Hidroelektrik Enerji ve

Hidroelektrik

Santrallerinin Rolü

Do¤an PEKÇA⁄LIYAN

Sunan

■ ‹nfl. Yük. Müh.

TMMOB

‹NfiAAT MÜHEND‹SLER‹ ODASI ANKARA fiUBES‹

2003 YILI SONBAHAR DÖNEM‹ SEM‹NERLER‹

23.10.2003

Seminer No: 5

Ankara

TMMOB

‹nflaat Mühendisleri Odas›

Ankara fiubesi

Meslekiçi E¤itim Merkezi

2003 Y›l› Sonbahar Dönemi Seminerleri

Hidroelektrik Enerji ve Hidroelektrik Santrallerinin Rolü

Seminer No: 5

Selanik Caddesi No: 17/5

K›z›lay - Ankara

Tel: 0312 419 38 81

Faks: 0312 417 42 85

www.imoankara.org.tr

imoankara@imoankara.org.tr

fiubat 2004

1. Bask›

Tasar›m-Bask›

Kardelen Ofset Ltd. fiti.

0312 435 37 90 • kardelen@kardelenofset.com.tr

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

Beni dinlemek lütfunu gösterdi¤iniz için hepinize teflekkür ediyo-rum. Öncelikle flunu söyleyeyim: Hidroelektrik enerji konusu asl›ndaçok genifl bir konu. Üniversitelerde genellikle tek sömestrlik bir ö¤-renimi gerektirir. Bugün anlataca¤›m fleylerin bir k›sm› zaten sizinbildi¤iniz fleyler olabilir, sizin için yeni de olabilir. Sizin için bilinenfleylerse, kusuruma bakmay›n, çok de¤iflik branfllarda çal›flan mü-hendis arkadafllar›m›z›n ilgi gösterdi¤ini düflünerek, böyle daha ge-nel bir anlat›ma gitmek istedim.

‹hsan Kafl beyin belirtti¤i gibi, 1 saatlik bir sunum yapaca¤›m, ondansonra 5-10 dakika bir ara veririz, ondan sonra bir yar›m saat kadardaha sürer; yani arkas›ndan ara vermeyece¤im, sorular için bir yar›msaat ay›rmay› düflünüyorum. Hepinize flimdiden teflekkür ederim.

fiöyle bafllayal›m: Hidroelektrik potansiyelin belirlenmesi, içindeelektrik laf› geçti¤i için, içimizde elektrik mühendisi varsa yanl›fl daanlamas›n ama, elektrik mühendislerinin ifli de¤il, onlar›n kendi gö-revleri baflka. Özellikle hidroelektrik santrallerde kurulu gücün tespi-ti ve bir hidroelektrik santralde üretilebilecek enerjilerin miktarlar›n›nbelirlenmesi, inflaat mühendislerinin ifli, esas itibariyle bu planlamay›inflaat mühendisleri yaparlar.

Bir hidroelektrik santralin projesinin haz›rlanmas›nda takip edilecekaflamalar var (slayt 1). Demin dedi¤im gibi, baz› fleyler size bildik ge-lebilir; ama ben çok h›zl› h›zl› üstünden geçeyim hemen.

- 5 -

H‹DROELEKTR‹K PROJELER‹N‹N GEL‹fiT‹R‹LMES‹

AfiAMALAR

1. ‹ST‹KfiAF (Reconnaissance Study)

Az bir emek ve parayla yürütülen çal›flmad›r. Öngörülen tesisle ilgiliolarak çal›flmaya deyip deymeyece¤ini belirler. Çal›flmalara devamedilecekse nas›l bir çal›flma yürütülmesi hakk›nda önerilerde bulu-nur.

2. MASTER PLAN (Master Plan)

Genellikle havza baz›nda yap›lan uzun bir çal›flmad›r (2-3 y›l). Enerji-nin yan›s›ra içmesuyu, sulama ihtiyaçlar›n› da dikkate al›r.

3. YAPILAB‹L‹RL‹K ÇALIfiMASI (Feasibility Report/Study)

Teknik ve Mali Fizibilite fleklinde yürütülür. Genellikle tek bir projeele al›n›r ve tesislerin ön tasar›m› da yap›larak; üretilebilecek enerji-ler, faydalar› ve tesis maliyetiyle birlikte belirlenir.

4. KAT’‹ PROJE (Final Design)

Fizibilite aflamas›nda belirlenmifl yap›lar›n her türlü mühendislik tasa-r›mlar› yap›l›r, boyutlar kesinlefltirilir. Proje raporlar›, flartnameler,100~500 adet civar›nda proje resimleri ve metrajlar haz›rlan›r. Katiproje aflamas›nda fizibilite çal›flmas›na geri dönüfl yap›labilir.

5. ‹HALE (Tendering)

‹nflaat iflleri ve elektromekanik donan›m ayr› ayr› ihale edilebilir. Gö-türü veya birim fiyat usulü ihale yap›labilir.

6. ‹NfiAAT (Construction)

Tatbikat projeleri bu aflamada haz›rlan›r. Yap›lar›n büyüklü¤üne göre1000~15000 pafta olabilir. Karfl›lafl›lan flartlara göre yap›lar›nbaz›lar›nda kat’i proje de¤iflikli¤ine gidilebilir.

Slayt 1

- 6 -

Birincisi istikflaf çal›flmas› yap›l›r; bu bir do¤al kaynak olabilir, bir ›r-mak olabilir vesaire, bunun için önce bir istikflaf çal›flmas› yap›l›r. Bu-raya ‹ngilizcelerini de yazd›m, "‹ngilizce karfl›l›¤› nedir?" diye ilgi du-yanlar olabilir, sorabilirdi. Az bir emekle yap›lan bir çal›flmad›r, öngö-rülen tesisle ilgili olarak çal›flmaya de¤ip de¤meyece¤i belirlenir. Ya-ni bu proje gelecek vaat ediyor mu, etmiyor mu? Çal›flmaya devamedilecekse, nas›l bir çal›flma yürütülece¤iyle ilgili birtak›m önerilerdebulunulup istikflaf çal›flmas› yap›l›r. K›sa bir çal›flmad›r, birkaç aydatamamlanabilir.

Master plan genellikle .havza baz›nda yap›lan uzun bir çal›flmad›r veyo¤un emek gerektirir, 2 y›l, 3 y›l sürebilir. Bunlar mertebedir; yani il-le öyle olacak diye bir kural yok, daha uzun süreli var, daha k›sa sü-reli var. Enerjinin yan› s›ra bir havzay› -örne¤in Çoruh havzas›- eleal›rs›n›z, enerjisinin yan› s›ra içme suyu gibi ihtiyaçlar› vesaireyi dedikkate alarak, o havzada hangi tesisleri planlad›¤›n›z› ortaya koyar-s›n›z, bir master plan haz›rlars›n›z.

Yap›labilirlik yani fizibilite çal›flmas›, teknik ve mali fizibilite fleklindeyürütülür. Master planda da tabii ki mali hesaplamalar yap›l›r, kefliflerç›kar›l›r; ama fizibilite çal›flmas›nda bunlar daha detayl› olarak hesap-lan›r. Genellikle bir proje ele al›n›r. Sözgelimi Çoruh havzas›nda birbaraj gibi; bu tesisin ön tasar›m› da yap›l›r. Hidroelektrik santral›nkaç Megawatt olaca¤› vesaire belirlenir. Fizibilite çal›flmas›nda, üreti-lebilecek enerjiler, kurulu güç belirlenir. Üretilebilecek enerjiyi çokiyi belirlemeniz laz›m, oradan elde edece¤iniz faydalar› belirleyebil-meniz laz›m, özellikle o tesisin mali veya ekonomik olarak fizibl olupolmad›¤›n› ortaya koyman›z laz›m. Bu arada iç kârl›l›¤› vesaire konu-lar›nda ekonomik çal›flmalar da yap›l›r.

Bir sonraki aflama kati proje -çok h›zl› h›zl› geçiyorum- kati proje afla-mas›nda, her türlü mühendislik tasar›m› yap›l›r ve tasar›m raporlar›haz›rlan›r, boyutlar kesinlefltirilir. Gerçi kurumdan kuruma fark edi-yor, Devlet Su ‹flleri (DS‹) donat› hesaplar›n› istemez, Elektrik ‹flleri

- 7 -

Etüt ‹daresi (E‹E) donat› çizimlerini de ister. Bu iflle ilgilenen kurum-lardan iki tanesini söylemifl oldum. E‹E yap› mekani¤i hesaplar›n› daister. Proje flartnameleri haz›rlan›r. Projenin büyüklü¤üne göre 100paftadan 500 paftaya kadar paftalar haz›rlan›r, çizimleri yap›l›r, keflifve metrajlar haz›rlan›r. Kati proje aflamas›n›n enteresan bir özelli¤ivard›r; kati proje aflamas›nda çal›flan mühendislerin hep aç›k fikirliolmas› laz›m. Yani "biz bu yap›y› öyle de¤il de böyle yapsayd›k, aca-ba dolusavak sa¤ sahilde mi yoksa sol sahilde mi olsayd›, acaba dahaiyisi var m›?" fleklinde fizibilite aflamas›na bir dönüfl de gerekebilir;yani komple bir dönüfl de¤il, ama yeniden bir ekonomisini hesapedip daha ucuza daha yüksek faydal› bir tesis tasarlay›p tasarlayama-yaca¤›n›z› da bildirmeniz laz›m.

‹hale aflamas› var; ihale aflamas›, elektro-mekanik donan›m ve inflaiflleri ayr› ayr› ihale edilebilir, pek çok projede böyle olur veya bazenbir paket olarak da ihale edilebilir. Götürü verilir veya ihale yap›labi-lir. Kati proje flu aç›dan önemli: Kati proje ihale aflamas› öncesi kesin-kes haz›rlanmas› gereken bir fley. Maalesef ülkemizde bazen ifllerintam bir program içinde yürütülememesinden dolay› kati projesiz, fi-zibilite baz›nda da inflaat ihalesi yap›ld›¤› oluyor. Bu pek do¤ru biryaklafl›m de¤il.

Tatbikat projeleri inflaat aflamas›nda müteahhidin kendi müflavirinehaz›rlatt›¤› resimlerdir. Yerine göre bu 1 000 paftadan 15 bin paftayakadar -Atatürk Baraj› yanl›fl bilmiyorsam 15 bin paftadan fazla tatbi-kat projesi olan bir projeydi- baz›lar› da daha az; ama bu genellikle 2bin, 3 bin adet olabilir. Yine inflaat aflamas›nda karfl›lafl›lan flartlaragöre kati proje de¤iflikli¤ine de gidilebilir; sözgelimi tünellerin çap›de¤iflebilir, kaplama kal›nl›¤› de¤iflebilir. Tabii e¤er bildi¤iniz fleylerisize tekrar anlat›yorsam, kusuruma bakmay›n›z.

Genç mühendis arkadafllar›ma sesleniyorum. Bazen gözden kaç›r›lanbir husus flu: Hidroelektrik projelerinde ne tür verilerle çal›fl›l›r? (slayt2) En önemlisi inflaat mühendisli¤inin hidrolojiyle ilgili olanlar›d›r.

- 8 -

Ak›m kay›tlar›, günlük ak›mlar, ayl›k ak›mlar; bir numaral› verilerdir.Bu veriler olmadan sizin orada hidroelektrik potansiyeli, üretece¤inizenerjiyi ve kurulu gücü seçmek imkân›n›z yoktur. Dolay›s› ile ayl›kak›mlar en elzem verilerdir. E¤er havzadan su çekiliyorsa, sulama su-yu ihtiyac› vesaire varsa, onlar› belirlersiniz; taflk›n debileri vesaire gi-bi hususlar üstünde detayl› çal›flma yapmadan bir sonuca ulaflamazs›-n›z. Sedimantasyon durumu, yeralt› suyu, ya¤mur, kar, s›cakl›k, bu-harlaflma gibi verileri toplars›n›z ve bunlar› projenin bütün aflamala-r›nda, Master Plan›nda, Fizibilitede de kullan›rs›n›z. Kati proje aflama-s›nda da kullan›l›r; ama en çok da fizibilite aflamas›nda kullan›l›r.Mesela, buharlaflma hesab› neden laz›md›r? Sizin enerji hesaplar›n›z-da rezervuardan buharlaflan, kaybolan suyu hesaplar›n›zda dikkatealman›z gerekir.

- 9 -

VER‹ TOPLANMASI VE ARAfiTIRMALAR• Hidroloji

o Ak›m kay›tlar›; günlük, ayl›k ak›mlar, anl›k pikler

o Su ‹htiyaçlar›; sulama, içme suyu v.s.

o Havza karakteristikleri

o Sedimantasyon

o Yeralt› suyu

o Ya¤mur, kar, s›cakl›k, buharlaflma vs.

• Jeoloji o Kaya, alüvyon vs. kal›nl›klar›

o Kayan›n ayr›flma durumu

o Eklemlenme, k›r›klar, faylar

o Litoloji

o Heyelanlar

o Karstifikasyon

• ‹nflaat Malzemelerio Kaya

o Agrega

o Kil

• Topografya o 1/100000 ~1/25000 – 1/5000 – 1/1000 ölçekli haritalar

o Kot-Hacim-Alan e¤rileri

• Çevre Çal›flmalar›o Proje alan›ndaki yerleflimler

o Flora ve Fauna (Nesli tehlikedeki türler)

o Do¤al ve tarihi varl›klar

o Tar›m alanlar›n›n kayb›

o Madenler

o Mevcut Tesisler

(yollar, demiryollar›, fabrika, enerji nakil hatt› v.s.)

Slayt 2

- 10 -

Hidroelektrik santral projelerinde çal›fl›rken, sadece inflaat mühendis-leri çal›flmaz; takdir edece¤iniz gibi, jeoloji mühendisi, meteorolojimühendisi, harita mühendisi, gerekti¤inde çevre mühendisi, makinemühendisi ve keza elektrik mühendisi, bu gibi meslek dallar› birlikteçal›fl›yorlar. Fakat önemle vurgulad›¤›m gibi, o tesisin kurulu gücü-nün ne olaca¤›, ne kadar enerji üretece¤iyle ilgili de¤erlendirmeleriesas itibariyle inflaat mühendisleri yapar. Jeolojisinden, "jeolojik yap›o tesis için uygun mudur, de¤il midir" belirlemeniz laz›m. Nehir yata-¤›ndaki kaya, alüvyon vesaire kal›nl›klar›, kayan›n ayr›flma durumu;yani sa¤lam m›d›r, taze kaya m›d›r; zaman içinde hava flartlar›ndan,sudan vesaire ayr›flma durumu var m›d›r? Faylar önemli, özellikledepremsellik aç›s›ndan. Heyelanlar var m›? Baraj›n yap›ld›¤› yerdede¤il sadece, rezervuarda da mesela heyelanlar olmas›, bilinmesi ge-reken bir durum; çünkü siz baraj›n›z› yapars›n›z, e¤er orada heyelan-lar varsa, bu rezervuar su doldu¤u zaman toprak ›slan›r ve buradakikayma potansiyeli artar. Heyelan, rezervuar›n›za kayd›¤› zaman bü-yük dalgalar oluflturur ve baraj›n›z›n üstünden su aflmas›na nedenolur. Bunlar› da bilmeniz laz›m. Dedi¤im gibi, tabii bunlar› inflaat mü-hendisi, jeoloji mühendisi, ilgili disiplinler bir arada çal›fl›p birbirle-riyle bilgi al›flveriflinde bulunarak belirler.

Karstifikasyon var m›? Bu bizim ülkemizde önemli bir sorun. Bizimülkemiz biliyorsunuz bir kesim kireçtafl› oldu¤u için, Toroslar, kezaF›rat Havzas›’nda, suyla kireçtafl› içinde boflluklar oluflmas›, erimeleroluflmas› anlam›na gelir ve bunlar da rezervuarda su kaçaklar›na ne-den olabilir. Bunu da iyi bilmeniz laz›m; yapaca¤›n›z baraj›n su tut-mas›yla ilgili bir sorun yaflay›p yaflamayaca¤›n›z› bilmeniz aç›s›ndanönemli.

