته به عقیده مرتضی : وحی به هنگام نزول از ایـن لحـاظ به تصدیق آنان محتاج بوده و خود ییید پیامبر برای تأ ) ص(ل خدا کنند که رسو

اند مسلمانان را به برتری خـود و از سوی دیگر خواسته .ل است فو بن ن قةرمدیون کسانی چون و دیـده عهدین وی رد پای این سخنان در به عقیدۀ .ژرفای دانش و آگاهی خویش معترف سازند

.3می شود قصه گویان، حسدورزان و نومسلمانان اهل کتـاب ایـن ، نویسنده ۀ به عقید :انیق غر انۀساف. 6

انـد خواسـته انـد و دینی خود ترویج کـرده ضدداستان ساختگی را در راستای اهداف مغرضانه و .4عصمت حضرت را زیر سئوال ببرند

ـ : عاشورا ۀروز. 7 ر نادرسـتی آن، نویسنده پس از رد این مسئله و بیان دالیـل و شـواهدی ب، سـاخته بـا اهـل کتـاب ) ص(موافقت رسول خدا معتقد است که این نیز به منظور نشان دادن

.5شده است) ص( رسول خدا ۀلف در حوادث احد، پس از عزاداری و گری مؤ: ریه بر اموات ممنوعیت گ . 8

هـا رخی فرقه حمزه به بررسی ممنوعیت گریه بر اموات در روایات ب و مسلمانان بر شهدا خصوصا ، ممنوعیت گریه بر اموات را برگرفته از تعـالیم وی در پایان ضمن رد این روایات .پرداخته است

.119-2/117 ،همو. 1 .177-2/176 ،همو. 2 .314-2/278 ،همو. 3 .148-3/137، همو. 4 .307-4/303همو، . 5


.1اهل کتاب می داند

سی اختالف روایات ربر. 5 آن برجسـتگی خاصـی داده بررسـی تفصـیلی که به الصحیح های عمده و اساسی گییکی از ویژ

متون تاریخی اخبار مختلـف تدا با مراجعه به منابع و نویسنده اب .روایات مختلف هر حادثه است وی در این .پردازد آن می ، و تحلیل محتوای مدارک هر حادثه را آورده سپس به بررسی اسناد و

رود که در جلد نخست ازآن سخن گفتـه اسـت و ، معیارها و ضوابطی پیش می کار بر پایۀ اصول خی در پای بندی به همـین معیـار انجـام شـده یدر حقیقت بررسی اختالف روایات و اخبار تار

: زیر عمل کرده است وی دراین راه به شیوۀ.است نویسـنده : اجتماعی، عقیـدتی و سیاسـی آنـان توجه خاص به جایگاه شخصیتها و پایگاه . 1

اشـخاص و گروههـا را از برخـی ۀ تاریخی دربـار یکوشیده با این نگرش صحت و سقم گزارشها و سـلمان 2توان به بحـث مفصـل وی دربـاره زیـد بـن ثابـت ، از جمله می ایدبررسی وتحلیل نم

پایـه ن حلف الفضول را بر همـی که موضوع شرکت بنی امیه در پیمان چنان . اشاره کرد 3فارسیتناقضـهای و هـم بررسـی نمـوده لف نقش افراد و احزاب در حوادث مختلف را با مؤ .4پذیرد نمی

.کرده است نقد وصله و دقت آنان را با حشهای تاریخی دربارۀگزارف اخبار و نیز اختال رفتاری و: واقعیات محسوس و حقایق ثابت علمی با بدیهیات، بررسی مخالفت یا عدم تعارض اخبار . 2

.نویسنده پای بندی سختی به تحلیلهـای عقالنـی در پـذیرش یـا رد گزارشـهای تـاریخی دارد است، بسـی فـراوان و بیـرون از شـمارش الصحیح در لفدی که نشانگر این تعهد والتزام مؤ موارآوری دالیل و قراین و شواهد، توان سراغ گرفت که پس از جمع چنان که کمتر موردی می .است

، سـیس تـاریخ هجـری موضوع تأ . موده باشد م حادثه یا گزارشی این روش را نپی در صحت یا سق یا ذبیح بـودن پـدر 6)س(و فاطمه ) ع (، گزارشهای مربوط به روابط خانوادگی علی 5روایات اذان

.271-6/266، همو. 1 .345-6/322همو، . 2 .29-7/7؛ 247-4/241همو، . 3 .206-4/174همو، . 4 .294-4/267 ، همو.5 .327-5/315 همو، .6


.توان به عنوان مثال برشمرد را می 2پیش از بعثت) ص(یا دیانت پیغمبر 1حضرتگزارشهای تـاریخی، نویسنده در بررسی شماری از حوادث و :بررسی امکان وقوع تاریخی . 3

از تحلیلهـای عقالنـی گیری بهرهاز این راه با به مقایسه سن افراد و زمان وقوع حادثه پرداخته و فـی .شماری از حوادث و وقایع را مردود دانسته و در صحت و اصالت شماری تردید کرده اسـت

نمازگزاردن آن دو بر ، ق 59المثل با توجه به در گذشت ابو هریره و سعید بن زید پیش از سال .3مه را مردود شمرده استل سمنازه اج

ت یخصوص شماری از راویان همچون زبیریان حساسـ یسنده در نو: زه راویان یتوجه به انگ . 4 یهودیـان راویان مسلمان شده اهل کتاب خصوصا ۀچنان که دربار ، دهد نشان می دای از خو ویژه

، و به ی جانبدارانه ها معتقد است که اخبار و گزارشهای آنان با اهداف وانگیزه دارد و تردید جدی ، و نیـز پایگاه سیاسـی اجتمـاعی گروهـی دیگـر تضعیف قصد تقویت مواضع برخی شخصیتها و

از این رو اخبار و گزارشهای .در میان مسلمانان صورت گرفته است ترویج و گسترش اسرائیلیات شـود، بـه نظیر و مثال زدنی از زبیر ترسیم می بی ی رجیع را که در آن شخصیت مربوط به حادثۀ

زبیـر بـرای تقویـت مواضـع خـود ت را خاندان وی معتقد است که این روایا . 4کند شدت رد می .اند ساختهما ه معمالج: گوید این ضابطه اصولی که میپایۀ لف برمؤ: بررسی امکان جمع بین روایات . 5

، از دهـد میته وی اجازه فگ معیارهای پیش کوشد تا آنجا که ضوابط و ؛ می حر الط ن م یلو أ نکما و بئـر 5 رجیـع و حادثۀ چنان که در د ،شهای تاریخی بکاهد گزار خبار و ا اختالف و تناقض دامنۀ

سـیاری از جزئیـات و رد ب و ،العاده مفصل پیرامون هر کـدام به رغم بحث و بررسی فوق 6ونهمع .ذیردپ تاریخی میه را با توجه به گزارشهای فراوان اصل هر دو حادثتفاصیل ماجرا،

سقم گزارشهای تـاریخی از وجـوه مختلـف صحت و روایات مختلف و بررسی ۀاگر چه عرض

.204-2/195همو، . 1 . همان جا.2 .5/248 همو، .3 .230-7/215همو، . 4 .361-7/231 ، همو.5 .230-7/155 ،همو. 6


ارزشمند و ستودنی است و به استواری و اتقان دیـدگاههای ارائـه شـده کمـک یفی نفسه کار در الصـحیح ۀرسـد نویسـند به نظر می . و تفریط از هر جهت پسندیده نیست اما افراط ،کند می

بـدین معنـی ، شده است لم م بپای بندی به معیارهای خویش، در بسیاری از موارد دچار اطنا ، تـاریخی، و ، تفسـیری گونـاگون حـدیثی ف یک حادثه را از منابع لکه روایات و گزارشهای مخت

از .آورد کند و همه را به رغم مشترکات فراوان در لفـظ مـی ر و مغازی به طور کامل نقل می یسکار از یک این .کند ئله خسته می یگیری مس خواننده را از پ انجامد و این رو، به تکرار مکررات می

ارزیابی گزارشهای تـاریخی اسـت و از سـوی دیگـر موجـب سو نمایانگر امانت و دقت در نقد و قـدر آن 1ونه رجیع و بئر مع دثۀ چنان که در نقد گزارشهای مربوط به دو حا ؛سردرگمی خواننده

روایـات مختلـف و نقـل صۀرود وخواننده در عر بحث از دست می ۀپردازد که رشت به تفصیل می تـوان خـود را در شـود و سردرگم مـی –که در جای خود مفید است -تحلیل محتوای گزارشها

توانست بـا گـزینش روایـات معـارض و لف می درحالی که مؤ ؛دهد قیقت ازدست می تشخیص ح خالصـه از حقیقـت واقعـه ترسـیم ، تصویری گویا وو ارجاع خوانندگان به منابع خویش مختلف

.ید و موجبات خستگی و سردرگمی آنان را فراهم نسازدنماارزیابی آثار تحقیقـی یکی از معیارهای مهم در نقد و بهره گیری از منابع عمده فریقین . 6

اتی خوداز آنها بهره برده خذی است که پژوهشگران در انجام طرحهای تحقیق مĤ مالحظه منابع و آورده 2، چنان که در فهرسـت پایـانی کتاب خود ستبرای تدوین ده جلد نخ الصحیح لفمؤ .اند

دهد که بیشـتر شان می مراجعه به این فهرست ن . عنوان کتاب استفاده کرده است 764، از است، تـاریخ و ی مختلـف تفسـیر، حـدیث ها ون قدیم دو مکتب امامت و خالفت در حوزه منابع از مت

را نیـز از نظـر دور دنـدگان جدیـد پدیـد آور لفـان و چنان که آثار مؤ .سفه و کالم است حتی فل اههای صـاحبان آثـار و دیـدگ ها به این گونه نوشته از کتاب خود در بسیاری موارد بلکه ،نداشته

و نهج البالغـه ، قرآن عالوه بر متون دینی اسالم از جمله ، در این میان . داده است ارجاع واستناد بـه آن اسـتناد کـرده مراجعه وقعهد عتی ، به متون مقدس اهل کتاب خصوصا صحیفه سجادیه

اسـالم وی ماننـد نبـ ۀ در بـاب سـیر شناسـان خصوصـا عـالوه بـر ایـن دیـدگاههای خاور .است در این .مواردی به آنان پاسخ داده است در ، مورد توجه و نقد نویسنده بوده و نری ماسه ها نوشته

.304-7/155 ،همو. 1 .336-1/279 ،همو. 2


.ی قابل مالحظه است مغاز سیر و، منابع عمومی توجه نویسنده به متون حدیثی خصوصا، بین از ، اشاره کردیم الصحیحموارد خلل در کتاب از پیش از این به برخی :موارد خلل و نقص . 7

لف به دلیـل پـای بنـدی بـه همـین بحث باورهای کالمی، بیان شد که در مواردی مؤ جمله در داده اخـذه قـرار مؤ افراد را بـه سـختی مـورد از اعتقادات شیعی برخی باورهای کالمی خصوصا

مـورد دیگـر در .معیارهای خویش اعمال کرده است ی و نایی را بر پایه مب ها چنین مؤاخذه .است روایات مختلف سـخن بـه میـان استناد به نقد و تفصیل بحث و عرضۀ اختالف روایات بود که با

:توان مورد توجه قرار داد، از این قرار است مواردی دیگری که می.آمد زیاد ۀ بدین معنی که در برخی موارد به تفصیل و با حوصل :ارائه مطالب ناهماهنگی در .1-7

حوادث به در مقابل در شماری به عرضه و نقد روایات وگزارشهای مختلف یک حادثه پرداخته و روایات فاجعـه رجیـع و بئـر معونـه بسـی که گذشت در عرضۀ چنان ،اختصار بسنده کرده است

یک روایـت بسـنده به نقل ) ع(والدت امام حسن مجتبی از اما به هنگام بحث ،دهد تفصیل می .کند ف روایات و دیدگاهها خودداری می و اختال از بررسی گزارشها و1کردهحوادث و وقایع لف در بیشتر هر چند مؤ :به موارد اشتراک و اختالف روایات توجهی بی. 2-7

نیز تحلیل محتوا کمتر به موارد یابی و اما در نقد و ارز ،دارد می، روایات مختلف را عرضه تاریخی، کند به هوش وذکاوت خواننده اعتماد می ورزد و در این باره میاشتراک روایات توجه اختالف و

.ورزد ف روایات غفلت نمی واختالقد گزارشهای تاریخی از بیان تناقضالبته در تبیین حوادث ونهای تـاریخی روش واحـدی در گزارشـ و روایـات ارائۀ لف در مؤ: شهارامرتب بودن گز نا .3-7

ترتیب زمانی منابع دسته بنـدی المثل روایات را از نظر ضعف و قوت سند یا فی، گیرد پیش نمی نقـد روایـات مربـوط بـه عرضه و .گیرد پیش می ای در بلکه در هر مورد روش جداگانه ،کند نمی

نـزول آیـات زارشـهای آغـاز وحـی و ای که در نقد و ارزیابی روایات و گ با شیوه 2یقنداستان غرا واحـدی در پـیش وایات مربوط به یک حادثه هم شیوه اختالف ر طرح در .متفاوت است ،3آمده، در سپس نقد نمایـد کوشد همه گزارشها را عرضه و بیشتر حوادث می درحالی که در .گیرد نمی

.5/261 ،همو 1 . .3/140 ،همو2 .

.314-2/285 ،همو. 3


جعلـی باشـد، نـد روایات مربوط به حضور و شـرکت بنـی امیـه را هـر چ 1بررسی حلف الفضول روایت مربوط به اسراء و معراج با آن همه اختالفی کـه در متـون دو مکتـب همچنین .آورد نمی

، به ف فاحش دارد به تبع آن دیدگاههای پیروان هر کدام با دیگری اختال امامت وخالفت دارد و مقتضـی الصـحیح درحالی که طبیعت موضوع و روش کلی حاکم بر ، 2اجمال گزارش شده است

. همه روایات و نقد وبررسی آن استۀارش تفصیلی وعرضگزیکسانی ندارد و چه بسا مواردی شیوۀدر پاورقی ثبت ارجاعات :در ارجاعات ناهمگونی . 5-7

. ، بـه نـام نویسـنده ارجـاع داده اسـت ل که ارجاع بـه عنـوان کتـاب اسـت معمو ۀخالف شیو برارجـاع بـه چاپهـای متعـدد یـک . کند می درمواردی نیز یک منبع را دو بار در یک پاورقی ثبت

.گیر مؤلف شده است طوالنی بودن زمان تحقیق گریبانبه سبب کتاب از دیگر مواردی است که

کتابشناسی .1378، ، سمت، تهرانبررسی منابع سیره نبوی ، نقد و)زیرنظر (، رسولجعفریان

رجمـه سـید محمـد حسـینی، ت ،)ص(ی سیاسی حضرت محمد ها پیمان و ها ، نامه ، محمد حمید اهللا .1374 ،سروش،تهران

. ق1390،، بیروت، بی نا االسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، نعناعه،رمزی ، آسـتان قـدس رضـوی ، مشـهد ، ترجمه اسـداهللا آزاد ،تاریخ تاریخ نگاری در اسالم ،، فرانتس نتالروز1368.

ترجمـه محمـد ،)ع( مجتبـی تحلیلی بر زندگانی سیاسـی امـام حسـن ، مرتضی سید جعفر ،یعامل .1385، بوستان کتاب، قم،سپهری

.1374، دارالسیره، قم، ترجمه محمد سپهری،درآمدی بر سیره نبوی ،ـــــــ .1384 ، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسالمی، تهران، ترجمه محمد سپهری،سیرت جاودانه ،ـــــــ

.ق1415، ةلسیر، بیروت، دارا النبی االعظمةالصحیح من سیرـــــــ، .1369 زمستان، قم،5شماره ،آینه پژوهش مصاحبه با ،ـــــــ .1385 پائیز ، دانشگاه مذاهب اسالمی، تهران،تفروغ وحد مصاحبه با ،ـــــــ

.2/141 ،همو. 1 .9-3/7 ،همو. 2

35 -25، ص 85ارۀ چهارم، پائیز و زمستان سال دوم، شمتاریخ و تمدن اسالمی،

1ثابت بن سنان صابی و سنت تاریخنگاری در اسالم

پاتفریبا المعارف بزرگ اسالمیةمرکز دایر

[email protected]

چکیدههـای بعـد دهثابت بن سنان صابی از جمله مورخانی است که به رغم آنکه آثارشان در س

شـأن و ،مورد استفاده قرار گرفته است، اما امروز، به علـت در دسـترس نبـودن آن آثـار ثابـت زنـدگانی در این مقاله با نگاهی کوتاه به .اهمیت شان چندان شناخته شده نیست

ایم و بـرای پرداخته اخبار قرامطه و تاریخ کبیر بن سنان به معرفی دو اثر مهم وی، یعنی ار اهمیت کتاب تاریخ او و اینکـه چـه مقـدار از آن مطالـب اکنـون در اختیـ نشان دادن

ارب االمـم تجـ در تـألیف او تـاریخ ابوعلی مسکویه از ماست، به میزان و شیوۀ استفادۀ ایم که ایـن ه نیز این فرضیه را مطرح ساخت اخبار قرامطه و در پایان در مورد اشاره کرده

.است که بعدها به صورت کتابی مستقل درآمده است کبیرتاریخکتاب بخشی از همان

،تجـارب االمـم ثابت بن سنان صابی، ابوعلی مسـکویه، در اسالم، تاریخنگاری :ها کلیدواژه .اخبار قرامطه

شرح احوال

. عباسـی اسـت ۀدور پزشک و مـورخ 2 بن مروان صابی ةرثابت بن ق بن ابوالحسن ثابت بن سنان

.15/10/1385: ، تاریخ تصویب27/6/1385: تاریخ وصول. 1بان عربی حداقل به سه که در ز است صابئی یا با تخفیف همزه آخر صابی جمع آن صابئون، صابئه و صاب نامی .2

صابئون که نامشان سه مرتبه در قرآن در کنار مسیحیان و یهودیـان اول، : شود کامال متفاوت اطالق می گروه دینی اسـت؛ امـا مورد اختالف مفسران مسلمان و مستشرقان شان هویت و )17/؛ حج 69/ ؛ مائده 62/ بقره(ذکر شده است

زیـرا دلیلـی در ؛یا مغتسـله نیسـتند ) اند گمان کرده مستشرقان از که برخی آنگونه(بدیهی است که آنها مندائیان شاید بتـوان آنهـا را همـان . توانستند از هیچ یک از این گروهها آگاه باشند اش می دست نیست که پیامبر و صحابه

جنـوب بطائح یا مغتسـلۀ البةصادوم، . نامیدند ها آنها را زنادقه می مانویان دانست که اعراب قدیم و از جمله قریشی از برخـی اند که آنها عنوان صابیان را آشکارا مدیون این واقعیت.اند مسیحی کهن– یهودی ۀ فرقۀ باقیماند که عراق

'>.اند که در قرآن از آنها یاد شده است مفسران اولیه قرآن در بصره و کوفه آنها را نمایندۀ محتمل صابیانی دانسته


بیشـترین . دیـده بـه جهـان گشـود 2ان از صابیان حر 1 فاضل و اهل علم ای وی در میان خانواده در و ابـن ابـی اصـیبعه 4، قفطی 3هایی است که ابن جلجل اطالع ما دربارۀ وی مبتنی بر گزارش

.اند بدان افزودهاند و سایر منابع عینا همان مطالب را تکرار و گاه اندکی آثار خویش ارائه کردهدانیم که همانند پدر و جدش حرفه پزشکی دربارۀ وی تنها می . نیستتاریخ والدتش معلوم

او همراه با پدر .5داشت و در فلسفه، ریاضی و هندسه تبحر یافت و به سایر علوم دقیقه پرداخت به دستگاه خالفت عباسی راه یافت و پس از او به علت مهـارت در پزشـکی بـه عنـوان پزشـک

از ق 313در سال و 10 بود 9 و مطیع 8فیتک، م 7، متقی 6خلیفه، راضی چهار مخصوص در خدمت

گرایی کردند که نخبه که جماعتی بودند که از دینی چند خدایی و سامی کهن پیروی می صابیان حران و سوم، '>

آنها نام قرآنی صابئه را در . آمد یونانی مĤبی در آن قوی بود و یکی از آخرین پایگاههای شرک باستان به حساب می اعراب مسـلمان و ( در امان بمانند قرن سوم بر خود نهادند تا بتوانند از شأن اهل کتاب برخوردار شوند و از تعقیب

.)انـد نویسندگان مسیحی گاه نام صابئه را توسعا به مشرکان یونان باستان و دیگر ادیان چند خدایی اطـالق کـرده نـام صـابئی جـز در . تنها با این گروه اخیر است که نویسندگان مسلمان دوره عباسی آشنایی مستقیم پیدا کردنـد

شود، به ویژه ایـن نـام و در واقـع ایـن به مشرکان حران یا به اخالف مسلمانشان اطالق می تفاسیر قرآن معموال یا شود به دو خانوادۀ برجسـته از محققـان و کاتبـانی کـه در اصـل حرانـی بودنـد و در بغـداد بـین نسبت اطالق می

ت و در رأس خـانوادۀ بن مـروان قـرار داشـ ة در رأس یک خانواده ثابت بن قر و های سوم تا پنجم درخشیدند سدهپیوند این دو خانواده از طریق ازدواج خواهر ثابت بن سنان بـا هـالل بـن ابـراهیم صـورت . دیگر ابراهیم بن هارون

.)43 – 37 ،؛ حسنی13، 12، 7، 6سمک، : نیز نک:De Blois, ''Sabi'', EI2, 8/672-673(گرفتوی کتابهـای متعـددی . عباسـی بـود و طبیـب دوره فیلسوف، منجم، ریاضیدان ) ق 288د(جدش ثابت بن قره .1

به جدش انکـار ثابت بن سنان هر چند انتساب آن را . باشد می فی الطب ةالذخیرتألیف کرد که از جمله آنها کتاب پـدرش سـنان .)Ullmann,136: نـک (ای از محققان همچنان بر صحت این انتساب تاکید دارند کرده است؛ اما پاره

باسی درآمـد و وی به خدمت مقتدر و قاهر ع . دانست می نیز پزشک بود و علم هیأت را خوب ) ق 331د (بن ثابت نیـز پزشـکی مـاهر و حـاذق در ) ق335د(برادرش ابراهیم بـن سـنان . بود )ق329-322:الراضی باهللا حک پزشک

.)307 – 295ابن ابی اصیبعه، : برای آگاهی بیشتر دربارۀ خانوادۀ او نک(روزگار خویش بود .)235/ 2یاقوت ( مشهور در بین النهرین، شهر بسیار قدیمی و: حران.2 .81-80، ابن جلجل. 3 .111 – 110، قفطی. 4 .Chwolsohn,1/567: ؛ نیز نک155 ابن عبری، .5 ). ق329 – 322حک ( ابوالعباس احمد الراضی باهللا .6 ). ق333 – 329ابواسحاق ابراهیم المتکفی باهللا حک. 7 ). ق334 – 333القاسم عبداله المتکفی باهللا حک ابو.8 ). ق363 – 334ابوالقاسم الفضل المطیع اهللا حک. 9

.80 ابن جلجل، .10

27 / ثابت بن سنان صابی و سنت تاریخنگاری در اسالم

از .2 در بغداد بنـا کـرده بـود 1دار بیمارستانی شد که ابن فرات سوی ابوالقاسم خاقانی وزیر عهده کتب پزشکی آمده در درمان بیماران حکایات بسیاری ۀ بیمارستان و نیز شیو ردوران ریاستش ب

شـکنجه ۀ دربار ، گزارشی ثابت بن سنان بوده که به خط به نقل از کتابی 3هبعابن ابی اصی . است، و نحوه معالجه و درمانش به دست ثابت آورده راضیال و آزارهای ابن مقله در روزگار و به فرمان

نیـز درآمـد و کتـب ) ق356د (4معزالدوله دیلمیعالوه بر خلفای عباسی به خدمت ثابت . استنیز ابن تقیه وزیر را که سکته کـرده ) ق367د (عزالدوله در زمان امیر و 5پزشکی را بر او خواند

.6 با حجامت درمان کرد،بودنیـز در بغـداد جـالینوس و سنان طبق گزارشی به تدریس کتابهای پزشکی بقراط بن ثابت

وامض و غـ هـا، مهارت و تسلط وی بر کتابهای پزشـکی و حـل پیچیـدگی .7داشته است اشتهار با ؛ 8به بغداد سفر کنند نزد وی انی از اندلس برای فراگیری طب مشکالت آنها موجب شد تا کس

او تا پایان عمر در .9 از بخل او در آموختن علم به دیگران نیز سخن به میان آمده است ،حال اینـ نقل از خواهرزاده قفطی به . بغداد زیست ق ذکـر 365ن تـاریخ مـرگ او را اش هالل بـن محس .10کرده است

آثار

بیان نخستین در میان صا ،شکی، ریاضیات و فلسفه بی گذشته از مهارت در پز ان صا نثابت بن س تـاریخ کتاب نخست او کـه در منـابع بـا عنـوان . کسی است که به نگارش تاریخ همت گماشت

وزیر مشهور خلیفه المقتـدر عباسـی و نخسـتین کـس از ) ق 312 – 241( ابوالحسن علی بن محمد بن موسی .1 .خاندان فرات که به وزارت رسید

.304، )380-350سالهای ( تاریخ اسالمذهبی، 137 علوجی، ؛606 / 1امرائی، س؛ 304 ابن ابی اصیبعه ، .2 .305، ابن ابی اصیبعه. 3 بر بغداد دست یافت و امارتش تا سـال 334 معزالدوله ابوالحسین احمدبن بویه دیلمی، معروف به اقطع در سال .4

. ادامه یافت356 .194 قاضی صاعد، .5 .254 / 11 کتبی، .6 .Chwolsohn,1/579: ؛ نیز315-314 / 1؛ ابن خلکان، 296ری، ابن عب.7 .112، 81، 80 ابن جلجل، .8 .10/463؛ صفدی، 254 / 11 کتبی، .9

.304-303، تاریخ اسالم؛ ذهبی، 307ابن ابی اصیبعه، : ؛ قس111قفطی؛ . 10


برخی از نویسـندگان ۀآمده و برای بررسی اوضاع و احوال قرن چهارم هجری و بنا به گفت 1کبیرنظیر است، متأسفانه در نوع خود بی 2مسایل و وقایع روزگار بویهیان برای تحقیق و پژوهش در

د (، هـالل بـن محسـن صـابی ) ق421د (مسکویه ابوعلی را هایی از آن اما قسمت مفقود است؛ د (، ابن اثیـر ) ق 654د(ط ابن جوزی ب، س ) ق 597د (، ابن جوزی ) ق 521د (همدانی ، )ق448 .3تألیفاتشان آورده انددر آثار و ) ق743د(و ذهبی ) ق630

ـ بر پایۀ قسمت وعلی های متعددی از این کتاب کـه در آثـار همـدانی، ذهبـی و بـه ویـژه اب .4توان به ماهیت مطالب، ارزش و اهمیت آن پی برد مسکویه آمده می

یاقوت به طور مشخص شروع .5ق اتفاق دارند 295 آغاز کتاب همه منابع بر سال درباره سال اما در باب پایان کتاب نظر یکسانی میـان مورخـان .6داند روز خالفت المقتدر می را از اولین آن

. نیست و به علت مفقود بودن کتاب حل این اختالفـات و تناقضـات بسـیار دشـوار خواهـد بـود ق ادامـه 361 سـال کند و معتقد است هالل بن محسـن آن را از را بیان می ق360یاقوت سال

دال بر اینکه وی کتاب را ابن عبری شواهد متقنی، ابن ابی اصیبعه و به گفتۀ قفطی .7داده است امـا .8دانـد را سال پایان کتاب مـی ق 365ابن ندیم سال . وجود دارد ق به پایان رسانده، 363در

.304ذهبی، همان، : نک: برای مثال. 1 .kabir,214؛59کاهن، : نک.2؛ همـو، 14/481 سـیر ،؛ ذهبی 349، 299، 110، 29، 28؛ صابی، 468-5/278ابوعلی مسکویه، : نک برای نمونه .3

؛ بــرای آگــاهی بیشــتر در مــورد 94،122، 1/68؛ همــدانی، 14/151 ؛217، 93، 13/79 ابــن جــوزی، 15/51-56 ..Amedroz,335-355;Margoliouth,128-146 استفاده مسکویه از کتاب ثابت

و هـالل بـن ) ق 310د (زۀ تاریخ مهمترین اثری است که در واقع شـکاف میـان آثـار طبـری این کتاب در حو . 4باید توجـه داشـت . کند و این امر به سبب شیوه تاریخنگاری وقایع نگاشتی این تواریخ است ن صابی را پر می محس

قعیاتی آشکار که دست کم که تاریخنگاری وقایع نگاشتی در سرشت خویش به طور عمده به واقعیات توجه دارد؛ واتواند به تصحیح، اصالح یـا تفصـیل شود و هر نویسندۀ دیگری می به لحاظ نظری در منابع معاصر ثبت و ضبط می

بنابراین آثار وقایع نگاشتی بعدی تداوم محض کتابهای وقایع نگاشتی مولفان پیشین است و ثابت . آنها همت گمارد از همین شیوه پیروی کرده اسـت و ،از آن با سالهای اثر طبری تداخل دارد بن سنان در اثر خویش که چند سالی

ن صابی، خـواهرزاده ثابـت نیـز در کتـاب هالل بن محس . رود ای بر کتاب طبری به شمار می کتاب او ذیل و تکمله ).Sezgin,5/327;Rosenthal,81-82: نک. (نموده استخویش از همین شیوه پیروی

.8/647،، نیز ابن اثیر304 ابی اصیبعه، ، ابن111 ، قفطی، 302، ابن ندیم، 81-80 جلجل، ابن: برای نمونه. 5 .2/772، معجم االدباءیاقوت، . 6 .انجاهم. 7 .302، ابن ندیم. 8


در حالی است کـه کنند و این های خویش را بیان نمی وی و یاقوت هیچ یک منبع و سند گفته یـر در ذیـل و عـالوه بـر آن ابـن اث 1 اصل آن کتاب را دیـده اسـت ه معتقد است، ابن ابی اصیبع ابوالفـداء .2ل تاریخ ثابت بن سنان خاتمـه یافـت کند که در این سا بیان می ق 363حوادث سال

از خلفـای ه هنگـامی ابـن ابـی اصـیبع .3آورد میق 363 همین مطلب را در ذیل سال نیز دقیقا از . بـرد به صراحت از طائع نام نمی ، ولی ده است آنها بو برد که ثابت در خدمت ای نام می باسیع

ن بـرده کـه در ایـن به احتمال بسیار ثابت تاریخش را با آغاز سال خالفت طائع بـه پایـا ،رو این وت و نه اظهار نظر ابن ندیم هیچ یک به حقیقت نزدیـک نیسـت و احتمـال صورت نه سخن یاق

. رسیده باشدبه پایانق 363زیاد آن است که کتاب در سال ثابت در این کتاب ضمن بیان حوادث و رویدادهای همزمان با حیات خویش به نقل گزارش

کـوفی، علی بـن عیسـی، ابـن قرابـه، سـالمه طولـونی، ابوعبـداهللا ،شاهدان و راویانی چون وزیر ک بـر که بیشتر جزو طبقه دبیران و درباریـان بـوده و از نزدیـ ... احمدبن محمود بن سمعون و بهـره بـت کتـاب ثا از کـه ی از بررسی منـابع .4اند، پرداخته است جریان آن حوادث اطالع داشته

توان به این نتیجه دست یافت که او همانند طبری، حوادث و رویدادها را به شـیوه می ،5اند بردههـا و همچنـین در هر سال بخشی را نیز به شرح حال برخی از شخصـیت ده و سالشمار بیان کر

اخبار سیاسی و تـاریخی بـه ۀاو افزون بر ارائ. اخبار و رویدادهای کوتاه اختصاص داده است بیان های وی تنهـا مخـتص بـه جریانهـای موجـود در ی و اجتماعی نیز پرداخته و گزارش مسائل ادب

.6 بلکه در موارد بسیاری به مسایل خارجی نیز نظر داشته است،بغداد نبودهد لوئیس در اثنای سـفر بـه قـاهره از برنار. نام دارد بار قرامطه اخکتاب دیگر ثابت بن سنان

بـرگ بـه قطـع 31دهـد کـه مشـتمل بـر این کتـاب خبـر مـی از خطی ای دستیابی به نسخه استنساخ ف لؤ م ۀ ق از روی نسخ 577 ق از نسخه ای که در 1057بوده و در سال 5/13 × 19

تـرین مأخـذی اسـت کـه تشـابه اب کهـن به گفته وی ایـن کتـ .7نقل گردیده است ، بوده شدهفاطمیان و قرمطیان را تأیید کرده و در آن هیچگونه خصومتی نسبت به فاطمیان نشان نداده و

.307 ابن ابی اصیبعه،. 1 .8/647، ابن اثیر .2 .khan,307-308: وی گاهی ثابت بن قره را به اشتباه ثابت بن سنان ضبط کرده است نک.3

4.Idem,308 . .8/647 ابن اثیر،. 56-15/51؛ 14/481، سیر؛ صابی، جم؛ ذهبی، 468-5/278مسکویه : نک. 5 .50-49ثابت، . 6

7. Lewis,80.


. با عنوان علوی فاطمی یاد کرده استپیوسته از عبیداهللا آغاز شده و پس از آن ثابت به بیان حـوادث ق278کتاب با اخبار مربوط به قرامطه در سال

ـ و 339، 326، 323، 316، 315، 312، 311، 301، 293، 291، 289، 286ه سـالهای مربوط بعـراق از وشامب از تاریخ قرمطیان بحرین، وی در این کتا . ق پرداخته است 360در پایان سال

های میان خلیفه معز فاطمی و قرمطیـان ق سخن گفته و از جنگ 360زمان پیدایی آنها تا سال .1تبه تفصیل بحث کرده اس

در یـک اخبـار شـام و مصـر از جمله ،اند نام برده ثابت بن سنان کتابهای دیگر از ،در منابع دیگر، .2مجلد که متأسفانه برای پی بردن به ماهیت و مطالب کتاب اثری از آن در دست نیست

ق به شیوه سالشمار، که در میان مورخـان، 360 تا 300یات مشاهیر از سال فای درباره و رسالهاین احتمـال .3ف نام برده استله در کتابش از این رساله به خط مؤبن عدیم تنها کسی است ک ا

بـوده کـه ابـن عـدیم از آن کتـاب التـاریخ وجود دارد که رسالۀ مذکور گزیده و اسـتخراجی از .استفاده کرده است

و ثابت بن سنانمسکویهابوعلی

که پـس از ثابـت در تـألیف استتین کسی نخس) ق 421د (یان مورخان، ابوعلی مسکویه مدر بر کتاب تاریخ او تکیه کرده و برای بیان حوادث قرن چهارم هجری آن را به تجارب االمم کتاب

یا 4 ق تنها پانزده334 تا 301 او در فاصله سال .عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار داده است و » قال ثابـت فـی کتابـه فـی التـاریخ «،»بتحکی ثا «مرتبه با عباراتی چون 5به روایتی شانزده

در حالی کـه برخـی معتقدنـد ؛6از ثابت به عنوان منبع روایاتش نام برده است » ذکر ابوالحسن « .7 باشدنام برده وی ، بدون آنکه ازابوعلی مسکویه روایات متعددی را از کتاب ثابت اخذ کرده

تـاریخ ثابـت رونویسـی از آن نبـوده مسکویه از کتـاب ابوعلی استفاده باید توجه داشت که

.86-84،ثابت .1 .11/254 کتبی، .2 .7/3496؛ 5/2437؛ 3/1177ابن عدیم، .3

4. Khan,309. Dunlop, 123.: ؛ قس238ناجی، . 5 .284، 1/127؛ 2/72ابوعلی مسکویه، : مثال نک برای .6 .239 – 238 ناجی، .7


ای که در استفاده از کتـاب طبـری انجـام بلکه او اصل گزینش و خالصه را به همان گونه ،است جزئیـاتی را کـه ضـرورتی در گفـتن آن اب ثابت نیز به کار گرفته است، یعنی داده، در مورد کت

امـا از ،کنـد را بیـان نمـی سلسله اسناد طبری تجارب االمم در وی. حذف کرده است ،دیده نمیاو در . آورد می ،سوی دیگر اسامی شاهدان ثابت را که در هر مورد بیش از یک یا دو نفر نیستند

، و در هـای دیگـر احدی، یک روایـت را از میـان روایـت و ۀاستفاده از تاریخ طبری در باب حادث ر یک سال اتفـاق افتـاده، استفاده از تاریخ ثابت حوادث خاصی را از میان حوادث مختلفی که د

زیرا طبری درباره یک رویداد واحد روایت های متفـاوتی و گـاهی متضـاد از ؛انتخاب کرده است یا سعی کـرده اسـت بـین ، یا یکی از آنها را برگزیده ابوعلی ، ولی همان واقعه را ارائه کرده است

و گـزارش یکدسـت و کنـد جمـع ،های متفاوتی که در جزئیات با یکدیگر اختالف دارنـد روایتتوان دانسـت، های موجود تاریخ ثابت می اما تا آنجا که از بخش . واقعه را بیان کند واحدی از آن

یا روایت ثابت ابوعلی د تنها یک روایت را ذکر کرده است و ثابت برخالف طبری دربارۀ هر رویدا برای مثال، ذهبی دو روایت .1را کامال آنگونه که هست پذیرفته یا آن را تماما کنار گذاشته است

ابوعلی مسکویه، اثری از آنهـا نیسـت؛ االمم تجارباز ثابت نقل کرده، که در ) ق352ذیل سال ( محـرم هـر سـال از سـوی معزالدولـه 10 که به برقراری عزاداری همگانی در روز گزارشییکی

مرد را که بدنهایشـان بـه ، و دیگری گزارشی مبنی بر اینکه، اسقفی ارمنی دو 2بویهی اشاره دارد درحالی که . 3فرستاد) ق356-317: حک(هم بسته بود به عنوان هدیه برای ناصرالدوله حمدانی

قهچنین موضوعاتی عال این احتمال وجود دارد که او به ذهبی که برخی از مورخان بعدی مانند ثابـت از یـک حادثـه شی که مسکویه در قبول گزار ابوعلی سد ر نمی ظرضمنا به ن . نداشته است

در مـواردی . به نقد شواهد ثابت بپردازد یا اینکه شواهد موید دیگری را بیـان کنـد کند ارائه می ه گزارش کوتـاه و مختصـر از آن رویـداد بابوعلی که ثابت به تفصیل، رویدادی را توصیف کرده،

در باب یک که ابوعلی شی معموال هر گزار . ای به ثابت نموده باشد بدون آنکه اشاره ،بسنده کرده ؛ هـر به طور قابل توجهی مختصر و کوتاه شـده اسـت کرده در کتابش حادثه از تاریخ ثابت اخذ

ن جوزی بمسکویه در مقایسه با گزارش ذهبی و یا ا ابوعلی حوادث، گزارش از در برخی چند که ذهبی روایـتش یا که مال احتاین ، البته با ذکر 4رسد کاملتر به نظر می اند، از ثابت نقل کرده که

1. Khan, 311. .14/150ابن جوزی، : ؛ نیز نک11، تاریخ اسالمذهبی، . 2

.Dunlop,123: ، قس238ناجی، . 3 . همانجاها.4


. گزارش ثابت را از منبع دیگری تکمیل کرده باشـد ابوعلیرا از تاریخ ثابت مختصر کرده یا آنکه به کلمه از تاریخ ثابت استنساخ نکـرده توان دریافت که ابوعلی روایات ثابت را کلمه میبنابراین

مسـکویه و ذهبـی مطـابق لی ابوع به احتمال قوی .1است اما سبک نگارش و عبارات یکی ،است بـه نظرشـان مهـم عالقه خویش به تلخیص تاریخ ثابت پرداخته، و آنچـه را بـه لحـاظ تـاریخی

امـا ثابـت و ،کنـد ذهبی منبع سخنانش را بیان می ، با این تفاوت که اند از آن اخذ کرده ،دهرسیکند به ذهن خطور می ، پرسشی در اینجا از این رو . برند مسکویه از هیچ منبعی نامی نمی ابوعلی

انـد تری دسترسی داشته به منبع مشترک کهن 2که آیا احتمال دارد ثابت و مسکویه در آن عصر در صورت وجود : توان گفت که ذهبی آن را در اختیار نداشته است؟ در پاسخ به این پرسش می دم اشـارۀ آنـان بـه ع. بردند چنین منبعی، بایست ثابت یاابوعلی و یا هردو در جایی از آن نام می

تـوان دریافـت کـه سازد و در نتیجه مـی چنین منبعی، احتمال صحت این فرضیه را منتفی می از تـاریخ ثابـت رسـد، بیش از آنچه به نظر مـی ق 351 تا 301برای نگارش حوادث سال ابوعلی

که مانی ق یعنی ز334ابوعلی مسکویه تا سال . است، ولی به ندرت از آن نام بردهاستفاده کردهثابـت و تـاریخش یـاد از ،معزالدوله وارد بغداد شد و بویهیان قدرت را کامال بـه دسـت گرفتنـد

کـامال محتمـل اسـت کـه برخـی از . آورد دیگر نامی از او به میـان نمـی ، اما بعد از آن ؛کند میمقـارن بـوده، بـا هـر دو مسکویه که با تاریخ عصر ثابت ابوعلی شاهدان آن بخش از تاریخ عصر

به جای استناد به ثابـت، برخـی از شـاهدان او را بـه عنـوان ابوعلی زیرا اند؛ مورخ ارتباط داشته ق 351تـا تاریخ روزگار خویش ، و قطعی است که وی در تدوین منبع روایاتش ذکر کرده است ه حوادث سالهای پـس که ب ثابت های دیگری از تاریخ اگر بخش . از تاریخ ثابت بهره گرفته است

، ایـن امکـان وجـود مورخ دیگری حفظ و ضـبط شـده بـود ق پرداخته، توسط ذهبی یا 352ز ا ق از آن اسـتفاده کـرده اسـت یـا 351برای حوادث سالهای پس از ابوعلی آیا داشت که بدانیم

؟3نه

طرح یک فرضیه ه طرح این فرضیه پرداخت که توان در اینجا ب گذشت می ثابت بن سنان آنچه در باب آثار بنا بر

1. Khan,313. ، امـا منبعـی وجـود نـدارد کـه از زیستند ثابت و مسکویه هر چند در زمان امارت معزالدوله بویهی در بغداد می 2.

.مالقات آن دو با یکدیگر یا مبادله اطالعات بین شان گزارش کرده باشد3.Khan,314.


