1

вڲêî²ÜÆ ²¼¶²ÚÆÜ ²ðÊÆì

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԸ

1915-1990 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

ԸՍՏ ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ

ºðºì²Ü - 2018

2

Ðî¸ 93/94 : 930.25 Հրատարակության է երաշխավորել ¶Ø¸ 63.3 +79.3Հայաստանի ազգային արխիվի

Ի898 գիտական խորհրդի կողմից

Ժողովածուն հրատարակվում է ՀՀ Սփյուռքի

նախարարության դրամաշնորհով

¶É˳íáñ ËÙµ³·Çñ` å³ïÙ³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹áÏïáñ ²Ù³ïáõÝÇ ìÇñ³µÛ³Ý Կ³½ÙáÕª å³ïÙ³Ï³Ý ·ÇïáõÃÇõÝÝ»ñÇ

ûÏݳÍáõ ¶áѳñ ²í³·»³Ý

Իրաքահայհամայնքը 1915-1990 թվականներին Ի 898 ըստարխիվայինփաստաթղթերի/ ¶É˳íáñ ËÙµ³-

·Çñ` ². ìÇñ³µÛ³Ý.-ºñ.: г۳ëï³ÝÇ ³½·³ÛÇÝ ³ñËÇí,

2018.- 420 էջ:

Ðî¸ 93/94 : 930.25 ¶Ø¸ 63.3 +79.3

ISBN 978-9939-839-21-9 © г۳ëï³ÝÇ ³½·³ÛÇÝ ³ñËÇí, 2018

3

ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ

Իրաքահայ գաղութը սկսել է ձևավորվել Աբբասյան խալիֆայու-թյան շրջանում՝ 8-13-րդ դարերում, բարգավաճել են հատկապես Բաղդադի և Բասրայի գաղութներըֈ Իրաքահայերի թիվը ստվա-րացել է 17-րդ դարի սկզբին, երբ Իրաք են եկել Պարսկաստանից (շահ Աբբաս Ա-ի հրամանով տեղահանված) և Թուրքիայից (ջալա-լիներից հալածված) բազմաթիվ հայերֈ 1640թ. կառուցվել է Բաղ-դադի առաջին հայկական եկեղեցին (եկեղեցու շրջակայքը ցայսօր կոչվում է «Կեռք Նազար»)ֈ

Հետագայում իրաքահայ համայնքը համալրվել է ի հաշիվ 19-րդ դարի վերջին Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանից, ինչպես և Պարսկաստանից գաղթած մեծ թվով հայերի ու նաև Առաջին աշխարհամարտի արհավիրքներից փրկված հայ տարեգիրներիֈ 1918թ. Վասպուրականից նահանջողները՝ Լևոն Շաղոյանի ղեկա-վարությամբ, Պարսկաստանի ճանապարհով, Ատրպատականի հայերի և ասորի գաղթականների հետ հասել են Բաղդադֈ Անգլիական զինվորական իշխանության հրահանգով՝ Տիլա գետի ափին 17 հազար գաղթականների համար կանգնեցվել է 3 հազար վրանֈ Հետագայում նրանց մի մասը փոխադրվել է Բաղդադ, իսկ մնացածները՝ Բասրայի մոտ գտնվող Նահր Էլ Օմարի ճամբարըֈ Մոտավորապես 500 հայ ընտանիք Լ. Շաղոյանի ղեկավարությամբ փոխադրվել է Մոսուլի մոտ գտնվող Հավրեզգ ամայի գյուղը, որը տրամադրել էր Իրաքի կառավարությունըֈ 1920-ական թթ. սկզբին Իրաքում ապաստան է գտել շուրջ 30 հազար հայ գաղթականֈ Ավելի ուշ նրանց մի մասը հեռացել է երկրից, մի մասն էլ (շուրջ 900 հոգի) 1947թ. ներգաղթել է Հայաստանֈ Չնայած 1960-1970-ական թթ. արտագաղթին Արևմուտքի երկրներ՝ իրաքահայության թիվը շոշա-փելիորեն չի նվազելֈ 1950-ական թթ. Իրաքում կար 16 հազար, իսկ 1970-ական թթ. կեսին՝ մոտ 20 հազար հայֈ

1960-1970-ական թթ. Իրաքում գործում էր կազմակերպված և տնտեսապես ապահով հայկական համայնքֈ Գաղութը մեծապես տուժել և զրկանքների է ենթարկվել Իրաք-իրանյան պատերազմի (1980-1988թթ.) և Պարսից ծոցում ծավալված ռազմական գործողու-

4

թյունների (1991թ.) հետևանքովֈ Պարսից ծոցի պատերազմից հետո Իրաքում ստեղծված քաղաքական և տնտեսական անբարենպաստ պայմանների (շրջափակում, էմբարգո) պատճառով հայերն արտա-գաղթել են երկրիցֈ Որոշ թվով իրաքահայեր հաստատվել են Հա-յաստանումֈ 2002թ. ընթացքում Իրաքի քաղաքականությունից հրա-ժարված 65 հայերի շնորհվել է ՀՀ քաղաքացիությունֈ Իրաքից հա-յերի զգալի արտահոսք է տեղի ունեցել (հիմնականում դեպի Հոր-դանան և Սիրիա) 2003թ. Իրաքի դեմ հակաիրաքյան (անգլոամերիկ-յան) կոալիցիայի սկսած պատերազմի ընթացքում և դրանից հետոֈ

Հատկապես հետպատերազմյան տարիներին, Հայաստան-իրա-քահայ գաղօջախի կապերն իրականացվում էին Մայր աթոռ Ս. Էջ-միածնի, պետական-կառավարական ու հասարակական բազմա-թիվ մարմինների միջոցով, որոնց գործունեությամբ առաջացած բազմահազար արժեքավոր փաստաթղթերը պահվում են Հայաս-տանի ազգային արխիվում: Դրանք բազմակողմանիորեն լուսաբա-նում են ինչպես իրաքահայ գաղութի ընդհանուր պատկերը, այնպես էլ Խորհրդային Հայաստան-իրաքահայ գաղութ արդյունավետ փոխ-հարաբերությունները:

Սույն ժողովածուն բաղկացած է երկու թեմայից, որոնցից առա-ջինում բացահայտվում է իրաքահայ գաղթօջախի նկարագիրը, իսկ երկրորդում ներկայացնում է վերոհիշյալ փոխհարաբերություննե-րը: Ժողովածուի փաստաթղթերի մեծագույն մասը հրապարակվում է առաջին անգամ եւ գալիս է հարստացնելու ներկայացվող հարցի աղբյուրագիտական հիմքը: Դրանցից մի քանիսը, ստեղծված լինե-լով խորհրդային հայտնի գաղափարաքաղաքական մթնոլորտի ազ-դեցության տակ, ունեն որոշակի սուբյեկտիվ մոտեցում իրադար-ձությունների և երևույթների նկատմամբ՝ մասնավորապես Հայ Հեղափոխական Դաշնակցություն կուսակցության գործունեու-թյունը գնահատելիս:

Ժողովածուն կազմված է պատմական փաստաթղթերի հրապա-րակման գործող կանոններին համապատասխան: Հրապարակվող որոշ փաստաթղթերում կատարվել են կետադրական ուղղումներ և կրճատումներ (խոսքը վերաբերում է թեմայի հետ կապ չունեցող հարցերին), որոնք, սակայն, չեն աղավաղում շարադրանքի բովան-դակությունը:

5

ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ

N 1

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԱԱԿՈՒԲԱՅԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐՅԱԼ-

ՆԵՐԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀՐԱՄ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ

ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱՆԱՉՅԱՆԻՆ՝ ՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐ-

ԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍՆԱԿՑԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ԳԱՂԹԱ-

ԿԱՆՆԵՐԻՑ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐ ՆՇԱՆԱԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 9 7 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

ԳերապատիւՏէր Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ Կանաչեան,

Առաջն[որդական] փոխանորդ Պաաքուպայի հայ տարագրելոց,

Պրիճ-Մարշալ

Փարիզի Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան նախաձեռնու-

թեամբ Փարիզի մէջ տեղի պիտի ունենայ հայկ[ական] համագումար

մը` համաձայն թերթերու մէջ երեւցած պաշտօնական յայտարարու-

թեան:

Սոյն համագումարին մէջ Միջագետքն ալ պիտի ունենայ իւր

ներկայացուցիչն ի դիմաց Միջագետք ապաստանած գաղթական-

ներու եւ տեղայիններու:

Ղրկուելիք միակ ներկայացուցչին ընտրութեան համար, որոշու-

ած է տեղէդ, Պասրայէն,1 Մուսուլէն եւ առաջնորդարանիս կեդրոնէն

հրաւիրել Բ. կարգի ընտրողներ, որք իմի հաւաքելով պիտի ընտրեն

պէտք եղած ներկայացուցիչը:

Ուստի հաճեցէ՛ք սոյն ընտրական ժողովին համար Ձեր կողմէն

նշանակել հինգ Բ. կարգի ընտրողներ որպէսզի իհարկին հոս գալով

մասնակցին ընտրողական ժողովոյ աշխատութեանց` ներկայա-

6

ցուցչական ձայնի իրաւունքով:

Մնամ աղօթակից`

Առաջն[որդական] փոխանորդ Պաղտատի

Վահան քահանայ Թաճիրեան2

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.9, թ.1, ձեռագիր, պատճեն:

N 2

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԱԱԿՈՒԲԱՅԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐՅԱԼ-

ՆԵՐԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀՐԱՄ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ

ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱՆԱՉՅԱՆԻՆ՝ ՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐ-

ԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆԸ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԻԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ

ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

N 40 15 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

ԳերապատիւՏէրՎահրամ ծ[այրագոյն]վարդապետ Կանաչեան,

Առաջն[որդական]փոխանորդՊաաքուպայի հայ տարագրելոց,

Պրիճ-Մարշալ

Հայ Ազգ[ային] Պատուիրականութեան Միջագետքի ներկայա-

ցուցչի ընտրութիւնը տեղի պիտի ունենայ յառաջիկայ ուրբաթ զկնի

կէսօրուան (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]) ժամը 5-ին:

Յուսալով որ տեղոյդ տարագրեալներու կողմէն Բ. ձայնի

ընտրողներու ընտրութիւնը արդէն կատարած էք, կը հրաւիրեմ որ

փութան ճիշդ որոշեալ ժամուն ներկայանալ ժողովին:

Առաջն[որդական] փոխանորդ

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ. 9, թ.2, ձեռագիր, պատճեն:

7

N 3

ԲԱԱԿՈՒԲԱՅԻ ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ Բ. ԿԱՐԳԻ ԸՆՏՐՈՂ-

ՆԵՐԻ ՆԱՄԱԿԸ ԻՐԱՔԻ ՀԱՅՈՑ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ

ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻՆ՝ ՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐ-

ՀՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆԸ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ

ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

N 1 17 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Արժանապատիւ ՏէրՎահան քահանայ Թաճիրեան,

Առաջնորդ[ական] փոխանորդ Պաղտատի հայոց,

Աստ

Ձեր N 4, յունուար 15 թուակիր պաշտօնագրին համաձայն,

այսօր, ժ[ամը] 5-ին (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]) տեղի պիտի ունենայ

Ազգ[ային] Համախորհրդակցութեան Միջագետքի պատգամաւորի

ընտրութիւնը: Սակայն մեզմէ անհասկնալի պատճառով, Դուք

այսօր ուրիշ գրութիւնով մը կը յետաձգէք ընտրութիւնը:

Նկատի ունենալով, որ այս յետաձգումը պատճառ պիտի

դառնայ մեզ ընտրող ժողովրդի ձայնի կորուսման այդ կարեւոր

համախորհրդակցութեան մէջ, մենք`Պաաքուպայի հայ փախստա-

կանութեան ներկայացուցիչներս, օրինական պարտքը կատարած

ըլլալու համար, կ’առաջարկենք պատկ[առելի] Քաղաք[ական]

Ժողովիդ, որ մինչեւ վաղը կէսօրին կատարել տաք Պաղտատի հայ

ներկայացուցիչներու օրինական ընտրութիւնը, այլապէս մենք իրա-

ւունք կը համարենք մեզ[ի]` մեր կողմէ ընտրելու մեր պատգամա-

ւորը:

Յարգանօք՝

Պաաքուպայի հայ փախստականութեանԲ. կարգի ընտրողներ՝

1. Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ

8

2. Ա. Կէօրկիզեան3

3. Հ. Մելքումեան4

4. Ա. Հացագործեան5

5. Լ. Շաղոյեան6

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.9, թ. 3, ձեռագիր, պատճեն:

N 4

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԱԱԿՈՒԲԱՅԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐՅԱԼ-

ՆԵՐԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀՐԱՄ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ

ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱՆԱՉՅԱՆԻՆ՝ ՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐ-

ԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆԸ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ

ՀԵՏԱՁԳՄԱՆՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

N 51 17 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Գերապատիւ Տէր Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ Կանաչեան,

Իպատ[ո]ւ[ա]րժ[ան] Բ. կարգի ընտրողք Պաաքուպայի հայ

տարագրելոց,

Աստ

Ձեր այսօրուայ թիւ նամակը ստացայ: Ընտրողական ժողովին

գումարումը ոչ թէ անհասկնալի, այլ շատ որոշ եւ հասկնալի պատ-

ճառաւ մը յետաձգուեցաւ, այն է թէ Դուք,Պաաքուպայի յարգելի

պատուիրակներդ, ուզեցիք վերջին պահուն փոխանակ հինգի, իննի

բարձրացնել ձեր ձայնը: Եւ ես, այս անտեղի պահանջումի[ն]

վրայ,յետաձգեցի գումարումը` ապագայ պատասխանատուութենէ

զերծ մնալու համար:

Եթէ Դուք, յարգելի պատուիրակներդ, կ’ընդունիք ըստ որոշման

եւ ըստ Ձեր առաջուան հաւանութեան, հինգ հոգիով մասնակցիլ

ընտրողական ժողովին, այդ պարագային, անմիջապէս Պաղտատի

9

գաղթականներու երեք ընտրեալներն ալ իրենց կողմէն որոշուելէն

յետոյ, անմիջապէս ընտրողական ժողովը գումարելու պիտի ձեռ-

նարկեմ:

Սպասելով Ձեր պատասխանին,

Առաջն[որդական] փոխանորդ Պաղտատի հայոց

[Վահան քահանայ Թաճիրեան]

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.9, թ. 4, ձեռագիր, պատճեն:

N 5

ԲԱԱԿՈՒԲԱՅԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐՅԱԼՆԵՐԻ Բ. ԿԱՐԳԻ ԸՆՏՐՈՂՆԵՐԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ

ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻՆ՝ ՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐ-

ՀՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆԸ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ

ՀԱՄԱՐ ՆՐԱՆ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆ ՀՐԱՎԻՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 2 18 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Արժանապատիւ Տէր Վահան քահանայ Թաճիրեան,

Առաջնորդ[ական] փոխանորդ Պաղտատի հայոց,

Աստ

Նկատի ունենալով, որ Քաղաք[ական] Ժողովը զանազան նկա-

տումներով կը ձգձգէ Փարիզի համազգային խորհրդակցութեան

գացող Միջագետքի պատգամաւորի ընտրութիւնը, Պաաքուպայի

հայ փախստականութեան ներկայացուցիչներս մեր վրայ կը

վերցնենք նախաձեռնութիւնը պատգամաւորի ընտրութեան գործին՝

հիմնուած Փարիզի Հայ Ազգ[ային]Պատուիրակութեան տուած

շրջաբերական-հրաւէրի հետեւեալ կէտին վրայ.

«Թրքահայ ներկայացուցիչներու ընտրութիւնը.- Պատերազմի

10

պատճառով ստեղծուած պայմաններուն հետեւանքով, Թրքահա-

յաստանը ներկայացնող ութ[ը]անդամներէն հինգը պիտի ընտրուին

թրքահայ փախստականներու կողմէն` 2-ը Կովկասի, 1-ը Պարս-

կաստանի, 1-ը Միջագետքի եւ 1-ը Պաղեստինի ու Եգիպտոսի մէջ

գտնուող փախստականներու կողմէն, իսկ մնացեալ երեքը Ազգ[ա-

յին] Համագումարը ինքը պիտի անուանէ ի պաշտօնէ` արտասահ-

ման գտնուող թրքահայերէն ընտրելով զանոնք»:

Պատգամաւորի ընտրութիւնը պիտի կատարենք վաղը երեկո-

յ[եան] ժ[ամը] 4-ին (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց])`առաջնորդարանի[ն] մէջ:

Կը հրաւիրենք Ձեզ ղրկել[ու] Ձեր պատուիրակները` իրենց ընտ-

րական փաստաթուղթերովը միասին` ընտրութեան մասնակցելու

համար:

Պաաքուպայի հայ փախստականութեանԲ. կարգի ընտրողներ`

1. Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ

2. Ա. Կէօրկիզեան

3. Հ. Մելքումեան

4. Ա. Հացագործեան

5. Լ. Շաղոյեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.9, թ. 5, ձեռագիր, պատճեն:

N 6

ՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆԸ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ

ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ

ԺՈՂՈՎԻ ՆԻՍՏԵՐԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

19 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Ազգ[ային] առաջնորդարան

11

Փարիզի Համազգային Խորհրդակցութեան գացող Միջագետքի

հայ փախստականութեան պատգամաւորի ընտրութեան ժողովը

Ա. նիստ

Ներկաներ`

Պաաքուպայի պատուիրակներ.

1. Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ Կանաչեան

2. Հ. Մելքումեան

3. Լեւոն Շաղոյեան

4. Արսէն Կէօրկիզեան

5. Ա. Հացագործեան

Պաղտատի հայ տարագիրներու պատուիրակներ.

1. Յակոբ Փափազեան

2. Սմբատ Աճէմեան

3. Տիրան Շահպազեան

Խորհրդակցական ձայնով հրաւիրուածներէն ներկայ էին.

1. Յովհաննէս7

2. Հայկ Կամպուրեան

3. Մարկոս Օսմանճեան

4. Եղիշէ Վարդանեան

5. Արամ Գրիգորեան

6. ՄարգարՍոսոյեան

Նախագահ ընտրուեցաւ գեր[ապատիւ] Վահրամ ծ[այրագոյն]

վարդապետ Կանաչեան, ատենադպիր` պ[արոն] Հ. Մելքումեան,

քարտուղար`պ[արոն] Ա. Հացագործեան:

Ատենապետ պ[արոն] Մելքումեանը, բանալով ժողովը, ման-

րամասնաբար զեկուցում տուաւ այս ընտրութեան պարագանե-

րու[ն] մասին, յիշելով, թէ ինչպէս պատգամաւորի ընտրութեան

գործողութիւնները տանելու նախաձեռնութիւնը Պաղտատի հայոց

առաջնորդարանէն Պաաքուպայի հայ փախստականութեան ներ-

կայացուցիչներուն անցաւ:

12

Այս առթիւ կարդացուեցան նաեւ գրութիւնները, որոնք փոխա-

նակուած էին առաջնորդարանի[ն] եւ Պաաքուպայի Բ. կարգի

ընտրողներու[ն] միջեւ` այս երկու օրուան ընթացքին:

Այդ զեկուցումէն ու նամակներու ընթերցումէն հետեւեալը

պարզուեցաւ.

Պաղտատի հայոց առաջնորդարանը, ստանալով Փարիզի

Ազգ[ային] Պատուիրակութենէն հրահանգ շրջաբերական մը Միջա-

գետքի հայ փախստականութեան կողմէ Փարիզի համազգային

խորհրդակցութեան մասնակցելու համար պատգամաւոր մը

ընտրելու, գրութիւնով մը (N 9 7/1) կ’իմացնէ Պաաքուպայի առաջ-

նորդ[ական]փոխանորդ Վահրամ ծ[այրագոյն]վարդապետին, որ

տեղւոյն հայ փախստականութենէն հինգ Բ. կարգի ընտրողներ

ընտրել տալով, Պաղտատ ղրկէ, որոնք միանալով Պաղտատի եւ

Միջագետքի այլ վայրերու ներկայացուցիչներուն, պիտի ընտրեն

իրենց պատգամաւորը:

Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետը անմիջապէս խորհրդակցու-

թիւն մը կը կատարէ Պաաքուպայի փախստականութեան ներկայա-

ցուցիչներու[ն] հետ, որոնք կու գան հետեւեալ եզրակացութեան.

Քանի որ Պաղտատի հայոց առաջնորդարանը Պաաքուպայի

15000 փախստականութեան 5 ձայնի իրաւունք է տուած պատգա-

մաւորի ընտրութեան համար, հետեւաբար, իւրաքանչիւր 3000

ժողովրդէն մէկ ձայնի իրաւունք կը հասնի: Այս տեսակէտէն առաջ-

նորդուած, կը կանչուին քէմբերու 56 ներկայացուցիչներ, որոնց

միանալով հոգեւորականութեան եւ առաջնորդարանի մէկական

ներկայացուցիչները, ընդամէնը 58 ներկայացուցիչներով գաղտնի

քուէարկութեամբ կ’ընտրեն Պաաքուպայի Բ. կարգի հինգ ընտրող-

ները:

Քուէարկութեան արդիւնքը հետեւեալը կ’ըլլայ.

Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ Կանաչեան`30 քուէ

Համբ[արձում] Մելքումեան` 45 քուէ

Լեւոն Շաղոյեան`49 քուէ

13

Արսէն Կէօրկիզեան`47 քուէ

Արսէն Հացագործեան`20 քուէ

Պաաքուպայի ընտրութիւնը լմնցած էր արդէն, երբ Պաղտատի

հայոց առաջնորդարանէն գրութիւնով մը (12/1) կը յայտնուէր, որ Բ.

կարգի ընտրողները փութան քաղաք գալ, որովհետեւ Դշ.8 օրը`15/2 9

յունուար[ին] տեղի պիտի ունենայ պատգամաւորի ընտրութիւնը:

Այս գրութեան հիման վրայ Պաաքուպայի պատուիրակները

որոշուած օրը կը հասնին Պաղտատ եւ կը ներկայանան հայոց

առաջնորդարան: Հոն առաջնորդական փոխանորդ Վահան քահա-

նայ Թաճիրեանէն կը ստանան նոր գրութիւն մը (N 40, յունուար 15

թուակիր) որով կ’իմացնէին Պաաքուպայի պատուիրակներուն, թէ

ընտրութիւնը պիտի կատարուի ուրբաթ օր (4 յունուար), ժամը 5-ին

կէսօրէն յետոյ (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]):

Պաաքուպայի պատուիրակները ստիպուած կը համաձայնին

այս յետաձգման, որովհետեւ բերանացի կը լսեն հոն, որ միւս

պատուիրակներու[ն] ընտրութիւնը դեռ լրացած չէ:

Հետեւեալ օրը (16 յունուար) Պաղտատի հայ տարագիրներու

հրաւէրին վրայ, պ[արոն] Տիրան Շահպազեանի սենեակին մէջ

խորհրդակցութիւն մը տեղի է ունեցեր Պաաքուպայի պատուիրակ-

ներու[ն] եւ Պաղտատի հայ տարագիրներու 19 ներկայացուցիչներու

միջեւ` ընտրութեան շուրջ: Այդ խորհրդակցութեան մէջ պարզուեր

է, որ Պաղտատի հայոց առաջնորդարանի[ն] հրաւէրով գումարուած

է եղերՊաղտատի Գաւառ[ական] Ժողովը` 8-9 անդամներով, որոնք

իրաւունք են համարած իրենց Պաղտատի ամբողջ հայութեան

կողմէ 5 պատուիրակներ ընտրել` առանց այդ մասին լուր տալու

Պաղտատի հայ տարագիրներուն եւ անոնց կարծիքն ու ձայնն ալ

առնելու: Ասոր համար, Պաղտատի հայ տարագիրները ամսոյս 15-

ին բողոքագրով մը պահանջեր են հայոց առաջնորդարանէն` իրենց

ներկայացուցիչն ալ ընդունիլ ի շարս միւս պատուիրակներու[ն],

սակայն բերանացի մերժողական պատասխան են ստացեր այն

առարկութեամբ, որ Միջագետքի հայութեան պաշտօնական ներկա-

14

յացուցչութիւնը Գաւառային Ժողովն ըլլալով, ան է, որ միայն իրա-

ւունք ունի մասնակցելու ընտրութեան:

Ժողովը այս առթիւ բաւական խորհրդակցութիւն ընելէ վերջ,

յանգեր է հետեւեալ եզրակացութեան.

Պաղտատի հայոց առաջնորդարանը ապօրինի ընթացքի մէջ կը

գտնուի` զրկելով Պաղտատի հայ տարագիրները ձայնի իրաւունքէ`

այն պատգամաւորի ընտրութեան մէջ, որը ամենէն աւելի Միջա-

գետքի հայ տարագիրներունարտայայտիչը պիտի ըլլայ Փարիզի

համախորհրդակցութեան մէջ: ՀետեւաբարՊաղտատի հայ տարա-

գիրները իրաւունք ունին պահանջելու, որ իրենց ձայնն ալյարգուի

այս ընտրութեան ատեն:

Արդէն այս ուղղութեամբ ալ Պաղտատի հայ տարագիրներու[ն]

կողմէ հանրագրութեամբ մը 22 ներկայացուցիչներ ընտրուած

լինելով, լիազօրութիւն են ստացեր իրենց մէջէն երեք պատուիրակ-

ներ ընտրել[ու]: Ընտրութիւնը կատարուած է եղեր գաղտնի

քուէարկութեամբ եւ տուեր է հետեւեալ արդիւնքը.

1. Բժ[իշկ] Յակոբ Փափազեան` 15 քուէ

2. Սմբատ Աճէմեան` 14 քուէ

3. Տիրան Շահպազեան` 11 քուէ

Այդ ժողովին մէջ խօսք է եղեր նաեւ այդ պատուիրակներու թուի

շատութեան մասին ու համաձայնութիւն է կայացեր ժողովական-

ներու[ն] մէջ, որ եթէ այդ թիւը կրճատելու լինի պատգամաւորի

ընտրութեան ժամանակ, իրենք որեւէ առարկութիւն չպիտի

ունենան ատոր դէմ, այլ պիտի շարժուին օրինական հիմունքներով:

Պաաքուպայի պատուիրակները ժողովի ատեն խօսք կու տան

պաշտպանել Պաղտատի հայ տարագիրներու[ն] ընտրական իրա-

ւունքը, հակառակ պարագային, անջատուելով տեղացիներէ` ընտ-

րել զուտ Միջագետքի հայ փախստականութեան համար մէկ ներ-

կայացուցիչ:

Ուրբաթ օրը, 17 յունուար, Պաաքուպայի պատուիրակները ան-

պաշտօն կերպով խորհրդակցութիւն մը կ’ունենան հայոց առաջ-

15

նորդարանի[ն] մէջ: Հոն կը յայտնուի, որ Պաղտատի Գաւառ[ական]

Ժողովը ընտրած է 5 պատուիրակ, Մուսուլի կողմէ հեռագրով

ընտրուած են 3 պատուիրակներ` բոլորն ալ պաղտատցի (Յովակիմ

Տ[էր] Եղիայեան, Յարութիւն Խաչանեան եւ Գալուստ Գույումճեան),

Պասրայի կողմէն ալ մէկ պատուիրակ (Յովհ[աննէս] Թիւրապեան):

Ու այս բոլոր պատուիրակներն ալ կա՛մ Քաղ[աքական] եւ կա՛մ

Գաւառ[ական]Ժողովներուանդամներ են:

Երբ խօսք կ’ըլլայ Պաղտատի հայ տարագիրներու ընտրական

իրաւունքի[ն], ինչպէս եւ պատուիրակներու թուական համեմա-

տութեան մասին, հոն ներկայ եղող առաջ[նորդական] փոխանորդը

եւ Քաղաք[ական] Ժողովի անդամներէն մէկ-երկուքը կ’առաջարկեն

Պաղտատի տարագիրներէ[ն] ընտրուած 3 պատուիրակները աւելց-

նել Պաաքուպայի 5 պատուիրակներու թուին եւ համարել Պաղ-

տատ-Պաաքուպայի տարագիրներու ներկայացուցչութիւնը՝ իրենց

վերապահելով 5 պատուիրակի իրաւունքը` Պաղտատի Գաւառ[ա-

կան] Ժողովի[ն] կողմէ: Պաաքուպայի պատուիրակները մերժած են

այս առաջարկը, աւելցնելով, որ եթէ Պաղտատը իր 5-600 բնակիչ-

ներով իրաւունք ունենայ այդքան թիւ պատուիրակներ տալու, այն

ատեն Պաաքուպայի պատուիրակներու[ն] թիւն ալ նոյն համեմա-

տութեամբ պէտք է աւելցուի:

Խնդիրը այսպիսով կը փակուի եւ Պաաքուպայի պատուիրակ-

ները կը սպասեն ժամը 5-ին` պատգամաւորի ընտրութեան ձեռ-

նարկելու եւ այդ բոլոր անպաշտօն խօսակցութեանց պաշտօնական

գոյն մը տալու:

Սակայն որոշուած ժամին անակնկալ կերպով իրենց կը

մատուցուի գրութիւն մը առաջն[որդական] փոխանորդի[ն] ստորա-

գրութեամբ, որով կ’իմացուի պատուիրակներու[ն], թէ պատգամա-

ւորի[ն] ընտրութիւնը յետաձգուած է անորոշ ժամանակով:

Պաաքուպայի պատուիրակները կը մերժեն ստորագրել այդ

թուղթը եւ N 1 թիւ գրութեամբ իրենց բողոքը յայտնելով առաջնոր-

դարանին` այդ յետաձգման դէմ, կ’առաջարկեն մինչեւ միւս օրուան

16

ժամը 12-ը կատարել տալ ընտրութիւնը, այլապէս իրաւունք

համարելով իրենց ընտրելու իրենց պատգամաւորը (մանրամաս-

նութիւնը տեսնել արձանագրութեանց կցուած N 1 գրութեան մէջ):

Ասոր իբրեւ պատասխան` առաջնորդ[ական] փոխանորդ

Վահան քահանան N 51, յունուար 17 թուակիրով յետաձգման

պատճառը Պաաքուպայի պատուիրակները կը համարէ, «որոնք

անտեղի կերպով ուզած են հինգի փոխարէն իննի բարձրացնել

իրենց ձայնը, որու պատասխանատուութենէն զերծ մնալու համար,

ինքը` առաջնորդ[ական] փոխանորդը, յետաձգած է ընտրական

ժողովը», ու կ’առաջարկէ, որ «եթէ Պաաքուպայի պատուիրակները

կը համաձայնին հինգ հոգիով միայն մասնակցելու ժողովին, այն

ատեն Պաղտատի տարագիրներու 3 ներկայացուցիչներն ալ կ’ըն-

դունուին եւ անմիջապէս ընտրողական ժողովին կը ձեռնարկուի» (

մանրամասնութիւնը տեսնել N 51 գրութեան մէջ, արձանագրու-

թեանց կցուած):

Պաաքուպայի պատուիրակները, հիմնուած ժողովրդական

ընտրութեան արդար սկզբունքին վրայ, որու գործադրութեան ոչ

մէկ արգելք կայ ներկայիս, մերժած են առաջնորդարանի[ն] այս

պաշտօնական ապօրինի առաջարկը: Եւ որպէսզի ընտրութիւնը

չձգձգուի, Պաաքուպայի պատուիրակները ընտրական ժողովի գու-

մարման նախաձեռնութիւնը իրենց վրայ են վերցուցած` հիմք

ունենալով Ազգ[ային] Պատուիրակութեան ընտրական հրահանգ-

շրջաբերականի[ն] այն կէտը, որու համաձայն` Միջագետքի մէկ

պատգամաւորը պէտք է ընտրուի Միջագետքի հայ փախստա-

կանութենէն: Այս իմաստով ալ Պաաքուպայի պատուիրակները

գրութիւն մըն են ղրկած (N 2 18/յունուար) առաջնորդարանին եւ

յայտնած են, որ ընտրութիւնը պիտի կատարուի 19-ի եր[եկոյեան]

ժ[ամը] 4-ին (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]), հետեւաբար Պաղտատի հայոց

առաջնորդարանը, եթէ կը կամենայ, իր պատուիրակները պէտք է

ղրկէ այդ ժողովին` պատգամաւորի ընտրութիւնը կատարելու

համար (մանրամասնութիւնը տեսնել N 2 գրութեան մէջ, ուղղուած

17

առաջնորդարանին), իսկ անոնց պատուիրակներու թուի ճշդման

խնդիրը դիտմամբ թողնուած է ընտրական ժողովին, որ նկատի

ունենալով անոնց փաստաթուղթերը, ըստ այնմ ալ օրինական ձայն

պիտի տրուէր անոնց:

Ճիշդ միեւնոյն բովանդակութեամբ հրաւէր գրութիւն մըն ալ

ղրկուած է Մուսուլի, Պասրայի եւ Պաղտատի տարագիրներու պա-

տուիրակներուն` հրաւիրելով զանոնք ժողովի:

Այս գրութեանս առաջնորդարանը չէ պատասխանած, իսկ

Մուսուլի պատուիրակներէն երկուքը (Յովակիմեան եւ Գույում-

ճեան) բերանացի յայտնած են, որ իրենք չեն համաձայնիր այդ

տեսակ ժողովի մը գալ, քանի որ հրաւէրը ազգ[ային]առաջ-

նորդարանէն չէ որ կը բղխի: Իսկ Մուսուլի Գ. պատուիրակ Խաչա-

նեան հոս չէ եղեր: Պասրայի պատուիրակ Թիւրապեանն ալ,

հակառակ երկար փնտռտուքին, հոս կամ առաջնորդարանը չէ

գտնուած, որով եւ կարելի չէ եղեր իրեն իմացնել: Սակայն կողմ-

նակի կերպով իմացուեր է, որ ան ալ մերժողներէն մէկն է, եւ արդէն

Քաղաք[ական] Ժողովի[ն] կողմէ Պաաքուպայի պատուիրակնե-

րու[ն] հետ բանակցողը միշտ ան է եղեր:

Պաղտատի հայ տարագիրներու երեք ներկայացուցիչները

ստորագրած են թուղթը եւ արդէն ներկայ են:

Այս բոլոր բացատրութիւնները ժողովին տալէ յետոյ, ատենա-

պետը առաջարկեց կարծիքներ յայտնել ժողովի[ն] օրինականու-

թեան մասին:

Պաղտատի տարագիրներու պատուիրակներէն պ[ա]ր[ո]ն

Սմբատը առաջարկեց ընտրութիւնը յետաձգել վաղուան, որպէսզի

թերեւս հնարաւոր ըլլայ նորէն համաձայնութիւն մը ստեղծել մեր եւ

անոնց միջեւ: Միաժամանակ պ[ա]ր[ո]ն Սմբատը կը շեշտէր այն

պարագան, որ ինքը հաւատք չունի, թէ առաջնորդարանի ու Մու-

սուլ-Պաղտատի պատուիրակները պիտի համաձայնին ժողովի գալ,

«որովհետեւ անոնք մեզ մարդու տեղ չեն դներ»:

Յետաձգելու առաջարկ եղաւ նոյնպէս խորհրդակցական ձայնով

18

մասնակցողներու կողմէ: Սակայն ժողովը նկատի ունենալով, 1) որ

այլեւս անհնար է որեւէ համաձայնութեան եզր մը գտնել ներկայ

չեղող պատուիրակներու[ն] հետ, որոնք կը յամառին իրենց տեսա-

կէտներու[ն] վրայ, մինչ, միւս կողմէ, ժամանակը բնաւ թոյլատու չէ

յետագձգման, 2) որ, ըստ առնուած տեղեկութիւններու, Պաղտատի

առաջնորդարանի[ն] նպատակն է այս ձգձգումներով յաջողցնել իր

թեկնածուն, որ է Պասրայի բանկի ծառայողներէն պ[ա]ր[ոն]Տերվի-

շեանը, անձնաւորութիւն մը, որը չի կրնար իրական արտայայտիչն

ըլլալ Միջագետքի հայ փախստականութեան, 3) որ եթէ նոյնիսկ

Մուսուլի ու Պասրայի պատուիրակներն ալ չմասնակցին ընտրու-

թեան, այնուամենայնիւ, ներկայ պատուիրակները ընտրող ժողովր-

դեան թուական առաւելութիւնը միւս վայրերու վերաբերմամբ

(15000 Պաաքուպայի հայ փախստականութիւն, 10000 Պաղտատի,

մինչ Պասրան ու Մուսուլը միասին 10000 փախստականութիւն

հազիւ կը ներկայացնեն, Պասրան միայն 30 տուն հայ բնակիչ ունի)

ինքնին հիմք կրնայ ըլլալ Միջագետքի մէկ պատգամաւորը իր

ընտրելին համարելու, 4) ու, վերջապէս, Ազգ[ային] Պատուիրա-

կութեան շրջաբերական պահանջի համաձայն` Միջագետքի փա-

խստականութիւնս է իրաւատէրը պատգամաւորի ընտրութեան:

Ժողովը 7 ձայնով եւ մէկ ձեռնպահութեամբ (Սմբատ Աճէմեան)

որոշեց`

Բաւարար համարել եղած դիմումներն ու բանակցութիւնները

Պաղտատի հայ[ոց]առաջնորդարանի[ն] ու Մուսուլ-Պասրայի

պատուիրակներու[ն] հետ եւ օրինաւոր ճանչնալով այս ընտրական

ժողովը, անցնիլ ընթացիկ խնդիրներու քննութեան:

Մանտաթներու10 քննութիւնը.- Դիւանին ներկայացուեցաւ Պաղ-

տատի տարագիրներու[ն] կողմէ 130 ստորագրութեամբ հանրա-

գրութիւն մը, որով կ’ընտրէին 22 ներկայացուցիչներ` իրենց հերթին

3 պատուիրակներ ընտրելու համար: Ներկայացուեցաւ նաեւ Պաղ-

տատի տպագիրներու ներկայացուցիչներու յունուար 16-ի խորհր-

դակցական ժողովի եւ պատուիրակներու ընտրութեան արձանա-

19

գրութիւնը: Ժողովը բանաւոր համարելով ներկայացուած փաստա-

թուղթերը, իրաւունք տուաւ Պաղտատի հայ տարագիրներուն իրենց

ներկայացուցչութիւնն ունենալու այդ ընտրական ժողովին մէջ:

Ապա ժողովը անցաւ պատուիրակներու թուական համեմատու-

թեան, եւ առաջնորդուելով 3000 հոգիի մէկ պատուիրակ տալու

սկզբունքով, 5 ձայնով (որոնց մէջ էին նաեւ Սմբատ Աճէմեանը եւ

բժ[իշկ] Փափազեանը) եւ 3 հոգիիձեռնպահութեամբ (Լեւոն,

Կէօրկիզեան եւ Շահպազեան) որոշեց Պաղտատի հայ տարագիր-

ներու 3 պատուիրակներու[ն] թիւը իջեցնել 1-ի: Այս առթիւ պ[արոն]

Աճէմեան ձայն խնդրեց եւ բացատրութիւն տուաւ զինք ընտրող

Պաղտատի տարագիրներու ներկայացուցիչներուն, որոնցմէ քանի-

ները հոն ներկայ էին, ցուցնելով որ այդ կրճատումը օրինաւոր է

միանգամայն:

5 ձայնով ընդդէմ 3-ի (Պաղտատի հայ տարագիրներու պատուի-

րակներ[ը]) որոշուեցաւ այդ պատուիրակներու[ն] վճռական ձայնի

իրաւունք[ը] տալ բժ[իշկ] Փափազեանին, որն ստացած էր ամենէն

շատ քուէն (15):

Ժողովը ամբողջ 3 ժամ շարունակուած ըլլալով, մինչ միւս կողմէ

Պաղտատի հայ տարագիրներուներկայացուցիչները անհրաժեշտ

գտնելով զիրենք ընտրողներու[ն] զեկուցում տալու իրենց թուի

կրճատման մասին, ժողովը 2-ի դէմ 6 ձայնով որոշեց խորհրդա-

կցութիւնն ու ընտրութիւնը յետաձգել վաղուան ժամը 4-ին

(ը[ստ]ե[ւրոպացւոց])`առաջնորդարանի[ն] մէջ:

Ատենապետ` Մելքումեան

Նախագահ` Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ

Անդամներ` Արսէն Կէօրկիզեան

Լեւոն Շաղոյեան

Բ. նիստ

20

20 յունուար, եր[եկոյեան] ժ[ամը] 4-ին (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]),

ազգ[ային] առաջնորդարան

Ներկաներ`

Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ Կանաչեան

Արսէն Կէօրկիզեան

Հ[ամբարձում] Մելքումեան

Լեւոն Շաղոյեան

Պաղտատի հայ տարագիրներու պատուիրակ

Կարդացուեցաւ նախորդ նիստի[ն] արձանագրութիւնը եւ ան-

փոփոխ վաւերացուեցաւ:

Պաղտատի հայ տարագիրներու պատուիրակ բժ[իշկ] Փափա-

զեանը յայտարարեց, որ թէեւերէկ իրենք ժամանակ խնդրեցին

զիրենք ընտրող 22 ներկայացուցիչներու[ն] հետ խորհրդակցելու,

սակայն ինք չէ կրցած տեսնել զանոնք, իսկ իր ընկերակիցները իրեն

ըսած են, որ մինչեւ իրենց կարծիքը չառնէ` չմասնակցի ժողովին:

Իսկ այդ ընկերները (Սմբատ Աճէմեան եւ Տիրան Շահպազեան)

այժմ գացեր են դպրոց` մասնակցելու ուրիշ խորհրդակցութեան մը,

որ հրաւիրուած է առաջնորդարանի[ն] կողմէ` Պաղտատի պա-

տուիրակներու ընտրութեան գործին համար: Ահա այսպիսի անել

դրութեան մը մէջ դրած են զինքը: Պ[արոն] Փափազեանը կ’աւելցնէր

նաեւ, որ թերեւս իրենց ընկերները այդ ժողովին գացեր են` զիրենք

հոն ճանչցնելու համար, որով եւ ինքը մինակ մնալով` ոչինչ պիտի

կրնայ ընել:

Ժողովը նկատի ունենալով պ[արոն] Փափազեանի այս դժուար

կացութիւնը, անոր առաջարկութեան վրայ, որոշեց կէս ժամով

յետաձգել ժողովը, մինչեւ որ ինքը խորհրդակցի երէկուան իր երկու

ընկերներու[ն] հետ:

Նիստը վերաբացուեցաւ 55 ր[ոպէ] յետոյ` ժամը 6:10-ին:

21

Պաղտատի հայ տարագիրներու ներկայացուցիչ բժ[իշկ] Փափա-

զեանը արդէն խորհրդակցած ըլլալով իր ընկերներու[ն] հետ եւ

լիազօրուած` ժողովի եկաւ: Այս ատեն ներս մտաւ Գուրգէն

Փափազեան եւ յայտնեց, որ ինքը կուգայ Ազգային դպրոցին մէջ

գումարուող ժողովի[ն] կողմէ պաշտօնապէս հրաւիրելու Պաաքու-

պայի պատուիրակները դպրոց` ժողովուրդի[ն] առաջ շարունա-

կելու համար սկսած նիստը մնացեալ վայրերու պատուիրակնե-

րու[ն] հետ, որոնք արդէն հոն ներկայ են: Պ[արոն] Փափազեանը

աւելցուց նաեւ, որ Պաղտատի պատուիրակներու ընտրութեան

մասին արդէն վերջնական եզրակացութեան յանգած է այդ ժողովը:

Նիստը ընդհատուելով` պատուիրակները գացին դպրոց:

Նախագահ` Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ

Ատենապետ` Մելքումեանց

Անդամներ`Ա. Կէօրկիզեան

Լեւոն Շաղոյեան

Քարտուղար` [Ա. Հացագործեան]

Գ. նիստ

21 յունուար, ժ[ամը] 3(ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]), ազգ[ային] առաջ-

նորդարան

Ներկայ էին`

Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ

Հ. Մելքումեան

Լեւոն Շաղոյեան

Պաղտատի հայ տարագիրներու պատուիրակ

Ատենապետ պ[արոն] Մելքումեանը նիստը բանալով` համառօ-

տակի ամփոփեց երէկ երեկոյեան Ազգ[ային] դպրոցի[ն] մէջ կայա-

ցած ընտրական ժողովի[ն] անցուդարձերը եւ արդիւնքը, որու հա-

22

մաձայն՝ այսօր ժողովի պիտի գային Մուսուլի եւ Պասրայի պա-

տուիրակները, իսկ Պաղտատի բնիկ հայերը կամովին հրաժարած

էին Պաղտատի պատուիրակի ընտրութեան մասնակցութենէն,

յայտնելով որ իրենց ձայնը կը միացնեն արդէն ընտրուած միւս

պատուիրակներու[ն] ձայնին: Երէկուան ժողովին մէջ, ըստ ժողովի

նախագահ Վահան քահանայի եւ Պաաքուպայի պատուիրակային

ժողովի ատենապետ պ[արոն] Մելքումեանի պաշտօնական յայտա-

րարութեանց, որոշուած էր պատգամաւորի ընտրութեան հերթա-

կան եւ լիակատար նիստը գումարել այսօր, առաջնորդարանի[ն]

մէջ, կէսօրուան ժամը 2-ին (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]): Հոն ներկայ եղող

Մուսուլի եւ Պասրայի պատուիրակներէն ոչ մէկը առարկութիւն

ըրած էր կամ հրաժարած էր պատուիրակութենէն: Սակայն այսօր

ժ[ամը] 2-ին – ը[ստ] ե[ւրոպացւոց] – Պաղտատի հայոց առաջնոր-

դարանէն ստացուած N 56 գրութիւնը կը յայտնուի որ «Պասրայի

պատուիրակ Յովհ[աննէս] Թիւրապեանը եւ Մուսուլի պատուիրակ-

ներէն Գալուստ Գույումճեան[ը] հրաժարական են տուած առաջ-

նորդարանին. Մուսուլի միւս պատուիրակ Յարութիւն Խաչանեանն

ալ Պաաքուպա կը գտնուի»: Կը մնար միայն Մուսուլի Գ. Պատուի-

րակ Յովակիմ Տէր Եղիայեանը, որու մասին առաջնորդարանի[ն]

գրութիւնը կը լռէր:

Պ[արոն ա]տենապետը յայտնեց նաեւ, որ պատուիրակներու

ժողովի նախագահութեան կողմէ ղրկուած պաշտօնական հրաւի-

րաթուղթին չեն ստորագրած յիշեալ պատուիրակները, անոնցմէ

միայն Յով[ակիմ] Տէր Եղիայեանը որ կարելի չէ եղած տեսնել:

Այս յայտարարութիւնէն յետոյ, հարց տրուեցաւ, թէ ժողովը

պէ՞տք է համարել օրինական մեծամասնութիւն ու հերթական եւ

անցնիլ ընտրութեան: Մէկի ձեռնպահութեամբ (Պաղտատի տարա-

գիրներու պատուիրակ) թեր քուէարկուեցաւ:

Ապա ժողովը որոշեց դպրոցի[ն] մէջ երէկ կայացած նիստի[ն]

արձանագրութիւնը համառօտակի պատրաստելով` կցել մեր միւս

արձանագրութեանց եւ ղրկել մի օրինակ Ազգ[ային] Պատուիրա-

23

կութեան եւ մի օրինակ ալ եգիպտահայ թերթերուն, որպէսզի պարզ

ըլլան Պաղտատի հայոց առաջնորդարանի[ն] եւ Մուսուլ-Պասրայի

վստահութեան արժանացած Պաղտատի պատուիրակներու[ն] ամ-

բողջ պատկերը եւ քաղաքացիական պարտաճանաչութեան չափը:

Ի միջի այլոց, ժողովը կասկածներ յայտնեց, որ Մուսուլ-Պասրայի

պատուիրակներու[ն] ընտրութիւնը օրինաւոր չէ եղած, այլ`[եղած է]

նշանակովի, որու համար եւ անոնք խուսափած են ժողովի[ն]

ներկայանալէ եւ իրենց ընտրական փաստաթուղթերը երեւան

հանելէ:

Ժողովը անցաւ պատգամաւորի ընտրութեան: Պաաքուպայի

պատուիրակներու[ն] կողմէ թեկնածու առաջարկուեցան`

1. Փրոֆ[եսոր] Խաչատուրեան11

2. Արտաւազդ Հանըմեան12

3. Յովհ[աննէս] խան Մասեհեան13

4. Բժ[իշկ] Զաւրիեւ14

Իսկ Պաղտատի հայ տարագիրներու[ն] պատուիրակը առաջար-

կեց Բիւզանդ Քէչեանի15եւ Վահան Մալեզեանի16թեկնածութիւնները:

Ասոնց մասին ժողովը երկար թեր ու դէմ վիճաբանութիւններ

ընելէ ետք` Միջագետքի հայ փախստականութեան յարմարագոյն

ընտրելին համարեց փրոֆ[եսոր] Խաչատուրեանը, որու շուրջ եւ

ամփոփուեցան կարծիքները: Փրոֆեսորը արդէն Ազգ[ային] Պա-

տուիրակութեան կողմէ հրաւիրուած է Փարիզ՝ Միջագետքի փախս-

տականութեան մասին զեկուցում տալու:

Գաղտնի քուէարկութեամբ եւ ժողովականներու միաձայնու-

թեամբ պատգամաւոր ընտրուեցաւ փրոֆ[եսոր] Խաչատուրեանը:

Ընտրութիւնն ընդունուեցաւ ծափերով:

Որոշուեցաւ ընտրութեան արդիւնքը հեռագրել`

1. Փարիզ` Ազգ[ային] Պատուիրակութեան, պատճէնը` փրոֆ[ե-

սոր] Խաչատուրեանին:

2. Եգիպտոս՝ «Յուսաբեր» թերթին, նկատի ունենալով այն հան-

գամանքը, որ փրոֆեսորը հաւանաբար այժմ Եգիպտոս կը գտնուի:

24

Այս հեռագ[ի]ր[ն]երու[ն] ծախսը յանձն առաւ վճարել Պաղտա-

տի տարագիրներու պատուիրակ բժ[իշկ] Փափազեանը, որու հա-

մար եւ արժանացաւ ժողովի շնորհակալութեան:

---

Հեռագիրներու պատճէն[ներ]

1) Փարիզ, Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան նախագահ Պօղոս

Նուպար փաշային17, պատճէն[ը`] փրոֆ[եսոր] Խաչատուրեանին.

Յունուար 21-ին Պաղտատի ազգ[ային] առաջնորդարանի[ն] մէջ

կայացած Միջագետքի հայ փախստականութեան պատուիրակ-

ներու ժողովը միաձայն իւր պատգամաւորն ընտրեց փրոֆ[եսոր]

Աստուածատուր Խաչատուրեանը` Փարիզի Ազգ[ային]Համագու-

մարին մասնակցելու: Մանրամասնութիւնները` փոսթով:

Նախագահ` Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ

Ատենապետ` Մելքումեան

Ատենադպիր` [Ա. Հացագործեան]

2) Եգիպտոս, Գահիրէ` «Յուսաբերին».

Փրոֆ[եսոր] Խաչատուրեանը միաձայն պատգամաւոր ընտ-

րուած է Միջագետքի հայ փախստականութեան պատուիրակնե-

րու[ն] կողմէ` Փարիզի Ազգ[ային] Համագումարին մասնակցելու:

Հաճեցէ՛ք յայտնել իրեն:

Նախագահ` Վահրամ ծ[այրագոյն]վարդապետ

Ատենապետ` Մելքումեան

Ատենադպիր`[Ա. Հացագործեան]

Որոշուեցաւ նոյնպէս այս ընտրութեան արդիւնքը տեղեկացնել

գրութեամբ մը Պաղտատի հայոց առաջնորդարանին:

25

Ժողովը ի վերջոյ ուզեց ծանօթանալ Պաղտատի ազգ[ային]

առաջնորդարանին կից գործող Միջագետքի Հայ Տարագրելոց

Մարմնի գործունէութեան հետ,որով եւ պաշտօնական գրութեամբ

մը խնդրուեցաւ առաջնորդարանէն` վաղը, առ[աւօտեան] ժ[ամը]

10-ին (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]), առաջնորդարանին մէջ Տարագրելոց

Մարմնի նիստ հրաւիրել, ուր ներկայ պիտի ըլլան նոյնպէս բոլոր

պատուիրակները:

Նիստը փակուեցաւ ժ[ամը] 5-ին:

Նախագահ` Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ Կանաչեան

Ատենադպիր` Մելքումեանց

Ատենադպիր` [Ա. Հացագործեան]

Անդամներ`Ա. Կէօրկիզեան

Լ. Շաղոյեան

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 9, թ. 6-13, ձեռագիր, պատճեն:

N 7

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ՀՐԱՎԻՐԱԾ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՀԱՄԱՌՈՏ

ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

19 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Պաղտատի առաջնորդական փոխանորդ Վահան քահանայ

Թաճիրեանի կողմէ հրաւիրուած եւ Ազգ[ային] դպրոցի[ն] մէջ

կայացած ընտրական ժողովի[ն]

համառօտ արձանագրութիւնը

26

Մինչդեռ այս ժողովի կողմէն պատուիրակները պաշտօնապէս

ժողովի հրաւիրող Գ. Փափազեանի յայտարարութեան համաձայն

Պաղտատի հայ բնիկներու պատուիրակի[ն] ընտրութիւնը արդէն

կատարուած պէտք էր ըլլար, սակայն հոն պարզուեցաւ, որ դեռ

վերջնական համաձայնութեան չէր եկած այդ ժողովը: Նախագահ

Տէր Վահանը յայտնեց, թէ իրենք եկած են հետեւեալ եզրակացու-

թեան. Պաղտատի տարագիրները պէտք է տան 1 պատուիրակ,

առաջնորդարանն ալ, ի դէմս Պաղտատի հայ բնիկներու եւ Տէ[յ]ր էլ-

Զօրի փախստականութեան` 2 պատուիրակ, 1 պատուիրակ ալ

Պաղտատի կաթոլիկ հայերէն: Իսկ Մուսուլն ու Պասրան արդէն

կ’ունենային իրենց 4 պատուիրակները: Այսպիսով Պաաքուպայի

15000 փախստականութեան 5 ներկայացուցիչներու[ն] դիմաց`

ընդամէնը 10000 թիւ ներկայացնող միւս շրջանները կ’ունենային 8

պատուիրակ: Ասոր դիմաց,Պաաքուպայի պատուիրակներու ժողո-

վի ատենապետ Մելքումեանը խօսք առնելով առաջարկեց կարդալ

մինչեւ այժմ կատարուած ընտրական գործողութիւններու արձա-

նագրութիւնները եւ անոր դիտումնաւոր ձգձգումները, որոնք օրի-

նական ոչ մի հիմք չունէին: Թէ՛ արձանագրութիւնները եւ թէ՛

Պաաքուպայի պատուիրակներու[ն] եւ առաջնորդարանի[ն] միջեւ

փոխանակուած գրութիւնները կարդացուեցան մի առ մի:

Ապա երկու ժամէ աւելի բուռն ու կրքոտ վիճաբանութիւններ

եղան պատուիրակներու համեմատականութեան շուրջ: Պաղտատի

առաջնորդարանը խոստովանեցաւ իր սխալը հայ տարագիր-

ներու[ն]ձայն չտալու եւ իր կողմէ նախապէս 5 պատուիրակներ

ընտրելու մէջ: Եւ սակայն դարձեալ կը յամառէր իբր պաշտօնական

ներկայացուցիչ Միջագետքի հայութեան` ունենալ գէթ 2 ներ-

կայացուցիչ:

Պաաքուպայի պատուիրակները եւ ժողովականներուն մի մասը

(Վասպուրականի փախստականներէն) պնդեցին 3000 հոգիի

ներկայացուցիչ տալու սկզբունքին վրայ, որը կիրարկած էր

առաջնորդարանը Պաաքուպայի փախստականութեան վերաբեր-

27

մամբ: Այդ հաշուով, անոնք առաջարկեցին Պաղտատին ունենալ

ընդամէնը 1 պատուիրակ` առանց տեղացիի ու տարագիրի, ինչպէս

նաեւ յարանուանութեան խտրութեան (քանի որ այս ընտրութիւնը

համազգային բնոյթ կը կրէ եւ դաւանութիւնները հոն չէին կրնար

առանձին բաժանմունք մը կազմել): Տէ[յ]ր էլ-Զօրն ալ չի կրնար

առանձին ներկայացուցիչ ունենալ, քանի որ ընտրութեան մասին

տեղեկութիւն չունի եւ կամ թերեւս միացած է Եգիպտոս-Սուրիայի

փախստականութեան` այս ընտրութեան ատեն: Կը մնային միայն

Մուսուլ-Պասրայի պատուիրակները, որոնք եթէ ներկայացնէին

իրենց օրինաւոր մանտաթները, պիտի ընտրուէին ընտրական

ժողովի մէջ:

Քաղ[աքական]Ժողովի անդամներէն եւ միաժամանակ Պաս-

րայի պատուիրակ Թիւրապեանը ի վերջոյ առաջարկեց պարզապէս,

թէ մեր պատգամաւոր-թեկնածուն է Տերվիշեան, դուք ալ յայտնեցէք

Ձեր թեկնածուն, անոնց շուրջ համաձայնութեան գալէ վերջ,

երկրորդ կարգի ընտրեալներու մասին շուտով կը համաձայնինք

արդէն:

Պաաքուպայի պատուիրակները յայտնելով, որ իրենց թեկ-

նածուն դեռ չեն որոշած, միաժամանակ աւելացուցին, որ առ այժմ

զիրենք հետաքրքրողը իրենց իրաւունքի խնդիրն է պատուիրակ-

ներու համեմատականութիւնը յարգել տալու համար, այնուհետեւ

պատգամաւորի շուրջ կրնան համաձայնութեան գալ:

Մէկ քառորդ ժամ դադար տրուեցաւ: Այս ժամանակ պաղտատ-

ցիները եւ առաջնորդարանը համաձայնութիւն էին կայացուցած

ձեռնթափ ըլլալ իրենց պահանջներէն:

Ժողովը վերաբանալով, Տէր Վահան քահանան պաշտօնապէս

յայտնեց, որ իրենք այլեւս ոչ մէկ պատուիրակ կ’ուզեն ունենալ եւ

իրենց ձայնը կը միացնեն Պաաքուպայի, Պաղտատի տարագիր-

ներու եւ Մուսուլ-Պասրայի փախստականներու ձայնին: Հետեւա-

բար վաղը ժ[ամը] 3-ին առաջնորդարանի[ն] մէջ պիտի կայանայ

ընտրական ժողովը` յիշեալ պատուիրակներու կողմէն, որոնց

28

կայացնելիք ընտրութիւնը իրենց կողմէն ալ օրինաւոր պիտի

համարուի: Հոն ներկայ եղող Պասրայի պատուիրակ Թիւրապեանը

եւ Մուսուլի պատուիրակ Յով[հաննէս] ՏէրԵղիայեանը ոչ մի

առարկութիւն ըրին այս յայտարարութեան դէմ:

Պաաքուպայի պատուիրակները, ընդունելով եղած առաջարկը,

ժողովի նախագահ ՏէրՎահան քահանայէն պաշտօնական գրութիւն

պահանջեցին այս որոշման առթիւ եւ ան խոստացաւ գրելեւ ղրկել:

Ժողովը փակուեցաւ գիշերուայ ժամը 10-ին:

Պատուիրակային ժողովի նախագահ` Վահրամ

ծ[այրագոյն]վարդապետ

Ատենապետ` Մելքումեան

Քարտուղար` Ա. Հացագործեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.9, թ. 14-15, ձեռագիր, պատճեն:

N 8

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԱԱԿՈՒԲԱՅԻ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆՆԵՐԻ

Բ. ԿԱՐԳԻ ԸՆՏՐՈՂ ՎԱՀՐԱՄ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԿԱ-

ՆԱՉՅԱՆԻՆ՝ ԸՆՏՐՈՂՆԵՐԻՑ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՅՈՒՐԱՊՅԱՆԻ ԵՎ

ԳԱԼՈՒՍՏ ԳՈՒՅՈՒՄՃՅԱՆԻ ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆԻ ՈՒ ՔԱՂԱՔԻՑ

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԽԱՉԱՆՅԱՆԻ ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

N 3 21 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Գերապատիւ Տէր Վահրամ ծ[այրագոյն] վ[ա]րդ[ապետ] Կանաչեան,

Ի պատ[ո]ւ[ա]րժ[ան] Բ. կարգի ընտրողք Պաաքուպայի հայ

տարագրելոց,

Աստ

29

Ընտրութեանց մասնակցելու համար Պաղտատի ժողովուրդը

ինքզինքը ձեռնպահ յայտարարելէ վերջ, Պասրայի ընտրող տիար

Յովհ[աննէս] Թիւրապեան եւ Մուսուլի ընտրողներէն տիար Գա-

լուստ Գույումճեան հրաժարական տուած են առաջնորդարանիս,

իսկ տիար Յարութիւն Խաչանեան այժմ կը բացակայի քաղաքէս:

Զայս կը հաղորդեմ Ձեզ[ի]` ի գիտութիւն:

Առաջն[որդական] փոխանորդ Պաղտատի հայոց

(ստորագրություն)

Յ. Գ. Ներփակ կը ղրկեմ Ձեզ[ի] Ազգ[ային] Պատուիրակութեան

նախագահ Պօղոս Նուպար փաշայէն եկած հրաւիրագիրը, խնդրե-

լով որ ի վերջոյ առաջնորդարանիս վերադարձնելու բարեհաճէիք:

(ստորագրություն)

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 9, թ. 17, ձեռագիր, պատճեն:

N 9

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆՆԵՐԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՆԵՐԻ ԺՈ-

ՂՈՎԻ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ

ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻՆ՝ ՊՐՈՖԵՍՈՐ ԱՍՏ-

ՎԱԾԱՏՈՒՐ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻՆ ՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐ-

ԴԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԸՆՏՐԵԼՈՒ

ՄԱՍԻՆ

N 3 21 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Արժանապատիւ Տէր Վահան քահանայ Թաճիրեան,

Առաջն[որդական] փոխանորդ Պաղտատի հայոց,

30

Աստ

Այսօր, մեր Գ. նիստին մէջ (ժ[ամը]3 ը[ստ] ե[ւրոպացւոց])

Միջագետքի հայ փախստականութեան ներկայացուցիչներս միա-

ձայնութեամբ պատգամաւոր ընտրեցինք փրոֆ[եսոր] Ա. Խաչատու-

րեանը` Փարիզի Համազգային Խորհրդակցութեան մասնակցելու

համար: Այս առթիւ հեռագրուեցաւ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան

եւ պատգամաւոր փրոֆ[եսոր] Խաչատուրեանին:

Պատուիրակներուժողովի նախագահ` Վահրամ

ծ[այրագոյն]վարդապետ

Ատենապետ` Մելքումեան

Քարտուղար` Ա. Հացագործեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.9, թ. 16, ձեռագիր, պատճեն:

N 10

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆՆԵՐԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՆԵՐԻ ԺՈՂՈ-

ՎԻ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ

ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ

ԱՌԹԻՎ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ՊԱՀՎԱԾՔԻՑ ԻՐ ԴԺԳՈ-

ՀՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ՆՐԱ ՀԵՏ ԳՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՏՃԵՆՆԵՐԸ

ԱՌԱՔԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

27 հունվարի 1919թ.

Բաղդադ

Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան նախագահ վսեմ[աշուք]

Պօղոս Նուպար փաշային

31

Արդէն հեռագրով (22/1) հաղորդեցինք Ձեր Վսեմութեան Միջա-

գետքի հայ փախստականութեան պատգամաւորի ընտրութեան

արդիւնքը: Սակայն որպէսզի Ազգ[ային] Պատուիրակութիւնը ման-

րամասնաբար ծանօթ ըլլայ այն բոլոր իրադարձութիւններուն,

որոնք կատարուեցան այս ընտրութեան շուրջը եւ ի մասնաւորի

ցանկանալով իրազեկ պահել Ձեզ Պաղտատի ազգ[ային]առաջ-

նորդարանի բռնած ընթացքին դէպի տարագրեալներն ու փախս-

տականները, ընտրական ժողովս նպատակայարմար գտաւ մեր

նիստերու մանրամասնարձանագրութեանց պատճէնը ղրկել Ազ-

գ[ային] Պատուիրակութեանդ:

Արձանագրութիւններու[ն] հետ միասին, կը ղրկենք նաեւ

ընտրական ժողովի[ն] եւ ազգ[ային]առաջնորդարանի[ն] միջեւ փո-

խանակուած պաշտօնական գրութեանց պատճէնները:

Վերջին պահուն զարմանքով եւ ցաւով իմացանք, որ Պաղտատի

հայոց առաջնորդարանը, հակառակ իր ըրած պաշտօնական

յայտարարութեան եւ նոյնիսկ մեր պատգամաւորի ընտրութիւնը

շնորհաւորելուն, գաղտնի ժողովով իրենց թեկնածու Տերվիշեանը

պատգամաւոր են ընտրած՝ զուտ իրենց եսը առաջ քշելու համար:

Պաղտատի ազգայնոց այս անորակելի ընթացքի[ն] դէմ Պաա-

քուպայի 15.000 փախստականութեան 58 ներկայացուցիչները իրենց

ցասումը յայտնելով, որոշեցին հասարակական դատաստանի

կանչել զանոնք:

Ընտրութեան շուրջ եղած այս բոլոր խնդիրները նկատի ունե-

նալով, վստահ ենք, որ Ազգ[ային] Պատուիրակութիւնդ վճռական

ձայնի իրաւունք կուտայ մեր պատգամաւորին, որը միակ օրինաւոր

ու արժանաւոր ներկայացուցիչն է Միջագետքի հայ փախս-

տականութեան:

Յարգանօք`

Միջագետքի հայ փախստականութեան ներկայացուցչական

ժողովի նախագահ` Վահրամ ծ[այրագոյն] վարդապետ Կանաչեան

32

Ատենապետ` Մելքումեան

Ատենադպիր` Ա. Հացագործեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.9, թ. 20 եւ շրջ., ձեռագիր, պատճեն:

N 11

ՓԱՐԻԶՈՒՄ ՀՀ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ԱՎԵՏԻՍ ԱՀԱ-

ՐՈՆՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԱՆ-

ԴԱՄ ԳԱԲՐԻԵԼ ՆՈՐԱՏՈՒՆԿՅԱՆԻՆ՝ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅԵՐԻ

ԿՈՂՄԻՑՓԱՐԻԶԻ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐԴԱԿՑՈՒԹՅԱՆՊԱՏ-

ԳԱՄԱՎՈՐ ԻՐ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԵՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

17 մայիսի 1920թ.

Փարիզ

Մեծայարգ պ[արոն] Նորատունկեան,18

Ի պատասխան ձեր մայիս 15[-ի] նամակի, պատիւ ունեմ

հաղորդել, որ Միջագետքի մեր ազգայինների կողմից ինձ Փարիզում

գումարուելիք ժողովին իբր անդամ ընտրութիւնը անշուշտ պարզ

թիւրիմացութիւն է, որ խնդրում եմ չեղեալ նկատել:

Մնամ խորին յարգանքով`

Ահարոնեան19

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.46, թ. 3, բնագիր, մեքենագիր:

N 12

ՄՈՒՍՈՒԼԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԾՐԱԳԻՐ-ԿԱՆՈՆԱԳԻՐԸ

[1920-1921թթ.]

Մուսուլ

33

Մուսուլի Ազգային ՄիութեանԾրագիր-Կանոնագիրը

Նպատակը.

Ա. – Նիւթական եւ բարոյական ամէն միջոցներով օժանդակել

հայտարագիրներուն մասնաւորապէս եւ բոլոր նիւթապէս կարօտ

ազգայիններուն ընդհանրապէս` առանց սեռի, տարիքի եւ

յարանուանական խտրութեան:

Բ. –Ջանալ ազատագրել օտարներու մօտ գտնուող

հայորդիները:

Գ. – Հայ փոքրիկներու դաստիարակութեան հոգ տանիլ:

Դ. – Բանալ արհեստանոցներ եւ,ի պահանջել հարկին, նոր

որբանոց մը եւ վարժարան մը:

Ե. – Տարագիրներու ներգաղթը դիւրացնելու համար անհրա-

ժեշտ միջոցները ձեռք առնել:

Զ. – Ազգային քաղաքական խնդիրներու մասին Միութիւնս

պիտի ներկայացնէ Մուսուլի եւ շրջաններու բոլոր ազգայիններու

բաղձանքները եւ պիտի մտնէ յարաբերութեան Հ[այաստանի]

Հանր[ապետութեան] Փարիզի Միացեալ պատուիրակութեան, Պաղ-

տատի Տարագ[րելոց] Մարմնի[ն] եւ առաջնորդարանին, արտա-

սահմանի բոլոր ազգային միութիւններու[ն] եւ հայ թերթերու խմբա-

գրութիւններուն հետ: Յարաբերութիւնները տեղի պիտի ունենան

վարչութեան դիւանին եւ Հայ[աստանի] Հանր[ապետութեան]գաղ-

թականական գործերուներկայացուցչի ստորագրութեամբ երբ այս

վերջինը Մուսուլ գտնուի:20

Միջոցներ.- Վերոյիշեալ առաջադրուած նպատակները իրա-

կանացնելու համար, Միութիւնս կրնայ հետեւեալ միջոցները գոր-

ծածել.

Կազմակերպել վիճակահանութիւններ, թատերական ներկայա-

ցումներ, ցուցադրել շարժուն պատկերներ, հաստատել Հայրենիքի

տուրք` ազգայիններու կարողութեան ուղիղ համեմատութեամբ,

դիմումներ ընել արտասահմանի հայ գաղութներէն, ազգ[ային]

34

միութիւններէն, Տարագ[րելոց] Մարմ[ի]նէն անոնց նիւթական

օժանդակութիւն ապահովելու համար, հարսանիքներու եւ տօնա-

խմբութիւններու առթիւ նոյնպէս նուէրներ ապահովել, կազմա-

կերպել տիկնանց միութիւն մը, որ օժանդակէ Միութեանս եւ, վեր-

ջապէս, գործադրել ներելի այն բոլոր միջոցները, որոնք կրնան

օգտակար եւ բանաւոր նկատուիլ:

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 772, թ. 1, բնագիր, ձեռագիր:

N 13

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՄԱՐՄՆԻ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱ-

ԽԱԳԱՀ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱ-

ՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ՆԱՀՐ

ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՂԵՏԱԼԻ ԴՐՈՒԹՅԱՆ

ՄԱՍԻՆ

Թիւ Տ.Մ. 29 11 հունիսի 1921թ.

Բաղդադ

Վսեմ[աշուք] իշխան Պօղոս Նուպար,

Նախագահ Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

ի Փարիզ

Վսեմ[աշուք] իշխան,

Միջ[ագետքի] Հայ Գոմիշընըրը21 յունիս 8-ին Նահր [էլ-]Օմարի

գաղթ[ականաց] քէմբը շատ մօտ ատենէն գոցելու առթիւ ժամա-

դրութիւն մը կը նշանակէր Մարմնոյս հետ:

Յունիս 9-ին Մարմնոյս արժ[անապատիւ]նախագահ հայրը,

իր[են] հետ ունենալով մեր անդամներէն մէկը, տրուած ժամա-

դրութեան համաձայն Միջ[ագետքի] Հայ Գոմիշընըրի գրասենեակը

փութացին, ուր Նահր [էլ-]Օմարի գաղթ[ականաց]քէմբը ցրուելու

35

մասին յայտնուած մանրամասնութիւնները քեզ տեղեկագրելու

պարտաւորութիւնը կը զգամք, նկատի ունենալով կացութեան այն

ծանրակշիռ հանգամանքը, որի մէջ կըգտնուի ընդհանրապէս

գաղթականութիւնը եւ մասնաւորապէս Տարագրելոց Մարմինս:

Այս առթիւ Մարմնոյս կողմէ Ձեր հասցէին տրուած յունիս 11

թուակիր հեռագիրը, որու պատճէնը նոյնութեամբ կըներփակենք,

կերպով մը կանխապատրաստած պիտի ըլլայ այն կացութեան,

որուն մանրամասնութիւնները այսու իրաւասու կ’ուզենք ընել Ձեզի:

Միեւնոյն ատեն կը սիրենք յուսալ, որ մինչ նամակիս հասնիլը,

արդէն իսկ, այս գաղթականութեան շուրջ ստեղծուած անմխիթար

վիճակիս դարման մը գտնելու կանխապատրաստական միջոց-

ներու ձեռնարկած կը լինիք:

Հայ Գոմիշընըրը մեր ներկայացուցիչներուն որոշակի եւ վճռա-

կանապէս յայտարարածէ, թէ ըստ կեդրոնական իշխանութեան

հրահանգին, որն կը բղխի բնականաբար Լոնտոնէն, որոշուած է

վերջ տալ Նահր էլ-Օմարի մէջ հաստատուած հայ գաղթ[ականաց]

քէմբին` հետեւեալ կերպով.

1. Թուականէս սկսեալ մինչ 15 օր յետոյ պիտի ցրուին 400

ամուրի եւ աշխատութեան ընդունակ անձերը, որոնց ցուցակը

իրենց տրամադրութեան տակն ունին պատկանեալ մարմինները:

2. Դարձեալ թուականէս 1-1½ ամիս վերջ պիտի ցրուին ընտա-

նիքաւոր 900 հոգիները:

3. Իսկ բոլորովին որբ, որբեւայրի եւ աշխատութեան անըն-

դունակներուն կը տրուի 3 ամիս պայմանաժամ, որմէ վերջ ասոնք

եւս միւսներու[ն] նման պիտի ձգուին իրենց բաղդին` զրկուելով

ապրելու եւ Միջագետքի պայմաններուն տոկալու հնարաւորու-

թիւններէն:

Կրնաք երեւակայել այն դառնակսկիծ վիճակը, որուն ենթար-

կուեցաւ գաղթականութիւնը այս յայտարարութեանց ականջալուր

եղած պարագային եւ այն տագնապալի կացութիւնը, որուն

անմիջական ենթական պիտի ըլլար, բնականաբար, Տարագրելոց

36

Մարմինս: Երբէք չպիտի ցանկանայինք զգայացունց բառերով

ոգեկոչել Ձեր անմիջական օժանդակութիւնը, վստահ լինելով որ

Դուք առանց անոր ալ լաւատեղեակ էք ու կրնաք ըմբռնել ամբողջ

կացութիւնը` մօտիկ ապագային պատահելիք բարդութիւններովը:

Այս պարագային ցաւալի պարտաւորութիւնն ունինք խորհելու,

թէ այլեւս վերջին րոպէն է երբ անհրաժեշտ է ստոյգ կորուստէն

փրկել այս բուռ մը գաղթականութիւնը, որն անհուն տառապանք-

ներէ, սահմռկեցուցիչ չարչարանքներէ, զրկանքներէ ու բարբարոս

բռնակալութեան մը վայրագութիւններէ ճողոպրած, եկած ու

ապաստան գտած է Ասիոյ հեռաբնակ այս երկրամասին մէջ:

Երախտագիտութեան խորին զգացումն ունինք անգլիական

բարեխնամ կառավարութեան հանդէպ, որն ինչպէս միշտ, այս

անգամ եւս քէմբի[ն] ցրուելու[ն] առթիւ կըցուցնէ բարեացակա-

մութիւն մը, որուն արժանացածէ սկիզբէն իվեր ընդհանրապէս

ամենուրէք հայութիւնը եւ մասնաւորապէս Միջագետքի տառապած

գաղթականութիւնը: Ապերախտ պիտի ըլլայինք ուրանալու այն

ասպնջականութիւնը եւ աստուածային խնամքը, որու գերագոյն

բաղդին արժանացաւ հայ գաղթականութիւնը մեծէն փոքր, եւ այսօր

չէ միայն որ յանուն գաղթականութեան պիտի յամենայինք մեր

խորին շնորհակալութիւնները եւ երախտագիտութիւնները մատու-

ցանել մեր խնամակալ անգլ[իական]բարձր կառավարութեան եւ

ազնիւ ժողովուրդին:

Միջ[ագետքի]գաղթականութեան մասին Հայ Գոմիշընըրի

յայտարարութեանց առթիւ` անօգնական, նիւթական միջոցներէ

իսպառ զուրկ, շուարումի եւ անյուսութեան այս ճգնաժամային

րոպէին դարձեալ մեր ամբողջ յոյսը անգլ[իական] բարձր կառա-

վարութեան վրայէ դրուած: Իբր մեր ազգ[ային]գերագոյն իշխա-

նութիւն` Ձեր միջնորդութեամբ կըցանկայինք այս տառապած

գաղթականութեան համար մի ժամանակ եւս օգնութիւն ստանալ,

առանց որոյ, աւա՜ղ, յաւէտ կորուստի պիտի մատնուի 12.000

գաղթականութիւնը եւ գուցէ միեւնոյն վիճակին ենթարկուի իմօտոյ

37

Պաղտատի 500 եւ Մենտանի (Մուսուլի շուրջ) 1000-ի մօտ

տարագիր հայութիւնը:

Ամբողջ մանրամասնութեամբ` մանաւանդ այս րոպէիս կը միա-

նանք Ձեր ալ ծանր կացութեանը իբր հայ ժողովուրդի ճակատա-

գիրը վարող մարմին, սակայն տեղւոյս ազգ[ային]մարմիններու հետ

մեր ունեցած խորհրդակցութիւնները թելադրեցին մեզ[ի] եզրա-

կացնելու, որ Դուք միայն պիտի կրնաք Ձեր հեղինակութեամբ

միջոցներ գտնել,դիմումներ ընել ուր որ անկէ` դարմանելու այն

ահռելի կացութիւնը, որուն իմօտոյ պիտի ենթարկուի Նահր [էլ-

]Օմարի գաղթականութիւնը:

Իհարկէ մենք չէ որ պիտի ուշանայինք կարեաց չափով մեր

գերագոյն ճիգերնիսպաս դնել ստեղծուած կացութեան դարման մը

գտնելու համար: Եւ նոյնիսկ այս գիշեր Մարմնոյս նախագահը եր-

կաթուղիով Պասրա մեկնելով` նոյն ժամանումը յուսացուած ժողո-

վոյս ատենապետ տիար Մարտիրոս Դ. Գույումճեանի հետ միասին

Նահր [էլ-]Օմար երթալու[է]` ժողովուրդը սրտապնդելու եւ կարեաց

չափով օգտակար ըլլալու համար, սակայն որովհետեւ ստիպուած

ճգնաժամին միակ դարմանը կըկայանայ նիւթական միջոցներ

հայթայթելու մէջ, այդ առթիւ Մարմինս բացարձակապէս անզօրէ

դրական եւ շօշափելի գործ մը կատարելու: Այսու ամենայնիւ, ասկէ

առաջ նախազգալով ներկայ դրութիւնը, գէթ որբանոցը անակնկալ

կացութենէ մը փրկելու առաջադրութեամբ Տարագրելոց Մարմինս

դիմած էր Եգիպտոսի Հ.Բ.Ը. Միութեան Կեդր[ոնական] Վարչու-

թեան եւ Միացեալ Որբախնամին` խնդրելով, որ կերպ մը խորհուի

որբանոցը նիւթապէս ապահովելու կամ Եգիպտոս փոխադրելու:

Սակայն այդ մասին Բարեգործականի կողմէ Մարմնոյս տրուած

հեռագրի ներփակ պատճէնէն կըտեսնենք, որ յուսատու բան մը չի

ներշնչեր մեզ. Միաց[եալ] Որբախնամը եւս իր նո[մեր] 435 եւ 4/4/21

գրութեամբ մեր դիմումներուն միեւնոյն անմխիթար պատասխանը

տուածէ: Դարձեալ, գաղթականութեան վիճակի[ն] մասին օրը օրին

իրողութիւնները եւ մեր տեսակէտները տեղեկագրած ենք ուղղակի

38

կամ մեր ներկայացուցիչներուն միջոցաւ ազգ[ային] պատրիար-

քարան` Կ. Պոլիս, Ձեզ` իՓարիզ եւ Հ[այաստանի] Հանրապետու-

թեան դեսպան իշխան Արղութեանցի`22իԹեհրան:

Ասկից առաջ արդարացիօէն թերեւս կը մտածուէր այս

գաղթականութիւնը Միջագետքի մէջ հաստատել` հայթայթելով

անոնց իրենց սեպհական տնտեսութիւն[ն] ստեղծելու միջոցները:

Այդ արդարացի մտածումը, սակայն, անցեալի[ն] կը վերաբերի եւ

ներկայիս համար բոլորովին անգործադրելի, նկատի ունենալով

այսհասկնալի պայմանները, որոնց մէջ քաղաքականապէս սկսածէ

կազմակերպուիլ Միջագետքը: Բնականաբար, կ’ըմբռնէք որ այլեւս

մտածել ժողովուրդը այնտեղ հաստատել[ու մասին`] անգործնա-

կանէ, անհնար եւ խոչընդոտներու ենթակայ: Կը մնայ այս գաղթա-

կանութիւնը ֆիզիքապէս ապահովելու հիմքեր փնտռել Միջագետ-

քէն դուրս, արտասահմանի մէջ, որտեղ կարելի լինի հաւաքաբար

փոխադրել զինք, տալ անոր իր տնտեսութիւնը կազմակերպելու

միջոցները. եւ կը վստահեցնենք Ձեզ, որ անկէ վերջ նախանձելի

վիճակ մը պիտի ունենան իր[ենց] երակներուն մէջ ձեռներէցութեան

ոգին լեփ-լեցուն ունեցող այս բեկորները:

Մեր կողմէ իբր համեստ թելադրութիւն խորհած ենք ընել

հետեւեալը, որն,բնականաբար, Դուք ամէն մանրամասնութիւն-

ներովը նկատի պիտի առնէք: Կը խորհինք լաւ պիտի ըլլար եթէ

գաղթականութիւնը փոխադրուէր Եգիպտոս, Կիպրոս կամ Կ.