‹nflaat malzemeleriyle ilgili bilgi toplaman›z laz›m. Bu flunun içinönemli: Çevrede kullanabilece¤iniz kaya var m›, agrega var m›, kilvar m›? Burada arazinin jeolojisi, topografyas› ve malzeme durumu,size baraj›n niteli¤ini, fleklini dikte edebilir; yani bunlar sizi yönlendi-ren parametrelerdir. E¤er civarda yeterli miktarda kil yoksa, siz oraya

- 11 -

toprak veya kaya dolgu baraj yapamazs›n›z. Gerçi yeni teknolojilerç›kt›, asfalt çekirdekli kaplamalar, beton kaplamalar var vesaire; amadolgu malzemesi olarak kayalar›n hepsi dolguya uygun de¤ildir bü-yük ihtimalle. Bütün bunlar size baraj›n tipini dikte edebilir. Vadininflekli, yamaç kayalar›n›n dayan›kl›l›¤›, "burada alüvyon var, flu kadarkil var; bunlar kullan›labilir mi?" gibi bilgileri elde etmifl olman›z ge-rekir.

Topografyayla ilgili bilgilere ihtiyac›n›z var. 100 000’lik, 25 000’lik, 5000’lik, 1 000’lik haritalar var. Biz, inflaat mühendisleri, özellikle buprojelerde haritas›z çal›flamay›z. Kot-hacim-alan e¤rilerini belirleme-niz laz›m. Biliyorsunuz, bu e¤riler kota göre "düflündü¤ünüz baraj›narkas›ndaki rezervuarda hangi kotta, hangi hacimde su olacak ve yü-zey alan› ne olacak" gibi bilgilerdir. Bunlar rezervuar iflletme çal›flma-lar›nda da laz›m olacak, keza buharlaflmalar› vesaire hesap etmeniziçin laz›m olacak verilerdir.

Çevre çal›flmalar›, tabii bu yapt›¤›m›z yap›larla dünyan›n fleklini de-¤ifltirirken, çevreye de bir etkisi var. Son y›llarda çevre çal›flmalar›nada önem verildi, her tesis için çevre etki de¤erlendirme raporu haz›r-lanmas› laz›m; o olmaks›z›n inflaat faaliyetlerine bafllaman›z mümkünde¤il. Bunun için de proje alan›ndaki yerleflimler, yani "ne kadar in-san› yerinden ediyoruz?" sorusunun cevab›n› bilmemiz laz›m. Flora-fauna yani oradaki bitki dokusu, hayvan varl›¤› -yaban›l hayvanlar,onu kastediyorum- do¤al ve tarihi varl›klar ne kadar su alt›nda kal›-yor, nas›l tafl›n›r vesaire. Tar›m alanlar›yla ilgili kayb›n›z olacakt›r mu-hakkak, bunlar›n ekonomik de¤erleri; madenler varsa, keza onlar vemevcut tesisler... Birçok yap›n›z su alt›nda kalaca¤› için, bunlar›n yer-lerinin de¤ifltirilmesi gerekir. Örne¤in Deriner Baraj› -Devlet Su ‹flleribunu yak›nen biliyor- çok büyük uzunlukta, çok büyük paralara malolan Artvin-Erzurum Karayolunu rezervuar›n alt›nda kalaca¤› içinbaflka bir yere al›nmas› laz›m. Bununla ilgili çal›flmalar da çevre çal›fl-malar›n›n bir parças›d›r, tamam› de¤il; ama bir parças›d›r.

- 12 -

Yine belki sizlere tan›d›k gelebilir, ama baflka bir konuya geçece¤im.Gösterdi¤im slaytlar›n tamam› zaten sizin elinizde var, isteyenler üs-tüne not alabilirler. Su enerjisi formülü, pek ço¤umuz biliyoruzdurbu formülü, ama ben yine de yazmak istedim (slayt 3). Birimleri bel-li, e¤er debimiz metreküp/saniye ise, düflümüz metreyse -türbin je-neratör bileflik verimi boyutsuz bir kavramd›r- ç›kan güç kilovatt›r(kW). Sözgelimi 22 metreküp/saniye debili bir kayna¤›m›z varsa, 130metre düflüden geliyorsa, buradan üretebilece¤iniz –bir an için budebinin sürekli olarak varoldu¤unu varsayal›m- güç, bu formülde ye-rine koyarsak, gerekli çarpmalar› yaparsak, yaklafl›k 24 bin kiloWatt,o da eflittir 24 MegaWatt bir güç elde edebilece¤imiz anlam›na gelir.Biliyorsunuz, elektrik enerjisinde iki tane kavram var; bir tanesi güçkavram› –Watt (W), kiloWatt (kW), MegaWatt (MW), vs.- di¤eri deenerjinin kendisi, kiloWatt.saat (kWh).

"Türbinler verimi en yüksek makinelerdir" dedik, verimleri yüzde95’e kadar ç›kabilir. Yaln›z formülde dikkat ederseniz, "türbin, jenera-tör birleflik verimi" dedik. Mekanik cihazlar içinde türbinler en yük-sek verimli makineler, elektrik ve elektronik de¤il; onu söyleyeyim,onlar›n verimleri daha yüksek olabilir. Jeneratörlerin verimleri deyaklafl›k yüzde 98-99 civar›ndad›r. Türbin ve jeneratör verimleriniçarparsak, formülde koyaca¤›m›z bileflik verim ortaya ç›kar. Bu dayaklafl›k 0.88-86, o mertebelerde olur; çünkü "türbin verimi 0.95’e ka-dar ç›kar" dedi¤iniz zaman, onun azami verimini kastederiz, bir tür-bin daima ayn› verimle çal›flmaz. Türbinin üzerinde dizayn edildi¤idüflünün ve debinin d›fl›nda debi ve düflüler geldi¤i zaman, o türbinbiraz daha düflük verimle çal›fl›r.

fiöyle soray›m: fiu ana kadar bir soru var m›? Yani çok mu basit anla-t›yoruz, bilmiyorum. Soru yok, peki.

Enerji miktar›na geçersek, burada formüle bir de zaman boyutunueklememiz laz›m; Güçle zaman› çarparsak, üretilen enerjiyi buluruz.E¤er formülde zaman› saat olarak kullan›rsak, o zaman bu ifade kWh

- 13 -

SU ENERJ‹S‹ FORMÜLLER‹

N : Üretilen Güç (kW)9.81 : Yerçekimi ivmesi (m/s2)Q : Debi (m3/s)H : Düflü (m)

: Türbin – jeneratör birleflik verimi (boyutsuz)

Türbinler verimi en yüksek makinalard›r. Verimleri %95 e kadarç›kabilir.

E : Üretilen enerji (kWh)t : Zaman (saat)Ey›l = Ey›l : bir y›lda üretilen enerji (kWh)H‹DROELEKTR‹K SANTRALLER ‹Ç‹N DÜfiÜ YARATILMASI• Baraj yaparak Düflü Yarat›lmas›• Çok kademeli baraj sistemi• Kanalla düflü yarat›lmas›• Bas›nçl› tünelle düflü yarat›lmas›ELEKTR‹K ÜRET‹M fiEKL‹NE GÖRE H‹DROELEKTR‹K SANTRALLER• Nehir Santralleri (Gelen ak›m› düzenleme imkan› yoktur)• Küçük Depolamal› Santraller (Gelen ak›m› günlük, haftal›k

olarak düzenleyebilir)• Depolamal› Santraller (Gelen ak›m› mevsimlik, y›ll›k ve hatta

y›llar aras› düzenleyebilir)D‹⁄ER H‹DROELEKTR‹K SANTRAL T‹PLER‹• Komflu havzalar aras› düflüden yararlanma• Gel-git santralleri • Pompa depolamal› santraller

Slayt 3

- 14 -

η...81,9 HQN =

η

tHQE ..... η819=

8760819 ...., ηHQ

(kiloWatt.saat) olarak ç›kar. E¤er biz bu gücü, sözgelimi 24 MW’›, biry›l süreyle sabit olarak al›yorsak, -böyle bir tesis tabii hayali, farazibir tesis- bunu da bir y›ldaki saat say›s›yla (8760 ile) çarparsak, biry›lda üretece¤imiz enerjiyi buluruz. Mesela bunun için ayn› hesab›yaparsak, 24 MW=24000 kW, çarp› 8760 dersek, 210x106 kWh; 1 mil-yon kWh ise 1 GWh olarak adland›r›l›r, bu da 210 GWh eder. Epeybüyük bir rakam. Bir evin y›lda 3000 kWh enerji kulland›¤›n› kabuletsek, afla¤› yukar› 70 bin evin bir y›ll›k elektrik ihtiyac›n› karfl›lar.

Hidroelektrik projelerinde bir suyumuz var; ama formülden görüldü-¤ü gibi, bunun bir düflü alt›nda kullan›lmas› laz›m. Demek ki, bizimhidroelektrik santraller için bir düflü yaratmam›z laz›m. Bunu yarat-man›n yollar› neler? Bir tanesi baraj yapabiliriz. Asl›nda nehirde suakarken, onun enerjisi nereye gidiyor? Yani onun bir potansiyel ener-jisi var, ak›p gitti, hiçbir tesis yapmad›k; nereye gidiyor, sorabilir mi-yim?

SALONDAN: Is› enerjisine dönüflüyor.

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN (Devamla):

Is› enerjisine dönüflüyor, do¤rudur, sürtünmelerle kaybolup ›s› ener-jisine dönüflüyor; ama biz onun fark›na bile varm›yoruz. Demek ki, o›s› enerjisinin öyle ak›p gitmesine müsaade etmememiz laz›m. Bir ba-raj yapar›z, suyu arkas›na biriktiririz, bir düflü elde ederiz. O baraj›nyap›lmas›ndaki fayda; düflü elde ettik, bir. Bir baflka faydas› daha var.Ne olabilir? Suyu düzenler, suyun bol geldi¤i zamanlarda barajda su-yu tutars›n›z, az geldi¤i dönemlerde de o sudan kullan›rs›n›z; yaniçok gelirken, baraj›n›z bofl bir seviyedeyse, bir yandan enerji üretip,bir yandan baraj›n›z› doldurursunuz, kurak dönemlerde de dolmuflbarajdan kullan›rs›n›z. Böyle bir dönüflüm halinde bunu devam etti-rebilirsiniz. Hatta gazetelerden okursunuz, "hidroelektrik tesisler gü-venilmez tesislerdir, kurakl›k olursa mahvolur", bu do¤ru de¤il. Herbir hidroelektrik santralin üretebilece¤i güvenilir bir enerjisi vard›r.Bu bir hesapla bulunur, buna firm enerji denir. E¤er rezervuar›n›z

- 15 -

çok büyükse, sizin baraj›n›z y›llar aras› dahi düzenleme yapabilir; ya-ni 3 y›ll›k, 4 y›ll›k kurakl›klar› barajda biriktirdi¤iniz suyla atlat›r vehâlâ enerji üretirsiniz. Bu kurakl›k da tabii ila nihayet sürmez; amaTürkiye tarihinde vard›, 6-7 y›l süren kurakl›k dönemleri var. Ama subol gelmeye bafllad›¤› zaman onu tekrar doldurursunuz. Baraj›n›ziçin hesap edebilece¤iniz bir minimum garanti edilebilir enerji vard›r,buna firm enerji denir, ona gelece¤im. Bu ifle de yarar baraj. Bir barajdemek ki mevsimlik, y›ll›k, hatta y›llar aras› düzenleme yapabilir.

Yerine göre de çok büyük bir baraj yapabilirsiniz veya kademeli ba-rajlar yapars›n›z (slayt 4). Çok büyük bir baraj yapmak çok pahal›yada mal olabilir, onun yerine kademe kademe yapars›n›z. Yaln›z he-men flunu söyleyeyim: Tek bir baraj yapt›n›z, buna karfl› kademe ka-deme yapt›n›z; ilk bak›flta düflünün tamam›ndan yararlan›rs›n›z, dü-flüden kayb›n›z olmaz; yani flu düflü tek baraj için. Öbüründe flu var,bu var; toplam›, H1, H2, H3’ün toplam› H’ye eflit olabilir. Düflüdenkaybetmezsiniz, ama bir dezavantaj› var. O da flu: Kademeli baraj sis-teminde rezervuar›n›z›n toplam hacmi, yerine yap›labilecek bir adetyüksek baraja göre daha az olur ve regülasyon yapma imkân›n›z da-ha azd›r. Rezervuar hacminiz küçükse, büyük taflk›nlar geldi¤i zamanrezervuarda tutamaz, onu dolusavaktan atars›n›z. Att›¤›n›z su da siziniçin para demektir. Demek ki baraj yaparak regülasyon yap›labilir.

- 16 -

- 17 -- 17 -

Slayt 4

- 18 -

Bir tanesi de kanalla düflü yarat›lmas› (slayt 5). Sizin arazinizde, ›rma-¤›n›z flu olsun bak›n, flöyle ak›yor, e¤imli bir arazide akt›¤›n› varsaya-l›m, burada baraj yapmak için müsait de bir yer yok, nehrin rejimi deçok bozuk de¤il; buraya küçük bir yap› yapars›n›z ve suyun h›zlakaybetti¤i, o ›s› enerjisine dönüflen enerjisini fazla kaybettirmeden,mesela topografyada kenardan bir kanal yaparak bir düflü elde eder-siniz. Yani nehrin e¤imi fazla, kanal›n›z kenardan gidiyor, nehre na-zaran daha az e¤imli bir aç›k kanalla flurada bir yere getirdiniz ve bu-rada da bir yükleme havuzu gibi bir fley yapt›n›z, ondan sonra suyuafla¤› do¤ru bir cebri boru vas›tas›yla bas›nçl› olarak santral binan›zaindirir, orada enerjisin al›rs›n›z. Tabii burada bu iflin detaylar›na girer-sek, o kanal› büyük yaparsan›z, daha az düflü kaybedersiniz; birazküçük yaparsan›z, biraz daha fazla kaybedersiniz; ama bu sefer ka-nal›n›z ucuz olur. Bunlar›n hep hesaplar›n› iteratif bir flekilde yap›pen ekonomik çözümü bulman›z laz›m.

Slayt 5

- 19 -

Akl›ma gelmiflken, bir fleyi daha özellikle vurgulayay›m. Hidroelekt-rik planlamas›nda çal›flan arkadafllar›n flunu ak›lda bulundurmas› la-z›m: "Bunun formülleri kitaplarda flöyle var, ben formüllerini koy-dum, kanal›m›n eni-boyu bu oldu, üretece¤i enerji budur" diye biryaklafl›m söz konusu de¤il; bir sürü deneme yapman›z laz›m. Buradaat›yorum kafadan; e¤imi binde 1, büyüklü¤ü flu olan bir kanal yapar-s›n›z, 5 metre kay›pla suyu getirirsiniz. Ama e¤imi -at›yorum- yüzde 1olan bir kanal yapars›n›z, daha küçük bir kanal yapars›n›z; ama 20metre düflü kaybedersiniz, yani kanal› ucuzlaflt›r›rsan›z enerjiniz aza-l›r veya tersi, kanal› pahal›laflt›r›rsan›z enerjiniz artabilir. Ama bununbir optimum noktas› vard›r, o optimum nokta deneme-yan›lma, herseferinde maliyet-fayda hesaplar› vesaire yaparak bulunur. "Do¤ru-dan do¤ruya hemen flu formülleri koyuvereyim de -tabii hidrolikle il-gili formülleri kullanacaks›n›z da- en ekonomik durum ortaya ç›ks›n"deme imkân›n›z yok.