لـف ؤکـه احتمـاال توسـط م 1 او بـوده باشـد تـاریخ کبیـر تواند بخشـی از می ثابت اخبار قرامطه امطـه اخبار قر کتابهای دیگری که در آن دوره درباره براساس مطالب کتاب طبری و و استخراج

.تألیف شده بوده، تکمیل گردیده باشد طبـری اسـت بـا بیـان ای بر کتاب ثابت که تکملهکبیرتاریخ که صفحات قبل گفته شد در

از سـال شـروع اخبـار قرامطـه وی نیـز . یابـد ادامه مـی 363ق آغاز و تا سال 295حوادث سال مقایسه ای میان آن دو با توجه به نقطه آغازین . ق خاتمه می یابد 360ق است که به سال 278

، 315، 312، 311، 301(ای از سـالها هردهد کـه ایـن دو کتـاب در پـا و پایانی کتاب نشان می با هم تداخل دارند و ثابت به احتمال قوی در بیـان حـوادث و ) ق360 و 329، 326، 323، 316

و 294، 293، 291، 289، 285، 278یعنی ذکـر حـوادث سـالهای ( ق301 تا 278رویدادها از و در بخش 2تکیه کرده گیرد، بر کتاب طبری ش نخست اخبار قرامطه را دربر می که بخ ) ق295

های قرامطه در روزگار خویش نظر داشته به ذکر اخبار و فعالیت 360ق تا 301دوم آن یعنی از توانـد بـه نیز احتماال مـی تاریخ کبیر ه از کتاب گزینش و استخراج اخبار مربوط به قرامط . است

طـور تخصصـی تأسی از کسانی چون محمد بن داود بن جراح یـا ابـوبکر صـولی باشـد کـه بـه .3اند کتابهایی در باب فعالیت قرامطه در آن عصر تألیف کرده

کتابشناسی

نـزار رضـا، بیـروت، بـه کوشـش ، عیون االنباء فی طبقـات االطبـاء احمد بن قاسم، ه، ابن ابی اصیبع .م1965

.تا ، بیمحمد یوسف دقاق، بیروت، دار الکتب العلمیهکوشش ، به الکامل فی التاریخابن اثیر، .1955 فواد سید، قاهره، ، به کوششطبقات االطباء و الحکماءابن جلجل، صطفی عبدالقادر محمد عبدالقادر عطا و م به کوشش ، المنتظم فی تاریخ الملوک و االمم ابن جوزی،

.م1992/ ق1412عطا، بیروت، .تا ، بیر صادر، بیروت ، به کوشش احسان عباس، دا ابناء الزمان انباءوفیات االعیان وابن خلکان،

، نسـخه 2922، نسخه خطـی کتابخانـه احمـد ثالـث، اسـتانبول، ش عیون التواریخ کتبی، ابن شاکر

De Blois,''sای از مطالـب ابـن اثیـر اسـت دبلوا معتقد است این قسمت صـورت بازسـازی شـده . 1 abī'',EI2, 8/637.

.50، ثابت. 2 .236 ناجی، .3


.المعارف بزرگ اسالمیةدایرعکسی موجود در کتابخانه

.ش1376 غالمرضا جمشید نژاد اول، تهران، کوشش، به التعریف بطبقات االممابن صاعد اندلسی، .م198/ ق 1403ون صالحانی الیسوعی، لبنان، نط االب اکوشش، به ختصر الدولتاریخ مابن عبری، .م1998/ ق1409، چاپ سهیل زکار، دمشق، الطلب فی تاریخ حلب بغيةابن عدیم،

.تا ، بیفلوگل، بیروت، مکتبه خیاطکوشش ، به الفهرستابن ندیم، ، سـروش اسـم امـامی، تهـران، ق، بـه کوشـش ابوال تجـارب االمـم ابوعلی مسکویه، احمد بن محمـد،

.ش1377 .م1982 –ق 1402سهیل زکار، دمشق، دار حسان، ، به کوشش اخبار القرامطهثابت بن سنان،

.1982 / -ق 1402،الصائبون فی حاضرهم و ماضیهمحسنی، عبدالرزاق، م ر عبدالسـال مـ عکوشـش ، بـه تاریخ االسالم و وفیات المشاهیر واالعالم ، شمس الدین محمد ذهبی،

.م1989/ -ق1419ترمری، بیروت، سسـة ت، مـو بیـرو ،به کوشش بشار عواد معروف و محیی هـالل السـرحان ، سیر اعالم النبالء ، ــــــ

.م 1986/ ق1406، لةالرسا

.م1984/ ق1404بغداد،، مختصر تاریخ الطب العربیسامرائی، کمال، .م1995/ ق 1416، قاهره، مکتبه اآلداب، ئبوناصالسمک، عبداله علی،

عبدالسـتار احمـد فـراج، دار ، تحقیـق مراء فی تاریخ الوزراء االةحتفالوزراء او صابی، هالل بن محسن، .1958احیاء الکتب، .م1982/ ق1402جاکلین سوبله و علی عماره،، به کوشش الوافی بالوفیاتصفدی،

.م1967/ ق1387 بغداد، ب العراقی،تاریخ الطعلوجی، عبدالحمید، ، خـانجی مكتبـة قـاهره، محمـد امـین خـانجی، کوشـش بـه ،تاریخ الحکماء لی بن یوسف، قفطی، ع

.ق1326 .م1973، بغداد، المورد "تاریخ مهم"ناجی، عبدالجبار،

.م1961 آلبرت یوسف کنعان، بیروت، ، به کوشش تاریخ طبریتکملةهمدانی، محمد بن عبدالملک،

.م1993 عباس، بیروت، احسانبه کوشش، معجم االدباءیاقوت حموی، .، بیروت، داراحیاء التراث العربیمعجم البلدان، ــــــــــــــ

Amedroz, H.F, «Tajarib al–umam of Abu 'Ali Miskawaih», Der Islam, Strassburg (1914).

Chwolsohn, D, Die Ssabier und Der Ssabismun, Petersburg, (1856). De Blois, F.C. "SABI", The Encyclopedia of Islam,V.VIII, Leiden (1995). Dunlop, D.M. Arab Civilization to A.D. 1500, London – Beirut (1971).


Kabir, Mafizullah, The Buwayhid Dynstry of Baghdad, Calcutta ,(1946). Khan, M.S, "Miskawaih and Tabit ibn sinan" Zeitschirft der Deutschen

Morgenlandischen Gesellscahft, Band 117, Wiesbaden (1967). Lewis, Bernard, The origins of Isma`ilism, London, (1962). Margoliouth, D.S, Lectures on Arabic Historians, Burt Franklin Newyourk. Rosenthal, Franz, A History of Muslim Historiography, Leiden, (1968). Sezgin, Fuat, Geschichte Des Arabischen SchrifHums, Leiden (1967). Ullmann, Manfred, Die Medizin Im Islam, leiden (1970).

50-37 ، ص85 سال دوم، شمارۀ چهارم، پائیز و زمستان تاریخ و تمدن اسالمی،

مطیریابوالحسن علی بن مهدی ما 1ثی گمنام از قرن چهارم هجریدیب و محدا

مصطفی معلمی

واحد ساری،دانشگاه آزاد اسالمی [email protected]

چکیده

بوالحسن علی بن مهدی مامطیری ادیب و محـدث گمنـام طبرسـتانی در قـرن چهـارم ادیب به ا به قلم این و محاسن اآلثار االبصار هةنزای از کتاب نسخه. زیسته است هجری می

تازگی پیدا شده و یکی از نسخه پژوهان ایرانی آن را معرفی کرده ولی تاکنون بـه چـاپ در این پـژوهش شـرح حـال و آثـار ادیـب یادشـده بـا نگـاهی بـه کتـاب . رسیده است ن

. مورد توجه قرار گرفته استاالبصارهةنز

.)ع(، اهل بیت البالغه نهج، محاسن اآلثار واالبصارهةنز، مامطیری: ها کلیدواژه مقدمه

ـ از دانشمندان 2مطیری مهدی ما بن ابوالحسن علی وده اسـت کـه برجستۀ قرن چهارم هجـری بآوری شده درباره او تاکنون یکجا ارایه نشده کمتر در محافل علمی معرفی شده و اطالعات جمع

وی اطالعـات از کتابهـای ای از یکـی سعی شده تا به بهانه پیدا شدن نسخه در این مقاله .است . ارایه گردداالبصار و محاسن اآلثار هةنزبیشتری دربارۀ او و نسخۀ تازه یاب

را اآلثـار االبصار و محاسن هةنزای از کتاب ایرانی نسخه ال قبل یکی از نسخه پژوهان س چند را بـرای مقالـه »بالغـه ال البالغه پیش از نهـج نهج«ایشان عنوان . 3 معرفی کرد ر یکی از مجالت د

.18/7/1385، تاریخ تصویب، 5/10/1384: تاریخ وصول. 1

ابن در طبرستان که اکنون بابل نام دارد، ية مطیر به فتح میم دوم، شهری کوچک میان آمل و سار منسوب به ما . 2مطیر و ممطیر برای هر یک مدخلی ت حموی بدون توجه به یکی بودن ما یاقو. ضبط کرده است آن را ممطیر فقیه

.198، 5/44؛ یاقوت حموی، 277ابن فقیه همدانی، . جداگانه آورده است

.63، ص 100، ش 19، س نشر دانش، »البالغه نهجپیش از البالغه نهج«انصاری قمی، حسن، .3


که به حق عنوان مناسبی بوده است چراکه کتاب مذکور دربرگیرنده بسـیاری از خویش برگزید بـه احتمـال بسـیار هاست و این در حالی است که تاریخ تألیف کتاب یاد شـد ) ع( علی سخنان

م نـا نتوانست گارندهنود که ر آن ب ذکونکتۀ مهم در مقاله م .1البالغه بوده است قوی پیش از نهج با آن که فهرست نگاران کتابخانه بـزرگ حضـرت آیـت الـه . دمؤلف کتاب را به یقین تعیین کن

انـد ولـی آنـان نیـز نـام مرکز احیاء میراث اسالمی نسخه یاد شده را معرفی کرده مرعشی و نیز بوالحسن علی بـن ا) ق 588. د(ی از آنجا که ابن شهرآشوب مازندران . 2مؤلف را به دست نیاوردند

را بـه ایشـان نسـبت داده اآلثـار االبصار و محاسن هةنزفی و تألیف کتاب عرمی را مامطیرمهدی در آشـوب ابـن شهر . هـای ایشـان پیونـد زنـم م تـا شـروع پـژوهش را بـه گفتـه است بر آن شد

ی زیــدی إال أن لــه کتــاب مــامطیرأبوالحســن علــی بـن مهــدی ال «: آورده اســتالعلمــاء معـالم بهره مناقب آل أبی طالب در االبصار هةنزابن شهرآشوب از کتاب . 3»االبصار و محاسن اآلثار هةنز

عامـه منابع خویش را معرفی کـرده اسـت در میـان کتـب آن جا که در مقدمه، وی . برده است عن شهر آشوب االبصار هةنزإسناد ... «: کر و دربارۀ إسناد آن آورده است را ذ االبصار هةنزکتاب

اسـتفاده ابـن .4»عن القاضی أبی المحاسن الرویانی عن أبی الحسن علی بن مهدی المـامطیری نیز مثالب النواصب نبوده بلکه در کتاب مناقب تنها محدود به کتاب بصار اال هةنزشهر آشوب از

.5بهره برده استآن از مطالب ی را از جملـۀ مـامطیر شخصی به نام ابن مهدی ) ق 613زنده به سال ( اسفندیار کاتب ابن

او . 6برشـمرده اسـت ) ق304 .د(به ناصر کبیر بومحمدحسن بن علی معروف اشاگردان مستفید و از ائمه کبار طبرسـتان کـه از ...«: نین هنگام معرفی معاریف طبرستان چنین آورده است همچ

.7» من زیارت کردممامطیری بود و تربت او به مامطیرجمله مفاخر شمرند، امام بارع ابن مهدی

تـوان هجری اتفاق افتاده است مـی 300 تا 280هدی که احتماال در سالهای میان با توجه به تاریخ والدت ابن م . 1 . تألیف شده باشدالبالغه نهج پیش ازاالبصارهةنزظن قریب به یقین پیدا کرد که کتاب

.609؛ متقی، 3/376سید جعفر و سید صادق حسینی اشکوری، . 2

.71معالم العلماء،ابن شهر آشوب، . 3

.70، 1/12، آل أبی طالبمناقب همو، . 4 .636، 582، 504 ،مثالب النواصبهمو، . 5

.97ابن اسفندیار، . 6

.125همو، . 7

/... أدیب و بوالحسن علی بن مهدی مامطیری ا 39

شهرآشوب، ابن مهدی را زیدی مذهب معرفی کرده بود به آثار زیدیه مراجعه از آنجا که ابن نین شخصـی یـاد از چ لفین الزیدیه ؤأعالم الم در کتاب . اخباری درباره او به دست آورم کردم تا

و مطلـع البـدور کتـاب . بـه میـان نیامـده اسـت نیـز از او نـامی طبقات الزیدیه در . نشده است اختصاص نداده یدیه است مدخلی برای او که حاوی شرح حال بسیاری از علمای ز البحور مجمع از کتب معروف زیدیه از شخصی بـه نـام تیسیر المطالب فی أمالی أبی طالب اما در کتاب است؛

سـیدأبوطالب هـارونی بارهـا در أمـالی خـود از . أبوالحسن علی بن مهدی طبری یاد شده است فردی به نام ابوالحسن علی بن مهدی طبری با الفاظ أخبرنا، حدثنا و أملی علینـا روایـت کـرده

، نوشتۀ حسین بن اسماعیل جرجـانی ملقـب ینفالعار ةعتبار و سلو االهمچنین در کتاب . 1استحمد بن مهدی مکه از کتب معروف زیدیه به شمار است نام علی بن ، )ق425.د(به الموفق باهللا

محمدبن حسن عجری از علمای معاصر زیـدی مـذهب در شـرح حـال . 2طبری ذکر شده است ن مهدی هو أبوالحسن علـی بـن محمـدبن علی ب «:لحسن علی بن مهدی طبری آورده است أبوا

کـان حافظـا : مهدی، أبوالحسن الطبری أحد األعالم من ثقات محدثی الشیعه، قال فی الجـداول .3»مبرزا فی العلوم ما شوهد فی أیامه مثله

از ابن مهدی طبری روایت شده العارفینةتیسیر المطالب و االعتبار و سلو آنچه در دو کتاب اند تطابق کامـل حتی در مواردی که رجال سند ذکر شده . وجود دارد االبصارهةنز در نسخه عینا

که مامطیری به طبری نیز معروف بوده روشن شد ، از این رو 4میان سه کتاب مذکور وجود دارد بـا روشـن شـدن ایـن .دیه اطالعاتی افزون بر آنچه ذکر شد به دست نیامد است، اما از کتب زی

ی همان ابوالحسن علی بن محمد بـن مهـدی طبـری مامطیرکه ابوالحسن علی بن مهدی نکته ای فراروی نگارنده قرار گرفت تا به دنبال اخباری درباره ابوالحسن علی بن مهـدی است افق تازه

.182، 96، 77 هارونی، .1

.628، 618، 617، 603، جرجانی. 2 ). به چاپ رسیده استتیسیر المطالب که ضمن الطالببغيةدر کتاب (671عجری، . 3

ی نسبت داده و خـود نیـز از ایـن کتـاب مامطیر را به علی بن مهدی االبصارهةنزبه دیگر سخن، ابن شهرآشوب . 4 مطـالبی العارفینة االعتبار و سلو و تیسیر المطالب بهره برده و مطالبی از آن را نقل کرده است و از سوی دیگر در

ل سند با مطالب رجابری که عینا هم از نظر متن و همنقل شده از علی بن مهدی و یا علی بن محمد بن مهدی ط ی همان علی بن مامطیرتوان دریافت که علی بن مهدی وحدت دارد از این رو به راحتی می االبصارهةنزموجود در

.مهدی طبری و یا علی بن محمد بن مهدی طبری است


.طبری جستجوی جدیدی را آغاز کند

در آثار أهل سنت) یمامطیر(أبوالحسن علی بن مهدی طبری : بـری قـال طو لقد حدثنی علی بن مهدی ال «: آورده است ) ق 400 قبل از .د(ی أبوحیان توحید

التی لـک فـی الکـالم و هـذا عة من الفقه مع هذه البرا ءقلت ببغداد لأبی بشر لو نظرت فی شی لکالم و کان املختلفة مع اارأ علیه بالنهأفعل، قال فکنت أقر: ر فیه کل خصم قالیاللسان الذی تح

. 1»... علی باللیل شیئا من الفقه یقرأــادی ــارم ااو را در) ق458 .د(ابوعاصــم محمــدبن أحمــد عب ــه چه صــحاب شــافعی طبق

بابی گشوده است تبیین کذب المفتری در ) ق 571 .د(ابن عساکر . 2ذکر کرده است ) ق204.د(اذ کـان فضـل )] ق324 .د(أبوالحسن اشعری [من أعیان مشاهیر أصحابه ة عذکر جما «با عنوان

و منهم أبوالحسـن علـی بـن «: او در این باب آورده است » المقتدی یدل علی فضل المقتدی به ی بنا به گزارش او ابن مهدی مدتی در بصره مصاحب أبوالحسن أشعر . »محمدبن مهدی الطبری

ابن عساکر همچنین مالقات و مراوده ابوحیان توحیدی با علـی بـن . بوده و از او بهره برده است .3محمدبن مهدی طبری را تأیید کرده است

وی را أبوالحسن علی بن مهدی الطبری خوانده و از أئمه أشـعریه بـه ) ق728 .د(ابن تیمیه بوالحسـن علـی بـن مهـدی الطبـری أ«: نوشته است ) ق727 .د(ابن جماعه . 4شمار آورده است

نیز از او به نـام ) ق748 .د(ذهبی . 5»ب و النحو و الحدیث الفقه و الکالم و األصول و االد صاحب .6أبوالحسن بن مهدی الفقیه یاد کرده است

از همه تاج الدین سبکی به جستجو دربـارۀ أبوالحسـن بـن در میان علمای أهل سنت بیش وی ذیل شرح زندگی ابوالحسن أشعری به تعـدادی از دانشـمندان . استمهدی طبری پرداخته

م چه و همانا علی بن مهدی طبری خبر داد مرا که در بغداد به أبوبشر گفت «: ؛ ترجمه 36-35ابوحیان توحیدی، . 1خوبست با این تبحر که در کالم داری و زبان گویایی که هر دشمنی را به تعجب وا داشته، اندکی هـم از فقـه فـرا

.گرفت ها از من فقه فرا می آموختم و او شب پس روزها از او کالم می. فرا خواهم گرفت.دابوبشر پاسخ دا! گرفتی می

.85عبادی، . 2

.400، 399، 177، تریتبیین کذب المفابن عساکر، . 3

.1/127ابن تیمیه، . 4

.23، اعهابن جم. 5

.10/74ذهبی، . 6


گاه آورده آن. اند روی کرده های او پی اشاره کرده که با أشعری معاصر بوده و بعضا از آراء و اندیشه ه و ربما کان فی هـ « :است جـالس الشـیخ و لکـن کلهـم عاصـروه و ؤالء من لم یثبت عنـدنا أنـ

. 1» ...بعـة و أخصهم بالشـیخ ار ا و أخذ عنه شفاه لسةرؤوا کتبه و أکثرهم جا مذهبوا بمذهبه و ق تچهارمین نفر ابوالحسن علی بن محمدبن مهدی طبری بوده که سبکی در مدخلی جداگانـه بـه

عبداله حسـین بـن أحمـد او به نقل از شاگرد ابن مهدی، أبو . بیان شرح زندگی او پرداخته است و کان شیخنا و أستاذنا أبوالحسن علی بن مهـدی الطبـری الفقیـه مصـنفا «: أسدی، آورده است

للکتب فی أنواع العلوم، حافظا للفقه و الکالم و التفاسیر و المعانی و أیام العرب فصیحا مبارزا فی طبقـات کی همچنین اشـاره کـرده کـه تـا قبـل از نوشـتن سب .»ظر ما شوهد فی أیامه مثله الن

أبوالحسن طبری است اما سپس دریافته که مهـدی گمان داشته مهدی نام پدر الکبری فعيةالشا .2 او بوده و پدرش محمد نام داشته استنام جد

االبصار هةنزسخن در باب اسـت همـان اآلثـار صار و محاسن االب هة نز ، مؤلف ازه یاب که نام آن به شهادت مقدمۀ ت آیا نسخۀ

ت داده اسـت؟ و آیـا است که ابن شهرآشوب به علی بـن مهـدی مـامطیری نسـب االبصاری هةنز علی بن مهدی مامطیری همان أبوالحسن علی بن محمدبن مهدی طبری است؟ أبوالحسن

:به دالیلی چند پاسخ دو سؤال یاد شده مثبت است و چـه در مناقبچه در (االبصار هةنزشوب از کتاب مقایسه منقوالت ابن شهرآ نخست اینکه

.3دهد که مطالب عینا تطابق دارند تازه یاب آمده نشان میبا آنچه در نسخۀ ) مثالبدوم اینکه منقوالت سیدابوطالب هارونی و نیز الموفـق بـاهللا از ابوالحسـن علـی بـن مهـدی

.4 موجود استاالبصار هة نزیاب طبری عینا در نسخه تازه

نشینی آنان با شیخ ثابت نشـده اند که برای ما هم و چه بسا در میان آنان کسانی بوده « :ترجمه . 3/368سبکی، . 1 خواندند، و بیشتر آنهـا هـم نشـین اند و کتابهای او را است ولی همگی با او معاصر بوده و از اندیشه او پیروی کرده

.»اند اند اما نزدیکترین آنها به شیخ چهار نفر بوده اند و شفاها از او بهره گرفته شیخ بوده

.3/467همو، . 2

.177، 2 ،مناقب ،، الف؛ ابن شهرآشوب18 مامطیری، برگ. 3

؛ الموفـق 133، 128، 120، 81، 62، 58ی، برگهـای مامطیر؛ ابن مهدی 503، 466، 424، 99، 96، 90 هارونی، .4 .628، 618، 617، 603باهللا جرجانی،


در کتـاب ) ق494.د(االسـالم بیهقـی سوم اینکه ابوسعد محسن بن محمد معروف به شـرف دو روایت از أبوالحسن علی بن مهدی طبری آورده که عینا در نسـخۀ تـازه یـاب تنبیه الغافلین

درخور توجه اینکه واسطه أبوسعد در نقل روایت فردی است که منابع دیگـر از او . 1موجود است و همین شاگرد در نقل روایت بـه اند، د أبوالحسن علی بن مهدی طبری یاد کرده به عنوان شاگر

.2استناد کرده است) أبوالحسن علی بن مهدی(إجازه استاد خود ی را از شاگردان مستفید ناصر أطروش معرفی مامطیرچهارم اینکه ابن اسفندیار، ابن مهدی

أخبرنـا الناصـر للحـق «: گفتـه اسـت یـاب، مؤلـف آن، چنـدین بـار کرده است و در نسخۀ تازه .3»السالم علیه

: حال فردی به نام محمـدبن علـی بـن هاشـم آورده اسـت حرن عساکر در ش پنجم اینکه اب در نسـخۀ مـورد بحـث . 4»روی عنه أبوالحسن علی بن محمدبن مهدی الطبری الفقیه المتکلم «

.5»أخبرنا محمدبن علی بن هاشم«: نیز مؤلف بارها گفته استم اینکه نه تنها عین روایات منقول و پراکنده در کتب دیگر در نسخۀ مورد بحث وجـود شش

.سناد که ابن مهدی از آنان نقل کرده یکی هستند واقع در سلسله إنایوادارد بلکه ر

:المطالب تیسیر و االبصار هة نزی با استخراج از دو کتابمامطیرمشایخ ابن مهدی )ق304 .د( به الناصر للحق أبومحمدحسن بن علی معروف.1 6)ق328 .د(االنباری أبوبکر محمدبن قاسم معروف به ابن.2 7)ق320 بعد از .د( أحمدبن هاشم بن محمد الفیدی الطریقی .3 8)ق323 .د(طویه داله ابراهیم بن محمد معروف به نف أبوعب.4 9)ق324 .د(أبوالحسن أحمد بن محمدالعروضی .5

.ب37ی، مامطیر؛ 70، بیهقیشرف االسالم. 1

.2/267اللکایی، . 2 .ب59 الف، 52ب، 18ی، مامطیر .3

.54/399 دمشقينة تاریخ مد، ابن عساکر. 4 . ب57 ب، 51 الف، 5ی، مامطیر. 5

. الف19همو، . 6 . ب52همو، . 7 . ب22همو، . 8 . الف28همو، . 9


1)ق321 .د( بن درید معروف به ابن درید ابوبکر محمدبن حسن.6 2)قرن چهارم اوایل .د( ابوبکر محمدبن الفضل اآلملی .7 3)ق321 .د( أبوحامد محمدبن هارون البغدادی .8 4)؟(علی بن نعیم .9

5)ق323 .د(سکری أبومحمد عبیداله بن عبدالرحمن ال. 10 6)ق311 حدود .د(یحسین الغازی محمدبن ابراهیم بن شعیب السروأبوال. 11 7)ق317 .د(أبوالقاسم عبداله بن بنت منیع البغوی . 12 8أبوجعفر محمدبن عبداله بن مسلم. 13 9أبومحمد الرویانی. 14 10)ق310 .د(أبوجعفر محمدبن جریر طبری . 15 11) نیمه اول قرن چهارم هجری.د(ی مامطیرمحمدبن علی بن هاشم . 16 12)؟(بن الحسین علی. 17

دت و وفات ابن مهدی مامطیریتاریخ والکسی از مورخان و شرح حال نویسان به تاریخ والدت او اشاره نکرده است؛ اما از آنجا که محضر

توان نتیجه گرفت کـه یقینـا قبـل از سیصـد هجـری و را درک کرده می ) ق304 .د(ناصر کبیر رۀ تاریخ وفـات او نیـز هـیچ دربا. سدۀ سوم هجری به دنیا آمده باشد های پایانی احتماال در دهه

. الف32همو، . 1 . الف57همو، . 2 . الف106همو، . 3

.ب109همو، . 4

.الف122همو، . 5 .الف120همو، . 6

. الف62همو، . 7

.77 هارونی، .8

.الف128مامطیری، . 9 . الف131همو، . 10

. الف50همو، . 11 . الف111همو، . 12


امـا بنـا بـه . 1»مـن أرخ وفاتـه و لـم أر «: الدین سبکی آورده است تاج. اشارۀ دقیقی وجود ندارد أبوالفضل محمدبن علی بن احمد بسطامی محضر علی بن محمد ) ق571 .د(گزارش ابن عساکر

.د(بـه گـزارش سـمعانی بن مهدی طبری را درک کرده است و از آنجا که بسطامی مذکور بنـا توان احتمال داد ابن مهـدی تـا ایـن سـال زنـده بـوده پس می ق بوده 379متولد سال ) ق562 .2است

ا محضـر ابـن مهـدی ر ) ق501 .د(اشاره رفت که قاضی ابوالمحاسن رویانی مقاله در ابتدای ،د دیـده بـه جهـان گشـو ق415 که ابوالمحاسن به سال از سویی روشن است . درک کرده است

و پس از آن در قیـد حیـات بـوده ق 414رسد که ابن مهدی تا سال ر می پس بسیار بعید به نظ ای وجـود حل این غامضه به آن شاید نمود که میان ابـن مهـدی و ابوالمحاسـن واسـطه . 3است

انـد و یـا اینکـه ابـن مهـدی از داشته که ابن شهرآشوب و یا أبوالمحاسن از ذکر آن غفلت کرده .ده استمعمرین بو

تألیفات ابن مهدی

ابـن . 4 را به او نسبت داده است مجالس کتاب دیگری به نام االبصارهةنزابن شهرآشوب عالوه بر را بـه اآلیـات مشکل و الصفات فی ة الوارد تأویل األحادیث المشکالت نوانهای عساکر دو کتاب با ع

خـویش مختصـر دمـه کتـاب در مق ) ق449 .د(ابوعثمان صابونی . 5ابن مهدی نسبت داده است و ذکر ابن مهدی الطبری فی کتابه األعتقـاد الـذی صـنفه «: آورده است السلفةعقیدموسوم به

و إنما ذکرت هذا الفصل بعینه مـن کتـاب ابـن «از این عبارت و نیز عبارت . »...ألهل هذه البالد کـه آیـد برمیچنین » اصحاب الحدیث فیما ذکره فأنه أتبع السلف مهدی ألستحسانی ذلک منه

ای از آن نزد ابوعثمان اسماعیل بن عبـدالرحمن داشته و نسخه اإلعتقادابن مهدی کتابی به نام .6صابونی شافعی موجود بوده است

.3/467سبکی، . 1

.1/351، سمعانی، 141 تبیین کذب المفتری،ابن عساکر، . 2

.186اسنوی، . 3 .1/379 ،مناقبابن شهرآشوب، . 4

.195 ، همان،ابن عساکر. 5

.2صابونی،. 6


اآلثـار االبصار و محاسن هةکتاب نزابن مهدی نسبت داده شده است تنها به از تمام کتبی که األسـماء و در کتـاب خـود موسـوم بـه سنن کبـری بیهقی صاحب . ت آمده است تاکنون به دس

که حاوی نکات تفسیری و کالمی است بارها مطـالبی را از یکـی از کتابهـای علـی بـن الصفاتآثـار ابـن یـک از تواند به بازنویسـی آوری آن مطالب می مهدی طبری نقل کرده است که جمع

.1مهدی کمک نماید بن مهدیهای علمی ا رحله

علمای عصر خویش به شهرهای آمل، بصره، بغداد و ابن مهدی برای تحصیل علم و درک محضر او پس از اندوختن خرمنی پربار از علم و دانش به طبرسـتان مولـد خـویش . مصر مسافرت کرد

تـوان بـه سـیدابوطالب هـارونی امـام از شاگردان او می . 2بازگشت و تا آخر عمر در مامطیر ماند ه گیالن، أبوعبداله حسین بن احمد أسـدی، ابـوجعفر محمـدبن قاسـم حسـنی، أبومحمـد زیدی

.اشاره کرد بن محمد رویانی و أبوجعفر محمدبن عبدالحمید طبری عبداهللا

مذهب ابن مهدی مامطیریآنچه در آثار زیدیه از . گرچه ابن شهرآشوب او را زیدی خوانده است اما این سخن درست نیست

السـالم اختصـاص دارد کـه منبـع آن کتـاب ت شده همگی به مناقب علـی علیـه ابن مهدی ثب از پیش هم اشاره رفت که تراجم نویسان زیدیـه نـامی از او بـه عنـوان فقیـه . است االبصار هةنز

افزون بر این علمای معاصر زیدیه برای نوشتن شرح حال ابـن مهـدی . اند زیدی به میان نیĤورده .3اند راجعه کردهبه کتاب طبقات شافعیه م

مـامی ادانسـته کـه ابـن مهـدی توان دریافت که ابن شهرآشوب مـی با توجه به دو نکته می هنگـام وضـو، ) ص( روایت کرده که پیـامبر االبصار هةنزنکته اول اینکه او در . مذهب نبوده است

و شسته است و این درحالی است که ابن مهدی هیچ اعتراضی نکـرده پای مبارک خویش را می

.410، 397، 352، 339، 310بیهقی،. 1

یری نام شهرهایی که مامطتاریخ مدینه دمشق، تاریخ طبرستان، تیسیرالمطالب االبصار، هةنزبا بررسی کتابهای . 2 .در آنها بوده به دست آمده است

. سبکی بوده استفعيةطبقات الشاالمثل عجری نقل کرده از آنچه فی. 3


و نکته دوم اینکه ابن مهدی در بخشـی از کتـاب بـه یـک . 1روایت را تلقی به قبول نموده است چنـین تعبیـر » األمامیـه ملتشيعةواحدا من ا «: دوازده امامی اشاره و از او چنین تعبیر کرده است

ا اینکـه ام. دانسته است تواند حاکی از آن باشد که او آن فرد را شیعه واقعی نمی آمیزی می کنایهشهرآشوب ابن مهدی را زیدی خوانده مطلبی است که نیاز به بررسی و پژوهش بیشتری چرا ابن

.2دارددهد که ابـن مهـدی در أصـول اعتقـادی آید نشان می آنچه از کتب أهل سنت به دست می

پیرو أبوالحسن أشعری بوده و در فروغ فقهی نیـز از مکتـب محمـدبن ادریـس شـافعی تبعیـت دلیل أشعری بودن او، تصریحات شاگردان او و نیز علمـایی نظیـر ابـن عسـاکر و . استکرده می. ابن مهدی است الدین سبکی و باالتر از همه منقوالت ابوعثمان صابونی و بیهقی از کتابهای تاج

یاد کـرده اسـت کـه بـه نظـر ) وقال الشیخ ( از شخصی، تنها با لفظ شیخ االبصار هةنزاو بارها در آورده االبصار هةنزابن مهدی در .3و استادش ابوالحسن أشعری بوده است نگارنده منظور او شیخ

القتل لأبنه الحسـن ةالسالم قال یوم الجمل حین رأی کثر و روی أن امیرالمؤمنین علیه « : است أن هـذا لـة برآء المعتز و زعم بعض ک سنة سالم یا لیت أباک کان قدمات قبل هذا بعشرین ال علیه

مع القوم و هذا فغلط منه فـاحش و لـیس األمـر بةالقول منه یدل علی ضعف عقیدته فی المحار توانـد تأییـدی بـر أشـعری یشوایان معتزله می این اعتراض تند او به یکی از پ 4،5»...علی ما قدر

. ب56 مامطیری، .1 چنین استنباط کرده که مؤلـف االبصار هةنزنگارنده بر این باور است که ابن شهرآشوب با توجه به مطالب کتاب . 2

السالم صالحیت امامت دهد اوالد علی علیه روایتی آورده که نشان می چراکه در جایی مؤلف ؛آن زیدی مذهب استاین امور ابن شهرآشوب را . استرا دارند و نیز در جایی از یکی از رجال معروف زیدیه یعنی ناصرکبیر روایت کرده

ابـن مخفـی نمانـد کـه گویـا تشـیع ابـن مهـدی نـزد . سوق داده اسـت االبصار هةنزبه سوی زیدی انگاشتن مؤلف .شهرآشوب مفروغ عنه بوده است

.ب144الف، 143ب، 141همو، . 3السالم در جنگ جمل پس از مشـاهده اند که امیرالمؤمنین علیه آورده«: الف، ترجمه 144ابن مهدی مامطیری، . 4

. »ودال پیش از این از دنیا رفته ب ای کاش پدرت بیست س.دالسالم فرمو شدگان به فرزندش حسن علیه کثرت کشتهنشان از تردید ایشان در جنگ با اصحاب جمـل ) ع(و کسی از بزرگان معتزله گمان برده که این سخن آن حضرت

.دارد، این گمان غلط فاحش است و ماجرا آن گونه که گمان کرده نیست

یهـا السالم نظیر قول حضـرت مـریم عل ابن مهدی خود در پاسخ به معترض افزوده است که این سخن علی علیه . 5 .23 ،مریم» یا لیتنی مت قبل هذا و کنت نسیا منسیا «.دالسالم است که فرمو


.بودن او باشدهای عبادی، سبکی و ابن عساکر تکیه کرده نگارنده در باب شافعی مذهب بودن او به نوشته

و جـای . کند که ابن مهدی از بزرگان مذهب شافعی بوده است است چرا که به روشنی ثابت می . ماند هیچ بحث و گفتگویی باقی نمی

آید که مؤلف درصدد بوده تا از ایـراد چنین به دست می االبصار هةنزه نقل روایات در از شیو برای مثال او هنگام نقل یکی از خطب . شده پرهیز کند مطالبی که موجب تفرقه و یا آشوب می

السـالم بـه خالفـت سـه بخشی از آن را حذف کرده که آن بخش اشارۀ حضـرت علیـه ) ع(علی .1ا دربر داشته استخلیفه پیش از خود ر

اظهـار االبصـار هـة نـز نکتۀ بسیار جالب و درخور توجه دربارۀ ابن مهدی آن که او در مقدمۀ توان این اعتقاد را به سختی می .2اند برتر از همه مردم بوده ) ع(داشته است که أهل بیت پیامبر

و «: آورده اسـت اور ایـن افزون ب. قرار داد او از أهل سنت و نیز اشعری بودن وی در کنار پیروی أن النـاس » هللا أعلـم او« یریـد قال صلوات اله علیه أنا قسیم النار )علی بن ابی طالب (ه یروی أن

ـ نصف فـی ا قسیم النار أنا م علی ضالل و م علی هدی و فریق علی فه فریقان فریق معی فه ةجلنقد یکون قسیم بمعنی مقاسم مثل جلیس و أکیل و شریب فکأنه ی و نصف فی النار ألجل معی و

بیـان . 3» و مناویه فی النار بأمراهللا سبحانه و تعـالی و إذنـه جلنةیقسم الناس فیجعل موالیه فی ا در حـالی صـورت پذیرفتـه اسـت کـه بسـیاری از ) ع(چنین مطالبی درباره سخنان آن حضرت

در . 4انـد دورغ شـمرده دانسـته و آن را ةأهل سنت روایت و سخن مذکور را سـاختۀ غـال علمای گویـا رواج دوسـتی أهـل بیـت . أهل سنت نیز کمتر کسی آن را نقل کرده است مجامیع روایی

.ب86 مامطیری، .1

.ب الف و 17همو، . 2

و « من قسـیم آتـش هسـتم یعنـی .د آن حضرت که درود خدا بر او باد فرمو.دگوین می« الف، ترجمه 135همو، . 3وهی با من که آنان بر طریق هدایتند و گروهـی بـر مـن کـه گر. اینکه مردم دو گروه هستند » خداوند آگاهتر است

من و گاهی قسیم و نیمی در آتش به خاطر من اند و من قسیم آتش هستم، نیمی از مردم با آنان بر طریق گمراهیکنند و دوستداران خویش همانند جلیس، أکیل و شریب گویا اینکه ایشان مردم را قسمت می بمعنای مقاسم است

در قتيبـة معنای اخیـر را ابـن . دهد شت و دشمنان خویش را به امر و اذن خداوند سبحان در آتش قرار می را در به ).1/377، قتيبةابن ( آورده استغریب الحدیث

.2/387، میزان االعتدال؛ ذهبی، 6/339بن عدی، ؛ ا3/415عقیلی، . 4


السالم در طبرستان فضای مناسبی برای پذیرش چنین روایاتی را پدید آورده و این امکان علیهممهدی مامطیری أشعری شافعی کتابی تألیف کند کـه ه بود که فردی نظیر ابن را نیز بوجود آورد

. ه اهللا تألیف کرده استمحرضی ر1سید مشابه آن را بعدها و یا همزمان سـخن بـه میـان محاسن اآلثار و االبصار هةنزاکنون مناسب است تا اندکی پیرامون محتوای

نه و دوری مردم از علم، ادب و دانش شکوه کرده و مؤلف در مقدمه، از اوضاع بد زما . آورده شود آن گاه، گذرا و . 2السالم را علت تألیف کتاب خوانده است آگاهی آنان از فضائل اهل بیت علیهم نا

سه واژه قریش، هاشـم . پرداخته است ) ع(مختصر به بعضی از فضایل و ویژگیهای برجسته علی ) ع( و محاسـن علـی راخبـ أذکر پس از مقدمه، بـه .3و عترت را نیز در مقدمه توضیح داده است

پایـان نسخۀ موجود بـدون خطبـه . ه داده است به این کار ادام پرداخته و تا پایان نسخه موجود السـالم یابد و این درحالی است که مؤلف به وعدۀ خویش دربارۀ ذکر أخبار اوالد علـی علیـه می

سخه ناقص و ناتمام است، نگارنده این احتمـال توان احتمال داد که این ن می. 4عمل نکرده است مطـالبی را از مثالـب و مناقـب در دو کتـاب شهرآشـوب داند چراکه برای مثـال ابـن را قوی می

. 5شود نقل کرده که در نسخه موجود یافت نمیاالبصار هةنزیاب چندسال قبل معرفی شـده اسـت و نسـخه همانگونه که اشاره رفت نسخه موجود و تازه

امیـد اسـت بـا چـاپ ایـن نسـخه .وه محترم به اهمیت تاریخی آن به خوبی توجه داده است پژارزشمند در آینده نزدیک همگان به این کتاب عزیز دسترسی پیدا کرده و خدمتی نـو بـه أهـل

نیمه دوم قرن سـوم هجـری سیدرضی رحمه اهللا در روشن نیست و از سویی االبصار هةنزاز آنجا که تاریخ تألیف . 1خ وفات ابن مهدی پذیرد افزون بر این تاری با احتیاط می البالغه نهج را بر االبصار هةنز نگارنده تقدم تألیف زیسته، می

االبصار هةنزم تألیف پس باید تقد ،رود که قرن پنجم هجری را درک کرده باشد حتی احتمال می نیز روشن نیست و دیگر االبصار هةنز سند بودن بسیاری از روایات مخفی نماند که در هر صورت به دلیل م . ا با احتیاط بسیار پذیرفت ر

را بـه سیدرضـی و حتـی البالغـه نهـج ماند که تألیف جای اعتراض برای کسانی نظیر ابن خلکان و ذهبی باقی نمی .3/124 ،ن االعتدالمیزا، ؛ ذهبی3/313ابن خلکان، . اند سیدمرتضی نسبت داده

نگرنـد و در آن ابن مهدی در مقدمه آورده است علت تألیف این کتاب آن بوده که آنان کـه بـه ایـن کتـاب مـی . 2گفتاری و أشـعار نـاب آنهـا را کنند پاک رفتاری، بزرگ منشی، دانشوری، فرهیختگی، صفای أدب، نیک اندیشه می

.رگ آنها را مقدم داشته و برتری داده استد که خداوند بزند و آگاه شوند و دریابنبدان .21، مامطیری. 3

.همانجا. 4

.582، 504، مثالب؛ 1/74، مناقب ،ابن شهرآشوب. 5


.1بیت علیهم السالم صورت پذیرد

کتابشناسیتهـران، کاللـه ، عبـاس إقبـال به کوشـش ، تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، بهاءالدین محمدبن حسن،

.ش1366خاور، مکـه مکرمـه، ، محمدبن عبدالرحمنبه کوشش، يةاجلهمبیان تلبیس بن عبدالحلیم، ، أحمد تيميةابن .ق1392، مة الحکومطبعة

وهبی سـلیمان ، به کوشش أهل التعطیل إیضاح الدلیل فی قطع حجج ، محمدبن ابراهیم، عةابن جما .م1990، دارالسالم، ریاض، غاوجی األلبانی

.تا ، بیفةبیروت، دارالمعر، فتح الباریابن حجر، أحمدبن علی، بیـروت، ،إحسـان عبـاس به کوشـش ، اء الزمان ابن انباء وفیات األعیان و ابن خلکان، أحمدبن محمد،

.م1968، فةدارالثقا .ق1380، يةنجف، مطبعه حیدر، معالم العلماء، محمدبن علی، ابن شهرآشوب

، يـة حیـدر مطبعـة نجـف، ، گروهـی از علمـای نجـف ، به کوشـش مناقب آل أبی طالب ـــــــــ، ـــ .ق1376

.68، نسخه عکسی، مرکز إحیاء میراث اسالمی، ش مثالب النواصبــــــــــــ، .ق1409بیروت، دارالفکر، ، ، سهیل زکار الکامل فی ضعفاء الرجالابن عدی،

، بیـروت، دارالفکـر، علی شـیری به کوشش دمشق،ةين تاریخ مد،ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن .ق1415

.ق1404 بیروت، دارالکتاب العربی، ،تبیین کذب المفتری ،ــــــــــ .ق1408، دارإحیاء التراث العربی، بیروت، مختصر کتاب البلدانابن الفقیه، أبوبکر أحمدبن محمد،

بیـروت، ، عبدالـه الجبـوری ، به کوشـش غریب الحدیث،، أبومحمد عبداله بن مسلم دینوری قتيبةابن .ق1408دارالکتب العلمیه،

، قـم، أحمـد أمـین و أحمـد الـزین به کوشش ، نسة اإلمتاع و المؤا أبوحیان توحیدی، علی بن محمد،

قبال اشاره شد که جناب حسن انصاری قمی چنـد سـال قبـل ایـن نسـخه را معرفـی و آن گـاه جنـاب عالمـه . 1. انـد آغاز امـا قبـل از چـاپ آن دار فـانی را وداع گفتـه کار تصحیح این نسخه را علیه اهللامحةمحمدباقر محمودی ر

المـذاهب قصـد چـاپ ایـن اند که مجمع تقریب بـین ای اعالم داشته چندی پیش جناب آقای مبلغی طی مصاحبه ، روزنامـه 83زمسـتان ، شـهاب مجلـه ( .امید است ایـن کـار بـه انجـام رسـد . نسخه تصحیح شده ارزشمند را دارد

.)22/5/1385، جمهوری اسالمی


.تا انتشارات شریف الرضی، بی .ق1416بیروت، دارالفکر، ، فعيةطبقات الشاالدین عبدالرحیم، أسنوی، جمال