Պոլիս, իսկ լաւագոյն պիտի ըլլար համաձայնիլ ամերիկեան կամ

քանատական կառավարութեանց հետ եւ գաղթականութիւնը

փոխադրել այդ երկրամասերու[ն] մէջ յարմար վայր մը, այսպիսով

կազմել գաղութ մը` փրկելով գաղթականութեան ֆիզիքական եւ

հաւաքական գոյութիւնը եւ փարատելով այն մտատանջութիւնը,

որն արդարացիօրէն կը ճնշէ մեր վրայ, խորհելու, թէ անյոյս է այս

գաղթականութեան վիճակը, եթէ անգամ մը ան այս ընդարձակ ու

անծանօթ երկարամասին վրայցրուուի այնկերպովինչ կերպով որ

մեզ կընախազգացնէ Միջ[ագետքի] Հայ Գոմիշընըրութեան` մեր

39

ներկայացուցիչներուն ըրած յայտարարութիւնները:

Ահա մօտաւորապէս իրողութիւնը մերկապարանոց, որ Ձեր

անմիջական նկատառութեան կըյանձնենք. վստահ լինելով, [թէ]

վայրկեան մը առաջ պիտի ջանաք կտրուկ միջոցներ ձեռք ձգել Ձեր

յարմար դատած լաւագոյն եղանակով մը փրկելու մեր հարազատ-

ները, որոնք, անօգնական, աչքերնին ազգ[ային] իշխանութեանց

յառած` փրկութիւն կ’աղերսեն:

Մնամ խորին յարգանօք`

Դիւան Միջ[ագետքի] Տար[ագրելոց] Մարմնոյ

Նախագահ` Վ. քահանայ Թաճիրեան

Ատենադպիր` Գ. Գ.23

Փոխատենապետ` Յովհաննէսեան24

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 771, թ. 7-12, 13 (անգլերեն), բնագիր, ձեռագիր:

N 14

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝

ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆԱՑ ՃԱՄԲԱՐԸ ՑՐԵԼՈՒ ՈՐՈՇՄԱՆ

ՄԱՍԻՆ`ՆՐԱՆՑ ԱՅԼ ՀԱՐՄԱՐ ՎԱՅՐ ՓՈԽԱԴՐԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 1164 15 հունիսի 1921թ.

Նահր էլ-Օմար

Վսեմաշուքտիար պ[արոն Պօղոս] Նուպար,

Նախագահ Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

ի Փարիզ

40

Նահր էլ-Օմարի հայ գաղթ[ականաց] քէմբի ցրուելու եւ

գաղթականութեան նպաստը դադրեցնելու մասին կառավարու-

թեան բաց թողացած մարտի 9-ի, 21-ի եւ ապրիլ[ի] 12-ի յայտարա-

րութիւններէն յետոյ – որոնց մասին ժամանակին մանրամասնօրէն

գրած ենք բոլոր հայ ազգ[ային] մարմիններուն – Պաղտատի

անգլ[իական] բարձր քոմիսէրութեան կողմէ ամսոյս 8-ին պաշտօ-

նական գրութեամբ մը ի գիտութիւն Պաղտատի ազգ[ային]

մարմիններուն կը տեղեկացուի, թէ «Բրիտանական կառավարու-

թիւնը որոշած է Նահր էլ-Օմարի գաղթ[ականաց] քէմբը ցրուել,

գաղթ[ականաց] նպաստը դադրեցնել ամենակարճ միջոցէ յետոյ եւ

գաղթականութիւնը թողնել իր բաղդին»:

Սոյն խնդիրը մեր ազգ[ային] վերին մարմիններու ուշադրու-

թեան յանձնելու եւ որոշ կարգադրութիւն մը տնօրինելու համար

ժամանակամիջոց խնդրեցինք կառավարութենէն, սակայն մերժուե-

ց[անք]:

13.000 գաղթականութիւն այսօր սովի եւ կորստեան անդունդի

առաջ կանգնած է: Գաղթ[ականաց]քէմբը վճռուած է ցրուել, նպաս-

տը դադրեցնել եւ գաղթականութիւնը իր բաղդին թողնել… Ահա

խնդիր մը, որու առաջն առնելու համար մեր բոլոր միջոցները

սպառուած են:

Ամսոյս 14-ին սեքսիոններու 25ժողովուրդներէն ընտրուած (110

անձերէ բաղկացած) ներկայացուցչական ժողով մը տեղի ունեցաւ`

վերեւ[ը] յիշուած խնդրոյ մասին խորհրդակցելու համար: Կարծիք-

ներու փոխանակութիւնէ եւ երկար խորհրդակցութիւնէ յետոյ`

ժողովը գաղթականութեան այս կենսական խնդրոյ համար աշխա-

տանք կատարելը յանձնարարեց պ[արոն] Լեւոն Լազոյեանին, որը

պէտք է Պաղտատի ազգ[ային]մարմիններու հետ համախորհուրդ,

անգլ[իական] իշխանութեան եւ մեր ազգ[ային]վերին մարմիններու

մօտ դիմումներ կատարէ` գաղթականութեան համար պատշաճ

օգտակարագոյն կարգադրութիւն մը ընելու:

Սակայն թէ՛ մեր կոմիտէն եւ թէ՛ Պաղտատի ազգ[ային] մարմին-

41

ները ի վիճակի չպիտի լինին գաղթականութեան մասին կառա-

վարութեան կարգադրութիւնը փոխելու կամ քէմբի ցրուումնժամա-

նակաւոր կերպով յետաձգել[ու]:

Ուստի, յանուն այս 13.000 գաղթականութեան գերագոյն շահե-

րուն, կը դիմենք Ձեր Վսեմութեան, որ հնար եղած միջոցներ[ն] ի

գործ դնէք այս գաղթականութեան ֆիզիքական գոյութիւնը ապա-

հովելու համար` այս միջավայրէն գաղթականութիւնը փոխադրել

ուրիշ յարմար վայր մը:

Լինելիք կարգադրութեան մասին կը սպասենք Ձեր հեռագրին:

Ընդունեցէ՛ք մեր խորին յարգանաց հաւաստիքը:

Խորին յարգանքներով,

Դիւան Միջագետքի Հայ Փախստ[ականաց] Կոմիտէի՝

Փոխատենապետ ` Աւետիս Վ. Մոկացեան

Ատենադպիր` Տիգրան Մեղրեան

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 771, թ. 14 եւ շրջ., 16 (անգլերեն), բնագիր, ձեռագիր:

N 15

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՄԱՐՄՆԻ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈ-

ՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ՆՐԱ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԵՎ ՆԱՀՐ ԷԼ-

ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆԱԿԱՆ ՃԱՄԲԱՐԻ ՃԱԿԱՏԱԳՐԻ ՀԱՄԱՐ

ԻՐԵՆՑ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

N ամ/29/4 12 հուլիսի 1921թ.

Բաղդադ

ՎսեմաշուքՊօղոս Նուպար փաշա,

Լիազօր նախագահ Հայ Ազգային Պատուիրակութեան,

Փարիզ

42

Վսեմաշուք նախագահ,26

Գաղթականութիւնը եւ որբերն խորին երախտագիտութեամբ

տեղեկացան Ձերդ Վսեմութեան 5 յուլիս թուակիր հեռագրի մխի-

թարական պարունակութեան, որ ճիշդ ժամանակին հասաւ քաջա-

լերելու – թէ՛ յիշեալ վհատեալ բեկորներն եւ թէ՛ տեղւոյս բոլոր

ազգային մարմիններն, որոնց համար յուսադրիչ պարագայ մըն է –

ունենալ ազգային հեղինակաւոր, անձնուէր ու անխոնջ անձնաւո-

րութիւն մը, որ նոյնիսկ մետասաներորդ ժամուն գիտէ միջոցներ

ձեռք առնել` փրկելու դժբաղդ բեկորներն մեր քամբաղդ ազգին:

Ինչպէս որ հեռագրի պարունակութիւնէն ալ շատ բացայայտ է,

բրիտ[անական]կառավարութիւնը միմիայն ժամանակ մը եւս պիտի

շարունակէ պարենաւորման նպաստելու. թէ այդ ժամանակի

տեւողութիւնը որքա՞ն պիտի լինի՝ այդ կը մնայ մեզ համար մթին եւ

անստոյգ: Հետեւաբար, պիտի խնդրէինք, որ թոյլատրէիք մեզ[ի]

Ձերդ Վսեմութեան նկատառման յանձնել հետեւեալ կէտերն.-

1. Միջ[ագետքի] Տարագրելոց Մարմինի[ն], ինչպէս նաեւ տեղա-

կան ազգային բոլոր ժողովներու[ն] եւ ընդհանուր հայութեան

փափաքն է, որ ամբողջ տարագրութիւնը, որբանոցն ալ միասին,

փոխադրուին Միջագետքի այս կլիմայէն, որուն բնաւ սովոր չեն, եւ

հոս մնալով իրենց ամբողջ եռանդն եւ աշխատութեան ոյժը կը

կորսնցնեն: Հետեւաբար, մեր առաջին ու աւագ թելադրութիւնն է, որ

այս տարագրութիւնը եւ որբանոցն փոխադրուին այլուր` նախա-

պատուութիւն տալով Կիլիկիոյ հողին, եւ այս ուղղութեամբ Ձերդ

Վսեմութիւնը, եթէ ժամանակը յարմար կը դատէ, բանակցութեան

մտնել անմիջապէս ֆրանսական իշխանութեան հետ, եւ այս խն-

դիրն յաջողացնելով տեղեկացնել թէ՛ մեզ[ի] եւ թէ՛բրիտ[անա-

կան]կառավարութեան, որ իր միջոցներով փոխադրէ կիլիկեան

նաւահանգիստ մը: Իսկ եթէ այս կէտն արտաժամանակ եւ անհնար

է, այդ պարագային, նկատելով որ այս ժողովուրդը դեռ ժամանակ

մը եւս պիտի պարտաւորուի հոս մնալ, պարտք կը համարենք

43

ներկայացնել Ձերդ Վսեմութեան հետեւեալ խորհրդածութիւնք,

բաժնելով քէմբի ժողովուրդը հետեւեալ չորս դասակարգերու[ն].

Ա.- Աշխատաւոր: Աշխատութեան ընդունակ 2090 երիտասարդ-

ներ, եւ իրենց 4117 ընտանիքներն – ամբողջութեամբ` 6207 [հոգի] –

որոնք ըստ բրիտ[անական]կառավարութեան ներկայ հրահանգին,

անպայման պարտաւոր են այսօրուընէ սկսեալ շաբաթական 1400

անձինք հեռանալ գաղթականութեան քէմբէն եւ գնալ Միջագետքի

այլեւայլ վայրերու [մէջ] գործ որոնելու: Ներկայ դէպքում,

Միջագետքի մէջ յիշեալ դասակարգին յարմար աշխատութիւն

գտնելն որքան հնարաւոր լինելն կարելի է ըմբռնել նոյնիսկ

Ներգաղթի Տնօրէնութեան 6 յուլիս թուակիր տեղեկագրէն,որու

պատճէնն կը ներփակենք:

Բ. եւ Գ.- Այրիներ եւ Անկարներ: Երկրորդ եւ երրորդ դասա-

կարգի տարագիրներն, որոնց թիւն 4335-ի կը բարձրանայ եւ որոնք

բաղկացած են այրիներէ, անկարներէ եւ մանուկներէ եւ որոնցմէ

միմիայն մի չորրորդն կարող է աշխատութեան լծուել – եթէ ոեւէ

աշխատանք կարելի լինի հայթայթել – իսկ մնացեալ ¾-ն անպայ-

ման կը կարօտին մշտնջենաւոր նպաստի:

Դ.- Որբեր, որոնց ներկայ թիւն է 803, եւ որոնց համար

անպայման անհրաժեշտ է մի որոշ ու հիմնական կարգադրութիւն

մը ընել: Եթէ բրիտանական կառավարութիւնը ապահովէ պարէնի

նպաստը, այդ պարագայում տարեկան £ 8500-00 ոսկիի պիւտճէ մը

հարկաւոր է իրենց ուսման, հանդերձեղէնի, ուսուցչական եւ

պաշտօնէից կազմի եւն.եւն.ի համար. իսկ եթէ անհնար լինի

ապահովել կառավարական պարէնի նպաստն, այդ դէպքում յիշեալ

գումարն եռապատկել հարկ պիտի լինի այս խեղճ որբերուն համար,

որ ամենէն աւելի մեր անգին գուրգուրանքին արժանի են:

Եզրակացնելով.- Եթէ ներկայիս անհնար է այս տարագրութեան

եւ որբերուն արտագաղթն Միջագետքէն, այդ պարագային, անոնք

որի վիճակի են աշխատելու, բնականաբար եւ կամայ-ակամայ

պիտի հեռանան քէմբէն, եւ որոնցմէ ոչ-արհամարհելի թիւ մը պիտի

44

դատապարտուի կորստեան մատնուելու, իսկ մնացող 2-րդ, 3-րդ եւ

4-րդ դասակարգերն, որոնք զուրկ են իրենց ապրուստը հոգալու

միջոց ու կարողութիւնէն, պիտի փափաքէինք հետեւեալ թելադրու-

թիւններն Ձերդ Վսեմութեան նկատառման ենթարկել.-

Ա.- Անհրաժեշտ է բրիտան[ական]կառավարութեան պարէնի

նպաստն շարունակել տալ մինչեւ ազգային քաղաքական լաւագոյն

ու նպաստաւոր մի շրջան:

Բ.- Եթէ յիշեալ իշխանութիւնը ընդառաջչգնաց (ա) առաջարկին

գոհացում տալ, այդ դէպքում Ամերիկեան Նպաստամատոյցին 27

օժանդակութիւնը ապահովել Միջագետքի մեր երկսեռ որբանոցին

անկարներուն հոգսը ստանձնելու:

Գ.- Կոչ ուղղել զանազան հայ գաղութներուն:

Դ.- Վերջին յենակէտնիս կը մնայ Հ.Բ.Ը.Միութիւնը եւ Եգիպտոսի

Միացեալ Որբախնամ Ընկերութիւնը, որոնց ամիսներ առաջ գրուած

[է], բայց մինչեւ ցարդ կարելի չէ եղած ոեւէ դրական պատասխան

մը ստանալ. եւ մենք ալ լիովին գիտակից ենք, որ յիշեալ մար-

միններն այնքան ծանրաբեռնուած են եւ իրենց հասոյթի աղբիւր-

ներն այնքան սահմանափակ, որ դժուար են տեսնում այսպիսի

ծանր պիւտճէի մը ենթարկուիլ: Բայց այսուհանդերձ, անճար

մնացած մի պարագային, եւ Ձեր Վսեմութեան միջնորդութեան

շնորհիւ, յիշեալ միութիւններն ալ պիտի ընենինչ որ իրենց

կարելիութեան սահմանին մէջն է:

Այս առթիւ պարտք կը համարենք տեղեկացնել, թէ Հեռաւոր

Արեւելքի մէջ հանգանակուած գումարն միմիայն ծառայեց

ապահովելու վերջին երկու տարուան ծախսերն, եւ այժմ կը մնայ

միմիայն RS.28 30.000-ի չնչին գումար մը` բաւարարելու եւ մեր առջեւ

ներկայացած անհուն կարիքներն:

Պատիւ ունինք ներփակելու մեր հեռագիրներն եւ շարք մը

կարեւոր պաշտօնագրերու պատճէններն` առ ի գիտութիւն:

Մնամ խորին յարգանօք,

45

Ի դիմաց Միջ[ագետքի] Հ[այ] Տարագ[րելոց] Մարմնոյ

Ատենադպիր` Մարտիրոս Գույումճեան

Նախագահ` Վ. վարդապետ Թաճիրեան

Յ.Գ.

Սոյն վայրկեանին Հ.Բ.Ը.Միութեան Կեդրոնական Վարչութե-

նէ[ն] ստացանք 17 յունիս թուակիր նամակ մը, որով մեզ[ի] կը

հաղորդեն

1.- Լոնտոնի Լորտ Մէյըրսի Ֆընտը 29 կը հաղորդէ, թէ Foreign

Office-ի30եւ Colonial Office-ի31 մօտ դիմումներ կատարած ըլլալով

կարգադրուած է առժամապէս այդ որբերը ընդունիլ Կիպրոս:

2.- Ամերիկայէն եւս կը հաղորդուի որ Նիր Իսթ Ռըլիֆը տրա-

մադիր է մեզի նիւթապէս օգնելու, եթէ Միութիւնը ստանձնէ այդ 800

որբերու[ն] հոգատարութիւնը:

3.- Արդ կը մնայ ճշդել, թէ Պասրայէն մինչեւ Կիպրոս որբերուն

տեղափոխութեան ծախքը պիտի հոգա՞յ անգլիական կառավարու-

թիւնը:

Հարկ չկայ գրելու որ մեզ[ի] համար աւետիս մըն է այս կար-

գադրութիւնը, եւ թախանձանօք պիտի խնդրէինք, որ որբանոցին

Կիպրոս փոխադրութեան համար բրիտանական կառավարութեան

փոխադրական եւն.եւն. օժանդակութիւնը օր առաջապահովելով,

շատ ուշ չեղած,փրկուին այս խեղճ որբերն Միջագետքի անհամե-

մատ կիզիչ ու աննպաստ կլիմայէն, որ պատճառ եղած է 14 որբերու

մահուան:

(ստորագրութիւն)

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց.1, գ.771, թ. 29-34, բնագիր, ձեռագիր:

46

N 16

ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐԸ ԳԱՂԹԱԿԱՆԱԿԱՆ

ՃԱՄԲԱՐԸ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

17 հուլիսի 1921թ.

Բաղդադ

Բացատրական N 7 թիւ պաշտօնագրին

Հողագործական ծրագիրն ձախողելէ յետոյ տեղի ունեցած

վերջին (8 յուլիս) խորհրդակցութեան միջոցին, կառավարութեան

կողմէ եղաւ հետեւեալ յայտարարութիւնը.

1. Աշխատաւորներն իրենց ընտանիքներով միասին աստի-

ճանաբար պիտի ցրուին յիշեալ թուականէն մինչեւ 15 օգոստոս եւ

այս դասակարգին պիտի տրուի[ն] երկու շաբաթուայ ուտելիք եւ

վեց ռուփի32գումար մարդագլուխ:

2. 15 օգոստոսին աշխատաւոր դասակարգին քէմբէն հեռանալէն

վերջ,հայոց համար քուէարկուած պիւտճէի գումարէն կ’աւելնայ

մօտաւորապէս 275000 ռուփի: Նկատելով որ կառավարութիւնը

այլեւս չ’ուզէր գաղթականական կազմակերպութեամբ զբաղիլ, կը

փափաքի տեղեկանալ, թէ Տարագրելոց Մարմինը պատրա՞ստ է

ընդունել[ու] յիշեալ գումարն եւ ստանձնել[ու] հոգսն 4335 այրի-

ներու, անկարներու եւ 803 որբերու մատակարարութեան եւ կազ-

մակերպութեան:

Ծանօթ[ագրութիւն].Ներգաղթի Տնօրէնութեան հաշւոյն համա-

ձայն, յիշեալ գումարով կարելի է 2-րդ, 3-րդ եւ 4-րդ դասակարգի

տարագիրներուն նպաստը շարունակել մինչեւհոկտ[եմբեր] 15,

այսինքն որոշեալ թուականէն երկու ամիս եւս, իսկ այդ թուականէն

վերջ – կը մնայ մթին:

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց.1, գ.771, թ. 28, ձեռագիր, պատճէն:

47

N 17

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՏԵՆԱՊԵՏ

ԼԵՎՈՆ ՇԱՂՈՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒ-

ԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ԳԱՂ-

ԹԱԿԱՆՆԵՐԻՆ ԿԻԼԻԿԻԱ ԿԱՄ ԲԱԹՈՒՄ ՇՏԱՊ ՓՈԽԱԴՐԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 1194 19 հուլիսի 1921թ.

Նահր էլ-Օմար

Վսեմաշուք պարոն[Պօղոս] Նուպար փաշա,

Նախագահ Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

ի Փարիզ

Նահրէլ-Օմարի հայ գաղթականական քէմբի իրադարձու-

թիւններու[ն] մասին յաջորդաբար մեր նամակներով տեղեկա-

ցուցած ենք մեր ազգ[ային] բոլոր մարմիններուն եւ շարունակ

խնդրած ենք շուտափոյթ կարգադրութիւն մը` ազատելու համար

Միջագ[ետք]ի մէջ թափթփուած գաղթականութեան ֆիզիքական

գոյութիւնը, սակայն հակառակ թափուած ջանքերուն, դժբաղդ ենք,

որ ցայժմ որոշ կարգադրութիւն մը չէ եղած:

Անգլ[իական]կառավարութիւնը վերջնականապէս վճռած է

մինչեւ օգոստոս 15քէմբը փակել: Ըստ վերջին հրահանգին, յուլիս

11-էն սկսեալ շաբաթական 1400 շունչ պէտք է հեռացուիքէմբէն:

Հեռանալու պարագային, իւրաքանչիւրը գաղթականներէն պիտի

ստանայ միայն 13 (տասներեք) ռուփի եւ 14 օրուայ ռաշըն.33 անկէ

յետոյ իրենց բաղդին պիտի ձգուին:

Գաղթականութիւնը, ցրուումի այս հրահանգէն սարսափած –

որը պիտի ընէ իր այլասերման եւ ֆիզիք[ական] գոյութեան բնա-

ջնջման վերջին եւ զօրաւոր ազդակը – որոշեց կառչիլ իր հաւա-

քականութեան` գաղթականական այս քէմբի[ն] մէջ՝ վերջին փրկու-

48

թիւնը իր այդ հաւաքականութեան մէջ գտնելով: Սակայն կառավա-

րութիւնը իր որոշումը եւ վճիռը քէմբը ցրուելու նկատմամբ`

հանգիստ միջոցներով կը գործադրէ, դադրեցնելով աշխատանքի

ընդունակ բոլոր տղամարդկանց եւ անոնց ընտանիքներու – 6-7000

շունչի – նպաստը` պարտաւորեցնելու համար գաղթականութեան

ցրուելու Միջագետքի զանազան անկիւններու մէջ:

Գաղթականութիւնը, իր հաւաքականութեան մէջ, հակառակ

իրեն տրուած բժշկական ամէն մի խնամքին եւ հիւանդանոցային

յարմարութեանց, շաբաթական 10-13 մահեր կ’ունենայ, հիւանդա-

նոցը մէջը լիքն է 300-է աւելի ծանր հիւանդներով, իսկ սեքսիոն-

ներու մէջ [տեղ]գտած հիւանդներու[ն] թիւը,որոնք ամէն օր դեղ

կ’ընդունինդեղատունէն – 1200-2000-ի կը հասնի: Այսօր երբ գաղթա-

կանները կը հեռացուին քէմբէն, կը զրկուին ապրելու բոլոր յարմա-

րութիւններէն, եւ ասոր հետեւանքի[ն] տխուր պատկերը ակնյայտ-

նի է: Կենդանի օրինակը մեր առաջն է, Պասրա Մաքիլի 34 մէջ

երկաթուղագծի վրայ այսօր ունինք 350-400 աշխատող երիտա-

սարդներ, որոնք առանց ընտանիքի են.չկարողանալով տոկալ

Միջագետքի կլիմային եւ տօթին, մեծագոյն մասը հիւանդացած,

թափթփուած են դէս ու դէն, քաղաքային հիւանդանոցները այդ-

պիսիներն չենվերցներ, անոնց ռոճիկներն ալ, հիւանդանալու

պարագային, կը զեղչեն, որով ճարահատ,դժբաղդ երիտասարդները

դէպի քէմբը կը դիմեն, բայց քէմբի[ն] մէջ ալ չենընդունուիր:

Ահա Միջագ[ետք]ի մէջ ցրուելու փոքր օրինակ մը, որ անըն-

տանիք տղամարդկանց վրայ գործադրուած է: Իսկ ընտանիքների եւ

երախաների [մեծ]մասին լինելիքը պարզ է հայելիի պէս:

Կառավարութիւնը գաղթականութեան վրայէն իր պատաս-

խանատուութիւնը կը վերցնէ բոլորովին, հազարաւորներու արեան

գնով մազապուրծ հայ ազգի այս բեկորը սովի մահու եւ այլասերման

սարսափի տակ կըցրուի արդէն: Ցրուումէն յետոյ փորձել կրկին

անգամ ի մի հաւաքել այս դժբաղդներն` անկարելիութեանց

անկարելին պիտի լինի:

49

Ըստ կառավարութեան հրահանգին, քէմբի[ն] մէջ մինչեւ

օգոստոս 15 պիտի մնան 5000-ի (հինգ հազար) չափ անկարներ,

որբեր եւ որբեւայրիներ, որոնց պահելու պատասխանատուութիւնը

օգոստ[ոս] 15-էն յետոյ առաջարկուած է Պաղտատի ազգ[ային]

մարմիններուն:

Ինչպէս վերեւ[ը] յիշեցինք, 2000 տղամարդ իրենց ընտանիքնե-

րով – 6-7000 շունչ – իրենց սեփական միջոցներով պէտք է ապրին

Միջագ[ետք]ի մէջ: Կլիմային անվարժ լինելու, աշխատանքի, բժշ-

կական հոգատարութեանց եւ հիւանդանոցային յարմարութեանց

բացարձակ չգոյութեան պատճառով, այս գաղթականները պիտի

այլասերուին եւ բնաջնջուին:

Ահա ընդհանուր պատկերը գաղթականութեան ներկայ դրու-

թեան, որի համար գաղթականութիւնը կ’ուզէ պահել իր

հաւաքականութիւնը, սակայն այս հրաշքն ալ երկար չպիտի տեւէ...:

Գաղթ[ականներուն] ֆիզիք[ական] գոյութիւնը ազատելու միակ

պայմանը Կիլիկիա կամ Պաթում փոխադրուիլն է: Այս պարագան

Միջագ[ետք]ի մէջ ցրուելէն չարեաց փոքրագոյնը համարելով, պիտի

խնդրենք[, որ] հնար եղած միջոցներ[ն] ի գործ դնէք` օր առաջ

գաղթականութիւնը վերը յիշուած վայրերը փոխադրել[ու] քանի ուշ

չէ:

Ընդունեցէ՛ք մեր խորին յարգանաց հաւաստիքը:

Խորին յարգանօք`

Լեւոն Շաղոյեան

ԱտենապետՄիջագ[ետք]ի Հայ Փախստ[անական]Կոմիտէի

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ. 773, թ.3-5, բնագիր, ձեռագիր:

N 18

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՏԵՆԱՊԵՏ

ԼԵՎՈՆ ՇԱՂՈՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒ-

50

ԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ԳԱՂ-

ԹԱԿԱՆԱԿԱՆ ՃԱՄԲԱՐԻ ՓԱԿՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԸ ՄԵԿՆԱՐ-

ԿԵԼՈՒ ԵՎ ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԻ ԱՆՏԱՆԵԼԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՄԱ-

ՍԻՆ` ՆՐԱՆՑ ԿԻԼԻԿԻԱ ԿԱՄ ԲԱԹՈՒՄ ՇՏԱՊ ՓՈԽԱԴՐԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 1206 28 հուլիսի 1921թ.

Նահր էլ-Օմար

Վսեմաշուքտիար Պ[օղոս]Նուպար,

Նախագահ Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

ի Փարիզ

Մեր նախորդ գրութեամբ գաղթականական այս քէմբի փակման

մասին կառավարութեան վերջնական որոշումը եւ այդ առթիւ

տրուած հրահանգները հաղորդեցինք Ձեզ[ի]:

Կառավարութիւնը իր որոշումը սկսած է գործադրել: Ամսոյս 17-

ին 1400 անձի նպաստը կտրուածէ, 1400 անձի եւս` ամսոյս 25-ին:

Այսպէս, յաջորդաբար, շաբաթական 1400 անձի նպաստը պիտի

դադրեցուի մինչեւ թիւը 7000-ի լրանայ: Վրանները պիտի վերցուին,

ջրամբարները` նմանապէս, 35 եւ գաղթականութիւնը պիտի մնայ

այս անապատի[ն] մէջ՝ բաց երկ[ի]նքի տակ:

Հիւանդանոցը լիքն է 300-է աւելի հիւանդներով. 7-800 ծանր

հիւանդներ սեքսիոններու մէջ կը մնան առանց խնամքի` հիւանդա-

նոցի[ն] մէջ տեղ չլինելու պատճառաւ: Օրական 1500-1700 հիւանդ-

ներ դեղատնից դեղ կը ստանան: Օրուայ մէջ 3-4 արեւահարութիւ-

նից մահեր կը պատահին:

Կառավարութեան վերջին հրահանգի[ն] համաձայն, հիւանդա-

նոցի[ն] խնամք[ը]եւս պիտի պակսեցուի – համապատասխան

անկարներու, այրիներու եւ որբերու թուին – 4000-ի:

Ձեր այն հեռագիրը որով կը հաղորդէիք մեզ[ի,] թէ «Բրիտա-

նական կառավարութիւնը յանձն առածէ ժամանակ մ’եւս նպաս-

տաւորել գաղթականներուն», ինչպէսեւԶաւէն Սրբ[ա]զ[ան] պատ-

51

րիարքէն 36 ստացած նոյնիմաստ հեռագիրը այստեղի պաշտօնէու-

թեան ներկայացուցինք, որոնք առարկեցին, թէ «Մեր կառավարու-

թիւնից այդ տեսակ հրահանգ ստացած չենք»:

Կառավարութիւն[ն] այլեւս չի նայիր այս քէմբին: Քէմբէն հեռա-

ցող իւրաքանչիւր անհատին կը տրուի[ն] միայն 13 (տասներեք)

ռուփի եւ տասնչորս օրուայ նպաստ: Այս գումարով` նիւթականէ

բացարձակօրէն զուրկ գաղթականութիւնը չի կրնար գործ ապա-

հովել Միջագետքի մէջ: Պասրայի կամ Պաղտատի մէջ փոքր սենեա-

կի մը վարձք[ը] ամսական50-60 ռուփի է, իսկ գիւղերու մէջ գործ եւ

կեանքի ապահովութիւն բացարձակապէս կը պակսի[ն]:

Այս հանգամանքները նկատի ունենալով, գաղթականութիւն[ը]

բուռն փափաք կը յայտնէ Միջագետքէն դուրս գալյարմար վայր մը –

Կիլիկիա եւ Պաթում – ապրելու ու մեռնելու հոն` իր եղբայրակից-

ներու[ն] եւ ազգականներու[ն] հետ` քով-քովի: Ուստի կ’առաջար-

կենք, որ անմիջական միջոցներ ձեռք առնէք րոպէ մ’առաջ Կիլիկիա

կամ Պաթում փոխադրելու այս գաղթականութեան, որը պիտի լինի

չարեաց փոքրագոյնը եւ 1200-ի ֆիզիք[ական] գոյութիւնը ամբողջա-

կան փճացումէն ազատելու միակ միջոցը:

Ընդունեցէ՛ք, տէ՛ր, մեր խորին յարգանաց հաւաստիքը:

Խորին յարգանօք`

Լեւոն Շաղոյեան

ԱտենապետՄիջագ[ետք]ի Հայ Փախստ[ականական]Կոմիտէի

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ. 773, թ.17-18, բնագիր, ձեռագիր:

N 19

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՄԱՐՄՆԻ ԱՏԵՆԱԴՊԻՐ ՄԱՐՏԻ-

ՐՈՍ ԳՈՒՅՈՒՄՃՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒ-

ԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ԲԻՐՄԱՅԱԲՆԱԿ ԲԱՐԵ-

ՐԱՐ ԱՌԱՔԵԼ ՄԱՐՏԻՆԻ ՆՎԻՐԱՏՎՈՒԹՅԱՄԲ ՄԻՋԱԳԵՏՔՈՒՄ

52

ՀԱՅ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ՈՐԲԱՆՈՑ ԲԱՑԵԼՈՒ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒ-

ԹՅԱՆ, ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ՈՐԲԱՆՈՑԸ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄ ՓՈԽԱԴՐԵ-

ԼՈՒ, ՏԵՂԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԾԱՆՐ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ`

ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՄԱՐՄՆԻՆ ՆՅՈՒԹԱՊԵՍ ԱՋԱԿՑԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

10 օգոստոսի 1921թ.

Բաղդադ

ՎսեմաշուքՊօղոս փաշա Նուպար,

Լիազօր նախագահ Հայ Ազգային Պատուիրակութեան,

Փարիզ

Վսեմաշո՛ւք տէր,

Նախորդ նամակովս խնդրած էի տեղեկանալ Ձերդ Վսեմու-

թենէն, թէ արդեօք ստացա՞ծ էք Ռանկունի որբասէր բարերար

տ[իար] Առաքել Մարթինէն այն նուիրատուութեան գումարն, զոր

հեռագրաւ տեղեկացուցած էի ժամանակին:

Այժմ պատիւ ունիմ տեղեկացնել, թէ յիշեալ բարերարէն

ստացածս 8 յուլիս թուակիր նամակէն կը քաղեմ հետեւեալն.

- Աւանդածս գումարի RS.150000 - «Գումարի բաժնեթղթերն իմ

փաստաբանների միջոցաւ հաստատուն կերպով կանոնաւորելուց

յետոյ` ուղարկելու եմ Փարիզ` Ն[որին] Վսեմ[ութիւն] Պօղոս

Նուպար փաշայի ձեռքն – իւր տրամադրութեան տակ պահելու եւ

տոկոսն ամէն ամիս փոխադրելու ուր որ հարկն է` մինչեւ տեսնենք

արդեօք ե՞րբէ վերջանալու Մայր Հայրենիքի վերջնականապէս

ապահովութեան եւ անդորրութեան հրատապ հարցը»:

Պատուիրակութեան 26 յուլիս թուակիր հեռագրէն կը

տեղեկանամ, թէ Հ[այկական] Բարեգործական Ընդհ[անուր] Միու-

թիւնը Near East Relief-ի օժանդակութեամբ կը ստանձնէ միայն 400

որբերու հոգսն, եւ մնացեալի համար տարբեր աղբիւր մը ապահո-

53

վելու հետամուտէ: Պիտի խնդրէի Ձերդ Վսեմութեան նկատո-

ղութեան յանձնել հետեւեալ թելադրութիւնս.