Burada flunu da söyleyeyim: Yerine göre, arazideki durumuna göre,gerekirse kaya içinde bir flaft açars›n›z, bas›nçl› flaft, bu kesikli çizgibir alternatif; yani aç›k hava düzenlemesi, yeralt› düzenlemesi, sant-ralinizi getirin, yerin alt›na da yeralt› santrali olarak da yapabilirsiniz.O zaman bir kuyruk suyu tüneli de yapman›z gerekir.

Bu da bas›nçl› tünelle düflü yarat›lmas› fleklinde yap›lan bir düzenle-me (slayt 6). Buraya bir baraj yapars›n›z, asl›nda baraj› yapt›n›z, suyukabartt›n›z, düflü elde ettiniz, santrali buraya yapabilirsiniz, fluradabir yere. Bir önceki slaytta gösterdim, yapabilirsiniz; ama bakt›n›z kinehrin e¤imi fazla, burada da böyle güzel bir durum var, siz biraz da-ha düflü kazanay›m diye o santrali -at›yorum kafadan- burada 150metre düflü kazanacakken, e¤er bir tünel yap›p ta fluraya tafl›rsam,bakt›n›z, 300 metre düflü kazan›yorsunuz, o zaman bu tür bir düzen-lemeye gidersiniz. Suyu, baraj yapt›¤›n›z için, o baraj›n düflüsündende yararlanabilmek için, mecburen bas›nçl› tünelli yapars›n›z, aç›kkanal yapamazs›n›z art›k. Aç›k kanal yaparsan›z, zaten baraj›n k›yme-ti yok, hiçbir biriktirmesinden, ak›m düzenlemesinden yararlana-

- 20 -

mazs›n›z. O aç›k kanal› yukar›da bir yere yapacaks›n›z, baraj hep do-

lu duracak vesaire. Altta bir yere yaparsan›z, zaten bas›nçl› çal›flmak

zorunda, aç›k kanal olmaz.

Bas›nçl› tünelle düflü yarat›m›n›n da yine iki opsiyonu olabilir. Aç›kta

düzenlenmifl cebri boru; yani Türkçe söylersek, bas›nçl› boru diyebi-

liriz, çeliktir genellikle. Aç›k hava santralinin bir alternatifi olarak bir

yeralt› santrali de yapabilirsiniz. Burada enteresan bir yap› var; denge

bacas›, mühendis arkadafllar›m›z›n ço¤u biliyordur. Bu da enerji tü-

nelini su darbelerine karfl› korumak için. Niye? Santralde bir türbin

operasyonu yap›ld›, mesela türbin durdurulmak istendi ve bu ifl çok

ani olarak yap›lmak istendi; sistemin devreden ç›kmas› laz›m, bir yer-

Slayt 6

- 21 -

de enerji nakil hatt› koptu, sözgelimi bu sistemden enerji al›nam›yor,türbini ani durdurman›z laz›m. O zaman bir su darbesi dalgas› oluflurcebri boruda, bu geriye do¤ru yay›l›r. Cebri boruyu o bas›nç dalgala-r›ndan koruyacak flekilde dizayn edebilirsiniz; ama bütün tüneli öyledizayn etmek size hem pahal›ya da patlar. Enerji tünelini, bas›nçl› tü-neli su darbelerinden korumak için denge bacas› yapars›n›z. Dengebacas›n›n bir baflka fonksiyonu da santralde yük de¤iflikliklerine kar-fl›; çünkü türbinlerin üzerindeki yük, flebekedeki talebe göre azal›pço¤al›r, regülasyonuna da yard›mc› olur denge bacas›.

Havzalar aras› düflüden yararlanmak da hidroelektrik mühendisli¤i-nin konusuna giriyor (slayt 7): Mesela bir nehriniz var, biraz yukar›kotlarda ak›yor; bir nehriniz var, afla¤› kotlarda ak›yor. Üst kotlardaakan nehrin suyunu alt kottaki nehire çevirerek yarataca¤›n›z düflü-den yararlanarak enerji elde edebilirsiniz. Biz böyle bir örnek çal›fl-m›flt›k Borçka’da, Çoruh’un kolu Deviskel Irma¤› vard›. Orada mese-la Deviskel Çay›ndan suyu al›p Çoruh’a indiriyorduk ve 400 küsurmetre düflü kazan›yorduk. Böyle bir imkân var, bunun Türkiye'de ör-nekleri var.

Türkiye'de gelgit santrallar› yok, dünyada bile çok az var; ama hidro-elektrik mühendisli¤inin konusuna giriyor, gelgit santralleri. Bununüzerinde fazla durmayaca¤›m, konusuna girdi¤i için söylüyorum.Deniz yükseldi¤i zaman, kabarm›fl denizde, burada bir duvar›n›z var,içinde santraliniz var; su bu tarafa geçerken enerji al›yorsunuz, bu ta-rafa çekildi¤i zaman bu tarafta yükselmifl sudan bu tarafa geçerkenenerji al›yorsunuz.

Yine Türkiye'de olmayan, ancak planlamas› yap›lan ve Türkiye'ninde gelecekte kesinlikle ihtiyaç duyaca¤› -bunun da akl›n›zda bulun-mas›nda yarar var- bir tesis ise, pompa depolamal› santral. Bu tesisle-ri gelecekte yapmak zorunda Türkiye. Altta bir rezervuar›n›z var, butabii bir göl olabilir, bir baraj gölü olabilir vesaire. Yukar›da da bir re-zervuar›n›z var, bu da bir baraj gölü olabilir, bir tabii göl olabilir veya

- 22 -

Slayt 7

- 23 -

sizin haz›rlad›¤›n›z dev bir havuz olabilir. Suyu enerji harcayarak kâhyukar› pompal›yoruz, kâh yukar›dan afla¤›ya indirip enerjisini al›yo-ruz. Dostlar al›flveriflte görsün diye de¤il tabii. fiunun için: Elektrikenerjisi ihtiyac› gün içinde de¤ifliklik gösteriyor sürekli, saat saat aza-l›p ço¤al›yor, sözgelimi saat 18.00 gibi filan, özellikle k›fl›n 17.30-18.00 gibi, bir yandan sanayi çal›flmaya devam ediyor, ayd›nlatmalarbafll›yor, güç talebi art›yor. Sizin santralleriniz sürekli olarak, hidro-elektrik santraller hariç, termik santraller genellikle daima ayn› gücüüreten santrallerdir; yani dakikadan dakikaya gücünü art›r›p ço¤alta-maz. Demek ki sizin baz› saatlerde hidroelektrik santralleri devreyesokup, oradan flebekenin güç talebini karfl›laman›z laz›m. Ne yap›-yorsunuz? Genellikle günün içinde, güce talebin az oldu¤u saatlerde,kömür yakan santraller, varsa nükleer santrallerden üretti¤iniz fazlagücü bu alt rezervuardan üst rezervuara suyu pompalamak için kul-lan›yorsunuz. Pompal›yorsunuz, tabii bu arada biraz enerji kayb›n›zoluyor; çünkü pompan›n da bir verimi var, o da yaklafl›k 0.75 civar›n-da. Fakat buraya pompalad›ktan sonra ne zaman ki gün içindeki piksaat dedi¤imiz güce olan talep artt›, bir yandan termik santraller yineçal›flmaya devam ediyor. Termik santrallerin yetiflemedi¤i güç için üstrezervuardan suyu alt rezervuara suyu salarak enerjisini al›yorsunuzve bunu flebekeye veriyorsunuz.

fiöyle bir kavram var, bu çok önemli: Elektrik enerjisi üretildi¤i ankullan›lmak durumundad›r; yani bir saniye sonra dahi kullanay›mdeme imkân›n›z yoktur, üretildi¤i an kullan›lmak zorundad›r. Elektrikenerjisini depolama imkânlar› da son derece k›s›tl›d›r. Piller filan, on-lar ancak cep telefonu çal›flt›r›r, hiçbir sanayi tesisini, bir lambay› biledo¤ru dürüst çal›flt›rmaz. Demek ki elektrik enerjisi depolaman›n na-dir yollar›ndan bir tanesi bu pompa depolamal› tesislerdir. Baflka biryolu da suyu elektrolize edip hidrojenini, oksijenini ay›r›p, onu tek-rar yak›t olarak kullan›p elektrik üretmek; ikinci bir yolu da budur.Elektrik enerjisinin depolanmas› için kullan›labilecek en verimli tek-nikler bunlar, bunlar›n haricinde do¤rudan verimli bir teknik yok.

- 24 -

Elektrik üretim flekline göre hidroelektrik santrallar› üçe ay›rabiliriz:

• Nehir santrallar›

• Küçük depolamal› santrallar

• Depolamal› santrallar

Nehir santrallar›n›n hiç biriktirmesi yoktur, ne su geliyorsa daima osuyu ifllerler; tabii ki azami kapasite s›n›r›na kadar.

Küçük depolamal› santraller, gelen ak›m› günlük, haftal›k olarak dü-zenleyenler. Ne yap›yor? Hafta içinde de enerjiye olan talep de¤ifli-yor, sözgelimi pazar günleri daha az veya gün içinde -at›yorum kafa-dan- 20 saat suyu biriktiriyor, sadece piklere katk›da bulunmak için,4 saat boyunca o suyu kullan›yor. Küçük rezervuar› var, günlük veyahaftal›k düzenleme yapabiliyor. Depolamal› olanlar, Türkiye'deki te-sislerin büyük bir k›sm› bundan; yani miktar olarak da enerjinin bü-yük bir k›sm›n› bunlar üretirler. Bunlar gelen ak›m› mevsimlik, y›ll›kve hatta y›llar aras› düzenleyebilir. "Hatta y›llar aras›" dedim. Mesela,Atatürk, Keban, özellikle y›llar aras› düzenleyebilir. Yak›nlarda benimde çal›flt›¤›m Ermenek Projesi var; öylesine büyük bir rezervuar varki, yani 5 y›l boyunca filan düzenleyebilir, 5 y›ll›k kurakl›klar› atlata-bilen bir tesis.

Yine size da¤›t›lan notlarda var; e¤er hep bildi¤iniz fleyleri size söylü-yorsam, benim kusuruma bakmay›n›z. Herkesin ilgi alan›n› bilmedi-¤im için, kendimce böyle bir fley haz›rlad›m; ama sorular›n›z al›r›m,bilebildi¤im kadar›yla yan›tlar›m. "Elektrik enerjisi üretim ve kullan›-m›yla ilgili baz› tan›mlar (slayt 8)" bu cümle çok önemli. Bu cümleyiniye söylüyorum? Televizyonda böyle enerjiyle ilgili filan bir fleyolunca, biz hidroelektrik mühendisleri öteki tesisleri de iyi-kötü bil-mek durumunday›z; yani termik santral ne yapar -onu da anlataca-¤›m- do¤algaz santrali nedir, rüzgar santrali nedir? Adam soruyor, birkonu bir konuk program›nda, NTV’deydi; diyor ki, rüzgâr santralleri-ni filan anlat›yor, "peki, rüzgâr kesilince ne olacak?" diye bir soru sor-du. Rüzgâr santrallerini savunan kiflinin cevab› flu oldu: "Efendim,

- 25 -

ELEKTR‹K ENERJ‹S‹ ÜRET‹M‹ VE KULLANIMIYLA ‹LG‹L‹ BAZI TANIMLAR

Elektrik enerjisi üretildi¤i an kullan›lmak zorundad›r. Depolama im-kanlar› k›s›tl›d›r. Depolama yap›lmak istenilse bile üretildi¤i an depo-lanmal›d›r.

Tesis (Kapasite) Faktörü (Plant Factor): Bir elektrik santral› üs-tünde bir y›l içinde oluflan ortalama yükün (üretti¤i ortalama gücün),tesisin toplam kurulu gücüne oran›d›r.

Yük faktörü (Load Factor): Tan›mlanm›fl bir süre içerisinde oluflanortalama yükün o süre içerisinde oluflmufl azami yüke oran›d›r.

Yük E¤risi (Load Curve) : Elektrik enerjisine olan talep zaman için-de de¤ifliklik gösterir. Yük yani güç talebi gün içinde saat saat ço¤al›rve azal›r. Yükün zaman içinde gösterdi¤i bu de¤iflimin grafi¤i yüke¤risi olarak adland›r›l›r.

Yük Süreklilik E¤risi (Load Duration Curve): Düzenlenmifl YükE¤risi olarak da adland›r›l›r. Yük e¤risindeki yükler en büyükten enküçü¤e s›raya konarak haz›rlanan yük e¤risine verilen add›r.

Baz Yük (Base Load): Tan›ml› bir zaman aral›¤›nda ve genellikle 24saatlik dönemdeki minimum güç talebidir.

Ara Yük (Intermediate Load): Günde 9 ile 14 saat süreli güçtalebinde de¤iflimin oldu¤u k›s›md›r.

Pik Yük (Peak Load): Genellikle günde 8 saatten daha k›sa süreliolarak güç talebinin maksimuma ç›kt›¤› yüktür.

Slayt 8

- 25 -

- 26 -

elektrik sisteminde bir havuz var; herkes oraya enerjisini verir, ihtiya-c› olan da oradan al›r." Yok böyle bir fley, yani böyle bir havuz yok.fiunu kastediyor olabilir: "Efendim, rüzgâr kesilince ben dururum, birhidroelektrik santral devreye girmek zorundad›r." Dürüst konuflsa,böyle söylemesi laz›m; bunu söylemezse, "havuz var; herkes orayaverir, isteyen oradan al›r" yok böyle bir fley, onu özellikle vurgula-mak istiyorum.

"Tesis faktörü, bir elektrik santrali üstünde bir y›l içinde üretti¤i orta-lama gücün, tesisin toplam kurulu gücüne oran›d›r" demifliz. Bu kav-ram›, bir hesapla hemen h›zl›ca göstermek gerekirse; yani böyle çokbasit, çarpmalar, bölmeler yapmadan hemen bir-iki hesap söylüyo-rum ki, daha anlafl›l›r olsun diye. Tekrar bilenlerden özür diliyorum.Hiçbir tesis, sanayide olsun, elektrik için de ayn› fley geçerli, yüzde100 kapasiteyle çal›flmaz; bunun ar›zas› vard›r, bak›m› vard›r vesaire.Ayn› fley hidroelektrik santraller için de geçerli, ama hidroelektriksantraller ar›za vesaire nedeniyle de¤il. Sizin yapt›¤›n›z planlama so-nucu öyle bir kurulu güç koyars›n›z ki, dersiniz ki -at›yorum kafada-"Ermenek Baraj›n› ve hidroelektrik santralini biz 300 MW kurulu güç-le yapaca¤›z, 2 ünite olacak, her biri 150 MW." fiunu bekleyemezsi-niz: Ermenek Baraj›, gün 24 saat, y›l 365 gün, 8760 saat eder, 300 MWgücü üretecek. De¤ildir. Suyun az gelifli, çok gelifli vesaire bir sürü he-sap sonucu ç›km›flt›r. Demek ki, Ermenek Santralinin bilinçli olarakbelli bir kapasiteyle çal›flmas› öngörülmüfltür. fiimdi onun optimizas-yon çal›flmalar› var, tabii ona girmemiz mümkün de¤il, ama hesap ki-tap flu bulunmufl: Ermenek Baraj›n›n 1,2 milyar kWh enerji üretmesiöngörülmüfl. Hangi güçle; 300 MW toplam güçle, yani 300 000 kW.