.تا التراث العربی، بیءبیروت، داراحیااالسماء و الصفات، هقی، احمدبن حسن، بی مرکز إحیاء میراث اسـالمی یفهرست نسخ خطی و عکس حسینی اشکوری، سیدصادق و سیدجعفر،

.ش1380 مرکز إحیاء میراث اسالمی، قم،م عباس وجیه، صنعاء، ، به کوشش عبدالسال العارفین ةاالعتبار و وسلو حسین بن اسماعیل، جرجانی،

.ق1412موسسه االمام زیدبن علی، وی، علـی محمـد البحـا بـه کوشـش ، میزان االعتدال ذهبی، شمس الذین أبوعبداله محمدبن أحمد،

.ق1382 فةبیروت، دارالمعربیـروت، موسسـه ، شعیب االرنـؤوط و محمـدنعیم العرقسوسـی به کوشش ، سیرأعالم النبالء ـــــــ

.ق1413، لةالرسامحمـد الحلـو، عبـدالفتاح بـه کوشـش ، الکبـری فعيةطبقات الشا أبونصر عبدالوهاب بن علی، بکی،س

.م1992والنشر، عةمصر، هجر للطبامحمود محمد الطناحی، ، بیـروت دارالجنـان، عمرالبارودی عبداهللا به کوشش ، األنساب أبوسعد عبدالکریم بن محمد، سمعانی،

.ق1408، به کوشـش سـید تحسـین آل شـبیب، قـم، ، تنبیه الغافلینمحسن بن محمد شرف االسالم بیهقی،

.ق1420مرکز الغدیر، .تا نا، بی ، قاهره، بیالسلفةعقیدصابونی، ابوعثمان،

. م1964لیدن، بریل، ،يةفعطبقات الشاعبادی، أبوعاصم محمدبن أحمد، .هارونی: نک) یدهبه چاپ رستیسیر المطالب ضمن (، الطالببغيةعجری، محمدبن حسن،

به کوشش أحمد سـعد حمـران، ، لسنةشرح أصول إعتقاد أهل ا اهللا بن حسن، هبةاللکایی، ابوالقاسم . ق1402، طيبةریاض، دار

نسـخه اصـل در رم (، ر االبصـار و محاسـن اآلثـا هةنـز مامطیری، أبوالحسن علی بن محمدبن مهدی، )1095رکز احیاء میراث اسالمی قم، شماره ، نسخه عکسی در م1147کتابخانه واتیکان، شماره

یـت آقم، کتابخانـه ،السالم حول األمام علی بن أبی طالب علیه طةاآلثار المخطو معجمی، حسین، متق .ق1423، )ره( مرعشی اهللا

بن حمود العزی، صنعاء، ، به کوشش عبداهللا تیسیر المطالب هارونی، سیدابوطالب، یحیی بن حسین، .ق1422، )ع( زیدبن علی االماممكتبة

.ق1399 دار احیاء التراث العربی، بیروت، ،معجم البلدانیاقوت حموی،


1،2 محمود کاشغریدر دیوان لغات الترکبازتاب تاریخ

سید مهدی جوادی آموخته دکتری دانشگاه آزاد اسالمی دانش

د علوم و تحقیقات واح [email protected]

چکیده

دیوان کاشغری، گرچه بیشتر در زمینۀ زبان و ادبیات ترکی به رشتۀ تحریر درآمده است، هـای ترکـی و نیـز اطالعـات قابـل لکن مقدمۀ نسبتا طوالنی آن در تاریخ ترک و گویش

و اصـطالحات توجه در تاریخ سیاسی، ادبـی، اجتمـاعی، فرهنگـی و جغرافیـای تـاریخی هـای های چهارم و پنجم هجری، که مؤلف خود از افراد دخیل در سازمان دیوانی در سده

هـای تـاریخی و حکومتی بوده است، این اثر را در ردیـف منـابع مهـم خاصـه در زمینـه از سـوی دیگـر وجـود برخـی . جغرافیایی و تشکیالت اداری ایـن عصـر قـرار داده اسـت

نظیر و منحصر به فرد، به ویژه دربارۀ ترکان و آداب و رسوم بی نظیر و گاهی اطالعات کم ساکنان شرق جهان اسالم، از جمله نقشۀ رنگی مناطق جغرافیایی اقوام و قبایل ترک در جهان، چگونگی پذیرش اسالم از سوی ترکان و نیز اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی

. بـر ارزش تـاریخی آن افـزوده اسـت قراخانیان، به عنوان نخستین دولت اسالمی تـرک، مقالۀ حاضر که به بررسی بازتاب تاریخ در دیوان کاشغری پرداخته، در صدد نشـان دادن

.اهمیت این اثر، در موضوعات مختلف تاریخی است و جغرافیـای اقـوام تـرک، نقشـۀ تـاریخ ، ترکان، ادبیات ترکی، دیوان لغات الترک کاشغری، : ها کلیدواژه .ترکستان

مقدمه

های ترکی به زبان عربی و یکی از آثار مهـم مکتـوب ترین فرهنگنامه از قدیم دیوان لغات الترک

محمـود لغـات التـرک دیـوان مـواد تـاریخی در «این مقاله بخشی از رسالۀ دکتری نگارنده است که بـا عنـوان . 1 دکتر مهدی فرهانی منفرد در دانشگاه آزاد اسالمی، واحد علوم و و به راهنمایی دکتر حسین مفتخری و » کاشغری

.تحقیقات تهران، تدوین و دفاع شده است .15/10/1385: ، تاریخ تصویب21/8/1385: تاریخ وصول. 2

تمدن اسالمیتاریخ و / 52

ق توسط محمود کاشغری، ادیـب، 466-464های این اثر در فاصلۀ ساله . در دورۀ اسالمی است های برجسته در زبـان ترکـی و فرهنـگ عامیانـه و شـفاهی آسـیای میانـه و از لغوی و از چهره

مان قراخانیان، برای آموزش زبان و ادبیات ترکی به عرب زبانان، تألیف و به المقتدی بامراهللا دودای از ایـن اثـر بـرای بـا ایـن حـال نسـخه . ، خلیفه عباسی، اهداء گردیده اسـت ) ق 467-487(

.ق چاپ شده است1335-1333های ق کشف و در سال1322نخستین بار در سال کاشغری، مدت مدیدی سپری نگردیـده اسـت، ولـی در یواندگرچه از زمان کشف و چاپ

به مطالب این کتـاب در آثـار پژوهشـی پژوهشگران این زمان نسبتا کوتاه، گذشته از استنادات یژگیهـای مهـم و در صورت گرفتـه و و دربارۀ این کتاب و مؤلف آن، مطالعات بسیاری خویش،

گـران و ف علمی کشف و در اختیـار پـژوهش های مختل برخی موارد منحصر به فرد آن در زمینه کتاب و مقاله پیرامـون موضـوعات مختلـف در 160تدوین بیش از . عالقمندان قرار گرفته است

المللـی و هـای بـین و زندۀ دنیـا، تشـکیل کنفـرانس های مختلف و نیز ترجمه آن به زبان دیوانــه ــتقل ب ــاالت مس ــاص مق ــف، اختص ــورهای مختل ــی در کش ــوانتخصص ــف آن در و مؤدی ل

های معروف جهان و نیز استفاده از مطالب ایـن اثـر از ها و فرهنگنامه و دانشنامه ها المعارف ةدایرــد، ســوی چهــره هــای برجســته علمــی و پژوهشــی مســلمان و غیرمســلمان، همچــون بارتول

کراچکوفسکی، مینورسکی، پریتساک، اورانسکی، دانکوف، پاکسوی، مصاحب، بروکلمـان، زریـن در نزد صـاحب دیواندلیل روشنی بر جایگاه مهم ... و ) EI2 (المعارف اسالم ةدایرلفان کوب، مؤ

تاریخی قابل توجه این اثر که بخش مهمی از آن را به خـود اطالعات نظران است و بدون تردید سعی دارد گزارشی از از این رو، این مقاله . اختصاص داده درخور عنایت و تحقیقی مستقل است

ریخی موجود در این کتاب را به دست دهد و جایگاه آن را در مطالعات تـاریخی ارزیـابی مواد تا .کند

تاریخ ادبی

باشـد و در واقـع هزار فعل و توضـیحات الزم مـی محمود کاشغری مشتمل بر بیش از پنج دیواند گانۀ خـو کاشغری هر یک از کتابهای هشت . 1بخش اعظم این اثر به افعال اختصاص یافته است

وی انـواع . را به دو بخش اسماء و افعال تقسیم نموده و اسماء را بـر افعـال مقـدم داشـته اسـت حروف و صفات را نیز همانند افعال و اسماء به طور جداگانه و مشروح مـورد بررسـی قـرار داده

.27، )ترجمه محمدزاده صدیق(1/18، )عامره(کاشغری . 1

53 / محمود کاشغریدر دیوان لغات الترکبازتاب تاریخ

های آنان در این زمینه های معروف در ادبیات و شیوه ، همچنین در برخی موارد، به چهره 1استدر دلم بود که هماننـد خلیـل «: نویسد چنانکه در چگونگی تقسیم کتاب خود می . شاراتی دارد اتکواژهای رایـج و کـاربردی را بـا لغـتن غیرمسـتعمل و » العین«در کتاب ] بن احمد فراهیدی [

.2ام به صواب نزدیکتر است متروک یک جا گرد آورم؛ اما راهی که برگزیده اسماء و افعال و غیره آمده است از گنجینۀ ، در توضیح معانی نامثله و شواهدی که در دیوا

ت و در میان آنها اشعاری که شـامل ادبیات شفاهی ترکی خاقانی به اویغوری دستچین شده اس شـود، فـراوان بـه چشـم آمیـز و پنـدها مـی ها و سخنان حکمـت ها، بهاریه ها، حماسه نامه سوگشعار، در واقع مرحلۀ نوشتاری آغازین ترکی میانـۀ دورۀ های مأخوذ شده از ا این نمونه . خورد می

گیـرد و در قـرن چهـارم و پـنجم ق را دربـر مـی ) گذر از ترکی باستان به ترکی میانه (اسالمی .3 هجائی تا پانزده هجائی است مشتمل بر شعرهای پنج

ود کاشغری، هایی از ادبیات عامیانه ترکان در دورۀ حیات محم ها، به عنوان نمونه المثل ضرببرخی از صـاحب نظـران همچـون کـارل بروکلمـان، . دهد را تشکیل می دیوانبخش دیگری از

المثـل ضـرب 264بروکلمان در تحقیق خود . اند را بررسی و تحقیق کرده دیوانهای المثل ضرب رسانده و دبیرسیاقی ظاهرا 290را احصاء کرده است، در حالی که نجیب عاصم، شمار آنها را به

از ایـن نکته درخور توجه اینکه برخی .4 مثل در این کتاب شناسای و گردآوری کرده است 280 .5ها با تغییراتی تا امروز در میان ترکان آذری و ایرانیان رایج است المثل ضرب

تاریخ سیاسی با اسطورۀ اسـالم آوردن سـاتوک بغراخـان چگونگی ورود اسالم به ترکستان در دیوان کاشغری،

گذشته از برخی حوادث تاریخی پـیش از اسـالم و بعـد از اسـالم در شـرق جهـان . همراه است ) ق845 -744 و689-647حک (اسالم، که بیشتر آنها با قبایل و طوایف ترک از جمله اویغوران

.همانجا. 1

.1/5، )عامره(کاشغری . 2 .49، 48، صص ) صدیقمحمدزاده(همو، ترجمه . 3 .21، )ترجمۀ دبیرسیاقی(؛ 54، 53، )ترجمه محمدزاده صدیق(همو، . 4» امـا کلسـا قـت گلیـر «و نیز » شود با یک گل بهار نمی «، به صورت »بیر گول ایله باهار اولماز «به عنوان نمونه . 5

ـ » قوناغین روزوسون ئوزوندن قاباق گلر «امروزه به صورت مهمـان روزی خـودش را «کل ه شـ و در زبـان فارسـی ب .»آورد می


-وقـایع تـاریخی در دورۀ حکومـت ایلـک به توان گفت که اشارات کاشغری در ارتباط است، می ای معاصر آنان، در مقایسه با حکومت گـران دیگـر، بسـیار چشـمگیر اسـت ه خانیان و حکومت

چنانکه کاشغری عالوه بر اشاره به وجه تسمیه قراخانیان و اینکه خاقان و خان هر دو به معنـی هـایی از تـاریخ دولـت قراخانیـان، کـه پادشاه بزرگ از فرزندان افراسیاب بوده است، بـه بخـش

زمانی در حکومت آنان سهم داشته است، اشـاره و خود مستقیما کاشغری منتسب به آنان بوده خان، کول بلکا خان و تفغـاج خـان، وی با پرداختن به وجه تسمیه بغراخان، قدرخان، قلج . دارد

.1کند آنها را از القاب خاقانان ترک و نیز از ملوک خاقانیه عنوان میاز دست سامانیان سخن به میان آورده گیری دیار ترک از بازپس» ایغر«کاشغری در بحث از

کین گرفـت، امیــر بحــر پــدرمان آنکـه دیــار تــرک را از فرزنـدان ســامانیان مــی «: نویســد و مـی ، نیـز وی »...شد، پس قلب کردند الف را به خـاء نامیده می ) بغراتکین، خمیرتکین، امیرتکین (=

روزی کـه ... «: نویسـد فران مـی از غلبۀ ارسالن تکین غازی بـر کـا » بشلغ یل بکا «در شرح واژۀ . »ارسالن تکین غازی بر ایشان زد با چهل هزار از مسلمانان، و کفار با بکابدراج هفتاد هزار بودند

این ارسالن خان، احتماال شرف الدوله ارسالن خان دوم پسر یوسـف قـدرخان ملقـب بـه ملـک ی کاشغر وختن بـه جـای پـدرش، مشرق باشد که بعد از بغراتکین و پس از رسیدن به فرمانروای

این حادثه در برخی از . ق کشته شد433یوسف قدرخان، ملقب به ارسالن خان، در حدود سال .2اشعار دیوان هم منعکس شده است

وی . کنـد به ازدواج سلطان مسعود، از خاقانیان اشاره می » قسراق«در توضیح واژۀ کاشغری عنوان کرده و پـس » ان جوان و نزد غزان هر نوع مادیان مادی«در شرح این واژه، آن را به معنی

باشد و ترا بر زمین زنـد تراو نیرومندبسا با دوشیزه کشتی مگیر چه «از ذکر یک مثل به مفهوم و بر تـو ،تر جهندهتر از اسب باشد و بر قویبسا بندی با مادیان جوان مسابقه مده، چه و در شرط

سلطان مسعود را در شب زفاف دختری بـا پـا زد و یان خاقانیان، از م «: نویسد می» تر شود چیره و این موضـوع 3»اند بر زمین افتاد و از این رو این سخن را خاقانیان، دربارۀ سلطان مسعود گفته

قریب چهارسال بود تـا رسـوالن مـا خواجـه « :در تاریخ بیهقی بدین صورت نقل شده است که هـد را بـا عاهر تبانی بترکستان رفتـه بودنـد از بلـخ بسـتن ابوالقاسم حصیری ندیم و قاضی بوط

ختـری از آن بغـراتگین بنـام قدرخان و دختری از آن وی را خواستن بنام سـلطان مسـعود و د

.378، 3/167، 429، 369، 358، 352، 304، 1/300، )عامره(کاشغری . 1 .29؛ بیهقی؛ 369، 1/368، )عامره(همو . 2 .1/394، )عامره(کاشغری . 3


رسوالن ما را بر مراد باز گردانیدند و ... زاده امیر مودود، و عهد بسته بودند و عقدها بکرده خداوندـ یاد و مهـدها بیاوردنـد، از قضـاء آمـده دختـر ارسالن خان با ایشان رسوالن فرست نـام ه کـه ب

شاه خاتون را دختر قدرخان که نامزد بـود بـه سـلطان .دزاده امیر مودود بود فرمان یافت خداون .1»...مسعود بیاوردند

کمشتکین، آلب تکـین، قتلـغ تکـین، جغـری هم به وجه تسمیۀ » تکین«ی در مادۀ کاشغررا نیـز یکـی از پسـران » تبـر « خود و یکی از امیران قراخانی معاصر را » قمق«تکین پرداخته و

.2کند را جد خانان سلجوق و معاصر با خود عنوان می» سلجک«خاقان قبچاق و » انال اوز«

اساطیریتاریخ » ذوالقرنین«توان گفت که بیشترین مطالب به در زمینۀ اساطیر و باورهای دینی و عامیانه، می

آنرا نام یـک والیـت و دارای » ایغر«اختصاص یافته است؛ چنانکه وی در بحث از » بافراسیا«و بررسی، چهار شهر دیگر را او در این . داند که همه منتسب به ذوالقرنین بوده است پنج شهر می

و وجـه » ترکـان «نیـز در شـرح . کنـد عنوان می » ینکی بلق «و » بش بلق «، »نبلقچ«، »قوجو«، فرمـانروای تـرک سـرزمین »شو«با » ذوالقرنین«به داستان مفصل جنگ آن، کاشغری تسمیۀ

آن را » تتمـاج «وی در بحـث همچنـین . پـردازد ترکان و عاقبت صلح بین ذوالقرنین و شو مـی ای از ترکـان و وجـه تسـمیه آن را به عنـوان طایفـه » جکل«آذوقۀ ذوالقرنین و در توضیح واژۀ به مفهـوم لقـب » اکا«دانسته و در شرح » این چه گل است؟ «برگرفته از جملۀ ذوالقرنین یعنی

فرد خردمند و سالخورده و کارآزموده، آن را به پیروزی سپاه ترک بـر سـپاه ذوالقـرنین مـرتبط .3داند می

، »برجـق «داند که در آنان را گروهی از ترکان می » جروق« در بحث از واژۀ کاشغری محمود. ، در آن زندانی شده بود )گیو(=بیژن پسر بخت نصر » بتزن«اند و شهر افراسیاب، سکونت داشته

کنـد و نیز آن را دختر افراسیاب و بنیانگذار شهر قزوین و قم عنوان می » قاز«او در توضیح واژۀ کاشـغری همچنـین در . نامـد همسر قاز را سیاوش و قاتون را نامی برای دختران افراسیاب مـی

را نـام پسـری از » برسـغان «افراسیاب و نیـز و اقامتگاه نام دیگر کاشغر آنرا » اردوکند«بحث از بـه معنـی مـرد شـجاع و دارای نیرویـی » تنکا الب ار «را از عناوین افراسیاب، » ترم«افراسیاب،

.547بیهقی، . 1

.347، 346، 321، 1/220، )عامره(کاشغری . 2 .3/307، 304؛369، 368، 330، 329، 1/84) عامره(کاشغری؛ همان . 3


همانند نیروی ببر و لقب افراسیاب، قاز سفی را نام رودی بزرگ که دختر افراسیاب در کنـار آن بـه . افراسیاب آن را بنیانگذاری کـرده اسـت داند که پسر د، و بارمان را شهری می ای بنا نها قلعه

.1اند همین سبب است که ایلک خانیان یا قراخانیان گاهی به آل افراسیاب نیز شهرت یافته کاشـغری دیـوان دیگـر در ۀباورهای مردمی و خوارق عادات از جمله موضوعات مطرح شـد

ای گوشتی از گردن مردم فرغانه ران خواهی یا استمطار، درآمدن غده است که از جملۀ آنها به با به سبب نفرین خلیفۀ دوم، جنگ شبانۀ پریان با جنیان، به تالطم درآمدن دریا دراثر وارد کردن گیاه قلماق به داخل کشتی، جمع شدن آب باران در شاخ جانور عظیم الجثۀ دارای یک شـاخ و

اده، نگارش زاهدی با دست بر سنگ سیاه و پدیدار شـدن نوشـتۀ خوردن آن آب از سوی نر و م .2توان اشاره کرد می... سفید و بالعکس و

تاریخ اجتماعی و فرهنگی

ترین مرجع و تنها اثری دانسـت کـه اطالعـات بسـیار خـوبی توان قدیمی دیوان کاشغری را می در جاهای مختلـف در ایـن کاشغری . دهد پیرامون گاهشماری دوازده حیوانی ترکان بدست می

اثر از اسامی سالها در گاهشماری دوازده حیوانی و نیز در برخی موارد از وجه تسمیه آنها سخن ایهـ و به سبب کاربرد ایـن گاهشـماری در برخـی از منـابع تـاریخی در دوره . آورد به میان می

تـوان گفـت کـه و می . مختلف، در مجموعه حاضر به بررسی این گاهشماری پرداخته شده است ، اؤکـوز )مـوش (ای در زبـان ترکـی سـیچان های سـتاره ها بر اساس اسامی برج ای سال نام دوره

، میمـون، تویـوغ )گوسـفند (، قویـون )اسـب (، تمساح، ایـالن، آت )خرگوش(، ببر، دوشان )گاو( .3را هم برای اولین بار محمود کاشغری داده است) خوک(، دونوز )سگ( ایت ،)مرغ(

تـوان گفـت کـه در دیـوان محمـود کاشـغری، های مختلف می ها و گویش اقوام، زبان دربارۀهای مذکور ترکـی تعامل بین زبان فارسی و زبان ترکی محسوس است، چندان که برخی از واژه

در آن، اکنون نیز در زبان فارسی کـاربرد دارد و از میـان آنهـا اردک، ارمغـان، آغـل، اردو، ایـل نیـز . توان ذکر کرد را می... ، و )موی گردن اسب (ق، قشالق، بیرام، آش، دز، یال ، یقه، ییال )تبار(

تتسـیز تـورک «، در مثـل ترکـی )زبـان (به معنـی فارسـی ) تات(کاشغری با عنوان نمودن تت دانـد کـه ترک بدون تات را همچون کاله بدون سر، ناممکن مـی » بشسیز برک بلماس –بلماس

.272، 111، 3/110؛ 388، 343، 331، 318، 308، 1/288همان،. 1 .33 ،32،)ترجمۀ دبیرسیاقی(؛ 58، )ترجمه محمدزاده صدیق(؛ 1/331 و 304، 3/291) عامره(کاشغری . 2

3. ACE, 6/395.


. 1ل و نیاز این دو زبان به یکدیگر استاین خود نشانگر تعامکـه جـز تعـداد انگشـت . خورد در دیوان کاشغری بیش از صد و ده اسم خاص به چشم می

اسـامی از میـان . دهـد عربی بقیه را نامهای ترکی اصیل تشکیل می % 20شماری اسم فارسی و ، ...و) شیر(، ارسالن )ربب( تونقا ،)فیل(، یغان )پرنده چابک (، طغرل )شاهین(ترکی اصیل چاغری

، )ژرف انـدیش همچـون دریـا (، کول بیگلـه خـان )مأخوذ از نام تیرۀ ترک به همین نام (قوموق .2توان ذکر کرد را می... و ) آشتی(قارشوت

. های ترکی را مکتوب سـاخته اسـت محمود کاشغری اولین کسی است که نوع بندی گویش هـای قپچـاقی، های ترکی، عنوان ها و شیوه ان گویش وی ترکان را به بیست تیره تقسیم و در می

اوغوزی، یماکی، باشقوردی، باسـمیلی، قـایی، یبـاکویی، تاتـاری، قیرقیـزی، چگلـی، تخسـایی، یغمایی، اوغراقی، چاروقی، چمولی، اویغوری، تانقوتی، ختـایی، خلچـی، خاقـانی، و جـز اینهـا را

کی، آرغـویی، جابرقـا، چـین و مـاچین، های سغدی، کنجـا کاشغری همچنین از شیوه . آورد مییأجوج و مأجوج و شیوۀ اهالی ختن و تبت، چمولی، پچنک، بولغاران، سوواران، بارسغان، و طراز

تـرین گـویش ترکـی، هـا، ترکـی اوغـوزی را سـاده او در ارزیابی خود از این گویش . برد نامی می مردم ایال، ارتش، یامـار و ایتیـل را های ها، شیوه ترین شیوه های تخسی و یغمایی را صحیح شیوه

لهجـۀ «داند، کـه بـدان می» خاقانیه«نیز ترکی صحیح و بهنجار و زیباترین و رساترین شیوه را .3از ابداعات محمود کاشغری است» ترکی خاقانیه«گویند اصطالح . عنوان داده است» کبار

ی ترکـی و مشـتمل بـر هـا ای جامع در گـویش فرهنگنامه دیوان لغات الترک توان گفت میامثله و شواهدی که در دیوان، . شواهد، امثال و اشعار همراه با شرح و توضیحات الزم عربی است

های ادبیات شفاهی ترکی خاقانی در توضیح معانی لغات، اسماء و افعال و غیره آمده، از گنجینه . آمیـز و پندهاسـت هـا و سـخنان حکمـت هـا، بهاریـه حماسـه ها، نامه به اویغوری و شامل سوگ

گـذر از ( نوشتاری آغازین ترکی میانۀ دورۀ اسالمی های داده شده از اشعار، در واقع مرحلۀ نمونهو همۀ ایـن اشـعار در . شود در قرون چهارم و پنجم ق را شامل می ) ترکی باستان به ترکی میانه

و صـدر اسـالم را قطعاتی از اشعار ترکـی قبـل از اسـالم دیوان. اوزان هجائی سروده شده است شمار اشعار در این اثر در حدود . شود خصوصا به صورت غزل، حماسه و اشعار اخالقی شامل می

هـای عضـی از ایـن اسـامی را نـام ، دبیرسـیاقی ب 2/244، )عامره: (55، 54، )ترجمۀ محمدزاده صدیق (کاشغری . 1 .35، )ترجمۀ دبیرسیاقی: (نک. رود داند که در زبان ترکی به کار می فارسی می

.55،)ترجمۀ دبیرسیاقی(کاشغری . 2

.44، 42، 41،)ترجمۀ محمدزاده صدیق(کاشغری . 3


قطعه و دارای وزن و قافیه و چهـار قسـمتی 230دبیرسیاقی اشعار دیوان را . 1 قطعه است 220 .2کند عنوان می

بـرای بررسـی «: یسـد نو کاشغری در این زمینـه مـی دیوان لغات اهمیت جرج سارتن دربارۀ محمود کاشغری دیوان لغات ترک تری هم دردست است یعنی واژگان ترکی خاوری مĤخذ قدیم

در کاشــغر، واقــع در ) م1074-1073(= ق 466عربــی اســت و در ســال -نامــه ترکــی کــه واژههای این کتاب شامل اطالعات دستوری راجع به مقایسۀ لهجه . ترکستان چین، تألیف شده است

که محمود، تدلیف یک کتاب نحو ترکی را درنظـر داشـته، توان دریافت می. ترکی است مختلفتـوان بـر همـین اسـاس، مـی . 3»ولی آن فکر تحقق نیافته و یا کتابش به دست ما نرسیده است

دیوان لغـات التـرک گفت که نخستین کتابی که درباره زبان ترکی در اسالم نوشته شده، کتاب ها و موضوعات مربوط به زبان ترکی و ترکان بـرای و نیز شرح برخی واژه .محمود کاشغری است

.4 محمود کاشغری آمده استدیواناولین بار در ، )آش رشـته ( نه تنها به ذکر اسامی برخی غذاهای مخصوص مثل تتماج دیوانکاشغری در

همچنـین در . ردازدپـ ؛ بلکه به بیان و توصیف شماری از ظروف غذا نیز می ...و ) نان پهن (یوفکا در بخـش اول «: آمـده اسـت »دیـوان لغـات التـرک داروهای شفا بخـش در «ای با عنوان مقاله

انـد، سـازی دارو بـوده اطالعاتی در مورد پزشکان و داروسازانی که مسئول تهیه و آمـاده ] دیوان[] واندیـ [دوم و داروهای شفا بخش قرن یازدهم م به صورت الفبـایی در بخـش . ذکر شده است

داروی شـفابخش اسـت کـه هـر کـدام بـا 190و این فهرست شامل . فهرست بندی شده است .5 نشان داده شده استدیوانداروهای مشابه خود در باالی صفحه و متن اصلی

های شرقی جغرافیای تاریخی سرزمین

قبایـل جغرافیای بالد ترک در آسیای میانه و مواضـع سـکونت ، برای مطالعۀ دیوان لغات الترک های ترکـی، از ترک، دارای اهمیت فراوان است و بیشترین اطالعات خاورشناسان پیرامون لهجه

.142همانجا؛ . 1 .3/31، 14، 94، 1/44) عامره: (؛نیز نک25) ترجمۀ دبیرسیاقی(کاشغری . 2 .3108سارتن . 3

.www.Turkmen students(بی مریم شـرعی، ، ترجمۀ بی»نام ترکمن، مفهوم و ماهیت آن«قفس اوغلو؛ . 4Com. 01/03/2005(

5. Nevruz and 12 animal calendar used by the turks; (www. Ozrurkler. Com).


های محل سکونت ترکان کاشغری که قبایل، چادرنشینان و نیز بیابان . همین اثر اخذ شده است را یکایک گشته و اطالعات گردآوری شده دربارۀ فرهنـگ و زبـان ترکـی را بـا دقـت مطالعـه و

ای و ی کرده است، قبایل و طوایف ترک، ترکان اوغوز، چگل، یغما و قیرقیز را بطور مقایسه بررسسبب او پس از تحقیقات فراوان، کـه بـا حمایـت دولـت .تطبیقی، مورد پژوهش قرار داده است

های ترکی را لهجـۀ اوغوزهـا لهجـۀ ترین زبان و لهجه از لهجه گرفت، آسان قراخانیان صورت می ح و کاربردی را شیوۀ یغما و تخسی، و ترکی کاشغر را لهجه بسیار ادبی عنوان کرده بسیار صحی

.1استها، روستاها، شهرها و حـدود و واژه پیرامون رودها و دریاچه 150در قالب بیش از کاشغری

هـای ثغور آنها، دژها و گذرگاهها و وجه تسمیه و موقعیت جغرافیایی آنهـا و نیـز زبـان و لهجـه »برسـغان «گویـد، چنانکـه در توضـیح برخی حوادث پـیش آمـده در آنهـا سـخن مـی مردم و

ردۀ برسـغان، پسـر افراسـیاب و از آنجاسـت پـدر نام شهری است بنا کـ «: نویسد می 2)برسخان(اند که نام سائس و رام کنندۀ اسب پادشاهی از ایغر بوده که اسبان و گفته ) مؤلف کتاب (محمود

پس شهر بـدو منسـوب شـده کرده، ب پاکیزگی هوایش رام و تربیت می را در این جایگاه به سب توجه صاحب نظرانی را که در زمینۀ جغرافیا، بویژه جغرافیـای تـاریخی دیوان از این رو .3»است

اند به خـود جلـب کـرده اسـت، چنانکـه مینورسـکی در تعلیقـات خـود بـر به تحقیق پرداخته ــاب حــدودالعالم ــه کت ــف، ب ــوان، در جاهــای مختل .4 و نقشــۀ کاشــغری ارجــاع داده اســت دی

در عصر سلجوقیان، کتـابی بـه «: نویسد در این زمینه می دیوانکراچکوفسکی نیز درباره جایگاه تنها کسی اسـت )کاشغری(ی و... جغرافیا بسیار مهم است از لحاظ زبان عربی به وجود آمد که

، صی، و نه به اعتماد بر منـابع مکتـوب که به عربی دربارۀ آسیای میانه و بر اساس اطالعات شخ در دشتهای آسیانه میانه بسیار سفر کرده و در والیـت ترکـان گشـته و وی... چیز نوشته است مطالب فراوانـی از ادب ... کتاب وی . های ترکی آسیای میانه را یاد گرفته است تقریبا همه لهجه

ک، همـراه بـا توضـیحات بسـیاری از عامیانه ترکی و اطالعات کافی از محل سکونت قبایـل تـر کنـد درخـور دهد و مطالبی که نقـل مـی جغرافیای تاریخی شهرهای اقامتگاهشان به دست می

آثار قدیمی که به تازگی در آسیای میانه کشف شده در بسیاری از موارد مؤیـد آن . اعتماد است

.1/30، )عامره(کاشغری . 1 .212کراچکوفسکی، . 2 .3/318) عامره (کاشغری؛. 3 .188، 149، 39؛ حدودالعالم من المشرق الی المغرب. 4


.1»بوده استغرافیـای انسـانی و تـاریخی در محمود کاشغری در زمینۀ ج یکی از اقدامات منحصر به فرد

این نقشه که نشانگر . ای منحصر به فرد است که در این اثر آورده است نقشه ،دیوان لغات الترک های محل زندگی ملل ترک زبان معاصر با کاشغری است، نخستین نقشه در این تصاویر سرزمین

.2زمینه استهای اسالمی دیگر اوغوز است، با نقشه این نقشه که مربوط به بیست و چهار طایفه از ترکان

های دیگـر مشـابهت های جداگانه، نمادها و سایر عالئم نقشه، با نقشه گرچه ویژگی . تفاوت دارد . ها متفاوت است ها در این نقشه، با دیگر نقشه های جغرافیایی و اندازه زیادی دارد، لکن موقعیت

هـای تـرک زبـان آسـیای ان و سـرزمین ای رنگی از جهان بـه مرکزیـت ترکسـت این نقشه نقشه نقطۀ زردی کـه در . مرکزی، یعنی منطقۀ مرزی میان قرقیزستان و ایالت خنجان در چین است

بالساغون است، در حالی که نقطۀ سمت / مرکز نقشه دارد، بیانگر موقعیت جغرافیایی باالساغون ـ راست، کاشغر را نشان می ام خـود را از آن گرفتـه دهد که روستایی در چین بوده و کاشـغری ن

ها با رنگ قرمز، رودها با رنگ خاکستری، دریاها با رنگ سبز، صـحراها در نقشۀ اصلی کوه . استنکتۀ بسیار مهم کـه . ها با رنگ زرد، مشخص شده است با رنگ زرد روشن و شهرها و شهرستان

گفت، ضـبط جهـات های موجود در کتابهای جغرافیایی مسلمانان باید در مقایسه با دیگر نقشه شرق در باالی نقشه، جنوب در سمت راست، غرب در پایین و : چهارگانه جغرافیایی در آن است

نگهـداری » کتابخانـه ملـی ملـت «این نقشه در . شمال در سمت چپ آن نشان داده شده است .3شود می

را در هـا هـا و رودخانـه کشورها، شهرها، روستاها، دریاها، دریاچـه همچنین کاشغری اسامی در این نقشه کـه شـامل منـاطق . آنها سخن گفته است و در متن کتاب از نقشه مشخص کرده

شرق کرۀ زمین است، در تعیین حدود و ثغور شهرها، اشتباهاتی رخ داده است و با دور شدن از در این نقشه مناطق و نقـاطی بـدون ذکـر نـام . شود تر می مقیاس نقشه کوچک » ایسیک کول «

.متر است سانتی24قطر دایره این نقشه، . که نشانگر عدم ترسیم کامل نقشه استوجود دارد سـازد، غنـای هـای دیگـر متمـایز مـی های نقشۀ کاشغری کـه آنـرا از نقشـه ویژگی از دیگر

.213-212-کراچکوفسکی. 12. ACE,6/395, 2پیوست شمارۀ . 3. Kasgarli mahmut; ( انگلیسـی), (www. Ozturkler.Com 01/03/2005); mahmud AL- kashgari, http: sio. Midco.net/2004/12/11; HAYAT ANSIKLOPEDISI;1896 ص .


هـای دیگـر دورۀ او به جای شهر مکـه، کـه در نقشـه . های آن است اطالعات، مفاهیم و توصیف و » اسـکی کـول «رفته است، آسیای مرکـزی، یعنـی نقطـۀ مـابین اسالمی، در مرکز دنیا قرار گ

ها از منـاطق کوهسـتانی سرچشـمه در این نقشه، رودخانه . را مرکز قرار داده است » بالساغون«ها و یـا در میـان آنهـا شوند و شهرها، در ساحل رودخانه ها ختم می گرفته و به دریاها و دریاچه

ها و کشورها اشتباهاتی وجود ها، رودخانه سر حدات کوه ترسیم شده است، گرچه در نشان دادن .1دارد

مـیالدی، انـدرس کـاپلونی، بـا تأکیـد بـر 2004در گزارش نهائی کنفرانس زوریخ در سال را از دیـوان های گویا، نقشۀ محمود کاشغری در های دقیق و نقشه های بنیادی بین نقشه تفاوتم در 11/ ق 5ند نخستین کسی که ژاپن را در قـرن و گوی . اسالمی شمرده است -های عربی نقشه

.2نقشه نشان داده، محمود کاشغری است دیواننقشۀ مدوری که همراه نسخۀ خطی «: نویسد کراچکوفسکی دربارۀ نقشۀ کاشغری می

العـاده دارد، اند، اهمیت فوق است و دو تن از دانشوران یعنی میلروهرمان، به مطالعۀ آن پرداخته توان گفت که همۀ مسائل مربـوط بـه آن، بـه طـور نهـایی حـل شـده اسـت، نمیبا وجود این

گفتۀ هرمان کـه . بخصوص که تحقیق دربارۀ آن جدا از متن محمود کاشغری انجام گرفته است های موجود بر نقشه، منطبق بر ژاپن است، با تردید بسیار قرین است و پنـدار او کـه یکی از نام

توان گفت که معاصـر هنوز نمی . اصیل به حساب آورده، اساس ندارد نقشه را اثری بدیع و کامال مدور اطلـس اسـالم، در نقشۀ کشیده است، محتمال اصل آن به متن بوده و مؤلف شخصا آن را

بـه با نادیده گرفتن منبع خـود شود، ولی ترسیم کننده، مدرسۀ جغرافیایی کالسیک مربوط می و شهر بالساغون را مرکز نقشـه قـرار داده ) یدی سو (رود شهر کاشغر و منطقه هفت جای مکه،

انـد و گفت و گو نقشه را بـرای نشـان دادن ایـن منطقـه و منـاطق مجـاور آن کشـیده بی. استهای دیگر از نظر شخص ترسیم کننده نقشه اهمیت نداشته و شاید بعدها به هستۀ اساسی اقلیم

شاید اندیشۀ . وی نقشه، چنانکه باید دقیق نیستنقشه، اضافه شده باشد؛ به هر حال نمایش بر رای، مانند نقشۀ مدور جهان فراهم کننـد؛ ولـی بعـدها مؤلـف ای منطقه اصلی این بوده که نقشه

دانسته پرکند و بدین سان نقشـۀ هایی که می چنان مناسب دیده است که جاهای خالی را با نام کشـی این اثر منحصـر بـه فـرد نقشـه توضیح مطالب مختلف مربوط به . کامل جهان شده است

1. (International conference…/), (htt://koshgari.Free.Net.uz). 2. (Conference final report), (www. Cogit foundation.ch/); (kasgarli mahmut) ( ترکـی .(www. Hurgokba yruk.Com/27/02/2005) ,(عثمانی


عربی، که از لحاظ جغرافیایی تاریخی آسیای مرکزی و مناطق مجاور آن اهمیت خـاص دارد، از .1»بوده است» اومیناکوف«همت

مصطلحات دیوانیالقاب، اصطالحات و عناوین سیاسی، اجتمـاعی، و تشـکیالت اسـالمی، بخـش مهمـی از دیـوان

سیاسـی، جایگـاه وجـه تسـمیه و ن اثـر در زمینـۀ ایـ . ص داده اسـت کاشغری را به خود اختصا ایـن القـاب و . تواند باشد اجتماعی و اداری آنها در دورۀ حیات کاشغری، مرجع بسیار مهمی می

رسد، بیشتر در زمینۀ سیاسـی، مصطلحات که شمار آنها به بیش از صدوبیست عنوان و لقب می انال ،)بزرگ قوم (آها آتلغ : د داشته، از آن جمله اینهاست نظامی، اجتماعی و اداری و مالی کاربر

پرنـده گوشـتخوار و (طغـرل /، تغـرل )جوانی که مادرش خاتون و پدرش از عامـۀ مـردم باشـد (، یغفـو )لقب بزرگـان قرلـق ( شغن ،)لقب شخص پس از خاقان (، جفی )کارگزار(، جبن )شکاری

، سـکمان )هـا ناظم سپاه در جنگ (، جفش )اسب شب (ام و) تر از خاقان شخص دو درجه پایین (، ایبتکـی )نامـه و کتـاب (، بتـک )دبیر سـلطان ( المغا ،)لقب دالوران صف شکن لشکر (سقمان /هدیـۀ ایغریـان بـه (، تنلـق )مـن (، بتمـان )پرده دار و حاجب (، تیانکو )طومار خواربار لشکریان (

یادگـار (، خمـارو )کنیـز (، لنـک )برده(، قل )صلۀ خان (، اجغ )یارش و زراع ترک (، جیغ )پادشاه ).فرستاده شاه(، یالفر )مالی

نتیجه

ترکان و آسیای میانـه، مشـاهدات عینـی و ری اطالعات کاشغری به ویژه دربارۀ گذشته از استوا یـل از قب دیـوان در نظیـر نظیـر و گـاهی اوقـات بـی اطالعات شخصی، وجود برخی اطالعات کم

هـای ترکـی و جغرافیـای تـاریخی ترین اطالعات پیرامون اقوام ترک و گویش ترین و دقیق قدیمو سـاکنان مسـلمان آن و مـردم مسـتقل و غیـر تـرک » آرغـو «بالد ترک، منطقـۀ جغرافیـایی

بـا » آلـب ارتونگـا «های ترکـی ، اسامی مختلف تاشکند، یکی دانستن قهرمان تصنیف »کنجک«» بیغـو «به جای » بیغاوی« روشن شدن اشتباه فردوسی دربارۀ خط ترکی افراسیاب اساطیری و

پرداختن به شـهر والسـاکون ها، های گوگ ترک نقش بسیار مهم مطالب دیوان در تحلیل کتیبه ، نفوذ زبان و لغات فارسی در کاشغر و نواحی اطراف آن، اختصاص نقشۀ منحصر بـه )بالساغون(

.213کراچکوفسکی؛. 1


باعـث توجـه بسـیار پژوهشـگران بـه ایـن اثـر ... ای میانه و فرد رنگی به مناطق ترک زبان آسی همچنین وجود اطالعات مهم و گاهی منحصر به فـرد در زمینـۀ تـاریخ سیاسـی، . گردیده است

دورۀ قراخانیان به عنوان نخسـتین دولـت اجتماعی و تشکیالت اداری در دورۀ اسالمی، به ویژه نان حضور داشته است و باالخره آشکار شـدن آک، که مؤلف خود در تشکیالت اداری اسالمی تر

قراخـانی و چگونگی اسالم آوردن مؤسس دولـت بعضی از نکات مبهم درباره قراخانیان، از قبیل های مسـلمان حکمرانان این خاندان و ضبط صحیح اسامی آنان و روابط قراخانیان با دیگر دولت

ی مختلـف و نیـز نزدیـک بـه یکصـد هـا و باالخره وجود بیش از شصت مادۀ تاریخی در زمینـه تواند در مطالعات مربوط به حاکمیت اصطالح دیوانی در این اثر کهن باز مانده از سدۀ پنجم می

های اسالمی به کار آید و به بخشی از نیازهای موجود در دراز مدت قبایل مختلف ترک در دوره .این باره پاسخ دهد

کتابشناسی .ش1364، امیرکبیر، تهران، رکیهادبیات نوین ت قوب،آژند، یع

.ش1350 تهران، علی اکبر فیاض،به کوشش ، تاریخ بیهقی بیهقی، ابوالفضل محمدبن حسین،دی و غالمرضـا ورهـرام، مـ ، تصحیح دکتـر مـریم اح )ق372ت (حدودالعالم من المشرق الی المغرب

.ش1372دانشگاه الزهرا، حسـین صـدری افشـار، تهـران، علمـی و فرهنگـی، ۀ غالم ، ترجمـ مقدمه بر تاریخ علم سارتن، جرج،

.ش1383ــراهیم، ــو، اب ــرکمن، مفهــوم و ماهیــت آن قفــس اوغل ــام ت ــی مــریم شــرعی، ،)1(ن ترجمــۀ بــی ب

www.Turkmen tudents.com/07/03/2005. .ق1333، مطبعۀ عامره استانبول،، دیوان لغات الترک کاشغری، حسین بن محمود،

.ش1384اختر، تبریز، ، دیق، حسینمحمدزاده ص ،ــــــــ، ترجمۀ . ش1375، مطالعات فرهنگی تهران، مؤسسۀ سیدمحمد، دبیر سیاقی، ،ۀـ، ترجمـــــــ

تهران، ابوالقاسم پاینده، ۀترجمهای جغرافیایی در جهان اسالم، تاریخ نوشته ،کراچکوفسکی، ایگناتی .ش1379علمی و فرهنگی،

.ش1380امیرکبیر، تهران، ، یالمعارف فارسةدایر ،غالمحسین مصاحب،

Conference Final report ,www. Cogot foundation.ch. "kasgarli mahmut", (انگلیسی) www.oztturkler.com.