Քանի որ տ[իար] Առաքել Մարթին RS.150000 ռուփի արժէքով

բաժնեթղթեր նուիրած է Միջագետքի մեր որբանոցին (Նահր [էլ-

]Օմարի),արդեօք կարելի չէ՞[որ] սոյն գումարի տարեկան հասոյթի

համեմատութեամբ Բարեգործականն ստանձնէ մնացեալ որբերու

հոգսն` անուանելով այդ որբանոցն «Առաքել Մարթին» որբանոց

անունով, որով յիշեալի[ն] անունն ալ անմահացուցած պիտի

լինենք: Այս կերպովոչ միայն հաւանական պիտի լինի աւելի մեծ

գումար մը ապահովել յիշեալ բարերարէն, այլ նաեւքաջալերանք մը

կրնայ լինել ուրիշ մեծահարուստներուն, որ նոյն նպատակաւ

կտակներ ընեն:

Հոս տեղական կառավարութենէն խնդրած եմ միջնորդել հարկ

եղած բարձր իշխանութեանց մօտ` օր առաջ փոխադրելու մեր

Նահր [էլ-]Օմարի որբանոցն Երուսաղէմ, եւ այս առթիւ պիտի

խնդրէի որ մեր որբերն առանց խտրութեան բոլորն միասին ամբողջ

կազմով փոխադրէին Երուսաղէմ, ուր հաստատուելէ վերջ կարելի է

բաժնել, մատակարարութեան տեսակէտով, զանազան կազմակեր-

պութեանց միջեւ:

Նահր [էլ-]Օմարի գաղթականութիւնը.-Նահր [էլ-]Օմարի գաղ-

թականութեան անհնազանդ ու ըմբոստ դիրք մը բռնելն ընդդէմ

տեղական կառավարութեան, չափազանց դժուարին ու անել

կացութիւն մը ստեղծած է մեր առջեւ: Թէեւ ինձ համար անկարելի է

չպաշտպանել հէք ու թշուառ գաղթականութեան արդարացի պա-

հանջքներն եւ աչքի առաջ չունենալ իրենց իրաւացի դիտողու-

թիւններն Միջագետքի այս տաք եղանակին գաղթականութիւնը

ցրուելու որոշման դէմ, բայց նոյն ատեն, աշխատութեան կարող

տարագիրներուն աշխատելէ խուսափիլն եւ ըմբոստացումն,

բնականօրէն, շատ աննպաստ տպաւորութիւն մը թողած է տեղա-

կան իշխանութեանց վրայ, որով Միջագետքի կառավարութիւնը իւր

որոշումն գործադրելու եւ հրահանգն յարգել տալու համար կտրած

54

է ամբողջ գաղթականութեան պարէնի նպաստն եւ քանդած ջուրի

խողովակներն, ենթարկելով 12000 ժողովուրդ մի այնպիսի խղճալի

դրութեան, որ յիշել կուտայ մեզ[ի]…:

Այս տողերն գրելով չեմ փափաքիր Ազգ[ային] Պատուիրակու-

թեան վրայ թողուլ գանգատագրի մը տպաւորութիւն ընդդէմ

տեղական իշխանութեանց, այլ պարզապէս ներկայացնել Ձերդ

Վսեմութեան` տարագիրներու ներկայ խղճալի վիճակն: Հայ ազգն

ինքզինքն պարտաւոր է երախտապարտ զգալ բրիտ[անական]

կառավարութեան մինչեւսոյն թուականս ցոյց տուած անմոռանալի

նիւթական զոհաբերութեան համար եւ բնականաբար չէր կարելի

ակնկալել, որ օտար մի պետութիւն յաւիտեանս պիտի շարունակէր

այսքան հսկայ նիւթական զոհաբերութիւն մը. բայց նոյնատեն կը

սիրէինք յուսալ, որ ցրումի այս որոշումն աւելի նպաստաւոր մի

եղանակի եւ յարմարագոյն պայմաններու ներքեւ տեղի ունենար:

Տեղական բարձր իշխանութեան հրահանգի համաձայն, երկու

օրէն կը մեկնիմ Նահր[էլ-]Օմարի գաղթավայրը` կարենալ կարգ-

կանոնն խաղաղութեամբ հաստատելու եւ համոզելու աշխատաւոր

դասակարգն որ անմիջապէս հեռանայ քէմբէն եւ երթայ աշխա-

տել[ու] կառավարութեան կողմէ հայթայթուած գործով եւ հոգալ իւր

եւ իւրընտանիքի[ն] ապրուստը: Եւ միմիայն այս կերպով կարելի

պիտի լինի փրկել գոյութիւնը այդ (5000) ժողովուրդին, որոնք

անկարող են իրենց ապրուստը որեւէ միջոցաւ հոգալ եւ կարօտ են

մշտնջենաւոր նպաստի:

Թէ ո՞րքան օգտակար պիտի լինի իմ ներկայութիւնը ըմբոս-

տացած տարագիրներու մէջ` այդ չեմ կարող գուշակել, որովհետեւ

գիւղացի դասակարգիմըթունաւորուած մտայնութիւնը յեղաշրջելը

շատ հեշտ մի պարագայ չի թուիր ինձ: Այս վերջին փորձ մըն է որ

կառավարութիւնը կ’ընէ խնդիրն խաղաղութեամբ կարգադրելու,

հակառակ պարագային` իւր հրամաններն զէնքի զօրութեամբ

յարգել տալ որոշած է: Այս դէպքում, Միջագետքի [Հայ] Տարագրելոց

Մարմինն ալ իրողութեամբ լուծուած պիտի համարուի, քանի որ

55

մեր տրամադրութեան ներքեւ գտնուած մի տասնեակ հազար

ռուփի[ն] հազիւ պիտի կարենայ բաւարարել որբանոցի յաջորդ 3

ամսուայ ծախսերուն:

Արդ, պիտի խնդրէի, որ եթէ Պատուիրակութիւնն ի վիճակի է

մեզի նոր գումարներ տրամադրել[ու], պիտի ջանանք մեր նիւթա-

կան կարողութեան չափով շարունակել Միջագետքի տարագրելոց

գործերն, որոնք վերջ գտնելէ շատ հեռի են: Հակառակ պարագային,

նիւթապէս կաշկանդուած ձեռներով մեր գոյութիւնը պահպանել[ը]

անբնականոն վիճակ մը պիտի նշանակէր եւ հետեւաբար պիտի

ստիպուիմ ցաւելով մատուցանել Ազգ[ային] Պատուիրակութեան`

Տարագրելոց Մարմնոյն վերջնական հրաժարականն:

Հիմա ստացածս տեղեկութեան համաձայն`հայոց եւ ասորի-

ներուՊարսկաստան մուտքն արգիլուած է, որով 1500 պարսկա-

հայերն ալ, որոնք կը պատրաստուէին իրենց հայրենիքն վերադառ-

նալ[ու,] կը դատապարտուին Միջագետքի մէջ մնալ:

Մնամ միշտ Ձերդ խոնարհ ծառան`

Մարտիրոս Գույումճեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ. 773, թ.20-25, բնագիր, ձեռագիր:

N 20

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՓԱԽՍՏԱԿԱՆԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՏԵՆԱՊԵՏ

ԼԵՎՈՆ ՇԱՂՈՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ

ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱ-

ԲԵՐՅԱԼ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐՋՆԱԿԱՆ

ԴԻՐՔՈՐՈՇՄԱՆ ՄԱՍԻՆ` ՇՏԱՊՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ

ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 1258 19 օգոստոսի 1921թ.

Նահր էլ-Օմար

56

Վսեմաշուք տիար Պօղոս Նուպար,

Նախագահ Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

ի Փարիզ

Նախորդ նամակներով մեր ազգ[ային] բոլոր մարմիններուն այս

գաղթականութեան դրութեան մասին մանրամասնօրէն գրած ենք:

Կառավարութիւնը այս գաղթականութիւնը Միջագետքի մէջ

ցրուելու իր որոշումը վերջին երկու ամսուայ ընթացքին սկսած է

գործադրել` գործ տալու պատրուակին տակ: Գաղթականութիւնը,

սարսափելով Միջագետքի մէջ ցրուելու տխուր հետեւանքներէն,

դէմ գնաց կառավարութեան հրահանգներուն. արդիւնքը այն եղաւ,

որ այսու 7-8000 ժողովուրդ զրկուելով նպաստէն` սովի առաջ

կանգնածէ:

Տեղիս անգլ[իացի] նախկին պաշտօնեաները`մեյջր Ռինտը եւ

Նարթքոթը չուզելով այս գաղթ[ականաց] հանդէպ կառավարու-

թեան հրահանգները գործադրել, հրաժար[ու]եցին յուլիս 21-ին:

Ատոնց փոխարինեցին Բաաքուբայի նախկին բանտապետ քէփթըն

Քլարքը եւ ուրիշ օֆիցեր37 մը:

Մեր կատարած բոլոր դիմումները գաղթականութեան հաւաքա-

կանութիւնը այս քէմբի[ն] մէջ պահելու եւ աշխատող բազուկներուն

գործ հայթայթել[ու] Միջագետքի մէջ` իրենց աշխատանքով ապրեց-

նելու համար իրենց ընտանիքներըայս քէմբի[ն] մէջ` ապարդիւն

անցան:ՊաղտատիՀայ Քոմիշընըրին ըրած մեր դիմումին վրայ`

վրանները դեռ կը մնան ժողովուրդի[ն] վրայ:

Կառավարութեան հրահանգով, գեներալ Լիքին հոս եկաւ

գաղթականութեան համար գործ գտնելու Պասրայի մէջ, եւ առաջին

առթիւ ուզեց իմանալ, թէ ժողովուրդ[ը] կ’ուզէ՞ աշխատիլ, թէ՞ ոչ:

Կոմիտէն գրաւոր կերպով պատասխանեց անոր, թէ «Ժողովուրդը

պատրաստ է գործելու կառավարութեան գործի մէջ, կառավարու-

թեան հսկողութեան տակ, պայմանով, որ ընտանիքները մնան

սեքշիոններուն մէջ, վրանների տակ: Գեներալ[ը] համաձայնուեց

57

մեր այդ առաջարկին եւ պահանջեց մեզմէ աշխատաւորներու թիւը:

Առաջին առթիւ տուինք 200 հոգու ցանկը: Ամսոյս 11-ին 240 անձ

ուղարկեցին Պասրա` գործի: Ամսոյս 10-ին երեկոյեան քէփթըն Ռիտ

ուրիշ օֆիցերի մը հետ Կոմիտէի[ն] կազմը կանչեց, ուզեց իմանալ

ժողովուրդի[ն] վերջնական կարծիքը եւ այն պատճառները, որոնց

հիման վրայ ժողովուրդ[ը] չի ուզէր գործել:

Կոմիտէն այս առթիւ տուաւ իր տեսակէտը թէ 1) Այն երեք

տարուայ ընթացքին այս ժողովուրդը օրէ օր կը սպասէ ներգաղթի եւ

օր մը շուտ կ’ուզէ իր հայրենիք[ը]վերադառնալ. գլխաւոր պատճառը

ժողովուրդի[ն] Միջագետքի մէջ գործել չուզելուն` այսէ: 2) Մինչ

ներգաղթը, այս ժողովուրդ[ը] կ’ուզէ գործել, պայմանաւ, որ

ընտանիքները մնան այս քէմբի[ն] մէջ: 3) Կան ընտանիքներ որոնք

4-9 անդամներէ կը բաղկանան եւ միայն մէկ աշխատող բազուկ

ունին, ատոնց ստացած աշխատավարձով չեն կրնար ապրիլ.

այդպիսիներու համար ալ եթէ կառ[ա]վ[արութեան կողմէ] յանձն

առնուի ապահովցնել ատոնց ապրուստը, բոլորն ալ գործի կը գնան:

Այս առաջարկներուն ի պատասխան քէփթընՌիտը ըսաւ.

1) Ներգաղթի յոյսը բոլորովին պէտքէ կտրել, ժողովուրդը

Միջագետքի մէջ պէտք է աշխատի, դրամ ունենայ եւ իր սեփական

միջոցներով հայրենիք վերադառնայ: 2) Կառավարութիւն[ը] վերջ-

նականապէս պիտի փակէ այս քէմբը եւ Պասրայի մէջ այս

գաղթականութեան համար առանձին տեղ մը պիտի պատրաստեն,

եթէ յաջողուի` ամփոփուած պահի ժողովուրդին հոն` իր սեփական

աշխատանքով ապրելու համար: 3)Բազմանդամ ընտանիքներու

համար ալ ըսաւ. «Անգլ[իական] առած մը կայ որ կ’ըսէ. «Եթէ դուն

քեզ[ի]օգնես` Աստուած ալ քեզ[ի] կ’օգնէ»:

Սակայն այս բոլոր դէպքերը ցոյց կուտան, որ միայն փաս-

տ[արկն]եր են,որոնց պատրուակին տակ կ’ուզեն ցրուել այս գաղ-

թականութիւնը Միջագետքի մէջ` թողնելով զայն իր բաղդին:

Պասրա գացող 240 աշխատաւորներուն անգամ կառավարու-

թիւն[ը]չկարողացաւ գործ հայթայթել: «Պասրա Թայմզ» կ’ըսէ. մեր

58

կառավարութիւն[ը] այս գաղթականութիւն[ը] չի փոխադրէր իրենց

հայրենիք, գործ, հաց եւ բնակարան չի տար նրանց եւ չի ուզէր ալ որ

մեռնի այս ժողովուրդ[ը]»: Այսպէս,անգլ[իական] թերթերը հասարա-

կական խնդիր դարձուցած են մեր ցրուելու խնդիրը: Բայց վերջը

ի՞նչ ընելու է`չգիտենք:

Գաղթականներէն 288 ընտանիքներ – մօտ 400 անձ (աղբակեցի-

ներ) արձանագրուած են Կաստ Լերիւգնալու համար, 39 ընտա-

նիքներ (գաւաշցիներ) արձանագրուած են Փնետիի մօտիկ Դիալա

գետի ափին երկրագործութեամբ ապրելու, 447 անձ ալ Մու-

սուլ`կառավարութեան հսկողութեան ներքոյ եւ կառավարութեան

գործի մէջ աշխատելու համար արձանագրուած են: Ասոնց

ցուցակները տուած ենք կառավարութեան, բայց որովհետեւ կառա-

վարութիւն[ը] բացարձակապէս գործ չունի տալու ատոնց, ցարդ

որոշ կարգադրութիւն մը ըրած չէ:

Պարսկահայերը, թուով 2000 անձ, արձանագրուած են Պարս-

կաստան գնալու համար. երեք փարթիա38 արդէն մեկներ են, որոնք

Պաղտատ կը սպասեն արեւին տակ, որովհետեւ պարսիկ կառա-

վարութիւն[ը] չի ընդունէր իր երկրի[ն] մէջ ոչ ասորիներին եւ ոչ ալ

հայերին, ու ճամբաներ[ը] գոցուած են, իսկ մի փարթիա (600 անձ)

դեռ կը մնայ քէմբի[ն] մէջ:

Ամսոյս 13-ին բժշկ[ական] նոր քննութեան ենթարկուեցին ան-

կարները, եւ 750 անկարներու թիւը 330-ի իջեցուցին: Նախապէս,

անկարներու, որբերու եւ այրիներու թիւը 4660 էր, սակայն այդ թիւը,

իրենց ընտանիքներով, 330 անկարների պակասեց:

Տեղիս անգլ[իացի] պաշտօնեան`քէփթըն Քլարքը ամսոյս 17-ին

յայտնեց, որ Կոմիտէն իր կազմով պէտքէ թողնէ քէմբ[ը]: Կոմիտէն

խնդրեց, [որ] այդ հրահանգը գրաւորապէս տրուի, բայց պատաս-

խան մը դեռ ստացուած չէ: Այսօր ալ պահանջուեց մեզմէ Կոմիտէի

անդամներու[ն] եւ անոնց ընտանիքներու[ն] անուանացանկը (որն

տուած ենք արդէն): Հաւանականէ, որ շուտով Կոմիտէն իր կազմով

59

այս քէմբէն արտաքսուի: Գաղթականութիւնը պիտի մնայ երեսի

վրայ` իր բաղդին:

Հարիւրաւոր որբեր, անկարներ, իրենց ընտանիքներով, սոված

վիճակին մէջ կը մնան: Ո[ր]եւէ տեղէ յոյս չկայ այդպիսիներին

օգնելու: Մեր բոլոր միջոցները սպառուած են, եւ մեր դիմումները

այս առթիւ որեւէ արդիւնք չտուին: Անոնց անմիջական օգնութիւն

անհրաժեշտէ:

Ամբողջ ժողովուրդը սովի առաջ կանգնած է: Միակ փրկութիւնը

ներգաղթի մէջնէ: Պէտք է անմիջական միջոցներ ձեռք առնուին, ինչ

գնով ալ որ լինի, այս գաղթականութիւնը Միջագետքէն դուրս

յարմար վայր մը փոխադրել[ու]:

Ընդունեցէ՛ք մեր խորին յարգանաց հաւաստիք[ը]:

Խորին յարգանքներով`

Լեւոն Շաղոյեան

Ատենապետ Միջագետքի Հայ Փախստ[ականական]Կոմիտէի

Յ.Գ. Կառավարութիւնը, ճիշդ հիմա, գրաւորապէս յայտնեց, որ

Կոմիտէի[ն] անդամները պէտք է թողնեն քէմբը անմիջապէս: Կը

պատրաստուինք մեկնելու:

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ. 773, թ.26-27 եւ շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

N 21

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՄԱՐՄՆԻ ՀԵՌԱԳԻՐԸ

ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՍՈՎԱՄԱՀՈՒԹՅԱՆ ՎՏԱՆԳԻ ԵՎԻՐ

ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆԻ ՄԱՍԻՆ

Կցուած 114թուին

13 սեպտեմբերի 1921թ.

60

Բաղդադ

Գաղթականները սովամահ ըլլալու վրայ են: Անմիջական

գումար մը անհրաժեշտ է իրենց էական պէտքերուն համար:

Յանձնախումբը սեպտեմբեր 27-ին ինքզինքը հրաժարած պիտի

ենթադրէ` չընդունելով ոեւէ պատասխանատուութիւն:

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ.19, մեքենագիր, պատճեն:

N 22

ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԶԱՎԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՏԵՐ-ԵՂԻԱՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒ-

ԹՅԱՆ ՓՈԽՆԱԽԱԳԱՀ ԳԱԲՐԻԵԼ ՆՈՐԱՏՈՒՆԿՅԱՆԻՆ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-

ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԻՑ ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆ ՏԵՂԱՓՈԽԵԼՈՒ

ՀԱՄԱՐ ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՆՊԱՍՏԱՄԱՏՈՒՅՑ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՕԳՆՈՒԹՅԱՆԸ ԴԻՄԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ, ՈՐՈՇ ՄԱՍԻՆ ԷԼ ՊՈԼԻՍ

ՏԵՂԱՓՈԽԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ՀԵՏ ԲԱՆԱԿՑԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

15 սեպտեմբերի 1921թ.

Կ. Պոլիս

Վսեմաշուք Գաբրիէլ էֆենտի Նորատունկեան,

Փոխնախագահ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

Փարիզ

Ինչպէս Ձեր Վսեմութեան յայտնի է, Նահր էլ-Օմար գտնուող

գաղթականներու համար Ազգ[ային] Պատուիրակութեան եւ կառա-

վարական ներկայացուցիչներու միջեւ համաձայնութիւն մը գոյա-

61

ցած էր, որուն համաձայն` աշխատելու անկարող տկարներու,

կիներու եւ մանուկներու միայն նպաստ պիտի տրուէր, որբերու մէկ

մասը այլուր պիտի փոխադրուէր, իսկ գործելու ընդունակ եղող

7.000-ի չափ անձերու ալ հող պիտի տրուէր որպէսզի մշակութեամբ

զբաղէին:

Խնդիրը այս վիճակին մէջ էր երբ Թեհրանէն հեռագիր մը եկաւ,

ուրկէ թելադրանք կ’ըլլար այդ գաղթականները Պարսկաստան`

Սուլթանապատի շրջակայքը փոխադրելու:

Նկատելով որ Նահր էլ-Օմարի կլիման – որուն ես անձնապէս ալ

ծանօթ եմ39 – բացարձակապէս անտանելի է վանեցի ժողովրդեան,

մինչ Սուլթանապատի հողը թէ՛բերրի է եւ թէ՛գրեթէ համապատաս-

խան Վանի կլիմային, հեռագրեցինք Թեհրան` Այվատեան

եպիսկ[ոպոս]ի[ն] 40 որ ամէն ջանք ի գործ դնէ գաղթականները

տեղափոխելու Սուլթանապատ, ուր կրնային աշխատիլ եւ

արդիւնաւորել իրենց աշխատութիւնը:

Արդ, ի պատասխան մեր այս հրահանգին, Այվատեան եպիս-

կ[ոպոս] կ’իմացնէ, թէ Նահր էլ-Օմարի կայանը Պարսկաստան

փոխադրելու կը կարօտի եւ ինքը հոն միջոցներ չունի: Արդարեւ,

շատ դիւրահասկնալի է, թէ Պարսկաստանի հայ սակաւաթիւ

գաղութը ի վիճակի չէ այս բանն ընելու: Այվատեան եպիսկ[ոպոս]

հետեւաբար կը խնդրէ, որ եթէ կարելի է, դիմում ըլլայ Ռըլիֆի

կեդրոնին ոչ միայն դրամի, այլ նաեւ փոխադրութեան գործը կազ-

մակերպելու համար: Ինքն արդէն դիմած է Ռըլիֆի Պարսկաստանի

ներկայացուցիչներուն:

Արդ, այս շատ կարեւոր խնդրանքին ոյժ տալու համար, կը

խնդրենք, որ Ազգ[ային] Պատուիրակութիւնը ինքն ալ դիմէ Ռըլիֆի

կեդրոնին, վասնզի, ինչպէս ծանօթ է արդէն Ձեր Վսեմութեան, այս

գաղթականներուն համար Փարիզի մէջ կատարուած խորհրդակ-

ցութեանց Ռըլիֆն ալ մասնակցած է, եւ ինչպէս յայտնի է, Հ.Բ.Ը.

Միութեան հետ որոշ բաժին մը վերցուցած էր, մասնաւորապէս

որբերու Երուսաղէմ փոխադրութիւնը եւ հոն խնամելու հոգը

62

ստանձնելով:

Այս առթիւ Ձեր Վսեմութեան ուշադրութեան կը ներկայացնենք

սա պարագան եւս. անգլիական կառավարութիւնը ասկէ առաջ

իրեն եղած դիմումի մը` այս գաղթականները այլուր փոխադրելու

համար – բայց մանաւանդ անոնցմէ հոս Կ. Պոլիս եւ մերձակայքը

ազգականներ ունեցողները Կ. Պոլիս բերելու համար – եղած

առաջարկներուն մերժողական պատասխան տուած էր ու անյար-

մար նկատած: Արդ, կը խորհիմ, թէ արդեօք կարելի չէ՞

անգլ[իական] իշխանութեանց դիմել, որպէսզի եթէ այդ գաղթական-

ները Կ. Պոլիս բերել կարելի չէ, գոնէ բարեհաճութիւն ունենան

Սուլթանապատ փոխադրելու: Իսկ եթէ ասիկա ալ ընել չեն ուզեր,

գոնէ անոնք որոնք հանրային նպաստի դիմելու Կ. Պոլսոյ մէջ

հոգալու յանձնառու ազգականներ ունին, ինչո՞ւ հոս չբերուին եւ

միանգամընդմիշտ անգլ[իական] իշխանութեանց վրայ բեռ ըլլալէ

դադրին:

Ձեր Վսեմութեան հայեցողութեան կը թողում իր ծանօթ ու

փորձուած իմաստութեամբ կարելին ի գործ դնել այս խեղճ ու

տառապեալ ժողովրդեան վիճակին գէթ մասամբ դարման տանելու

եղանակ մը գտնել, քանի որ դեռ իրենց օճախները դառնալու,

որչափ կ’երեւայ, շատ պիտի սպասեն:

Յուսալով որ պիտի հաճիք այս խնդիրը լրջօրէն նկատի առնելու,

կը մատուցանեմ իմ խորին յարգանքներս եւ Տիրաւանդ ողջոյններս

եւ օրհնութիւններս:

Մնամ աղօթարար`

Պատրիարք հայոց

Զաւէն արքեպիսկոպոս

Յ.Գ. Ներփակ կը գտնէք փոխանակուած հեռագիրներուն

պատճէնները:

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ.22-23, մեքենագիր, պատճեն:

63

N 23

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՆՊԱՍՏԱՄԱՏՈՒՅՑ ՄԱՐՄՆԻ

ԱՏԵՆԱՊԵՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍ ԳՈՒՅՈՒՄՃՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱԶԳԱՅԻՆ

ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ՊՈՂՈՍ ՆՈՒԲԱՐԻՆ՝ ԻԲՐԵՎ

ՆՊԱՍՏԱՄԱՏՈՒՅՑ ՀՐԱԺԱՐԵԼՈՒ ԵՎ ԻՐԵՆՑ ԴՐԱՄԱԿԱՆ

ՀԱՇԻՎՆԵՐԸ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

18 սեպտեմբերի 1921թ.

Բաղդադ

Վսեմաշուք նախագահՀայ Ազգային Պատուիրակութեան,

Փարիզ

Վսեմաշո՛ւք տէր,

Կը հաստատեմք մեր վերջին հեռագիրն, որուն պատճէնն

ներփակ է:-

Վերջին դժբաղդ իրադարձութեանց բերմամբ, Միջագետքի մեր

տարագիրներուն համար ստեղծուած անել դրութիւնը աչքի առաջ

ունենալով, Տարագրելոց Մարմինը նիւթապէս կաշկանդուած

ձեռներով իւր գոյութիւնը իբր նպաստամատոյց անիմաստ

նկատելով, որոշեց մատուցանել իւր հրաժարականն Ազգային

Պատուիրակութեան, եւ պիտի շարունակէ մնալ միմիայն իբր

որբախնամ մի կազմ, այն յոյսով եւ հաւատքով, որ իւր վերջին

լուման չսպառած, որբանոցն ալ կը փոխադրուի Երուսաղէմ:

Ներկայիս Որբախնամ Ֆոնտի սնտուկի պատրաստն է RS.15000

– սա` ի մօտոյ: Հաճոյքը պիտի ունենանք Ազգային Պատուիրա-

կութեան ներկայացնելու համար մեր Մարմնոյն ընդհանուր

հաշիւներն` առ ի քննութիւն եւ ի վաւերացում:

Ամենախորին յարգանօք,

64

Ի դիմաց Միջ[ագետքի] Հայ Տարագ[րելոց] Նպաստ[ամատոյց]

Մարմնոյն`

Ատենապետ` Մարտիրոս Գույումճեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ. 24, մեքենագիր, բնագիր:

N 24

ՊԱՂԵՍՏԻՆԱԲՆԱԿ ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ ԳՐԻԳՈՐ ՍԻՎԱԼՅԱՆՑԻ

ՆԱՄԱԿԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ԳՐԻԳՈՐ

ՍԻՆԱՊՅԱՆԻՆ՝ ԻՐ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՌԱՋԱՐԿԵԼՈՒ

ՄԱՍԻՆ

25 փետրվարի 1922թ.

ալ-Լուդդ41

Մեծարգոյտիար քարտուղար Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,42

Փարիզ

Մեծայարգ տիար,

Նկատի առնելով Ձեր յայտարարութիւնը հայ թերթերու մէջ,

ուղղուած հայ մասնագէտներու, հաճոյքը ունիմ ասով գալ

պատասխանել Ձեր փափաքին:

Կը ցաւիմ, որ թէեւ վերոյիշեալ յայտարարութիւնը կարդացած էի

սկիզբէն, բայց անձնական պատճառաբանութեամբ չկրցայ ժամա-

նակին ուղղել նամակս:

Պատասխանելով Ձեր հարցմանց.

1. Տարիքս է 28 տարեկան, եւ թէեւարաբկիրցի եմ, բայց գրեթէ

ամբողջ տարիքս Եգիպտոս (Գահիրէ) ապրած եմ:

2. Իբր հայկական դպրոց, աւարտած եմ Գահիրէի Ազգ[ային]

Վարժարանը43 1908-ին, եւ անկէ յետոյ յաճախած եմ ֆրանսական

երկրորդական վարժարանը եւ ուրիշ գիշերային դասախօսութեանց:

Վերջնական ուսմունքս`ճարտարագէտ-ճարտարապետութեան

65

(Ingénieur-Architecte) աւարտած եմ թղթակցութեամբ (correspon-

dance), 1914-ին,ՓարիզիÉcole Speciale des Travaux Publiques-ի44 մէջ:

Երկու տարիէ ի վեր ճարտարագէտ-երկրաչափութեան (Ingé-

nieur-Topographe) հետեւած ըլլալով նոյն բարձրագոյն մասնա-

գիտական դպրոցին հետ, մէկ-երկու ամիսէն պիտի աւարտեմ

ճարտարագիտական երկրորդ մասնագիտութիւնը:

3. Իբր մասնագիտութիւններս` կարող եմ յիշել ճարտարագէտ եւ

երկրաչափ: (Ingénieur-Architecte, Géometre):

4. Ամուրի եմ:

5. Պատերազմին պատճառով միայն վերջին քանի մը տարիները

գործած եմ մասնագիտութիւններս, իբր գծագրող վերահսկիչ շէն-

քերու շինութեանց, ճարտարագէտ մասնագէտ BétonArmée-ի C.

Taverna Ing. Entrepreneur-ի քով (Գահիրէ) եւ հիմաSurveyor’s Clerk45

անգղիական բանակին մէջ` գրեթէ 30 ոսկի ամսականով, որ կը

համապատասխանէ ճարտարագէտ քննիչի օգնական պատասխա-

նատու[ի]գործ[ին]:

6. Հիմնական հասցէս է` Surveyor’s Clerk, c/o C.R.E., South

Palestine, Ludd, Palestine.

Կը խօսիմ հայերէն, ֆրանսերէն, անգղիերէն, իտալերէն,

գերմաներէն, արաբերէն եւ տաճկերէն:

Կը վերջացնեմ, մեծայարգ տիար, յայտնելով Ձերդ ազգային

ազգօգուտ գործիչ հայորդիի մը երախտագիտական ամենալաւ

զգացմանց հաւաստին:

Գրիգոր Սիւալեանց

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.775, 3 եւ շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

N 25

ԳԱՂԹԱԿԱՆԱԿԱՆ ԱՌԺԱՄՅԱ ՀԱՆՁՆԱԽՄԲԻ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒ-

ԹՅՈՒՆԸ ԹԵՀՐԱՆՈՒՄ ՀՍԽՀ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱ-

66

ՑՈՒՑԻՉ ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻՆ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆ-

ՆԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑՈՎ ՀՍԽՀ ԻՇԽԱՆՈՒ-

ԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

10 ապրիլի 1922թ.

Բաղդադ

Մեծայարգ տիար Լ. Սարգիսեան,46

Դիւանագիտականներկայացուցիչ Հ[այաստանի]

Ս[ոցիալիստական] Խորհրդային Հանրապետութեան,

իԹեհրան

Քանիմ’օր առաջ Ձեզ[ի] ղրկուած հեռագրի պատճէնը ներփա-

կելով, առիթ կը համարենք իբր լրացուցիչ տեղեկութիւն հաղորդել

Ձեզ[ի] հետեւեալը.

Անգլիական կառավարութիւնը ամսոյս 1-էն սկսեալ Նահր[էլ-

]Օմարի 2700 գաղթականութեան նպաստը դադրեցուց: Ստեղծուած

ծանրակշիռ կացութեան մասին ազգային պատկանեալ իշխանու-

թեանց կողմէ անգլիական կառավարութեան քով կատարուած

կրկնակի դիմումներուն իբր վերջնական պատասխան, վճռապէս

յայտարարուեցաւ, որ անգլ[իական] վերին իշխանութեանց կողմէ

տրուած որոշման համաձայն, Միջագետքի գաղթականութեան

նպաստելու սահմանուած գումարը վերջ գտած է, աւելցնելով

միեւնոյն ատեն, թէ Նահր [էլ-]Օմարի քէմբի համապատասխան

պաշտօնէութիւնը պիտի հեռանայ, իսկ գաղթականութիւնն ալ, իր

կարգին,քէմբէն հեռանալու է ուր որ կը ցանկանայ: Իսկ ի պատաս-

խան ասոնքեւս Պաթում փոխադրելու մեր խնդրանքին, յայտնուե-

ցաւ, թէ փոխադրութեան միջոցներ չունին եւ արդէն Հայ[աստանի]

խորհրդային կառավարութիւնը մերժած է այլեւս ընդունիլ գաղթա-

կանութիւն:

Լոնտոնէն սկսեալ մինչեւ Միջագետք հրատարակուած անգլե-

րէն թերթերն եւս նոյնիմաստ յայտարարութիւններ հրատարա-

67

կեցին, որոնք առնուած էին անգլիական երեսփոխանական ժողովի

մէջ տեղի ունեցած հարցապնդումներու առթիւ տրուած պաշտօ-

նական բացատրութիւններէն ի մասին Միջագետք գտնուած հայ

գաղթականութեան:

Անգլիական կառավարութեան տուած որոշումները, որոնք

պաշտօնապէս մեզ[ի]յայտնուեցան, կը թուին ըլլալ վերջնական:

Առանց սպառած համարելու մեր ձեռք առնելիք միջոցները,

այսու կուգանք Ձեր միջոցաւ անմիջական ուշադրութիւն[ը] հրա-

ւիրել Հայաստանի խորհրդային կառավարութեան, որ այնքան

սրտցաւօրէն միջոցներ չի խնայեց Միջագետք գտնուած գաղթա-

կանութեան մեծ մասը Հայաստան ընդունել[ու]: Անիրաւ պիտի

համարէինք ինքզինքնիս, ենթադրելու, թէ այդ սրտցաւութիւնը

մազաչափ պակսած է Հայաստանի կառավարութեան քով` դեռ հոս

մնացած 2700 գաղթականներու վերաբերմամբ:

Նահր [էլ-]Օմարէն Հայաստան կատարուած տեղափոխութիւնը

այնքան հապճեպ եղաւ, որ պատահեցաւ` յանկարծ մայրը նաւ

մտաւ, զաւակը դուրս թողնուեցաւ կամ ամուսին[ին] յաջողուեցաւ

գաղթել, իսկ կինը մնաց, այն ակնկալութեամբ, որ ինք ալ յաջորդիւ

պիտի տեղափոխուէր, եւ որովհետեւ երեք անգամին ալ փոխա-

դրութիւնները անկանոն եղան կամքէ անկախ պատճառներով,

ստեղծուեցաւ այն ողբերգական վիճակը, որուն մատնուած են շատ-

շատերը Նահր[էլ-]Օմարի քէմբ[ը]գտնուողներէն: Կը տեսնուի, որ

քէմբ[ը] գտնուողները անբաժանելի մասը կը կազմեն այն ամբողջին,

որն ասկէ առաջ Հայաստան փոխադրուեցան: Երբ իրողութիւնը

այսպէս է, այլեւս մտածել, թէ ասոնք կրնան մնալ եւ սեփական

աշխատանք սկսիլ, ինքնին անկարելի է եւ անիրականանալի

խորհելակերպ մըն է: Թողնենք, որ ընթացք տալով նման խորհելա-

կերպի, մենք խորացուցած կը լինենք այն անդունդը, որու եզերքին

այս րոպէիս յուսահատ կանգ առած է յուսաբեկ գաղթականութիւնը:

Առանց զգացմունքային խօսքերու, բաւական կը համարենք յիշա-

տակել այն, որ աւելի քան 8 տարիներէ ի վեր նպաստընկալ վիճակի

68

ենթարկուած, սեփական տնտեսութիւնէ զրկուած գաղթականու-

թիւնը, կտրուած իր սիրելիներէն ու դառնութեան բաժակը ճաշա-

կած, ի՞նչ յոյսերու վրայ յենած պիտի կարողանայ արեւակէզ եւ

կլիմային անվարժ, աշխատանքի ձեռնարկել ու իր գոյութիւնը

պահպանել:

Գաղթականութիւնը պահելով այս այլացեղ երկրին մէջ, ֆիզի-

քապէս եւ ազգային տեսակէտով զայն կորստեան պիտի մատնենք:

Աչքի առջեւ ունենալու է այն իրողութիւնը, որ ասոնց մէկ մեծ մասը

բռնի դուրս բերուած է արաբներու վրաններէն ու անապատի

խորքերէն. ի՞նչ պիտի ըլլայ այսօր այդպիսիներուն վիճակը, երբ

անգամ մը անոնք զգան, թէ իրենց [վրայ] գուրգուրացող ձեռքերը

այլեւս դադրած են զիրենք խնամելէ: Ո՞չ ապաքէն, առանց ման-

րամասնօրէն խորհելու, այդպիսիները պիտի դիմեն իրենց նախկին

տէրերուն, որոնք եթէ բիրտ ու վայրագ վերաբերմունք պիտի

ունենան իրենց հանդէպ, այնուամենայնիւ զիրենք պիտի կերակրեն

ու պաշտպանեն:

Վստահ ըլլալով, որ մեր առաջադրած սոյն իրողութիւնները

Դուք անձնապէս կրնաք աւելի խորացնել, կուգանք այսու խնդրել

Ձեզմէ միջնորդ լինել մեր կողմէ Հայաստանի խորհրդային կառա-

վարութեան քով, որպէսզի ան հնարաւոր ամէն միջոց սպառէ ձեռք

բերելու այն բաղձալի նպատակը, որպիսին է այս գաղթակա-

նութիւնը օր առաջ փոխադրել Հայաստան իր հայրենակիցներու[ն]

քով եւ իր մայրենի երկրին մէջ: Այդ բանը ի գլուխ կրնայ գալ

դարձեալ եթէ Հայաստանի խորհրդային կառավարութիւնը դիմէ

անգլիական կառավարութեան, որ վերջինս իր միջոցներով միւս-

ներուն պէս յանձն առնէ սոյն 2700 անձինք եւս փոխադրել:

Միւս կողմէ, վստահ ենք, որ Դուք եւս Ձեր դիւանագիտական

ամբողջ հանգամանքը ի գործ պիտի դնէք արձագանգ ըլլալ[ու] մեր

այս յոյժ կենսական եւ անյետաձգելի խնդրանքին, որն յամենայն

դէպս սերտ առնչութիւն ունի հայ տարագրուած ժողովրդեան մէկ

մասի կենաց փրկութեան հետ:

69

Յարգանօք,

Դիւան Գաղթականական Առժամեայ Յանձնախումբի`

Ատենապետ`(ստորագրություն)

Նախագահ`(ստորագրություն)

Քարտուղար`Գրիգոր Աղեքսանդրեան

ՀԱԱ, ֆ.113, ց.3, գ.44, թ.19-23, բնագիր, ձեռագիր:

N 26

ԿՈՍՏԱՆԴՆՈՒՊՈԼՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ԶԱՎԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍ-

ԿՈՊՈՍ ՏԵՐ-ԵՂԻԱՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱ-

ԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ԳԱԲՐԻԵԼ ՆՈՐԱՏՈՒՆԿՅԱՆԻՆ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-

ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԻ ՄԱՍԻՆ ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆ

ՓՈԽԱԴՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՆՊԱՍՏԱՄԱ-

ՏՈՒՅՑ ԿՈՄԻՏԵԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆԸ ԴԻՄԵԼՈՒ, ԻՍԿ ՈՐՈՇ ՄԱՍԻՆ

ԷԼ ՊՈԼԻՍ ՏԵՂԱՓՈԽԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒ-

ԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏ ԲԱՆԱԿՑԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

5 մայիսի 1922թ.