"Peki, o zaman ortalama hangi gücü üretiyor Ermenek Santrali?" diyebakt›¤›m›z zaman, 1.2 milyar kWh’i bir y›ldaki 8760 saate böldü¤ü-müz zaman, Ermenek Santralinin ortalama gücü ç›k›yor, üretti¤i orta-lama güç ç›k›yor ki o da 137 MW’t›r. Bu ç›kan sonucu kurulu güçolan 300 MW’a bölersen 0.45, baflka bir deyiflle %45 ç›kar ki, bu daErmenek Santral›n›n tesis faktörü olur. Madem Ermenek Santral› orta-

- 27 -

lama 137 MW güçlü çal›flacakm›fl, o halde niçin 300 MW yapt›k? fiu-nun için: Yeri geldi¤i zaman, Ermenek Santrali ortalama belli bir güçüretip hep sabit güç üretmektense, o gün içinde de¤iflen piklere kat-k›da bulunup, o pikleri karfl›layabilmek için Ermenek Santrali güniçinde bazen 300 MW güçle çal›flacak, gün içinde zaman gelecektümden duracak, kimi saatlerde 150 MW güç üretecek. Bunun da biry›l boyunca ortalamas› 300’ün yüzde 45’i olan 137 MW olacakt›r.

Demek ki, Ermenek Santrali 137 MW ortalama güçle çal›flacakm›fl. ‹fl-te bu anlama geliyor bu. Niye 137 yapmad›k, 300 yapt›k? Demin söy-ledi¤im sebeple.

"Yük faktörü ise tan›mlanm›fl bir süre içerisinde oluflan ortalama yü-kün o süre içerisinde oluflmufl azami yüke oran›d›r." Mesela, Ankarafiehrini ele alal›m; geçti¤imiz 24 saatten bu gece 24 saate kadar Anka-ra belli bir miktar elektrik tüketmifl kWh cinsinden, bunu 24’e böler-sek, ortalama ne güç talep etmifl, onu buluruz. At›yorum kafadan,Ankara fiehri 40 megavat güç talep etmifl ortalama; ama akflam saatle-ri gelmifl, talep etti¤i güç 60 megavat olmufl. Demek ki o ortalaman›ntalep etti¤i maksimuma olan oran›, güç olarak, o da tesis faktörüdür.Hemen bunlarla ilgili bir hesap yapal›m. fiöyle yapal›m: Türkiye yükfaktörünü bulal›m. Bende amaca hizmet eden yeni rakamlar yok;ama 1999 y›l›nda tüketim 116 milyar kWh’mifl. Demek ki, Türkiye 1y›l boyunca ortalama hangi gücü talep etmifl? Bunu 8760’a bölersek,Türkiye'nin ortalama talep etti¤i gücü 13240 MW olarak buluruz. De-mek ki ülkemiz 1999 y›l› içinde ortalama olarak bu gücü talep etmifl.Ama y›l›n belli bir günü gelmifl, bir yandan sanayi çal›flm›fl, hava so-¤ukmufl, ›s›t›c›lar çal›flm›fl filan, talep etti¤i maksimum bir güç olufl-mufl, o güç de o y›l 19000 MW’a kadar ç›km›fl. Azami yük 19000 MW.Demek ki, Türkiye 1999 y›l› yük faktörü 13240/19000 imifl, bu dayaklafl›k 0.70’tir.

Yük e¤risi nedir? Elektrik enerjisine olan talep zaman içinde de¤iflik-lik gösterir. Güçle yükü eflanlaml› kullan›yoruz; yük, güce olan talep-

- 28 -

tir. Yani eflanlaml›, biri talebi gösterir -yük- öbürü de üretimi gösterir,"flu gücü ürettim, flu gücü sa¤lad›m" diye. Yük, yani güç talebi güniçinde saat saat ço¤al›r ve azal›r. "Yükün zaman içerisinde gösterdi¤ibu de¤iflimin grafi¤i ‘yük e¤risi’ olarak adland›r›l›r" demifliz. O daflöyle bir e¤ri (slayt 9). Genellikle 24 saat için haz›rlan›r, haftal›k ha-z›rlan›r, y›ll›k haz›rlan›r. Bunlar tabii her gün kesinkes böyle olur an-lam›nda de¤il, bu flematik bir gösterim. fiunu gösteriyor: Gecenin24’ünde yük belli bir saatteymifl flebeke üstünde, sabah›n erken saat-lerine do¤ru azalmaya bafllam›fl, sonra insanlar uyan›p elektrikli evaletleri filan çal›flt›rmaya bafllam›fllar ve artmaya bafllam›fl. Peki, mini-mumdan niye s›f›ra inmemifl? Bütün gece çal›flan sistemler var; evini-ze su getiren pompalar var, ayd›nlatmalar var, bir sürü tesis var. Yanielektrik enerjisine talep s›f›ra kadar, güce talep s›f›ra kadar inmez,belli bir minimumu var, o minimuma kadar iner; ama s›f›ra inmez.Sonra ayd›nlatma filan bafllam›fl, sanayi devreye girmifl filan. Ö¤le sa-atlerinde genellikle bir pik olur. Ev han›mlar› filan hemen yemek pi-flirmeye bafll›yor, f›r›n› filan çal›flt›r›yor herhalde, ondan sonra bu bi-raz daha düflüyor ve sonra akflama do¤ru tekrar bir art›fl gösteriyor.Önce flunu söyleyelim: Yüke talebin minimum oldu¤u noktaya bazyük denir; yani daima bu yük sizin flebekenizde vard›r, bu yük sürek-li olarak talep ediliyor demektir.

Genellikle 6-8 saat içinde oluflan yüksek güç taleplerinin oldu¤u k›s-ma pik yük denir. Peki, elektrik enerjisi nerede? Buras› güç, yani MWveya kW. Elektrik enerjisi nerede? Arkadafllar; elektrik enerjisi bununalt›nda kalan alan. Bir eksenimiz saat (yani zaman), bir eksenimizkW’sa (yani güç), bunun alt›nda kalan alan da bizim kWh cinsindenenerjimiz olur. Bunu söyledik, tipik bir yük e¤risi; yani bu her zamanböyle olur anlam›nda de¤il, tipik, sadece amaca hizmet etmesi içinçizilmifl bir fley.

- 29 -

Slayt 9

- 30 -

Bir de yük süreklilik e¤risi var. Yük e¤risiyle çal›flmak, planlamac›için kolay de¤il, uygun da de¤il. Bu demin söyledi¤im yük e¤risi 24saatlik yap›labilir, 1 y›l için de yap›labilir. Türkiye'nin bütün güç tale-bini saat saat 1 Ocaktan bafllay›p 1 y›l için çizersiniz böyle iniflli ç›k›fl-l› bir e¤ri, onunla çal›flmak zor. Onu yük süreklilik e¤risine çevirirsi-niz. En büyükten en küçü¤e do¤ru dizerseniz, düzenlenmifl yük e¤ri-si veya yük süreklilik e¤risini elde edersiniz. E¤er bunu y›ll›k yapar-san›z, buras› zaman ve 8 760’› gösterir, saat saat; yani 8 760 tane de-¤erden oluflur. Bu Türkiye için yap›l›yor, ilgili kurulufllar yapar, plan-lamac›lar buna bakarlar. O zaman bu e¤riyle "Türkiye'nin y›ll›k bazyükü flu, pik yükü bu" gibi bilgilere sahip olursunuz.

Biraz da hidroelektri¤in enerji bileflenlerinden bahsedelim (slayt 10).Bir hidroelektrik santralde üretilen nedir vesaire, o tan›mlara geçelim.

H‹DROELEKTR‹⁄‹N GÜÇ VE ENERJ‹ B‹LEfiENLER‹

• Güvenilir Enerji (Firm Energy)

Tüketicilerin talep etti¤i yük ve enerjinin belli bir k›sm›n›n

sa¤lanmas›n›n taahhüt edildi¤i enerjidir. Firm enerji her y›l

üretilir.

• Sekonder Enerji (Secondary Energy)

Firm enerjinin üstünde üretilen enerjidir. Y›ldan y›la de¤ifliklik

gösterir.

• Ortalama Y›ll›k Enerji (Annual Average Energy)

Y›ll›k firm enerji ile ortalama y›ll›k sekonder enerji toplam›d›r.

• Kurulu Güç (Installed Capacity)

Hidroelektrik santral›n üretebilece¤i güç kapasitesidir.

• Güvenilir Kapasite (Dependable Capacity)

En olumsuz flartlar alt›nda daha önceden tan›mlanm›fl süre

boyunca hidroelektrik santral›n üretebilece¤i güçtür.

Slayt 10

- 31 -

"Ermenek Santrali bir y›lda 1.2 milyar kWh enerji üretecek" demifliz.Peki, bunu her y›l üretecek mi? Bunu bize sorarlar. Diyecekler ki,"Biz de öteki tesisleri planlayaca¤›z, projeksiyon yapt›k, Türkiye'ninelektrik enerjisi yahut bölgenin elektrik enerjisi ve güce olan talebiflu, biz de öteki tesisleri ona göre yapaca¤›z, söyledi¤in enerjiyi ga-ranti ediyor musun bize?" diye sorarlar. De¤il mi? Tabii ki bu Erme-nek Baraj›n›n üretece¤i ortalama enerji. Her bir hidroelektrik santra-l›n garanti olarak üretebilece¤i minimum bir enerji vard›r ve bunuolabildi¤ince en yüksek seviyeye ç›karmam›z istenir. Optimizasyonteorisinde buna minimumumun maksimizasyonu denir. Size hesapkitap detaylar›n› anlatmayay›m. Yapars›n›z, dersiniz ki -at›yorum- "Er-menek Baraj›ndan, bu ortalama 1.2 milyar kWh’in 800 milyar kWh’iniher y›l garanti ediyorum." Nas›l ediyorsun? Belli bir güvenlik yüzdesiiçinde dersiniz ki, "ben bu enerjiyi taahhüt ediyorum, geçmifl verilerbana bunu gösteriyor." O zaman bu sizin taahhüt etti¤iniz enerjiye"güvenilir enerji" denir. Tabii siz, "ben üstelik de flu, flu, flu saatlerde-ki pikleri karfl›lamak üzere bunu taahhüt ediyorum" dersiniz. Yanibelli bir k›sm›n›, baz› m› karfl›layacaks›n›z, piki mi karfl›layacaks›n›z,neyi karfl›layacaksan›z, hem onu belirtirsiz, hem de miktar› belirtirsi-niz. ‹flte o enerji sizin güvenilir enerjinizdir, ‹ngilizce’si firm diye oku-nur. Firm, ayn› zamanda "s›k›, sa¤lam" demek, ‹ngilizce’de "primaryenergy" de denir.

Ermenek Baraj›n›n hakikaten ben 800 diye az bile söyledim, 950 mil-yon kWh’e yak›n firm enerjisi vard›r, yani 5 y›ll›k kurakl›¤a direnip,rezervuar›nda biriktirdi¤i suyla o enerjiyi her y›l üretebilir. Velevki, otesis usulüne uygun çal›flt›r›ls›n. fiunu demek istiyorum: Siz rezervu-ar›n›zdaki suyu yeri gelip hovardaca harcarsan›z, sizin deminki for-mülde görüldü¤ü üzere düflünüz azal›nca, art›k her bir metreküp su-dan; yani ayn› miktar sudan daha az enerji üretmeye bafllars›n›z. Buçok ince bir nokta. Demek ki rezervuar›n›z 100 metre yüksekli¤inde-at›yorum- 1 metreküp sudan o formüle göre koyarsan›z, 0.9 veyayaklafl›k 1 kWh enerji üretirsiniz. Ama rezervuar›n›z› 50 metreye in-dirdiniz, ayn› su geliyor yine; ama art›k 1 metreküp sudan onun yar›-

- 32 -

s›n› üretirsiniz. Bir yandan da taahhüdünüz var; demiflsiniz ki, "950milyon kWh verece¤im." fiimdi flunu diyemezsiniz: "Rezervuar›ndasu düfltü, ben bu taahhütten vazgeçtim" deme hakk›n›z yok. Öylesi-ne bir belirleme yapacaks›n›z ki, o belirleme sonucunda hem taah-hüdünüzden vazgeçmeyeceksiniz, hem o suyu en iyi flekilde kullan-m›fl olacaks›n›z, hem de o enerjiyi üreteceksiniz. Bu firm enerji, bu-nun hesab› da bizim hidroelektrik mühendislerinin iflidir. Bunun içinbilgisayar programlar› vesaire yaz›lm›flt›r, onlarla yap›l›r.

Bakt›n›z, taahhüt etti¤iniz hesaba göre enerjiniz var; fakat o y›l rezer-vuara su bol geliyor, baraj dolup taflacak neredeyse, sizin tesis faktö-rünüze göre zaten tam kapasite kullanm›yorsunuz. Su çok bol geldi¤izaman, bu sefer 300 megavat›n tamam›n› 24 saat kullanmaya bafllar-s›n›z veya onu da yine ince ince hesap eder, kaç saat kullanacaksan›zonu kullanmaya bafllars›n›z ve taahhüdünüzün üstünde bir enerjiüretirsiniz; buna sekonder enerji denir, y›ldan y›la de¤ifliklik gösterir.Yani suyunuz bol vesaire, o zamanlar sekonder enerji üretirsiniz. Bugüvenilir enerjinin bedeli yüksek, sekonder enerjinin bedeli düflük-tür; çünkü planlamay› yapanlar sizin firm enerjinize göre planlamayaparlar. Sekondere güvenemezler; çünkü baz› y›l üreteceksiniz, baz›y›l üretmeyeceksiniz bu sekonderi. Ermenek’te 900 milyon kWh firmenerji var, geri kalan yaklafl›k 300 milyon kWh sekonder. Adama di-yorsunuz ki, "sekonderi ben baz› y›l üretirim, baz› y›l hatta bununçok üstünde üretirim, baz› y›l hiç üretmem." dedi¤iniz için ona güve-nemez. Peki, ne faydas› var sekonder enerjinin? O enerjinin de, kö-mürlü santraller filan kurduysan›z, onlar› durdurursunuz. Enerji var,su var; bofluna dolusavaktan ataca¤›ma, o enerjiyi kullan›r, kömürlüsantrallar› durdurarak yak›t tasarrufu sa¤lars›n›z. Onun bedeli o ka-dard›r, yani size sa¤layaca¤› fayda.

Ortalama y›ll›k enerji bu ikisinin toplam›d›r, ortalamad›r bu. Kurulugüç, o tesisin üretebilece¤i azami güçtür. 300 MW planlam›fls›n›z, tür-bin ve jeneratör gruplar›n›z ona göre yap›lm›fl, o tesisin kurulu gücü-dür.

- 33 -

Bir de güvenilir kapasite var; bu Türkiye'de pek bilinmeyen bir kav-ram. O da flu: Kurulu gücünüzü 300 MW belirlediniz, buna ait bir dü-flüyü de, baraj›n en yüksek düflüsü de de¤il, en düflü¤ü de de¤il, enuygun düflüsü -öyle diyeyim, detay›na girmeyeyim- 300 MW’› üret-mek üzere belirlediniz; fakat rezervuar o kotun alt›na düfltü¤ü zamanart›k 300 MW’› üretemezsiniz. Bu bir. Su azalm›flt›r, 300 MW’› üreti-yorsunuz da; fakat sizden süresini de ister, "tamam, ne üreteceksin?"der, "300 MW" dediniz, "kaç saat" dedi, "iki dakika" dediniz. Hiçbirk›ymeti yok. En olumsuz flartlar alt›nda, daha önceden tan›mlanm›flsüre boyunca hidroelektrik santralin üretebilece¤i güçtür. Dersiniz ki,"tamam, benim kurulu gücüm 300 MW; ama en kötü flartlarda bile is-tenildi¤inde ben size her y›l, her gün 280 MW’› -at›yorum kafadan- 8saat süreyle de taahhüt ederim." Bu sizin güvenilir kapasiteniz olur.