International report, www. Cogit foundation.ch. Mahmud AL-kashgari, http: //sio.midco.net/11/12/2004. Neveruz and 12 animal calendar used by the Turks, www. OZTurkler Com. Qarahanid literaruar and the beginning of turcot Islamic cuiyure, Robert dank

off. www. Ku. Edu.13/12/2004. The medical drugs at divan lugat-it turk, www.ncbi. Nih.gov.

AзəpбajuaH Caßum EHcлopejacbl (ACE), Бako, 1982. HAYAT ANSIKLOPEDISI. kaşgar li mahmut (ترک عثمانی ) www.hurgokba yruk.com.


1،2سطاروض القرابن ابی زرع و

یونس فرهمند علوم و تحقیقات واحد،دانشگاه آزاد اسالمی

[email protected]

چکیدهر خاصـه عصـ ،تـرین تـواریخ محلـی مغـرب حاضر، جستاری است در یکی از مهم نوشتار نـة ي فی اخبار ملوک المغرب و تـاریخ مـد روض القرطاس باالنیس المطرب به نام ،مرینی ضمن بررسی دیـدگاههای مختلـف در موضـوع بحـث برانگیـز هویـت این نوشتار . فاس

نگـارش، منـابع ، اسلوب تدوین پس از بازخوانی محتوای اثر، شیوۀ ، واقعی کتاب نویسندۀهـای تـاریخی عصـر مرینـی بـاز در بین نوشته را اب جایگاه کت مؤلف و نیز در خالل آن،

بی زرع نویسندۀ دست کـم بن ا هللا بن عبدا رسد که ابوالحسن نماید و بدین نتیجه می میس محـور ست و نظر به ایـن کـه مرینیـان و فـا اول کتاب ا ویراست یا های زیادی بخشلــف در عصــر مؤگ دودمــانی و فضــائل نگــاری دارد و از آنجــا کــهکتــاب رنــانــد، بحــث خاصـه ،زیسته، جزئیات ارزشمندی از ایـن وقـایع گیری اراضی اسالمی اندلس می بازپس

بـه ثبـت آخرین نبردهای مسلمانان با مسیحیان در دورۀ مرینی را با نثری سـاده و روان منابع مکتـوب ،ها ها، کتیبه در تبیین مطالب تاریخی از سکهآورده و سرانجام این که وی

.رفته استد به خوبی بهره گو مشاهدات خو

.س، فاوض القرطاسرتواریخ محلی، ابن ابی زرع، مرینیان، تاریخنگاری مغرب، :ها کلیدواژه درآمد به مـوطن و مولـد خـویش شود که غالبا در نتیجۀ عالقۀ مورخ محلی به آثاری اطالق می تواریخ

. 3وح از خالل مطالب آن آشکار است پدید آمده است؛ از این رو انگیزۀ ملیت گرایانه مؤلف به وض

و به راهنمایی » تاریخنگاری مغرب در قرن هشتم« است که با موضوع هدنگارناین مقاله بخشی از رساله دکتری . 1 زاده در واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسالمی در دست تدوین است دکتر هادی عالم

.30/11/1385: ، تاریخ تصویب15/9/1385: تاریخ وصول. 2

.105سالم، . 3


مورخان قرون نخستین اسالمی در شرق و غرب جهان اسالم بـر ضـرورت اهتمـام بـه ایـن کـار ةاخبار وال صاحب کتاب مفقود ) ق374.د(تأکید بسیار داشتند، چنانکه از ابوعلی حسین سالمی

است که تاریخ امـرا و بر ارباب معرفت هر شهر و دیار واجب «: گفت منقول است که می خراسانسرزمین خود را بدانند و حفظ کنند؛ هیچ چیز برای آنان بدتر از این نیست که به مطالعۀ تاریخ

ماند کـه فـردی بـه دیگران بپردازند و از اخبار دیار خویش غفلت ورزند؛ چنین کاری به این می .1»بهانۀ انجام نوافل به ترک واجبات مبادرت ورزد

ریخ محلـی تنهـا منحصـر بـه شـرق جهـان اسـالم نبـود؛ ایـن معنـا از توجه به نگارش تـوا م قرطبـی زحـ گیری و انتقاد مورخ مغربی، ابوعلی حسن بن محمدبن ربیع قیروانی بر ابن خرده

. مبنی بر تساهل اندلسیان در نگارش تاریخ محلی سرزمینشان به خوبی نمودار است ) ق456.د( ان اندلس را در این زمینه ستود و برای اقناع مخالف رم در پاسخ وی، تالش مورخ حاگر چه ابن

تـوان بـه اهتمـام جـدی از این دو نمونه می .2خود به کتاب احمدبن محمد رازی تمسک جست این گونه تواریخ در مغرب نیز اقبـالی عـام .3مورخان قرون اولیه اسالمی به تواریخ محلی پی برد

اری پدید آمد که بـه ویـژه فـاس در میـان آنهـا یافت و به زودی دربارۀ شهرهای مهم مغرب آث نگارش تواریخ محلی در قرن هشتم هجری نیز ادامه یافت و ابوالحسـن ؛4موقعیتی ممتاز داشت

یس المطـرب ناال، مهمترین تاریخ محلی مغرب در این قرن را با نام 5علی بن عبداله بن ابی زرع از زندگانی او اطالعـاتی . پدید آورد فاسرب و تاریخ مدینه غبروض القرطاس فی اخبار ملوک الم

توان پنداشت که در فـاس تولـد یافتـه و در می وی اما از خالل کلمات ،بایسته در دست نیست مشهور است کـه خانـدان وی . آنجا بالیده و فاس را به مقصد سفری دوردست ترک نکرده باشد

اس شهرت بسیار داشتند و افـرادی ها در ف در اواخر دورۀ موحدون و اوایل روی کار آمدن مرینی وی نیز از بزرگان و منسوبان بـه ایـن خانـدان و از صالح و دانشمند از میان آنها برخاستند؛ ذی

ویـت وی را بدین سبب ابن تا،7در باب نام کامل او اختالف بسیار است . 6الن شهر بود جمله معد

.Rosenthal,150، نیز 75سخاوی . 1 .106؛ سالم، 3/175ی، مقر. 2

.106-105سالم، . 3 .، بخش منابع ابن ابی زرعادامه مقاله: های محلی فاس نک تهدر باب نوش. 4

. Idris, "Ibn Abi zar" EI2,3/695: نیز قس3/44زرکلی، . 5 .2/656، دبا، »ابن ابی زرع«؛ فکرت، 5 منصور، بن.6 .7/781؛ کحاله 1/717؛ اسماعیل پاشا بغدادی، 2/962، 1/199زرکلی، همانجا، حاجی خلیفه، : نک. 7

67/ روض القرطاسابن ابی زرع و

یکی پنداشته و تصویری نادرسـت از عصر بوده، با فرد دیگری از مشاهیر فاس که با مؤلف ما هم به هر روی به رغم این که برخی از منـابع متقـدم او را محمـد .1است اواخر حیات او ارائه کرده

زیـرا ؛2رسـد تر به نظر می نائی به او داده، مقبول اند، نام علی که همشهری و معاصرش جز نامیده .3با جزنائی موافقنددر ذکر نام علی نیز بسیاری از نسخ خطی قرن هشتم که

ین تاریخ محلی مغرب در قـرن هشـتم شهرت او بیش از هر چیز مرهون مهمترین و بزرگتر االنیس المطرب بروض القرطـاس فـی اخبـار ملـوک المغـرب و تـاریخ است که عنوان متکلفانه

. ت را بر خود دارد و در آن مطالب ادبی، تاریخی و جغرافیایی را با هـم آمیختـه اسـ مدینه فاس و نیـز ينية المـر لة فی تاریخ الدوالسنية ةالذخیرپیش از بررسی کتاب، اشاره به دیگر آثار او یعنی

دو . رسـد ضروری به نظر مـی ازهار البستان فی اخبار الزمان و ذکر الموجود مما وقع فی الوجود نست که هر به خوبی توان دااالنیس المطربکتاب اخیر مفقود است اما از خالل گفتار مؤلف در

به تصریح ابن ابـی که 5 خاصه کتاب ازهار البستان؛4اند دو به موضوعات تاریخی اختصاص داشته تـوان آن را در زمـرۀ تـواریخ عمـومی و چنان که از نام آن پیداست مـی 6زرع کتابی بزرگ بوده

ر دسـت د اطالعی ،، جز آن که مؤلف یک بار از آن یاد کرده ذکرالموجوداز کتاب دوم . جای داد .7نیست نویسنده کتابهویت

پیش از این اجماال به اختالف محققان در تعیین نام دقیق مؤلف اشاره کـردیم؛ در ایـن جـا بـا تر از آن تشکیک در صحت انتساب کتاب به ابـن ابـی بیشتر به علت این اختالف و مهم توسعی

.زرع خواهیم پرداختند که اند، نخستین کسانی بود یر مورخان مغرب نویسندگان هم عصر مؤلف که غالبا از مشاه

از ) ق807.د( ابن احمـر اند؛ و شناخت هویت نویسنده را دشوارتر کرده به این اختالف دامن زده

.412ابن تاویت، . 1 .193،ابن قاضی. 2 .6ابن منصور، . 3

.166، 21ابن ابی زرع، . 4 .2/962 خوانده، البستانةزهرحاجی خلیفه آن را . 5 .21ابن ابی زرع، . 6

.166همو، . 7


حمدبن ابـی زرع، خطیـب و واعـظ یاد کرده و اولی را مفقود و تألیف ا صغیرو کبیر دو قرطاس تـألیف صـالح بـن عبـدالحلیم و س صـغیر قرطـا کتاب موجود کنونی را قرویین دانسته و جامع

کتاب را تألیف ابوالحسن بن عبداله بـن ساآلةهرز جنی برخالف او جزنائی مؤلف 1دانسته است؛ ابن ابی « تنها به ذکر 4و ابن مرزوق تلمسانی 3از سویی لسان الدین بن خطیب ؛2ابی زرع دانسته

ناشناس درحالی که دیگر مورخ . اند وردهاکتفا کرده و از نام اصلی مؤلف سخنی به میان نیا » زرع از فردی گمنام به نام ابوعلی صالح بن ابـی صـالح بـن مفاخر البربر قرن هشتمی، صاحب کتاب

مصموده، ساکن در شهر نفیس به عنوان مؤلـف کتـاب یـاد ۀعبدالحلیم، منسوب به قبیلۀ هیالن .5اند خواندهقرطاس ؤلف ق در قید حیات بوده و برخی او را م712کرده که گویی در سال

تـری از طیـف وسـیع بحث دربارۀ هویت نویسنده همزمان با شهرت روزافـزون کتـاب، نظـر باید به تحقیقـات در این زمینۀ محققان حوزه مغرب اسالمی را به خود معطوف داشت و به حق

این مهم نتیجه لوی پرونسال اشاره کرد که ضمن مقاالت متعدد به بررسی شایسته تقدیر اما بی ةضرو از دو نسخه خطی جدید «ای با عنوان در مقاله م1923وی نخستین بار در سال . پرداخت اشاره کرد و وعده داد پژوهشی مستقل انیس المطرب به اقتباس گستردۀ ابن احمر از » النسرین

بار دیگـر ظاهرا هرگز مجال این کار یا انتشار آن را نیافت؛ اما ؛6در این موضوع ارائه خواهد کرد فرضــیۀ ،مفــاخر البربــرول المؤلــف هــ وی بــا دســتیابی بــه نســخۀ خطــی مجم1934در ســال

و چهـار 7 مطـرح کـرد االنیس المطـرب ابومحمدصالح بن عبدالحلیم غرناطی را به عنوان مولف ای تراجم مغربـی، خاصـه با استفاده از پاره 8»تأسیس شهر فاس «ای با عنوان سال بعد در مقاله

از دو رونوشت کتاب خبر داد و رونوشت اول را بـه ابوالعبـاس یر اهل فاس فی القدیم ذکر مشاه نسبت داد ) ق720-710میان سالهای . د(احمدبن ابی زرع، واعظ و پیشوای جامع قرویین فاس

.69منونی، .1

28، 24 جزنائی،.2 .1/6، ابن خطیب. 3

.109-108ابن مرزوق،. 4

.152ابن سوده، . 56. Provencal, "Deux nouveaux manuscripts de Rawd an Nisrin" dans J.A. CCIA, (12), p.221. 7. Idem, Fragments Historiques sur les Berberes au moyen âge. Extraits intitulé kitab Mafakir AL barbar, p.75, Rabat, 1934. 8. Idem, "La foundation de fes", p.43,note 8, Tatwan, 7 , 1962.


شخص اخیر را همان منسوب کرد و مؤکدا) ق726.د(و رونوشت دیگر را به صالح بن عبدالحلیم بـا ای که ، در مقاله 1954همو در سال . از او یاد کرده است مفاخر البربر ف کسی دانست که مول

به ابـوعلی صـالح بـن ابوصـالح عبـدالحلیم انتساب کتاب ،1 فتح آفریقای شمالی نگاشت موضوع پس از وی محمد فاسـی، پژوهشـگر .2هیالنی مصمودی، ساکن شهر نفیس را مردود اعالم کرد

سخن داشت و اضافه کـرد کـه کبیر و صغیر قرطاس ال، از دو منابع پرونس ۀمغربی ضمن مطالع االنـس قرطاس بزرگ تألیف ابوالعباس احمدبن ابی زرع، مفقود گشـته و آنچـه امـروزه بـه نـام

.3است که صالح بن عبدالحلیم آن را نوشته اسـت صغیر قرطاس در دست است، همان المطربافزاید مدعای غیـر مسـتند محمـدبن طیـب یدر میان آراء متناقض فوق آنچه بر این تردیدها م

مبنی بر وجود دو تألیف مستقل از ابن ابی زرع و ابن عبدالحلیم و این کـه وی هـر است قادری .4دوی آنها را با هم مقابله کرده و تألیف ابن ابی زرع را مختصرتر از ابن عبدالحلیم دانسته است

شگران امروزی و اختالف نظرهـای آنـان، م و پژوه تقدهای مورخان م به گفته با عنایت باری پیشـنهاد توان یکی از این چهارتن را به عنوان مؤلف کتـاب مـذکور بندی کلی می در یک دسته

: کرد بن ابی زرعابوالحسن علی بن عبداهللا .1 ابوالعباس احمدبن ابی زرع .2 ابو محمدصالح بن عبدالحلیم غرناطی .3 ابوعلی صالح بن عبدالحلیم مصمودی .4

رسد که ابوالعباس احمدبن ابی زرع را که از او به عنوان امـام جـامع وار به نظر می بسیار دش شـیخ « بدانیم؛ زیرا از یک سو در کتـاب از او بـا القـاب روض القرطاس مولف 5قرویین یاد شده

نشده است؛ یاد شده و از سویی دیگر به تألیف کتاب به دست او هیچ اشاره » فقیه صالح مبارک نماید که مؤلفی به تصریح نام و با القاب ستودنی فوق از خـود یـاد کنـد و بـه ید می به عالوه بع

نیـز بـا دقـت در ای نداشته باشـد؛ هنگام سخن از آن به جایگاهش که مؤلف کتاب است، اشاره

1. Idem, "un nouvea recit de la conquete de l Afrique du Nord" dans Historiques sur…, pp.22-23.

.Shatzmiller, p.22 : بیشتر از این نوشتارها نکبرای اطالع. 23. Shatzmiller, p.23.

.69منونی، . 4 .92ابن ابی زرع، . 5


و 1ق در گذشته باشـد 710کالم نویسنده توان حدس زد که ابوالعباس مذکور درحدود سالهای ذکـر 2ق726 حـوادث را تـا سـال ،دانیم مؤلف حقیقی کتـاب درستی میاین درحالی است که ب

.کرده و محتمال پس از این تاریخ نیز به حیاتش ادامه داده استمحققان وی را بـا پذیرش ابوعلی صالح بن عبدالحلیم به عنوان مولف کتاب نیز از آن رو که

دید است؛ به عالوه نگارش اثری در سخت در تر ،3اند ن عذاری یا یکی از راویان او منطبق کرده اب به دربار مرینی وابسته نیسـت و از طـرف دیگـر تاریخ فاس توسط فردی گمنام که از یک طرف

خود در شهر نفیس تولد یافته، و هیچ تعلق خاطری به فاس ندارد، به تردید بیشـتر در انتسـاب .زند کتاب به او دامن می

و فقدان یکـی از آن دو، مسـتند بـه دلیلـی قـاطع قرطاسمحققان در تأیید دو ای نظر پاره ای در تأیید این فرض دست یافـت کـه نسـخه توان به قرینه و با بررسی دقیق کتاب می 4نیست

باشد که ابتـدا بوسـیلۀ عبـدالحلیم ی کنونی تلفیقی از رونوشت اول و دوم کتاب االنیس المطرب بوالحسن علی بـن ابـی زرع فاسـی آن را یافته و سپس ا تألیفغرناطی، کاتب دورۀ مرینی، رنگ

همراه بـا 5»قال المولف للکتاب «توان به تکرار عبارت از جملۀ این قراین می . تکمیل کرده است فرد ی عفااهللا عنه و رحمه اهللا اشاره کرد که محتمال حکایت از بازنویسی آن بوسیلۀ ایجمالت دع

شناختی اسـت ژه استفاده از ابزارهای زبان های بیشتر بوی این فرضیه محتاج بررسی .دیگری دارد بـه هـر روی . های مختلف کتاب را بتوان معلوم داشت تا به کمک آن تفاوت زبانی و بیانی بخش

تا پیش از آن که این فرضیه مدلل گردد، باید همچون جزنائی معاصـر مولـف و دیگـر نویسـنده دلیـل مهمتـرین .6منسوب داریم زرع تاریخ محلی فاس کتاب را به ابوالحسن بن عبداهللا بن ابی

ای از حوادث تـاریخی را بـه اثـر بزرگتـر خـود، در اثبات انتساب کتاب به وی این که مولف پاره و حاجی خلیفه نیز صحت انتساب کتاب اخیر به ابـن 7داده ارجاع ازهارالبستان فی اخبار الزمان

.8کرده استابی زرع را تأیید

.همانجا. 1

.522، 45همو، . 2

.8بن منصور، . 3 .62منونی، : نک. 4

. و جم87، 75، 68، 59، 53، 43، 40ابن ابی زرع، . 5

.28، 24جزنائی، . 6 .166، 21ابن ابی زرع، . 7

8 .2/962.


بررسی و نقد محتواپیش از این گفتیم کتاب را باید در زمرۀ تواریخ محلی قلمداد کرد و برخالف نام فریبای چنانکه

-کنـد، از اوضـاع سیاسـی ای مغرب به ویژه فاس معرفی مـی آن که گویی کتاب را تاریخ منطقه این موضوع نبایـد موجـب گـردد تـا اجتماعی مغرب اوسط وادنی سخنی به میان نیاورده است؛

هـای خطـی متعـددی از چرا کـه نسـخه . هایی از کتاب را درست بپنداریم شبهۀ افتادگی بخش ، از آغاز تا انجـام اثـر را دربـر نها یکی است و بی هیچ سقطی کتاب در دست است که محتوای آ

توان دریافت که مراد مؤلف از ذکر مغرب در عنوان کتاب، تنها اشاره به از این توصیف می .1دارد که امروزه به ویژه پس از تـألیف کتـابی بـه االنیس المطرب هر روی به. مغرب اقصی بوده است

یـک ،2 شـناخته شـده اسـت قرطاسهمین نام از سوی محمدبن الطیب علمی، با نام اختصاری تا زمان تـألیف 145اجتماعی فاس از سال -ی با تأکید بر تحوالت سیاسی صدوره تاریخ مغرب اق

.د را دربردار3ق726کتاب یعنی در عنوان کتاب درخور ذکر است که برخالف رأی برخی مستشرقان » قرطاس «لمۀدرباب ک

لقـب » رطـاس ف«رسد این نام تصحیفی باشد از اند، به نظر می که آن را به معنای کاغذ پنداشته ؛4زیری بن عطیه مغراوی که در اواخر قرن چهارم باغی بدین نـام در فـاس سـاخته بـوده اسـت

رفـت، اشـاره مشهورترین تفرجگاههای فاس در قرون وسطی به شمار می منابع به این باغ که از .5اند کرده

بخش نخست، تاریخ محلی فـاس : توان کتاب را به دو بخش تقسیم کرد با بررسی دقیق می توان تـاریخ و بخش دوم را می 6است که به تحوالت آن از بدو تأسیس تا دورۀ بنومرین پرداخته

در آن اجتماعی دودمانهـای حـاکم -یع سیاسی به شرح حال و وقا مغرب اقصی دانست که مؤلف رن، مرابطـون، موحـدون و بـه یفـ بنی مغراوه و بنی : نةناحیه چون ادریسیان، حکومت قبایل زنا

.ها پرداخته است ویژه مخدومان خویش یعنی مرینیبـر ای ندارد و پس از حمـد و سـپاس خـدا و درود مقدمۀ مولف نکته جدید و قابل مالحظه

.5259نسخه خطی کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره : به عنوان نمونه نک. 1 .5 بن منصوره،. 2 .522؛ 45همو، . 3 .2/657، دبا، »ابن ابی زرع«؛ فکرت، 348عبادی، .4 .مفاخر البربرهمانجا، به نقل از .5 .92-1، ابن ابی زرع. 6


پادشـاه «و به ویژه از میان آنهـا » دولت علیه سعیده بنی مرین «پیامبر به صورت مبالغه آمیزی را سـتوده و بـرای بقـا و گسـترش » چراغ اسالم و ایمان، امیرالمسلمین ابوسعید عثمـان زمان،

بـاب هـدف، شـیوه و روش در پس از سـتایش ممـدوح خـود، . ارضی این دولت دعا کرده است :گوید میتدوین کتاب

که خداوند آن را طوالنی گرداند و جـاودان –چون عظمت و بزرگی دولت بنومرین را دیدم تصمیم گرفتم دربارۀ آنان کتابی تألیف کنم کـه عجایـب تـاریخ و ... و -سازد

های روزگـار و اخبـار و آدابـی کـه از دیـد مـورخ باریـک بـین پنهـان نوادر و شگفتی ای از اخبار پادشاهان و امرای پیشین و رو کتاب را با گزیده ماند، دربر گیرد؛ از این نمیآغاز کردم و آن را برحسب امارت امیران و پادشاهی پادشاهان و ... های گذشته و امت

خالفت خلفا، یکی پس از دیگری برحسب تـوالی تـاریخی از زمـان امـام ادریـس بـن افتادن به اطناب ممل و ایجـاز از بیم در... عبداهللا حسنی تا عصر حاضر مرتب نمودم و

ام تـا از ام، اما اسـناد آن را حـذف کـرده مخل با آن که روایات را از راویان ثقه برگرفته .1نظر حجم کتاب، راهی میانه در پیش گرفته باشم

تردید به ادریسیان و علویان مغرب عالقۀ بسیار داشته و از آنان به عنوان اهل بیـت مؤلف بی و 4 و ادریس دوم را مبالغه آمیـز سـتوده 3؛ ادریس اول را موالی خود دانسته 2کند پیامبر یاد می

ای که توان گفـت پـس از بنـومرین، ادریسـیان ؛ به گونه5کرارا بر امامان ادریسی دعا کرده است با این همه اطالعات او در باب ادریسیان را به هیچ وجه نباید . ترین مرتبه را درنظر او دارند رفیع قیام نفس زکیـه را بـا ،گیری دولت ادریسی به اشتباه چون و چرا پذیرفت؛ زیرا در باب شکل بی

خ، تاریخی که به هنگام وقـوع حادثـه فـ های فراوان و برخالف گزارش 6خ درآمیخته است قیام ف به هر روی اطالعات .7داند او از مهدی به عنوان خلیفه یاد کرده است هادی را خلیفۀ عباسی می

اخبار فخ ادریسی با کهنترین تاریخ در دسترس از این خاندان یعنی دولت گیری باب شکل او در

.17همو، . 1 .55همو، . 2

.117همو، . 3

.30همو، . 4

.49-48همو، . 5

.17همو، . 6

.119همو، . 7


.1رازی تناقض بسیار داردهای حکومتگر مغرب اقصی، نـه تنهـا خـود را بـه مؤلف، در بخش دوم، یعنی تواریخ سلسله

گفتـه ها بـا حاکمـان انـدلس نیـز سـخن فاس محدود نکرده که به تناسب از روابط این خاندان نبردهای مسلمانان و مسیحیان در اندلس را بـا همـه جزئیـات مـنعکس کـرده ، به ویژه ؛2است

علـل و : است؛ روایت او از نبرد زالقه بسیار کامل اسـت و نبـرد االرک را بـا جزئیـات دقیـق آن بازتـاب 4های تهیـیج آمیـز آنـان و تشویق 3های فرماندهان متخاصم عوامل، شکل گیری، خطبه

کرده تا مسلمانان پیروز روحیه جهادگرانه دینی طرفین درگیر و این که مؤلف آرزو می دهد؛ میاین نوع نگرش تعصب آمیز اعتقادی به حـوادث تـاریخی، . شوند، از گفتارش آشکارا نمودار است

زیسـته و مسـیحیان شـهرهای اسـالمی انـدلس را یکـی پـس از در عصری که مولف در آن می هم از این روست که بالفاصله پس از ذکر نام الفونسو ؛5نماید موجه می کردند، دیگری تصرف می

.6دهد ب قرار میعتاکند و مورد او را لعن می، بـه 7ای نکات ارزشمند که در تاریخ فرهنگی به کـار آیـد دورۀ پیش از بنومرین جز پاره در

ایـن در ی دیگـر اسـت؛ ا ها وضع بـه گونـه خوریم؛ اما در دورۀ مرینی اطالعات ارزشمندی برنمی گیرد، ابن ابی زرع کوشیده تـا متکلفانـه دربر می را حجم کتاب قسمت که به تقریب حدود

ای مسجع که حکایت از شـرف و او تاریخ بنومرین را با خطبه . مخدومان خویش را ستایش کند به اصل و تبـار و با اشاره 8کند بزرگی آنان در جنگ آوری، دینداری و حکومتگری دارد، آغاز می

و 9آنان و انتسابشان به زناته، سخت در تالش است تا بربران زناته را عـرب خـالص جلـوه دهـد گیـری حکومـت پس از ذکر اجمالی در بـاب شـکل . 10حکومت آنان را اراده الهی بنامد پیدایش

از کند و به شرح دعوت بنی احمـر مرینی، دوره یعقوب المنصور را با تفصیل بیشتری وصف می

.22همو، . 1 .200-188، 183همو، . 2

.297همو، . 3

.298همو، . 4

.315-308؛ 297-292همو، : نک. 5 .298همو، . 6 .304، 301، 286، 227همو، : به عنوان نمونه نک. 7

.364همو، . 8

.365همو، . 9

.368همو، . 10

25


کتاب از این پس شرح جانفشانیهای منـزل بـه . 1پردازد او برای مقابله با تهاجمات مسیحیان می گیـری اراضـی اسـالمی انـدلس از منزل یعقوب مرینی در کمک به بنی احمر بـا هـدف بـازپس

های مؤلف در جهت وصف روحیۀ جهادگرانه امرای مرینی از خالل آن مسیحیان است که تالش .به خوبی نمودار است

توان در باب حمـالت امـرای و به درستی می کند او بر ذکر جزئیات دقیق حوادث تأکید می گیری اراضـی اسـالمی و های مسلمین با هدف بازپس مرینی به اندلس و شرح آخرین مجاهدت

نیز از این دست است گزارش وی از .2نظیر دانست نجات آن از دست فرنگان، اثر او را منبعی کم ارتبـاط مغـرب بـا انـدلس از طریـق سلطۀ مرحله به مرحله سانچو، امیر مسیحی اسپانیا و قطع

شود تا به مطالب انـدک او از موجب می ت اهمیت این موضوعا .3سیطره و تسلط بر جبل الطارق .4ها خرده نگیریم فرهنگی فاس در دورۀ مرینی-اوضاع علمی

تدوینشیوۀ

نگاری و فضائل نویسی نزدیک شده اسـت؛ او بـه ، آشکارا به خطط مؤلف در بخش نخست کتاب هـا و ها، حمـام ها، نهرها، دروازه ها، باغ صیل به تخطیط و بنای دیوار شهر، مساجد جامع، خانه تف

بازارهای فاس اشاره کرده و مکرر از پیشینۀ عظیم تاریخی، حاصلخیزی اراضی کشـاورزی و آب چنانکـه شـیوۀ معمـول مورخـان و برای بیان فضیلت این شهر، 5و هوای دلپذیر آن سخن رانده

در مغرب شهری «: کند که وی فرموده از پیامبر اکرم استناد می ساختگیست، به روایتیمحلی ا از ترین قبلۀ آنجا اند و دقیق ساکنان آنجا نمازگزارترین اهل مغرب شود؛ است که فاس نامیده می

دارند و تا زمانی که بدان دو دسـت یازنـد، در راه سنت و جماعت و حق گام برمی. آن آنان است .6»کند دفع می گزند مخالفین درامانند و خداوند تا روز قیامت بالیا و مصائب را از آنهااز

.408همو، . 1 : های ارزشمند کاگای در و بعد؛ نیز تحلیل450همو، : نک. 2

Kagay,197-199, 214. :اند تاب را مورد مطالعه قرار داده ذیل که به دقت اطالعات کآثاربه : ، نیز نک501همو، . 3

Flori ,Croisade et chevaleri,.207; joseph Callaghan ,A History of Medival Spain, 209, 339, 376, 392, 518.

، وفیـات، )545، 542، 537(سرتاسر گفتار مؤلف در این بخش که علـی رغـم سـخن از عمـران و آبـادانی : نک. 4 .از اوضاع فرهنگی فاس سخن نگفته است... و ) 544، 539( حوادث طبیعی

.53ابن ابی زرع، . 5

.45همو، . 6


گیـرد و در ایـن به مناسبت از جغرافیا نیز کمک مـی او برای تبیین مطالب تاریخی خویش، نیـز و 1گاههای آنان ایل مغرب، روابط و سکونت خصوص اطالعات شایان توجهی از پراکندگی قب

جغرافیـای نظیـر دربـاب ای که کتاب را بـه منبعـی کـم دهد؛ به گونه به دست می 2صنایع فاس .به ویژه فاس تبدیل کرده استانسانی و اقتصادی مغرب،

برخالف بخش نخست که دارای روشـی روشـن در تـدوین مطالـب در بخش دوم، نویسنده های اسالمی مغرب لهنماید، تقریبا از روشی منظم پیروی کرده است؛ او سلس نیست و آشفته می

توالی تاریخی ذکر کرده و ذیل نام هـر یـک از فرمانروایـان، بـه نسـب کامـل ترتیب اقصی را به مولد، وفات، فرزندان، آغـاز و پایـان شخص، کنیه، نام مادر، خصوصیات اخالفی و ویژگی فردی،

ک بـاره شـیوۀ حکومت، حاجبان، وزراء، قضات و نویسندگان و اطبای آنان پرداخته است؛ امـا یـ بیان اخبار را از موضوعی به سالشمار تغییر داده و برخالف قسمت موضوعی کتاب که غالبـا بـه

عنایت دارد، در بخش سالشمار، بـه روابـط خـارجی بـا ها داخلی صرف دودمان تحوالت سیاسی آتش سـوزی، طـاعون و وبـا، جوار، حوادث طبیعی از قبیل قحطی، زلزله، کسوف، های هم دولت

تـوان کتـاب را از ایـن رو مـی . ورزد بادهای مهلک و گاه وفیات و موالید مشاهیر شهر تأکید می ای جامع بین شیوۀ خشک سالشمار و موضوعی دانست؛ در اتخاذ شیوۀ سالشمار نیز مؤلف شیوه

وجه این؛ قابل ت3کند یاد میخاص دارد و گذشته از ذکر دقیق سال، غالبا از ماه و روز حادثه نیز ایـن تطـابق در . 4آورد میوقایع را نیز قمری برابر میالدی تاریخ عالوه بر ای از مواقع، که در پاره

جاهایی که از محصوالت کشاورزی و فصل درو سخن دارد، نظر به گـردش فصـول در ماههـای .5دان کرده گویای این نکته خواهد بود که کشاورزان از تقویم میالدی استفاده می قمری، احتماال

و نویسنده خود را به 6یابد ها، کتاب از سالشمار به روزشمار تحول می در بخش مربوط به مرینی ؛ بـدیهی اسـت اطالعـات 7دانـد تر زمان وقوع حوادث، حتی در ماه و روز آن ملتزم می ذکر دقیق

بـه میـزان قابـل های خـود در ایـن قسـمت حجم نوشته به واسطه مولف به او کمک کرده تا بی

.52، 37همو، . 1

.58همو، . 2

. و جم198، 49،50، 46همو، : نک. 3 .538، 191، 79همو، .4 .53همو، .5 . و پس از آن449همو، : نک. 6

. و جم445، 444همو، : نک .7


.هی بیفزایدتوجاز نزدیکان ابوسعید این موضوع قابل توجه است که چون ها در باب شیوه او در بخش مرینی

و حتـی از تکـریم 2کـرده ، مکرر برای این خاندان و بقای حکومت آنان دعا 1عثمان مرینی است این مایه از تکلف در مدح ممدوحان خویش باعث شـده . 3نداشته است غیرمعمول او نیز پروایی های سخت ایـن گیری خرده .4و گزندۀ محققان این حوزه قرار گیرد تند تا کتاب وی مورد انتقاد

پژوهشگران شگفتی ندارد، زیرا معاصر او، ابوعبداهللا بن مرزوق، به هنگام سخن از نسب بنومرین ، در آنچه را ابن ابی زرع در باب نسب بنومرین نگاشـته «: وی را چنین مورد اتهام قرار داده است

پـدرش مـولی ابوسـعید عثمـان : شگاه مولی ابوالحسن مرینی خواندم و از او شنیدم که گفت پی .5»دانست بسیاری از اخبار ابن ابی زرع را منکر بود و آنها را دروغ و خالف واقع می

نگارشاسلوب

رغـم توان دریافت که مؤلف به موضوعات ادبی عالقمند اسـت؛ امـا بـه از مقدمۀ کتاب به خوبی تکلفات بسیار به خوبی از عهدۀ این کار برنیامده است؛ او ضمن تلمیح به آیات قرآنـی، مکـرر از

مایه دانسـته ویت بیان او را سست و کما و هم از این روست که ابن ت 6 مشابه استفاده کرده الفاظنیـز 8 آورده،ضعف از دو بیت شعری که محتمال متعلق به خـود اوسـت و در مقدمـه این .7است

برخالف مقدمه نثر کتاب در مجموع ساده و روان است، اما در سراسر کتاب از ایـن . آشکار است ، به ویژه به هنگـام 9رسیم شیوه به طور یکسان پیروی نشده و چون به دورۀ سیادت بنومرین می

، کتاب رنگ ادبی بیشـتری بـه 10های امرای مرینی در مقابله با مسیحیان در اندلس ذکر رشادت ، تقریبا در همه جای کتاب به های تاریخی عار در البالی گزارش نیز استفاده از اش . گیرد د می خو

.522همو، : نک. 1

.368، 87، 83، 51، 49همو، . 2

.527، 394، 373-372همو، : نک. 3

.349س در عبادی، جانتقادات میراندا و بوی: نک. 4 .109-108ابن مرزوق، . 5 .استعمال مکرر کلمات غرر، مکارم، برکات در مقدمه: نک. 6

.415ویت، اابن ت. 7


. و بعد364: نک. 9

.بعد و 469، 436، 426: نک. 10


بیات منسوب بـه یا ا1جمله است اشعاری که دربارۀ ادریسیان سروده شده از آن خورد، چشم می و نیـز 2ابراهیم بن اغلب که پس از قتل راشـد، غـالم ادریـس اول بـرای هـارون سـروده اسـت

، 5یز ملـزوزی زعتـر عبـدال م و از همه مه 4، ابوعبداله مغیلی 3او از اشعار یوسف بن نحوی منقوالت .شاعر دورۀ مرینی که از نظر شمار ابیات باالترین جایگاه را در کتاب دارد

منابع

بیش از هر چیز مربوط به منابعی -ها جز در دورۀ مرینی –تردید ارزش مطالب تاریخی کتاب بی االنـیس المطـرب به دیگر سخن ؛های کافی گرفته است بهره ها ابی زرع از آن است مفقود که ابن بـا . نظم و ترتیب آن بسیار کوشیده استها کتابی است نقلی که نویسنده در جز در دورۀ مرینی :توان منابع مورد استفاده مولف را به چهار گروه تقسیم کرد استقصای دقیق می

ارجـوزۀ ، 6قباس فی اخبار االنـدلس و المغـرب و تـاریخ فـاس الم شناخته شده از قبیل منابع. 1المتقبس فـی اخبـار ، 7از عبدالعزیز ملزوزی نظم السلوک فی االنبیاء و الخلفاء و الملوک تاریخی

ابوالقاسـم بـن فـاس ينـة تـاریخ مـد ، 8یحماد برنسی سبت از محمدبن المغرب وفاس و االندلس بـه خـوبی تـوان دانسـت کـه ؛ از این فهرست 11فیاضابن ال و القبس 10ابن غالب تاریخ ، 9جنون

اهمیت مطالب کتاب بیشتر بخاطر استفاده ابن ابی زرع از منـابعی اسـت کـه امـروزه در دسـت های تاریخی مغرب و احیانا بازسازی آنها توان در تبیین تکامل نوشته نیستند و از این طریق می

.بهره جستع ناشناخته و مبهم در مقایسه بـا منـابع دسـته اول، چنـدان استفاده از مناب : منابع ناشناخته .2


.23همو، . 2

.41همو، . 3

.42همو، . 4

.490-476همو، . 5

. و جم60، 29نک؛ همو، . 6

. و جم391، 370، 367، 322همو، . 7

. و جم104، 61، 46، 34همو، . 8

. و جم259، 210، 74، 69همو، . 9 . و جم50، 46، 45، 36همو، . 10

.145، 117همو، . 11


و گاه با گزینش روایتی که تقریبا 1»ذکر بعض المورخین «زیاد نیست؛ مولف از این منابع گاه با منـابع دسـته از کتاب که بـر ایـن های تاریخی حجم گزارش ، اشاره کرده؛ 2همیشه مرسل است

هـای این وصف آشکار است که ابن ابی زرع در بخش ا ب مبتنی هستند، اندک و انگشت شمارند؛ .دانسته است منابع مورد استفاده ملتزم می نام خود را به ذکر، کتابروایتی

هـا و هـا، مسـکوکات، عهدنامـه به استفاده گستردۀ از کتیبـه االنیس المطرب نویسنده : اسناد. 3تـوان کتـاب را درخـور سـتایش مکتوبات اداری دراثر خود عنایت جدی دارد و از این نظـر مـی

دقیـق عناصـر معمـاری و ث از زاویۀ قرویین عـالوه بـر تشـریح دانست؛ فی المثل به هنگام بح ؛ در کنار ایـن 3کند ساختمانی، در برخورد با هر کتیبه، آن را بازخوانی و در اثر خود منعکس می

نیـز نـص برخـی از مکاتبـات و 6هـا ، بیـرق 5هـا ، خاتم 4ها های روی سکه نگاشتهبه ها باید کتیبهد؛ بـه عنـوان نمونـه هـا دار جایگاهی ممتازتر از کتیبه رسمی اشاره کنیم که در اثر او 7ارزشمند

بر روی سکه عبارت ال اله اال اهللا، محمد رسول «: کند سکه یوسف بن تاشفین را چنین وصف می غیراالسـالم دینـا فلـن یتبغشفین و در اطراف آن آیۀ و من تر نام یوسف بن تا اهللا و کمی پایین

یقبل منه نوشته شده؛ بر روی دیگر سکه، نام امیر عبداهللا العباسـی و تـاریخ و محـل ضـرب آن شود که به گروههـای اسـتقالل طلـب ها، زمانی بیشتر می اهمیت این سکه نوشته . 8»آمده است

میـزان اسـتفاده از ایـن . 9 اطالعی در دست نیستشورشی متعلق باشد که امروزه از آنها چندان هـای ممتـاز او گـی توان از ویـژ اسناد و توصیف دقیق آنها در نگارش اثری تاریخی را به حق می

.دانستبرخالف منابع مکتوب که ارزش آنها غالبـا بـه حفـظ، نگهـداری و انتقـال :منابع شفاهی . 4

آن بـوده یـا اهدهای متأخرتر بود، اطالعات مولف از حـوادثی کـه خـود شـ مطالب آنها به دوره

.232، 137، 104همو، . 1

.41، 31همو، . 2

.83، 79، 74، 73، 70همو، : نک. 3 .274، 174، 110همو، : نک. 4

.304، 284همو، : نک. 5

.299همو، : نک. 6

.291-290، 258-257، 192-189همو، : نک. 7

.174همو، : نک. 8

های تاریخی به علت غلبه رنگ دودمانی و حمایـت از جریـان حـاکم، از نگـارش شـرح حـال افـراد غالب نوشته . 9دغ غماری علیه یوسف موحدی که ورزند؛ از این دست است شورش مرز شورشی و باز تاباندن قدرت آنها امتناع می

.274 ابی زرع نه تنها ازسکه او بلکه از عبارت ضرب شده بر آن نیز یاد کرده است؛ ابن ابی زرع، ابن


او در ایـن بخـش جـز در مـوارد متأسـفانه .واسطه از پیرامونیان شنیده، اهمیت فـراوان دارد بیاز شـود کـه در نقـل روایـت روشن مـی ها نمونهکند، ولی از این نمی معدودی از منابع خود یاد

ه او گـاه بـا از این روسـت کـ . داده است ، به وثاقت راوی و مکانت و عدالت او اهمیت می دیگران بـه مخاطبـان خـود »اخبرنی الفقیـه، القاضـی «یا، و »حدثنی من اثق من اهل التاریخ «عبارت

.دهد که به اعتبار راویان خود توجه کافی نشان داده است اطمینان می

یکتابشناس ،س فاةيناالنیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مد زرع، ابوالحسن، ابن ابی

.1999، ةكيلمل اعةملطببه کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، ا .5292 نسخۀ خطی در دانشگاه تهران به شماره ،ــــــــــ

.1983، ةفبی جا، دارالثقاربی فی المغرب االقصی، عالوافی باالدب الویت، محمد، اابن تی طویل، بیروت، دارالکتـب ، به کوشش یوسف عل طة فی اخبار غرنا ةطاالحاابن خطیب، لسان الدین،

.2003، ةلعلميا .1950، حلسينية امطبعةتطوان، دلیل مورخ المغرب االقصی، ، عبدالسالم بن عبدالقادر، ةابن سود

به کوشـش محمـد حجتـی، ربـاط، من الوفیات،سنةالف در د لقط الفرائ ابن قاضی، ابوالعباس احمد، .1976مطبوعات دارالمغرب،

، بـه کوشـش ماریـا الحسـن ح الحسن فی مĤثرومحاسن موالنا ابـی لمسندالصحیاابن مرزوق، محمد، .1981 للنشر و التوزیع، طنية الوكةخیسوس بیغیرا، الجزایر، شر .ابن ابی زرع: نک، االنیس المطربمقدمۀ بن منصور، عبدالوهاب،

.تا عربی، بیداراحیاء التراث البیروت، ، نونکشف الظنون عن اسامی الکتب و الظ، حاجی خلیفه، بـه کوشـش عبـدالوهاب بـن منصـور، فاس ةين اآلس فی بناء مد ةجنی زهر جزنائی، ابوالحسن علی،

.1911، مللكية امطبعةرباط، .تا بیروت، دارالعلم للمالیین، بی، االعالمزرکلی، خیرالدین،

.2002، بية العرلنهضة، بیروت، داراالتاریخ و المورخونسالم، عبدالعزیز، اهللا العظمـی المرعشـی، يـة آ مكتبـة قـم، ، املعربـة و العربيةمعجم المطبوعات ان، ی، یوسف ال سرکیس

1410. نتـال، بیـروت، به کوشش فرانتـز روز وبیخ لمن ذم التاریخ، تالاالعالن ب سخاوی، شمس الدین محمد،


.تا ، بیلعلميةدارالکتب ا .2003، لعربية اضةهنلارا، بیروت، دفی تاریخ المغرب و االندلسعبادی، احمد مختار، زیرنظـر محمـدکاظم موسـوی المعـارف بـزرگ اسـالمی، ةدائـر ، »ابن ابی زرع «فکرت، محمد آصف،

.1383بجنوردی، تهران، .1409اهللا العظمی المرعشی، ية آمكتبة قم، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع،فندیک، ادوارد،

.1989، المثنیمكتبة، بیروت، بيةب العرتراجم مصنفی الکت، معجم المؤلفینکحاله، عمر رضا، ، به کوشش احسان عبـاس، االندلس الرطیب غصن الطیب من نفحمقری، ابوالعباس احمدبن محمد،

.1968بیروت، دار صادر، ربـاط، العصـر الحـدیث، يـة لتاریخ المغرب من الفتح االسالمی الی نها بيةالمصادر العر منونی، محمد،

.1983داب، اآلةل لكيمنشوراتBrockelmann, Gesschichte der Arabischen Litteratur,Leiden, Brill, 1943-

1949. Flori, J, Croisade et chevaleri, De boeck universite, 1998. Idris, "Ibn Abi zar" EI2, Leiden, Brill, 1986. Joseph F.O. and Callaghan, A History of Medival spain, cornell university

press, 1983. Kagay, Crusaders, condottieri, and connon: Medieval warfare in societies

Around the Mediterraneaun,Leiden, Brill, 2002. Rosenthal, F, A History of Muslim Historiography,Leiden, Brill, 1968. Shatzmiller, Maya LHistoriographie Mérinide, Ibn khaldun et ses

Contemporians, Leiden , Brill 1982.