Կ. Պոլիս

ՎսեմաշուքԳաբրիէլ էֆ[ենտի] Նորատունկեան,

Նախագահ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

Փարիզ

Ստացայ Ձեր 25 ապրիլ թուակիր նամակը:

Ասկէ առաջ Ձեր Վսեմութեան հաղորդած էի Նահրէլ-Օմարի

գաղթականութեան մնացորդներու վիճակին մասին Յովհաննէս

վ[ա]րդ[ապետ]ի 47 ստորագրութեամբ հեռագիր մը: Ներփակ կը

գտնէք ուրիշ հեռագիր մը Թաճիրեանի ստորագրութեամբ, նոյնպէս

անոնց մասին:

Այս օրերս ստացանք նաեւ Պաղտատէն եւ Պասրայէն ուրիշ

70

յաւելուածական տեղեկութիւններ, որոնցմէ կը հասկցուի, թէ

իրապէս անգլ[իական] կառավարութիւնը ապրիլ 1-էն սկսեալ Նահր

էլ-Օմար գտնուող 2700 գաղթականներու վերջին մնացորդին–

որոնցմէ հազիւ 5-600-ը աշխատելու կարող – նպաստը դադրեցու-

ցած է եւ որոշած է վճռապէս քէմբը ցրուել սա առարկութեամբ, թէ

գաղթականներու յատկացեալ վարկը սպառած է: Տեղական

ազգային ներկայացուցիչներ երբ դիմած են կառավարութեան`

խնդրելու համար որ այս 2700 գաղթականներն ալ փոխադրուին

Հայաստան, կառավարութիւնը պատասխանած է, թէ փոխադրու-

թեան միջոցներ չունի եւ Հայաստանի սովիէթական կառավարու-

թիւնը կը մերժէ ընդունիլ զանոնք:

Արդ, նկատելով որ առնուած տեղեկութեանց համաձայն, ասկէ

առաջ տեղաւորուողներու փոխադրութիւնը այնքան հապճեպ եղած

է, որ միեւնոյն ընտանիքին մէկ մասը մեկնած եւ միւսը մնացած է, եւ

այսպէս Հայաստան մեկնողներու հետ կապեր ունին եւ

բացարձակապէս զանոնք կարելի չէ կլիմային վարժեցնել եւ հոն

տեղաւորել, ուստի ինչպէս փափաք կը յայտնէին իրենք,

անհրաժեշտ էր զանոնք եւս փոխադրել Հայաստան:

Այս առթիւ հոս Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչ

պ[արոն] Դանիէլ Շահվերտեանի 48 հետ տեսակցեցայ եւ զգացնել

տուի որ Խորհրդային Հայաստանի կառավարութիւնը սխալ մը

ըրած էր անգլ[իական] պետութեան հասկցնելով, թէ ինքը տրա-

մադիր չէ ընդունելու միւս գաղթականները եւ թելադրեցի որ իր

կառավարութեան քով միջնորդէ որպէսզի անոնց ընդունելութիւնը

ապահովուի:

Պ[արոն] Շահվերտեան խոստացաւ այս մասին պէտք եղածը

ընել, եւ ինչպէս ներփակ հեռագրէն կը տեսնուի, խորհրդային

կառավարութիւնը, պայմանաւոր կերպով յանձն առած էր զանոնք

ընդունիլ, ինչ որ ոչ նուազ գէշ տպաւորութիւն պիտի թողուր

գաղութներու հայոց վրայ: Ասոր վրայ էր որ պ[արոն] Շահվերտեան

երկրորդ անգամ եկաւ ըսելու, թէ Խորհրդային Հայաստան չէր կր-

71

նար մերժել Հայաստան գալու փափաք ունեցող հայոց մուտքը եթէ

անգլ[իական] կառավարութիւնը զանոնք ձրիապէս փոխադրէր

Պաթում եւ եթէ անոնց անմիջական ու նախնական պէտքերուն

տրամադրուէին Եգիպտոսի հայոց Անկախութեան փոխառութեան

դրամները` երբ վերադարձուէին: Եւ պ[արոն] Շահվերտեան կը

կարծէր, թէ Ազգ[ային] Պատուիրակութիւնը կրնար այս խնդիրը

լուծել:

Պաղտատէն առնուած տեղեկութեանց համաձայն, գաղթակա-

նաց ամբողջական տեղափոխութեան համար անգլիական կառա-

վարութեան յատկացուցած 100.000 ոսկին 3 շոգենաւերով տեղա-

փոխուած գաղթականներու համար ծախսուած է կ’ըսուի, եւ

մնացեալի փոխադրութեան համար հիմա պէտք կայ 30.000 ոսկիի

եւս, զոհողութիւն մը, զոր անգլ[իական] կառավարութիւնը կը

կարծուի, թէ ընելու չպիտի վարանի:

Նոյնպէս այնպէս համոզուած ենք, թէ Պաղտատի բարձր

քոմիսէրութիւնը իրեն եղած դիմումներուն վրայ մինչեւ հիմա

Լոնտոն դիմում կատարած է, եւ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան

կողմէ կատարուած դիմում մը հաւանական է, որ մեծապէս

օգտակար կրնայ ըլլալ եւ այս ցաւատանջ խնդրոյն վերջ տրուելուն

նպաստել:

Առանց այս փոխադրութեան, շարունակ պակաս չպիտի ըլլան

գանգատները, որոնք եթէ միայն ազգային շրջանակի մէջ ալ

սահմանափակուին` այնքան մեծ ցաւ չէ, բայց անօթութեան եւ

անգործութեան հետեւանօք կը վախնամ որ օտար շրջանակներու

մէջ ալ ազգային պատիւին արատ բերող դէպքեր պատահին եւ մեզի

օտարներուն առջեւ վարկաբեկեն, ուստի կը խնդրեմ որ հաճիք այս

մասին կարելին ընել:

Ողջունիւ սիրոյ,

Մնամ աղօթարար`

Պատրիարք հայոց

Զաւէն արքեպիսկոպոս

72

Յ.Գ.Հանգուցեալ Տընի Քոշէնի 49 ընտանիքին մեր կողմէն

ցաւակցութիւն յայտնուած է եւ տեղւոյդ հոգեւոր հովիւ Տ. Վռամ-

շապուհ ծ[այրագոյն] վ[ա]րդ[ա]պ[ետ]ի[ն] 50 ղրկուած է որպէսզի

յանուն Մեզի ներկայացնէ հանգուցեալ հայասէրին ընտանեաց: Այդ

գիրը արդէն մատուցուած պէտք է ըլլայ վասնզի պարոնուհի Քոշէն

մասնաւոր գրով մը շնորհակալութիւն յայտնած էր Մեզի:

Զայս ի գիտութիւն կը հաղորդեմ Ձեր Վսեմութեան:

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ.30-31, մեքենագիր, պատճեն:

N 27

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ-

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒ-

ՆԸ ԹԵՀՐԱՆՈՒՄ ՀՍԽՀ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ

ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻՆ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ՀԱՅ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒ-

ԹՅԱՆԸ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ ՀՍԽՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՁԱՅ-

ՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԵՌԱԳՐՈՎ ՏԵՂԵԿԱՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

Հունիս1922թ.

Բաղդադ

Մեծայարգ տիար Լեւոն Սարգիսեան,

Դիւանագիտական ներկայացուցիչ Հ. Ս. Խ. Հայաստանի,

իԹեհրան

Ձեր առաջին նամակը ստացանք, որով Նահր[էլ-]Օմարի քէմբին

մէջ մնացած 3000 գաղթականներունՀայրենիք վերադարձը կը

յետաձգէիք մինչեւ այս տարուայ նոր հունձքը:

Ձեր՝ ներգաղթը մերժող հեռագրէն յետոյ այս նամակը նպաս-

տաւոր տպաւորութիւն թողուց գաղթականութեան վրայ:

Ընդհանրապէս ներգաղթի գործին արգելք եղող գլխաւոր պատ-

73

ճառները ժողովուրդին լաւ կերպով բացատրելու համար Տ[ա]ր[ա]-

գրե[լո]ց Մարմնոյ ատենապետ տիար Յ. Օհանեան Նահր [էլ-]Օմար

գնաց, [եւ] հոն գաղթականութեան ընդհանուր ժողով հրաւիրելով,

յայտնեց.

1. Հայաստանի մէջ տիրող սովի եւ թշուառութեան մասին:

2.Անգլիական կառավարութեան բացարձակ մերժումը նոր

շոգենաւ վարձելու համար:

3.Պարսիկ կառավարութեան` իր երկրով անցնելու թոյլտուու-

թեան անհաւանականութիւնը:

Բայց, հակառակ այս բոլոր պատճառաբանութիւններուն,

ժողովուրդ[ը] միաբերան յայտնեց, որ ինք Միջագետք մնալու չէ, ինչ

որ ալ լինի: Եթէ նոյնիսկ բոլորն ալ ճանապարհին կորսուելու լինին,

կը փափաքին երթալ իրենց հայրենիք[ը] եւ խնդրեցին, որ մենք

նորէն դիմենք Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեան` Ձեր

միջոցով, արտօնութիւն ձեռք բերենք եւ զիրենք Հայաստան փոխա-

դրենք:

Ծովի ճանապարհով փոխադրութիւնը անգլիական կառավա-

րութիւնը կը մերժէ, մենք ալ միջոցներ չունինք շոգենաւ մը

վարձելու: Կը մնայ ցամաքով Պարսկաստանի ճամբան:

Այս առթիւ իբրեւ Խորհրդային Հայաստանի Պարսկաստանի մէջ

գործող լիազօր ներկայացուցչի` Ձեզի կը դիմենք` խնդրելով, որ

հետեւեալ երկու կարեւոր խնդիրները յաջողցնելու ջանք չխնայէք.

1.Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեան` այս գաղթա-

կաններն ընդունելու համաձայնութիւնը հեռագրով հաղորդէք

մեզ[ի] առաջին առթիւ:

2.Պարսիկ կառավարութեան թոյլտուութիւնը, որ այս գաղթա-

կանութիւնը իր երկրով անցնի եւ միեւնոյն ատեն հարկ եղած

ապահովութիւն եւ երաշխաւորութիւն տայ:

Խորապէս համոզուած ենք, որ Խորհրդային Հայաստանի

կառավարութիւն[ը,] ինչ պայմաններումէջ [ալ] գտնուի, չպիտի

մերժէ այս ժողովուրդին ընդունիլ, մանաւանդ որ այս ամսու 13-էն

74

սկսեալ անգլիական կառավարութիւն[ը]քէմբի[ն] հիւանդանոց[ը]

փակեց, վրաններն ալ վերցուց` կիզող արեւի տակ, անապատին մէջ

ձգելով հազարաւոր երախաներ եւ կիներ:

Հաւատացած լինելով, որ Դուք Ձեր ջանքերը չպիտի խնայէք այս

դժբախտներուն ներգաղթի գործը փութացնելու, որու համար կը

յայտնենք մեր խորին շնորհակալութիւնները,

Ձերդ յարգանօք`

Առաջնորդ[ական] տեղապահ Միջագետքի հայոց`

Վ.Թաճիրեան

Դիւան Միջագետքի հայոց Ազգ[ային]Քաղ[ա]ք[ական] Ժողովոյ`

Բ. ատենադպիր`(ստորագրություն)

Ատենապետ`(ստորագրություն)

ՀԱԱ, ֆ. 113, ց. 3, գ. 44, թ. 46-47, բնագիր, ձեռագիր:

N 28

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱ-

ԳԱՀ ԳԱԲՐԻԵԼ ՆՈՐԱՏՈՒՆԿՅԱՆԻՆ՝ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ

ԾԱՅՐ ԱՍՏԻՃԱՆ ԹՇՎԱՌ ԿԱՑՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ`ՆՐԱՆՑ ՀԱՅ-

ՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆԸ ՇՏԱՊ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

22 hունիս 1922թ.

Բաղդադ

Վսեմաշուք տիար նախագահ Հայ ԱզգայինՊատուիրակութեան,

ի Փարիզ

Սրտի խորին դառնութեամբ կուգամ Ձեր բարձր ուշադրութիւնը

հրաւիրելու Նահր[էլ-]Օմարի քէմբի[ն] մէջ դժբաղդացած մեր հայ

75

գաղթականութեան ներկայ աղիողորմ կացութեան վրայ:

Յայտնիէ Ձերդ Վսեմութեան, որ անգլ[իական] կառավարու-

թիւնը անցեալ դեկտեմբերին երեք շոգենաւերով Պաթում փոխա-

դրեց մօտ 7500 գաղթականներ եւ 830 որբ եւ որբուհիներ ալ` Երու-

սաղէմ, իսկ մօտ 2700 հայ գաղթականներ, իրենց ներգաղթը ապա-

հոված համարելով, հաւաքուած մնացին քէմբի[ն] մէջ` սպասելով

իրենց հերթին:

Մարտ ամսոյ մէջ քէմբի[ն]զինուորական իշխանութիւնը յայտա-

րարեց գաղթականութեան, թէ մինչեւապրիլ 1 գաղթականները

պէտքէ անձգլուխ ստանան 13-ական ռուփի եւ 14 օրուան ռէշըն եւ

ցրուին Միջագետքի մէջ` իրենց գործ հայթայթելու եւ իրենք իրենց

գլխու[ն] ճարը տեսնելու: Ժողովուրդը երբ, շուարած, ինչ խորհելիքը

չէր գիտէր,ճիշդապրիլ 1-ին ռէշընները ի սպառ դադրեցան, 2

հարիւր այրի կիներ եւ աշխատութեան անկարող ծերունիներ իրենց

երեխաներովը անմիջական սովամահութեան ենթարկուեցան: Տեղ-

ւոյս նորակազմ Տար[ա]գ[րելոց] Մարմինը վիճակիս փոքրիկ հայ

գաղութին մէջ հանգանակութեան մը ձեռնարկելով, այդ հանգանա-

կութեան գումարով, կէս կուշտ կէս անօթի, վերջապէս սովամահու-

թենէ փրկեց զանոնք մինչեւ այսօր, այն լի յուսով, թէ անգլ[իական]

բարեխնամ կառավարութիւնը անդրադառնալով իր այս խիստ եւ

մահացուցիչ որոշման, նոր կարգադրութիւն մը պիտի ընէր:

Տար[ա]գ[րելոց] Մարմնի ատենապետ տիար Յակոբ Օհանեանը

ուղարկեցին քէմբը`տեղւոյն վրայ ուսումնասիրելու համար կա-

ցութիւնը: Վերոյիշեալը իր վերադարձին հաղորդեց մեզ[ի], թէ ան-

հրաժեշտ է որ այդ գաղթականութիւնը գէթ երեք ամիս քէմբի[ն] մէջ

մնայ, մինչեւ որ կարելի ըլլայ աշխատողներու համար գործ գտ-

նելով հետզհետէ զանոնք քէմբէն հեռացնել: Այդ ուղղութեամբ

աշխատանքներ կատարուեցան. Թէ՛ հոս եւ թէ՛ Պասրա գործ հայ-

թայթող ենթակոմիտէներ կազմուեցան, տեղական թերթերու մէջ

յայտարարութիւններ դրուեցան, սակայն արդիւնքը շատ աննշան

եղաւ.մէկ ամսուան ընթացքին հազիւ կարելի եղաւ 15-20 կիներու եւ

76

մանչերու համար գործ գտնել:

Իրաց այս իրավիճակին մէջ, ամսոյս 15-ին քէմբի առաջն[որ-

դական] փոխանորդ գեր[ապատիւ] Տ. Յովհ[աննէս]ծ[այրագոյն]վար-

դապետ Հիւսնեանէն հեռագիր մ[ը] ստացայ, որ կը գրէր.

«Հիւանդանոցը փակուեցաւ ամսոյս 13-ին, վրանները վերցուեցան,

ամբողջ ժողովուրդը կը մնայ կիզիչ արեւին տակ»:

Այս հեռագիրը առնելով, անմիջապէս անձամբ ներկայացայ Հայ

Քոմիշընըրի քարտուղարութեան եւ առաջն[որդական] տեղապահի

հանգամանքովս խնդրեցի որ վրանները եւ խիստ կրճատեալ

պիւտճէով մը հիւանդանոցը թողու քէմբի[ն] մէջ,նոր կարգադրու-

թիւն նաեւ` [առ] առաւելն մինչեւ երեք ամիս: Սակայն տխուր եմ

ըսելու, որ մեր ամենատարրական առաջարկներն իսկ մերժուեցան

բացարձակապէս, մինչ Միջ[ա]գ[ետք]ի Հայ Տար[ա]գ[րելոց] Նպաս-

տամատոյց Մարմինը օրուան աննպաստ կացութիւնէն յուսահա-

տած, արդէն հրաժարական մատուցանելով հեռացած էր գործէն:

Իրաց ներկայ կացութիւնը նկատի ունենալով, այսօրուան

թուականաւ հեռագրաւ դրութիւնը հաղորդեցի Քոլոնիալ Օֆիսինի

Լոնտոն, ինչպէս նաեւ մանրամասն նամակաւ մը թէ՛Քոլոնիալ

Օֆիսին եւ թէ՛Լոնտոնի Հայ Ազգ[ային] Միութեան:

Վերջերսի Պասրա նաւային ընկերութեան մը հետ բանակցու-

թեան մտած եմ, որ համաձայնած է սոյն 2700 գաղթականութիւնը

200000 ռուփիով փոխադրել ցՊաթում: Սոյն կէտը որոշապէս

Քոլոնիալ Օֆիսին նկատողութեան յանձնած եմ, խնդրելով որ

վերջնական կարգադրութիւն մ’ընէ այդ դժբախտ բեկորները իրենց

ազգակիցներու[ն] քով փոխադրելու եւ այսպիսով սպառնացող

մահէն փրկելու համար:

Արդ, ինչպէս Լոնտոնի Ազգ[ային] Միութեան, նոյնպէս եւ

պատկառելի Պատուիրակութեանդ կը դիմեմ, որպէսզի Դուք ալ Ձեր

անմիջական ազդու դիմումներով ոյժ տաք իմ դիմումիս, այն է`

դիմել Քոլոնիալ Օֆիսին, հայ ազգ[ային] հաստատութեանց եւ ուրիշ

ուր որ անկէ, որպէսզի կարելի ըլլայ շոգենաւի համար ապահովել

77

գէթ 120000 ռուփի եւ արդիւնքը հաղորդել մեզ[ի]: Այն ատեն ալ կը

ջանամ վիճակիս հայ գաղութին մէջ նոր հանգանակութեան մը

ձեռնարկել եւ գոյացած արդիւնքը միացնելով կառավարութեան

կողմէ արդէն կանխաւ խոստացուած եւ ցարդ անգանձելի մնացած

անձգլուխ 12 օրուան ռէշընի եւ 13 ռուփիի փոխարժէքը եղող մօտ

40000 ռուփիի հետ այսպէսով հոգալ ճանապարհածախսի[ն]

մնացորդը:

Զայս հաղորդելով, կը յուսամ որ Ձեր բարոյական եւ նիւթական

կարելի ամէն միջոցներըի գործ պիտի դնէք եղած առաջարկը ի

գլուխ հանելու համար, որէ գաղթականաց միակ փափաքը:

Մնամ աղօթարար`

Առաջն[որդական] տեղապահ Միջագետքի հայոց

Վ. վարդապետ Թաճիրեան

Յ.Գ. Հ.Ս.Խ. Հանրապետութեան Թեհրանիդիւանագիտական

ներկայացուցչի միջոցաւՀայկ[ական]կառավարութեան հաւանու-

թիւնը խնդրուած էներգաղթի մասին, եւ լիայոյս եմք, որ մօտ օրէն

պիտի հաղորդուի մեզկառավարութեան հաւանութիւնը պաշտօնա-

պէս:

(ազգայինառաջնորդարանի կնիքը)

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ.32-34, ձեռագիր, բնագիր:

N 29

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀԱՆՔԱՀԱՆԱ

ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻԱՑՅԱԼ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ

ԳԱՂՈՒԹՆԵՐԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆԸ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱ-

ԿԱՆՆԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆՀԱՄԱՐ ՆԱՎ ՀԱՏԿԱՑՆԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

23 հունիսի 1922թ.

Բաղդադ

78

Գաղութային նախարարութեան,

Լոնտոն, Անգլիա

Ի լրումն սոյն ամսուայ 22-ի իմ հեռագրին, որի պատճէնը ներ-

փակեալ է, պատիւ ունեմ Ձեր ուշադրութիւնը դարձնել Նահր[էլ-]

Օմարում (Բասրային մօտ) գտնուող հայ գաղթականների ցաւալի եւ

անտանելի դրութեան վրայ: Նրանք տեղաւորուած էին Բասրայի

մօտ գտնուող Նահր[էլ-]Օմարի քէմբում մինչեւյունիսի 13-ը:

1918թ. օգոստոս ամսում հայ գաղթականները անգլիական

կառավարութեան հրահանգով տեղափոխուեցին Բաակուբա (Բաղ-

դադին մօտ), այն պայմանով, որ նրանց ապրուստը կապահովեն եւ

մօտիկ ապագայում նրանց Մուսուլի վրայով կտեղափոխեն

Հայրենիք: Նրանք մտադիր էին Համադանի 51 վրայով մեկնել Հայ-

րենիք: Քաղաքական պատճառներով չկատարեցին իրենց ցանկու-

թիւնը, քանի որ նրանց պաշտօնապէս յայտարարեցին, թէ կուղար-

կեն նաւերով Բաթում: Այս յայտարարութիւնը եղաւ գեներալ Austin-

ի կողմից, բայց յետոյ այդ որոշումը չի գործադրւում:Colowen-ը

ասում է` առայժմ գաղթականները թող բնակուեն Նահր [էլ-

]Օմարում եւ Բաակուբայում եւ վերոյիշեալ յայտարարութիւնը

առաջին հնարաւորութեան դէպքում չգործադրեն:

Ի նկատի ունենալով, որ հայ գաղթականութիւնը չէր կարողա-

նում տանել Միջագետքի կլիման եւ հազիւ քարշ գալիս, անցեալ

տարի հէնց այդ ժամանակներում էր, որ նրանց գոյութիւնը

պաշտպանելու [համար] մտադիր էին նրանց արձակել, բայց էլի

արգելքների հանդիպեցինք: Գաղթականութիւնը ապրելով ամբողջ

երեք տարի քէմբում, տարել է զանազան տեսակի ցաւեր եւ

տանջանք: Հէնց այդ նպատակով էր, որ գաղութային հիմնարկու-

թիւնը, օգնելու համար մեր վիրաւոր ազգին, կոչ արեց բոլոր

բարեգործական ընկերութիւններին` նրանց ուշադրութիւնը դարձ-

նելով հայ ազգի կացութեան եւ ցաւալի դրութեան վրայ: Այդ կոչը

ազդեց ամէնքի վրայ եւ հասցրին շուտափոյթ օգնութիւն, եւ հան-

79

գանակած գումարով 7500 գաղթականներ եւ 830 որբեր տեղա-

փոխուեցին Բաթում: Իսկ հիմաքէմբում մնում են 2700 գաղթական-

ներ, որոնցից 1930 հոգի` երեխաներ, կանայք եւ երկսեռ դասա-

կարգի ծերեր: Այս գաղթականները անհամբեր սպասում են իրենց

վերադարձին Հայրենիք: Նրանք հաստատ համոզուած էին, քանի որ

նրանց յայտն[ու]ած էր, թէ Ազգերի Լիգան, նոյնպէս եւ կառավարու-

թիւնը Միջագետքում գտնուող հայ գաղթականութեան հարցը

որոշել է, որ նրանց նաւերով կուղարկի Բաթում, բացառութեամբ

այն հայերի, որոնք բնակութիւն են հաստատել Միջագետքում եւ

թողնելով նրանց, որ հոգան իրենց ապրուստը:

Բայց ցաւում եմ Ձեզ յայտնելու, որ այս յայտարարութիւններից

ոչ մէկը չգործադրուեց, այլ`պաշտօնական մարմինը յայտնում է

գաղթականութեան տեղափոխութեան համար դրամը դադարեցնել

եւ յոյս էլ չկայ[թէ]որեւիցէ նաւկյատկացուի նրանց փոխադրութեան

համար:

Գաղթականներին դադարեցրել են պարէն տալ 1922թ.ապրիլի 1-

ից, եւ նրանց յայտարարուեց, որ ամէն մարդ իր ապրուստը ինքը

անձամբ պիտի հոգայ: Այս որոշումից յետոյ, Բաղդադի հայոց

բարեգործական կոմիտէն կազմեց մի հանգանակութիւն: Փոքրաթիւ

հայերի մէջ Բաղդադում եւ Բասրայում հաւաքել էին հանգանա-

կութիւն, բայց այդ չնչին գումարով միայն մի քանի հարիւր

երեխաներ եւ այրի կանայք հազիւազատուեցին սովամահ լինելուց,

իսկ մնացեալը մնացին անօգնական: Կազմուեցին ենթակոմիտէներ

գաղթականների համար Բաղդադում եւ Բասրայումաշխատանք

գտնելու նպատակով: Բայց աւա՜ղ, մեր ջանքերը իզուր անցան.

չնայած մամուլի միջոցով էլ կոչեր էինք արած, բայց գործ չգտնուեց,

իսկ մեր դիմումը Անգլօ-պարսկական նաֆթային ընկերութիւնը

մերժեց` պատճառաբանելով, որ բանուորների պէտք չունեն եւ

որեւիցէ աշխատանք չկայ գաղթականութեան համար: Մենք զուրկ

մնացինք ամէն մի միջոցից եւ ոչ մի հնարաւորութիւն չգտանք

գաղթականներին փրկելու, իսկ Հայկական բարեգործական կոմի-

80

տէի գլխաւորը ինքը անձամբ մեկնեց Նահր [էլ-]Օմար` գաղթա-

կանների քէմբը` նրանց ուսումնասիրելու: Նա շտապում է իր

կարծիքը յայտնելու, որ ոչ մի միջոց չկայ գաղթականների կեանքը

եւ գոյութիւնը ապահովելու: Միակ միջոցը[որ]պէտք է ձեռք առնուի,

այն է, որ կառավարութիւնից խնդրուի յատկացնել ամէն մի մարդի

8000 ռուփի3 ամիս ժամանակով, որ գումարից 2000 ռուփի պիտի

յատկացնել անհրաժեշտ պիտոյքների համար, իսկ մնացեալը ան-

հրաժեշտ է [որ] յատկացուի հիւանդանոցի գոյութիւնը պաշտպա-

նելու համար: Եթէ առանց այդ լինի, շատ վտանգաւոր է հիւանդ-

ների համար, որոնց մեջ տիրում է համաճարակ եւ առայժմ նրանց

կարելի է թողնել քէմբում: Մեր այս առաջարկն էլ կատեգորիկ

կերպով մերժուեց: Դրա հետեւանքով, մեր բարեգործական կոմիտէն

հրաժարուեց` անհնար համարելով իր վրայվերցնել 2700 հոգու

կեանքը` առանց ունենալու որեւիցէ նիւթական միջոց:

Ամսոյս 15-ին Նահր [էլ-]Օմարի քէմբից մի հեռագիր եմ ստա-

նում, որով յայտնում են[, թէ] ամսի 13-ին հիւանդանոցը փակեցին,

իսկ վրանները հաւաքել տուեցին, թողնելով 2700 հոգի գաղթական-

ներին այրող արեւի տակ, բաց անապատում: Այս լուրը ստանալով,

ես, իբրեւ Միջագետքի հայոց փոխառաջնորդ, դիմեցի տեղիս

բարձրագոյն կոմիսարի քարտուղարութեան եւ խնդրեցի գաղթա-

կանների վերաբերեալ միջոցներ ձեռք առնել եւ չթողնելանտէր`

մատնելով նրանց կորստի ճակատագրին, որովհետեւհարիւրաւոր

երեխաներ պիտի ոչնչանային` նրանց հիւանդութեան եւ տիրող

համաճարակի պատճառով: Իմ աղաչանքներս իզուր, անտեղի ու

անլսելի մնացին, ինչպէս եւ միւսները:

Մենք յարաբերութիւններ սկսեցինք Պարսկա-Միջագետքային

փոխադրական ընկ[երութեան] հետ` գաղթականների տեղափո-

խութեան մասին: Նրանք պատրաստակամութիւն յայտնեցին

տեղափոխել գաղթականներին Բաթում 200.000 ռուփիով: Ի նկատի

ունենալով վերջինը, ես, իբրեւ Միջագետքի հայոց հոգեւոր հովիւ,

դիմում եմ Ձեզ, խնդրելով յանուն քրիստոնէութեան եւ մարդասի-

81

րութեան, որ ընդունէք իմ աղաչանքը եւ յատկացնէք մի նաւ` 2700

հոգի անօգնական գաղթականներին վերադարձնելու Հայրենիք`

ազատելով կորստից, սովից ու դժուարութիւններից, որ նրանց

մատնել են սկսած յունիսի 13-ից:

Ես հաստատ համոզուած եմ, որ իմ խնդիրքս յանուն մեր ազգի

2700 տառապեալ բեկորների համակրանք կգտնի եւ կազդիանգլիա-

կան կառավարութեան սրտում, որին պարտական է մեր

գաղթականութիւնը իր կեանքով եւ հոգով վերջին 3 տարուայ

ընթացքում: Ես լիայոյս եմ, որ այս տանջուածները ամենամօտիկ

ապագայում պիտի ուղարկուեն իրենց բնակավայր-հայրենիքը,

քանի որ Հայաստանի կառավարութիւնը արդէն յայտնել է իր

համաձայնութիւնը ընդունելու նրանց:

Նախօրօք յայտնելով խորին շնորհակալութիւնս, մնում եմ Ձեզ

միշտ աղօթարար`

Վ.Թաճիրեան

Փոխառաջնորդ Միջագետքի հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 113, ց. 3, գ. 44, թ. 64-65-ի շրջ., ձեռագիր, պատճեն:

N 30

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԹԵՀՐԱՆՈՒՄ ՀՍԽՀ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ

ԼԵՎՈՆ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻՆ՝ ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐ-

ՁՈՒԹՅԱՆ ԱՌՆՉՎԱԾ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

26 հուլիսի 1922թ.

Բաղդադ

Մեծայարգ տիար Լեւոն Սարգիսեան,

82

Դիւանագիտական ներկայացուցիչ Հ[այաստանի]

Ս[ոցիալիստական] Խորհրդային Հանրապետութեան,

իԹեհրան

Ներկայ ամսոյ Ձեր 17 թիւ հեռագիրն ստացած եմք եւ մեր ալ

22/7/22 թիւ Ձեզի ղրկած հեռագրի պատճէնը կը ներփակենք:

Այս առթիւ կը փութանք Ձեզ տեղեկացնել, թէ Ձեր հեռագրի

պատճէնը անմիջական ղրկած ենք Նահր [էլ-]Օմար`Գաղթ[ա-

կանաց] Կոմիտէի[ն], որը շատ լաւ տպաւորութիւն թողած է

գաղթականութեան վրայ: Գաղթականութիւնը վերջին ծայր շնոր-

հապարտ կը զգայ ինքզինքը այս առթիւ Ձեր թանկագին աջակ-

ցութեան համար:

Միեւնոյն ժամանակ օդային թղթատարով Պոլսոյ ազգ[ային]

պատրիարքարան եւս Ձեր հեռագրի պատճէնը մեր մասնաւոր

նամակով ղրկած ենք, խնդրելով, որ սոյն գաղթականներու

Հայաստանի մէջ մի քանի ամսուայ սնունդն ապահովելու կարելի

կարգադրութիւն ընէ, որպէսզի հնարաւոր լինի ներգաղթի գործին

ընթացք տալ:

Արդէն մեր 13 յունիս 1922 թուակիր նամակով Նահր [էլ-]Օմար

մնացած գաղթականութիւնը փոխադրելու համար նոր շոգենաւ

վարձելը բացարձակապէս կը մերժէ, 52 եւ այս առթիւ նոյնիսկ

ամենադոյզն աջակցութիւն մ’ընելու տրամադրութիւն ցոյց չտալու

համար անգլ[իական] կառավարութեան մօտ կրկին դիմում ընել

Ժողովս աւելորդ նկատեց: Իսկ մեր կողմէ մասնաւոր շոգենաւ

վարձելն բացարձակապէս անկարելի է նիւթականի չգոյութեան

հետեւանքով: Հետեւաբար, գաղթականութիւնը ներգաղթեցնելու

միակ ճանապարհը կը մնայ Պարսկաստանի գիծը: Եթէ Ձեզմէ

Պարսկաստանի ճամբան բացուած լինելու լուրն ստանանք` գաղ-

թականներու այն մասը, որ հնարաւորութիւն ունի իր միջոցներով

ճամբորդելու, մաս առ մաս պիտի ղրկենք, իսկ մնացեալ անկարող-

ներուն եւս պիտի ջանանք մեր տկար միջոցներով կարելի եղածին

83

չափ աջակցիլ, որպէսզի սոյն խեղճերն եւս չզրկուին իրենց այնքան

բաղձացած եւ երազած ներգաղթի հնարաւորութենէն:

Մնամք յարգանօք,

ԴիւանՄիջագ[ետքի] Ազգ[ային] Քաղաք[ական] Ժողովոյ`

Ատենադպիր`(ստորագրություն)

Ատենապետ`(ստորագրություն)

Նախագահ`Վ.Թաճիրեան

ՀԱԱ, ֆ. 113, ց. 3, գ. 44, թ. 81-82, բնագիր, ձեռագիր:

N 31

ԻՐԱՔԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹԻ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԽՄԲԻ ՆԱԽԱԳԱՀ

ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ

ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ԳԱԲՐԻԵԼ ՆՈՐԱՏՈՒՆԿՅԱՆԻՆ՝

ՑԱՄԱՔՈՎ ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՀՍԽՀ

ԱՊԱՐԴՅՈՒՆ ՋԱՆՔԵՐԻ ՄԱՍԻՆ՝ ԾՈՎԱՅԻՆ ՓՈԽԱԴՐՈՒԹՅԱՆ

ՀԱՄԱՐ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻՆԴԻՄԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N Ն.Կ.Ձ. 5 13 հոկտեմբերի 1922թ.

Բաղդադ

Վսեմաշուք տիար Գաբրիէլ Նորատունկեան,

Նախագահ Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

ի Փարիզ

Հայաստանի Հանրապետութեան Թեհրանի լիազօր ներկայա-

ցուցչութեան կողմէ մասնաւոր առաքելութեամբ ուղարկուած

հրահանգներու համար տեղւոյս Ազգ[ային] Քաղաքական Ժողովոյ

հրաւէրով կազմուեցաւ գաղթականաց Ներգաղթի Կեդրոնական

84

Յանձնախումբս, որուն նպատակն է Նահր[էլ-]Օմարի գաղթական-

ները Հայաստան փոխադրել Պարսկաստանի ճամբով, որովհետեւ

Հայաստանի ներկայացուցիչ տիար Լեւոն Սարգիսեան յայտնած էր,

թէ բացի պարսիկ կառավարութեան թոյլտուութենէն եւ գաղթական-

ները ապահով իրենց տեղը հասցնելու համար խոստացած պահա-

կէն, ինքն եւս իր կողմէ պիտի նպաստէ գործին յաջողութեան`

նիւթապէս եւ բարոյապէս:

Սակայն հոկտ[եմբեր] 10 թուակիր մի հեռագրով տիար Լ.

Սարգսեան կը յայտնէ, թէ նպաստը մերժուած է եւ ինքը կը հրա-

ժարի պատասխանատուութենէ` գերադասելիհամարելով ծովով

ներգաղթ[ը]:

Հետեւաբար, այդ ուղղութեամբ ցարդ մեր կատարած բոլոր

նախնական աշխատանքներն եւ ծրագիրները ի դերեւ կ’ելլեն:

Ուստի Ներգաղթի Կեդր[ոնական] Յանձնախումբս որոշեց իր բոլոր

ջանքերը կեդրոնացնել ծովով ներգաղթի շուրջ: Սակայն Ձեզ քաջ

յայտնի է, որ առանց Ձեր եւ այլ ազգ[ային] մարմիններու աջակ-

ցութեան` մենք հնարաւորութիւն չպիտի ունենանք իրականաց-

նելու այս մեծ ձեռնարկը, որուն համար անհրաժեշտ է առնուազն

(30.000) երեսուն հազար անգլ[իական] ոսկի:

Ուստի պիտի խնդրէինք, որ Դուք եւս Ձեր ուշադրութիւնը

չխնայէք, որով մեզ քաջալերած պիտի լինէք այս ազգասիրական

դժուարին գործը շուտափոյթ կերպով իրականացնելու: Միաժամա-

նակ պիտի խնդրէինք, որ Ձեր կողմէ եւս յորդորներ եւ կոչեր

ուղղուէին ազգ[ային] բոլոր հիմնարկութիւններուն, որպէսզի անոնք

եւս իրենց նիւթական աջակցութիւնը բերէին մեզ[ի]:

Մնամք կատարեալ յարգանօք,

ԴիւանՆերգաղթի Կեդրոնական Յանձնախումբի`

Վասն ատենապետի` Լեւոն Սարգսեան

Ատենապետ`(ստորագրություն)

Նախագահ` Վ. վարդապետ Թաճիրեան

85

Յ.Գ. Մեր հասցէն է.

Armenian Central Repatriation Committee

Armenian Church

Baghdad,Iraq

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ.35-36, բնագիր, ձեռագիր:

N 32

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՆՊԱՍՏԱՄԱՏՈՒՅՑ ՄԱՐՄՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ ԳԱԲ-

ՐԻԵԼ ՆՈՐԱՏՈՒՆԿՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԵՆՑ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԸ ՊԱՀՊԱ-

ՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԻ ԵՎ ՄԱՐՄՆԻ ԵՐՐՈՐԴ

ՀԱՇՎԵԿՇԻՌԸ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

15 հոկտեմբերի 1922թ.

Բաղդադ

Վսեմաշուք տիար Գ. Նորատունկեան,

Նախագահ Հայ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

Փարիզ

Վսեմաշո՛ւք տէր,

Միջ[ագետքի] Տարագ[րելոց] Մարմինս անցեալ տարի հեռա-

գրաւ իր հրաժարականը մատուցանելէ վերջ, ժամանակ մը եւս

շարունակեց իւր պաշտօնավարութիւնը մինչեւ որբանոցներու

Երուսաղէմ փոխադրուիլը, յուսալով միշտ, թէ տեղւոյս վրայ մնա-

ցած գաղթականութիւնը չպիտի թողնուի անտէր-անտիրական եւ թէ

Պատուիրակութիւնդ պաշտօնի պիտի հրաւիրէ մարմին մը, որը

պիտի շարունակէր մեր սկսած գործը, բան մը որ սակայն տեղի

չունեցաւչգիտենք ինչո՞ւ համար: Ներկայիւս պիտի խնդրէինք, որ

86

իմացնէիք մեզ[ի], թէ ո՞ւր եւ որո՞ւ պիտի յանձնենք մեր

հաշուետոմարները եւ տոսիէները, 53 որոնք մեծ կարեւորութիւն

ունին Միջ[ագետքի]հայ գաղթականութեան ապագայ պատմու-

թեան համար:Կը վախնանք որ այդ թուղթերն ու հաշիւները

կորսուին հոս`ազգային առաջնորդարանի փոշիներուն մէջ:

Ներփակ պիտի գտնէք մեր երրորդ հաշուեկշիռը`1յունուար

1920-էն 1 ապրիլ 1922: Անջատ ծրարով պիտի ստանանք Հնդկաս-

տանի հանգանակութեան քառատիպ տոմարներէն մին` յատկա-

պէս պատրաստուած Պատուիրակութեանդ համար:

Ձերդ` խորին յարգանքներով,

Ի դիմաց Միջ[ագետքի] Հայ Տար[ագրելոց]

Նպաստ[ամատոյց] Մարմնոյ`

Ատենապետ` Մարտիրոս Գույումճեան

Գանձապետ` Ս. Փափազեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ. 40, բնագիր, մեքենագիր:

N 33

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ԳՐԻ-

ԳՈՐ ՍԻՆԱՊՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹԻ ԿԵՆՏ-

ՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԽՄԲԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐ-

ՅԱՆԻՆ՝ ՆԱՀՐ ԷԼ-ՕՄԱՐԻ ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԻՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐ-

ՁՈՒԹՅԱՆ ՕԺԱՆԴԱԿԵԼՈՒ ԻՐ ԱՆԿԱՐՈՂՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՅԴ

ՀԱՐՑՈՎ ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՆՊԱՍՏԱՄԱՏՈՒՅՑ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՀԵՏ ԽՈՐՀՐԴԱԿՑԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 1671 7 նոյեմբերի 1922թ.

Փարիզ

ԳերաշնորհՎ. վարդապետ Թաճիրեան,

Նախագահ Ներգաղթի Կեդր[ոնական] Յանձնախումբի,

87

Պաղտատ

Գերաշնորհ Ս[ուրբ] Հայր,

Պատիւ ունիմ յայտնելու Ձեզ[ի,] թէ Ազգ[ային] Պատուիրակու-

թիւնը ստացաւ պատ[ուարժան] Յանձնախումբիդ 13 հոկտ[եմբեր]

թուակիր գրութիւնը, որով Նահր էլ-Օմարի գաղթականութեան

մնացորդին Հայաստան փոխադրութեան համար 30.000 անգլ[իա-

կան] ոսկւոյ գումարի մը պէտքը ցոյց կը տրուի եւ այս առթիւ

Ազգ[ային] Պատուիրակութեան աջակցութիւնը կը խնդրուի:

Ինչպէս յայտնի է Ձեզ[ի], Փոքր Ասիայէն տասնեակ հազարներով

գաղթականներ Յունաստանի կղզիները,Թունուզ եւ եւրոպական այլ

երկիրներ փախած են54 եւ Կ.Պոլսոյ հայութենէն ալ շատեր մեկնած

կամ մեկնելու պատրաստուած են: 55 Այս պարագաներուն մէջ,

բարեգործական ընկերութիւնները իրենց բոլոր ջանք[եր]ը ի գործ կը

դնեն ամոքելու համար այս փախստականներուն սրտամորմոք

վիճակը եւ ի վիճակի չեն օժանդակելու Նահր էլ-Օմարի գաղթա-

կաններուն փոխադրութեան, որուն համար պահանջուած գումարը

արդէն սովորական ժամանակներու մէջ ալ ազգային ներքին

միջոցներով հաւանօրէն կարելի [պիտի] չըլլար հոգալ: Ուստի

Պատուիրակութիւնը պատ[ուարժան] Յանձնախումբիդ վերոյիշեալ

գրութեան պատճէնը հաղորդեց իւր Ամերիկայի ներկայացուցչին,

յանձնարարելով իրեն այս մասին խորհրդակցիլ Նիր Իսթ Ռըլիֆի

Կեդրոնական Վարչութեան հետ եւ արդիւնքը տեղեկագրել:

Մնամ խորին յարգանօք,

Ընդհ[անուր] քարտուղար՝

Գրիգոր Սինապեան

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ.774, թ.37, մեքենագիր, պատճեն:

88

N 34

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԼՈՆԴՈ-

ՆՈՒՄ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ ՎԱՐ-

ԴԱՆ ՄԱԼՔՈՄԻՆ՝ ԼՈԶԱՆԻ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎՈՒՄ ԻՐԱՔՑԻ

ԱՐԱԲ ՀԱՅԱՍԵՐ ՊԱՏՎԻՐԱԿՆԵՐԻՆ ՊԱՏՇԱՃ ՀԱՐԳԱՆՔԻ

ԱՐԺԱՆԱՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N Բժ/40/4 9 նոյեմբերի 1922թ.