Nerede çal›flt›¤›m›z bilinsin diye ifade ediyorum: DOLSAR Mühendis-lik Ltd. fiti.’nde Bölüm Baflkan› olarak çal›fl›yorum, genellikle de hid-roelektrik santrallerin planlamas›nda görev al›yorum; enerjilerinin,güçlerinin vesaire belirlenmesinde. Kendi yazd›¤›m bir de bilgisayarprogram› var; flirkette yayg›n olarak, yani demirbafl programlardanbir tanesi, kullan›l›yor. Ayn› flirketten meslektafllar›m burada. Yayg›nolarak kullan›l›yor, bu firm enerji ve sekonder enerjiyi belirleyen bil-gisayar programlar›, kendim yazd›m.

Arada bir soru oldu, "peki, elektrik mühendisleri görev alm›yor mu?"diye. Tabii ki görev al›yor, herhangi bir küçümseme filan da söz ko-nusu de¤il. Elektrik mühendisleri flunun için görev al›yor: Mesela in-flaat mühendisleri diyor ki, "kurulu güç 300 MW olsun, 2 tane türbinolsun, özellikleri flöyle olsun, böyle olsun." Jeneratörün dizayn›, flaltsahas› tesisleri, enerjinin jeneratörden flalt sahas›na nakli, oradanenerji nakil hatlar›na verilmesi, kontrol sistemlerinin kurulmas› vesa-ire, elektrik mühendislerinin de tabii a¤›rl›kl› bir rolü var; ama yanl›flanlafl›lmas›n, kurulu gücün belirlenmesinde çal›flanlar inflaat mühen-disleri esas itibariyle. Onlar da oturup bu ifle merak sarar, ö¤renir,onlar da çal›flabilir, zor bir yan› da yok. Genellikle bu tür fleyler ma-

- 34 -

alesef üniversitelerde çok fazla ö¤retilmiyor, genellikle insanlar çal›-flarak, iflbafl›nda ö¤reniyorlar, en az›ndan ben öyle oldum; ama ken-dim araflt›rd›m vesaire, o flekilde ö¤rendim.

Elektrik enerjisi kaynaklar›na bakarsak (slayt 11), hidroelektrik var,kömürlü termik santral var, do¤algaz termik santrali var, nükleer varve bir de di¤er dedi¤imiz türler var; rüzgâr, günefl, jeotermal. Fakatbu di¤er dedi¤imizin d›fl›nda kalanlar as›l elektrik enerjisi kaynaklar›-d›r; yani rüzgâr, günefl ve jeotermal ancak katk›da bulunabilir. Bir ül-kenin -öyle bir ülke ben bilmiyorum- enerji problemini tümüyle rüz-gârdan falan çözmesi flu ana kadar mümkün olmufl de¤il, günefltençözmesi hiç mümkün de¤il. Yani benim bildi¤im, bu konuda en ge-liflmifl ülkelerde bunlar›n katk›lar› yüzde 10-12’ler civar›nda, Dani-marka gibi filan; ama ço¤unda yüzde 1’leri bulmaz. Demek ki, esasitibariyle elektrik enerjisi kayna¤› hidroelektrik, termik ve nükleersantraller. Bizde nükleer var m›? Yok. Ama merak etti¤im için birazaraflt›rma yapm›flt›m, bilgilerimi sizinle paylaflmaya çal›flaca¤›m.

ELEKTR‹K ENERJ‹S‹ KAYNAKLARI

• Hidroelektrik‹lk yat›r›m bedeli : 800 ~2000 $/kWTesis Faktörü : %10 ~ %60Avantajlar› : Temiz; yenilenebilen enerji; çok h›zl› devreye

girer; yük de¤iflimlerine uyum gösterir;iflletme ve bak›m giderleri çok düflüktür; barajsayesinde taflk›nlardan koruma, rekreasyon,içmesuyu sulama suyu sa¤lar: Ekonomikömürleri uzundur (>50 y›l)

Dezavantajlar› : ‹lk yat›r›m bedeli yüksek; uzun planlama veinflaat süresi; inflas› s›ras›nda belirsizliklerçoktur; maliyeti umulandan yüksek olabilir;tar›m alanlar›, yerleflim yerleri su alt›ndakalabilir.

•Kömürlü Termik Santral‹lk yat›r›m bedeli : 600 ~800 $/kWTesis Faktörü : %70 ~ %80Avantajlar› : ‹lk yat›r›m bedeli düflük, çabuk infla edilebilir.Dezavantajlar› : Yüksek iflletme ve bak›m maliyeti; yak›t

harcamas›; CO2, SO2 emisyonu; sera etkisi;kül sorunu; radyoaktif parçac›k emisyonu.‹flletmeye alma ve iflletmeden ç›karmaksaatler al›r. Yük de¤iflimlerine uyumgösteremez; ekonomik ömürleri k›sad›r (~30y›l)

• Do¤algaz Termik Santralleri‹lk yat›r›m bedeli : 400 ~500 $/kWTesis Faktörü : ~%20 !!!!!!!Avantajlar› : ‹lk yat›r›m bedeli düflük, k›sa inflaat süresi;

h›zl› devreye girebilme.Dezavantajlar› : Çok pahal› yak›t harcamas›, k›sa ömürlü olmas›

(~25 y›l)

• Nükleer Santraller‹lk yat›r›m bedeli : 2000 ~3000 $/kWTesis Faktörü : ~%80Avantajlar› : Temiz, CO2 emisyonu yok, sera etkisi yok,

nispeten düflük yak›t bedeli, kendi yak›t›n›kendi üretebilme (baz› tipler için).

Dezavantajlar› : Yüksek ilk yat›r›m bedeli; iflletmeye alma veiflletmeden ç›karma çok vakit al›r; yükde¤iflimlerine uyum gösteremez; nükleer at›ksorunu; yeniden ayr›flt›rma sorunu.

• Di¤ero Rüzgaro Güneflo Jeotermal

Slayt 11

- 35 -

- 36 -

Buraya bakt›¤›m›z zaman, bunlar›n ilk yat›r›m bedeli hepsinde de¤i-flik. ‹lk bak›flta denilebilir ki, "tesisi kurarken, en düflük ilk yat›r›m be-deli do¤algazda, do¤algaz kural›m." Ama buna mukabil her tesisinkendine has avantaj› ve dezavantaj› var. Ben bildiklerimi dürüst birflekilde yazmaya çal›flt›m. Hidroelektrik santrallerde kilovat bafl›namaliyet, baraj›, dolu sava¤›, enerji tüneli, türbini, jeneratörü filan 800dolardan 2 000 dolara kadar ç›kan tesisler var. Tesis faktörleri, deminsöyledim, yüzde 10’dan yüzde 60’lara kadar ç›kan› var. Peki, hidro-elektriklerin avantajlar› nedir? Bir kere temiz, yani etraf› pek kirlet-mez. Baraj vesaire yapt›¤›n›z için baz› yerler su alt›nda filan kal›r, obir kirlenme de¤il; yani bir kay›pt›r, öyle düflünülebilir, ama çevreyikirletti¤i pek söylenemez. Baz› göllerde baz› asalak, parazit canl›laryetifliyor filan, o tür fleyler var. Ekolojiyle ilgili s›k›nt›lar olabilir; amaesas itibariyle temiz, yenilenebilir enerji. En önemli avantajlar›n› söy-leyeyim: Çok h›zl› devreye girer. Bir hidroelektrik santral, yük talebiolufltuktan sonra bir santrale "devreye gir" talimat› verildikten sonra 1dakika içinde devreye girebilir, tam yüke ç›kabilir; yani s›f›r duruyor-ken, 150 MW’l›k bir ünitesini devreye sokup 1 dakika içinde 150MW’a ç›kabilir. Ayr›ca yükteki de¤iflmelere de cevap verir; yani yükazal›p ço¤ald›kça, türbinin çekti¤i debi governer denilen bir meka-nizmayla otomatik olarak ayarlan›r -Türkiye'de flebekedeki kullan›-lan frekans 50 hertzdir, Amerika'da 60, Avrupa’da da 50- onu tuttura-cak flekilde türbin h›z›n› de¤ifltirmeden, kapaklar› açarak, kapayarako yüke uyum gösterir; yani yük de¤iflmelerine de çok güzel uyumgösterir.

‹flletme bak›m giderleri çok düflüktür; yani baraj›n›z› sorunsuz yapt›y-san›z, planlamas›nda ve projelendirmesinde bir sorun yoksa, bir so-run olmadan iflletilebilir. Yani 300 MW’l›k bir tesis çok az personelleiflletilebilir. ‹flletme bak›m giderleri afla¤› yukar› ilk tesis bedelininyüzde 1’i kadar vard›r. Yani 500 milyon dolarl›k bir yat›r›m yapt›ysa-n›z, bunun iflletme bak›m gideri afla¤› yukar› y›lda 5 milyon dolard›r.Türkiye'de en çok ihmal edilen konu bak›md›r. Boyanacak yerler bo-yanacak, sürekli incelenecek, ufak tamirler yap›lacak; yani afla¤› yu-kar› yüzde 1’i mertebesinde de bir bak›m gideri gerekir.

- 37 -

Baraj sayesinde taflk›ndan koruma sa¤lar, rekreasyon sa¤lar -baraj›varsa- içme suyu ve sulama suyu sa¤lar ve ekonomik ömürleri uzun-dur, 50 y›ldan fazla. Yaln›z santralde -bunu not alabilirsiniz- elektro-mekanik ekipman dedi¤imiz türbin, jeneratör, onun ömrü 35 y›l civa-r›ndad›r; ama bütün tesis içinde onun maliyeti çok yüksek de¤il.Yaklafl›k 35 sonra onlar› hurdaya ç›kar›r, yenilerini koyars›n›z; amabaraj›n›z çok uzun ömürlüdür. Dezavantajlar› neler? ‹lk yat›r›m bede-li yüksek, göreceli olarak yüksek; uzun planlama ve inflaat süresi.Uzun planlamadan kast›m flu: Bir yere bir hidroelektrik santral yap-mak istiyorsan›z, öncelikle veriniz olacak, elinizde en az 30 y›ll›k ak›-m›n›z olacak ki, o yapt›¤›n›z tesis gerçekten ekonomik bir tesis ol-sun. Su de¤eriniz yok, bir fley yok, kafadan bir fley belirlediniz, yapt›-n›z; ya o su gelmez ve tesis yatar ya da onun üstünde bir su gelir, te-sisiniz düflük kapasiteli kal›r. O yüzden uzun araflt›rma gerektirir,özellikle jeolojik araflt›rmalar› y›llar al›r, sondajlar yapacaks›n›z vesa-ire, bu da dezavantaj›. Yani bir hidroelektrik tesise bir yerde kararverdiniz -kendim çal›flt›¤›m için biliyorum- sözgelimi Ermenek Baraj›,afla¤› yukar› bunun istikflaf›, fizibilitesi, kati projesi filan derken, birde inflaat›n› katarsan›z, 20-25 y›l sürdü¤ünü görürsünüz. Yani bu sa-dece bizde mi? Bütün dünyada böyle, ülkelerin hidroelektrik potan-siyellerini gelifltirmeleri genellikle 50-60 y›l sürmüfl, geliflmifl ülkeler-de; yani bafllad›ktan 50 y›l sonra tamamlayabilmifller. Biz daha hidro-elektrik tesislerimizin 3’te 1’ini yapm›fl durumday›z. Demek ki o uzunplanlama gerekiyor.

‹nflaat s›ras›nda belirsizlikler çoktur, iyi çal›fl›lmam›flsa özellikle çoks›k›nt› ç›kar. Siz sondaj filan yapm›fls›n›zd›r, kazmaya bafllars›n›z, hiçuygun bir zemin ç›kmayabilir gibi. Bu belirsizlikler nedeniyle maliyetumulandan yüksek olabilir, tar›m alanlar› ve yerleflim yerleri su alt›n-da kalabilir. Tesis faktörüne dikkat edin; hidroelektrik santraller özel-likle pik santraller olarak tasarlanm›flsa, bunlar›n tesis faktörleri ge-nellikle düflüktür, baflka sebeplerden de düflük olabilir, detaylara gir-meyeyim. Bir de demin söyledi¤im gibi, hidrolik makineler verimiyüksek makineler; yani suyun enerjisini neredeyse rahatl›kla ortala-ma olarak yüzde 85’ini filan al›r.

- 38 -

Kömürlü termik santrallerin göreceli olarak yat›r›m bedelleri dahadüflük. Bu rakamlar muhtelif, bunlar› akl›n›z›n bir köflesinde bulun-sun diye yazd›m; yoksa kimi kaynaklarda bu 600 dolard›r, kiminde 1300 dolard›r, kömürün kalitesine göre de¤iflir. Tesis faktörleri yüksek-tir. Neden? Kömür yakmay› zaten göze alm›fls›n›z, o tesisi mümkünoldu¤unca çok kullanmak istersiniz; yani daima tam kapasiteyle kul-lanmak istersiniz, o nedenle tesis faktörlerini yüksek flekilde planlar-s›n›z. At›yorum kafadan, 200 MW’l›k bir termik santral yapt›n›z, buy›l›n yüzde 80’inde 200 MW’› üretecek demektir ya da y›l içinde orta-lamas› 200 MW’›n yüzde 80’ine tekabül edecek anlam›na gelir. ‹lk ya-t›r›m bedeli düflük, çabuk infla edilirler. Mesela bir planlars›n›z, so-¤utma suyu için filan da bir suya ihtiyac›n›z vard›r, bir dere kenar› ve-saire, oradan arazide tesisinizi çabucak jeolojik etüdünü filan yapar,2,5-3 y›lda infla edersiniz, ifl biter.

Yüksek iflletme bak›m maliyeti; mekanik parça oldu¤u için, dönenparçalar vesaire pek çok, her yeri mekanik. Kömür ö¤üteceksiniz,onlar› f›r›nlara yollayacaks›n›z, kül ay›racaks›n›z, konveyörlerle tafl›-yacaks›n›z filan. O yüzden kömürlü termik santraller ürettikleri ener-jinin -burada yaz›l› de¤il- yaklafl›k yüzde 10’unu kendisi kullan›r, onuda söyleyeyim; üretti¤inin yüzde 10’unu kendisi kullan›r, yüzde90’›n› arz eder flebekeye. Hidroelektriklerse üretti¤i enerjinin yüzdeyar›m›n› filan kullan›r, yar›m› veya yüzde 1’i, o mertebede. Yak›t har-c›yorsunuz, kömür yak›yorsunuz. San›lan›n aksine, özellikle Türkiyekömür bak›m›ndan zengin bir ülke de¤il. Türkiye e¤er kömürlü sant-ral kuracaksa, kömürünü de ithal etmek zorundad›r ve halen de ithalediyor. Miktarlar›, rakamlar› bilmiyorum; ama Gökova vesaire ithalkömürün üzerine kuruludur. O santralleri çal›flt›rmak için, Güney Af-rika’dan, fluradan buradan biz kömür ithal ederiz. Karbondioksit, kü-kürt dioksit emisyonu, karbondioksit ç›kt›¤› besbelli. E¤er o kömürdüflük kaliteliyse, içinde bir de kükürt varsa, bir de kükürt dioksit ç›-kar›r, o da asit ya¤muruna sebep olur. Kötüleyece¤im; ama baflka daçaresi yok, hidrolikçiyiz sonuç itibariyle. Bunlara ba¤l› olarak sera et-kisi, hani atmosferde karbondioksit miktar› art›yor, dünyan›n ›s›nma-

- 39 -

s›na katk› yap›yor, buzullar eriyecek, denizler kabaracak, Hollandafilan su alt›nda kalacak, iklim bozulacak gibi. Kül sorunu, da¤lar gibikül ç›kar; yani baca külü, "fly ash" de denir ona. Onu bir yere götü-rüp y›¤man›z laz›m, o da baya¤› bir sorundur; yani alt›ndan kalkma-n›z gereken. O yüzden kül barajlar› filan yap›l›r.