1ای بر دیدگاه ابن خلدون در باب انحطاط تمدن اسالمی مقدمه

یوسف جعفرزاده تبریز واحد،دانشگاه آزاد اسالمی

[email protected]

چکیدهفت شناسانه که ذات و صـفات خداونـد را وجودشناسانه و معر 2های برخالف تمام نظرگاه

کننـد، وراء مـی داننـد و در نتیجـه معرفـت خـود را متوجـه مـا متعالی از این عـالم مـی فیلسوف و حکیم مسلمان تونسی در قرن هشتم هجـری قمـری، تفسـیری از خلدون ابن

م دهد که بر اساس آن به رغم تعالی ذات خداوند، صفات او در مفهـو دین اسالم ارائه می بـه » قـدرت «و » علـم «یابد و از این رو نـزد او در جامعه و تاریخ صیرورت می » عمران«

بر همین اساس او نظرگـاه . دگرد حقیقت در سطح جامعه تلقی می عنوان نماد و اسطورۀ کند که به اعتبار حضور و خلق دایـم خداونـد بنا می » علم عمران «جدیدی تحت عنوان

اسـت و میـدان 3»ذات پسـینی «علتها و معلولها، مبتنی بـر از طریق ،در جامعه و تاریخ صرف و نه ماورای مطلق و انتزاعی، بلکـه سـیالیت و اعتـدال ۀفعالیت عقل در آن نه ماد

ج عقالنیت و فلسـفه از نظر ابن خلدون به دلیل خرو. باشد بین ماده و ماوراء در تاریخ می در مـاوراء، » روحـانی ادراک ناپـذیر ذوات « تاریخ و توجه صـرف آن بـه اسالمی از حوزۀ

از این . الیت و اعتدال خارج شده و دچار جمود و انحطاط شده است یتمدن اسالمی از س برای پیشرفت مجدد مادی و معنوی مسلمانان، توجه معرفتی آنها به جامعه و تاریخ، ،رو

در مفهـوم فعلیـت و کمـال ( حقیقـت بخـش در عین حفظ شکاف متعادل بـین جامعـۀ از دیـدگاه ابـن خلـدون در . ای، ضـروری اسـت با عصبیت هویـت بخـش قبیلـه ) بخشیبا . های اسالمی، دین عامل اصلی ایجاد این شکاف و ساختار اجتماعی معتدل است دولت

شخصی حاکم در اجرای نقش دیـن در سـطح این، در سیر فکری او عاملیت ارادۀ وجود .رع و عقل دادمبتنی بر ش» قانون«جامعه جای خود را به

.مران، جامعه، تاریخ، دین و قانونتمدن اسالمی، انحطاط، علم عابن خلدون، :ها کلیدواژه

.30/8/1385: ، تاریخ تصویب18/4/1385: تاریخ وصول. 12. Paradigm 3. Post- essentialism

اسالمیتاریخ و تمدن / 82

موقعیت فرهنگ و تمدن اسالمی در دوران ابن خلدون، دورانی بود که فرهنگ و تمدن اسالمی )ق 808-732(زیست دورانی که ابن خلدون در آن می

به ضعف و انحطاط گراییده بود و دولتهای اسالمی ) و اندلس مغرب (بویژه در غرب جهان اسالم ه دولتهـای غـرب جامعه اسالمی را نداشتند، چنانکـ سعادتکارآیی الزم برای پیشرفت و تأمین

و ضعیف شده بودند و عمران و آبادانی و بـالطبع علـم و دانـش در آنجـا از جهان اسالم کوچک ای رونـق اندازه جهان اسالم هنوز عمران و اجتماع تا در شرق .1رونق و خالقیت قبلی افتاده بود

و به رغم ویرانی شهرهای معدن دانش چون بغداد و بصـره، علـم و دانـش بـه منـاطق و داشتمصر در این دوران به . 2شهرهایی چون عراق عجم، خراسان، ماوراءالنهر و قاهره انتقال یافته بود

کثافـات بـه قوت ایمانی و اخالق بدوی، هنوز آلـوده به عنایت ربانی در عین «تعبیر ابن خلدون .4 بود»بستان جهان، سواد اعظم دنیا و جایگاه اسالم« و 3 نشده بود»لذات و چرک شهریگری

، درصدد فهم علل این ضـعف و انحطـاط 5اسالمی-ابن خلدون به عنوان ذهن خودآگاه عربی ا ایـن شـهرهای ویـران، چـرا ایـن چـر «: نویسـد ای به دوستش ابن خطیب می او در نامه . برآمدثبـاتی، های خراب؟ چـرا ایـن بـی های داغ زده، چرا این عمارات ویران شده، چرا این جاده زمین

چرا این دریای هرج و مرج؟ زمانی ما خورشید افتخار بودیم، چه شد که آن افتخارهـا از دسـت .6»...رفت؟ دریغ و افسوس

اول به خاطر فهم علل هلۀنحطاط تمدن اسالمی، در و البته رویکرد ابن خلدون به فهم علل ا را او با خصایل و زی ؛های شخصی خود در عرصه سیاست و اجتماع بوده است ها و ناکامی شکست

کنـد بت می بایست در زندگی موفق شده باشد، اما تجربه به وی ثا ، قاعدتا می فضایلی که داشت ومی مغرب اسالمی به شـمار ای از بحران عم جلوه ، بلکه های او نتیجۀ بداقبالی نیست که ناکامی

.7رود میابن خلدون برای کاوش در علل انحطاط، در صدد تألیف تاریخ عمـومی جهـان بـا تکیـه بـر

.346، 342 مقدمه،ابن خلدون، . 1

.394، 343همو، . 2

.4/648، )تاریخ ابن خلدون (العبرهمو؛ . 3

.6/564همو، . 4

.219نصار، . 5

.69الکوست، . 6

.همانجا. 7

83 /ای بر دیدگاه ابن خلدون در باب انحطاط تمدن اسالمی مقدمه

برآمـد و در خـالل تحقیـق و تـألیف خـود بـه ، بویژه وقـایع مغـرب و زناتـه ،وقایع جهان اسالم ت که علل و موجبات آغاز تشکیل دولتها و ای از اصول کلی و باطنی در تاریخ دست یاف مجموعه

از تألیف تـاریخ عمـومی جهـان او پس . کرد کیفیات و احوال و عوارض ذاتی عمران را تبیین می ، در بـیش از اش پردازی و بیان اصـول فکـری ن نظریه مشهور خود در ضم مۀمقد، در العبریعنی

ول باطنی حاکم بر حوادث ظاهری دوازده مورد به نقد گزارشهای نادرست مورخان بر مبنای اص و بدین ترتیب روش درست فهم تـاریخ و جامعـه را در سراسـر مقدمـه شـرح 1پردازد تاریخ می

به وضع موجـود عـالم -با توجه به دالیلی که بعدا عنوان خواهد شد –دهد؛ اما در عین حال می .2کند کند و راه حل اصالحی ارائه نمی اسالمی تمکین می

وجودشناسانه و معرفت شناسانه موجود و طرح نظرگاه جدیدنقد نظرگاه

ی و شـکوفایی تمـدن و عمـران گیـر از دیدگاه ابن خلدون، اعتدال و عدالت زیربنای اصلی شکل محیطـی و انسـانی بسـتر ظهـور که از نظر او اقلیم چهارم بدلیل اعتدال جغرافیـایی، است، چنان

یابی انحطاط تمدن اسالمی، ابتـدا بـه رو او در علت از این . 3تمدنهای بزرگ در تاریخ شده است این اصل کلی رسید که تمدن اسالمی از اعتدال خارج شده اسـت و بـه همـین دلیـل از حیـث

، بسـترهای او سپس در توضـیح ایـن دیـدگاه . استعمران و اجتماع دچار انحطاط و رکود شده عوامل تهدید و از بـین برنـده آن ظهور اعتدال و عوامل حفظ و تقویت کننده آن از یک طرف و

اعتـدال از دیدگاه ابن خلدون یکی از ابعـاد مهـم . را در عمران از طرف دیگر بررسی کرده است کـه در از نظر او علوم و صـنایع در صـورتی . باشد علوم و صنایع می عمران ساز، اعتدال در حوزۀ

که در در حالی . فایی عمران هستند ها و عوامل پیشرفت و شکو حالت اعتدال قرار گیرند، از نشانه خـارج، و از حیـث روش، دوران ابن خلدون، علوم اعم از علوم شـرعی و عقلـی از اعتـدال خـود

ابـن خلـدون درصـدد نقـد و رد نظرگـاه ،از ایـن رو . 4موضوع و غایت درهم آمیخته شده بودند و درنتیجه شـکوفایی برای ایجاد اعتدال فکری می موجود برآمد و نظرگاه جدیدی معرفتی و عل

خلـدون در ابن ۀحال به توضیح برخی از نقدهای روش شناسان . مجدد تمدن اسالمی مطرح کرد .پردازیم های علمی می برخی از حوزه

.19-4، مقدمهابن خلدون، : نک. 1

.318بارنزوبکر، . 2 .72-35ابن خلدون، مقدمه، : نک. 3

.135مهدی، . 4


و کیمیا2ایچهز، 1لم صناعت نجوم، ر-الفاز دیدگاه ابن خلدون این پندار که برای درک امور غیبی بدون غیبت شخص از عالم حـس نیـز

از . 3 باطـل اسـت یا خط رمـل وجـود دارد، ) احکام نجوم(شناسی ومات و وسایلی نظیر ستاره معلنظر او ضمایر از امور نفسانی است و مربوط به عالم عناصر نیست و به همین دلیـل سـتارگان و

پیامبران به جز خبرهای غیبی ملهـم ،از طرف دیگر . 4اوضاع فلکی بر آن داللت و تأثیری ندارند اند و جز قدرت خـدا ها مدعی خبردادن از غیب نشده خدا، هیچگاه بواسطه این صناعت از جانب

ها به هیچ منطقـی لذا از دیدگاه ابن خلدون این صناعت . 5دانستند را در ایجاد حوادث مؤثر نمی باشند های افراد بیکاره در شهرها می اعم از شرعی و عقلی متکی نیستند و ساخته هوی و هوس

برای مثال کسانی که عاجز از کسـب معـاش بودنـد، . 6اند ا وسیله معاش خود قرار داده که آنها ر که آن امری محال است و آزمندی آنها را به ممارست در صناعت کیمیا برانگیخته است، درحالی

نـدگی خـود آنهـا مربـوط در این باب اصال ربطی به فلسفه ندارد، بلکه به ز اظهار نظر فیلسوفان نوایی بود، قایل به امکان کیمیاگری شد تا راهی فارابی چون فیلسوف فقیر و بیانکهشود، چن می

.7برای توانگر شدن خود بیابد، ولی ابن سینا چون وزیری توانگر بود، منکر امکان کیمیاگری شد

ها یعنی نجوم، کیمیا و فلسفه در عمران زیاد از نظر ابن خلدون به طور کلی این گونه دانش از نظر او . 8رسانند یابند و زیان عظیمی به دین می می آیند و در شهرهای بزرگ توسعه پدید می

فسـاد عقایـد عـوام آیـد و مایـۀ برحسب اتفاق درست درمـی احکام رمل و نجوم برخی از اوقات که در این گونه مواقع صحت آنها تصادفی اسـت و بـر هـیچ مبنـایی اسـتوار شود، در صورتی می

.9نیست

: نـک (دهند پردازند و از طالع و آینده افراد خبر می می آن فنی است که به وسیله آن به شناخت کاینات و غیب . 1 ).90-89،مقدمهابن خلدون،

شود تـا بـرای بـه دسـت آن لوحه مربع و مدوری است که برای نشان دادن مواضع ستارگان در فلکه ساخته می . 2 ).94-92همو، : نک(آوردن حکم طالع اموری چون والدت مورد استفاده قرار گیرد

.89همو، .3

.90همو، . 4

.445همو، . 5

.90همو، . 6 .449همو، . 7

441همو، . 8

.447همو، . 9


، به اندازه خیـر در آن ،ها را به عنوان شر در عمران ابن خلدون این گونه صناعت در مجموع فـیم کـه در امـا مـا مکل توان آنها را ریشه کـن کـرد؛ داند و بر این باور است که نمی طبیعی می

موجبات حصول آنها دقت کنیم و در راه اکتساب خیر از راه اسباب آن بکوشیم و اسـباب شـر و های مضر را بر اهل عمـران و د برانیم و از طرف دیگر دولتها باید این گونه صناعت زیان را از خو

.1شهرنشینان ممنوع کنند رؤیا به عنوان راهی برای درک عوالم روحانی-ب

توانیم به سوی جهان برین روحانی و ذوات آن ها به یاری رؤیا می از دیدگاه ابن خلدون ما انسان دارند و در حالت بیداری از م اموری که با واقعیتهای درست مطابقت رهبری شویم و در آن هنگا

آت مطابق بـا حقیقـت و شویم که آن القا شود و آن وقت آگاه می آنها غافل هستیم، بر ما القا می از نظر او ما برای اثبات جهـان روحـانی، برهـانی آشـکارتر از رؤیـا . از جهان حق و راستی است

دانیم؛ ولی فهم آن به تفصیل برای ما میسر نیست و ر کلی و اجمالی می نداریم، چه آن را به طو گویند، هـیچ یـک از می» عقول«آنچه حکمای الهی درباره تفصیل ذوات آن جهان تحت عنوان

کنند و برای اثبات آن راهـی بـه زیرا آنها بر برهان تکیه می دالیل و معلومات آنها عینی نیست؛ مانـد، های روحانی باقی نمـی این جهان رای ما هیچ دلیلی در تفصیل برهان نیست و از این رو ب

.2سازد آنها را برای ما واضح و مستحکم می» ایمان«بجز آنچه در کتب شرع آمده است و تصوف) ج

ات؛ امـا مـ ابن خلدون در مورد صوفیه هم به مجاهدات، اذواق و مواجیـد قایـل اسـت و هـم کرا بوط به عالم علوی و ترتیب صدور کاینات، آنهـا را از متشـابهات درباره کشف و اعطای حقایق مر

انصاف در حق این گـروه ایـن «: گوید ات می حیطاو در مورد ش . شود نمی ها ض آن رعتدانسته و م یابـد و گفتارهـای اند و وارداتـی بـر ایشـان تسـلط مـی است که ایشان اهل غیبت از عالم حس

.3»شود ای بر زبانشان جاری می بالارادهابن خلدون در بین صوفیان، طریقه صوفیه پیشین را که تمـام همتشـان متوجـه پیـروی و

.همانجا. 1 .372 مقدمه،ابن خلدون، . 2

.388همو، . 3


او حتـی خـودش . 1 دانسته اسـت گریختند، شایسته پیری شطحیات می اقتدا از شریعت بود و از .2عابد و یکی از مرشدان طریقت عرفانی بوده است

فلسفه) د

خـوردن چـارچوب آن، سـبب کرد که بـه هـم می ی که ابن خلدون فکر های علم از جمله حوزه بـه طـور های دیگر علمی شده بود، فلسفه به طور خاص و عقالنیـت آشفتگی و انسداد در حوزه

خ خلـط و اشـتباه و او موجود بـود، تـاری ابن خلدون تاریخ فلسفه اسالمی را که تا زمان . عام بود ه آن را تقلیـد از یونانیـان و وصـلۀ فه ک متقدمان خواند و به رأی مخالفان فلس انحراف از فلسفۀ او به صراحت فلسفه نوافالطونی و گرایشـهای آن نـزد . 3دانستند، صحه گذاشت ناجور دیانت می

ای کـه تنها فلسـفه . 4فارابی و ابن سینا را رد و اظهار کرد که خداوند ایشان را گمراه کرده است ابـن خلـدون بـرای . ف و فلسـفه بـود در زمان ابن خلدون وجود داشت معجونی از کـالم، تصـو

رهانیدن فلسفه از این وصـلت نـامیمون و بازگردانـدن آن بـه مسـیر اصـلی خـود و راه راسـت نخست این فلسـفه را رسـوا و رد کنـد و نشـان بایست متقدمان یعنی عقاید حقیقی ارسطو، می

.5ای نظرا بیهوده و عمال خطرناک است دهد که چنین فلسفهکننـد مـی فلسفه و فساد کسـانی کـه در آن ممارسـت ل بابی در ابطا مقدمهابن خلدون در

اند از همه وجوه باطل راهی که آنان برگزیده و رأیی که بدان معتقد شده «: گوید گشاید و می میاست، چه اینکه کلیه موجودات را به عقل اول نسبت داده، و در ترقی به مقام واجـب بـه همـان

و یخلق ما ... « و در ادامه با استناد به آیه 6» وجود از این پهناورتر است ۀراند، چه دای اکتفا کرده گویی آنان در اکتفا کردن به اثبات عقل تنها و غفلت از آنچه مـاورای آن : گوید می 7»ال تعلمون

طبیعیان هستند که فقط به اثبات اجسام اکتفـا کـرده و از اثبـات نفـس و عقـل ۀاست به مثاب

.389همو، . 1 .12الکوست، . 2

.709مددپور، . 3 .47ولفسن، : و نیز نک442، مقدمهابن خلدون، . 4 .140مهدی، . 5 .442، مقدمهابن خلدون، . 6

.8نحل، . 7


امـا در ابطـال . 1»ورای جسـم چیـزی نیسـت ] وجـود دایـرۀ [و معتقدند که در اند جسته دوری یعنی روحانیات کـه آنهـا را ن ایشان درباره موجودات ماورای حس، براهی«: گوید براهین آنها می

نامند، به جهت اینکـه ذوات آن موجـودات بـه کلـی مجهولنـد و دانش الهی یا مابعدالطبیعه می توان برای آنها برهان آورد، باطل اسـت؛ زیـرا تجریـد ان امکان ناپذیر است و نمی دسترسی به آن

معقوالت از موجودات خارجی جزیی تنها هنگامی امکان دارد که بتوانیم آنها را درک کنـیم، در است، و مـا شده حس کشیده کنیم و بین ما و آنها پردۀ رک نمی صورتیکه ما ذوات روحانی را د

رباره نفس انسانی و احوال مدارک آن و بویژه در عالم رویا که به صورت وجدانی فقط ادراکاتی د .2»کنیم حاصل می،یابیم در برابر خود می

داند و در مجموع با اسـتناد ابن خلدون خیلی از مسایل فلسفه را مخالف ظواهر شریعت می ل بر این باور است کـه آن اما در عین حا داند؛ ن را علم ظنی و غیریقینی می به گفته افالطون، آ

آوردن ها بـرای بدسـت ها و حجت تشحیذ ذهن در ترتیب دلیل و آن فقط دارای یک ثمره است او گرچه قیاسهای منطقی را بـرای مقاصـد فالسـفه وافـی . ملکه نیکو و درست در براهین است

یشـه و مسـایل تـرین قـوانین اند داند؛ ولی در عین حال بر این باور است که آنها از صـحیح نمیاز دیدگاه ابن خلدون حصول ادراک به ذوات موجودات روحانی فقـط از . روند نظری به شمار می

ای دست یابـد و از ایـن تواند به چنین مرتبه طریق کشف حجاب میسر است و تعقل نظری نمی سـت های فلسفه احتراز جوید و نخ حکمت باید بکوشد تا از پرتگاه ۀکند که جویند رو توصیه می

.3 را بخواند و از تفسیر و فقه آگاه شود و بعد به حکمت گرایدبه طور کامل و جامع علوم شرعی

دسـتورات شـارع از «: گویـد می ر ترسیم میدان و میزان معرفت عقل ابن خلدون در ادامه، د ای مایه نکوهش خرد و اداراکات آن نیست، بلکـه خـرد تر است و چنین طریقه خرد وسیع دایرۀیابد؛ اما نباید طمع ببنـدی بدانها راه نمی صحیحی است و احکام آن یقینی است و دروغ میزان

ای که امور توحید، جهان آخرت، حقیقت نبوت، حقایق صفات خدایی و هـر آنچـه را در مرحلـه فراتر از خرد است بدان بسنجی که این امر از محاالت است، و مثال آن مردی است که دیـد بـا

ایـن . کنند و آن وقت طمع بست که با همان ترازو کوههـا را تـوزین کنـد وزن می ترازویی زر را دارد دهد که ترازوی مزبور در سنجش خود نادرست است، بلکه معلوم می تصور باطل نشان نمی

.خلدون، همانجا ابن. 1

.173-186حسینی طباطبایی، : و نیرنک443 مقدمهابن خلدون، . 2 .445، مقدمه: نک. 3


ای برسد که بـر گذرد و ممکن نیست خرد به مرحله که خرد را حد معینی است که از آن درنمی که به خواست خدا پدید آمده است ای از ذرات وجودی است خرد ذره . خدا و صفات محیط شود

دارنـد توان به اندیشه غلط کسانی که در این گونه قضایا خرد را بر سمع مقدم مـی و از اینجا می .1»پی برد و کوته نظری و تباهی رأی آنان را دریافت

ی است کـه موجـد فعلـی از این رو از دیدگاه ابن خلدون خرد ناتوان از درک مجموع علتهای ـ یت نفسانی، نخستین گسیختگی را در استدالل ع شوند و غیرقابل تشخیص بودن عل می ی وارد ل معرفت خرد فقط اسباب و مسبباتی اسـت کـه در ذیـل خـرد منـدرج در نتیجه دایرۀ . سازد می

حـاکم بـر از نظر او ظاهر توالی امور طبیعی در مورد سرشت واقعی نظـم . است نه فراتر از خرد آموزد، و نیز وجه تـأثیر ایـن اسـباب در بسـیاری از مسـببهای آن روابط اشیاء چیزی به ما نمی

آنهـا بـه یکـدیگر از » اقتران«و » تجربه«نامعلوم است، زیرا شناختن آن اسباب متوقف بر عادت .2راه استناد به ظاهر است و حقیقت تأثیر و کیفیت آن مجهول است

ـ ع های بن خلدون هرگونه استدالل در مورد تمام سلسله بدین ترتیب از نظر ا ی فاقـد پایـه لمعرفت شناسانه است، چه در مورد ذوات و چه در خصوص افعال، عقل ناتوان از کشـف نهایـت،

ی، سر از پدیدار گرایـی لابن خلدون با وجود تحلیل دقیق اجزای استدالل ع . اصل و اساس است شود اساسی محدود می آورد به این اندیشۀ می از تحلیل خرد بدست ای که او نتیجه. آورد درنمی

تواند دیدی محـیط داشـته نهایت موجودات است و نمی که عقل، ناتوان از مقابله با گوناگونی بی به طور کلـی ابـن خلـدون بـه . 3باشد و به بیان دیگر عقل را راهی بر کل یا کمال مطلق نیست

الـی عقـل را معیـاری ز و ماننـد غ 4پردازد ت قطعی و مطلق عقل میالی به نقد حاکمی زتأثیر از غ .5نداردرا کند که مجال درگیری با حقیقت ایمانی درست، اما محدود تلقی می

در مجموع ابن خلدون به رغم عدم انکار وجود علتهای نامتناهی که بـه علـت نخسـتین یـا تواند به چیزهایی پنهان، جهـان نمی شوند، بر این باور است که عقل سباب منتهی می مسبب اال

ارواح یا ذات خداوند چنانکه هستند معرفت حاصل کند و حصول چنین ادراکی فقـط در سـایه

.364همو،: نک. 1 .53نصار، . 2 .54همو، . 3

.202آزاد ارمکی، . 4

5. Issawi and Leaman, ''Ibn khaldun'', En. Of Routledge, Vol. 4,p. 625.


توانـد آنهـا را از پشـت پـرده از طریـق اثـرات آنهـا در عقل فقط می . 1کشف حجاب میسر است ن رو فلسـفه بایـد و از ایـ ،2موجودات جسمانی یعنی به صورت علتها، مورد شناخت قـرار دهـد

.3مستقیما با علتهایی سروکار داشته باشد که ارتباط بیواسطه با تاریخ دارند از .کنـد تاریخی را جایگزین آن می ون عقالنیت مطلق را نفی و عقالنیت در مجموع ابن خلد

باید خاموشی و سـکوت پـیش گیـریم و آنـرا بـه ،فهمیم نظر او در مورد مسایلی که آنها را نمی تعیین در عوض او میدان دیگری برای شناخت عقل . 4ع واگذاریم و عقل را از آن دور بداریم شار .5شود تاریخ می، فلسفۀ او فلسفۀ عمل است از این روکند که آن تاریخ و حوزۀ می

دادند و شناخت عقـل ابن خلدون برخالف گذشتگان که به تاریخ توجهی شایسته نشان نمی گرچـه او درک امـر ورای . کنـد کرده بودند، بر تاریخ تأکید بیشتری مـی را متوجه ماورای تاریخ

متعـارف و یداند، در عین حال برای انسانها تاریخی را برای پیامبران و افراد استثنایی میسر می تکیـه او بـر عقالنیـت تـاریخی در برابـر . دهـد دنیوی، تاریخ را عرصه شناخت و فعالیت قرار می

ریان برای مثال او شـمارۀ لشـک . یز آشکار است ای تاریخی او در مقدمه ن عقالنیت مطلق در نقده بنی اسرائیل را که مورخان ششصدهزار تن عنوان کرده بودند، با توجه به مقتضیات تاریخی نقد

از نظر او از حیث عقالنیت مطلق که مجرد از زمان، مکان، تاریخ و منطـق چنانکه کند، و رد می پادشاهان یمن، تبابعه، به ۀ یا حمل ،6گیرد، این شمار محال است رار می موقعیت مورد رجوع ما ق

سرزمین افریقیه و بربر از بالد مغـرب را بـدلیل شـرایط جغرافیـایی، تـاریخی و اجتمـاعی نقـد را بر حسب مقتضـیات 8»ادعم ال ذات مر ا عاد ب کب ر لع ف فی ک ر ت ملا «ات و یا تفسیر آی ،7کند می

اند و بعد مفسران، ارم را شهری در حوالی یمن دانسته گوید دهد و می ار می تاریخی مورد نقد قر اصـال در تـاریخ از چنـین شـهری درحالی کـه اند، در تطبیق آن با تاریخ دچار مهمل بافی شده بدین ترتیب او حتـی قـرآن را نیـز در چـارچوب .9سراغ نداریم، بلکه ارم نام قبیله است نه شهر

.720مددپور، . 1 .103مهدی، . 2 .295همو، . 3 .407، مقدمهابن خلدون، . 4

.719مددپور، . 5 .173آقاجری، . 6 .10ابن خلدون، همان، . 7 .7 و 6فجر، . 8 .12-11خلدون، همان، ابن. 9


.فهمد تاریخ میکنـد، نظیـر آنچـه های غیرقابل اتفاق افتادنی در تـاریخ را رد مـی ابن خلدون حتی اسطوره

ای و کند که در بنای شهر اسکندریه، با ساختن صندوق شیشه مسعودی درباره اسکندر نقل می یه را بـه رفتن با آن به ته دریا و مبارزه با جانوران شیطانی دریایی، توانست بنای شـهر اسـکندر

بدین ترتیب ابن خلدون میدان فعالیت و شناخت عقـل را در چـارچوب تـاریخ و . 1پایان برساند داند، نظیر تـوحش، همزیسـتی، موضوع آن را با بررسی تمام احواالت و عوارض ذاتی عمران می

ش در پرتو کوش او های بشر و چیرگی گروهی بر گروه دیگر، و آنچه ها، انواع جهانگشایی عصبیتها، هنرها و دیگر عادات و احوالی کـه ها، معاش، دانش آورد، چون پیشه و کار خویش بدست می

.2دهد در نتیجه طبیعت اجتماع روی می ماده و ماوراء میانگردد که ال در تاریخ می یدر نتیجه از دیدگاه ابن خلدون عقل عنصری س

بر همـین اسـاس او نظرگـاه فالسـفه پردازد و در یک ساختار دوقطبی به معرفت و شناخت می که میدان فعالیت عقل را به سوی ماوراء و تحقق مدینه فاضله منحرف کـرده بودنـد، را گذشته

در » علم عمـران « جدیدی تحت عنوان ۀنقد و رد کرد و نظرگاه وجودشناسانه و معرفت شناسان فرهنـگ و تمـدن فرهنگ و تمدن اسالمی مطرح کرد که به تعبیری آغازگر عصـر جدیـدی در

.اسالمی است، اما هیچ ابزاری برای تحقق خود نداشت گرایی ابن خلدون و واقع» علم عمران «شناسانۀ رگاه وجودشناسانه و معرفتنظ

، بـویژه ارسـطو ،ابن خلدون با نقد نظرگاه موجود در دوران خود، به نظرگـاه فیلسـوفان متقـدم گـری خـود سـازش هـای اشـعری طو را بـا دیـدگاه های ارس گردد؛ اما در عین حال دیدگاه بازمی تحـت عنـوان 3 جدید و ابتکاریشناسانۀ رگاه وجودشناسانه و معرفت دهد و نهایتا به طرح نظ می

.شود علم عمران نایل می شبیه اصول فقـه تا یک علم خاص و جزئی، 4علوم است شناسی علم عمران بیشتر یک روش

تـاریخ قـرار را بـرای تمـام علـومی کـه در محـدودۀ لی اصـو ؛ و 5برای فقه و منطق برای فلسفه

.28-27همو، . 1 .27همو، . 2 .6همو، : نک. 3

.262عبدالجلیل، . 4

.49طه حسین، . 5


کند و به طور کلی تمام احواالت و عـوارض ذاتـی عمـران در تـاریخ را مـورد گیرند طرح می میدر . علوم عقلی و شرعی یکی از ابعـاد آن اسـت بررسی محدودۀ . دهد شناخت قرار می بررسی و

ی، هیئـت، منطـق، فیزیـک، دانـش علوم عقلی شامل علوم عددی، علـوم هندسـ ،این چارچوب و علوم شرعی نیـز شـامل و غیره؛ ) زبان شناسی (ی زبان عربی پزشکی، دانش کشاورزی، دانشها

تفسیر، قرائت قرآن، علم حدیث، دانش فقه و اصول فقه و غیره در محدوده شناخت علم عمـران عقـل از مـاوراء بـه الیـت هدف ابن خلدون از طرح علم عمران، تغییر میـدان فع . 1گیرند قرار می

را به عنـوان اعتـدال فکـری سـبب شـکوفایی الیت عقل بین ماده و ماوراء یاو س . باشد تاریخ می وسط متأثر اما در طرح مفهوم اعتدال و عدالت و به طور کلی حد ؛داند مجدد تمدن اسالمی می

است کـه بایـد بـه آن او بر این باور نیست که اعتدال نقطه ثابتی بین دو نقطه . 2از ارسطو است دانـد و مطلـق وسط را سیالیت و صیرورت عقل بین ماده و ماوراء مـی رسید، بلکه اعتدال و حد

برای . کند انگاری در هر یک از این دو حوزه را سبب افراط و تفریط فکری و انجماد آن تلقی می کـری او را طـرح و دیدگاه ابن خلدون در این مـورد بایـد بـدیلهای متنـاظر ف فهم بهتر و دقیق

به طور کلی در زمینه تعریف انسان و جامعه سـه . ن آنها بررسی کرد دیدگاه ابن خلدون را در بی :دیدگاه و مکتب فکری وجود دارد

دانـد و جامعـه را نظـامی در این دیدگاه، اصل انسان را ماده مـی دیدگاه ماتریالیستی؛ ) الفدر ایـن مکتـب فکـری، کـه مارکسیسـم و . دکنـ جهت برآوردن تمتعات مادی انسان تعریف می شوند، همه مفـاهیم اخالقـی، اجتمـاعی، دینـی و کاپیتالیسم دو نمونه متفاوت آن محسوب می

برای مثال آزادی بیشتر به آزادی جنسی، عقل به عقـل . گیرند فلسفی صورت مادی به خود می .شود روکاسته میمعاش و دین به آرام بخش روانی یا انسجام بخش اجتماعی تحویل و ف

آلیستی؛ بر مبنای این دیدگاه اصل و ریشه انسان در ماوراء است و رسـیدن دیدگاه ایده ) بدر این . گیرد فاضله مورد تأکید قرار می نقطه کمال و سعادت در ایجاد مدینۀ به ماوراء به عنوان

نـه بـه و دیـن، فلسـفه ،گیـرد های دینی و فلسفی را دربر می مکتب فکری که طیفی از دیدگاه عنوان فرایند فکری و روحانی بلکه به عنوان فراوردۀ پیشینی که انسان باید آن را تحصیل کنـد

از ایـن رو ظهـور . گیـرد و در نتیجه به کمال سعادت ابدی دسـت یابـد، مـورد توجـه قـرار مـی دانند و دیگران میبه کمال و سعادت ابدی نائل های متصلب که خود را ای از مرجعیت مجموعه

.476-341مقدمه،ابن خلدون، : نک. 1 .119نوسباوم، : در این مورد نک. 2


مطلـق انگـاری و . چون و چـرا تبعیـت و تقلیـد کننـد، طبیعـی اسـت در این راه باید از آنها بی .های این نگرش فکری است تحجرگرایی از ویژگی

ورزد و بـه صـیرورت مـی دیدگاه رئالیستی؛ این دیدگاه بر واقعیت امور در تـاریخ تأکیـد ) جشـود و نـه در ر است که واقعیت انسان نه در ماده خالصـه مـی و بر این باو ماوراء در ماده قائل،

ـ ابـن خلـدون از . ال بـین مـاده و مـاوراء اسـت یاعالم وصول به ماوراء، بلکه انسان موجـودی سـ طرفداران این مکتب فکری است از دیدگاه او انسا لیت این بین مقام حیـوانی و فرشـتگی در س

ـ و از این رو جامعه در نگاه او نظ 1است شـود و صـورت الیت انسـانی مـی یامی نمادین از ایـن سگیرد؛ زیرا هر تعریفی که از انسان داده شود، جامعه به عنوان نظـامی نمـادین خود می ه واقعی ب

از دیدگاه این مکتب فکری دقیقا، در ایـن سـیالیت اسـت کـه . شود تحقق دهنده آن تعریف می بدین ترتیب ساختار فکری ابن خلدون . گردد ر می معانی واقعی آزادی، عدالت، دین و عقل آشکا

کنـد و نـه بـر گرایـی صـرف تأکیـد مـی او نه بر ماده . شود به عنوان یک رئالیست، دو قطبی می ، بلکه به رغم اینکه انسان در بند ماده اسـت، هـر لحظـه نیـز از مـاده فراتـر 2گرایی صرف ماوراءالیت یک درونی و اجتماعی انسان که منجر به س افزاید و این دیالکتی رود و بر قدرت خود می می

ق کننده معنی انسانیت جهت جانشینی خدا در روی قحشود، م هر دو بعد مادی و معنوی او می هـم از دیـدگاههای های مدینۀ فاضـله محـور و بن خلدون، هم از دیدگاه از این رو ا . زمین است

به تعبیر . گرائی و فردگرائی قائل می شود جمع و به جمع بین 3گیرد فردگرا و مادیگرا فاصله می خود قـرار دارد و از طـرف دیگـر دیـن او را بـه او انسان از یک طرف در متن قبیلۀ دیگر از نظر

سـان جامعه، که مرکز صیرورت صفات خالقه خداوند و نظامی نمادین از تحقق جنبه مـاورائی ان الیت انسان بین بادیـه ی جامعه شناسی به س ابن خلدون از حیث این نظریۀ . دهد است، پیوند می

.طوری که خود ابن خلدون نیز دائما بین شهر و بادیه در رفت و آمد بوده انجامد، ب و شهر می

اسالمی و موانع ون در اصالح ساختار اجتماعی جامعۀ رویکرد ضمنی اصالحی ابن خلد آن

ول بـه ایـن نکتـه رسـید کـه تمـدن ا ۀیابی انحطاط تمدن اسالمی در وهلـ ابن خلدون در علت فرهنـگ و تمـدن اسـالمی بـه اسالمی از اعتدال فکری خارج شده است و لذا بایـد عقـل را در

.78-77 مقدمه، ابن خلدون،. 1

.149همو، : نک. 2 .442همو، . 3


بعـد ۀ چارچوب و مسیر اصلی خود که سیالیت بین ماده و ماوراء است برگرداند؛ امـا در مرحلـ در تمـدن اسـالمی این سؤال برای او مطرح شد که ساختار اجتماعی الزم برای اجرای این کـار

قرن هشتم چیست؟ به نظر ابن خلدون موادی که تمدن اسالمی برای ایجاد سـاختار اجتمـاعی باشـد، و معتدل جهت پیشرفت، تأمین سعادت و معنایابی در اختیار خود دارد، قبیله و دین می

ۀجامعـ بـر مبنـای دیـدگاه او در . بیندیشـیم ما باید از طریق این دو عنصر به حل گره انحطاط زیـرا جامعـه اسـالمی از ؛1کدام از این دو عنصر دین و قبیله قابل حـذف نیسـتند اسالمی هیچ

یـک قـوم یـا از طرف دیگر این دو عنصر برسـاختۀ . استحیث ساختار اجتماعی بر آنها مبتنی دورانی خاص نیست، بلکه محصول شرایط کلی جغرافیایی، اقلیمی، محیطی، انسانی و بسـیاری

یا هر دو را جهت پیشـرفت جامعـه ،توان یکی از آنها و نمی 2 دیگر این مرز و بوم است از شرایط کنند که ابن خلدون ناآگاهانه از ابن خلدون شناسان تصور می برخی ،در همین حال . حذف کرد

رفت برای توانست از سد اینها بگذرد تا طرح مفهوم پیش ای و دینی نمی و یا از روی تعصب قبیله ابن خلدون مدعی نـوآوری بـود؛ امـا چـون پـای در «: گوید طباطبائی می .چنانکه ج . وداو باز ش

سنت داشت و نتوانست از دستگاه مقوالت و مفاهیم سنتی جـدا شـود و منطـق تأسـیس علـم از .3»جدید عمران را از قلمرو نتایج به گستره مبانی آن انتقـال دهـد، نـوآوری او سـترون مانـد

ایستند و دین را عامل انحطـاط آزاد ارمکی در مقابل این دیدگاه می .طرف دیگر کسانی مثل ت .4دانند تمدن اسالمی و یا نفی دین را عامل پیشرفت غرب نمی

رسد که قبیله و دین از روحیه و بدین ترتیب بر مبنای دیدگاه ابن خلدون چنین به نظر می ر مادی فقط در صورتی متصوذات ملل مسلمان جداشدنی نیستند، و حذف اینها جهت پیشرفت

و ،شـود در نتیجه انسـانی ایـن سـرزمین عـوض ، محیطی و است که فضای اقلیمی، جغرافیایی . چنین چیزی علی الظاهر محال است

اجتماعی جامعه را بنیان و اصالح کنـیم و زمینـه را بـرای باید با این مواد ساختار بنابراین،. ت، تأمین سعادت و معنای زندگی خود فراهم کنـیم ایجاد ساختار معرفتی معتدل جهت پیشرف

بدین ترتیب علت عدم پیشرفت و انحطاط تمدن اسالمی در قرن هشتم، دین یا قبیلـه نیسـت، زیـرا ظهـور و شـکوفایی ؛باشـد معتدل تمدن ساز مـی بلکه اتصال دین به قبیله و زوال عصبیت

.2/2، العبرابن خلدون، : نک. 1 .56-52، مقدمههمو، : نک. 2

.122، 54طباطبائی، : نک. 3

.11آزاد ارمکی، . 4


که دین اسالم افـراد چناناف ایجاد شد، تمدن اسالمی از زمانی آغاز شد که بین قبیله و دین شک قبایل مختلف را از متن قبیله خارج و زیر لوای اسالم متحـد کـرد و آنگـاه نیـروی عظیمـی در

ایجاد شکاف به تناسب خدمت پیشرفت و گسترش تمدن اسالمی حاصل شد، و در تاریخ اسالم ایـن قبیله و دین بر همـدیگر، یافت و به تناسب انطباق و دین این پیشرفت ادامه می بین قبیله

بـه جـایی شد، تا اینکه این انقباض و انبساط قبیله و دین در قـرن هشـتم پیشرفت متوقف می ای و از عصبیت قبیلـه برآمده معتدل عصبیت تمدن اسالمی یعنیرسید که دیگر نیروی محرکۀ

.دین به پایان رسید و تمدن اسالمی دچار رکود و انحطاط شد علت 1اسالمی-توان گفت که ابن خلدون به عنوان یک ذهن خودآگاه عربی می بدین ترتیب

ت و یا انطباق دیـن بـا قبیلـه و بـه تعبیـر ت بر عربی انحطاط تمدن اسالمی را در انطباق اسالمی اندیشـید کـه از این رو، او به عاملی می . دانست خاص می ر قرار گرفتن دین در اختیار قبیلۀ دیگ

ـ توانایی و رسالت الیت و اعتـدال ی شکاف بین قبیله و دین و در نتیجه ایجاد آزادیهای عقلی و سباشد، این توانایی و رسالت در تمدن اسالمی، که تمدنی مبتنی بر دین می . فکری را داشته باشد

وافری به شخصیت پیامبر اکرم به همین دلیل ابن خلدون عالقۀ . شدشروع ) ص(با پیامبر اکرم ، شـرح کـرده و 2 اکرم سروده شده بـود را که در مدح پیامبر » بوصیری ۀرد ب صیدۀق« او . داشت