Բաղդադ

Ազնուամեծարտիար Վարդան Մալքոմ,

Ներկայացուցիչ Ազգ[ային] Պատուիրակութեան,

Ի Լոնտրա56

Ժողովս պարտականութիւն կը զգայ ներկայացնելու եւ ծանօ-

թացնելու Ձեզ[ի] Իրաքի կառավարութեան կողմէ որպէս լիազօր-

ներկայացուցիչ Լոզանի խորհրդաժողովին մասնակցելու համար

ղրկուած երկու պատգամաւորները յանձին Ճաֆէր փաշա էլ-

Ասքերիի եւ Թեւֆիք պէյ էլ-Սըվէյդիի:

Առաջինը` Ճաֆէր փաշա էլ-Ասքերի, այժմեան պատերազմա-

կան նախարար Իրաքի, այն միակ զինուորական դէմքն է, որ Իրաքի

թագաւոր Վեհափառ Ֆէյսալի 57 բանակին մէջ, համաեւրոպական

պատերազմի ատեն թուրք բանակի[ն] դէմ իր մղած պատերազմ-

ներու միջոցին, անապատներու մէջ ցան ու ցրիւ եղած հայտա-

րագիրներու հաւաքման եւ ազատագրումին սատարողներէն եղած

է, եւ երախտագիտութեան արժանի ծառայութիւններ մատուցած է

մեր թշուառ ցեղին:

Երկրորդը` Թեւֆիք պէյ էլ-Սըվէյդի` յիշեալ Ճաֆէր փաշա էլ-

Ասքերիի օրէնսգէտ խորհրդականը եւ Իրաքի իրաւաբանական

համալսարանի տնօրէնը, տեղւոյս ազատախոհ եւ յարգի պետական

անձնաւորութիւններէն մին է, միեւնոյն ժամանակ` իր հայրը եղած է

ազատարարներէն մին տեղւոյս հայ գաղութին, հայկական ընդ-

հանուր տեղահանութեան եղեռնին, իսկ իր բարեյիշատակ եղբայրը,

89

որ մութասարիֆ58 եղած է այդ չարաբաստիկ շրջանին Տիարպէքիրի

վիլայէթին մէջ, հայերու մասին իրեն տրուած ջարդի հրամանը

գործադրած չըլլալուն եւ հայերը պաշտպանած լինելու համար

թուրք կառավարութեան վրէժխնդրութիւնը հրաւիրած է իր վրայ եւ

հայկական եղեռնի դժբաղդ զոհն եղած է,59 Տիարպէքիրի կուսակալ

ճիւաղ Ռեշիդի60հրամանովը խողխողուելով:

Վերոյիշեալ անձնաւորութեանց իսկութիւնը եւ իրենց արժանիք-

ները Ձեզի տեղեկագրել պարտականութիւն համարեցինք անոր

համար, որ յիշեալ անձնաւորութեանց հայասիրութիւնը եւ միան-

գամայն թրքատեացութիւնը ի նկատ[ի] ունենալով եթէ իրենց պատ-

շաճ պատուասիրութիւններ լինին, կը յուսանք Հայ Դատը եւ մաս-

նաւորապէս Միջագետքի հայ գաղութը մեծապէս կ’օգտուին այդ

բարեպատեհ հանգամանքէն:

Այս առթիւ, ընդունեցէ՛ք,տէ՛ր, մեր ամենախորին յարգանաց

հաւաստիքը:

Ի դիմաց Միջագ[ետք]ի հայ Ազգ[ային] Քաղաք[ական] Ժողովոյ`

Ատենադպիր` Արսէն Կիտուր61

Փոխատենապետ`(ստորագրություն)

Նախագահ` Վ.վարդապետ Թաճիրեան

Յ.Գ. Լոնտրայի իրենց հասցէն է.

C/o Colonial Office

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 774, թ. 38-39, բնագիր, ձեռագիր:

N 35

ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱԳՐԵԼՈՑ ՆՊԱՍՏԱՄԱՏՈՒՅՑ ՄԱՐՄՆԻ

ԵՎ ՈՐԲԱԽՆԱՄ ՖՈՆԴԻ 1920Թ.-1922Թ. ԱՊՐԻԼ ԺԱՄԱՆԱԿԱ-

ՇՐՋԱՆԻ ՀԱՇՎԵԿՇԻՌՆԵՐԸ

Հաշուեկշիռ Միջագետքի Հայ Տարագրելոց Նպաստամատոյց

Մարմնի

90

1 Յունուար 1920 էն մինչեւ

Րուբի Անա Բայս

31 Դեկտ. 1919 թուակիր հաշուեկշռէն փոխադրեալ

գումար

24832- 15 --

Եգիպոսի Միացեալ Որբախնամ Ընկերութենէն 6885- -- --

Ծախուած 844 Եարտա բրդէ խաքիներու փոխարժէք 4155- 3 --

Ծախուած մի դատարկ սնտուկի փոխարժէք 2- 8 --

Սակի տարբերութենէն շահ 8- 10 --

-------- 2 ----------

35884- 41 --

Որբանպաստ նուիրատուութիւն զանազաններէ 10556 11 6

91

Հեռաւոր Արեւելքի Առաքելութիւն

Լուսանկար Հաւաքածոյի Հասոյթ

193671 - 8-2

17537 – 7-6

--------------

211208

Մ.Յ.Գույումճեանի պահանջքը

Ստացուած տոկոս Բաղտատի Օսմանեան Դրամա-

տունէն

99-

458-

15

4

10

--

258208 3 --

Հաշուեկշիռ Միջագետքի հայ Տարագրելոց Նպաստամատոյց Մարմնոյ

Տարագրելոց Ֆօնտի

1 Յունուար 1920 էն մինչեւ Ապրիլ 1922 Բաղտատ

մուտք Րուբի անա բայս

92

31 Դեկտ. 1919 թուակիր Հաշուեկշռէն փոխադ-

րեալ գումար

7585- 10- --

Բարիցի Հայ Ազգային Պատուիրակութենէն

£1290

11100- 11 --

Ծախուած 32 ծրար կտաւի փոխարժէք 613- 15 --

Տարեգիրներու ի նպաստ Նուիրատւութիւն 10837- 8 --

Օսմանեան Դրամատունէն գանձուած տոկոս 2- 11 --

Որբախնամ ֆօնտէն 68706- 15 --

Րուբի 98847- 6- 6

ելք

Մուսուլի Մասնաճիւղի հաշւոյն վճարուած

Տեար Ս. Չագմագճեանին, նախորդ հաշուե-

կշռոյն սխալը սրբագրելոս:

3000 -- --

93

Հանդերձեղէն 25748- 2 --

Պաշտօնէութիւն 12976- 11 --

Նպաստ Սննդեղէն 12211- 2 --

Ներգաղթ 10182- 2 --

Տան և Գետնի Վարձք 7087-- 12 --

Քէմբի Վարժարան 926- 12 --

Երթևեկութիւն 8596- 13 --

Տարագիր Կղերականք 3187- 8 --

Զանազան Ծախք 6433- 5 --

Թղթակցութիւն Հեռագիր 4075- 4 6

Դիւանական ծախք 4432- -- --

94

98847- 6 6

1 Յունուար 1920 էն մինչեւ Ապրիլ 1922 Բաղտատ

Ատենադպիր` Գէորգ էքմեքճեան

Գանձապետ` Ս.Փափազեան

Ատենապետ` Մարտիրոս Կիւյումճեան

Որբախնամ ֆօնտի[հաշուեկշիռ]

1 Ապրիլի 1922 Բաղտատ

Րուբի Անա Բայս

Գոյք Երուսաղէմ փոխադրուած 5784- 8 ---

Արհեստանոց:-5 կտոր գորգ եւ ասեղնագորեր

որոնք Երուսաղէմ փոխադրուած են

3271-

7

---

Լուսանկար Հաւաքածոյ 4281- 15 --

95

Սննդեղէն 7134- -- --

Հանդերձեղէն 102099- 3 --

Պաշտօնէութիւն 27603- -- --

Գրենական Պիտոյք 2380- 3 --

Զանազան Ծախուք 12557- 2 --

Երթևեկութիւն 12557- 1 --

Թղթակցութիւն Հեռագիր 1397- 6 --

Հացեփ 2644- -- --

Րուբի 181465-- 13 --

Միջագետքի Տարագիրներու համար

տրամադրուած

68706 15 6

96

Գանձերի Գումարք:-

1. Imperial Bank oq India Ltd.-ի մօտ Mr.J.C.

Galstaun-Calcutta-ի հրամանին

1325

--

--

2:- Բաղտատի Քաղաքական Ժողովի պարտքը 1820 9 6

3:- Մուսուլի մասնաճիւղ Տ.Ս. Չաքմաքգճեանէն62 1194 9 --

4:- Զանազաններէ պահանջք եւ առկախ գումար 1947 12 --

5:-Գոյք:-Բաղտատ մնացած գոյքերու փոխար-

ժէք

1747

8 --

8035- 6 6 -

258208- 3 ----

97

Ատենադպիր` Գէորգէքմեքճեան

Գանձապետ` Ս. Փափազեան

Ատենապետ` ՄարտիրոսԳույումճեան

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ. 41-43, բնագիր, մեքենագիր:

98

N 36

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ

ԳՐԻԳՈՐ ՍԻՆԱՊՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ԱԶ-

ԳԱՅԻՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻՆ՝

ԼՈԶԱՆԻ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎՈՒՄ ԻՐԱՔԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՆԵՐԻ ԵՎ

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ ՋԵՅՄՍ

ՄԱԼՔՈՄԻ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԸ ՉԿԱՅԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

28 նոյեմբերի 1922թ.

Փարիզ

ԱրժանապատիւՏ. Վահան քահանայ Թաճիրեան,

Նախագահ Միջագետքի Հայ Ազգային Ժողովոյ,

Պաղտատ

Արժանապատիւ Տ[էր] Հայր,

Ազգ[ային] Պատուիրակութեան նախագահ տիար Գ. Նորա-

տունկեան կը յանձնարարէ ինձ շնորհակալ ըլլալ Ձեր 9 նոյ[եմբեր]

թուակիր գրութեան համար, որով կը հաղորդէիք Ճաֆէր փաշայի եւ

Թեւֆիք պէյի Եւրոպա ժամանումը իբրեւ պատուիրակ Միջա-

գետքի`Լոզանի խորհրդաժողովին մօտ:

Պատուիրակութիւնը Ձեր նամակին պարունակութիւնը ծանոյց

Լոնտոնի իր ներկայացուցչին տիար Ճէյմս Մալքոմի,63 որ սակայն

յիշեալ անձնաւորութեանց Լոնտոնէն մեկնումին պատճառաւ չէ

կրցած տեսակցիլ անոնց հետ: Հաւանական է որ կարելի ըլլայ

զիրենք տեսնել Լոզանի մէջ:

Հաճեցէ՛ք ընդունիլ, արժանապատիւ Տ[էր] Հայր, խորին

յարգանացս հաւաստիքը:

Ընդհ[անուր] քարտուղար`

[Գրիգոր Սինապեան]

ՀԱԱ, ֆ.430, ց. 1, գ.774, թ. 44, մեքենագիր, թողոն:

99

N 37

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ԳՐԻ-

ԳՈՐ ՍԻՆԱՊՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻՋԱԳԵՏՔԻ ՀԱՅ ՏԱՐԱ-

ԳՐԵԼՈՑ ՆՊԱՍՏԱՄԱՏՈՒՅՑ ՄԱՐՄՆԻ ԱՏԵՆԱՊԵՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍ

ԳՈՒՅՈՒՄՃՅԱՆԻՆ՝ ՄԱՐՄՆԻ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՊԱՀՊԱ-

ՆՈՒԹՅԱՆՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

4 դեկտեմբեր 1922թ.

Փարիզ

Մեծայարգ տիարՄարտիրոս Գույումճեան,

Ատենապետ Միջագետքի Հայ Տարագրելոց

Նպաստամատոյց Մարմնոյ,

Պաղտատ

Մեծայարգ տիար,

Նոր ստացանք Ձեր 15 հոկտեմբեր թուակիր նամակը, որով

պատ[ուարժան] Նպաստամատոյց Մարմնիդ հրաժարականը

ծանուցանելով, կը հարցնէք, թէ ո՞ւր եւ որո՞ւ պիտի յանձնէք ձեր

հաշուետոմարներն ու տոսիէները:

Ազգ[ային] Պատուիրակութիւնը ջերմապէս կը փափաքի որ

պատ[ուարժան] Նպաստամատոյց Մարմինդ ըստ առաջնոյն շարու-

նակէ իր օգտակար գործունէութիւնը: Առ այս, բնական է, անհրա-

ժեշտ են նիւթական միջոցներ, զորս Պատուիրակութիւնը չի կրնար

հոգալ: Բայց թերեւս անարձագանգ չմնայ այդ մասին դիմում մը Հ. Բ.

Ը. Միութեան, որուն արդէն հաղորդած ենք Ձեր նամակին պատճէնը

եւ որ ներկայիս ստանձնած է ընդհանուր հայ տարագրելոց

հոգատարութիւնը, բնական է` իր ելեւմտական կացութեան ներած

չափով:

Գալով հաշուետոմարներուն եւ միւս վաւերաթուղթերուն, լաւա-

գոյն է, որ անոնք կա՛մ պատ[ուարժան] Մարմնիդ եւ կա՛մ Պաղ-

100

տատի ազգ[ային] իշխանութեանց մօտ մնան` ցնոր տնօրինութիւն:

Մնամ յարգանօք`

Գ. Սինապեան

ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 774, թ. 45, մեքենագիր, թողոն:

N 38

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԱՐՍԵՆ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՂԼՏԸՃՅԱՆԻՆ` ՆՐԱՆ ԱԶԳԱ-

ՅԻՆ ԵՐԿՍԵՌ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ՊԱՇՏՈՆՆ ԱՌԱՋԱՐ-

ԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N Ո.Խ. /4/24 6 փետրվարի 1923թ.

Բաղդադ

Բարձրապատիւ Տ. Արսէն ծ[այրագոյն]

վարդ[ապետ] Ղլտըճեան,64

Աստ

Ժողովս 29 յունուար 1923-ին գումարած իր 60-րդ նիստին մէջ

միաձայնութեամբ տուած որոշման համաձայն, կը հրաւիրէ զՁեզ

պաշտօնի Հայոց Ազգ[ային]Երկսեռ Վարժարանաց տնօրէնութեան:

Այս առթիւ Ժողովս որոշած է ներկայ տարւոյ փետրուարի սկիզ-

բէն սկսեալ Ձեզի ամսուան ռոճիկ վճարել (RS 250) երկու հարիւր

յիսուն ռուփի, իսկ արձակուրդ եղող յուլիս եւ օգոստոս ամիսներու

համար պիտի ստանաք միանուագ (RS 150) հարիւրյիսուն ռուփի:

Պիտի դասախօսէք շաբաթական (12) տասն եւ երկու պահ:

Լիազօրուած էք դպրոցական ներքին գործերու կարգադրութեան եւ

աշակերտ ընդունելու կամ արձակելու մասին, իսկ նոր ուսուցչի

101

հրաւիրում եւ կամ արձակում տեղի պիտի ունենայ Քաղաք[ական]

Ժողովոյ հետ խորհրդակցաբար եւ անոր վաւերացումով:

Դիւան Միջագետքի հայոց Ազգ[ային] Քաղաքական

Ժողովոյ Նախագահ` Աւետիք Սվարեան

Ատենապետ` Ա. Սկենտէր

Ատենադպիր` Արսէն Կիտուր

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ.4374, թ. 1, բնագիր, ձեռագիր:

N 39

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԱԶԳԱՅԻՆ ԵՐԿՍԵՌ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՏՆՕՐԵՆ ԱՐՍԵՆ ԾԱՅՐԱ-

ԳՈՒՅՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՂԼՏԸՃՅԱՆԻՆ՝ ՊԱՇՏՈՆՈՒՄ ՎԵՐԱՀԱՍ-

ՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N Ո.Խ./4/28 4 հուլիսի 1923թ.

Բաղդադ

ԲարձրապատիւՏ. Արսէն ծ[այրագոյն]վարդապետ Ղլըտճեան,

Տնօրէն Ազգ[ային] Երկսեռ Վարժարանաց,

Աստ

Ի կրկնութիւն 11 մայիս 1923 թուին գումարուած Քաղաք[ական]

Ժողովոյ 73-րդ նիստի որոշման, Ժողովս 3 յուլիս 1923 թուին

գումարած իր 82-րդ նիստին մէջ վերստին որոշեց յայտնել Ձերդ

Բարձրապատուութեան, որ` Ժողովս գնահատելով Ձեր ձեռնհա-

սութիւնն ու խղճմիտ գործունէութիւնը որպէս տնօրէն Ազգ[ային]

Երկսեռ Վարժարանացն, 1923-24 ուսումնական տարեշրջանի հա-

102

մար Ձեր տնօրէնութեան պաշտօնը վերահաստատած է` նիւթական

նոյն պայմաններով:

Այսու կը յայտնենք միանգամայն, որ Ձեր կողմէ Ժողովոյս

ներկայացուած ներքին կանոնագրի վաւերացումէն յետոյ լիազօ-

րուած կը լինիք գործել ըստ նոյն ներքին կանոնագրի:

ԴիւանԻրաքի հայոց Ազգ[ային] Քաղաք[ական] Ժողովոյ

Ատենադպիր` Արսէն Կիտուր

Ատենապետ` Ա. Սկենտէր

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ.4374, թ. 3, բնագիր, ձեռագիր:

N 40

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊԻՍ-

ԿՈՊՈՍ ԽԱՉԱՏՈՒՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԶԳԱՅԻՆ ԵՐԿՍԵՌ

ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉ ԱՐՍԵՆ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՂԼ-

ՏԸՃՅԱՆԻՆ՝ ԱԶԳԱՅԻՆ ԳԱՎԱՌԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆ-

ՆԵՐԻ ԵՎ ՆՈՒՅՆԻ ԴԻՎԱՆԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՆՐԱՆ

ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆ ՀՐԱՎԻՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N ԳԾ /2/26 18 մարտի 1924թ.

Բաղդադ

Գերապատիւ Տ. Արսէն ծ[այրագոյն]վարդապետ Ղլտըճեան,

Տեսուչ Ազգ[ային] Երկսեռ Վարժարանաց,

Աստ

Քաղաքիս հայոց եկեղեցական համագումարը իր 18 մարտ 1924

թուականին գումարուած նիստին մէջ կատարած է վիճակիս

Ազգ[ային] Գաւառ[ական] Երեսփ[ոխանական] Ընդհ[անուր] Ժողո-

103

վոյ 4 եկեղեցական անդամոց ընտրութիւնը, որու արդիւնքը եղած է

հետեւեալը.

1. Գեր[ապատիւ] Տ. Արսէն ծ[այրագոյն] վ[ա]րդ[ա]պ[ետ] Ղլտը-

ճեան` տեսուչ Ազգ[ային] Երկսեռ Վարժարանաց:

2. Գեր[ապատիւ] Տ. Յովհ[աննէս] ծ[այրագոյն] վ[ա]րդ[ա]պ[ետ]

Հիւսնեան` հոգեւոր հովիւ Նահր [էլ-]Օմարի տարագրելոց:

3. Արժ[անապատիւ] Տ. Վահան ա[ւագ] քահանայ Թաճիրեան`

առաջն[որդական] փոխանորդ Պաղտատի:

4. Արժ[անապատիւ] Տ. Խաչատուր քահանայ Դարմանեան:

Ձեզխնդակցելէ եւ զՁեզ շնորհաւորելէ վերջ, գաւառներու համար

խմբագրուած Սահմանադրական հրահանգաց համաձայն, կը

հրաւիրեմ Ձեր սիրելութիւնը ներկայ գտնուելու առաջնորդա-

րանի[ն] սրահը, վաղը երեկոյ[եան] (ը[ստ] ե[ւրոպացւոց]) ժամը 5-

ին` կարդալու համար ընտրական յանձնախումբի ընտրական

տեղեկագիրը եւ օրինական անհրաժեշտ գործողութիւններէ վերջ

կազմելու ըստ օրինի Գաւառ[ական] Ժողովի դիւանը:

Ողջունիւ սիրոյ,

Մնամ աղօթակից`

Առաջն[որդական] տեղապահ Միջագետքի հայոց

Գարեգին եպիսկոպոս Տրապիզոնի65

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4374, թ. 2, բնագիր, ձեռագիր:

N 41

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱԶԳԱՅԻՆ ԳԱՎԱՌԱԿԱՆ ԵՐԵՍՓՈԽԱՆԱԿԱՆ

ԺՈՂՈՎԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐՍԵՆ ԾԱՅՐԱԳՈՒՅՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ

ՂԼՏԸՃՅԱՆԻՆ՝ ԳԱՎԱՌԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԿՐՈՆԱԿԱՆ

ԺՈՂՈՎԻ ԿԱԶՄԻ ՄԱՍԻՆ

104

N ԳԾ/3/20 28 հուլիսի 1924թ.

Բաղդադ

Գերապատիւ Տ. Արսէն ծ[այրագոյն] վ[ա]րդ[ա]պ[ետ] Ղլտըճեան,

Աստ

Ազգ[ային] Գաւառակ[ան] Երեսփ[ոխանական] Ժողովը 16 յուլիս

1924 թուին գումարած իր Ե.րդ նիստին մէջ Գաւառակ[ան] Վար-

չութեան Կրօն[ական] Ժողովը վերակազմած է հետեւեալ եկեղեցա-

կաններէն.

Գեր[ապատիւ] Տ. Արսէն ծ[այրագոյն] վ[ա]րդ[ա]պ[ետ] Ղլտը-

ճեան

Արժ[անապատիւ] Տ. Վահան ա[ւագ] քահանայ Թաճիրեան

Արժ[անապատիւ] Խաչատուր քահանայ Դարմանեան

Զայս ի գիտութիւն Ձեզ[ի] կը հաղորդենք `մաղթելով կարողու-

թիւն:

ԴիւանԻրաքի հայոց Ազգ[ային] Գաւառակ[ան]

Երեսփ[ոխանական] Ժողովոյ

Ատենապետ` Գրիգոր Աղեքսանդրեան

Ատենադպիր` Դ. Ռշտունի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ.4374, թ. 4, բնագիր, ձեռագիր:

N 42

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Ե. ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑԻ

ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ ԿՈՆԴԱԿԸ ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐ ՖԵՅՍԱԼ Ա-ԻՆ՝

ԹԵՄԱԿԱՆ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԳՈՒՄԱՐՈՒՄԸ

ԱՐՏՈՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ

4 հոկտեմբերի 1929թ.

Ս. Էջմիածին

105

ԳԷՈՐԳ ԾԱՌԱՅ ՅԻՍՈՒՍԻ ՔՐԻՍՏՈՍԻ ԵՒ ԱՆՀԱՍԱՆԵԼԻ

ԿԱՄՕՔՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՊԵՏ ԵՒ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ, ԾԱՅՐԱԳՈՅՆ ՊԱՏՐԻԱՐՔ ՀԱՄԱԶԳԱԿԱՆ

ՆԱԽԱՄԵԾԱՐ ԱԹՈՌՈՅ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՄԱՅՐ

ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

Նորին Արքայական Մեծութիւն Թագաւորին Իրաքայ Էմիր

Ֆէյսալիօրհնութիւն Աստուածային եւ ողջոյն Հայրապետական:

Յետ աշխարհասասան ահեղ պատերազմին նժդեհութեամբ

սահեալ հօտն մեր յԻրաք պանդխտեցաւ եւ զրկեալ յամենայն ընչից

եւ ի սիրեցեաց` առ Քեզ ապաւինեցաւ եւ շնորհս գտեալ առաջի

արքայիդ ընդ բնկին վայելելով զամենայնխնամս` զարդիս կէայի

պանդխտութեան իւրում յանդորրութեան կեանս յապահովացեալ,

որպէս ի Հայրենիս: Վասն այսքանաց բազում երեւի տեսացն, զորն

մարդասիրութեամբ Ձերով ոչ անխայեցէք առ տարագիր հօտն Մեր,

Մեք, որպէս հայր հանուրց հայազանց, յայտարար գոլով ըղձից

փոքու հօտին Մերոյ, զշնորհակալին բերեմք Թագաւորիդ այսու

կոնդակաւ Մերով, զոր անձամբ մատուցանելոց է ներկայացուցիչն

Մեր գերապատիւ նորապսակ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսն:66

Պարտ անձին համարիմ յայտ առնել Արքայական Մեծութեանդ,

զի ծայրագոյն Պատրիարքք եւ Կաթուղիկոսք Ամենայն Հայոց,

որպէս գլուխ համայն եկեղեցեաց Հայոց` ի վաղնջուց մինչեւ ցայժմ

հանապազ կարգեալ են եւ առաքեալ զպատուիրակն իւրեանց ի

Մայր Աթոռոյն Սրբոյ Էջմիածնէն յամենայն կողմանս աշխարհի, որ

ընդ արեւելս եւ արեւմուտս, յայլ եւ այլ պետութիւնս առ ի զպէտս եւ

զկարիս հոգեւորս հոգեւոր զաւակաց իւրեանց: Գոհ եմ յոյժ, զի ընդ

ամենայն տեղիս ի յարգանս կանոնաց եւ կարգաց Հայաստանեայց

Եկեղեցւոյ մերոյ եւ հինաւուրց իրաւանց Ծայրագոյն Պատրիարքի

Ամենայն Հայոց` առանց երբէքխափանաց, բացեալ կան գտանի մտի

առաջի պատուիրակաց առաքելոց ի Մայր Աթոռոյս կաթուղիկէ

Սրբոյ Էջմիածնի:

106

Լի եմ յուսով, զի եւ այժմ Ձերդ Արքայական Մեծութիւն ոչ

առխայեսցէ տարածել զհովանին իւր ի վերայ ներկայացուցչի

Մերոյ, որպէս ցարդ ի վերայ հայազն զաւակաց Մերոց` վասն

զանթեղոյ զհոգեւոր կերակուր վտարանդի հօտին Մերոյ ի

մխիթարութիւն նորին եւ հրաւիրելոյ զթեմական պատգամաւո-

րական ժողով, թոյլատրեալն ի կենտրոնական իշխանութենէ

Իրաքայ առ ի յընտրել զթեմական առաջնորդ եւ զթեմական հոգեւոր

խորհուրդ ըստ կարգաց եւ կանոնաց Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ: Տա

որ Մեք աստ` ի Մայր Տաճարէն Ս. Էջմիածնի կցորդ եղեալ գոհա-

բանական աղօթից տարագիր որդւոց մերոց` աղօթս ջերմութեամբ

վերառաքեմք առ Տէրն տիեզերաց վասն արեւշատութեան եւ

երջանկութեան արքայիդ եւ համայն գերդաստանի Ձերոյ եւ վասն

բարօրութեան եւ բարգաւաճման հանուրց ժողովրդոց Իրաքայ:

Տէր Աստուած պահպանեսցէ զքեզ ընդ հովանեաւ Ամենազօր

աջոյ Իւրոյ ընդ ամս, Ամէն:

Շնորհ ունեմ մնալ յաւէտ վասն Ձեր Արքայական Մեծութեան

բարեմաղթու

Գէորգ Ե Ծայրագոյն Պատրիարք եւ Կաթուղիկոս Ամենայն

Հայոց

Ի 4 հոկտեմբերի 1929 ամի, ըստ տումարիս ՌՅՁ,

Ի Հայրապետութեան Մերոյ ԺԹ ամի,

յԱրարատեան Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի.

Ի Վաղարշապատ, թ. 880

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 45, լուսապատճեն, ձեռագիր:

N 43

ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ «ԱՐԵՎ»ՕՐԱԹԵՐԹԻ ԱՆԴՐԱԴԱՐՁԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ

ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀԱՆ ԱՎԱԳ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱ-

ՃԻՐՅԱՆԻ ԵՎ ԺՈՂՈՎՐԴԱՅԻՆ ՀԱՆՁՆԱԽՄԲԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ

ՄԻՋԵՎ ՏՀԱՃ ՄԻՋԱԴԵՊԻ ՄԱՍԻՆ

107

Պաղտատի հայ կեանքը –

Ազգային հրաբուխին նոր բռնկումը

Պաղտատ, նոյեմ[բեր] 7.- Տեղւոյս ազգային կեանքի հրաբուխը

նոր բռնկում մը ունեցաւ ամսոյս 3-ի կիրակի առաւօտը: Եկեղե-

ցական արարողութեանց լրումին, Ժողովրդային Յանձնախմբի

ատենապետ Գ. Սահակեան եկեղեցւոյ բակին մէջ գտնուող ժողո-

վուրդին զեկոյց մը տալով Յանձնախումբի գործունէութեան մասին,

ընտրական գործը մինչ այժմ կատարուած չըլլալուն պատասխա-

նատու ցոյց կուտայ առաջն[որդական] փոխ[անորդ] Տ. Վահան

ա[ւագ] քահանայ Թաճիրեանը, ուստի անհրաժեշտ պէտք կը

զգացնէ, որ առաջն[որդական] փոխանորդը գայ բացատրութիւններ

տայ` կառավարական հրահանգներու հակառակ ժողովուրդի[ն]

իրաւունքը ճանչնալ չուզելուն առթիւ:

Առաջն[որդական] փոխանորդը եկեղեցւոյ դռները ներսէն

փակել տալով` դուրս չի գար եւ մի քանի երախաներու մկրտու-

թեան առթիւ իր կրօնական պարտականութիւնը կը շարունակէ:

Ատենախօսի զեկուցումէն ջղայնացած ամբոխը առաջնորդա-

րանի սանդուխներէն բարձրանալով մուտքի գլխաւոր դուռը

կոտրելէ յետոյ` առաջնորդի[ն] եւ քարտուղարութեան յատկացուած

գրասենեակներուն վրայ ի նորոյ փականքներ կը հաստատէ, իսկ

այդ գրասենեակներու դռներուն վրայ ժողովուրդի[ն] կողմէ

փակուած ըլլալը յայտարարող թուղթեր կը փակցուին եւ ապա

առաջնորդարանի դռներուն պահպանութիւնը կը յանձնուի մաս-

նաւոր պահակներու:

Ժողովրդային Յանձնախումբի գործադիր անդամները փակուած

դռներու բանալիները առնելով անմիջապէս կը դիմեն կառավա-

րութեան` զանոնք դատական նախարարին յանձնելու համար:

Նախարարը կը մերժէ ընդունիլ բանալիները եւ կը խրատէ զիրենք,

որ անմիջապէս դռներու արգելքները վերցնեն, որպէս թէ խոստա-

նալով նկատի առնել հայերու ներքին այս խնդիրը: Բանագնացները,

108

վերադառնալով, նախարարի[ն] կամքը կը յայտնեն եւ կը վերցնեն

դռներու վրայ իրենց կողմէ դրուած կղպանքները: Ժողովրդային

Յանձնախումբը հանրագրութիւն մը ստորագրել կուտայ ներկայ

գտնուողներուն, որպէսզի ինքը չնկատուի այս ցոյցին պատաս-

խանատուն:

Ոստիկաններ ցոյցին վայրը հասնելով` կը ցրուեն եկեղեցւոյ

բակին մէջ հաւաքուած ցուցարարները:

Յաջորդ օրը առաջն[որդական] փոխանորդը իր ներկայութեան

կանչելով ժողովրդային Յանձնախումբի[ն] ատենապետը, օրինա-

կան երաշխաւորութիւն կը պահանջէ իրմէ ու իր ընկերներէն, թէ՛էս

անձին եւ թէ՛ վերստին այս տեսակ ցոյցեր չկրկնուելու համար:

Յանձնախումբի[ն] ատենապետը կը մերժէ երաշխաւորութիւն տալ.

ասոր վրայ,առաջն[որդական] փոխանորդը պաշտօնական թագրի-

րով 67 մը խնդիրը կը յայտնէ դատական նախարարութեան, հիմ

ունենալով նոյն նախարարութենէն եկած 5 մայիս 1926թ. պաշտօ-

նագիրը, ուր որոշ կը յայտարարուէր, թէ «այս վէճին ծաւալ տուող-

ներն եւ այս տաղտկացուցիչ միջադէպը յարուցանողները պէտք է

գիտնան, թէ իրենց այս արարքները կը վնասեն իրենց հանրային

շահերուն, ինչպէս նաեւ զիրենք փորձանքի եւ օրինական պատաս-

խանատուութեան պիտի ենթարկեն»:

Հուսէ

Յ.Գ. Երկրորդ թղթակցութիւն մ’եւս ստացած ենք արժանա-

հաւատ անձնաւորութիւնէ մը, զոր պիտի հրատարակենք` Պաղ-

տատի հայոց այս վէճը աւելի եւս լուսաբանելու համար:

«Արեւ» թերթ,68 ԺԶ. տարի, թիւ 3288, երկուշաբթի, 25 նոյեմբերի 1929թ.

109

N 44

ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ «ԱՐԵՎ» ՕՐԱԹԵՐԹԻ ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆԸ ԻՐԱՔԻ

ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ԵՎ ԺՈՂՈՎՐԴԱՅԻՆ ՀԱՆՁՆԱԽՄԲԻ

ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ՇԱՐՈՒՆԱԿՎՈՂ ԱՌՃԱԿԱՏՄԱՆՈՒ

ԴՐԱՆ ԻՐԱՔԻ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԱՄՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Տգեղ երեւոյթներ Պաղտատի մէջ

Պաղտատի հայոց վէճը դարձեալ սուր հանգամանք ստացած է

այս օրերուն:

Յայտնի է, թէ տարիներէ ի վեր տեսակ մը ընտրական պայքար

գոյութիւն ունի այս հին եւ բարգաւաճ գաղութին մէջ, որ այդ

պատճառով ենթարկուած է ներքին ալեկոծումներու:

Երկու հոսանք կազմուած է գաղութին մէջ` տեղացի հայեր եւ

ազգային իշխանութիւն, ու եկուոր հայեր եւ Ժողովրդային Յանձնա-

խումբ, որոնք դէմ դիմաց կեցած են եւ պարբերաբար բաղխումներ

կ’ունենան: Դժբախտաբար, երեւոյթները ցոյց կուտան, թէ երկու

կողմերն ալ շատ ամուր կանգնած են իրենց դիրքին վրայ եւ որոշած

պայքարը առաջ տանիլ ամէն գնով: Աւելորդ է ըսել, թէ այս ներքին

վէճը անբաղձալի է ամէն կերպով, եւ ազգին շահը կը պահանջէ, որ

ան կարգադրուի այլեւս, որպէսզի մէկ կողմէն վերջ գտնեն պայքարի

մէջ յումպէտս վատնուած ոյժի սպառումները, այս ոյժերը գործա-

ծուին համայնքին օգտակար ձեռնարկներու եւ ներքին վէրքերու

դարմանումին[համար,] եւ միւս կողմէ ալ գաղութը ազատի այն

վարկաբեկումէն, որ իր բաժինը եղաւ տարիներէ ի վեր եւ որ կրնայ

օր մը շատ աւելի սուղի նստիլ:

Մեր ընթերցողները կը յիշեն, թէ կառավարութիւնը վերահասու

է արդէն խնդրին եւ առ այժմ չուզելով հանդերձ բոլորովին

միջամուխ ըլլալ հայոց ներքին գործերուն, որոշ չափով զբաղած է

այս վէճով, տուած է իր հրահանգները եւ, ամէն պարագայի տակ,

մտահոգուած է հանրային ապահովութեան հարցով եւ երկրին

110

շահերուն վնասակար կը գտնէ այն բոլոր արարքները, որոնք կը

խանգարեն կարգ ու կանոնը եւ աւելորդ տեղը կը զբաղեցնեն զինքը:

Ասիկա շատ հասկնալի է եւ այս տեսակէտը ո՛չ միայն Իրաքի,

այլ[եւ] ամէն տեղի կառավարութեանն ալ է, եւ շատ բնական է, որ

անոնք` այդ հիւրընկալ կառավարութիւնները, հաճոյք չզգան մեր

ներքին խնդիրներով զբաղելէն, որոնք յաճախ տգեղութիւններ են,

ուզեն որեւէ գլխացաւութիւն չունենալ մեր պատճառով եւ մեզմէ

պահանջեն, որ ըլլանք պարկեշտ եւ հանդարտ քաղաքացիներ եւ

որեւէ կերպով չվնասենք երկրին ներքին գործերուն:

Այս պարագաները նկատի առնելու չափ խոհեմութիւն պէտք էր

ունենային անոնք, որ յանուն ժողովուրդի շահերուն կազմակերպած

են Պաղտատի ցոյցերը եւ անգամ մըն ալ գացած հրաւիրած են

կառավարութեան միջամտութիւնը մեր ներքին գործերուն:

Պէտք չկայ մանրամասնութիւններ տալու: Պաղտատի մեր թղ-

թակիցը համառօտ կերպով հաղորդած էր դէպքը եւ քանի մը տողով

ներկայացուցած անոր ցաւալի եւ տգեղ հանգամանքը: Մեր առջի

օրուան թիւով հրատարակուած այդ թղթակցութիւնը կ’ըսէր, թէ

կիրակնօրեայ ժամերգութենէն վերջ, եկեղեցւոյ բակին մէջ, Ժողո-

վրդային Յանձնախումբի մարդիկը ցոյցեր ըրած են, ճառեր խօսած,

սպառնացած եւ վերջէն ալ խօսքէն գործի անցնելով` յարձակած են

ազգային առաջնորդարանի[ն] վրայ, դուռը խորտակած եւ առաջ-

նորդական պաշտօնատան եւ քարտուղարութեան սենեակներու[ն]

վրայ նոր կղպանքներ դրած, ժողովուրդին կողմէ անոնց գրաւումը

ծանուցանող թուղթեր փակցուցած, մասնաւոր պահակներ դրած եւ

նոր բանալիները տարած են դատական նախարարութիւն` անոր

յանձնելու համար: Նախարարը, սակայն, մերժած է ընդունիլ բա-

նալիները, խստիւ սաստած է ցուցարար պատուիրակները, հրա-

մայած է, որ վերցնեն իրենց դրած կղպանքները ու եղածը

դարմանեն, ու, միւս կողմէ, ոստիկան ուժեր ղրկած է, որ ցրուեն

ցուցարարները եւ կարգը վերահաստատեն:

111

Այսքանն իսկ բաւական էր, որ ըսէինք, թէ եղածը խաղքութիւն69

է եւ աններելի հարուած մը [մեր]ժողովուրդի վարկին ու շահերուն,

այն խեղճ ժողովուրդին, որուն անունով է, որ կը գործուի այս

վրանբաց խայտառակութիւնը: Եգիպտահայ գաղութը, որ երէկ

դժբաղդութիւնը ունեցաւ ականատես ըլլալու այս տեսակ խաղքու-

թեանց, հոս` մայրաքաղաքին մէջ եւս, շատ լաւ կը հասկնայ, թէ ի՜նչ

տպաւորութիւն կ’ընեն անոնք հիւրընկալ երկրի կառավարութեան

եւ ժողովուրդին վրայ եւ ի՜նչ ցաւալի հետեւանքներ կրնան ունենալ:

Այս կէտին վրայ է, որ կ’ուզէինք Պաղտատի մեր ազգակից-

ներուն ուշադրութիւնը հրաւիրել՝ առանց մտնելու իրենց վէճին

մանրամասնութեանց մէջ եւ առանց ուզելու պաշտպանել մէկ կամ

միւս կողմը:

Հայ ժողովուրդը, որ իր երկրէն դուրս ամէն տեղ հիւր է եւ

ազնուօրէն ընդունուած ու պաշտպանուած` օտար հողերու վրայ,

պէտք է հեռատես եւ խոհական ընթացք ունենայ, լիովին հասկնայ

իրեն ընծայուած ասպնջականութեան արժէքը, հեռու մնայ քաղա-

քական գործերէ, զգուշանայ երկրին ժողովուրդը եւ կառավարու-

թիւնը զբաղեցնող, անոնց տհաճութիւն եւ գլխացաւութիւն պատ-

ճառող արարքներէ եւ ամէն կերպով ջանայ բարի եւ օգտակար

քաղաքացիներ ըլլալ այդ երկրին եւ հետեւաբար բաղձալի տարր

մը` անոր համար:

Այս է մեր ժողովուրդին առաջին եւ կենսական շահը, եւ այս-

քանը գիտնալու եւ գործադրելու չափ պէտք է խելք ունենանք, եթէ

երբէք կը փափաքինք, որ չվտանգուին մեր եւ մեր յաջորդ սերունդին

շահերը:

Եւ անոնք, որ կազմակերպութիւններ են եւ ինքզինքնուն

ժողովուրդի[ն] անունով խօսելու իրաւասութիւնը տուած, պէտք է

ամէնէն աւելի ուշադիր ըլլան, ամէնէն աւելի զգուշաւոր եւ

խոհական` եղածն ալ չկորսնցնելու համար:

«Արեւ», ԺԶ. տարի, թիւ 3290, չորեքշաբթի, 27 նոյեմբերի 1929թ.