Radyoaktif parçac›k emisyonu; "ne alaka?" diyeceksiniz. Bütün top-rak elementlerde, yani topraktan ç›kard›¤›m›z ürünlerde, topra¤›n bi-zatihi kendisinde tabii radyasyon vard›r. Baz› kömürlerde bu birazdaha yüksektir, örne¤in Yata¤an. Yata¤an, bacas›ndan maalesef sü-rekli olarak çevreye radyasyon yayan bir tesisimiz. Nükleer santralkarfl›tlar› pek bilmeyebilir; ama mesela Yata¤an, biliyorsunuz uçucukül betonda da kullan›l›r katk› maddesi olarak, daha do¤rusu çimen-todan tasarruf amaçl› olarak kullan›l›r. Yata¤an’›n uçucu külünün kul-lan›lmas›, Atom Enerji Komisyonunun iznine ba¤l›d›r; yani radyoaktifoldu¤unu bildikleri için, onlardan izin almadan kullanamazs›n›z.Gerçi düflüktür filan, ama sonuçta radyoaktif oran› normal ortalama-ya göre yüksektir. ‹flletmeye alma, iflletmeden ç›karma saatler al›r.Neden? Kömür bir su ›s›t›r, oradan buhar üretirsiniz, o buhar da bu-har türbinini çevirir, oradan enerji elde edersiniz. Bu suyu ›s›tma öyle5 dakikal›k bir ifl de¤il, saatler sürer; ›s›tacaks›n›z, buhar türbinineyollayacaks›n›z. Bu nedenle durdurmas› da zor; yani böyle flebekedeyük at›m› oldu, t›k durduray›m, mümkün de¤il. Yani bu saatlerdenkast›m, tesisine göre. Ben bunlar›n uzman› de¤ilim; ama genel olarakbiliyorum, 2-3 saatten evvel devreye girmez, hatta bazen eski tekno-loji 6-7 saat sürer ve bu tesisler, esas itibariyle, pek durmas› yönündede dizayn edilmemifltir. Sözgelimi der ki, "ekonomik çal›flmas› için,flu kadar kere duracak, flu kadar kere bafllayacak." Aksi takdirde dur-du, kalkt› derken, sistem hurdaya ç›kmaya do¤ru gider, bir de öylebir yan› var. Yük de¤iflimlerine fazla uyum göstermez; yani üstündekiyük art›nca, yavafl yavafl uyum gösterebilir, yavafl yavafl devreden ç›-kabilir. Ekonomik ömürleri k›sad›r, yaklafl›k 30 y›l; çünkü hep dönenmakine, parça zamanla vasf›n› kaybeder.

- 40 -

Do¤algaz termik santralleri: Bunlar›n kuruluflu çok daha ucuz, çokdaha h›zl› kurulabilir. Tesis faktörleri, flimdi burada bir sürü ünlemgördünüz, yüzde 20 civar›nda. Do¤algaz santrallar›n›n -kombine çev-rim santral› diye de adland›r›l›r- buhar üretmeden, do¤rudan do¤al-gaz› yakarak türbin çevirmesi fleklinde oldu¤unu biliyorum. Bunlarpahal› bir gaz yakt›¤› için, eskiden bunlar yüzde 20’ye kadar tesisfaktörleri için planlan›rd›. Halen de pahal›; ama dünyada biraz daböyle bir e¤ilim var, do¤algaz santralleri biraz daha fazla kullan›l›yor.fiar›k Tara’n›n ENKA flirketinin bir Amerikan flirketiyle Marmara’dakikurdu¤u tesisi televizyondan duydu¤um zaman akl›m flaflt›; yüzde100 tesis faktörü, ki hiçbir tesis çal›flmaz. Enerjisinin yüzde 85’ini al-ma taahhüdü vermifl devlet. Nas›l vermifl, akl›m alm›yor. Çünkü o te-sisler e¤er yüzde 100 tesis faktörüyle çal›fl›yorsa, tahmin edebilece¤i-niz gibi, demin gösterdi¤im yük e¤risine göre size sadece baz yükverir, piklere filan hiçbir fleye kar›flmaz. "Baz yük verir" demek, yükart›fl› oldu, ne olacak? Hidroelektri¤e müracaat. Hidroelektrikleri sü-rekli kötülüyorlar, kötülüyorlar; ama bir yandan da tesisini öyle iflleti-yor ki, onlara muhtaç. Yani bu ifladamlar›n›n kendi menfaatlerini öneç›karmak için ortaya koydu¤u fley. Dezavantaj› çok pahal› yak›t har-camas›, k›sa ömürlü olmas›, 25 y›l diye biliyorum ben; ama çok paha-l› yak›t harc›yor, onu söyleyeyim.

SALONDAN: Kömürlü termik santrale göre daha avantajl› de¤il mi?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: Yok, kömürün tonu 50 dolar.

SALONDAN: Ama Türkiye'de de flu an azalan bir do¤algaz fiyat› var.

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

Son y›llarda flöyle: O 100 dolarlardan ç›kt›, bir ara 200 dolarlara kadarç›kt›, 1 000 metreküpü müdür nedir. Sonra bu yeniden düfler gibi ol-du, Rusya’yla kavga gürültü, "sözleflmede öyle yaz›l›, böyle yaz›l›"ama sonuçta yine de benim bildi¤im kadar›yla 170 dolar civar›nda.Bir de biliyorsunuz, bunlar hep gizli; yani hiçbir zaman tam rakam›

- 41 -

alam›yorsunuz, benim bu konuda makalem filan da var, tahmini al-d›k sa¤dan soldan. Bir de fiar›k Tara’n›n o tesislerin sat›fl fiyatlar›nabakt›¤›n›z zaman, 5 küsur sentten sat›yor, hatta diyor ki, "do¤algaz fi-yat› artt›." Aynen böyle. Geçen sene Milliyet Gazetesinde -ben bu türfleyleri hep merak eder, okurum- Güngör Uras’›n yaz›s›; "artt›, biz 4.5sentten satacakt›k, 5,22 sente mi ne ç›kt›." Yani demek ki çok daucuz de¤il do¤algaz, onu da söyleyeyim.

Nükleer santraller, tabii ilk yat›r›m bedelleri oldukça yüksek, çünküçok ileri teknoloji gerekiyor; ama temiz. Nükleer santral karfl›t› olabi-lirsiniz, olmayabilirsiniz, o ayr› bir konu, ona birazdan de¤inece¤im;ama dünyada temiz enerji kayna¤› olarak biliniyor, onu söyleyeyim.Siz inan›rs›n›z, inanmazs›n›z, o ayr›. Örne¤in flöyle verebiliriz: Japon-ya, 2 tane atom bombas› felaketi yaflam›fl bir ülke, enerji ihtiyac›n›nyüzde 80’ini nükleerden sa¤l›yor, Fransa yüzde 75’ini; dünyan›n enbüyük nükleer enerji üreticisi Amerika Birleflik Devletleri, orada dayüzde 25’ler civar›nda. Ama toplamda en büyük. Rusya keza öyle,Bulgaristan’da var, Ermenistan’da var. Hep bir reklam yap›l›r -benmethetmek için de¤il, bildiklerimi anlatmak için söylüyorum- "dün-yada her yerde vazgeçiliyor, ‹sveçliler de söküyor" filan, yok öyle birfley. Mesela ‹sveç, dünyan›n kifli bafl›na elektrik tüketen say›l› ülkele-rinden bir tanesi, 10 tane nükleer santralleri var ve referandum yapt›-lar, sökmek için de¤il; "bundan sonra yenisini yapmayal›m" diye. Fa-kat baz› kifliler bunu tersten çevirip "efendim, onlar bile vazgeçti, sö-küyor" gibi. Yok öyle bir fley, adam o refah›ndan vazgeçmedi.

Karbondioksit emisyonu yok, yak›t bedeli nispeten düflük, kömürefilan nazaran daha düflük. Kendi yak›t›n› kendi üretebilme yetene¤i;yaln›z bu çok çok süper bir teknoloji, ben araflt›rd›¤›m için biliyorum,süper teknoloji gerektiriyor. Normalde uranyum 235 izotopu kullan›-yor nükleer santraller, fakat plütonyum kullanan nükleer santralleryapma imkân› var. E¤er plütonyum kullanan nükleer santral yaparsa-n›z, yaln›z dünyada çok az say›da var, 3-4 tane, Amerika bir tane yap-maya bafllam›fl, vazgeçmifl, o da ayr› bir konu. Uranyumu nükleer

- 42 -

santralin etraf›na sar›yorsunuz, plütonyum üretiyorsunuz ve o plü-tonyumdan enerji üretiyorsunuz; uranyum 238, daha do¤rusu nükle-er enerji için kullan›lamayan k›sm›n› plütonyum üretiminde kullan›p,onu da enerji amaçl› kullanabiliyorsunuz. Neredeyse s›n›rs›z enerjiimkân› sa¤lama olas›l›¤› var. Yaln›z dünyada 3-4 tane var; Ruslar›nvar, yanl›fl bilmiyorsam Almanlar›n var, ‹ngilizlerin var, Frans›zlar›nvar; yani dünyada çok az say›da numune baz›nda var. Fakat bu ente-resan bir bilgidir, onu söyleyeyim; baz› nükleer santrallerin kendi ya-k›t›n› üretebildi¤i akl›n›zda bulunsun. Dezavantajlar›; yüksek ilk yat›-r›m bedeli, iflletmeye alma ve iflletmeden ç›karma çok vakit al›r, kö-mürlü santral gibi. Bir bafllad› m› çal›flmaya, nükleer çekirdek ›s›nd›k-tan sonra onu so¤utmak da vakit al›r, ›s›tmak da vakit al›r; yük de¤i-flimlerine uyum göstermez, nükleer at›k sorunu vard›r. "Temiz" de-dik; ama çal›fl›rken bir fley yok, oradan ç›kard›¤›n›z malzemenin ber-taraf edilmesi sorunu var, nereye koyacaks›n›z sorunu var. Yenidenayr›flt›rma sorunu, bu da çok önemli bir fley. E¤er o ç›kan at›klar› ye-niden ayr›flt›rma teknolojiniz varsa, atom bombas› da yapabiliyorsu-nuz. Asl›nda pek çok ülke bunu kurmak istiyor; fakat dünyada endi-fleler var, "teröristin eline geçer, atom bombas› yapar" diye. Meselahaberlerde duymuflsunuzdur, ‹ran’›n uranyum zenginlefltirme progra-m›n› kendi iste¤iyle -daha dünkü haberlerde vard›- Almanya ve ‹ngil-tere’nin bask›s› ve ricas›yla görüflmeler sonucu durdurdu. Uranyumuzenginlefltirme demek, atom bombas› yapabilme anlam›na gelir. "Hernükleer santral sahibi ülke atom bombas› yapar" anlam›na gelmez,onu kesinlikle söyleyeyim, ilgisi de yok, onu da bildi¤im için söylü-yorum.

Di¤er kaynaklar; rüzgâr, günefl, jeotermal. Dedi¤im gibi, bunlar anakaynaklar de¤il.

Santrallar›n yükü karfl›lamadaki fonksiyonlar› grafi¤i (slayt 12) genelbir grafik, ölçeksiz, peflin peflin söyleyeyim, ölçeksiz, bir ölçe¤i yok.Baz› fleyler yer de¤ifltirebilir, onu da söyleyeyim.

- 43 -

Yani o zaman belirsiz bir fley mi anlat›yorum; hay›r. Genel olarak na-s›l oldu¤unu anlat›yorum. "Nükleer santraller, kömürlü termik sant-raller de¤iflime uyum gösteremiyor, bir çal›flt› m› hep çal›fl›yor" dedi-¤imiz için, baz yükü karfl›lamak için planlan›r ve infla edilirler; yanibunlar›n sabit, sürekli ayn› gücü üretti¤ini varsayabilirsiniz. Gündengüne artt›rabilir, ço¤altabilir; ama gün içinde, dakikalar içinde, saatleriçinde güçlerini artt›r›p azaltamazlar; yavafl yavafl artt›rabilir, yavaflyavafl azaltabilir. Bunlar grafikte, baz yükü karfl›l›yorlar Hidrolik sant-rallerden nehir santrali olanlar da baz yükü sa¤l›yor. Nas›l sa¤l›yor?Bunlar›n tesis faktörleri öyle yüksek de¤il; ama mesela suyun bolgeldi¤i bir dönem, bahar aylar› sürekli üretir, o dönemdeki baz yük-leri gayet rahat hep üretiyor. At›yorum kafadan, 20 MW’l›k bir nehirsantrali sürekli olarak 20 MW’› üretiyor ve sizin baz yüklerinizi karfl›-lamak için kullan›yorsunuz. fiunu da söyleyeyim: Türkiye'de hidro-elektrik santraller içinde nehir santrallerini pay› yüzde 3-4 civar›nda,çok fazla de¤il; yani "buras› ölçeksiz" derken onu kastediyorum. Güniçinde yük talebinin de¤iflti¤i k›s›mlarda hidrolik ara yük santralleri

Slayt 12

- 44 -

var. Planlamada mesela tesis faktörü yüzde 40 civar›nda olanlar, me-sela Ermenek Santrali filan, o tür santraller gün içinde üstündeki yü-kü azalt›p ço¤altarak, uyum da gösterir, o yüklerin karfl›lanmas›ndakullan›l›r. Uzun enerji tüneli olan santraller, genellikle hidrolik arayük santrallar›d›r. Enerji tünelindeki yük kay›plar›, debinin karesiyleorant›l› olarak artar. O nedenle uzun enerji tüneli olan santraller ge-nellikle ara yük, baza yak›n, baz de¤il; ama ara yük santrali olarakplanlan›rlar. Çünkü ayn› suyla e¤er yavafl yavafl kullan›rsan›z, o tü-nelde yük kay›plar›n›z az olaca¤› için daha çok enerji üretirsiniz.

Do¤algaz santralleri de dünyadaki genel e¤ilim, burada kullan›l›yor,yüzde 20’ler civar›nda olmas› laz›m diye biliyorum; fakat Türkiye'deyüzde 70’leri bulmufl durumda, sebebi de pahal› gaz yakt›¤› için.Hidroelektrikler gibi devreye de çabuk giriyor, o yüzden do¤algazsantralinin yeri buras›. Pikler için yine hidroelektrik santralleri kulla-n›yoruz.

Gelelim elektrik üretimi ve tüketimiyle ilgili rakamlara (slayt 13). Ra-kamlar›m çok güncel olmayabilir, ama fikir verir. O yüzden bu tablo-yu haz›rlad›m. Türkiye'de termik kurulu gücümüz 2001 y›l› sonu iti-bariyle 16623 bin MW’m›fl, 36 MW jeotermal ve rüzgâr kurmufluz.Görüyorsunuz, küçük bir miktar, bunun büyük bir k›sm› da bildi¤imkadar›yla jeotermal. Termik santrallar›n ortalama üretim kapasitesi,tesis faktörlerine göre 111 milyar kWh yap›yor. GWh, milyon kWhanlam›na geliyor. 2001 y›l›nda bu tesisler 98 milyar kWh enerji üret-mifl. Hidroelektrik kapasitemiz 11673 MW’m›fl, ortalama üretim kapa-sitesi 42 milyar kWh’mifl; fakat 24 milyar kWh üretmifl. Biraz öncesöyledim; hidroelektrik tesislerin firm enerji var, sekonder enerjisivar. Kurak y›la denk gelmifl, ama bu rakam yine de bu kadar düflükolmamal›yd›. Ben naçizane biraz devlet kurulufllar›ndan, DS‹’den fi-lan çal›flan var m› acaba? Gerçi DS‹ iflletmiyor enerji aç›s›ndan baraj-lar›, ama bunun yanl›fl kullan›mdan kaynakland›¤›n› rahatl›kla söyle-yebilirim. Sebebi flu: Barajlar› biz boflaltm›fl›z, hiç ileriyi düflünme-den. Sebeplerinden bir tanesi de flu: Türkiye, 1999 sonlar›, 2000 bafl-

Biz flu anda hidroelektrik potansiyelimizin yaklafl›k yüzde 35-40’›n›kurmufluz veya infla ediyoruz, yüzde 40’larday›z, daha geride yüzde60’› duruyor; ama biz onlar› bile yapsak, Türkiye'nin ekonomik hid-roelektrik potansiyeli yaklafl›k 126 milyar kWh’tir.