بـه نظـر نگارنـده، عـالوه بـر ابعـاد مـاورائی . 3ای از آن را به تیمور لنـگ هدیـه داد حتی نسخه شخصیت پیامبر اکرم، یکی از ابعاد شخصیتی او که نظر ابن خلدون را جلـب کـرده بـود، نقـش

ان و ایجاد شکاف بین قبیله و دین بود که منجر به شکل گیری تمدن بین مسلمان بخشی اتحاد خلفای راشـدین در دورۀ ) ص(لدون مشی سیاسی پیامبر دیدگاه ابن خ از . عظیم اسالمی گردید

که ساختار سیاسی حکومت آنها مشـورتی و مردمـی بـود و حکومـت طوریه نیز ادامه یافت، ب بـه مـردم سـاالری ما از دوران امویان به بعد حکومـت از ا. عامل اتحاد قبایل و توسعه اسالم بود

یـل و فراتـر رفـتن شـخص از الک جای آنکه عامل اتحـاد قبا ه و دین ب 4خودکامگی تبدیل شد خاص قرار گرفت و نقش اتحاد بخشی بین جهت پیشرفت باشد، در دست یک قبیلۀ خود قبیلۀ

از دورۀ بـا آنکـه ابـن خلـدون . شـد هو شکاف بخشی بین قبیله و جامعه از آن ستاند مسلمانان

.213نصار، . 1

.1361رجمه و شرح و تفسیر محمد شیخ االسالم، تهران سروش، ، تقصیده مبارکه بردهبوصیری، محمد؛ : نک. 2 .6/605، العبرابن خلدون، . 3 .162، مقدمهابن خلدون، .4


اما این نکتـه ؛1کند ای آن را ستایش می به جهت عصبیت قوی قبیله امویان خاطره خوبی ندارد، ای نیست، بلکه عصبیتی معتـدل گیرد که عصبیت تمدن ساز، عصبیت صرف قبیله را نادیده می

یی به عـدم پیشـرفت جامعـه در با این حال، او در جاها . و دین است برآمده از شکاف بین قبیله عباسیان نیز به تناسـب گشـایش و شـکاف بـین با شروع دورۀ .2کند دوران امویان نیز اشاره می

و دین، تمدن اسالمی از شکوفایی و درخشش برخوردار و به تناسب انطباق قبیله و دیـن، قبیلهگیرد کـه دولتهـا و جه می ابن خلدون نتی ،از این رو . شد تمدن اسالمی دچار انحطاط و رکود می

ـ طـور خـاص ه ساختار سیاسی تعیین کننده صورت جامعه به طـور عـام و صـورت عقالنیـت ب .هستند

برای ابن خلدون مطرح شد که آیا در تمـدن اسـالمی نیرویـی سوم این سؤال اما در مرحلۀ اجتماعی برای حرکت و پیشرفت آن باقی مانده است تا بتوان از طریق اصالح ساختار سیاسی و

اصالح ساختار فکری به خروج از بن بسـت انحطـاط آن اندیشـید؟ زمـانی کـه ابـن جۀو در نتی کرد در تمدن اسالمی دیگر عصـبیتی بـاقی نمانـده بـود تـا خلدون تئوریهای خود را مطرح می

. بتوان به اصالح آن فکر کردعمر خاص و محدودی ابن خلدون جدای از تمدن اسالمی، بر این باور است که همه تمدنها

و حیات باقی خداوند خود را دارند و بقا مخصوص خداست و هر موجودی غیر از خدا فانی است کند و اصوال ضربان اعتالء و انحطـاط تمـدنها در شکل عمرانها و تمدنها در این جهان آشکار می

و ابـن خلـدون از ضروری و الیتغیر اسـت داوندی و نوع عمران در این عالم خ حیات برای تداوم طـور بر همین مبنا همـان . 3کند که تغییر ناپذیر است آن به سنت خداوند در این عالم تعبیر می

ها در تمدن اسالمی عمـر محـدودی قائـل بـود، های جزئی و دولت عصبیتکه ابن خلدون برای هشتم عصبیت کلی تمدن اسالمی نیز عمر محدودی دارد که قرن طور بر این باور بود که همین

دوران پیری آن بود به دیگر سخن تمدن اسالمی همانند شخص جوانی بود که پیر شده و دیگر رفـت تـا روزی نیـروی قابلیت جوان شدن را نداشت، مگر اینکه برای مدت مدیدی به خواب می

توانست از تجربه گرانسنگ هشـت آمد؛ ولی آیا این بار می جدید و تازه نفس از دل آن پدید می حرکت و پیشرفت تمدن اسالمی برای حرکت درست خود عبرت بگیرد؟قرن

ابـن خلـدون حتـی بـه . در قرن هشتم هجری از عصبیت عرب دیگر چیزی باقی نمانده بود

.179همو، . 1 .142؛ ترنر، 4/4646، العبر؛ 164-163، مقدمهابن خلدون، : نک. 2 .172، 119، 1/96، العبر؛ 67، مقدمهابن خلدون، : نک. 3


مهدی موعود شیعیان نیز امیدی ندارد، بـرای اینکـه هـر نـوع حکـومتی را برآمـده از عصـبیت کـرد نادرسـتی از این رو، او سـعی مـی .1داند و از عصبیت قریش در قرن هشتم خبری نبود می

از همین روسـت کـه او بـه وضـع موجـود عـالم . 2احادیث مربوط به مهدی موعود را اثبات کند گردد و تمدن اسـالمی کند و اتفاقا تشخیص درست او بعد از قرنها آشکار می اسالمی تمکین می

خـود فـرو » شب فکـری « به انحطاط و عدم پیشرفت و به تعبیر دیگر برای چندین قرن به الک پردازند تا اینکه با اعتراضات استعمارگران غربی به استعمار و استثمار آن می،رود و در نتیجه می

اما اینکه آیا هشت قرن . شود متفکرانی از دل غرب بر ضد خود آن، بیداریهایی در آن حاصل می عبرت شود تا بتوانیم این بار با تواند برای ما مایۀ انهای خاص، می سیر درخشان آن در کنار بحر

تصحیح ساختارهای سیاسی و اجتماعی به تعدیل سـاختار فکـری و پیشـرفت بیشـتری دسـت .یابیم، قابل تأمل است

راهبرد قانون، راه حل نهایی ابن خلدون در ایجاد ساختار اجتماعی معتدل

؛ یعنی ساختار زیربنـایی 3است) جامعه(ابن خلدون بر این باور بود که دولت علت صوری عمران از نظر او در . توانند کارکرد متناسب خود را انجام دهند آن اعضای جامعه می ه واسطۀ است که ب

این نقش خود را از طریق دین انجام گیرد، یک جامعه اسالمی، حاکم که در رأس دولت قرار می هـای گیـرد و عصـبیت ؛ بدین صورت که او جلوی تجاوزات قبایل برضد همدیگر را مـی 4دهد می

ای و دینـی ای آنها را تعدیل، و عصبیت جدیدی را که محصول شکاف بین عصبیت قبیلـه قبیلهشود که بین افراد و قبایل مختلف الفت و روابط سـالم کند و از این رو سبب می است، ایجاد می

ای سالم و قـوی بـه گیزهای، در فضایی آرام و با ان ایجاد شود و آنها بتوانند فارغ از نزاعهای قبیله .سوی پیشرفت و کمال در سطح جامعه حرکت کنند

او با . در این مورد تحولی پدید آمد عمر او در مصر پایانی اما در اندیشه ابن خلدون در دورۀ دقیق سیر تاریخی تمـدن ی غرب جهان اسالم و نیز با مطالعۀ کسب تجربیات عینی از حکومتها

او به این نتیجه رسید . عی دین دست یافت باب شکل نقش اجتما به نگرش جدیدی در اسالمی،به صورت پایدار اصالح جامعه باز که اگر حاکم دیندار و عادلی هم در رأس حکومت قرار بگیرد،

.259-245، همقدمابن خلدون، : نک. 1 .180طه حسین، . 2 .296، 292، مقدمهابن خلدون، . 3 .119همو، : نک. 4


زیرا قدرت سیاسی و عصبیت حاکم در مسیر حرکت طبیعـی خـود دچـار تحقق نخواهد یافت؛ کت جامعـه را بـه سـوی کمـال بـا مشـکل مواجـه مسیر حر ، و در نتیجه 1شود فساد و زوال می

از ایـن . گـذارد سازد و در صورت تداوم این روند، جامعه از جوانب مختلف رو به انحطاط مـی میبایست در کسوت قانون نقش خود را به صورت پایـدار رو، از دیدگاه ابن خلدون دین این بار می

شخصی حاکم بـرای ۀ در تفکر او اراد ،رتیببدین ت . در ایجاد ساختار اجتماعی معتدل ایفا نماید بر همین . مبتنی بر شرع و عقل داد » قانون«اجرای نقش دین در سطح جامعه، جای خود را به

طح جامعه رسید کـه بـر طبـق حکما و فیلسوفان در سۀ وظیفۀای دربار اساس، او به نگرش تازه شرع را درک، تفسیر و اجرا کننـد مبتنی بر عقل و» قانون« سلطان، باید تحت حمایت آن، آنان

از » قضا« منصب ، از این رو .2و از این راه جامعه را از ضعف درونی و فساد اخالقی رهایی بخشند رونـق عمـران، ،دیدگاه او برای مبارزه با مفاسد اخالقی و اجتماعی و حراست جامعه و در نتیجه

تـازۀ ایـن درک . اد و انحطـاط اسـت قانون رهاننده جامعه از فسـ . دارای کمال اهمیت تلقی شد آیین اجتماعی نیست، بلکه قاضی اجتمـاع ثمرۀ« از نظر او قانون . قانون بود خلدون از وظیفۀ ابن

روای خردمنـد نمـودار مهمتـرین مرحلـۀ مستقر کردن قانون به جای فرمـان ،بدین ترتیب . استترین مسـئله در ه برجسته تجارب زندگی ابن خلدون است و رابطه میان فیلسوف، قانون و جامع

.3»گردد افکار اجتماعی او میال از طرف دیگر او در مسیر فکری خود به این نتیجه رسید کـه بـر طبـق آنچـه تـا بـه حـ

، در حـالی 4 فاضله گرایی همچنان بر افکار او سایه انداخته اسـت هایی از مدینۀ اندیشید، رگه میبرد و بـه از بـین دائمی خداوند را زیر سؤال میۀاقلکه تصور مدینه فاضله، اراده قاهر و حیات خ

اما او بر این باور بود که خداوند فعـال ؛انجامد و منفعل شدن خداوند در هستی می 5رفتن دولت خالق و زنده خداونـد را فاضله، تصور حیات است و رکود پویایی جامعه در مدینۀ محض و ابدی

فیلسـوف بـه جـای ایجـاد یـک او به این نتیجه رسید که لذا در این مرحله . سازد دار می خدشهگیرد تا بیماریهایی را که در زمـان و یک پزشک را به عهده میۀاجتماع مصون از بیماری، وظیف

، تشخیص دهد و داروهـایی بـرای درمـان آنهـا تجـویز شود مکان بخصوصی دامنگیر اجتماع می

.139-138همو، : نک. 1

.72مهدی، . 2 .73همو، . 3

.356 همو، :نک. 4 .43، 39العروی، . 5


از و بـد بر طبق عـدالت کامـل سـازمان یا بدین ترتیب فیلسوف، بجای ایجاد اجتماعی که . کند دادرسی را بر عهده خواهد گرفت که هر جا و هر گاه ستیز و بیداد در امان باشد، وظیفۀتعدیات

.1ظلمی روی دهد در رفع آن بکوشد؛ 2ق به منصب قاضی القضاتی تکیـه زد 786بر همین اساس او پس از ورود به مصر در سال

به طـوری کـه هیچگونـه فسـاد در ای اعتقاد پیدا کرد، ع سختگیرانه اما او در این حوزه به موض که مصریان به بی اعتنایی او نسبت بـه رسومشـان خـرده یتابید، تا جای گاه قضائی را برنمی دست

گرفتند، ولی دیدگاه او در این مورد این بود که او باید حکـم شـرع را اجـرا کنـد و بـه اجتمـاع الزم بـرای ، تـا از ایـن طریـق بتوانـد زمینـۀ 3خداوند دارند برابر یادآور شود که چه وظایفی در

.اعتدال فکری متناسب با رشد و پیشرفت عمران را ایجاد کنددالنـه کـرد و احکـام خداونـد را عا او در سمت قضا به تعبیر خودش فقط در راه خدا کار می

هـای تمام شـیوه ،و در نتیجه رساند را به شدیدترین کیفر و مجازات می کاران کرد و تبه اجرا می و قضـاتی را کـه اطالعـات کـافی در کن سـاخت تزویرآمیز و فساد رایج در دستگاه قضا را ریشه

حاسـدان از او اما سـعایت . کردند، اخراج کرد صادر می و احکام ناسخ و منسوخ کارشان نداشتند های خـود حل همه راه همه چیز و منصب قضا شد و این بار وی نزد سلطان، سبب برکناری او از

نهایتـا و. مطالعه، تألیف و عبـادت یافـت را رها کرد و بهترین پناه و آرامش خود را در تدریس، تضادهای موجود ذهنی او در امر تدریس و تألیف با جامعه بیرونی، سـبب شـد کـه مصـر را بـه

انسانی خود را اعـالم مقصد مکه ترک کند و این بار در برابر خانه خدا به تعظیم بایستد تا عجز با این حال، بعد از بازگشت از مکه، باز قانون به عنوان تنها راه حـل همـوار کـردن مسـیر . کند

عمران در ذهن او ماند و چندین بار دیگر نیز به منصب قضا رسید تـا اینکـه از دنیـا رفـت و راه .خود را به آیندگان سپرد

نتایج

امعه و تاریخ نیز حضور و سـریان دارد، از ایـن رو فلسـفه از دیدگاه ابن خلدون خداوند در ج -1در عین حال نباید . باشد وجودی انسان در این دنیا، فعلیت و کمال او در این مرتبه از وجود می .بین مرتبه وجودی جامعه با مراتب ماورایی وجود گسستی حاصل شود

.168مهدی، . 1 .6/568، العبرابن خلدون، . 2 .371مهدی، . 3


. نـد بـه فعلیـت و کمـال برسـد توا وجودی جامعه صرفا در حالت اعتدال مـی انسان در مرتبۀ -2اعتـدال سـاختار اجتمـاعی و اعتـدال سـاختار : اعتدال در سطح جامعـه دارای دو جنبـه اسـت

معرفتی؛ ساختار اجتماعی معتدل سـاختاری اسـت کـه در آن انسـان بـین قبیلـه و جامعـه در ل کـه معتدالیت باشد، و ساختار معرفتی معتدل ساختاری است مبتنی بر ساختار اجتماعی یس

به شناخت و معرفـت ) ۀ تاریخمندیعنی در سطح جامع( ماده و ماوراء در آن انسان بین دو حوزۀ .پردازدب

، سـاختاری اجتمـاعی )امت اسـالمی (دین اسالم توانست با ایجاد شکاف بین قبیله و جامعه -3 .ز کندمعتدلی ایجاد کند و راه را برای ایجاد ساختار معرفتی معتدل و پیشرفت مسلمانان با

و واره با قبض و بسط مواجه بـوده در تاریخ اسالم ساختارهای اجتماعی و معرفتی معتدل هم -4 .نهایتا جامعه اسالمی از اعتدال خارج و به انحطاط کشیده شده است

شخصی حاکم نوان عامل اعتدال جامعه، بر ارادۀ های اسالمی اجرای نقش دین به ع در دولت -5قدرت سیاسی و عصبیت حاکم در سیر طبیعی خود دچار فساد و زوال مبتنی بوده است و چون

نهـاده شود، از این رو دین و جامعه نیز همراه قدرت حاکم از اعتدال خارج و رو بـه انحطـاط می .است

شخصـی حـاکم کـه امـری طبیعـی، ۀتواند بـه جـای اراد مبتنی بر شرع و عقل می » قانون«-6ه صورت پایدار در جامعه اجـرا، و سـاختارهای اجتمـاعی و متحول و تنزلی است، نقش دین را ب

.معرفتی را تعدیل نماید تا مجددا راه برای پیشرفت در تمدن اسالمی باز شود

کتابشناسی .ش1376 تهران، تبیان، جامعه شناسی ابن خلدون، آزاد ارمکی، تقی،

تگوهایی با سیدهاشم آقاجری، گف (تأمالتی در علم تاریخ و تاریخنگاری اسالمی آقاجری، سیدهاشم، .ش1381حسن حضرتی، تهران، نقش جهان، کوشش به ) غالمحسین زرگری نژاد و عطا اهللا حسنی

.ق1413، بیروت، دارالکتب العلمیه، مقدمهابن خلدون، عبدالرحمان، و عبدالمحمد آیتـی، تهـران، پژوهشـگاه علـوم انسـانی ۀ، ترجم )تاریخ ابن خلدون (العبر، ــــــــــ .ش1383، هنگیمطالعات فر

، ترجمه جواد یوسفیان و علی مجیدی، جلد اول، تهران، امیرکبیر، تاریخ اندیشه اجتماعی وبکر، بارنز .ش1354

و شرح و تفسیر محمد شیخ االسـالم، تهـران، سـروش، ، ترجمه قصیده مبارکه برده بوصیری، محمد .ش1361


.ش1379د وصالی، تهران، مرکز، سعیۀ، ترجمماکس وبر و اسالم ترنر، برایان، .تا ، تهران، قلم، بیمتفکرین اسالمی در برابر منطق یونان حسینی طباطبائی، مصطفی،

.ش1373 ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، امیرکبیر، تاریخ ادبیات عرب،.م. جعبدالجلیل، .ش1374 ابن خلدون و علوم اجتماعی، تهران، طرح نو، ،طباطبائی، جواد

.ش1354 مهدی مظفری، تهران، دانشگاه تهران، ، ترجمۀجهان بینی ابن خلدون ،، ایوالکوست مجیـد مسـعودی، تهـران، علمـی و فرهنگـی، ، ترجمـۀ فلسفه تـاریخ ابـن خلـدون مهدی، محسن،

.ش1383، تهران، مرکـز حکمت دینی و یونانزدگی در عالم اسالمی از آغاز تا عصر ابن خلدون مددپور، محمد،

.ش1374رقی فرهنگ و هنر، مطالعات ش یوسـف رحـیم لـو، تهـران، نشـر دانشـگاهی، ۀ ترجمـ گـرای ابـن خلـدون، اندیشه واقع ،نصار، ناصف

.ش1366 .ش1380 عزت اهللا فوالدوند، تهران، طرح نو، ۀ، ترجمارسطو ،نوسباوم، مارتا

.ش1368 احمد آرام، تهران، الهدی، ۀ، ترجم علم کالمۀفلسف ولفسن، هری اوسترین، Issawi, Charls and Oliver Leaman; ''Ibn khaldun'', En of philosophy,

Riutledge, vol. 4, ed. By Edward craig, London and Newyork, 1988.

120-101، ص 85 سال دوم، شمارۀ چهارم، پائیز و زمستان تاریخ و تمدن اسالمی،

1یبالط حفنمقری و

شهره روغنی سمت

[email protected]

چکیدهـ اپسین منابع حکومت مسلمانان در اندلس و در زمرۀ نفح الطیب ف آن در است کـه مول

. به تصویر کشـیده اسـت این سرزمین و مردمش را در آنواپسین سالهای زندگی خود، ای اسـت در المعارف گونه ة بلکه دائر ای تاریخی، اثر نه تاریخ محض است و نه فرهنگنامه

آن از آغاز عصر اسالمی تا سـقوط ادب و جغرافیای اندلس و شرح احوال بزرگان تاریخ، و ارزش و الطیـب حنفـ تـرین تـألیف او ی و مهـم شرح احوال مقـر در این مقاله .غرناطه

هـایی از گوشـه ، مقالـه اهمیت تاریخی و فرهنگی آن بررسی شده و به اقتضای موضـوع .تاریخ فرهنگی و اجتماعی مغرب و اندلس نیز در آن مطرح گردیده است

.، ابن خطیب، اندلسنفح الطیب، ریمق: اه واژهکلید

شرح حال مقری

العـیش بـن الدین ابوالعباس احمد بن محمد بن احمد بن یحیی بن عبدالرحمن بـن ابـی شهاباحمد بن محمـد مشـهور بـه مقـری، مغربـی، «که خود به اختصار گفته، المقری، یا چنان محمد

/ ق1041الثانی سال در جمادی در تلمسان زاده و 3م 1577./ ق 986، به سال 2»مالکی اشعری

.20/9/85: ، تاریخ تصویب15/5/85: تاریخ وصول. 1 ارجاع داده، مـراد همـین الطیب نفحنگارنده در این مقاله هر جا به کتاب (17/ 1 مقری، تحقیق یوسف البقاعی، .2

). دیگر تصریح شودیچاپ است، مگر اینکه به چاپتولد او را به سال ) 47/ 52، عدد العربی مـجلة(ای به تاریخ والدت خویش نکرده، ولی حسین مونس ی اشاره مقر .3

وی با اعتماد بر قول استاد ابن منصـور در مقدمـه . دانسته که مغایر سخن احسان عباس است م 1591./ ق 1000 '>داند؛ زیرا خود مقری یش از این تاریخ میاو را متولد پ) 5/ 1 تحقیق احسان عباس، الطیب، نفح: نک (اآلسضةرو


علـوم نگار و عالم بـه حال حافظ قرآن، ادیب و شرح وی . در قاهره درگذشته است م1632ژانویه محبی هوش و ذکاوت او را سـتوده و جـاحظ مغـربش .فقه و حدیث و تفسیر و کالم بوده است

.1لقب داده استاش سالها پیش از تولد او االصل تعلق داشت؛ ولی خانواده 2ریوی به خاندانی اهل علم و مق

که خود نقل کرده، پدر و پدربزرگ و جدش در از مقره به تلمسان نقل مکان کرده بودند و چنان با توجه به شرایط مناسب خانوادگی کسب علم را از همـان کـودکی .3اند همین شهر به دنیا آمده

تلمسـان مفتی) م 1620./ ق 1030.د(احمد مقری ثمان سعید بن عمویش ابوع .آغاز کرده بود یکـی از اجـداد .4صحیح بخاری را نزد او خوانده بوده است بار و مقری در کودکی هفت بود

ةالقضا قاضینیز ) م 1358/ ق 759. د(بکر مقری اش، محمد بن محمد بن احمد بن ابی پدری/ ق 776ــ 713( وزیـر و ادیـب مشـهور و مقتـول غرنـاطی الدین بن خطیب، فاس و معلم لسان

تـرین خطیب و اینکه بزرگبوده و شاید وجود این رابطه در عالقه مقری به ابن ) م1374ـ1313چنان کـه توان آن هرچند می . باشدتأثیر نبوده بی ، به او اختصاص داده ، را الطیب حنفاثر خویش،

وی را در سـنین «تری بـرای ایـن عالقـه کـه های قوی نقل کرده انگیزه 5کراچکوفسکی از دوگا وی بـا بیـرون ایام کـودکی «و آن اینکه تصور کرد » نوجوانی سوی تاریخ و ادب اندلس کشانید

مصـادف بـود و گـروه ) ق11/م 17اوایـل قـرن (فیلیـپ دوم فرمان پانیا به راندن مسلمانان از اس ر شهرهای بزرگ آنجا چون تونس و فـاس و کثیری از این جماعت فعال به شمال افریقا رفته، د

توانسـت آثـار درد و رنجهـایی کـه از ایـن ناحیـه بـر مقری مـی و 6»تلمسان جای گرفته بودند پرافتخار اندلس را در چهرۀ آنها ببینـد و همینهـا گذشتۀ حسرتآثار شده بود و مسلمانان وارد

.هن و اندیشه او شودمحرکی برای زنده نگه داشتن یاد و خاطره تمدن اندلس در ذ

بـدانیم در 1000، پس اگر تولـد او را سـال » در ایام جوانی به شهر فاس رفته 1009در سال «تصریح دارد که '>

. ساله بیش نبوده است9این تاریخ او کودکی 1 .302. ).6/173 ی،مقر: نک(قرای زاب افریقیه است ره از ی منسوب به مقمقر. 2 .316 / 8، مقری .3 .303/ 1 محبی، .4

5. Dugat .577کراچکوفسکی، . 6

نفح الطیبمقری و / 103

بار تـرک کـرد و عـازم در جوانی تلمسان را برای نخستین م 1600/ ق 1009مقری در سال در .1، شـد فرهنگی افریقای شمالی در آن روزگار مرکز مطالعات دینی و پایگاه ،فاس در مراکش

ی، رجال شـناس و معروف آن زمان، از جمله احمدبابا تنبکت ادانآنجا تحصیالت خود را نزد است د و همو در سال اه د ـ ادام 2)م 1627 یا 1623ـ1556/ ق 1036 یا 1032ـ963(فقیه بزرگ مالکی

مالک، صحیح بخاری، صحیح مسلم و شفاء قاضی عیاض أطو اجازۀ تدریس م م 1601/ ق1010 ، بـه وی داشـته وی زیادی در گسترش تعـالیم نسال مقری تأثیر وو آثار خود را، که به گفته پرو

در تلمسان به سـر بـرد و در را م 1604 تا 1601/ ق 1013 تا 1010 مقری سالهای بین .3داد حدود پـانزده . مسقط الرأس خویش، تلمسان، را برای همیشه ترک کرد و به فاس رفت ق1013

بود ماند و با سـلطان زیـدان 4سال در فاس که تحت حکومت شریفان سعدی یا شرفای سعدیه از شـاهان ) سـپس در مـراکش و ابتدا در فاس و سوس 1627 تا 1603/ ق 1036 تا 1012ح (

م 1613/ ق1022های بسـیار بـرد و در سـال بهره 5آنان این سلسله ارتباط یافت و از کتابخانۀ

.303/ 1 محبی، :؛ نیز نک316 / 8مقری، : نک. 1 .»تیبکبابا تن«، مدخل 10، المعارف بزرگ اسالمیةدائر: ی اطالع بیشتر از شرح حال او، نکبرا. 2

3. Provencal, E. levi, "Al-makkari", El2, VI.,p. 187. ومتگر مراکش در شمال افریقاانـد های اسالمی حک از سلسله ) م 1659ـ1510./ ق 1069ـ916(شریفان سعدی . 4

بـه ، ) م 767./ ق145مقتول در مدینه در سـال ( ملقب به نفس زکیه ،که نسب خود را از طریق محمد بن عبداهللا سوی شمال راندند و مـراکش تدریج به جنوب مراکش، بهاینان از پایگاهی در سوس، در . رسانند می) ع(امام حسن

الجزایر که قصد داشـتند سـلطۀ عثمانیهـا را تـا آنجـا کـه خود ترکان . اس گرفتند طاسیان یا بنی و طو فاس را از و م شانزدهم ./ شریفان سعدی در قرن دهم ق ،رو از این؛ دشمن شرفای سعدی بودند،ممکن است در مغرب بگسترند

شـیرازه ایـن دولـت از هـم م 17./ ق 11؛ امـا در اوایـل قـرن اسپانیا علیه ترکان اتحاد کردنـد درتهایی چون با ق ).باسورث، فصل سوم شمال افریقا: برای اطالع بیشتر نک. (را گرفتندگسیخت و شریفان علوی فاللی جای آنها

این . دهد معروف اسکوریال را تشکیل میانه سعدی، امروز بخشی از مجموعه خطی کتابخامیران بقایای کتابخانه .5 در دوران فرمـانروایی فیلیـپ م 1612 به وسیله فیلیپ دوم تأسیس شده، در سـال م 1563 کتابخانه که در سال

ها به اسـکوریال داسـتانی شـنیدنی انتقال این نسخه . نسخۀ خطی عربی به آن غنی شده است 3980سوم با ورود به شـهر ، در نتیجه درگیریهایی که با شورشیان محلی پیدا کردم 1612الی زیدان در سال دارد، از این قرار که مو

همـان (اش او از بیم آنکه کتابخانۀ شخصی . گردآورد آسفی گریخت تا از آنجا نیروهای خود را برای حمله به سوس کرد تا کتابها را فرانسوی کرایه به دست شورشیان بیفتد، یک کشتی ) کرده ای که مقری از آن استفاده می کتابخانه

'>رسید، اما تأخیر طوالنی در پرداخت کرایه، ناخدا را بـر ) اغادیر(کشتی به سالمت به آگادیر . به محل امنی ببرد


در این مقـام م 1617/ ق 1027و امامت مسجد قرویین فاس را کسب کرد و تا سال ءافتامقام .بود

، در اواخر رمضـان 1غم داشتن چنین موقعیت ارزشمندی، شاید به دالیل سیاسی مقری به ر اهللا بیـت با برجای نهادن همسر و فرزند و آثارش فاس را به قصد مشـرق و حـج . ق 1027سال مطابق آنچـه خـود نقـل . رفت ذیقعده آن سال به تطوان رسید و از آنجا به اسکندریه . کرد ترک م 1618/ ق1028ذیقعـده سـال . اهره و سپس از راه دریا عازم عربستان شـد از آنجا به ق 2کرده

پس از مدتی توقف و انجام اعمال حج به مدینه و زیارت قبـر . آورد رفت و عمره به جای به مکه گزید به قاهره مصر بازگشت و در آنجا اقامت م 1619/ ق1029رفت و محرم سال ) ص(پیامبر

سـال شد و از آن هنگام تا المقدس از مصر خارج ن سال به قصد زیارت بیت االول هما و در ربیع شـد و در آورد و هفت مرتبه به زیارت مرقد نبوی نایل پنج نوبت حج بجای م 1628/ ق 1037

در . داشت تا کشتی را برای فروش محموله آن یا شاید جهت اطمینان از دریافت کرایه خود به مارسی ببـرد آن'>

1671سـوزی ژوئـن در آتش . دادند را به اسکوریال انتقال کتابها کردند و کشتی را تصاحب یهاانیایراه مارسی، اسپ . کتابخانه سلطان زیدان نابود شدکتابخانۀ اسکوریال چندین هزار نسخه خطی از جمله اقالم ارزشمندی از

خواستند می،نگ آنها افتادم که مراکشیها شهر العرایش را از اسپانیا گرفتند و پادگان شهر به چ 1689به سال اسپانیا و پنج هزار کتاب از اسکوریال مبادلـه در به پادشاه اسپانیا پیشنهاد کنند که پادگان با پانصد مراکشی اسیر

در استرداد کتابها اصرار نکردند و خواستند به ،م مطلع شدند 1671سوزی اسکوریال به سال اما وقتی از آتش ؛شودهای خطی هرگـز بـه مغـرب بازگردانـده نشـد ن نسخه دیگر آزاد شود؛ هرچند نه اسرا و نه آ پانصد اسیر آنها جای

هـای که به گفته او یکی از نسخه 578 و 574؛ و کراچکوفسکی، 346ـ344استفان رومن، : برای اطالع بیشتر نک ( ).خطی که مقری به مطالعه آن اشتغال داشته اکنون در اسکوریال است

ای به دلیل خروج وی از فـاس و تـرک مغـرب و اند اشاره نه مصادری که شرح حال او را نگاشته نه خود مقری و . 1؛ اما کسانی که در شـرح حـال )311ـ1/302به بعد و محبی، 175/ 2خفاجی : مثال نک (اند عدم بازگشت او نکرده

دند که در ایام سلطان محمد شیخ اند معتقدند علت این بوده که مردم فاس او را متهم نموده بو مقری تحقیق کرده احسـان . اسـت یـاری داده علیـه فاسـیان ادر یاری نمودن سلطان عبداهللا بن محمد شیح ر ه سعدی، با قبیله شراق

از آنجـا کـه قبیلـه شـراقه «: گویـد ییـد ایـن دلیـل مـی در تأ ) 7ص(الطیـب عباس در مقدمه تحقیقی خود بر نفح مورد حسـادت آسانی و از طرفی مقری در فاس عالمی بنام و پرآوازه بوده، به اند االصل و از دوستان مقری تلمسانی

دانیم اجازه خروج از مغرب و رفتن به مشرق را خود عبـداهللا خصوص که می شده است به و هرگونه تهمتی واقع می .»صور کرد تتوان بن شیخ به او داده است و در هر صورت غیر از این دلیلی برای عدم بازگشت او به مغرب نمی

.)64- 49/ 1: نک( شرح داده الطیب نفح ن بخش از سفرش را بتفصیل در مقدمۀمقری ای. 2


بـه قـاهره ق1037در صفر . پرداخت ریس حدیث تد هر نوبت برای مدتی در حرمین شریفین به مان سال به زیارت قـدس شـریف رفـت و پرداخت و در رجب ه س گشت و در االزهر به تدری باز

در . پرداخـت المقدس به تدریس اش در بیت اقامت بیست و پنج روزه در، که عادت وی بود چنان، بـرای 1نیمه شعبان همان سال به دعوت دوستانی کـه در ایـام حـج بـا آنـان آشـنا شـده بـود

از دسـت کمـی گی معتبری در مشـرق بـوده و بار به دمشق که در آن زمان مرکز فرهن نخستینرو روبـه ،نظیر دمشقیان که تأثیری عمیق بـر او نهـاد رفت و با استقبال گرم و بی ، نداشتهقاهره

.شد آشنا ) م1643/ ق1053.د( 2رسیدر دمشق با معلم و ادیب معروف آنجا، احمد بن شاهین قب

ظور بزرگداشـت بود و در بدو ورود مقری به من دمشق» هجقمقیـ«سی کلیددار مدرسه قبر. شدمقری به واسطه او در این . فرستاد را به همراه اشعاری در بزرگداشت وی برایش او کلید مدرسه

بایست آوازۀ تسلط او را االصول می نیز به تقاضای دمشقیان که علی ؛شد مدرسه مشغول تدریس پرداخت و در مدت چهـل روز صحیحوی به تدریس د، در جامع ام نبر صحیح بخاری شنیده باش

/ق1037دو ماه خـود در دمشـق در شـوال مقری پس از اقامت کمتر از .3برد آن را به پایان گزیـد و طـی همـین اقامـت در و سه سال در آنجـا اقامـت گشت م به قاهره باز 1628 ژوئن

مجـددا بـه دمشـق م 1631مـارس /ق1040در شعبان . زد الطیب نفحقاهره دست به تألیف ت به قاهره، درحـالی کـه در اندیشـۀ رفت و بیش از بار نخست در آنجا ماند و پس از بازگش

الثـانی آن سـال و در جمـادی شـد اقامـت همیشـگی در دمشـق بـود بیمـار واصالح امـور .4شد قاهره به خاک سپرده » المجاورینةمقبر«درگذشت و در

آثار او

/ ق 1051. د(، شیخ عبدالرحمن عمـادی دمشـقی ترین شخصیتهای شامی که مقری در ایام حج با آنها آشنا از مهم . 1

. عالم و مفتی حنفی مذهب شام و امیر الحاج دمشق است)م 1641برای اطالع بیشتر از احوال ( اند ضبط کرده » قبرص«آن را برخی که منسوب به جزیرۀ قبرس در دریای مدیترانه .2 ).217 تا 1/210محبی، : نک او و مراسمی که در پایان روز چهلم به پاس اتمام کتاب صحیح محبی استقبال دمشقیان را از او به هنگام تدریس .3

).305/ 1محبی، : برای اطالع بیشتر نک(سبتا به تفصیل بیان کرده ن،اند کرده برای او برگزار .311 /1محبی، . 4


موضـوعات دراز او بیسـت و یـک اثـر 2 نـام الظنـون کشـف ده عنوان و در چهار 1االثر صةخالدر الطیب بیسـت و هشـت اثـر از او نـام شده و احسان عباس در مقدمه تحقیقی نفح گوناگون ذکر

.3شود برده و اطالعاتی به شرح ذیل در خصوص این آثار بیان کرده است که عینا نقل می مؤلف .مراکش و فاس من لقیته من اعالم الحضرتین األنفاس فی ذکر ة اآلس العاطر ضةرو. 1

اش به فاس و مراکش و شرح حال اساتیدش در آن دیار اســت، حوالــی این کتاب را که شرح رحله تلمسـان تدوین و آن را به سلطان منصور سـعدی در م 1603ـ1602/ ق 1012ـ1011سالهـای

ند استاد عبدالوهاب بن منصور در سـال کتاب با مقدمه تحقیقی بسیار ارزشم . تقدیم کرده است . در رباط چاپ شده استةمللكيالـمطبعةا در م 1964 شـــرح احـــوال قاضـــی عیـــاض در اخبـــار القاضـــی عیـــاض أزهـــار الریـــاض فـــی. 2

م 1618ــ 1604/ ق 1027ــ 1013ـت و میــان سالهـــای اسـ ) م 1149ـ1083./ ق 544ـ476(عبـدالحفیظ شـلبی در السـقا، ابـراهیم االبیـاری و تـدوین شده و سه جزء آن به تحقیق مصـطفی

. چاپ شده استم 1942ـ1939سالهای زیارتهـایش در ای است که تـألیف آن را در اثنـای منظومه نةلسا بعقائد اهل جنة الد ةإضاء. 3

ق در 1304کتـاب در . ق در قاهره به پایان برده 1036 آغاز کرده و در ق 1029حجاز به سال .رسیده استمصر به چاپ

صـغری در مصر بـه هنگـام تـدریس الصغری سيةشرحی السنو إتحاف المغرم المغری فی . 4 مللكيـة شیخ سنوسی به طالب مصری آن را تدوین نموده دو نسخه از ایـن کتـاب در کتابخانـه ا

. موجود است5928 و3544های رباط با شمارهخ بـه سـؤاالتی اسـت کـه کـه پاسـ جنـاس اال عة المتنو المسائل فی الفکر و الذهن اعمال .5

.بکر دالئی از او نموده ابی استادش محمد بن . علی شرح ام البراهین سنوسیةشيحا. 6

.303ـ1/302 همو،. 12. 5/157. .14 تا 1/11 تحقیق احسان عباس، الطیب، نفح :نک. 3


.، که ظاهرا آن را به اتمام نرسانیدهالنشق من أخبار دمشق عرف. 7بـه آن اشـاره العبـر که حاجی خلیفه در ضمن معرفـی کتـاب شرح مقدمۀ ابن خلدون . 8 .نموده .المهتصرفی شرح المختصر قطف. 9

و ذکر اشعاری است که در ایـن ) ص( در وصف نعلین پیامبر مدح النعال المتعال فی فتح .10 .کتاب در هند به چاپ رسیده. موضوع سروده شده

ـ العا نة در الخزا 565 که نسخۀ خطی آن به شماره ية خیرالبر نعت فی يةالعنبر النفحات. 11 ةم .رباط موجود است

. العامه رباطةن د در الخزا984 ۀنسخه مخطوط به شمار. ةمشرف العما فیةم أزهارالکما.12 .درالثمین فی اسماء الهادی األمینال. 13نسخه خطی و موجـود در کتابخانـه . المرام المعتبط لطالب المخمس الخالی الوسط نیل .14

. ک2878رباط به شماره .] تایپ شدهة و النشأةالبلدکه به اشتباه [ ة و النشأةالبدأ. 15 . و الثمین و السمین والرثالغث. 16 . صفحه بدون تاریخ در مصر چاپ شده47 در .العفو عمن جنی الثنا فی حسن. 17 .ای که به مقری نوشته از آن نام برده که شاهینی در نامه االصفیا.18 . شاهین ذکر شدهنام این کتاب نیز در نامۀ. الشفاء فی بدیع االکتفاء. 19 .ةني النعماةحل مشکالت الشجر فیةيالقواعد السر. 20 .ذکر المستقبل النمط األکمل فی .21 .مةاإلما فیةارجوز. 22 .الجدول علم فی نظم. 23به آن اشاره کرده، ولی ظـاهرا الطیب نفح که خود در کتاب ابناء تلمسان انواء نیسان فی .24

.اندهآن را به اتمام نرس .سبحان من قسم الحظوظشرحی بر قصیده . 25 که استاد جنحانی در صحت انتساب ایـن کتـاب بـه مقـری مختصر اخبارالزمان الجمان فی .26

.تردید دارد


.ة بضوابط حروف الزیادةاتحاف اهل السیاد. 27 .ندلس الرطیباال الطیب من غصن نفح.28

یبالط حفناست در تاریخ و ادب و جغرافیای اندلس از آغاز عصر اسالمی تا سقوط غرناطـه 1ای ، موسوعه الطیب نفح

که کراچکوفسکی به الدین بن خطیب و چنان و اخراج مسلمانان از آن دیار به همراه ترجمه احوال لسان تابلوی بسیار بزرگی است که در آن آدمها و شهرها و آثار و حـوادث و سـفرها و «درستی توصیف کرده

.2»بینیم های گوناگون را می ها و منظرهپیکار مبسوط ۀ مقدم تدوین شده است و هشت باب دریک مقدمه و دو قسم و هر قسم در کتاب

. دهد اطالعات سودمندی درباره او و کتابش در اختیار خواننده و پژوهشگر کتاب قرار میآن بدون اشاره (مغرب وطن و دیار ، چگونگی ترک معرفی مؤلف این مقدمه شامل خطبه کتاب،

ذکر سفر و یاد شهرهایی اسـت کـه از آنهـا گذشـته یـا در آنهـا اقامـت )به دالیل این کوچیدن گیری اندیشـه تـدوین عالوه انگیزه و چگونگی شکل ویژه وصف دمشق و تکریم آن؛ به ، به 3گزیده

ان نقل کـرده کتاب به تفصیل در آن بیان شده و اشعار کوتاه و بلندی که خود سروده یا از دیگر .5 آن را آراسته است4»دهد حالت روحی وی را در اثنای سفر نشان می«و نوعا در اقامت کوتاه نخسـتین خـویش در شـام، طـی مجـالس : گونه که خود نقل کرده است آن

.6کـرده علمی و ادبی، غالبا از اندلس و تاریخ و جغرافیا و احوال اعالم و بزرگان آن دیار یـاد مـی

الطیب نفحاز آنجا که . ای است که شامل علوم و اطالعات فراوان است المعارف و مجموعه ة موسوعه به معنای دائر .1 . خواند آن را موسوعهتوان شئون گوناگون اندلس است می اطالعات فراوان درری است که حاویاث .547 کراچکوفسکی، . 2 شاید به دلیل وجود همین توصیفات جغرافیـایی در مقدمـه و دیگـر جایهـای کتـاب اسـت کـه کراچکوفسـکی .3

و م 17./ ق11دیده بگیرد و ضمن مکتوبات جغرافیـایی قـرن نا های جغرافیایی تاریخ نوشته تواند این اثر را در نمیاز دیـد ادب و « سخن رانـده و ایـن اثـر را الطیب نفحاز مقری و تفصیل بیان ویژگیهای مکتوبات این قرن نسبتا به

.)583 ـ577 و 545کراچکوفسکی، : برای اطالع بیشتر نک(داند ی اهمیت میادار» جغرافیا و از لحاظ نثر هنری .581 کراچکوفسکی، .4 .114ـ1/17 مقری، .5 .1/74 همو،.6


را سـخت شـیفتۀ شخصـیت و نبـوغ ،ویژه احمـد بـن شـاهین مستمعین، بهسخنان این ظاهرادارد که از مقری بخواهد کـه کتـابی در ترجمـۀ کند و او را بر آن می الدین بن خطیب می لسان

را نـدارد و دشـواری از اینکه اهلیت چنین کار رمؤلف ابتدا با فروتنی و با اعتذا . احوال او بنگارد وانست حق مطلب را ادا کند و نیز به دلیل عدم دسترسی به کتابهایش کـه آنهـا را در نخواهد ت

و )المشرق کعنقـاء مغـرب اکثرها فی(نایافتنی است آنها در مشرق دستمغرب جا نهاده و عمدۀ ؛ امـا پـس از 1کنـد نیز به دلیل داشتن مشکالت غربت از پـذیرفتن ایـن دعـوت خـودداری مـی