112

N 45

ԻՐԱՔԻ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ ԽՈՐՀՐԴԻ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ԱԲԴՈՒԼՔԱ-

ԴԻՐԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ՝

ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ ԻՐԱՔԻ ՀԱՅՈՑ ՀՈԳԵ-

ՎՈՐ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՃԱՆԱՉԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Թ. 51 4 հունվարի 1930թ.

Բաղդադ

Դիւան Նախարարական Խորհրդոյ

Առ վսեմապատիւ արդարութեան նախարար

Ներփակ կը ղրկեմ Ձեզ[ի] 4 հոկտեմ[բեր] 1929 թուակիր կոն-

դակի թարգմանութեան օրինակը, որ ուղղած է եպիսկոպոսապետ

եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս եւ Էջմիածնի Առաքելական բարձր

Աթոռոյ Ծայրագոյն Պատրիարք,ամենապատիւ Տ. Գէորգը առ

վսեմապատիւ նախարարապետն, որով կը ծանուցանէ Նորին Վսե-

մութեան`գերապատիւ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսի ընտրութիւնը իբր

առաջնորդ Իրաք գտնուող հայ ազգին (հասարակութեան):

Գերապատիւ Ռուբէն եպիսկոպոսը այցելեց վսեմապատիւ

նախարարապետին անցեալ հինգշաբթի օրը եւ յիշեալ կոնդակը

անձամբ ներկայացուց իրեն: Նորին Վսեմութիւնը կը խնդրէ, որ

յիշեալ սրբազանը երբ Ձեզ[ի] դիմէ` զինքը արձանագրէք իբր

առաջնորդ Իրաքի հայոց եւ պէտք եղած միջոցները ձեռք առնէք

պատրաստելու թագաւորական (իրադէ) հրովարտակի պատճէնը`

զինքը ճանչնալու համար այդ հանգամանքով:

Ստորագր[ութիւն`]Ապտիւլ Քատիր

Քարտուղար Նախարարական Խորհրդոյ

Օրինակ` առ գերապատիւ Ռուբէն եպիսկոպոս` յարգանօք

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 2, թարգմանություն, ձեռագիր:

113

N 46

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆԱԲՆԱԿ ԵՎ ԲԱՂԴԱ-

ԴԱԲՆԱԿ ՄԻ ՇԱՐՔ ՀԱՅԵՐԻ ԵՎ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԻ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑՆԵՐ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 69 7 հունվարի 1930թ.

Բաղդադ

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հ[ոգեւոր] Խորհրդին

Պաշտօնատեղիս` Բաղդադ գալիս Պարսկաստանի մի շարք

քաղաքներում` Փեհլեւի, Ռաշտ, Թեհրան, ՆորՋուղա, Սուլթանա-

պատ, Համադան եւ Քերմանշահ, որտեղով անցնելիս արժանանում

էի, որպէս Ս. Էջմիածնի միաբանի, հիւրասիրութեան եւ պատիւ-

ների, ստիպուած էի զիջանել այդ գաղութահայութեան թախան-

ձանքներին եւ մնալ իւրաքանչիւր քաղաքում 2-3 օր եւ աւելի,

տեսնուել բոլորի հետ, լինել շատերի ընտանիքներում, քարոզել

եկեղեցիներում, որտեղ հնարաւոր է` նաեւ պատարագել:

Կան ազգայիններ, որոնք քաղաքի հայութեան կենտրոնական

անձն են եւ որոնք թէ՛ եկեղեցական եւ թէ՛ դպրոցական կեանքում

խոշոր ծառայութիւններեն մատուցանում կա՛մ շէնք շինելով, կա՛մ

նիւթական օժանդակութիւն ցոյց տալով, կա՛մ անձամբ ղեկա-

վարելով:

Վատ չէր լինիլ, որ Ս. Էջմիածնի միակ Նոր Տարուայ նուէրը`

օրացոյցը ուղարկուէր նաեւ դրանց:

1. Փեհլեւի – Յովակիմ Սարգսեանին, յայտնի վաճառական,

նախագահ հոգատարութեան – 1 հ[ատ]

Հասցէն է. Hovakim Sarkissian – Pehlevi (Perse)

2. Ռաշտ – Դ[ոկտո]ր Արմենակ Աբրահամեան, ատամնաբոյժ,

նախագահ հոգաբարձութեան դպրոցական եւ եկեղեցու – 1 հ[ատ]

114

Հասցէն է. Armenak Abraamian – Resht (Perse)

3. Թեհրան, Համայնական, եկեղեցական, դպրոցական խոր-

հուրդներ – 10 հ[ատ]

Եկեղեցու հասցէով:

4. Սուլթանապատ – Եղբ[արք] Շահինեաններ, յայտնի խոշոր

գորգավաճառներ եւ մանկապարտէզի շէնքի շինողը` Սելիմ Շահի-

նեան, իսկ մեծ եղբայրը` նախագահ դպրոցական եւ եկեղ[եցական]

հոգաբարձութեանց – 3 հ[ատ]

Հասցէն է. Selim Shahinian, Sultanabad (Perse).

5. Բաղդադ ուղարկել որքան հնարաւոր է շատ, առնուազն երկու

տասնեակ, երկու հատը կազմած իրենց գրութիւններով յանձնելու

տիկ[ին] Սառա Թադէոսեանին եւ Ոսկան բէյ Մարտիկեանին:70

Ջերմ ողջոյններով եւ խորին յարգանքներով`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթողիկոսական ներկայացուցիչ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 1 եւ շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

N 47

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻՑ ՎԵՐՑՐԱԾ ՄՅՈՒՌՈՆԻՑ

ՊԱՐՍԿԱ – ՀՆԴԿԱՍՏԱՆԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵ-

ՊԻՍԿՈՊՈՍ ՏԵՐ-ՄՈՎՍԻՍՅԱՆԻՆ ՄԱՍՆ ՀԱՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐ-

ՅԱԼ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Ե ՍՈՒՐԵՆ-

ՅԱՆՑԻ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 70 7 հունվարի 1930թ.

Բաղդադ

115

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հ[ոգեւոր] Խորհրդին

Ի կատարումն Նորին Ս. Օծութիւն Վեհափառ Կաթուղիկոսի

կարգադրութեան եւ ի հետեւումն Գերագոյն [Հոգեւոր]Խորհրդիդ

1929թ. 5 հոկտեմբեր թ. 893 գրութեան, պատիւ ունեմ տեղեկագրելու,

որ Ս. Էջմիածնից տարած Ս. Միւռոնից մասն հանեցի Պարսկա-

Հնդկաստանի թիմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Մեսրոպ արքեպիս-

կոպոսին71 յանձնելով անձամբ՝ Ն[որ] Ջուղայում իր թեմի եկեղե-

ցիների կարիքների համար:

Կաթուղիկոսական ներկայացուցիչ հայոց Իրաքի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 5, բնագիր, ձեռագիր:

N 48

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻ-

ԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Ե ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑԻՆ՝ ՊԱՇՏՈՆԱՏԵՂԻ ԺԱՄԱՆԵ-

ԼՈՒ ԵՎ ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԳԱՂՈՒԹՈՒՄ ԻՐԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ՄԱՍԻՆ

N 63 24 դեկտեմբերի 1929թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. Օծութիւն Տ. Տ. Գէորգ Ե

Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Ձերդ Սրբութեան հասցէով հեռագիրս պիտի լինիք ստացած,

որով իրազեկ էի արել իմ ամսոյս 18-ին Բաղդադ ժամանելու մասին:

Առժամեայ Քաղաքական Ժողովը ամէն կերպ աշխատել էր իմ

116

ընդունելութիւնը հանդիսաւոր անելու: Մինչեւ Պարսկաց սահմանը

եկել էր երկաթուղով 8 ժամ` դիմաւորելու առաջնորդական փոխա-

նորդ Վահան քահանայ Թաճիրեանը, իսկ Բաղդադի կայարան էին

եկել, չնայած անժամանակ լինելուն, առաւօտեան լուսաբացի

ժ[ամը] 5-ին, բազմաթիւ ժողովուրդ:

Ժամը 9-ին առաջնորդարանում ներկայացան առժամեայ

Քաղաքական Ժողովի անդամները, Ժողովրդային Յանձնախումբը,

ուսուցչական խումբը, դպրոցական ամբողջ աշակերտութիւնը`

ողջոյնի երգեր երգելով:

Մինչեւ օրս էլ դեռ շարունակւումէ քաղաքացիների ինձ այցի

գալը, ինչպէս նաեւ հայ եւ յոյն կաթոլիկ հոգեւորականութեան

ներկայացուցիչերկու վարդապետներ:

Ամսոյս 20-ին ես այցի գնացի նախկին պատրիարք Տ. Զաւէն

արքեպիսկոպոսին եւ խնդրեցի, որ գայ եկեղեցի եւ յառաջիկայ

Ծննդեան տօնին պատարագ մատուցանէ: Նա մերժեց գալ:

Տ. Զաւէն արքեպիսկոպոսի բռնած դիրքի[ն] եւ ընդհանրապէս

գործելակերպի[ն] մասին մի այլ անգամ կզեկուցեմ Ձերդ Վեհափա-

ռութեան:

Նոյն օրը երեկոյեան ինձ մօտ այցի եկաւ Թիւրքիոյ նախկին

մինիստր Ոսկան բէյ Մարտիկեանը, որը այժմս Իրաքի կառավարու-

թեան մէջ բարձր պաշտօնի է, որի հետ ունեցայ երկար խօսակ-

ցութիւն Բաղդադում կատարուած անցուդարձի մասին:

Ամսոյս 22-ին, կիրակի, հանդիսաւոր պատարագ մատուցի,

«Հայրմեր»ից առաջ Վահան քահ[անայ]Թաճիրեանը կարդաց հայ-

րապետական կոնդակը, որից յետոյ ես քարոզ խօսեցի` բացա-

տրելով Էջմիածնի նշանակութիւնը, հաղորդելով Ձերդ Սրբութեան

ողջոյնները եւ Հայրական օրհնութիւնները:

Պատարագի վերջում կատարուեց Հայրապետական մաղթանք,

որին, ինչպէս եւ ամբողջ պատարագին ներկայ էր բազմաթիւ

երկսեռ ժողովուրդ:

Իմ Բաղդադ գալուց երկու շաբաթ առաջ եկեղեցու բակում նոր

117

դէպքեր են պատահել, ժողովուրդը պահանջել է Թաճիրեան քահա-

նայից բացատրութիւն` ընտրութիւն չկատարելու համար: Սա փա-

խելէ եւ թագնուել, կանչել է տուել ոստիկաններ, ղեկավարները

բանտարկուել են, դատաւորի մօտ տարուել, որոնք բոլորն էլ

հարցաքննուելով ազատուել են: Մի այլ անգամ առաջնորդարանի եւ

գրասենեակների դռները կոտրել են, նոր բանալիներով փակել,

բանալիները տարել դատական նախարարին յանձնել, նա չի

ընդունել, առժամեայ Քաղաքական Ժողովի անդամները թքի եւ

ծեծի են ենթարկուել, որոնք վախից այլեւս եկեղեցի չեն գալի

կիրակի օրերը:

Այս վիճակում իմ գալը ընդհանուր ուրախութիւն է պատճառել

երկուստէք էլ, ժողովուրդը հանգստացելէ, իւրաքանչիւր կողմը

մեղադրում է հակառակորդ կողմին: Ես ծանօթանում եմ իրերի

դրութեան հետ առ տեղեաւն. դրութիւնը աւելի լուրջ է եւ կնճռոտ,

քան Էջմիածնում կարծում էինք:

Թագաւորին ներկայանալուց եւ ինձ պաշտօնապէս պետութեան

կողմից հաստատել տալուց յետոյ միայն հնարաւորութիւն կունե-

նամ երկու կողմերին էլ ստիպել փոխադարձ զիջողութեամբ համա-

ձայնութեան գալ եւ Գաւառական Ժողովի ընտրութիւն կատարել:

Լսեցի նաեւ որ Թաջիրեան քահանան, լսելով իմ գալը, կառա-

վարութեանը յայտարարութիւնէ ներկայացրել, որ ես հիւր եմ գալի

եւ պաշտօնական ոչ մի հանգամանք չունեմ, այլ եւ տիրացուների

շրջանում ասել է թէ «Տղա՛ս, սապոն պատրաստէ՛, որ այս եկող

եպիսկոպոսի ոտքի տակը դնենք»: Այս լուրերը դեռ կարօտ են

փաստացի ստուգման:

Մնամ Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթուղիկոսական ներկայացուցիչ Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 7-9, բնագիր, ձեռագիր:

118

N 49

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԵՎ ՆՐԱ ԸՆԿԵՐԱԿՑՈՂՆԵՐԻ՝ ՎԱՐՉԱՊԵՏ

ՆԱՋԻ ԷԼ-ՍՈՒՎԵՅԴԻԻ ԿՈՂՄԻՑ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅԱՆԱՐՁԱ-

ՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Արձանագրութիւն

1930 թիւ, 2-ին յունուարի, ցերեկուայ ժ[ամը] 12 ½-ին, Իրաքի

կաթուղիկոսական պատուիրակ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսը ներկայա-

ցաւ Բաղդադում Իրաքի կառավարութեան նախարարապետ Նաճի

փաշա [էլ-]Սուվէյտիին՝ ընկերակցութեամբ առժամեայ Քաղաքա-

կան Ժողովի ատենապետ պ[արոն] Աբգար Յովհաննէսեանի եւ

պետական բարձր պաշտօնեայ պ[արոն] Տիգրան Էքմեքճեանի:

Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսը, ունենալով ձեռքին Ամենայն Հայոց Տ.Տ.

Գէորգ Ե կաթուղիկոսի՝ յանուն նախարարապետի 5 հոկտեմբ[եր]

1929թ. N 915 կոնդակը, ասաց հետեւեալը.

«Ձերդ Վսեմափայլութիւն, Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսը նշա-

նակելով ինձ Իրաքի թեմում իր ներկայացուցիչը, պատիւ ունեմ

Ձերդ Վսեմափայլութեան ողջունել Վեհափառ Կաթուղիկոսի կող-

մից՝ յայտնելով հայրապետական օրհնութիւնները, այլ եւ պատուէր

ունեմ ստացած` յանձնել Ձերդ Վսեմափայլութեան Նորին Սրբու-

թեան կոնդակը», եւ յանձնեց կոնդակը նախարարապետին:

Նախարարապետ Նաճի փաշան, ստանալով կոնդակը,

պատասխանեց:

Շատ շնորհակալ եմ Նորին Սրբութիւնից: Խնդրում եմ յայտնել

Նորին Սրբութեան, որ Իրաքի կառավարութիւնը միշտ բարեհաճ է

եղել դէպի հայ ժողովուրդը, մասնաւորապէս ես շատ սիրել եմ հայ

ժողովրդին եւ ոչ մի բան չի կարող իմ ունեցած սէրը պոկել ինձնից:

Շատ ուրախ եմ Ձեզ տեսնելով: Խնդրում եմ յայտնել իմ մեծարանքս

Նորին Վեհափառութիւն հայրապետին:

119

Այնուհետեւ առաջարկեց նստել, որի ժամանակ կարդաց իրեն

պատկանեալ կոնդակը, որի վերջանալուց յետոյ Տ. Ռուբէն

եպիսկոպոսը ասաց.

Ձերդ Վսեմափայլութիւն, Վեհափառ Կաթուղիկոսը ունի նաեւ

տուած յանուն Նորին Արքայական Մեծութեան մի այլ կոնդակ, որը

այժմս ինձ հետ է: Արդեօք կտրուի՞ ինձ դիւրութիւն, որ ես բախտ

ունենամ ներկայանալու Նորին Արքայական Մեծութեան՝ անձամբ

մատուցանելու յիշեալ կոնդակը: Այժմս Դուք չէի՞ք ցանկ[ան]ալ

տեսնել այդ կոնդակը:

Նախարարապետը խնդրեց ցոյց տալ, որը տեսնելով՝ հիացաւ

պատկերազարդ կոնդակի մանրանկարչութեան արուեստի եւ

գեղեցկութեան վրայ եւ ցած ձայնով կարդաց, որից յետոյ ասաց.

«Ես այսօր եւեթ գրաւոր կարգադրութիւն կանեմ դատաստա-

նական նախարարին, որի պատճէնը կուղարկեմ նաեւ Ձեզ:

Դատաստանական նախարարը կկարգադրէ այդ բոլորը: Խնդրում

եմ Դուք նրան էլ այցելէք»:

Այնուհետեւ եղաւ հիւրասիրութիւն արաբական սուրճով եւ

ծխախոտով, որի ընթացքում խօսակցութիւնը կրում էր շատ

սիրալիր եւ մտերմական բնոյթ:

Հրաժեշտի ժամանակ երբ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսը շնորհակա-

լութիւն յայտնեց նախարարապետին իր ընդունելութեան համար,

նախարարապետը ասաց. «Ձերդ Սրբազնութիւն, իմ դռները Ձեզ

համար միշտ բաց են: Երբ կարիք կզգաք եւ կցանկանաք` ինձ մօտ

շնորհ բերէք: Ես պատրաստ եմ միշտ Ձեզ համար»:

Ընդունելութիւնը տեւեց ¾ ժամ:

Հայրապետական ներկայացուցիչ Իրաքի` Ռուբէն եպիսկոպոս

Աբգար Յ. Յովհաննէսեան

Տ. Էքմեքճեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 17-18, բնագիր, ձեռագիր:

120

N 50

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԵՎ ՆՐԱ ԸՆԿԵՐԱԿՑՈՂՆԵՐԻ՝ ԱՐԴԱՐԱԴԱ-

ՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐ ԱԲԴՈՒԼ ԱԶԻԶ ԷԼ-ԿԱՍՍԱԲԻ ԿՈՂՄԻՑ

ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅԱՆԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Արձանագրութիւն

13-ին յունուարի 1930թ., առաւօտեան ժ[ամը] 10-ին, Իրաքի

հայոց կաթուղիկոսական ներկայացուցիչ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսը

ներկայացաւ Բաղդադում Իրաքի դատական նախարար Աբդուլ

Ազիզ բէյ [էլ-]Կաս[ս]աբին նախարարական ընդունարանում, ընկե-

րակցութեամբ առժամեայ Քաղաքական Ժողովի ատենապետ պ[ա-

րոն] Աբգար Յովհաննէսեանի եւ պետական բարձր պաշտօնեայ

պ[արոն] Տիգրան Էքմեքճեանի:

Ռուբէն եպիսկոպոսը դատական նախարարին ողջունեց Ամե-

նայն Հայոց Վեհափառ Կաթուղիկոսի կողմից, արտայայտելով նաեւ

իր յարգանքները եւ ողջոյնները:

Դատական նախարարը շնորհակալութիւն յայտնելով ասաց, որ

տեղական հայ գաղութի մէջ կան ինչ-որ անհամաձայնութիւններ,

յոյս յայտնեց, որ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսը իր ներկայութեամբ կարող

կլինի բոլոր տարաձայնութիւնները վերացնել:

Ռուբէն եպիսկոպոսը յայտնեց, որ բոլոր անցուդարձը յայտնի է

Էջմիածնում Վեհափառ Կաթուղիկոսին, որի պատճառով եւ այդ

նպատակով իրեն ուղարկել է որպէս իր ներկայացուցիչը` համա-

ձայնութեան բերելու եւ հաշտեցնելու, եւ յոյս յայտնեց, որ վսեմա-

փայլ տէր նախարարը եւս կաջակցէ իրեն՝ իր վրայ դրած պարտա-

կանութիւնը լրիւ կատարելու համար:

Նախարարը յայտնեց, որ իրեն եւս լաւ ծանօթ են բոլոր խնդիր-

ները, որ երկու կողմերն էլ ունեն իրաւացի տեսակէտներ եւ պատ-

րաստ է ամէն կերպ աջակցել՝ եթէ կարիք կլինի իր օգնութիւնը:

121

Ռուբէն եպիսկոպոսը յայտնեց, որ այս ամսի 2-ին պատիւ

ունեցաւ ներկայանալու տէր նախարարապետին, որին յանձնելով

Ամենայն Հայոց Կաթուղիկոսի կոնդակը յանուն տ[էր]նախարարա-

պետի, խնդրեց, որ իրեն դիւրութիւն տրուի ներկայանալու Նորին

Արքայական Մեծութիւն տէր թագաւորին: Նախարարապետից ունի

ստացած վսեմափայլ դատական նախարարի անունով գրած թղթի

պատճէնը, ուստի խնդրեց բարի լինել յայտնելու, թէ ե՞րբ կարող է

ինքը ներկայանալ Նորին Արքայական Մեծութեան՝ անձամբ յանձ-

նելու Վեհափառ Կաթուղիկոսի կոնդակը յանուն թագաւորի:

Դատական նախարարը փափաք յայտնեց ցոյց տալ կոնդակը,

որը եւ ստանալով, լռելեայն եւ ուշադրութեամբ կարդաց յիշեալ

կոնդակը եւ հիանալով կոնդակի գեղեցկութեան վրայ, ասաց, որ

ինքը այս առթիւ կխօսի նախարարապետ Նաճի [էլ-]Սուվէյտիի հետ

եւ այս մասին Ռուբէն եպիսկոպոսին կտեղեկացնի:

Այնուհետեւ խօսակցութիւնը կրում էր մասնակի եւ սիրալիր

բնոյթ, որից յետոյ երկուստէք շնորհակալութիւն յայտնելով` Ռուբէն

եպիսկոպոսը հրաժեշտ տուեց դատական նախարարին:

Ունկնդրութիւնը տեւեց կէս ժամից աւելի:

Կաթողիկոսական ներկայացուցիչ Իրաքի հայոց`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Աբգար Յ. Յովհաննէսեան

Տ. Էքմեքճեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 20-21, բնագիր, ձեռագիր:

N 51

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՓՈԽԱՆՈՐԴ ՎԱՀԱՆ ԱՎԱԳ

ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈ-

ՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝

ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ

ՆՈՒՍՐԵԹԷԼ-ՖԱՐԻՍԻԻՆ ԻՐ ՆԵՐԿԱՅԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

122

25 հունվարի 1930թ.

Բաղդադ

Գերապատիւ Տ. Ռուբէն սրբազան եպիսկոպոս Մանասեան,

Կաթ[ողիկոսական] պատուիրակ Իրաքի հայոց

Գերապատիւ Սրբազան Հայր,

Ն[որին] Վսեմութիւնդատական նախարարութեան քարտուղար

Նուսրէթէլ-Ֆարիսիի կողմէ հասցէիս (որպէս առաջն[որդական]

փոխանորդ) ուղղեալ N 582 եւ 23 յուն[ուար] 1930 թուակիր եւ կան-

խաւ Ձեր Սրբազնութեան ցուցուցածս պաշտօնագրոյն հիման վրայ,

այսօր ժամը 10-ին կէսօրէն առաջ, ներկայացայ իւր գրասենեակը եւ

նորա տուած հարցումներուն պատասխանեցի հետեւեալ կերպով.

Հ. Ի՞նչ է Իրաք նոր եկող հայ եպիսկոպոսին անունը:

Պ. Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեան:

Հ. Քանի՞ տարեկան է:

Պ. 46 տարեկան է, համաձայն հայ ազգի հոգեւորականներու

ցուցակին:

Հ. Ո՞ր տեղացի է եւ ո՞ր պետութեան հպատակ:

Պ. Բնիկ սալմաստցի72է եւ պարսկահպատակ:

Հ. Ի՞նչ լեզուներ գիտէ:

Պ. Գիտէ հայերէն, թրքերէն, ռուսերէն եւ մի քիչ անգլերէն:

Հ. Արաբերէն գիտէ՞:

Պ. Ո՛չ:

Հ. Կանխաւ անձնապէս կը ճանչնայի՞ք զինք:

Պ. Միայն անունը լսեր էի, իսկ անձամբ զինքը ճանչցած եմ Իրաք

ժամանումէն ի վեր:

Հ. Ուրիշ տեղ առաջնորդական պաշտօն վարա՞ծ է:

Պ. Լսածիս համաձայն, ուրիշ տեղեր ալ պաշտօն վարած է իբրեւ

հոգեւոր հովիւ եւ կամ կաթ[ողիկոսական] պատուիրակ:

Հ. Ո՞ր թուականէն ի վեր հոգեւոր պաշտօնի կանչուած է:

123

Պ. Տարիներէ ի վեր վարդապետութեան պաշտօն առած է, իսկ

շուրջ մէկ տարիէ ի վեր եպիսկոպոս ձեռնադրուած է:

Հ. Ի՞նչ տեսակ մարդ կը ճանչնաս զինքը:

Պ. Մէկ ամսուան տեսակցութենէն համոզուած եմ, որ նա

ազգասէր եւ փորձառու եկեղեցական մըն է:

Հ. Ի՞նչ պաշտօնով Իրաք եկած է եւ որո՞ւ կողմէ ընտրուած է:

Պ. Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ ընդհ[անուր] հոգեւոր պետ, Ս.

Էջմիածին նստող Ն[որին] Ս. Օծութիւն Գէորգ Ե. Վեհափառ

Կաթուղիկոսին կողմէ նշանակուած ու ղրկուած է Իրաք, որպէս

կաթուղիկոսական պատուիրակ (փոխանորդ) Ազգ[ային] Երեսփո-

խանական Ժողովը կազմելովվիճակիս ազգ[ային] առաջնորդը

ընտրել տալու եւ այս կերպով շուրջ երեք տարիներէ ի վեր գա-

ղութիս հայութեան մէջ գոյութիւն ունեցող վէճը բառնալու համար:

Հ. Կաթուղիկոսական պատուիրակի մը նշանակումը կաթուղի-

կոսին կողմէ ո՞ր աստիճան համապատասխան է Ձեր Ազգ[ային]

Սահմանադրութեան:

Պ. Մեր Ազգ[ային] Սահմանադրութեան որոշ տրամադրու-

թեանց համաձայն, օսմ[անեան] տիրապետութեան օրով երբ Պաղ-

տատի թեմը կապուած էր Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանին, եթէ

առաջնորդը հրաժարէր կամ վախճանէր եւ (Կրօն[ական]-Քաղա-

ք[ական]) Խառն Ժողովը անմիջապէս չընտրէր առաջնորդական

տեղապահ մը, Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանը իր կողմէ կը նշանակէր

որեւիցէ եկեղեցական մը որպէս առաջնորդական տեղապահ՝

ժամանակաւորապէս վարելու համար ազգ[ային] գործերը մինչեւ

նոր առաջնորդի ընտրութեան վաւերացումը: Եւ տեղական կառա-

վարութիւնն ալ ստիպուած էր ճանչնալ իբրեւ այդ: Եւ որովհետեւ

Իրաքը ներկայիս առանձին կառավարութիւն ըլլալուն պատճառաւ

Իրաքի հայոց թեմը անջատուած է Կ. Պոլսոյ պատրիարքարանէն,

ուստի նա եւս արտասահմանեան ուրիշ թեմերու նման ուղղակի

ենթակայ է Ամենայն Հայոց Սրբոյ Էջմիածնայ Կաթուղիկոսութեան:

Հետեւաբար Ն[որին] Ս. Օծութիւնը ըստ օրինի կատարեալ իրա-

124

ւունք ունի այսպիսի պարագաներուն կաթուղիկոսական պատուի-

րակներ նշանակել եւ ուղարկել՝ ժամանակաւորապէս վարելու

համար տեղական գործերը, մինչեւ նոր առաջնորդի ընտրութիւնը:

Հ. Քանի որ Դուք ըստ օրինի ժողովուրդէն ընտրուած ու տեղա-

կան կառավարութենէն վաւերացուած առաջն[որդական] տեղա-

պահ եւ ազգ[ային] կալուածոց մութեվէլլի73 էք, ի՞նչ է նորեկ կա-

թուղ[իկոսական] պատուիրակի[ն] իրաւասութեանց սահմանը:

Պ. Ինչպէս յայտնի է այս նախարարութեան, ներկայ ազգային

ընտրական վէճին առթիւ շուրջ երկու տարիէ ի վեր Ամենայն Հայոց

կաթուղիկոսը չի ճանչնար իմ առաջն[որդական] փոխանորդի պաշ-

տօնը եւ որու պատճառաւ օրին կաթուղ[իկոսական] պատուիրակ

նշանակած էրներկայիս քաղաքս գտնուող ամեն[ապատիւ] Տ. Զաւէն

սրբազան արքեպիսկոպոս Տ[էր] Եղիայեանը. նրա համար օրին

հրաժարականս ներկայացուցի թէ՛ կաթողիկոսարան եւ թէ՛ այս

նախարարութեան: Սակայն Ն[որին] Սրբազնութիւնը առանց իր

պաշտօնին ձեռնարկելու, անակնկալօրէն թողնելով արտասահման

անցնելու պատճառաւ,74 թէ՛ այս նախարարութեան եւ թէ՛ ազգ[ային]

մարմիններու խնդրանաց վրայ յանձն առի ժամանակաւորապէս

շարունակել մութեվէլլիութեան պաշտօնը եւ առաջնորդարանի[ն]

ներքին գործերը, գործակցութեամբ տեղական Ազգ[ային] Վարչու-

թեան Քաղ[աքական] Ժողովոյ եւ անկէ բղխող մարմիններու[ն]՝

Տնտեսական եւ Ուսումնական Խորհրդոյ:

Սակայն Ն[որին] Սրբազնութիւն գեր[աշնորհ] Տ. Ռուբէն եպիս-

կոպոս Մանասեանի որպէս կաթ[ողիկոսական] պատուիրակ Պաղ-

տատ ժամանումէն ասդին, արդէն իրեն յանձնած եմ առաջնորդա-

կան բոլոր գործերը վարելու իրաւասութիւնը եւ ես ի պահանջել

հարկին իրեն կ’օգնեմ, երբ նա պէտք տեսնէ: Իրաց այս կացութեան

մէջ ներկայիս ան է գաղութիս հայութեան ներկայացուցիչը, եւ ես,

որպէս պարզ քահանայ մը, պարտաւոր եմ հնազանդիլ ընդհ[անուր]

հայութեան հոգեւոր ամենաբարձր իշխանութեան եւ համակեր-

պուիլ եւ ենթարկուիլ նորա կողմէ նշանակուած կաթուղիկոսական

125

պատուիրակ գեր[աշնորհ] Տ. Ռուբէն սրբազան եպիսկոպոս Մանա-

սեանի հրահանգներուն, եւ հետեւաբար, յետ այսու առաջն[որդա-

կան] փոխանորդի եւ կամ մութեվէլլիութեան պաշտօնէն ինքնըս-

տինքեան դադարեալ կը նկատեմ զիս:

Հ. Ըստ Հայաս[տանեայց] Եկեղեցւոյ օրինաց՝ ինչպէ՞ս կ’ընտրուի

Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը:

Պ. Ընդհանուր աշխարհի մէջ գտնուած հայ գաղութները ցրուած

հրահանգի վրայ մէյ մէկ պատգամաւոր կը նշանակեն, եւ այդ

պատգամաւորները կազմելով Ազգ[ային] Համագումարը, գաղտնի

քուէարկութեամբ կ’ընտրեն Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսը:

Հ. Իրաքի հայոց թեմը մասնակցա՞ծ է ներկայ Վեհափառ Կաթու-

ղիկոսի ընտրութեան:

Պ. Այո՛, Իրաքի հայութիւնն ալ օրին իր մէկ պատգամաւորի[ն]

միջոցաւ մասնակցած է ներկայ կաթուղիկոսի ընտրութեան:

Հ. Իրաքի հայոց Ազգ[ային]Երեսփոխանական Ժողովը քանի՞

անդամէ կը բաղկանայ եւ որո՞ւ կողմէ կ’ընտրուի:

Պ. Կը բաղկանայ 24 աշխարհական եւ 4 եկեղեցական, ընդա-

մէնը` 28 անդամներէ: Աշխարհական անդամները կ’ընտրուին ընդ-

հանուր թեմէն հետեւեալ համեմատութեամբ` 2/7-ը՝ թեմերէն եւ 5/7-

ը՝ կեդրոնէն:

Հ. Ն[որին] Սրբազնութիւն Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսը ի՞նչ ձեւով

մտադիր է կարգադրել ներկայ ազգ[ային] վէճը:

Պ. Այդ մասին ոչինչ գիտեմ, որովհետեւ այդ ուղղութեամբ ինձ

արտայայտուած չէ: Յամենայն դէպս նա ուշադրութեամբ երկու

կողմերն ալ կը լսէ եւ, ի հարկէ, կը մտածէ որեւիցէ ձեւ մը գտնել

երկու կողմերն ալ գոհ թողնելու եւ, այսպէսով, գոյութիւն ունեցող

վէճը մէջտեղէն վերցնելու համար:

Մէկ վայրկեանի դադարէն յետոյ արտայայտուեցաւ այսպէս.

«Շնորհակալ եմ Ձեր տուած բացատրութիւններէն, Հայր Թաճի-

րեա՛ն»: Եւ անմիջապէս հրաժեշտ տալով, մեկնեցայ գրասենեակէն:

126

Արդ, զայս Ձեր Սրբազնութեան հաղորդելու առթիւ համարձա-

կութիւն կ’ունենամ խնդրելու Ձեր Սրբազնութենէն, որ բարեհաճիք

զիս իսպառ հրաժարեալ նկատել նախկին առաջն[որդական]

փոխանորդի եւ ազգ[ային] վագ[ը]ֆ75 կալուածոց մութեվէլլիութեան

պաշտօններէս եւ ստանձնել ինձմէ առաջնորդարանի կնիքն ու

գրասենեակս՝ իր պարունակած գումարներով, եւ, որքան հնարաւոր

է, օր առաջ նշանակել մի հաշուեքննիչ յանձնախումբ Ձեր նախա-

գահութեան ներքեւ՝ իմ վեցամեայ մութեվէլլիութեանս հաշիւները

մանրակրկիտ քննելու եւ ըստ այնմ պարտազերծութեան թուղթ մը

շնորհելու համար, որու առթիւ կը փութամ յայտնելու կանխայայտ

շնորհակալութիւններս:

Միեւնոյն ատեն, պատրաստ եմ սիրայօժար ծառայելու Ձեր

Սրբազնութեան՝ որեւիցէ ազգային գործի մէջ, ի հարկէ իմ կարո-

ղութեանս եւ ժամանակիս ներած չափով, երբ օժանդակութիւն

պէտք տեսնէք եւ հրամայէք ինձ, ինչպէս որ Ձեր Պաղտատ ժամա-

նումէն մինչեւ այսօր առաջնորդարանի մի շարք ներքին գործերը

տարած եմ՝ միշտ Ձեր Սրբազնութեան թելադրութեանց եւ ցուց-

մունքներու[ն] համապատասխան:

Յատկապէս կը խնդրեմ, Սրբազա՛ն Հայր, որ բարեհաճիք հա-

ղորդել զայս Ն[որին] Ս. Օծութեան` առ ի տեղեկութիւն:

Մատչելով ի համբոյր Սրբազնութեանդ Ս. աջոյն,

Մնամ որդիական ամենախորին ակնածանօք,

Ձեր ամենախոնարհ ծառան՝

Հրաժարեալ առաջն[որդական] փոխ[անորդ] եւ մութեվէլլի

ազգ[ային] վագ[ը]ֆ կալուածոց`

Վ. ա[ւագ] քահանայ Թաճիրեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 22-27, պատճեն, ձեռագիր:

127

N 52

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻ-

ԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Ե ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ՈՒԱՐ-

ԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻ ԿՈՂՄԻՑ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ-

ԹՅԱՆԵՎ ՎԱՀԱՆ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ

ՄԻ ՔԱՆԻ ՊԱՇՏՈՆՅԱՆԵՐԻ ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆԻ

ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

N 72 28 հունվարի 1930թ.