Bir de teorik potansiyel var; paraya filan bakmadan, ekonomi filandinlemeden yaparsan›z, bu rakam 300 milyar kWh’e ç›kar da, yani"ille de hidroelektrik olacak" diye elektri¤in kilovat saatini 20 senteç›karman›n alemi yok. Ekonomik hidroelektrik potansiyel 126 milyar

- 45 -

lar›nda enerji s›k›nt›s›na girdi, o zaman k›s›nt› aç›kland›, "günde 3-6saati bulan k›s›nt›lar olacak" dendi fakat yap›lmad›. Neye mal oldu?E¤er k›s›nt› yap›lsayd›, belki biz 3 saat elektriksiz kalacakt›k; ama bu-gün o pahal› yak›t› harcay›p do¤algazlara yüklenmek durumundakalmayacakt›k ve hidroelektrik üretimi bugün 20 yerine 30-35 milyarkWh mertebesinde olacakt›. Çünkü bir daha kendine gelemedi baraj-lar, ‹ngilizce tabiriyle "recover" edemedi; çünkü bir yandan enerji ta-lebi var, su kotu düflmüfl, art›k her bir metreküpten daha az enerjiüretiyorsun, ona da ihtiyac›n var, bir türlü baraj› doldurmak için dur-duram›yorsun ve sonuçta buna mal oluyor.

Slayt 13

- 46 -

kWh. fiu iki rakam enteresand›r, Türkiye’nin hidroelektrik potansiye-li ve bir y›lda tüketilen elektrik birbirine yak›n; yani biz hidroelektrik-lerin hepsini yapm›fl olsayd›k, demek ki kendi ihtiyac›m›z›n tümünühidroelektrikten sa¤larm›fl›z. Ama tam da öyle de¤il; çünkü bu teorikortalama, firm de¤il; firm de var, sekonder de var. Demek ki geneldekömürlü, do¤algazl› vesaire santrallere ihtiyac›m›z olaca¤› ortaya ç›-k›yor. fiu andaki durumumuz bu.

Peki, Türkiye elektrik tüketimi aç›s›ndan nerede (slayt 14)? Bildi¤imkadar›yla en çok kifli bafl› elektrik kullanan ülke ‹zlanda ve sonraNorveç geliyor. Kifli bafl›na y›lda yaklafl›k 25 bin kWh elektrik kulla-n›l›yor Norveç, ‹sveç 15 bin kWh kullan›yor. Yunanistan bile 4250kWh kullan›yor. Türkiye 2000 y›l›nda brüt 1930 kWh enerji üretmifl,kifli bafl›na da net 1484 kWh elektrik kullan›m› düflüyor ve bu kulla-n›m sadece evde de¤il, sanayisi filan hepsi dahil bir tüketim miktar›.Dünya ortalamas›na göre Türkiye gayet az elektrik kullanan bir ülke.Yani dürüst ve aç›k söylemek gerekirse, bu durum Türkiye’nin gerikalm›fll›¤›n›n göstergesidir. Demek ki dünya ortalamas›n› bile yakala-yamam›fl›z.

Slayt 14

- 47 -

Türkiye’de elektrik enerjisine olan talep 2001 y›l›ndaki krizden evvelher y›l yüzde 7-8 art›yordu. O yüzden h›zla elektrik enerjisi yetmezli-¤ine girdik. Baz› fleyleri daha evvel yapmam›z laz›mm›fl, yapmam›fl›z,geç kalm›fl›z. 2001 y›l›nda kriz oldu¤unda elektrik tüketim art›fl h›z›birden bire s›f›ra düfltü, talep sabit kald›, ama flimdi yeniden artmayabafllad›. E¤er gelifleceksek bu rakam artacak, yüzde 6-7 kalk›nma h›-z› istiyorsan›z elektrik tüketimi de artacak demektir. 2020 y›l›nda Tür-kiye’nin elektrik talebinin 547 milyar kWh’e ç›kaca¤› tahmin edilmiflbir ara, bu konuda bir projeksiyon yap›lm›fl. Bir yandan da nüfusu-muz artaca¤› için, o zaman 80-90 milyon olaca¤›n› varsayarsak, bö-lerseniz kifli bafl›na ne kadar tüketim ç›kaca¤› belli olur.

Benim söyleyeceklerim özüyle bu kadar. Sorular›n›z varsa, çok spesi-fik sorular› cevaplayamayaca¤›m› söyleyeyim. Genel sorular› k›sacacevaplamaya çal›flaca¤›m.

Buyurun.

SORU:

Hidroelektrik santrallerin ilk yat›r›m bedeli 800-2000 dolar/kW oldu-¤unu görüyoruz. ‹nceledi¤imiz zaman termik santrallerin 600-800dolar/kW, do¤algaz santrallerin 400-500 dolar/kW, nükleer santralla-r›n ise 2000-3000 dolar/kW oldu¤unu görüyoruz. Yani hidrolik sant-rallerin rakam›yla nükleer santral rakamlar› birbirine eflit, yani yakla-fl›k. Peki, bunu niye anlat›yorum? Birinde tesis faktörü yüzde 10-60,öbüründe ise yüzde 80 olarak gözüküyor.

Bugüne kadar bildi¤im kadar›yla -tabii siz de konuflman›zda söyledi-niz- flu anda hidroelektrik potansiyelinin yüzde 35-40 aras›nda kulla-nabiliyoruz ve daha çok büyük kapasitemiz var. Bizde biliyorsunuznükleer santral kurulmas› için bir-iki teflebbüs yap›ld›, fakat uygula-namad›. Onu da herhalde siz aç›klayacaks›n›z.

Biraz önce söylediniz, benim de bilgilerim o mealdeydi; elektrik ihti-

- 48 -

yac›n›n Japonya yüzde 80’ini, Fransa yüzde 75’ini, Amerika yüzde25’ini nükleer santrallerden karfl›l›yor. Bu çevrecilerin karfl› ç›kt›¤› birhusus, ama çevrecilerin en çok olufltu¤u yerler Fransa ve Almanyabiliyorsunuz. Bunu biz ortaya atmad›k, onlar ortaya att›lar, ama ken-dileri yüzde 80 kullan›yorlar. Böyle olunca, acaba bu santrallerin Tür-kiye’deki maliyetini söyleyebilir misiniz?

‹kincisi, çok güzel ifade ettiniz, 500 milyar kWh’e ihtiyac›m›z var de-diniz.

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: Biz ne yapmal›y›z m›?

SORU: Bir fley daha söylediniz, o da çok güzel bir istatistik; dünyaortalamas›n›n alt›nday›z maalesef, o da ac› bir gerçek. Önümüzdeki20 sene içinde Türkiye'nin enerji politikas› ne olmal›? Ama sizin gö-rüflünüz, bir de d›flar›da görüfller var malum. Sizin görüflünüz nedir,yani bu tercihiniz nedir?

Teflekkür ederim.

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

Böyle önemli bir soru için teflekkür ederim. KWh maliyeti -flöyle yak-lafl›k mertebe verece¤im, do¤rudan do¤ruya bir fley söylemeyece-¤im- e¤er 4-5 sent civar›ndaysa, asl›nda bu bütün tesisler için iyi birrakamd›r. Bu tesisleri karfl›laflt›r›rken, ne do¤rudan do¤ruya ilk yat›-r›m bedeline bak›labilir, ne de yak›ta ne kadar para verdi¤ine bak›l›r;bütün bunlar› bir bütün içinde karfl›laflt›rmak laz›m. Bir de dikkatederseniz, aralar›nda önemli farkl›l›klar da var; birisi çabuk devreyegiriyor, biri girmiyor. Yani flöyle diyemeyiz: "Efendim, nükleerin kilo-vat saati 4 sente mal oluyor, hidroelektri¤inki 5’e mal oluyor -rakam-lar› kafadan at›yorum- o zaman nükleer yapal›m" diyemezsiniz. Çün-kü hidroli¤in kendine has bir özelli¤i var, pikleri karfl›lama kabiliyeti.Bu genel bir planlama içinde ele al›nmas› gereken bir olay. Bununplanlamas›n› Do¤an Pekça¤l›yan, ben Türkiye ad›na yapabilecek du-

- 49 -

rumda de¤ilim. Üstünde çal›flmad›m m›? Biraz çal›flt›m, ama ne iflle-rim buna müsait, ne de benim görevim. 4-5 sent civar›nda olursa iyi-dir. O 4-5 sent flunu da içerir: O ilk yat›r›m maliyetlerini de içerir, ya-k›t› da içerir vesaire. Diyeceksiniz ki, "bu durumda nas›l 4-5 sent ç›-kar hidroelektrik?" Ama bak›n, tesis faktörü yüksek. Demek ki 300MW’l›k bir hidroelektri¤in üretti¤inin kat be kat fazlas›n› üretir bir300 MW’l›k nükleer.

SORU: Tesis ömrü ne kadar acaba?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

O da 35 y›l civar›nda.

Öbür konuya geleyim, "bu planlama içinde fikriniz nedir?" diye sor-dunuz. fiunu söyleyeyim: Türkiye kaç›n›lmaz olarak nükleer santralyapmak zorundad›r, benim flahsi kanaatim. Ben burada özellikle yaz-d›m, bu konuda epey bir araflt›rma yapt›¤›m için söylüyorum: Nükle-er santraller için "Temiz" laf› do¤rudur. Çernobil filan denilebilir, veitiraz edilebilir. Çernobil kazas›nda kaç kifli ölmüfltür, bilen var m›?Yok. Ben söyleyeyim: Yaklafl›k 30 kifli ölmüfltür. Peki, bundan sonrayaratt›¤› etkiyle önümüzdeki 50-100 y›l içinde kaç kifli ölecektir, bilenvar m›? Onu da ben söyleyeyim: Yaklafl›k 10 bin civar›nda kifli öle-cektir; yani hastalanacak, kanser olacak vesaire. Bu özellikle Rus-ya’da. Türkiye'de de Atom Enerjisi Komisyonun yapt›¤› bir araflt›rma-ya göre, bütün Türkiye'de 6 kiflinin Çernobil’den etkilenerek ölece¤i,kanser olaca¤› fleklindedir. Ama hemen de¤il, önümüzdeki y›llariçinde.

Yanl›fl hat›rlam›yorsam 1993 y›l›nda Zonguldak’ta bir maden kazas›oldu. Kaç kifli öldü¤ünü bilen var m›? 265 kifli ölmüfltür. Bak›n, o kö-mür de enerji amaçl› ç›kar›l›yor. Yani nükleer santralleri kötülerken,bilinçli davranmak laz›m; bu bir. Çernobil çok büyük bir felakettir,do¤ru; fakat araflt›rd›¤›m için biliyorum, Rus tipi nükleer santrallerleBat› tipi nükleer santraller aras›nda da¤lar kadar fark var. Rus tipi, ka-

- 50 -

pal› bir k›l›f binas› yok, aç›k grafit yatak denilen bir sistem üzerinekurulu; yani yand›¤› zaman o grafit yatak yan›yor zaten. Çernobil’de-ki patlama nükleer patlama de¤il. "Nükleer santral patlad›" denildi¤izaman, klasik bildi¤imiz yüksek ›s›, bas›nç nedeniyle olan bir patla-mad›r. Yang›n ç›k›yor, o yang›n ç›kt›¤› için de o grafit yatak vesaireyanmaya bafll›yor, külüyle, duman›yla bütün nükleer parçac›klar et-rafa yay›l›yor. Büyük bir felaket, fakat Bat› tipi nükleer santrallerleRus tipi aras›nda da¤lar kadar fark var. Bat› tiplerinde en büyük fela-ket, Three Mile Island kazas› denilen, 70’li y›llarda olan bir kaza var;orada bir radyoaktif buhar kaça¤› oluyor. Onda da Amerikal›lar çokbüyük araflt›rmalar yap›yorlar, hesap kitap, bu kaza nedeniyle oradaölecek kaç kifli oldu¤u tahmin ediliyor, kimin ölece¤i bilinmiyor amakaç kifli ölece¤i biliniyor; çünkü radyasyonun kimi hasta edece¤i bel-li de¤il. ‹statistiksel olarak kaç kiflinin ölmesi bekleniyor, biliyor mu-sunuz; bir kifli. Çevreciler hep örnek verirler, "Three Mile Island var,flöyledir" filan. Çernobil büyük felaket, ama fark› bilerek konuflmaklaz›m.

Bir de nükleer santrallerde zenginlefltirilmifl uranyum kullananlar var,zenginlefltirilmemifl uranyum kullananlar var. Ruslar›n o Çernobilsantral› zenginlefltirilmemifl uranyum kullanan bir santraldir, zengin-lefltirilmifllerde bu tehlikeler çok çok daha az. Bak›n, ben savunuyorde¤ilim; bildiklerimi anlat›yorum, bildiklerimi samimi olarak anlat›-yorum. Yoksa benim nükleer santral yap›lmas›ndan kiflisel olarak nebir menfaatim olabilir. Bat› tipi santrallerde böylesine büyük bir kazayok. Ancak nükleer santrallerde at›k sorunu var. Amerika bütün dün-yada hegemonya kurdu¤u için, zenginlefltirme tesisi yapt›rm›yor.Belki hakl›, "adam atom bombas› yapar" diye. Nükleer santrallarda,uranyumun tamam› yak›t olarak kullan›lam›yor, Uranyum 235 izoto-punu kullan›yor santral, onun da yüzde 20’sini filan kullanabiliyor,geri kalan hâlâ yak›t, konsantrasyonu düfltü¤ü için kullanam›yor, onuayr›flt›r›p tekrar içinden almas› laz›m; yani yanmam›fl k›sm› içindenalmas› laz›m. Ama zenginlefltirme tesisi yapt›¤› zaman, Amerika'dabu teknoloji var, Fransa’da var; ama mesela bir Brezilya kendi zen-

- 51 -

ginlefltirme-ayr›flt›rma tesislerini kurmak istiyor, bask›, bask›, Ameri-ka kurdurtmuyor. Yani sonuçta Türkiye gelecekte kömürlü santral deyapmak zorunda, do¤algaz da yapmak zorunda, hidroelektriklerinibir kere kesinkes tamamlamak zorunda, bütün bu santralleri biz ka-ç›n›lmaz olarak yapmak zorunday›z. Yine flahsi kanaatimi sordu be-yefendi; nükleer santral yap›lmas›nda da bir sorun görmüyorum venükleer santral de yapmak zorunday›z.

Bir de anekdot: Benim doktor kardeflim var, bir ifl adam› gezisiyleAmerika’ya gitti, o söylüyor, nükleer santral gezdirmifller orada, diyorki, "nükleer santral arkam›zda, so¤utma kuleleri filan var, önündennehir ak›yor, nükleer santral so¤utma suyunun bir k›sm›n› nehirdenal›yor." Demifller ki, "nehrin suyunun s›cakl›¤›n› ekolojik nedenlerle6 derece artt›rabilirsin, daha fazla artt›ramazs›n." O yüzden so¤utmakuleleri de var. "Fakat insanlara bakt›m, arkada nükleer santral, öndenehirde bal›k tutuyorlar, bir foto¤raf›n› çekmedi¤ime piflman oldum,o nehirde bal›k tutuyor adam ve o bal›¤› yiyor" diyor. Biz de diyoruzki, "nükleer patl›can m› yiyece¤iz, Akkuyu mahvolacak, flu bu." BunuJaponya yapm›fl, çok kifli bilmiyordu belki içinizde, yüzde 80-85 mer-tebesinde nükleer santral, bütün Avrupa kullan›yor; Belçika’s›, Hol-landa’s›, Almanya’s›, herkes kullan›yor, bir biz kalm›fl›z kullanmayan.Komflumuz Bulgaristan kullan›yor, Yunanistan’› bilmiyorum do¤rusu.Biz bunu kaç›n›lmaz olarak yapmak zorunday›z. Yani flimdi 547 mil-yar kWh elektrik için kömür mü yakaca¤›z sürekli, sürekli do¤algazm› yakaca¤›z? Bir de ba¤›ml›l›¤› çeflitlendirmek laz›m; yani do¤algazasl›nda ucuza bile gelse, Rusya gaz› kesiyor, k›fl›n so¤ukta kal›yordukevvelki sene, "paras› ödenmedi" filan gibi bir sürü z›r›lt› ç›kt›. Çeflitlen-dirmemiz laz›m; yani birini üretemiyorsak, öbürünü üretmemiz laz›m.