دهد که پس از بازگشت به قاهره تصنیف وعده می شود و شاهین تسلیم می ابن اصرارهای مکرر ق کـار تـألیف را آغـاز و 1037 مقری پـس از اسـتقرار در قـاهره در شـوال .2کتاب را آغاز کند

ای در کـار سسـت و وقفـه 3»مرکـب عـزمش «کرد؛ اما پس از مـدتی بخشهایی از اثر را تدوین کنـد کـه بـا گفتـار از شاهینی و دیگر دمشقیان دریافت می هایی در همان ایام نامه . حاصل شد

نشـاط « لـذا بـا .4کنند آورند و او را به ادامه کار تشویق می فصیح و منظوم وعده را به یادش می یـک سـال بـه روز طـی مقـری . پرداخـت ، به ادامه و تکمیل کاری که آغاز کـرده بـود 5»کامل

تصنیف این بخش را در هشت باب بـه پایـان م / ق 1038ن سال یکشنبه، بیست و هفتم رمضا اتمـام ؛ لکـن پـس از 7نهـاد بـر آن »الخطیـب التعریف بالوزیر ابـن الطیب فی عرف« و عنوان 6برد

کتاب را با تدوین تاریخ عمـومی انـدلس کامـل که گرفت تصمیم الدین تصنیف شرح حال لسان مـی ن را نیـز در هشـت بـاب و البتـه در حج رو، تدوین بخش دیگر را آغاز کـرد و آ از این . کند

ق1039حجـۀ سـال اتمـام اثـر در ذی نهاد و پـس از عرف الطیب در آغاز تر سامان داد و افزون

.1/75 همو،.1

.1/82 همو،2. .1/96 همو،. 3 .102ـ1/99 همو،.4 .1/103، همو. 5 .9/329 همو، .6ظاهرا یک نسخۀ خطی از این متن کـه بـه اعتقـاد کراچکوفسـکی مـتن اولـی و پیراسـته نشـده . 1/110 همو، .7

وجـود دارد 159در مؤسسـه مطالعـات شـرقی وابسـته بـه آکـادمی علـوم شـوروی بـه شـماره است، الطیب عرف ).579کراچکوفسکی، (


االنـدلس الرطیـب و الطیب من غصن نفحعنوانی که جامع هر دو موضوع باشد به آن داد و آن را . نامید1الدین بن الخطیب ذکر وزیرها لسان

بـدین شـرح الطیب من غصن االندلس الرطیـب نفحبخش نخست، یعنی گانۀ هشت بابهای :است

و بیـان مسـاحت و معرفـی امتهـای » وصف جزیرۀ اندلس اسـت « صفحه، 70، در باب اول هـا، هپیشین و ساکن در آن، وصف محاسن و زیبایی و معرفی شـهرهای بـزرگ و کوچـک، میـو

ریـزی جـزو رشـتۀ به لحـاظ قالـب «جغرافیای اندلس که ی حیوانات، معادن، مصنوعات آن، یعن عالوه، در این باب از به 2.»ای است از منقوالت که با کلمات مؤلف به هم پیوسته فضایل و آمیزه

و حسـبه و نیـز ه از جمله وزارت، کتابت، خراج، قضـا، شـرط ، سیاسی اندلس و تشکیالت اداری .تعلوم و آداب و رسوم مردم آن سخن رفته اس

و عاقبت فاتحان و غنایم فتح و معرفـی » دربارۀ فتح اندلس است « صفحه، 71، در باب دوم .والیان و شرح احوال و روزگار آنان تا تشکیل حکومت اموی

در بیان روزگـار عـزت و شـرف اسـالم در انـدلس « صفحه، به تعبیر خود 90، در باب سوم مویان از عبدالرحمن داخل تـا روی کـار آمـدن ؛ اما در واقع تاریخ اندلس است به روزگار ا »است

الطوایف و نیز روزگار مرابطان بنی عامر و سقوط دولت خالفت و مختصری در باب تشکیل ملوک الطوایف تا پایان این باب بسیار به اجمال احمر که از تشکیل ملوک و موحدان و ظهور دولت بنی

.و فقط در ده صفحه بحث شده استو گزارشـی » الزهـراء ينةمـد وصف قرطبه و جامع اموی و در « صفحه، 180، در باب چهارم

. کاخهای الزهراء و الزاهره و دیگر ابنیه و گردشگاههای آنمفصل از دوران رونق قرطبه بویژه تـن از شخصـیتهای علمـی 308 شرح احـوال مشتمل است بر ، صفحه 580، در باب پنجم

. اند و تکمیل مطالعات خویش به مشرق سفر کرده که عمدتا به منظور کسب علم و دانش اندلسخـارج در میان این بزرگان به شرح حال شماری از کسانی که به قصد سفر به مشرق از انـدلس

ترتیـب .3 نیـز اشـاره شـده اسـت ،انـد ه مغرب در همانجا ماندگار گردیده اما پس از ورود ب ،شده

9/329مقری، . 1 .581کراچکوفسکی، .2 .194ـ186: برای مثال نک. 3


رسـد مؤلـف بـه ولی به نظـر مـی ندارد،، در تنظیم این تراجم وجود های مرسوم خاصی از شیوه / ق238. د( می حالها بـا عبـدالملک بـن حبیـب السـل شرح .نبوده است توجه ترتیب تاریخی بی

زمـان بـا سـقوط غرناطـه در آنجـا کـه هـم ) م 1490/ ق 895. د(آغاز و به ابـن ازرق ) م 852ت است و به طور حجم سرگذشتها از چند سطر تا چندین صفحه متفاو. شود زیسته، ختم می می

معمول شرح حال شخصیتهای برجسته که در تاریخ فرهنگ و تمدن و ادب اندلس نقش اساسی تر اسـت؛ از آن جملـه اسـت اند، مفصل اند، یا به هر دلیل بیشتر مورد توجه مؤلف بوده ایفا کرده

، ابـن سـعید ادیـب، شـاعر، جهـانگرد و )113، ش 325ــ 305، ص 2ج(شرح حال ابـن عربـی ، 3ج (، ابن جبیر )166، ش 480ـ386، ص 2ج (م1286/ ق 685نویس اندلسی متوفی فیجغراالبتـه طـرح ). 216، ش 186 تـا 141، ص 3ج (و ابوحیـان غرنـاطی نحـوی ) 178، ش 110ـ12ص

بسیار زیاد است، مثال در شـرح حـال ابـن سـعید صـفحات زیـادی مطالب استطرادی در این باب ای از آثار او، از جمله گـزارش مفصـل ابـن سـعید دربـارۀ برگزیده اختصاص دارد به ذکر مطالب

جز چند صفحه که شرح حال اوست، بقیه شامل گزارش ابن قاهره؛ یا در شرح حال ابن جبیر به اش به آنها و بیان جبیر از دمشق، ستایش دمشق از زبان شعراء، روابط مؤلف با اهل شام و عالقه

مطالعۀ . نگام حضورش در مشرق با دانشوران مغرب داشته است مکاتبات و مراسالتی است که ه انۀ جهت جریان فکـری اسـت که فیلیپ حتی در تاریخ عرب توجه داده است، نش این باب چنان

.1 چهار قرن نخستین اسالمی از سوی شرق به مغرب و اندلس روان بودهکه در سهو » اند که به اندلس رفته در معرفی جمعی از مشرقیانی است « صفحه، 110، در باب ششم اند و برخی که پس از تن از اعالم ایشان، چه آنها که در اندلس توطن نموده 86بیان شرح حال

این باب با بیان شرح حال المنیذر االفریقی، تنهـا صـحابی . اند نیل به مقصود به مشرق بازگشته ، انـد تا از فاتحـان و والیـان انـدلس عمـد وارد شده به اندلس، آغاز شده و با شرح حال تابعان که

در ایـن بـاب نیـز . همچون ایوب بن حبیب لخمی و سمح بن مالک خوالنی ادامـه یافتـه اسـت توضیحات مفصل مربوط بـه . شرح حالها متفاوت استحجم رعایت شده و ترتیب زمانی تا حدودی

فرهنگ شرقی بـه سـوی انـدلس جریـان داشـت و ،در قرون اول که اسالم به اسپانیا راه یافته بود : گوید وی می . 1

ت نام آن عالمان که از اندلس به طلب علم به مصر و شام و عراق و ایران رفته و به دیـار مـاوراءالنهر و چـین فهرس ولی به قرن یازدهم و قرون بعد وضع دگـر شـد و ، مؤید این گفتار است ،رسیده بودند و مقری از آنان یاد کرده نیز

).741حتی، (ن استزهر و باهلی نمودار آ ت ابنجریان تغییر یافت که سرگذش


، ش 344ــ 339ن، ص همـا (، ابوعلــی القــالـی )32 ، ش 328 ـ305 ص 3ج(عبدالرحمن داخــل حمـویــه الــدین ابــن ، تــاج )59 ، ش 362ـ344همان، ص (ابوالعالء صاعـد لغـوی بغـدادی ،)58

)68، ش 390ــ 381ص همـان، ( خواننـده ابـو زری ) 60، ش 376ـ362همـان، ص (سـرخســی نـذکر انالبـأس « بـا عبـارت محتاطانـه ان مشهور در این باب به شرح حال چهار تن از زن . استدر باب هفـتم نیزکـه ؛)77ـ74، ش 399 ـ396ص (اره شده است ـاش» القادماتالنساء من ـملةج

مقـری شـمار . ایل اندلسیان است به شرح حال جمعی دیگر از زنان اشـاره شـده اسـت بیان فض ن داند و دلیل بسنده نمود در کتاب برشمرده می آنچه به اندلس رفته را بسیار بیش از مشرقیان

کنـد و ایـن توجیه می ،کتابهایش که در مغرب بر جای مانده دور ماندن از به این شمار اندک را با به این باور رسیده نیز شاید او 1»الکلم ما یغنی عن ةاالشار و فی «برد باب را با این عبارت به پایان می

م به شرق آن به جریـان بوده که جهت حرکت علمی جهان اسالم تغییر یافته و از مغرب جهان اسال .افتاده است

در بـاب الخطاب این اثر ، و در واقع فصل ترین باب کتاب صفحه، مفصل 677، در باب هفتم است در علوم و ادبیات و موضوعات گونـاگون » شرح فضایل اندلسیان و درخشش اذهان ایشان «

ریخ و جغرافیـا و خـط، از طب و حساب و نجوم و کشاورزی تا کالم و فقه و حدیث و فلسفه و تا که » فضایلی«مؤلف در این باب برای نشان داد . ویژه ادبیات به معنای خاص، شامل نظم و نثر به

آثـار و از هـای فـراوان ویژه ادبا و شعرا و نمونه برای اندلسیان قائل است، به شرح احوال علما، به ب، متن سه نامه مشهور از ابن پرداخته و به همین منظور است که در آغاز این با اشعار ایشان

نامۀ ابن حزم . ل کرده استـردم اندلس نقـای مـ در فضیلته2دیـنقد و شحزم وزیر، ابن سعیاست نسبت العملی ناد جسته، عکس تکه مقری برای بیان مقصود خود به آن اس ) 22ـ9، ص 4ج (

ی ـفشـرح حـال علمـا و معـربه انتقاد یکی از علمای قیروان از قصور بزرگان اندلس در بیان اما نامۀ ی است بر مکتوب ابن حزم؛ ـذیل ،)27ـ22، ص 4ج (دــن سعی ـ نامه اب ؛وب خویش ـآثار مکت

شـقندی پاسخ این نامه درواقع . اهمیت بسیار است ویژه حائز به )55ـ27، ص 4ج(دی ـشقن آن عصـر میـان علمـای اندلسیان و نشانۀ رقابتی است که در یکی از مغربیان بایاست به تحد

.404/ 3 ،مقری. 1 . منسوب به شقنده، شهری واقع در جنوب اندلس، در شرق قرطبه.2


فضـل و ادب بـا طبـع «مقری در این باب برای اثبات اینکـه . مغرب و اندلس وجود داشته است اشـعار شـماری بـه ذکـر شـرح احـوال و » مردم اندلس، حتی زنان و کودکانشان، آمیخته است

فصـل اطالعات فراوان منـدرج در ایـن .1از زنان فرهیخته اندلس پرداخته است ) تن 30حدود (دربارۀ خاندان بنی عباد که دربارشان به علم و دانش و شعر و ادب شـهره بـوده، حـائز اهمیـت

.استشرح غلبۀ دشمن کافر بر انـدلس و « صفحه، اختصاص دارد به 172 و آخر، در باب هشتم

و بـا بیـان بـر آن غلبـه دارد در این باب که صـبغۀ تـاریخی کـامال . »استقرار مسیحیت در آنجا فاتحان مسلمان در منطقۀ آشتوریاس آغاز گردیـده، ضد ی تشکیل هستۀ اولیه مبارزه بر چگونگ

خطیـب کـه بـه هـای ابـن بسیاری از نامـه . تا سقوط غرناطه تشریح شده است 2جریان استرداد سراسـر ایـن . نصر انشا شده، در این باب آمده است بنی مناسبتهای مختلف از زبان وی و سالطین

افسوس و اندوه عمیق مؤلف به خاطر از دست رفتن اندلس و امید بـه بازگشـت ایـن باب آمیخته با .3اندام به پیکرۀ اسالم است

بـا اختصاص دارد به شرح حـال مبسـوط ابـن خطیـب، چنانکه اشاره شد، دوم کتاب بخشدر هشـت بـاب نخسـت و همچـون بخـش عرف الطیب فی التعریف بالوزیر ابن الخطیب عنوان

:ه استتنظیم یافت . خطیب و معرفی اسالف اوست ، بیان مراتب فضل و دانش ابن صفحه60، درباب نخست

ز تا تکوین شخصیت و توضیح مراحل رشد او از آغا انی زندگ صفحه، شرح 102 در باب دوم، و بیان سختیها و مرارتهایی که در طول زنـدگی متحمـل شـده و نهایتـا نحـوۀ سیاسی و علمی

.مانشقتلش به دست مخدو و مشـایخ ادانتفصـول پـر و پیمـان کتـاب و معرفـی اسـ از ، صـفحه 356 در باب سـوم،

از جملۀ بزرگان این مشایخ، که پیش از این نیز بیان شرح احوال و آثار آنان است؛ الدین و لسانبـیش از . جد بزرگ مؤلف اسـت )م 1358/ ق 759.د( محمد بن محمد مقری ،به آن اشاره شد

.215ـ202 و 110ـ100/ 5مقری، : نک.1

.Recomquistaبه اسپانیولی 2. .432ـ259 همان، .3


و م 14/ ق 8شرح حال این شخصیت علمی قـرن نی حدود یک سوم این باب به یع صد صفحه، و معرفـی آثـار و اسـتادان او اختصـاص ) م 1405/ ق 808. د(خلـدون معاصر مورخ بزرگ ابن

تألیف طةاالحاویژه کتاب به ویش به اقوال ابن خلدون، ونشریسی، مقری در معرفی جد خ .1داردـن مــرزوق خطیــب 2»ریـالتعـریف بالفقیـه المق ـدری فـی النـور الب « و ابن خطیب 781ــ 711( اـب

توان به اطالعات ارزشمندی از خالل این بحث می . و دیگـران استناد جسته است ) 1379ـ1311/ ق . دست یافتم 14/ ق8غرب، در قرن خصوصا مدرباره اوضاع علمی و فرهنگی مغرب و اندلس،

الـدین بـا فحه، درج متن گفتگوها و مکاتبات منثور و منظوم لسـان ص 135، در باب چهارم هـر کـدام از مخاطبـان را پـس از مؤلف ترجمۀ احوال . ملوک واکابر و علمای عصر خویش است

. استآورده متن نامه نقلهایی ، نمونه الدین لسان صفحه، اختصاص یافته به ذکر بخشهایی از آثار 380 در باب پنجم،

ایی، تاریخی، ترجمه ، حاوی مطالب گوناگون جغرافی وی 3برگزیده از مکتوبات منظوم و موشحات البته اسـتفاده از اطالعـات آن همچـون دیگـر بابهـای کتـاب بـدون فهرسـتهای احوال بزرگان؛

دوگـا «ای کـه جملـه صـحت و دقـت هنگام تورق صفحات این باب . تفصیلی بسیار مشکل است : گویـد دوگـا مـی .بیش از هر زمان دیگر قابل لمس است گفته، الطیب نفحتحلیل عمومی ضمن

.4»راهنماست طی دو هزار صفحه چون بیابانی بی صفحه، معرفی آثار و تألیفات ابن خطیب است که طبق برآورد مؤلف بالغ 40، درباب ششم

بـه آنهـا االحاطه طیب خود در برخی از عناوین این آثار همانهاست که ابن خ . شود می اثر 60بر خطیـب پـس از ایـن آن دسته از تألیفاتی است کـه ابـن ،آنچه مقری به آن افزوده . کرده اشاره

در پایان این بـاب بـه . نیاورده، یا به اجمال از آنها نام برده است االحاطهکتاب تألیف کرده و در

.282ـ6/172، همو. 1و » مـیم «را بـا فـتح » مقری«معدود افرادی است که ظاهرا از جمله » ابن مرزوق جد «یا » این مرزوق خطیب «. 2

).6/173: نک( به این موضوع اشاره کرده است الطیب نفحضبط نموده و مقری در » قاف«سکون این سـبک را .های گوناگون است و قافیه ها تقطیعموشح نوعی شعر است که بر یک قافیه استوار نیست و دارای . 3

المنجـد، ذیـل مـادۀ (اش شباهت آن به الوشاح از نظر رنگارنگ بـودن آن اسـت وجه تسمیه . اندلسیها وضع کردند ).وشح

.583کراچکوفسکی، . 4


نقل کرده، به وصف این شـهر، یعنـی سانملای که از قول ابن خطیب در مدح ت مناسبت قصیده المشـایخ و احوال و شرح کرامـات شـیخ ۀبه ذکر ترجم » تبرکا«الرأس خویش و در پایان مسقط

سان، ابومدین یا بومدین شعیب بن الحسین االندلسی، مشهورترین عـارف عصـر ملپیر اندلسی ت ن شیخ در روزگار مؤلف زیارتگاه مقبرۀ ای. جد بزرگ خود پرداخته است و شیخ ) ق 594 .د(خویش .1و مقری خود صدها بار قبر او را زیارت کرده بوده است» دعا در نزد قبر او مستجاب بوده«مردم و

الدین است که از ایـن حه، ذکر نام و بیان شرح حال شاگردان لسان صف 135 در باب هفتم، ابـو عبـداهللا محمـد بـن یوسـف ترین شـاگرد او صفحه به شرح حال بزرگ 115 مقدار، پیش از

کاتب، شاعر و وزیر اندلسی ) م 1393/ ق 795پس از . د(صریحی معروف به ابن زمرک یا زمرک . اختصاص دارد،ترین دشمن استاد خویش تبدیل شد دربار غرناطه که عاقبت به سرسخت

انـدرزهای الـدین و ذکـر پنـد و صفحه معرفی اوالد لسان 192 و باب پایانی، در باب هشتم مخمسـات و مسدسـات و «های ه گون در مؤلف این باب را با ذکر اشعاری از شعر ؛اوست به فرزندانش

.به پایان برده است) ص(در مدح پیامبر اسالم » مقطعات همگـی او را در شـمار ،معاصران مقری و مصادری که نزدیک به عصر او تدوین شـده اسـت

الطیـب نفـح کسانی کـه دربـارۀ .2اند و قریحه او را ستوده ادیبان و شاعران بزرگ دانسته و ذوق در شـمار آثـار ادبـی و ،اند نیز بیش از آنکه آن را یک اثـر تـاریخی معرفـی کننـد تحقیق کرده

تا جایی کـه در ،اند و جایگاه خاصی در میان کتب ادب برایش قائلند نموده ادب قلمداد یتاریخ همـۀ آنچـه دربـارۀ ارزش ؛ امـا 3» بأدیـب یسله فأرق یمل نم«میان ادبای عرب مشهور است که

و جالب است کـه 4کاهد اند، چیزی از ارزش تاریخی و حتی جغرافیایی آن نمی ادبی کتاب گفته

1. 8/ 321. آور اوایـل ، ادیب نـام )م 831ـ743/ ق 216ـ125( که او را در اصالت شعر به اصمعی 175/ 2 خفاجی، :مثال نک .2

کـه نثـر او را بـه 590 که او را جاحظ مغرب دانسته؛ یا ابن معصـوم، 302 /1؛ یا محبی، عصر عباسی تشبیه کرده .الصناعۀ توصیف نموده است بالغت و حسن

در الطیب نفح که بخشی از مقالۀ خود را به بررسی جایگاه 84 ـ82ص بهنام، كةهدی شو: برای اطالع بیشتر نک .3 .میان کتب ادب اختصاص داده است

ن نیز بیان شد کراچکوفسکی به لحاظ جغرافیایی برای کتاب ارزش فروان قائل است تا آنجـا یش از ای که پ چنان .4ص (» های جغرافیایی نادیـده گـرفتن آن میسـر نیسـت در یک گفتگوی عمومی درباره تاریخ نوشته «: گوید که می

ص (»ای نورافزاسـت هـای جغرافیـایی شـعله کتاب مقری به دوران ظلمت نوشته «: گوید ؛ و در جای دیگر می )577583(.


نثر کتاب که هنگام بیان حاالت روحی مؤلف یا سـخن از شخصـیتهای علمـی مـورد توجـه وی هنگام نقل اخبار و حوادث تاریخی و در ادبی است، کامال فنی و مسجع و برخوردار از همه فنون

.1حتی بیان شرح احوال شخصیتهای تاریخی، اسلوبی ساده و روان و به دور از تکلفات ادبی داردترین مراجعی خواهد بـود کـه محققـان در بررسـی تـاریخ انـدلس همواره از مهم الطیب نفح

یخ اندلس را از آغـاز مانده است که تار منابع برجا معدود ر به استفاده از آن هستند؛ زیرا از ناگزیشـده؛ امـا آنچـه اهمیـت تألیف اقتباس نقل و مؤلفی دقیق و امین در به قلم و تا انتها دربردارد

آن را در طبقه نخسـت منـابع موجـود دربـارۀ «العاده به کتاب بخشیده و به قول پروونسال فوق اشتمال بر منقوالت فـراوان از 2»ی استرداد قرار داده اندلس از آغاز فتح اسالمی تا آخرین روزها

کـم مصادر متعددی است که بسیاری از آنها در طول ایـام دسـتخوش حـوادث شـده یـا دسـت که گذشت مقری به کتابخانۀ سلطان سعدی دسترسـی چنان 3.تاکنون به دست ما نرسیده است

کتابهای این کتابخانه پس از انتقال بـه ها برده؛ اما بخش عظیمی از داشته و از کتابهای آن بهره به گفتۀ کراچکوفسکی تا وقتی . اسکوریال از میان رفته است 1671سوزی ژوئن اسپانیا در آتش

اهمیـت و ارزش کـار او محفـوظ خواهـد -و این بعید اسـت –که همۀ منابع وی به دست بیاید .4ماند

توجـه و ارزشـمند بحثی درخـور آنها اقتباس او از ۀ مورد استفاده مقری و نحو منابعبررسی :6اند متعدد و متنوع به پنج دسته قابل تفکیک این منابع.5است

.اقوالی که از دیگران شنیده و آنها را نقل کرده است) 1

برای مثال باب سوم از فصل نخست کتاب را که تاریخ دولت اسالمی در اندلس است بـا مقدمـه کتـاب مقایسـه .1

.کنید2. Provencal, E. levi, "Al-makkari", EI2, VI., p. 187.

.)70ص (اره کرده است، بهنام به نقل از محمد عبداهللا عنان به تعدادی از این کتب مفقوده اشكةهدی شو .3 .583 ص.4 است با اسـتفاده از صـفحات آنهاکتاب و طرق اقتباس مؤلف از منابع این بخش از مقاله نگارنده که بحث درباره .5

. مقاله هدی شوکۀ بهنام تدوین شده است74ـ70 همراه ذکر نام مؤلفان مصادر کتاب را به ترتیب حروف الفبای نام آنها الطیب نفحاحسان عباس در چاپ تحقیقی .6

.)530ـ470 /8مقری، تحقیق احسان عباس، : برای اطالع نک(. آن فهرست کرده است


ماننـد هایش دیده و به شـرح آنهـا پرداختـه، مشاهداتی که خود در خالل سفرها و زیارت ) 2 . استآنچه در مقدمه کتاب آورده

ته و آنهـا را در کتـاب وارد در اختیـار داشـ استادان خود نصوصی که مستقیما از علما و )3در فـاس همچـون اسـتادانش از جمله آنچه از عمو و استادش سـعید مقـری یـا از دیگـر کرده،

.در اختیار داشته است) ق1031. د(فشتالی .را در کتاب ثبت کرده استها و رسائلی که از دوستانش دریافت کرده و متن آنها نامه) 4. از آنها در کتابش نقـل کـرده اسـت های خطی که بسیار کتابها و نسخه تر از همه و مهم ) 5

در ) ق276. د(معرفـی نکـرده، بلکـه همچـون ابـن قتیبـه کار آغاز در را منابعالبته مقری این آنهـا ه هنگام اسـتفاده از در متن کتاب و ب النبال سیر اعالم در ) ق 748. د( و ذهبی االخبار عیون

به منابعکه برای استفاده از این نموده خود در مقدمه کتاب تصریح . کرده استاشاره نام آنها بهگیری از حافظه، یادداشتهایی که همراه داشـته و مراجعـه بـه معـدود کتابهـای بهره«سه روش

. متوسل شده است1»موجود در شرق :و قابل تفکیک به پنج دسته است نیز متفاوت روش اقتباس از منابع

مــثال گفتــه ، بــدون ذکــر نــام مؤلــف بیــان شــده کتــاب،در مــوارد بســیار انــدکی نــام. 1 . 2»المطمح فی«:است

» ذکر ابن حبیب «: مثال گفته است ، بیان شده موارد دیگری نام مؤلف بدون ذکر منبع در. 2 .3»ذکر ابن سعید«یا »ال ابن خلدونق«یا

الفـتح بـن من کـالم «: گفته ذکر کرده، مثال آن نام مؤلف موارد نام منبع را با در بسیاری . 3قال ابن حیان «یا 5»المقتبسةجذوکتابه قال الحافظ الحمیدی فی « یا 4»قالئدالعقیانخاقان فی

.6»المقتبس فی

العلماء االنـدلس تاریخ : اینها استبرخی از کتابهایی که مقری در مشرق در اختیار داشته و از آنها نقل قول کرده .1

). ق776. د(ابن خطیب الحاطۀ ا) ق808. د(ابن خلدون العبر ؛ ) ق403. د(ابن فرضی .315/ 1مقری، .2 .300 و 229. 3 .38، 2همو .4 .196، 1 همو .5 .200. همو. 6


مـثال ست بدون ذکر نام کتاب و نام مؤلف، امنابع از ز استنادش به شماری در مواردی نی . 4 .1»المؤرخین قال غیر واحد من«: گفته در برخی موارد که اندک هم نیست، استناد به اقوال مورخان کرده؛ اما چون کتـاب را در .5

: یـک را نبـرده؛ مـثال گفتـه نـام هـیچ ، نام مؤلف نیز در خاطرش نبوده اختیار نداشته و احتماال ءولقـد ذکـر بعـض علمـا « یـا 3»مغـرب ال وقال بعض مـؤرخی « یا 2»التأریخ بعض کتب رأیت فی «

.5»المؤرخین المحققین من قال بعض« یا 4»المغاربه ابتـدا و ،و نحوۀ ارجاع، دقیق و امـین اسـت و بـا عبـارات خـاص منابع مقری در اقتباس از

آیا کند که نقل قول می؛ عالوه بر اینکه مشخص 6کند انتهای نقل قول را برای خواننده روشن می .7استجز اینها ف یا نقل به مضمون یا تلخیص و عین کالم مؤل

دارنـد کـه فکـر تـدوین اجماع نظر در این اند تقریبا کرده را بررسی الطیب نفحمحققانی که مواد اصلی کتاب نیز ظاهرا در .8 او بوده است ش از رفتن مقری به مشرق در ذهن چنین اثری پی

در حـال حاضـر «کنـد کـه ز کتـاب اشـاره مـی آوری شده بوده و خود او در جایی ا مغرب جمع . »ام آن را به همراه کتابهایم در مغرب جـا گذاشـته بی در این موضوع در اختیار ندارم؛ زیرا مکتو

چنانکه گـویی کند، ه می اشار ،در مواردی نیز به یادداشتهایی که همراه خود به مشرق برده بوده تی کسی حجم عظـیم و مباحـث و موضـوعات مطالبی را در مغرب تهیه کرده بوده؛ از طرفی وق

ممارسـاتی که مقری قـبال بپذیرد دهد این فرضیه را گذارند ترجیح می متنوع کتاب را از نظر می هـا و البتـه یـاری زمینـه کم در اندیشه داشته و به کمک این پیش در طرح مباحث کتاب، دست

.295همو . 1 .230همو .2 .2/112همو، . 3 112 همو .4 . م؛ و نیز ج » انتهی... ذکر ابن بشکوال «1/29، »انتهی... قال ابن سعید « که گفته است 213/ 1: مثال .5و ساق ابن سـعید «1/290؛»...ما نصحه ... وقال ابن خلدون بعد ذکره أن القوطیین « که گفته است 1/189: مثال .6

قال رحمه اهللا : المنصور من کالم ابن سعیدمجةو هذا تلخیص تر «1/310؛ »... فقال ما صورته يةالمغرب هذالحکا فی .، و نیز ج م»... . 189همو، .7یکی احسان عباس است که در مقدمه تحقیقی کتاب پنج دلیل برای مدعای خویش اقامه کرده از این محققان، . 8 .)17ـ15تصحیح احسان عباس مقری، (


تـوان خلـق کنـد؛ و البتـه مـی راسـترگی گرفتن از حافظه قدرتمند خویش توانسته چنین اثـر پذیرفت که دلیل اختالف نقل در موضوعی واحد میان برخی آثـار موجـود و آنچـه مقـری نقـل

کرده اسـت، چنانکـه کرده، همین بهره گرفتن از حافظه است که خود در مواردی به آن اعتراف .»العهد و بعضه کتبته بالمعنی من حفظی لطول«یا » انما نقلتها من حفظی«: گوید می

اثری است ارزشمند و تا وقتی همه منابع آن به دست نیایـد، و حتـی الطیب نفحبه هر روی .پس از آن، ارزش خود را از دست نخواهد داد

کتـاب دانشمندان بـه ایـن های مختلف، که نشانه اقبال نسخ خطی فراوان کتاب درکتابخانه .1 بهنام شمارش و معرفی شده استكة توسط هدی شو،است

چاپهای کتاب

ای ترجمـه )1259ــ 1256 (1843ــ 1840 بیـن سالهای 2پاسکـال گایانگــوس . بــار د نخستیـنکه مربوط به تاریخ مسلمین اسپانیاست به زبـان انگلیسـی تحـت را برگرفته از بخش اول کتاب

در دو جلـد در لندن بـه The history of the muhammadan dynasties in Spainعنوان مجددا بخش نخست در پاریس و ایـن بـار بـه .) ق1277ـ1271 (1861ـ1855در . پ رساند چا

Analectes sur L’histoire el la literature des Arabesزبـان فرانسـه تحـت عنـوان d´Esoagbe مــتن کامــل عربــی کتــاب . منتشــر شــد5 و رایــت4، دوگــا، کرهــل3 دوزیتوســط

چـاپ . مصر به روش غیـر انتقـادی بـه چـاپ رسـید در بوالق م1862/ ق1279بار در نخستینالـدین محیـی . یافـت انجـام م1885/ ق 1302 مصـر در سـال ةياالزهرمطبعةتجاری دیگری در

ویرایشی جدید و انتقادی از کتاب به عمـل آورد کـه در م1949/ ق 1367عبدالحمید در سال جلـد 8در از آن یگـری ویرایش د م1968/ ق 1388احسان عباس نیز در . قاهره به چاپ رسید

.87 ـ86 بهنام كةهدی شو. 1

2. D. Pascual de Gayangos. 3. R. Dozy. 4. I. krehl. 5. w. wright.


الشـیخ دارالفکر بیروت چاپ جدیدی از کتاب با تحقیق یوسـف کرد؛ و سرانجام در بیروت منتشر . ارائه داده استم1998/ ق1419در سال آن یک جلد فهارس با جلد 9محمدالبقاعی در

کتابشناسی

. ق1382 قطر،، بکل مصرء العصر فی محاسن الشعرافةسال ،ابن معصوم ،های اروپای غربی و امریکای شمالی های اسالمی در کتابخانه تکوین مجموعه ،فان رومن است

.1382، سمت ، تهران، مهدی احمدی ویراستۀ،ترجمه زهرا اباذری ، راهنمـای گاهشـماری و تبارشناسـی ،های اسالمی جدیـد سلسله ،باسورث، ادموند کلیفورد

.1381اسالم و ایران، مرکز بازشناسی ، تهران،ای ترجمه فریدون بدره کتابخانـۀ دار احیاء التراث العربی، افسـت، ، بیروت ،الظنون کشف ،حاجی خلیفه کاتب چلبی

.تا بیمرعشی، . ش1366 آگاه، تهران،، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده ،تاریخ عرب ،حتی، فیلیپ

، عبـدالفتاح الحلـو تحقیـق ، الـدنیا ةالحیا ة االلباء و زهر نةریحا ،الدین محمود شهاب خفاجی، .1967 القاهره،

تهران، مرکـز ،آفرین انصاری ترجمه نوش ،ژان سواژه،مدخل تاریخ شرق اسالمی ،ژان سواژه، .ش1366نشر دانشگاهی،

ترجمـه ،های جغرافیایی در جهان اسـالمی تاریخ نوشته کراچکوفسکی، ایگناتی یولیا نوویچ، 1379و فرهنگی، انتشارات علمی ، تهران،ابوالقاسم پاینده

دار ، بیـروت ، االثر فی اعیان القـرن الحـادی عشـر صةخال ،اهللا لالمحبی، محمد امین بن فض .1تا، ج صادر، بی

لسان الدین بـن هااالندلس الرطیب و ذکر وزیر ن غصن الطیب م نفح ،مقری، احمد بن محمد .1419/1998 دارالفکر، ، بیروت، تحقیق یوسف الشیخ محمد البقاعی،الخطیب

. ق1388/ م1968 دار صادر، بیروت،، تحقیق احسان عباســــــ، .1963، 52، ع يتيةالعربی الکو ةجمل ،»الوجود المقری اغرب سفیر فی «،مونس، حسین

، 1، عـدد 7 المـورد، ج جملة ،» و تحلیل سةدرا: کتاب نفح الطیب المقری «، بهنام كة هدی شو .88ـ 63 م، ص 1978

Provencal, E. Levi, "Al-makkari", EI2, Leiden: E. J. Brill, 1991.


1،2سیره و مناقب دوازده امامهای کتاب بر هتاثیر حاکمیت صفوی

چی زاده شانه غالمحسن حسین دانشگاه آزاد اسالمی، واحد دهاقان[email protected]

چکیده

که از لحـاظ مناقب دوازده امام نوشته شده سیره و ۀهایی دربار از قرن دوم هجری کتاب ظهور صفویه و . اند و فرهنگی عصر خویش بوده کمیت و کیفیت تحت تاثیر وضع سیاسی

از آن بـر رسمیت یافتن مذهب تشـیع در ایـران و شـرایط سیاسـی و فرهنگـی حاصـل افـزایش نسـبی ایـن نخسـت در ۀکه این تاثیرات را در وهل نهاد تالیفات مذکور تاثیراتی

در بیان عقایـد عالمان و نویسندگان شیعه با توجه به آزادی بیشتر . توان دید تالیفات می شاهان صفوی . های متعددی در سیره و مناقب امامان نوشتند در این دوره کتاب خویش

ند از ایـن تالیفـات بـه نیز که به دالیل سیاسی و مذهبی بر گسترش تشیع تاکید داشـت با صدور فرامینی مبنی بر این امر و یا به طور غیر مسـتقیم حمایـت ، حتی طور مستقیم

هـای شـیعی در بـین عمـوم مـردم بـه تعمیق اندیشه جهت همچنین در آنان . کردند میکه برخی از پرداختند، چنان تدوین کتب فارسی و یا ترجمه متون عربی در این موضوع

. اند شاهان صفوی پدید آمدهاز بعضی و نام این آثار به فرمان

. صفویه، سیره و مناقب دوازده امام تاریخنگاری شیعی،:ها کلیدواژه

مقدمهخدا به رسول ۀرن دوم هجری همزمان با تالیف سیر ، از همان ق اماممناقب دوازده و سیره کتب

نگـارش در ایـن موضـوع هـای بسـیاری هجری کتاب آغاز قرن دهم و تا آمد درمی رشته تحریر و ) ع( طور عمده، توسط برخـی از شـاگردان ائمـه به ها این کتاب های دوم و سوم قرندر . یافت

سیرۀ ائمه ) اثنی عشری(بررسی و نقد منابع شیعی «این مقاله بخشی از رسالۀ دکتری نگارنده است که با عنوان . 1زاده و دکتر محمدعلی کاظم بیگـی در دانشـگاه آزاد اسـالمی، و به راهنمایی دکتر هادی عالم » از اربلی تا مجلسی

.ان، تدوین و دفاع شده استواحد علوم و تحقیقات تهر .27/11/1385: ، تاریخ تصویب7/10/1385: تاریخ وصول. 2

تمدن اسالمیتاریخ و /122

) ع(، معاصر امـام صـادق )ق128 .د(یزیدجعفی از جابربن.دش نگاری تالیف می ب به شکل تک اغل همین زمینه می توان در .1 است شدهیاد ) ع(های چندی در تاریخ امام علی و امام حسین کتاب

نیز نام ) ع( امام صادق و امام کاظمراویان حفص بن بختری از نوشته امیرالمومنینمولداز کتاب تـرین نیز چند نویسنده پرکار در این زمینه ظهور کردند که از معروف هجری قرن سوم در .2برد

کـه ، اخباری و وقایع نویس معروف شیعی، اشـاره نمـود )ق 283.د( ابن هالل ثقفی بهآنها باید .3 درآوردتحریربه رشته ) ع( وقایع زندگانی امام علی، امام حسن و امام حسین ۀآثاری چند دربار

،ددهـ های مقتل تشـکیل مـی هجری را کتاب های دوم و سوم مورد بحث در قرن آثار از یشمار ابـراهیم از الحسین مقتل ابن هالل ثقفی و کتاب از الحسین مقتل و امیرالمومنین مقتل مانند

.4)ق قرن سوم .د( نهاوندی اسحقبن مه ائمه و جوانب مختلف ه ۀبار آمدند که در پدیدای های مجموعه کتاب اوایل قرن چهارم از

محمدبن احمـدبن تالیف ةئم اال تاریخ های توان کتاب از این آثار می . شدند نوشته می حیات آنان الوری اعالم و نیز الموالید تاج) ق 411.د( شیخ مفید االرشاد، )ق325.د( کاتب بغدادی ثلجابی

تـالیف د االئمـه و وفیـاتهم الموالی تاریخو ) ق 548.د( بن حسن طبرسی فضل اثر باعالم الهدی .5را نام برد) ق 567.د (بغدادیعبداهللا بن احمد بن خشاب

، زمـره اسـت از این که شد نیز در باب مناقب ائمه نوشته می هایی در کنار کتب سیره کتاب ، )ق 405.د(شـریف رضـی نوشـته االئمـه خصائص ،6)ق212.د( بن مزاحم منقری نصر المناقبب الدین راونـدی قط اثر و الجرائح الخرائج ،7)ق436.د( حسین بن عبدالوهاب از المعجزات عیون

). ق 588.د(لی بن شهرآشوب مازندرانی بن ع محمداز آل ابی طالبمناقبو نیز ) ق573.د(

افزایش تالیفات در عصر صفویسـه بـا در مقای تا قرن دهـم قرن هفتم از رسد روند نگارش کتب مناقب و سیره ائمه می نظر به

.141 -140مدرسی طباطبایی،: نک.1 . 283مدرسی، ؛ 28 نجاشی،؛35طوسی، . 2 .13 ،فهرست و طوسی، 16 ،رجالال نجاشی، .3 .92،282 مدرسی، ؛320 نجاشی،؛355، 225،320، 122، 89، 16، 13 طوسی،: نک.4 .1406 ، اهللا مرعشیةي آةمكتب قم، الموالید، تاج،طبرسی؛ 1406 ، قم،مةئ االتاریخبغدادی، ابن ابی الثلج، : نک. 5 .254 ،طوسی. 6 .15/383 ،تهرانیآقا بزرگ . 7

123 / های سیره و مناقب دوازده امام تأثیر حاکمیت صفویه بر کتاب

در حالی است که شـیعیان در ایـن دو سـده، توسـعه این ،1افزایشی نداشته است تر پیشقرون این افزایش چشمگیری در شمار قرن دهم هجری از اما ؛2سیاسی و فرهنگی چشمگیری یافتند

قـرون در هر یـک از .یابد ادامه می دو قرن بعدی نیزدرافزایش این و شود تالیفات دیده می نوع و مناقب دوازده امام نوشته کتاب در سیره 9 کتاب و تا دهه سوم قرن دوازده 12م و یازدهم دهاز ناشـی فرهنگـی و سیاسـی وضع جدیـد ، رویکرد را عامل اساسی در این توان میشک بی .شد

. شمرد شیعه مذهب)ق1135-907( انآمدن صفوی روی کار قابل توجه نیست و تا قرن هفتم اقب ائمه و منهسیرنقش و تاثیر دولتمردان شیعه در تالیف

که به دستور یا برای فرمـانروا یـا امیـری نوشـته نام برد توان شیعه را می عالمانکمتر کتابی از ونخسـت اسـتقالل رای و اندیشـه عالمـان : دو عامل باشد معلول تواند این نکته می . باشدشده

ن کـه آال سیاسی قرار داشتند؛ و دیگـر تحت نفوذ دولتمردان و رج کمتر نویسندگان شیعی که از میان شیعیان دوازده امامی برنیامده بودند تا زمینـه چنـین قدرتمندیهای دولت زمان این تا

از قرن هفتم هجری به بعد همزمان با گسترش نفوذ سیاسی امامیان، شـاهد . گرددامری فراهم .3هستیمنام ایشان تالیفاتی به فرمان بعضی امرای شیعه مذهب و یا به ظهور با هر انگیـزه صفویان .توان یافت میصفویههای بیشتر این گونه تالیفات را در دوره نمونه اما

ها، تالیف و تـدوین کتبـی آن ۀکردند که از جمل های تبلیغی شیعی حمایت می و دلیلی از فعالیت سیره ائمه از ایـن قبیـل و تالیفات مناقب و 4کرد های شیعی را ترویج می آموزهبود که عقاید و

قـرن : با بررسی کتب رجال و فهارس و کتابشناسی ها تعداد این تالیفات در قرون سوم تا دهم به شرح زیر است .1 7 کتاب، قرن هشتم 8 کتاب ، قرن هفتم 13 کتاب ، قرن ششم 5 کتاب، قرن پنجم 9 کتاب ، قرن جهارم 8سوم

. کتاب5کتاب، قرن نهم مغول و گـرایش برخـی از ایلخانان دربار در - مانند خواجه نصیرالدین طوسی و عالمه حلی - نفوذ عالمان شیعه .2

برخی دولتمردان شیعی یا متمایل به تشیع، حاکمیت شـیعیان در سیدنراین ایلخانان به تشیع، ظهور و به قدرت فـراوان تالیفـات ظهور شمار زیادی از دانشمندان و - سربداران خراسان و مرعشیان مازندران مانند -بعضی نواحی

. ایشان، ابعادی از این توسعه می باشندپدید خاندان جوینی حمایت های با و قرن هشتم هجری این تالیفات در اواخر قرن هفتم و اوایل ازنمونه هایی .3