Demin söylemeyi unuttum; bir ülkenin elektrik enerjisi potansiyeliniyarat›rken, mutlaka rezerv kapasitede yaratmas› laz›m, bunun dayüzde 15-20’ler civar›nda olmas› laz›m. Yani her ihtiyaca karfl› sizinbir tesisiniz çökebilir; yani devre d›fl› kalabilir bir sebepten, bir bafl-kas›n› devreye koyabilmeniz laz›m. Bir ara Türkiye'nin hiç rezervi

- 52 -

yoktu, s›f›r, bir fley olsa elektrik kesiliyor, yaflad›k, flimdi yeni yenivar. Bilmiyorum, sorular›n›za cevap verebildim herhalde.

SALONDAN: Teflekkür ederim. Türkiye’de elektrik birim faydas› neal›n›yor?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: Devlet Su ‹flleri ekonomik karfl›laflt›rmayaparken, firm enerji faydas›n› 6 sent -ekonomiye katk›s› de¤il, do¤-rudan do¤ruya enerji faydas›n›- sekonder enerji faydas›n› 3.3 sental›r, bir de pik güç faydas› diye bir kavram al›r. Elektrik ‹flleri Etüt‹daresi firm enerji faydas›n› 2.7 sent, sekonder enerjiyi de 2.19 sental›r; ama buna mukabil "pik güç faydas›" diye bir kavram koyar, onada 180 dolar atar. E¤er bununla ilgiliyseniz, bir e-mail adresi verirse-niz, bununla ilgili bir makalem var; onu size yollayay›m, Elektrik ‹flle-ri Etüt ‹daresinin Bülteninde yay›nland›. Orada bu konuda epey birbilgi bulabilirsiniz san›yorum.

Baflka soru var m›?

SORU: Do¤algaz fiyatlar› konusundaki görüflünüz nedir?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: Onlar› ben bilmiyorum; çünkü gizli tutulu-yor, asl›nda benim konum da de¤il. Hidroelektrik potansiyelle ilgiliolarak o konular› biliyorum, fakat konumun bir yan bilgisi olmas› ne-deniyle biraz biliyorum; ama uzman› de¤ilim.

‹HSAN KAfi: fiöyle bir soru sormak istiyorum: Dünyada depolama-dan uzaklaflan bir kavram var; yani yavafl yavafl uzaklaflmay› düflünü-yorlar, biyolojik dengeyi bozdu¤u gibi baz› ileriye at›lan savlar var.Bir de 1950’li y›llarda Türkiye'nin izledi¤i bir enerji politikas› vard›;nehir santrallerinin aktif bir flekilde kullan›lmas›. Nehir santrallerininilk maliyetleri de di¤erlerine göre oldukça düflük oluyor. Nehir sant-rallerine öncelik verilmesi veya depolamal›lara m› öncelik verilmeli?Sizce nas›l bir öneri olabilir?

- 53 -

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

Enteresan bir soru sordu ‹hsan bey. Türkiye'de hidroelektrik tesislers›n›fland›r›l›rken, "mini hydro, mikro, makro, big hydro" filan diye,Tükçe tabiriyle "küçük, çok küçük, küçük, orta, büyük" diye s›n›flan-d›r›labiliyor. Türkiye'de bu konu maalesef mini konusu, küçük hidro-elektrik santraller diyeyim, mesela 5 megavata kadar filan, hatta kilo-vat mertebesinde; at›yorum kafadan, 100 kilovat. Maalesef büyük bireksiklik var. Yanl›fl rakam söylemeyeyim; ama bildi¤im kadar›yla Çinbüyük bir ülke, 1 milyar küsur nüfusu var; yanl›fl hat›rlam›yorsam,orada 26 bin tane mi ne mini hydro var. Türkiye bu ifle önem verme-ye bafllad›. Bunlar da de¤erlendirilirse, bizim kapasitemiz o 126 mil-yar kWh’in artma olas›l›¤› çok yüksek; çünkü çevresindeki köylerevesaire çok küçük tesisler yaparak, onlar› ayr›ca elektri¤e kavuflturu-yorsunuz ve sizin flebekenize yük olmaktan kurtar›yorsunuz. Böylekonular da söz konusu.

Hidroelektrik potansiyelin belirlenmesi de, söyledim, biz inflaat mü-hendislerin ifli. Bu mini hidro vesaire için debi süreklilik e¤risi kulla-n›lmas› var, mesela büyükler için rezervuar iflletme çal›flmas› konula-r› var. Dedi¤im gibi, konu çok genifl, ama bu kadar›n› anlatmaya ça-l›flt›m.

Baflka soru var m›? Sorular çok uzarsa, en fazla 5 dakika tutaca¤›m,daha fazla tutmayaca¤›m.

YUSUF ÇOBAN (Odem Yap› Denetim): Hocam, konuyla pek ala-kal› de¤il de, bu santrallerde güvenlikle alakal›, terörizme karfl› gü-venlikle ilgili çal›flma var m› Türkiye'de?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

Var, çal›flma var. Atatürk Baraj›nda söz konusu oldu, o zamanlar ben3 y›l orada çal›flt›m, o zamanlar bu terör filan yayg›n, biz orada müfla-vir olarak çal›fl›yorduk. Devlet Su ‹flleri özel olarak bizden güvenlikle

ilgili çal›flma yapmam›z› istediler. Sözgelimi flalt sahas› var; flalt saha-s›n›n kenar›ndan terörist geçerken, mesela k›sa devre yapt›rmak içinzincir atabilir. Bu durumda yaklafl›m mesafeleri ne olacak, el bomba-s› atar m›?" filan, bu tür çal›flmalar var. Baraj›n kendisine bir fley yapa-bilir mi terörist? fiahsi kanaatim odur ki, yapamaz, baraj›n kendisinekolay kolay bir fley yapamaz. Bu konuda Discovery Channel’da çokgüzel bir belgesel var, ara ara gösteriyorlar, "dam buster" diye, "barajy›k›c›lar" diye. ‹kinci Dünya Savafl›nda ‹ngilizler Almanlar›n 4 baraj›n›y›kmak istemifl, envai çeflit çal›flmalar yapm›fllar, dev bombalar yap-m›fllar, büyük hava ak›nlar› yapm›fllar, "nas›l y›kaca¤›z" diye y›llar sü-ren araflt›rmalar yapm›fllar, o kadar u¤raflmalar›na ra¤men 4 barajdantopu topu 2’sini y›kabilmifller. Teröristin gelip de bir el bombas› filanatarak, bilmem ne yaparak bir baraj› y›kmas› mümkün de¤il; çünkübarajlar -görmeyenler için söylüyorum- çok dev yap›lard›r.

Baflka soru var m›?

SORU: Savafl durumunda filan nükleer santrallerin bir tehlikesi varm›?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: Olur, ona bakarsan hidrolikte de olur. Me-sela Amerika, özellikle ince beton kemer barajlar›m›z› y›kabilir, Ata-türk Baraj›n› y›kamaz kolay kolay da, koca bir delik açar belki; amakolay kolay Atatürk Baraj›n› Amerika'n›n bile çok yo¤un bombard›-man yapmad›kça -hani bilmem papatya biçen bombalar filan varm›flya, 8 tonluk, 10 tonluk- onlar› da özel bir flekilde atmad›kça y›kmas›zor. Ama ince kemer bir baraj›m›z›, örne¤in Oymap›nar’› y›kabilir, ozaman o da bir felaket.

SORU: Keban Baraj›n›n 8 türbini var, çal›fl›yor mu, çal›flm›yor mu?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: fiöyle söyleyeyim: fiu anda Türkiye birenerji fazlas›na girdi¤i için, hidroelektrik santrallerin büyük bir k›sm›su doldurma konumuna geçti¤i için, çok az çal›flt›¤›n› san›yorum

- 54 -

SALONDAN: Çal›fl›yor.

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: Çal›fl›yor mu? Ama Atatürk Baraj›nda suyükseliyor, biliyorum. "Barajlar›m›zda bu düflüyü artt›r›rsak, daha çokenerji elde ederiz" diye, flu anda bir elektrik enerjisi fazlas› oldu¤uiçin, barajlar›m›z›n flu anda ço¤u doldurma aflamas›nda, bofl olanlar›kastediyorum. Doldurma aflamas›nda oldu¤unu biliyorum, ama tektek spesifik olarak "flu baraj flu kotta, bu baraj dolu, bu bofl" diye bil-miyorum.

SALONDAN: Nükleer santrallerle ilgili bir fley söylemek istiyorum.Nükleer santralin A’dan Z’sine kadar, hatta at›¤› dahil hepsi d›flar›dangelecek teknolojiye ba¤l›; ama di¤erlerinin hemen hemen hepsini fluanda biz baflarabiliriz.

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

Hemen fikrimi söyleyeyim. A’dan Z’ye d›flar›ya ba¤l›; fakat bir fleyiö¤renmek istiyorsan›z, onu yapman›z laz›m. Birinci cevab›m bu.‹kinci cevab›m flu: Dürüstçe konuflmak gerekirse, hidroelektriklerdede biz d›flar›ya ba¤›ml›y›z, biz bütün türbin jeneratörü yurtd›fl›ndanalmak zorunday›z, onu söyleyeyim. Bize dünya ülkeleri "vermiyo-rum, türbin jeneratörü vermiyorum" deyince, bir fley yapamay›z. Na-s›l ki hidroelektrikte biz Japon’dan m› alal›m, Avusturyal›dan m› ala-l›m, Amerika’dan m› alal›m serbestimiz var; nükleerde de ayn› ser-bestimiz iyi-kötü var. ‹ngiliz’den alabiliriz, Kanadal›dan alabiliriz,Frans›z’dan alabiliriz, Amerikal›dan alabiliriz, Alman’dan alabiliriz;yani o da bir rekabet. Onun yak›t›n› keza, Rusya’dan alabiliriz yak›t›-n›, teknolojiyi Rusya’dan almay›z; ama yak›t alabiliriz.

Bir de flu olay var: Yapma mecburiyetimiz var. Dedi¤im gibi, 547 mil-yar kilovat saati sa¤lamak zorundas›n›z ilerde; ama 20 y›l sonra, 2020y›l›nda, ama 2030’da. Görünen köy k›lavuz istemez; çünkü dünya orta-lamas›n› daha yakalayamam›fl›z. Hele hele Avrupa gibi geliflmifl ülkeler

- 55 -

kadar elektrik kullanmak istiyorsak, bu rakam› yakalamam›z laz›m.Bunu s›rf bunlarla yapmam›z mümkün de¤il; görünen o, bizim pekçok yere kömürlü santral ve do¤algaz santral yapmam›z laz›m, kaç›n›l-maz olarak. Ayr›ca nükleer santral da yapmak zorunda kalaca¤›z. Yanibu benim çok sevdi¤im bir tercih, onun için anlat›yor de¤ilim; kaç›n›l-maz olarak bu böyle görünüyor. Cevap oldu mu, bilmiyorum.

Son soruyu al›yorum, çünkü bir dakikam var. Evet, buyurun.

SORU: Bu hidroelektrik santrallerinin Türkiye'de yüzde 35 seviyesin-de oldu¤unu söylediniz, yani "bunlar› yüzdeyüze ç›karmam›z gere-kir" dediniz. Bunu ç›kartt›¤›m›zda çevreye verece¤imiz zararlar neolur?

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN:

Her türlü faaliyetin bir yan etkisi var. Hidroelektri¤i yapmazsak, çokbelli ki, ya do¤algaz yapaca¤›z, ya kömür yapaca¤›z. S›rf do¤algazyaparsan›z, bir kere kesinlikle pahal›ya mal edebilirsiniz. Pek çoktedbir de alabilirsiniz; yani hidroelektrikler bu tesisler içinde, helehele kömürlüye nazaran en az yan etkisi olan›d›r. Bu konuda DevletSu ‹fllerinin -ben içinde de¤ilim, ama biliyorum- mesela "Resettle-ment" program› var; yani baraj yerinden bir köy mü kalkacak, onlariçin özel sosyal çal›flmalar var. Do¤ru mudur? Geçmiflte olmufl. O in-sanlar› ma¤dur etmemek için özel programlar› var DS‹’nin. Her türlüaktivite çevreye zarar verebilir, yol yap›yorsunuz, çevreye bir zararveriyorsunuz; uçak uçuruyorsunuz, o da çevreye zarar verebilir, hertürlü faaliyetin zarar› olabilir. Hidroelektrik santraller san›ld›¤› kadarda çevreye zarar vermiyor. Faydalar› da var; rekreasyon sa¤l›yor. Tür-kiye, su fakiri bir ülkedir. Bunu biliyor muydunuz? Evet, su fakiri birülkedir. Avrupa'da kifli bafl›na y›lda düflen su miktar› 6 bin metreküp-ler civar›ndad›r, Türkiye'de biz çok çok az›n› kullan›yoruz. Nüfusu-muzun da yap›lan projeksiyona göre 2050’lerde 100 milyonlar civa-r›nda stabilize olaca¤›n› biliyoruz. Biz barajlar›m›z› yapsak bile ülke-mizin toplam y›ll›k 195 milyar m3 su varl›¤›n›n ancak 100 miyar

- 56 -

m3’ünü kullan›ma sunabiliriz. Bu durumda kifli bafl›na düflen su y›lda1000 metreküp civar›nda olacakt›r. Bu da mutlak yoksulluk s›n›r›d›r.Yani bu aç›dan da yapmak zorunday›z. E¤er bu nüfusu besleyecek-sek, sa¤l›kl› içme suyu kulland›racaksak, sulama yapacaksak, endüst-rimize su temin edeceksek, o amaçlarla da bu barajlar› yapmakzorunday›z, kaç›n›lmaz olarak yapmak zorunday›z. Ben bunun baflkabir yolunu görmüyorum.

Hepinize teflekkür ediyorum. (Alk›fllar)

‹HSAN KAfi:

"Hidroelektrik Enerji Ve Hidroelektrik Santrallerin Rolü" konuluseminerimiz baflar›yla tamamland›. Kimimiz bilgilerimizi tazeledik,kimimiz her mühendis arkadafl›n da¤arc›¤›nda olmas› gereken kimikavramlar› burada kafam›za yerlefltirmeye çal›flt›k. Ama flunu çok iyibiliyoruz ki: Do¤an hocam bugün bizi ayd›nlatt›. Kendilerine burada‹nflaat Mühendisleri Odas› ad›na teflekkür ediyor ve bizi unut-mamalar› için bir plaket veriyoruz, emekleri ve bizi sundu¤u bilgileriçin.

DO⁄AN PEKÇA⁄LIYAN: Ben de hepinize beni sab›rla dinledi¤iniziçin çok teflekkür ediyorum. Zahmet buyurmuflsunuz, çok teflekkürediyorum, ben de bunu bir an› olarak saklayaca¤›m, sa¤ olun. (Alk›fllar)

- 57 -

- 58 -