مناقـب از جملـه برخی آثارش در موضوعات مختلف دینی ، از مولفان پرکار این دوران ،مثال عمادالدین طبری ،آمد، همین گونه حسـن بـن علـی سـبزواری بهنوشت ، حاکم اصفهان ،خواجه بهاء الدین جوینی به فرمان را الطاهرین

اجه شمس الدین یحیـی خو، را به دستور امیر سربداریاربلی الغمه کشف کتاب ،ترجم پرکار این عصر نویسنده و م .کردموضوع مناقب را به وی اهدا و دو کتاب دیگر خود در ترجمه به فارسی ،کرابی

'>بـن قلم حسـین به الحسینی عقد کتاب ،هایی که به خواست شاهان صفوی نوشته شد از جمله اولین کتاب.4


در. آمـد حتی شماری از این تالیفات به درخواست و فرمان برخی شاهان این خاندان پدید . بودیاد کرد که نقش قابل توجهی در ) ق984 -930(از شاه طهماسب اول باید، به خصوص بارهاین

سـیره بـه فرمـان موضوع از جمله دو کتاب در ،این دوره داشت در شیعی تألیف بسیاری از آثار .1 و ترجمه گردید تالیف ،این عصر نویسنده و مترجم پرکار ،ای وی و به قلم علی بن حسن زواره

دیده می شود و تنهـا کمتردر زمان دیگر شاهان صفوی چنین فرامینی در خصوص کتب سیره اشاره مفید شیخ ارشاد کتاب ترجمهشعر به م) ق1105 -1077(اه سلیمان توان به فرمان ش می و همۀ آنها درباب سـیره ائمـه اسـت که ایناین قبیل تالیفات درباره عنایت درخور نکته .2کرد

. دادند گویا شاهان صفوی به مناقب نویسی توجه چندانی نشان نمی، تالیفاتی نیز به نـام ایشـان شد می نوشتههایی که به دستور شاهان و دولتمردان کتاب جز

کهتالیفاتگونه این ۀ سابق.3گردید تقدیم میآنان به شاننویسندگان و از سوی گرفت صورت می کـم گردد که دست هشتم هجری باز می قرن به کنیم یاد می از آنها نامه نویسی با عنوان تقدیم

در عصـر . 4الذکر پدید آمـد به نام امیر سربداری فوق ائمهدر این قرن دو کتاب در موضوع سیره تا حـدودی ناشـی از که عالمان شیعه شیوع بیشتری یافت میاننویسی در صفویان، تقدیم نامه

بـه و قضایی و دینی جامعه و مناسبات نزدیکشان با سالطین بود اداری،حضور علما در مناصب تـوان یافـت کـه بـه یک سنت درآمد و تقریبا کمتر کتابی را در این دوره مـی صورت به تدریج

کتب سیره و مناقب نیـز ، شماری از همین ترتیب به .5باشدنشده تقدیم امیر یا وزیری سلطان،

و بـه دسـتور ) تـا بی، گلبهار، یزد،تحقیق جواد مدرسی ( فقه در ، پدر شیخ بهایی ،)ق984.د(الصمد جباعی عبد'> در فقه و به دستور شـاه ) بی تا ، فراهانی ،تهران( شیخ بهاء الدین عاملی از عباسی جامعشاه طهماسب اول و کتاب

.دباش می اولعباس . 2، ورق المناقبی، ترجمه زواره ا؛ 368 /22،تهرانیآقابزرگ .1 .6 ورق محمد مسیح،.2 ، مادی، پیشکش کردن کتابی به بزرگـان مقاصدگذشته از . های مختلفی انجام شود توانست به انگیزه این کار می .3

هـای ایشـان همـواره جایگـاه نگهـداری چرا کـه کتابخانـه ،ساخت فراهم مینیز موجبات ماندگاری و شهرت آن را شـد بـه از این طریق زمینه انتشار این تالیفـات در نـواحی مختلـف نیـز همـوار مـی بسا چه ؛شمند بود تالیفات ارز

دقیقـا مثـل بودنـد؛ که رجال سیاسی و فرهنگی در پی گسترش آن بود موضوع این تالیفات مباحثی اگرخصوص . بوددولتمردانتالیف آثار شیعی در عهد صفوی که بسیار مورد توجه و استقبال

.، صفحۀ قبل3پانوشت : نک. 4

) ق1135 -1105( سـلطان حسـین شـاه که در دوره ، چندان در اواخر عهد صفوی به اوج خود رسید ، این رویه .5 .)3/133 ،جعفریان: نک ( کتاب به نام وی نوشته شد130 از بیش


همچنین. اول، عباس اول و سلطان حسین تالیف شدطهماسببه نام برخی شاهان صفوی مثل اهللا ةنعمـ کشف الغمـه ترجمه مانند ،گردید وزیران تدوین می و امیران از هایی برای برخی کتاب

سـید هاشـم االبرار ةحلي و محمدخان برای امیر )قرن دهم هجری . د( مشهدی رضوی بن قریش .1رای ایمانی بیک وزیرب) ق1109 یا 1107.د(بحرانی

دهد نقش مستقیم یا غیر مسـتقیم دولتمـردان بررسی محتوایی تالیفات این دوره نشان می کتـب از لحاظ محتـوا بـا دیگـر این کتابها تاثیر گذار نبوده و آنها محتوای برآثار این تألیف در

تـاثیراتی چنـین ۀ که زمین دانست آنها تدوین ۀ علل این امر را باید در شیو ازیکی . ندارد تفاوتی تـدوین دراز آن جایی که نویسندگان بـه سـبب اسـتفاده از روش روایـی . ساخت را فراهم نمی

در تصـرف دخل و امکان هایشان مجبور به پایبندی در نقل دقیق احادیث و روایات بودند، کتاب . وجود نداشتمحتوای آنها

صفویان به طور غیرمستقیم نیز بر افزایش تالیفات تاثیر گذاشـت و آن بـه سـبب حاکمیت طبیعتـا عالمـان شـیعه تحـت . مساعدتر برای فعالیت نویسندگان شیعه بـود ۀ شدن زمین فراهم

ع را تبلیغ تشیهای اندیشهتوانستند عقاید و یک دولت شیعه مذهب، بهتر و بیشتر می حاکمیت درتـوان این امر، موجب خرسندی این نویسندگان بود و این خرسـندی را مـی . ترویج نمایند و

ایشـان هایشان از شاهان صـفوی و عملکـرد تجلیل و تمجیدهای مولفان مذکور در مقدمه کتاب ای که به مقدمه دو ترجمه توان می عنوان مثال به .در ترویج و تعالی مذهب تشیع مشاهده کرد

صـورت )ق988.د(ای این عصر به قلم نعمه اهللا مشهدی و حسن بن علی زواره در ةالغم کشفاز در تـرویج مـذهب و شاه طهماسب اسماعیل شاه به ذکر خدمات اشاره کردکه در آن ها گرفته

انیس -کتابش نیز در جایی از )قرن دهم هجری. د( محمد بن اسحق حموی.2اند تشیع پرداخته تیـره ها بالد اسالم در تحت تصرف مخالفـان چون مدت بدان" :گوید در این باب می -ینالمومن

بارگـاه علیـین انجام بوده بدع بسیار واقع و ناشایست بیشمار شایع شده بود چون شاه فلک جاه اسماعیل اناراهللا برهانـه شاه و التنزیل ابوالقاء سلطان ةئمگاه الذی انزل السماء بعدد اال جنت آرام

عالمیان گشاد و در تنفیذ احکام رویپای معاودت بر سریر معدلت نهاد ابواب شفقت و رافت بر و اسـتمالت قلـوب طایفـه ناجیـه سـعی امامیهشریعت و اعالی اعالم ملت و ترویج مذهب حق داعـی حـق ... اما ... ناشایست همت گمارد ابوابموفور و جهد مشکور مبذول داشت و به تغلیق

.1/2بحرانی، ؛ 3 مشهدی، ورق .1 .1 ورق ، المناقبترجمهای، زواره: نک .2


و تخت سلطنت به اعلی حضرت شاه شیعه پـرور خرامیدجابت گفته و به ریاض قدس را لبیک ا المظفر سلطان شاه طهماسب بهادرخان گذاشت و آن جناب ابو... و ناصب رایات ائمه اثنی عشر

و مناهی پرداخت و آثار شنیعه بدعت و رسوم خالف شـریعت بـر مالهیبه قلع و قمع جمیع ... .1"انداخت

کتـاب مناقـب 14 کتـاب سـیره و 19متعددی شامل تالیفات عصر صفویه در ترتیب بدین 2.دوازده امام به رشته تحریر درآمدند

فارسی نویسی

زبـان کتب مناقب و سیره ائمـه بـه نگارش در تالیفات این دوره و درخور توجه محسوس تحولرویکرد بـه البته . گرفت صورت می یا تألیف آنها به فارسی متون عربی ۀترجمبا فارسی است که

-تبلیغی ی خود متاثر از حرکت بلکه،این کتب نداشتتألیف یا ترجمه به اختصاصنویسی فارسی .ه بود دوره شروع شد ایندینی بود که تقریبا همزمان با آغاز

مذهبی به زبان فارسی، به قرن های چهارم و پـنجم هجـری مـی رسـد کـه تالیفات ۀسابق در بـین امـا ؛3شـد مـی از جمله تفاسیر و کتب اخالقی به فارسـی تـدوین دینیمتون از برخی و با گسترش تشیع در نواحی فارسـی زبـان از قرن ششم هجری به بعد تالیفات فارسی شیعیان

درکه در قرن هشتم و نهم هجری دسـت کـم شـش تـالیف فارسـی ، چنان 4دهابه افزایش ن رو .5 سیره و مناقب ائمه سراغ داریمۀزمین

فارسی سـازی در مهمی نقش ، یافتن مذهب تشیع در ایران از طرف شاهان صفوی رسمیت به دالیل مختلف خواهان آن بودندـ در صفویان که –زیرا ترویج مذهب تشیع ؛این متون داشت

.141 ،ویحم: نک.1 .11 و 10رفاعی، معجم ما کتب عن الرسول و اهل بیته، جلد : نک.2 .)ق 505 .د( از جمله برخی کتب خواجه عبداهللا انصاری و امام محمد غزالی.3 روضاز جمله تفسـیر ) قرن ششم هجری .د(های ابوالفتوح حسین بن علی رازی توان به کتاب در این زمینه می .4

الــنقض و کتــاب) 11/261تهرانــی،آقــابزرگ :نــک ( و روح االلبــاباالحبــاب روح کتــاب و لجنــانالجنــان و روح ا. د( طوسـی نصیرالدیندر قرن هفتم نیز باید از تالیفات خواجه . اشاره کرد ) قرن ششم هجری .د (رازی عبدالجلیل

.نام برد، ناصریاخالق و ،الوجود واجب اثبات رساله ، االقتباساساس ) ق672 و حدیثااربعون ، االبرارةحتف ؛ بن حسین سبزواری حسن االرواح ةحرا ورامینی، الکبار احسن :اینها است این کتب .5

. نویسندگانی ناشناساز عصرهم و خلفاء ةئم االتاریخ و ةئم االتاریخ طبری، عمادالدین الطاهرین مناقب


شـماری از عالمـان لذا شد؛ از این طریق میسر می ،زبان بودند ایران که عمدتا فارسی مردم بینهای مذهبی و عقیـدتی بـرای فارسـی زبانـان نگارش کتاب به 1 هند ۀو شبه قار ران شیعی در ای هـای نخسـت تا دهـه . مشمول این حرکت گردید نیز تالیفات سیره و مناقب ائمه و 2دست زدند

کـه نوشـته شـد فارسـی هجری، یازده کتاب در باب سیره و مناقب ائمه به زبـان دوازدهم قرن -930( دوره شـاه طهماسـب اول رسـد کـه به نظر مـی . استارزب هاآن در صفوی نقش شاهان

انـیس زیرا سـه کتـاب از کتـب مـذکور یعنـی ه است؛ حرکت بود این برای فعالیدوره ) ق984 حسـینی حـائری اهللاةنعمولی بن السرائر نوارا، )ق938تالیف( حموی اسحق بن محمدمنین ؤالم نویسندگانشان که ،)ق 950یا 940.د (ردبیلیاالحق عبد بن حسین المناقب تاج و) ق981تالیف (

یـک از هیچ چه در اگر ه،ر این زمان به رشته تحریر درآمد د ،از مولفان پرکار عصر خود هستند در عملکـرد او ولـی ،3 نشده که به فرمان شاه طهماسب نوشته شده باشند تصریحاین سه کتاب

صـوص در موضـوع مـورد بحـث را بـه خ کتب مـذهبی و ترجمه تالیف بهترغیب عالمان شیعه بـه کهاسترآبادی القدسفوحات این آثار به جز کتاب بقیه. تاثیر دانست بی توان در این کار نمی

دوازدهم شده، در نیمه دوم قرن یازدهم و اوایل قرن نوشته ق1017ام شاه عباس اول در سال ن . استنگارش یافتههـای آنهاسـت کـه از تکلفـات و دشوارنویسـی نثر فارسی روان و سـاده ، تالیفات این ویژگی

گسترۀ وسـیع توان در دلیل آن را می و است فات فارسی این دوران به دور برخی تالی درمعمول .4مردم عادی بودنداز مخاطبان این آثار جست که به طور معمول

ور دیـوانی و اداری کـه ابتـدا در امـ یافـت د رواج های چهارم و پنجم هجری در شبه قاره هن زبان فارسی از قرن .1 ادبی هندوستان درآمد بـه وهای هشتم و نهم هجری به بعد به صورت زبان علمی تدریج از قرن به کاربرد داشت و

.نوشتند به فارسی میرا کتاب هایشان ،طوری که اغلب عالمان و ادیبان این سرزمینوی سهم . است المناقبتاجمولف کتاب ) ق950.د(، تاج الدین اردبیلی نههای قابل توجه در این زمی شخصیت از .2

بـه چنان که اغلب آثار وی کـه عبـداهللا افنـدی نـام بـرده، ، ادبیات دینی این دوره داشت سازیبسزایی در فارسی ، عصـر همچنین فیض کاشانی از عالمـان بنـام ایـن ،)103 -98 /2 ،عبد اهللا افندی : نک. ( است فارسی نوشته شده

چهل و نه اثر فارسی نـام بـرده شـده ، و از نویسنده پرکاری چون محمدباقر مجلسی دارد فارسی ی به کتب متعدد .)1/118خوانساری، : نک (است

،عبداهللا افنـدی : نک( گردیده است تالیف طهماسب گفته شده که به نام شاه اردبیلی المناقب تاج فقط در مورد .32/ 103(. نـد، ا ههایی در همین بـاب را بـه فارسـی برگردانـد مترجمان این دوره که کتاب اظهاراتتوان در می این نکته را .4

. کردمشاهده


به فارسیترجمه. گرفـت نیـز صـورت مـی ائمـه و مناقـب سـیره هـایی از متـون کنار تالیفات فارسی، ترجمه در

سـن بـن هـای ح ترجمـه ماننـد ،پدپد آمد های هشتم و نهم قرن درها این ترجمه هایی از نمونه الدین قطب المهج مباهج و اربلی مةلغ ا کشفاز ) قرن هشتم هجری .د(حسین سبزواری شیعی

.1کیدری نگاهی .2ید آمد پد متون دینی رایج در محافل شیعه از بسیاری های صفویان ترجمه در دوره

نویسـندگان از اثـر های دهم و یازدهم بیش از پنجاه دهد که در سده به کتب فهرست نشان می به فارسی ترجمه ) ، تفسیر، سیره، فقه و ادعیهکالم( و متاخر شیعی در موضوعات مختلفمتقدم

.3شده استالمــان داشــتند و بــه طــور رســمی از ع ای در ایــن زمینــه سیاســت ویــژه،صــفویشــاهان

از ایـن توصـیه هـای شـاهان هـایی نمونـه . ترجمه آثار عربی شیعه بپردازنـد بهخواستند که میکـه دوران تثبیـت دولـت ) ق984–930( شـاه طهماسـب اول دورهدر . صفوی در دست اسـت

بـا هـدف دقیقا ،آید می برهای مترجمان این کتب مقدمهاز چنان که ، این حرکت ،استصفویه اهللا مشـهدی بـر ةنعم نمونه در مقدمه عنوان به . میان سنیان ایران دنبال گردیدترویج تشیع در

،طالب ابی بنلی عکرذکم بسجال منوایز بنا بر حدیث چون" : آمده چنین مةلغ ا کشف ترجمه

حاکمیـت زمـان ، در هـا ایـن کتـاب .2/163 تهرانـی، ؛ آقـابزرگ 1/176عبد اهللا افنـدی، ؛ 1سبزواری، ورق : نک .1 امـارت ظـاهرا . شـده اسـت همـ ترج بداری امیـر سـر خواجه شمس الدین کرابـی سربداران در خراسان و به فرمان

. بدون نقش نبوده است متون سیره سازیفارسی نهضت در ،سربداران در سبزوار... «، زیسـته که در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم می )2-1ص، ( قفطی یالحکما تاریخبه گفته مترجم . 2

از لبـاس الفـاظ عربـی در ... لیه، به مساعی جمیلۀ علماء اعالم عرایس اکثر علوم متداولۀ عقلیه و نق ... در این اوقات .»...گری آغازیده کسوت لغت فارسی بر بالغ نظران عرصۀ دیده وری جلوه

ۀترجمـ اللطـائف ةطـراو ، فهـد حلـی ابـن الـداعی ةعد ۀترجم ة النجا مفتاحتوان از این کتب به عنوان نمونه می .3 را نام بـرد حلی عالمه حادی عشر باب ۀ صدوق و ترجم شیخ االعتقادات ۀ ترجم ةالنجا ةسيلو ، طاووس ابن الطرائف

بل توجه ایـن کـه در همـین قا. گرفته است ای و در زمان شاه طهماسب انجام که اغلب به قلم علی بن حسن زواره ای، بن حسن زواره مثال علی ،شد به فارسی ترجمه می، بودشیعیانهایی از اهل سنت نیز که مورد قبول عصر کتاب

آقـا (نامید المناقب ةمج الطالب فی ترةعمد طلحه شافعی را به فارسی ترجمه کرد و آن را ابن ولؤالس مطالبکتاب .)14 /10 رفاعی،؛340 /15 بزرگ تهرانی،


ذکـر به 1)مقصود، محمدخان از امرای دوره صفوی است( اوقات مجلس آن منصب عالی اکثردر و همواره خاطر عاطر آن جامع مفاخر، متوجـه بـر ایـن بود یحلن و م شاه اولیاء، مزی مناقب آن

مردم آشکار شود و معلوم و مقرر بود که بیشتر مردمان این زمان، میانبود که تولی و تبری، در طیبین غافلند و معرفت ثواقب مناقب ایشان به تفصیل حاصل ندارند، فرمـود ائمهاز اکثر احوال

پارسیترین کتب است در این باب، اگر کسی به جامع که مةئ اال ةف فی معر ةالغم کشفکه کتاب .2"ر معرفت امامان کامل و تمام شوندکند نفع آن عام شود و موالیان، همه د

شاه طهماسب صفوی و به دستور وی صورت عهد که در نیز، ةالغم کشف دومین ترجمه در در ترویج شاه اسماعیل و شاه طهماسب خدمات ذکر پس از مترجم در مقدمه جلد اول، ،گرفتهدارد کـه بهتـرین روش در مجادلـه آن اظهـار مـی ۀ نحـو و درباره برخورد علمی با سنیان تشیع

جامع این امـور که ةالغم کشف مسلمه است و چون کتاب مقدماتاستفاده از کلمات مشهوره و ربی مسطور بود و فارسی زبانان را از آن، حظ شامل و بهره کامل نبـود پـس لغت ع به... ": است

رقـم خدام امیر کبیر واجب التوقیر، عنان همت به صوب این مقصـود معطـوف داشـته، بنابراین سخنان به وضوح، سیاست این .3"تفریس مجلد اول از کتاب مذکور به اسم این فقیر حقیر زدند

نیـز و الغمـه کشف همزمان از تقریباا نشان می دهد و دو ترجمه فرهنگی عصر شاه طهماسب ر بر فعالیت فراوان این حرکت در شاهدی 4تواند زمان می همین در طبرسی احتجاجدو ترجمه از

عهد صفوی البته با شدت کمتـری ادامـه یافـت و کتـاب اواخراین حرکت تا . عصر مذکور باشد .5 ترجمه شد مفید نیزشیخ ارشادهای دیگری مانند

بـر نـواحی خـارج از قلمـرو نهضت فارسی سازی متون سـیره و مناقـب که رسد نظر می به در هندوسـتان نیـز ، حکومت طهماسـب اول همزمان با طوری که به ،صفویان هم تاثیرگذار بود

راوندی 6 و الجرائح الخرائج می شد و نمونه آن ترجمه کتاب دنبال به فارسی این آثار کار ترجمه

.1105 /3 ، جعفریان.1 .2 ورق ، مشهدی.2 . 1ای، ورق زواره.3 . اهللا رضوی و نظام الدین احمد غفاری انجام شده استةنعمای، بن حسن زوارهعلی این ترجمه ها به قلم .4 .محمد مسیح، ترجمه االرشاد: نک .5 از کتاب هایی است کـه ،) ق 573 .د( راوندی الدیننوشته قطب ) قم، موسسه المهدی، بی تا ( و الجرائح الخرائج .6

. بعد از خود بوده است شده و منبع بسیاری از تالیفات نوشتهدر باب معجزات و مناقب ائمه


ای سـلطان بـر طهماسـب ف نامی از مقربـان شـاه محمدشراست به قلم 1 المومنینةيکفا نام با ). ق998 .د(ابراهیم قطب شاه

علـی بـن به طـور مثـال ؛مترجمان به طور عمده از عاالمان و یا نویسندگان طراز اول بودند تحصیل کرده دهم ، نزد عالمان زمان خود مثل محقق کرکی قرن مشهور مترجمای حسن زواره

صـاحب بـود و هـر دو سـندگان پـرآوازه ایـن عصـر نظام الدین احمد غفاری هم از نوی یا و 2بوددهد کـه ترجمه شده در این دوره، نشان می نام کتب فهرست به توجه .3تالیفات متعددی بودند

بـل کردند کـه از ارزش و اعتبـار قا هایی را انتخاب می کتاب اغلبهای خود مترجمان در ترجمه به عنوان اربلی، بن عیسی علی ةالغم کشف توان به کتاب ن قبیل می از ای .بودندقبولی برخوردار

به دلیـل اتقـان آن در اسـتفاده از مĤخـذ که اشاره کرد اولین کتاب ترجمه شده در موضوع خود انمترجمـ ظهـارات ا .رود حاکم بر آن، کتابی ارزشمند به شمار می عالمانهمعتبر و نگرش نسبتا

بـن قـریش رضـوی حسـینی مشـهدی در مقدمـه اهللا مـة نع .این کتاب گویای همین نکته است علـت انتخـاب آن گسترش تشیع در بـاب در، پس از اشاره به اقدامات شاهان صفوی اش ترجمه

" ائمـه طیبـین احـوال " و " مناقـب ذکـر "درترین کتـاب دارد که جامع می برای ترجمه اظهار که در عهد شـاه طهماسـب صـفوی و بـه دسـتور وی نیز، ةلغم ا کشفه دومین ترجم در 4.است

":گویـد با اشاره به علت ترجمه کتـاب، مـی ، جلد اول ۀ گرفته مترجم ناشناس، در مقدم صورتمه باشد و بهترین تالیف است که به کلمات مشهوره و مقدمات مسل آن احسن در مجادله طریق

جاحـدان کـه ]باشد می[بار مشهوره و مقدمات مسلمه آن، مشتمل بر اخ کهو زیباترین تصنیف اعتـراف بـه ضـرورت مذهب را از تسلیم آن، گریزی و معاندان را از قبول آن گزیری نیست و به

و جامع مقدمات مسلمه است مقرره که مجتمع اخبار است ةلغم ا کشفآن می باید نمود، کتاب ایـن کتـاب بـر اهمیـت و اعتبـار آن تاکیـد اش از ای نیـز در ترجمـه بن حسن زواره علی .5"...

تالیف آن، به قلم حسـن بـن ازترجمه این کتاب فقط چند دهه پس عالوه بر این ها .6نماید می

. المعصومینةئم المومنین فی معجزات اةيکفامحمد شرف خادم، : نک .1 .395/ 3عبداهللا افندی، : نک .2 .4/74، تهرانیآقابزرگ .3 .2 مشهدی، ورق .4 .1105 /3جعفریان، . 5 .1108 /3 ، جعفریان؛2 و 1، ورق ای زواره. 6


)ق984–930( طهماسـب اول شـاه عهـد و نیز سه بار ترجمه همزمـان آن در حسین سبزواری . تلقی شود استقبال مردم از آن وتواند دلیلی بر موقعیت ممتاز کتاب خود می

نتیجه

روی کار آمدن صفویان از دو جنبه بر تالیفات سیره و مناقب تاثیر گـذار بـود نخسـت ایـن کـه تعداد تالیفات مزبور در این دوره افزایش یافت و دیگر ایـن کـه حرکتـی کـه در جهـت فارسـی

بک و و آثـار بسـیاری بـا سـ در این دوره تسریع شـد ،سازی متون سیره و مناقب آغاز شده بود ترین آنها در متن مقاله اشاره شده محتوای متأثر از مقتضیات این عصر تدوین گردید که به مهم

.است

کتابشناسی .ق1403 بیروت، داراالضواء، ،ةلشيع الی تصانیف اةيعالذر تهرانی، آقا بزرگ

غالمرضا موالنا به کوشش و آله االطهار، االبرار فی احوال محمد حلية بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان، .ق1441، مية المعارف االسالةسسجا، مو بحرانی، بی .ق1406قم، ، ئمهتاریخ اال، ابن ابی الثلج، بغدادی

حـوزه و دانشـگاه، ۀقـم، پژوهشـکد فرهنـگ و سیاسـت، دیـن، صفویه در عرصـۀ رسول، جعفریان، .ش1379

ان، بنیـاد بعثـت، میرهاشـم محـدث، تهـر بـه کوشـش انـیس المـؤمنین، حموی، محمدبن اسحاق، .ش1363

.ق1390تا، ، تهران، بیالجنات روضاتخوانساری، محمدباقر، .تا قم، مؤسسه المهدی، بیالخرائج و الجرائح، قطب الدین، رواندی،

.ق1416 آل البیت، ةسسقم، مومعجم ما کتب عن الرسول و اهل بیته، رفاعی، عبدالجبار، .ش1381 اسالمیه، تهران،، المناقبۀترجمحسن، بن ای، علی زواره

. مرعشی اهللاية آ کتابخانهقم، 6740 شماره ، خطی، نسخۀترجمۀ المناقب، ــــــــاهللا ، قم، کتابخانه آیت 12198 شماره ، نسخۀ خطی، ترجمۀ کشف الغمه سبزواری، حسن بن حسین،

.مرعشی . قم، مکتبهالموالید، تاجطبرسی، فضل بن حسن،

عبـدالعزیز طباطبـایی، قـم، کوشـش بـه ، و اصـولهم ةلشيع ا کتب هرستف بن حسن، حمدطوسی، م


.ق1420 آل البیت،ةسسموسید احمد حسینی اشکوری، قم، به کوشش ، و حیاض الفضالء ءریاض العلما اهللا افندی اصفهانی، عبد

.ق1401 اهللا مرعشی، ةيکتابخانه آ دارایی، تهران، دانشگاه کوشش بهین ترجمۀ فارسی از قرن یازدهم هجری، به ،تاریخ الحکماء قفطی،

.ش1371تهران، ، مشـهد، 9527 شماره نسخۀ خطی،،المعصومینةئمالمومنین فی معجزات ا ةيکفامحمد شرف خادم،

. آستان قدس رضویۀکتابخان . اهللا مرعشیةي، قم ، کتابخانه آ7230 شماره نسخۀ خطی،، االرشادۀترجممحمد مسیح،

، ترجمه سید علی میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری ن، مدرسی طباطبایی، سید حسی .ش1383، ی و رسول جعفریان، قم، کتابخانۀ تخصصی تاریخ اسالم و ایرانقرائ

کتابخانه آستان ، مشهد، 6740 شماره نسخۀ خطی، ، ةمغلاترجمۀ کشف اهللا بن قریش، نعمةمشهدی، .قدس رضوی

.ق1403 النشر االسالم، سسةؤم، قم، الرجالنجاشی، احمدبن علی،

شیوه نامه اسالمی دانشگاه آزاد اسالمی ملل نامۀ تخصصی گروه تاریخ و تمدن نیمسال، تاریخ و تمدن اسالمی

ریۀ مجله مشتاقانه از دریافت جدیدترین دستاوردهای پژوهشی هیأت تحری. واحد علوم و تحقیقات است در مجله استقبال استادان و پژوهشگران حوزۀ تاریخ، فرهنگ و تمدن اسالم و ایران جهت انتشار

:یابد که دارای مشخصات زیر باشد مقاالتی در این مجله امکان چاپ می. کند می .ای دیگر فرستاده نشده باشد مقاله پیش از این در جایی دیگر چاپ نشده و همزمان به نشریه. 1 . باشد پژوهشی–مقاله درخور نشریات علمی . 2 .رعایت شود) فرهنگستان زبان و ادب فارسیمصوب(در نگارش مقاله دستور خط فارسی . 3ها به مقاله کلمه همراه با کلیدواژه150های فارسی و انگلیسی حداکثر در چکیده مقاله به زبان. 4

.پیوست گرددابن اثیر، : ارجاعات در پایین صفحه و با ذکر نام خانوادگی یا اشهر مؤلف آورده شود، برای نمونه. 5

7/41. :شود از دو یا چندین اثر از یک نویسنده استفاده گردد به شیوۀ ذیل عمل میهرگاه : تبصره

.2/178، اسدالغابه؛ ابن اثیر، 9/171، الکاملابن اثیر، : آورده شود در پایان مقالهبه شکل زیرو کتابشناسی به ترتیب الفبایی . 6

، نام ناشر، مترجم، محل انتشارنام خانوادگی یا اشهر مؤلف، نام مؤلف، نام کتاب یا مقاله، مصحح یا .سال انتشار

:اختصارات به صورت زیر آورده شود. 7 .حکومت= میالدی، حکـ = شمسی، م = قمری، ش = درگذشته، ق = د .شکل التینی اعالم و اصطالحات تخصصی در پاورقی آورده شود. 8المعارف اسالم ةشیوۀ آوانگاری اعالم تاریخی و جغرافیایی در چکیدۀ انگلیسی براساس الگوی دایر. 9

.باشد) EI2(چاپ لیدن هنام و نام خانوادگی، مرتبۀ دانشگاهی، نام دانشگاه یا مؤسس(مشخصات کامل نویسندۀ مقاله . 10 .ای جداگانه به مقاله پیوست گردد هدر صفح...) نشانی پستی، شماره تلفن، پست الکترونیکی،متبوع

آن به دفتر مجله ارسال CDماشین شود و دو نسخه از مقاله به همراه wordمقاالت در محیط . 11 : در تایپ موارد زیر رعایت شود.گردد

فاصله ،11ها با فونت ، فهرست و چکیده12با فونت Nazanin Bقلم فارسی در متن مقاله -الف آن یک سانتیمتر نسبت به متن مربوطه دارای چکیدهحاشیه سمت راست و چپ و singleسطرها

؛)گیرد تمام چکیده در یک پاراگراف قرار می(تورفتگی بیشتر ؛10ن پاورقی با فونت مت -ب

تاریخ و تمدن اسالمی/ 134

؛با یک فونت کمتر از متن مربوطه Times New Romanقلم انگلیسی -ج ؛12با فونت Enterقبل از هر عنوان اصلی یک -د ؛ سانتیمتر5/0عنوانها و اولین پاراگراف بدون تورفتگی و پاراگرافهای بعدی با تورفتگی به اندازه -هفاصله نباشد و بعد از آنها یک ) ؛ (و نقطه ویرگول (:)دو نقطه ) ، (ویرگول ،(.) قبل از نقطه -و

Space )باشد) فاصله. . صفحه تایپ شده فراتر نرود25حجم مقاله از . 12 .جله در ویرایش مقاالت آزاد استم. 13 .مقاالت دریافتی به هیچ وجه بازگردانده نخواهد شد. 14

برگ درخواست اشتراک تاریخ و تمدن اسالمیمجله

:مشترک گرامی 1111را بـه حسـاب شـماره ) ریال برای هر جلد 000/10مبلغ (وجه اشتراک -

1017بانک ملی ایران، شعبه دانشگاه آزاد اسالمی، واحد علوم و تحقیقـات، کـد .واریز فرمائید

تهـران، حصـارک، واحـد : نیبرگ اشتراک را همراه با اصل فیش بانکی به نشـا - الهیات و فلسفه، دفتر مجالت، ساختمان علوم انسانی، دانشکدۀ علوم و تحقیقات،

.د ارسال کنی1477893855کد پستی . مجله را از تغییر احتمالی نشانی خود مطلع کنید- .دش زوده خواهد اشتراک افبه حق درصورت افزایش بهای مجله، - ژ

را درخواسـت اشـتراک بـرگ مجله را دریافت دارید، یعد ب های شماره یداگر مایل . فرمائیدتکمیل و ارسال

...: ..............................شغل: ........................................................... نام و نام خانوادگی : ............................... دانشگاه/ سازمان .............:..............تعداد نسخه درخواستی ...................: ........از شمارۀ

ریال. .......: .........................به مبلغ .....: ....................................... شمارۀ فیش بانکی

: ..............................................................................................................................نشانی :..............................................صندوق پستی............................................ :کد پستی

: ....................................... تلفن: ................................................... نمابر....................................... Email:

امضاء

6 /Abstracts

the Arabic texts regarding this subject. So some of these works appeared either after some kings’ charters or dedicated to one of them. Keywords: Shi’ite historiography, Safavid dynasty, life style and virtues of the twelve Imams.

Tārīkh wa Tamaddun-i Islamī /5

Maikkarī and Nafh al-Tīb Sh. Rowghani

Samt

Nafh al-T īb is among the resources of the last days of Muslim Spain (Andalusia) that its author in his ultimate years of life literally portrayed this land and its people in it. This book is neither a pure history nor a biographical dictionary; but somehow an encyclopedia regarding history, literature and geography of Andalusia, and also biography of its personalities, from the beginning of the Islamic period to the decline of Granada. This article conveyed Mikkarī’s biography and his most important work, Nafh al-Tīb, and also its historical and cultural value and importance. Because of requirements of the subject matter, some points of the cultural and social history of Maghrib and Andalusia were proponded. Keywords: Mik karī, Nafh al-Tīb, Andalusia, Ibn Khat īb.

Influence of the Safavid Sovereignty on Compiling the twelve Imam’s Life Style and Virtues

Dr. Gh. Hoseynzadeh Shanechi

IAU, Dehaghan Branch Since the 2nd century many books have been written about life style (sīra) and virtues (manāk ib) of the twelve Imams. Those books, quantitatively and qualitatively, have been under influence of the political and cultural circumstances of their ages. Appearance of the Safavids and then recognition of Shia (as the formal doctrine), and the later cultural and political situations influenced the mentioned works: first of all, on their increase. Many Shi’ite religious scholars and authors, because of more expression freedom, in that age, composed many books relating to the life style and virtues of the Imams. The Safavid kings, because of some political and religious proofs, directly and indirectly, and even through issuing charter, supported and emphasized on the expansion of Shia. The kings also in order to deepen Shi’ite thoughts among the public, paid attention to compiling Persian books or translating

4 /Abstracts

s Viewpoints on the Islamic ’nūaldKhAn introduction to Ibn Civilization Decline

Dr. Y.Jafarzadeh

IAU, Tabriz Branch

Despite the whole ontological and epistemological paradigms which believe that the Essence and Attributes of God transcends this world and consequently seek knowledge in metaphysics, Ibn Khaldūn as a Tunisian Muslim philosopher and sage, in 8th century A.H., presents an interpretation of Islam religion that accordingly, despite the Divine Essence being transcendental, His Attributes as ‘Umrān (civilization) has an eternal process in society and history. Thus “knowledge” and “power” are symbols and fables of truth at society level. So he established a new paradigm by the name of ‘ilm al-‘Umrān (science of civilization). Because of Divine Presence and His Everlasting Creation in society and history, through causes and effects, the paradigm is based on post-essentialism. In this paradigm, the realm of intellectual activity, is neither mere matter nor absolute and abstract metaphysics, but an indeterminate and moderate realm between material and a supernatural one, in history. Islamic rationality and philosophy lagged behind the history, also the Islamic civilization lost its fluidity and balance, because of rationality’s concentration on “imperceptibly metaphysical-spiritual essence”, Ibn Khaldūn thought. In this manner, the Islamic civilization was involved in stiffness and deterioration. Therefore the Muslim’s material and spiritual improvement require their epistemological attention to society and history, and at the same time keeping the balanced gap between truth-bestowing society and identity-bestowing social cohesion (asabiyya). According to his thought, in Islamic states, religion is the origin of this gap and a moderately social structure. Nevertheless, in his thought development, determining of ruler’s will as the agent of fulfilling religion’s role in society, was replace with “law” -that is based on intellect and narration.

Keywords: Islamic civilization, decline, ‘ilm al-‘Umrān, society, history, religion, law.

Tārīkh wa Tamaddun-i Islamī /3

map of the world Turkish tribes and nation’s geographical areas; the circumstances of acceptance of Islam by the Turks; and also the cultural, social and political situations of Qarakhanids. The mentioned characteristics settled the work among the important resources, especially in historical, geographical and administrative system of its era. This article which studies the reflection of history in the Kāshgharī’s Dīwān, intends to present the importance of this work regarding the variety of historical subjects. Keywords: Kāshgharī, Dīwān Lughātal-Turk, Turks, Turkish Literature, History of Turkish nations.

Ibn Abī Zar‘ and Rawd al-Kirtās

Y. Farahmand IAU, Science and Research Branch

This article is a survey of one of the most important local historical books of maghrib especially in Marinid’s period, entitled al- Anīs al-Mut rib bi Rawd al-K irt ās fī Akhbār Mulūk al-Maghrib wa Ta’rīkh Madīna Fās. This article is to recognize the real author’s identity, considering different views regarding this questionable subject, and also to represent method of composition, the style of writing, the author’s resources and status of the work among the same historical writings of Marinid’s era by revising context of the book, and then comes to conclusion that ’Abulhasan b. Abdullā b. Abī Zar‘ was the author of at least the main part of the book or its draft. Since Marinids and Fez were brought under consideration, the work was imbued with genealogy and flattery. Whereas the author used to live at the age of Christian reconquest of Andalus, he recorded in a simple and fluent prose, valuable details of the event, especially the last wars between the Muslim and Christian in Marinid’s era. Finally it should be pointed that the author took advantage of coins, epigraphs, written sources and his eye observations well, to interpret the historical matters.

Keywords: local histories, Ibn Abī Zar‘, Marinids, Rawd al-Kirt ās, maghribi historiography, Fez.

2 /Abstracts

Glancing over Thābit’s biography, this article is to introduce his two important works i.e. al-Ta’rīkh al-Kabīr and Akhbār al-Karāmita. In order to show the importance of his Ta’rīkh and to determine how much of it is extant, Abū ‘Alī Muskwayh’s references to it in his Tadjārib al-’Umam is considered. Finally, it is hypothesized that ’Akhbār al-K arāmita was a part of al-Ta’rīkh al-Kabīr and became an independent book later. Keywords: Thābit b. Sinān S ābī, historiography in Islam, Abū ‘Alī Muskwayh, Tadjārib al-’Umam, Akhbār al-K arāmita. Abū l-Hasan Alī b. Mahdī Māmatīrī a Traditionist and a Man of

letters from 4th Century

M. Moallemi IAU, Sari Branch

Abū l- Hasan Alī b. Mahdī al- Māmatīrī was a unknown traditionist and a

man of letter who lived in the forth centuryA.H. Recently a manuscript of his book named as Nuzhat l Absār va Mah āsin l- Āth ār has been discovered and introduced by an Iranian bibliographer. This article triest to introduce Māmatīrī and his works, especially Nuzhat l- Absār.

Keywords: Māmatīrī, Nuzhat l Absār va Mah āsin l- Āth ār, Nahjd l- Balāqa, Ahlal- bayt.

Turk-t alāghn LuāwīDs ī’arshghād KūmReflection of History in Mah

Dr. S. M. Javadi IAU, Science and Research Branch

Kāshgharī’s Dīwān focuses mostly on Turkish language and literature. The author himself had a hand in governmental organization. The long introduction of the work includes history of the Turks; Turkish accents; noticeable information regarding political, literal, social, cultural history; historical geography and administrative terminology in 4th and 5th centuries A.H. The writing posses some rare information, particularly regarding the Turks; the common ceremonies of the Islamic world’s residents; a coloured

Tārīkh wa Tamaddun-i Islamī , No.4,Autumn 2006 and winter2007

Abstracts

Al-Sahīh min Sīra al-Nabīyy al-A‘zam: A New Approach to Life-Historiography

Dr. M. Sepehri

IAU, Center Tehran Branch Although, due to some proofs, the life-historiography began too late, but always the holy prophet’s biography has been noted by the Muslim. Compiling on this subject is still continuous. Dependence on some religion or school, also relying on some bases and criteria, by the life-historiographers; and different destinations, approaches, principles and motivations created very various works on the life-style. One of new writings in the Seminary (H awza) is a book entitled Al-S ah īh min Sīra al-Nabīyy al-A‘zam by Sayyid Ja‘far Murtad ā ‘Āmilī. Conveying character of the Messenger of Allah in the different resources, he studies the phenomenon of prohibition of narration and its role in deviation of the historical realities, and also currency of the fabricated traditions. He deliberates the role of the people of the Book who converted to Islam, and the story-tellers. After description of the agitated principles and criteria in compiling life-styles, he presents some principles, rules and criteria for a correct scientific research in this regard. Lastly he tries to present a true picture of the Messenger of Allah’s life, based on the Shia and Sunni main resources, in the field of exegesis, narration and history. Keywords: Sīra (Prophet’s life-style), the Messenger of Allah, Sayyid Ja‘far Murtad ā ‘Āmilī, Al-S ah īh min Sīra al-Nabīyy al-A‘zam. Thābit b. Sinān Sābī and the Tradition of Historiography in Islam

F. Pat

The Centre for the Great Islamic Encyclopeadia

Thābit b. Sinān S ābī is one of the historians that their works, despite being used in several centuries, are not extant today; and for this reason their status and importance are not so known.

In the name of God

TABLE OF CONTENTS

Al-Sah īh min sīra al-Nabīyy al- A z am: A New Approach to Life- Historiofraphy 5 Dr. M. Sepehri THābit b. Sinān S ābī and the Tradition of historiography in Islam 25 F. Pat Abū l –Hasan Alī b. Mahdī Māmatīrī a Traditionist and a Man of letters From 4th Century 37 M. Moallemi Reflection of History in Mahmūd Kāshgharī s Dīwān Lughat al- Turk 51 Dr.S. M. Javadi Ibn Abi zar‘ and Rawd al –k irtās 65 Y. Farahmand An introduction to Ibn Khaldūn s Viewpoints on the Islamic Civilization Decline 81 Dr. Y. Jafarzadeh Mak k arī and Nafh al –T īb 101 Sh. Rowghani Influence of the Safavīd Sovereignty on Compiling the tweleve Imams Life Style and Virtues 121 Dr. Gh. Hoseynzadeh shanechi.

Documents

:( ﻱﺮﺠﻫsrbiau.ac.ir/Files/matn4.pdfﯽﻣﻼﺳا نﺪﻤﺗ و ﺦﯾرﺎﺗ / 6 ﻪﻣﺪﻘﻣ ۀﻮﺳا و ﻮﮕﻟا (ص) ﻢﻈﻋا ﺮﺒﻣﺎﯿﭘ 1«ﺔٌَﻨَﺴَﺣ