Բաղդադ

Նորին Սուրբ Օծութիւն Տ. Տ. Գէորգ Ե

Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

Կաթուղիկոսական ներկայացուցիչ Իրաքի հայոց Ռուբէն

եպիսկոպոսից

Ամենախոնարհ յայտարարութիւն

Վեհափա՛ռ տէր,

Անցեալ 1929 թուի 24 դեկտ[եմբերի] թ. 63 ամենախոնարհ յայ-

տարարութեամբ զեկուցել եմ Ձերդ Վեհափառութեան իմ ընդու-

նելութեան մասին Բաղդադի ժողովրդի կողմից: Սրանով պատիւ

ունեմ զեկուցանել նախարարների հետ իմ ունեցած տեսակցութեան

մասին:

Կոնդակները արաբերէն թարգմանելուց յետոյ, ունկնդրութիւն

խնդրեցի նախարարապետ Նաճի փաշա [էլ-]Սուվէյտիից, որին եւ

ներկայացայ տարւոյս յունուարի 2-ին եւ յանձնեցի Ձերդ Սրբութեան

1929թ. N 915 կոնդակը յանուն նախարարապետի:

Նորին Վսեմափայլութիւն տէր նախարարապետը խնդրեց ինձ

յայտնել Ձերդ Վեհափառութեան իր խորին յարգանքները եւ

մեծարանքը, այլ եւ աւելացրեց, որ «Իրաքի կառավարութիւնը միշտ

բարեհաճէ եղել դէպի հայ ժողովուրդը, մասնաւորապէս ես շատ

սիրելեմ հայ ժողովրդին եւ ոչ մի բան չի կարող իմ ունեցած սէրը

128

պոկել ինձնից»:

Իմ տեսակցութեան մանրամասնութիւնը նկարագրուած է N1

արձանագրութեան մէջ:

Երկու օրից յետոյ ստացայ նախարարական խորհրդի քարտու-

ղար Ապտուլ Քատիր բէյից այն գրութեան պատճէնը, որը ուղարկել

է դատական նախարարին եւ որի թարգմանութիւնը տեսնել N2

թերթի մէջ:

Յունուարի 13-ին ներկայացայ դատական նախարար Աբդիւլ

Ազիզ բէյ Գաս[ս]աբին, որի հետ ունեցածս տեսակցութիւնը նոյնպէս

կրումէր շատ սիրալիր բնոյթ, որը նկարագրուած է N 3 արձանա-

գրութեան մէջ:

Այնուհետեւ լուռ էր դատական նախարարը, միայն լսում էի

մասնաւոր կերպով, որ ոմանք առաջնորդարանից աշխատում են,

որ Իրաքի հպատակ չլինելս եւ սովետ երկրից գալս պատճառ

բռնելով՝ զանազան դանոսներով76 խանգարել իմ վաւերացումը:

Թաճիրեան քահանայի եւ Քաղաքական Ժողովի անդամների մի

երկուսի վրայ այս մասին ես ունեմ փաստեր եւ տուեալներ ձեռքիս

տակ:

Թաճիրեան քահանան յունուարի 24-ի երեկոյեան ներկայացաւ

ինձ եւ յայտնեց, որ դատական նախարարի քարտուղարը իրեն

կանչել է առ[աւօտեան] ժ[ամը] 10-ին: Ես նրան պատուիրեցի, որ

եթէ իմ մասին եւ ընդհանրապէս առաջնորդական գործերի մասին

խօսի, պիտի յայտնէք, որ «ես՝Թաճիրեան քահանաս երկու տարուց

ի վեր չեմ ճանաչւում կաթուղիկոսի կողմից որպէս առաջնորդական

տեղապահ, սակայն ստիպուած էի վարել փոխանորդութիւնը, որ-

պէսզի առաջնորդութիւնը թափուր չմնայ եւ գործերը կանգ չառնեն,

այժմս, քանի որ եկել է նշանակուած [ներկայացուցիչ] Ամենայն

Հայոց կաթուղիկոսի կողմից, ես այլեւս իրաւունք չունեմ որեւէ

պաշտօն ունենալ առաջնորդութեան մէջ:

Այլ եւ դու գրաւոր ընդմիշտ հրաժարական կտաս կառավարու-

թեանը մութեվելլիութեան պաշտօնից: Եթէ որեւէ թիւրիմացութիւն

129

ծագէ եւ դժուարութիւններ առաջ գան, ես միայն եւ միայն Ձեզ

կմեղադրեմ եւ փաստերով կզեկուցեմ Վեհափառ Հայրապետին»:

Այնուհետեւ կարդացի Գերագոյն [Հոգեւոր] Խորհրդի 1929 թուի

10 հոկտեմբերի թ. 911 ինձ ուղղած գրութեան 5-րդ կէտը իր կարգա-

լուծութեան անհրաժեշտութեան մասին: Նա գունատուեց եւ գնաց:

Այս խօսքերիս ներկայ էր նաեւ առժամեայ Քաղաքական Ժողովի

ատենապետ Աբգար Յովհաննէսեանը, որը գործակից է, կամ, աւելի

շուտ, դրդող է եւ ստիպող Թաճիրեան քահանային՝ բոլոր գործե-

րում:

Միւս առաւօտ Թաճիրեան քահանան եկաւ եւ պատմեց իր

տեսակցութիւնը: Ես պահանջեցի տալ ինձ մանրամասն գրաւոր,

որեւ յետոյ պատրաստեց եւ տուեց, որի պատճէնն է 4-րդ համարը:

Յունուարի 27-ին, իմ պահանջմամբ, յանձնեց ինձ նաեւ առաջ-

նորդական կնիքները: Ես Թաճիրեան քահանային յայտնեցի, որ

«Ձեր խօսակցութեան արձանագրութեան վերջին հրաժարականը

ինձ չպիտի տայիք, որովհետեւ հոգեւոր բարձր իշխանութեան

կողմից դուք չէք ճանաչւում, այլ պիտի տայիք Իրաքի կառա-

վարութեան հրաժարական գրաւոր եւ պնդէիք, որ Ձեզ այլեւս

չճանաչեն: Քանի որ մինչ օրս չէք արել, ուստի` վաղը եւեթ պիտի

գրաւոր հրաժարական տաք, իսկ պատճէնը` ինձ»:

Խոստացաւ եւ գնաց:

Մինչեւ օրս եղած դրութիւնը նկարագրելով, աւելորդ չեմ

համարում յիշել, որ Բաղդադում վայելում եմ ամբողջ ժողովրդի՝ թէ՛

տեղացիների եւ թէ՛ եկուորների համակրանքը եւ պատկառանքը,

մասնաւորապէս Սառա խանում Թադէոսեանի,77 որը մեծ դեր է խա-

ղում յօգուտ ինձ` իւր ունեցած բարձր դիրքով եւ լայն ծանօթու-

թեամբ:

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթուղիկոսական ներկայացուցիչ Իրաքի հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 13-16, բնագիր, ձեռագիր:

130

N 53

ՍԱՌԱ ԻՍԿԵՆԴԵՐՅԱՆ-ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵ-

ՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Ե ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑԻՆ՝ ՌՈՒ-

ԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՄԻՋՈՑՈՎ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ

ԿՈՆԴԱԿ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԱՌԹԻՎ

29 հունվարի 1930թ.

Բաղդադ

Նորին Վեհափառութիւն Տ. Տ. Գէորգ Ե.

ԿաթողիկոսինԱմենայն Հայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Զգացուած սրտով եւ ամենախորին յարգանքներով ստացայ

գերապատիւ Տէր Ռուբէն եպիսկոպոսի միջոցով Ձերդ Վեհափառու-

թեան օրհնառաք սրբատառ կոնդակը:

Խօսք չեմ գտնում յայտնելու իմ շնորհակալութիւնը, որ Ձերդ Ս.

Օծութիւնը արժանացրել է նուաստիս հայրապետական ուշադրու-

թեան:

Պարտք ունեմ հաւաստիացնելու, որ իմ ունեցած սէրը դէպի

Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը եւ հաւատս առ Հայաստանեայց Ս.

Եկեղեցին, որպէս իմ ծնողներից ժառանգած, ինչպէս կան, աւելի եւս

կամրանան թէ՛ իմ եւ թէ՛ իմ երեք զաւակների սրտում:

Ենթարկելով ինձ իմ զաւակների հետ Ձերդ Վեհափառութեան

հայրական աղօթքներին` մնամ ամենախոնարհ դուստր`

Սառա Դանիէլ Թադէոսեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 6, բնագիր, ձեռագիր:

131

N 54

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԵՎ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԱՏԵՆԱՊԵՏ

ԱԲԳԱՐ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆԻ՝ ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐ ՖԵՅՍԱԼ Ա-Ի

ԿՈՂՄԻՑ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅԱՆԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Արձանագրութիւն

Փետրուարի 18-ին, 1930թ., ցեր[եկուան] ժ[ամը] 12-ին Նորին

Արքայական Մեծութիւն Ֆէյսալ թագաւորին ներկայացաւ պալա-

տական ընդունարանում կաթուղիկոսական պատուիրակ Տ. Ռուբէն

եպիսկոպոսը, ընկերակցութեամբ առժ[ա]մ[եայ] Քաղաքական

Ժողովի ատենապետ պ[արոն] Աբգար Յովհաննէսեանի:

Ընդունելութեան ներկայ էին Իրաքի նախարարապետ Նաճի

փաշա [էլ-]Սուվէյտի եւ դատական նախարար Աբդուլ Ազիզ բէյ

Գաս[ս]աբ:

Ռուբէն եպիսկոպոսը ձեռին ունենալով Ամենայն Հայոց կա-

թուղիկոսի յանուն թագաւորի 1929թ. N 880 կոնդակը, պալատական

արարողապետի առաջնորդութեամբ մտնելով ընդունարան, ողջու-

նեց Ֆէյսալ թագաւորին, ասելով. «Ձերդ Արքայական Մեծութիւն,

Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսը որպէս ընտրեալ համայն ազգից եւ

գլուխ Հայ Եկեղեցու, նշանակելով ինձ Իրաքի թեմում իր ներկայա-

ցուցիչը, պատիւ ունեմ հաղորդելու Ձերդ Արքայական Մեծութեան

Տ. Տ. Գէորգ Ե Վեհափառ Կաթուղիկոսի ողջոյնները` յայտնելով

շնորհակալութիւն այն սիրալիր վերաբերմունքի համար, որ Ձերդ

Արքայական Մեծութիւնը ցոյց է տալիս հանդէպ հայ ժողովուրդը եւ

որ Ձերդ Արքայական Մեծութեան հովանու տակ ազատ ապրում եւ

զարգանում է որպէս հարազատ զաւակներ Իրաքեան պետութեան:

Այսու յայտնելով իմ յարգանքները, պատիւ ունեմ խոնարհաբար

յանձնելու Ձերդ Արքայական Մեծութեան Վեհափառ Տ. Տ. Գէորգ Ե

Կաթուղիկոսի կոնդակը», որ եւ յանձնեց թագաւորին:

132

Թագաւորը, ընդունելով կոնդակը, ասաց. «Ուրախ եմ Ձեզ

տեսնելով, շնորհակալ եմ Ձեր բերած այս կոնդակի համար եւ կը

յուսամ, որ Ձեր ազգային գործերը Ձեր եւ դատական նախարարիս

միջոցաւ լաւագոյն կերպով կը կարգադրուին իմ հայ ժողովրդի

բարօրութեան համար: Հաճեցէք իմ շնորհակալութիւնները հաղոր-

դել Նորին Վեհափառութիւն Տ. Գէորգ Կաթուղիկոսին»:

Որից յետոյ Ռուբէն եպիսկոպոսը հրաժեշտ տալով թագաւորին,

դատական նախարարի եւ պալատական արարողապետի ընկե-

րակցութեամբ դուրս եկաւ թագաւորի առանձնասենեակից եւ

պալատական դիւանատանը երկար խօսակցութիւն ունեցաւ դա-

տական նախարարի եւ պալատական դիւանապետի հետ:

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 33-34, պատճեն, ձեռագիր:

N 55

ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐ ԱԲԴՈՒԼ ԱԶԻԶ

ԿԱՍՍԱԲԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՑ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԵՎ ԱԶԳԱ-

ՊԱՏԿԱՆ ԿԱԼՎԱԾՆԵՐԻ ՄՈՒԹԵՎԵԼԼԻ ՆՐԱ ՆՇԱՆԱԿՄԱՆ

ՀՐՈՎԱՐՏԱԿԻ ՊԱՏՃԵՆԸ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

24 փետրվարի 1930թ.

Բաղդադ

Արդար[ադատ]ութեան նախարարութիւն

Համար 12/3/19Ա.

Առ գերապատիւ Ռուբէն եպիսկոպոս

133

Ներփակ կը ղրկեմ Ձեզ[ի] պատճէնը թիւ 43 թագաւորական

իրադէին, որով կը կարգէ Ձեզ առժամեայ առաջնորդ Իրաքի հայ

հասարակութեան եւ մութեվէլլի իւրեանց ազգապատկան կալուա-

ծոց (էվգաֆներուն):

Ապտուլ Ազիզ Գաս[ս]ապ

Արդար[ադատ]ութեան նախարար

Օրինակ մը`

Բաղդադի նախնական դատարանի նախագահին

Կալուածական Ընդհ[անուր] Տեսչութեան (Թափույի)

Բաղդադի մութասարիֆութեան (կառավարչութեան)

Մայրաքաղաքի քաղաքապետութեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 31, թարգմանութիւն արաբերենից,

ձեռագիր:

N 56

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻ-

ԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Ե ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐ ՖԵՅՍԱԼ

Ա-Ի ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ԱՐԺԱՆԱՆԱԼՈՒ ԵՎ ԻՐԵՆ ԻՐԱՔԻ

ԹԵՄԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՈՒ ԱԶԳԱՊԱՏԿԱՆ ԿԱԼ-

ՎԱԾՆԵՐԻ ՄՈՒԹԵՎԵԼԼԻ ՊԵՏԱԿԱՆՈՐԵՆ ՃԱՆԱՉԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

3 մարտի 1930թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. Օծութիւն Տ. Տ. Գէորգ Ե

Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

Կաթուղիկոսական պատուիրակ Ռուբէն եպիսկոպոսի

Ամենախոնարհ յայտարարութիւն

134

Վեհափա՛ռ տէր,

Անցեալ 28 յունուարի [19]30թ. N 72 ամենախոնարհ յայտարա-

րութեամբս զեկուցել եմ իմ՝ Իրաքի կառավարութեան նախարա-

րապետին եւ դատական նախարարին ներկայանալուս մասին եւ

ուղարկել եմ նրանց հետ ունեցած խօսակցութեանս արձանագրու-

թիւնները:

Սրանով պատիւ ունեմ խոնարհաբար յայտնելու, որ դատական

նախարարի կանխօրէն ինձ ուղարկած հրաւիրագրի համաձայն,

պատիւ ունեցայ փետրուարի 18-ին ցերեկուայ ժ[ամը] 12-ին ներկա-

յանալու Իրաքի Նորին Արքայական Մեծութիւն Ֆէյսալ թագաւորին,

եւ Ձերդ Վեհափառութեան կողմից ողջունեցի տէր թագաւորին եւ

հանդիսաւորութեամբ յանձնեցի Ձերդ Սրբութեան 1929 թուի N 880

կոնդակը:

Ուրախ եմ յայտնելու, որ նոյն ամսոյ 25-ին դատական նախա-

րարից ստացայ թագաւորական թ. 43 իրադէի պատճէնը, որով

հաստատւում եմ ժամանակաւորապէս որպէս առաջնորդ եւ կա-

լուածոց մութեվէլլի:

Ձերդ Վեհափառութեան ուղարկում եմ իմ տեսակցութեան

արձանագրութիւնը, թագաւորական իրադէի եւ դատական նախա-

րարի գրութեան թարգմանութիւնները:

Մատչելով ի համբոյր Ս. Աջոյն Ձերդ Վեհափառութեան,

Մնամ ամենախոնարհ որդի`

Ռուբէն Եպիսկոպոս

Կաթուղիկոսական պատուիրակ Իրաքի հայոց

եւ մութեվէլլի ազգային կալուածոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 29-30, բնագիր, ձեռագիր:

135

N 57

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄՈՒՄ ԽՌՈՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ ՎԵՐՋ ԴՆԵԼՈՒ ԵՎ

ԱԶԳԱՅԻՆ ՕՐԻՆԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԻՐԱ-

ՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՀՐԱՎԻՐԱԾ ՆԻՍՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

8 մարտի 1930թ.

Բաղդադ

Արձանագրութիւն

Ես՝ Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեան` ներկայացուցիչ պատուի-

րակ Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսի Իրաքում (տե՛ս կոնդակ կաթու-

ղիկոսի 1929թ. 10 հոկտեմբերի N 913) եւ մութեվէլլի ազգային վա-

գ[ը]ֆ կալուածոց Իրաքի հայոց (տե՛ս թագաւորական իրադէ 1930թ.

19 փետրուարի N 43), վերջ տալու համար Բաղդադում առաջ եկած

ազգային խռովութիւններին, հասարակական կեանքը նորմալ

վիճակում պահելու եւ օրինական ազգային մարմիններ ստեղծելու

համար հրաւիրեցի մինչ այժմ գոյութիւն ունեցող առժամեայ Քաղա-

քական Ժողովի նիստ, որտեղ յոտնկայս կարդալով վերոյիշեալ

հայրապետական կոնդակը եւ թագաւորական իրադէն, առաջար-

կեցի հրաժարական տալ ամբողջ կազմով` յանձին պ[արոնայք]

Աբգար Յովհաննէսեանի, Սարգիս Դաւթեանի, Մինաս Մինասեանի

եւ Հայկ Իսկենտէրեանի՝ ի նկատի առնելով, որ արդէն լրացել է

առժամեայ Քաղաքական Ժողովի երկամեայ շրջանը: Շնորհակա-

լութիւն յայտնելով իրենց գործունէութեան համար, յայտարարեցի,

որ պաշտօնագրութեամբ էլ կծանուցուի իրենց հրաժարականի

մասին:

Ստորագրություն՝ Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեան

(Կնիք առաջնորդի)

136

Քարտուղար ազգ[ային] առաջնորդարանի`

Սեղբոս Մ. Համբարձումեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 40, պատճեն, ձեռագիր:

N 58

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԵՎ ԾԽԱԿԱՆ ՈՒ ԹԵՄԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑՆԵՐԻ ԾՐԱԳԻՐԸ ՈՒՂԱՐ-

ԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 54 15 մարտի 1930թ.

Բաղդադ

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հ[ոգեւոր] Խորհրդին

Իրաքի դատական նախարարի հետ ունեցածս խօսակցութեան

ժամանակ իմացայ, որ Իրաքի կառավարութիւնը մօտ ժամանակ-

ներում մշակելու է ազգային փոքրամասնութեանց համար նոր

կանոնադրութիւն՝ կառավարելու համար իրենց ներքին եկեղեցա-

կան տնտեսական գործերը: Այդ փոքրամասնութեանց մէջ պիտի

մտնէ նաեւ հայ գաղութը, որը կառավարւում է մինչ այժմս տաճ-

կահայ սահմանադրութեամբ,78 որը այժմեան կեանքի պահանջների

համար արդէն հնացած է եւ ունի շատ աւելորդ մասեր, մանաւանդ

Իրաքի թեմի նման փոքր թեմի համար:

Դատական նախարարին ես յայտնեցի, որ Ամենայն Հայոց

կաթուղիկոսը ունի վաւերացրած նոր կանոնադրութիւն, որ արդէն

գործադրութեան մէջ է Ամերիկայում եւ այլուր, որը համապատաս-

խանում է մեր դարաւոր Եկեղեցու ոգուն եւ վարչական կազմին:

137

Ամենայն հաւանականութեամբ նորէն պիտի տեսնուեմ դատա-

կան նախարարի հետ եւ բանակցութիւն վարեմ մեր եկեղեցական

վարչական խնդիրների մասին, ուստի խնդրում եմ շտապ կերպով

ուղարկել ինձ վերջին հաստատուած կանոնադրութիւնը, որ

ուղարկուել է Ամերիկա:

Անկախ սրանից, խնդրում եմ միաժամանակ ուղարկել նաեւ մի

օրինակ ծխական եւ թեմական դպրոցների ծրագրից՝ ի նկատ

առնելու համար տեղական դպրոցի ծրագիր կազմելու առթիւ:

Կաթուղիկոսական պատուիրակ Իրաքի հայոց`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Քարտուղար`

Սեղբոս Մ. Համբարձումեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 35, բնագիր, ձեռագիր:

N 59

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻ-

ԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Ե ՍՈՒՐԵՆՅԱՆՑԻՆ՝ ՆՈՐԱԿԱԶՄ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ

ԺՈՂՈՎԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻՆ ԻՐԵՆՑ ՊԱՇՏՈՆՆԵՐՈՒՄ ՀԱՍՏԱՏԵ-

ԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 53 15 մարտի 1930թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. Օծութիւն Տ. Տ. Գէորգ Ե.

Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

Ամենախոնարհ յայտարարութիւն

138

Վեհափա՛ռ տէր,

Թագաւորական իրադէն ստանալուց յետոյ բարւոք համարեցի

լուծել նախկին Քաղաքական Ժողովը եւ կազմել նոր Քաղաքական

Ժողով, ուստի տարւոյս մարտի 8-ին հրաւիրեցի նախկին Քաղա-

քական Ժողովի նիստ, եւ կարդալով յոտնկայս Ձերդ Վեհափառու-

թեան՝ նուաստիս շնորհած 1929 թուի 10 հոկտեմբերի N913

կոնդակը եւ 19 փետրուարի N 43 թագաւորական իրադէն, բացա-

տրեցի իրերի կացութիւնը, նաեւ կարդալով իմ կազմած 8 մարտի

արձանագրութիւնը՝ առաջարկեցի հրաժարական տալ:

Ուրախ եմ յայտնելու, որ մի քանի օրուան ընթացքում ստացայ

նոցա գրաւոր հրաժարականները: Մինչեւ այդ, ես վաղուց բանակ-

ցութեան եւ խորհրդակցութեան մէջ էի բազմաթիւ հայ ազգայինների

հետ եւ 13-ին մարտի կազմեցի նոր արձանագրութիւն, նշանակելով

նոր Քաղաքական Ժողով – սոցա մէջ ամփոփելով եւ Տնտեսական եւ

Ուսումնական Ժողովների պարտականութիւնները – բաղկացած

վեց անձից, որոնցից երեքը՝ տեղացիներից, իսկ երեքը՝ եկուոր-

ներից, իմ նախագահութեամբ. ընդամէնը [եօթ] անդամ:

Սոքա են՝պ[արոնայք] Մեսրոպ Թադէոսեան (պետական բարձր

պաշտօնեայ), Սարգիս Դաւթեան (նախկին Քաղաքականի անդամ),

Նշան Յակոբեան (ճարտարապետ), բժիշկ Յակոբ Չոբանեան (պե-

տական բժիշկ-պաշտօնեայ), բժ[իշկ] Գարեգին Սահակեան (ատամ-

նաբոյժ) եւ Տիրան Գանթարճեան (վաճառական):

Մարտի 14-ին իմ նախագահութեամբ հրաւիրեցի առաջին

նիստը եւ յոտնկայս կարդալով հայրապետական կոնդակը եւ

թագաւորական իրադէն, կազմեցի դիւան, որտեղ միաձայնութեամբ

ընդունուեց ժողովների ատենապետ` պ[արոն] Մեսրոպ Թադէո-

սեան, ատենադպիր` պ[արոն] բժ[իշկ] Յակոբ Չոբանեան եւ գանձա-

պահ՝ պ[արոն] Նշան Յակոբեան:

Այս մասին ամենախոնարհաբար զեկուցանելով Ձերդ Ս.

Օծութեան, խնդրում եմ հայրապետական կոնդակով հաստատել

վերոյիշեալ անձանց իրենց պաշտօնի մէջ:

139

Մատչելով ի համբոյր Ս. Աջոյն Ձերդ Վեհափառութեան,

Մնամ ամենախոնարհ որդի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթուղիկոսական պատուիրակ Իրաքի հայոց

եւ մութեվէլլի ազգ[ային] վագ[ը]ֆ կալուածոց

Յ. Գ. Գրութեանս կցուած են երկու արձանագրութեանց պատ-

ճէնները, Ֆէյսալ թագաւորին ներկայացրած հայրապետական

կոնդակի լուսանկարը եւ նոյն կոնդակի արաբերեն թարգմանու-

թիւնը «Բաղդադ թայմզ»ում տպած:

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 37-38, բնագիր, ձեռագիր:

N 60

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽ-

ԿԻՆ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔՈՒՄ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱ-

ՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՆՈՐԱԿԱԶՄ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ

ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅԱՆԸ ԾԱՆՈԹԱՆԱԼՈՒ ԵՎ ԻՐ ԳՈՐԾՈՂՈՒ-

ԹՅՈՒՆԵՐԻ ՈՒՂՂՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՄԵԿ ՇԱԲԱԹ ԺԱՄԱՆԱԿ

ՏՐԱՄԱԴՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

16 մարտի 1930թ.

Իրաք

Առ Ռուբէն եպս. Մանասեան

Կաթ[ողիկոսական] պատ[ուիրակ] Իրաքի թեմի

Մօտաւորապէս երեք ամիս է, որ տեղս ժամանած էք ու Ձեր

գործին ձեռնարկած: Լսելով տեղւոյս զանազան խմբակցութեանց

140

արտայայտութիւնները ու բացատրութիւնները ընտրական խնդրոյ

շուրջ, բաւականաչափ լուսաբանուեցաք: Բայց կը ցաւինք ըսելու, որ

թուէս երկու օր առաջ հրաւիրած էք Քաղաքական Ժողովին մաս-

նակցելու համար մի քանի անհատներ, որոնք իրենց կուսակցական

հանգամանքով պէտք չէր, որ հրաւիրէիք Քաղաքական Ժողովին

մասնակցելու, քանի այդ կուսակցութիւնները իրենց ձախաւեր

քաղաքականութեամբ մէկ միլիոնէ աւելի զոհերու պատճառ դար-

ձան ու ներկայիս ալ կ’ուզեն ազգային իշխանութեանց ղեկը ձեռք

առնելով՝ քաղաքական ամբիոնի բեմ դարձնել. այս բոլորը կու գան

փաստելու կաթ[ողիկոսական] կոնդակները՝ ուղղուած բոլոր

արտասահմանի թեմերուն:

Ձեր Էջմիածին գտնուած ժամանակ էր, որ Ձեր իսկ ձեռքով սոյն

կոնդակը խմբագրուած ըլլալը քանիցս խոստովանեցաք:

Բայց կը ցաւինք ըսելու, որ Ձեր անհեռատես ընթացքը ներկայիս

ցոյց կու տայ ինչ նկարագիրի տէր ըլլալնիդ, որով կը հասկցուի, թէ

վճռած էք գործել հակառակ կաթ[ողիկոսական] կոնդակին:

Ա.- Իսկ եթէ գաղտնի խոստումներու փոխարէն որոշած էք

գործել հակառակ կաթ[ողիկոսական] կոնդակի, այն ժամանակ

պարտք կը զգանք, ազգային շահերու տեսակէտով, տեղս ժամանած

օրէդ սկսեալ Ձեր բազմակողմանի գործունէութիւնը եւ ընթացքը

յօդուածներով հրապարակել հայ մամուլի սիւնակներուն մէջ:

Բ.- Քաղաքական Ժողովի մի անդամը, որ հրաւիրած էք,

հետաքրքրուած չէք նրա անցեալով, ուստի կը խնդրենք, որ բարի

ըլլաք հետաքրքրուելու նրա անցեալով եւ հարց տալ ու հասկնալ, թէ

Գոնիայի 79 մօտ գտնուող գաւառի եկեղեցիին ոսկեղէն անօթները,

զարդերը ու խալ[ին]երը80 ինչպէս կուլ տուած է:

Կ’երեւի անգիտակցաբար սոյն անհատը հրաւիրած էք Քաղա-

քական Ժողովին, իսկ եթէ գիտակցաբար է, ուստի մանելիք մանած-

ները պատրաստելու վրայ էք ապագայի համար:

Գ.- Ձեր ջանքերով ու խումբ մը բախտախնդիրներու մասնակ-

ցութեամբ հիմնուած Իրաքի Հայ Կարօտելոց Խնամատարութիւնը

141

[ուրիշ բան չէ] եթէ ոչ դիմակաւոր Դաշնակցութեան Կարմիր Խաչը,

որուն նպատակն է աղբիւրներ գտնել դրամներ հաւաքելու իրենց

«խոյպունական» քաղաքականութեան համար:81

Դ.- Մեր եկեղեցին հիմնուելէն մինչեւ այսօր ունեցած չէ երկսեռ

երգչախումբ մը, կ’երեւի երկսեռ երգեցողութիւնը ձեզ[ի] հաճոյք կը

բերէ:

Մեր ներկայ գրութիւնը նկատի առնելով, կը յուսանք, որ մինչեւ

ամսոյս 23-ը կը ջանաք ձեր աններելի ընթացքը ուղղել եւ գործել

կաթ[ողիկոսական] կոնդակի համեմատ, հակառակ պարագային՝

որոշած ենք ամէն գնով պայքարել հրապարակաւ՝ հայ մամուլի

ազատ սիւնակներով:

Յուսալով տեսնել ձեր մօտալուտ զգաստացած վիճակը,

16-3-30

Խմբակ

Որոշուած է մինչեւ ամսոյս 24-ը սպասել Ձեր բռնելիք ընթացքը,

իսկ եթէ չուղղէք Ձեր ընթացքը, այն ժամանակ սոյն նամակին

պատճէնը ուղարկելու ենք Նորին Ս[ուրբ] Օ[ծութիւն]կաթողի-

կոսին` առ ի գիտութիւն:

Պատճէնը ուղարկուած

Տիկ[ին] Ս. Թադէոսեանի

Տիկ[ին]Ռ. Թադէոսեանի

Տիար Ոսկան պէկ Մարտիկեանի

Տիար Վ. Թօփալեանի

Տիար Տ. Էքմեքճեանի

Տիար Թ. Մեյմուրեանի

Տիար Ա. Օհաննէսեանի

ՏիարՎ. Մարուքեանի

Տիար Հ. Իսկենտէրեանի

Տիար Մ. Մինասեանի

Տիար Գ. Թիւրապեանի

142

Տիար Ա. Կիտուրի

Տիար Ս. Ղարիպեանի82

Պատճէն` Ն[որին] Ս. Օ[ծութիւն] կաթուղիկոսին եւ Գերագոյն

[Հոգեւոր] Խորհուրդին

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 46-47, պատճեն, ձեռագիր:

N 61

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ԱՆԴԱՄ ԽՈ-

ՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱ-

ՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐ ՖԵՅՍԱԼ Ա-Ի ՀՐՈՎԱՐ-

ՏԱԿՈՎ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱՎՈՐ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԵՎ ԱԶԳԱ-

ՅԻՆԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԿԱԼՎԱԾՆԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՉԻ ՊԱՇՏՈՆՈՒՄ

ՀԱՍՏԱՏՎԵԼՈՒ ԱՌԹԻՎ

Թ. 305 3 ապրիլի 1930թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի թեմի հայրապետական պատուիրակ

գերապատիւ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը գոհ է եւ ուրախ, որ Դուք

ներկայացել էք Իրաքի թագաւորին եւ յաջողուել է Ձեզ հաստատուել

թագաւորական իրադէով ժամանակաւոր առաջնորդ թեմի եւ

ազգային-եկեղեցական կալուածների կառավարիչ:

Խորհուրդս վստահ է, որ այդ յաջողութիւնից յետոյ առաւել եւս

հեռատեսութեամբ եւ խոհականութեամբ կը շարունակէք Ձեր

գործունէութիւնը՝ գլուխ հանելու եւ յաջողութեամբ պսակելու թեմի

ներքին բարեկարգութիւնը:

Անդամ Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի`

Խորէն արքեպիսկոպոս83

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 36, թողոն, մեքենագիր:

143

N 62

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹԵԱՆ ՆԱԽԱ-

ՐԱՐԻՆ՝ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՇՈՒՏԱՓՈՒՅԹ ՁԵՎԱ-

ՎՈՐՄԱՆԸ ԱՋԱԿՑԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

Թ. 170 26 հունիսի 1930թ.

Բաղդադ

Նորին Վսեմափայլութիւն Իրաքի

դատական յարգելի նախարարին

Ձերդ Վսեմափայլութեան ցանկութեամբ, մայիս ամսի 26-ին

բախտ ունեցայ տեսակցելու Ձեր օգնականի հետ եւ խօսելու հայ

ազգի եկեղեցական գործերի մասին, որտեղ պարզաբանելով օրինա-

կան մարմինների շուտ հրապարակ գալու անհրաժեշտութիւնը

ընտրութիւնների միջոցով, ցանկութիւն յայտնեցի անմիջապէս

գործի անցնել, սակայն յարգելի նախարարութեանդ օգնականը

յայտարարեց սպասել, մինչեւ մօտիկ օրերում կգրուի ինձ գրութիւն:

Ահա մի ամիս է իմ տեսակցութիւն[ից]ս, սակայն ինձ չգրուեց

յարգելի նախարարութեանդ գրութիւնը, այնինչ անհրաժեշտ է ըն-

տրութիւնների միջոցով շուտ օրինական մարմինների հրապարակ

գալը, որովհետեւ 1. դպրոցների ուսման մակարդակը առաւել եւս

բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է նոր բիւդջէ որոշել եւ

պատրաստուած բարձր կրթութեամբ տնօրէն եւ ուսուցիչներ հրա-

ւիրել առաջիկայ ուսումնական տարւոյ համար, համաձայն կանո-

նագրքի յօդ[ուած] 45-ի:

2. Նոր բիւդջէ կազմելու համար անհրաժեշտ է մատակարա-

րութեան գործի կանոնաւորումն, համաձայն կանոնագրքի յօ-

դ[ուած] 46-ի:

3. Ամենայն Հայոց ընդհանրական կաթուղիկոսի մահուան

պատճառով պէտք է նոր կաթուղիկոսի ընտրութիւն կատարուի

144

Երկրագնդի վրայ գտնուած բոլոր հայերի կողմից՝ իրենց պատ-

գամաւորների միջոցով: Իրաքի հայութիւնը եւս իր օրինաւոր ժո-

ղովի կողմից պէտք է ընտրէ մի պատգամաւոր, համաձայն կանո-

նագրքի յօդ[ուած] 61. Բ[-ի]:

4. Բաղդադի հայ ժողովուրդը արդէն սկսել է դժգոհութիւններ

արտայայտել իմ դէմ, որ ես եկել եմ օրինաւոր ժողովների ընտրու-

թիւններ կատարելու՝ համաձայն կաթուղիկոսական կոնդակի,

սակայն մինչ օրս ոչինչ չի կատարուել:

Ուստի,վսեմափա՛յլ տէր նախարար, հրաւիրելով Ձեր ուշադրու-

թիւնը այս անհրաժեշտ եւ անյետաձգելի խնդիրների վրայ, խնդրում

եմ կատարել պէտք եղած ձեւականութիւնները եւ աջակցել ինձ՝

շուտ հրապարակ բերելու օրինաւոր բոլոր մարմինները ընտրու-

թեանց միջոցով՝ համաձայն Հայոց Եկեղեցու կանոնագրքի, եւ այն

ուշադրութիւնը, որ Ձերդ Վսեմափայլութիւնը տուաւ հրեայ հասա-

րակութեան ընտրութիւններու գործին, արդէն դարձել է ամէն դա-

սակարգի գոհունակութեան եւ հիացման պատճառ:

Խնդրում եմ ընդունել իմ յարգանացս հաւաստիքը:

Առաջնորդ հայոց Իրաքի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 51 եւ 54, բնագիր, ձեռագիր:

N 63

ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱ-

ՔԻ ԹԵՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԱՏԵՆԱՊԵՏ ԱԲԳԱՐՀՈՎՀԱՆ-

ՆԻՍՅԱՆԻՆ՝ ԹԵՄԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԸՆՏՐՈՒ-

ԹՅԱՆՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

5 հուլիսի 1930թ.

Բաղդադ

145

Առ մեծայարգ տիար Աբգար,

Ատենապետ հայ հասարակութեան Քաղաք[ական] Ժողովոյ,

Աստ

Ստացած ենք Ձեր 16 յունիս 1930 թուակիր աղերսագիրը, եւ ի

պատասխանի կը յայտնենք, թէ արդէն մեր N 9/3/19 Ա. եւ 1 յուլիս

1930 թուակիր նամակով հաղորդած ենք Ձեր ազգի առժամեայ

առաջնորդին այն միջոցները, զորս պէտք է որ առնէ՝ մինչեւ այն

ժամանակը, երբ պիտի կարենանք լուծել խնդիրը:

Ուրեմն կը խնդրենք, որ դիմէք առաջնորդին, որպէսզի իմացնէ

Ձեզի մեր յիշեալ նամակին մէջ բացատրուած միջոցները եւ իրեն

հետ համաձայնութեան գանք մինչեւ այն ժամանակը, երբ Ձեզի կը

հասնի ուրիշ հրահանգ այս նախարարութենէն:

Նախարար դատական գործերու

Պատճէն առ

Մինաս էֆ[ենտի՝] ատենադպիր Քաղաք[ական] Ժողովոյ

Առժամեայ առաջնորդ հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 70, պատճեն, ձեռագիր:

N 64

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵ-

ՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԱԶԳԱՅԻՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԸՆ-

ՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑՈՒՄ ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱ-

ՐԻ ԴԻՐՔՈՐՈՇՄԱՆ ԵՎ ԴՐԱ ԴԵՄ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐ ԿՈՄԻ-

ՍԱՐԻՆ ՈՒ ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ ԲՈՂՈՔԵԼՈՒ ԻՐ ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

146

6 հուլիսի 1930թ.

Բաղդադ

Սիրելի՛ եւ ամենայարգելի՛ Խորէն Սրբազան,

Մինչ օրս խաղաղ վիճակ էր ինձ համար, հանգիստ գործերս

տանում էի դատական նախարարին տեսնելուց յետոյ, որը խոստա-

ցաւ ինձ մի գրութիւն ուղարկել, որ ես զեկուցում տամ իրեն գրաւոր:

Մի ամիս անցաւ, գրութիւն չուղարկեց, ես էլ յիշեցրի նրան՝ ակնար-

կելով մի քանի կարեւոր կէտեր: Իսկոյն պատասխան ստացայ, թէ

ես ապօրէն քայլ եմ արել, պիտի նորէն հրաւիրեմ նախկին

Քաղաքական Ժողովը՝ ցրելով նորը, որ ես փոփոխութիւններ անելու

իրաւունք չունեմ, որ ես լոկ հոգեւոր գործերով պիտի զբաղիմ, միւս

բոլոր անելիքս կառավարութեան իրաւունքնէ, եւ ուլտիմատում

[տուեց]: Այս թուղթը մեծ յուզմունք է առաջ բերել ժողովրդի մէջ,

որովհետեւ բոլորովին կրճատւում է առաջնորդի իրաւունքը եւ

Աբգար Յովհաննէսեանի խաթեր համար նրան նորէն ուզում է բերել

մէջտեղ, որ ես չկարողանամ ընտրութեան եւ ընդհանրապէս լայն

գործունէութեան եւ իրաւունքների մասին մտածել, այսինքն որ

դառնամ մի տէր Վահան,84 որ պարեմ իրենց զուռնով: Այս առթիւ`

վաղը 40 հոգուց լայն ժողով եմ հրաւիրել զանազան խաւերից, մեծ

մասը բաղդադցիք, յատկապէս լսելու նրանց կարծիքը, որից յետոյ

պիտի գրեմ լայն պատասխան՝ պաշտպանելով Հայոց Եկեղեցու

դարաւոր իրաւունքները եւ առաջնորդի` մասնաւորապէս իմ իրա-

ւունքները որպէս կաթ[ողիկոսական] պատուիրակ՝ հիմնուելով

սահմանադրութեան յօդուածների վրա: Ամբողջ գաղթականութիւնը

եւ բաղդադցիների մեծ մասը ինձ հետ են. այս վերջիններից ես

կասկածում եմ, որովհետեւ նման են անկամք եւ ինքնասիրութիւնից

զուրկ բոզի: Ես աւելի շուտ հեռանալու խնդիր կդնեմ, քան

կհամաձայնեմ կառավարութեան ապօրէն առաջարկին: Հեռանա-

լուս մասին չեն ուզում լսել մինչեւ անգամ իմ հակառակորդները,

147

[քանի]որ իմ հեռանալով աւելի գէշ կլինի, քան այժմս է: Բոլորն էլ

գտնում են, որ իմ ներկայութիւնը անհրաժեշտ է:

Գրել եմ քառաձայն խումբի մասին, որ ամէն կիրակի եկեղեցում

երգում է ֆիլհարմոնիայի հետ: Սա իմ շնորհիւ գլուխ եկաւ:

Անցեալ կիրակի, 29-ին յունիսի, շատ փառաւոր կատարեցի

Սառա խանումի հօր մահուան տարեդարձը, որի ազդը եւ ծրագիրը

ուղարկում եմ ի տեղեկութիւն, որոնց նմանը նախկին տարիներում

չեն եղած: Այս բաները շատ խորը տպաւորութիւն են թողել, մանա-

ւանդ անցեալ երեքշաբթի, 1-ին յուլիսի, կազմակերպեցի քառաձայն

խմբի եւ տեղական դաշնակահարների եւ բանջոյի ու սոլիստների

մի կոնցերտ եկեղեցու բակում, բացօդեայ, որից շատ գոհ մնացին

ամբողջ քաղաքացիք: Մինչեւ իսկ օտարներ էին եկել: Այս պատ-

ճառներով ինձ չեն թողնում որ հեռանամ, սակայն ուզում են ստոր

միջոցով, կառավարութեան խստութեամբ ինձ իրաւազուրկ անել:

Ես թոյլ չեմ տայ եւ պիտի բողոքեմ դատական նախարարի դէմ

մինչեւ անգլիական կոմիսարին եւ թագաւորին՝ պաշտպանելով իմ

առաջնորդական իրաւունքները եւ Եկեղեցու շահերը:

Պաշտօնագրութեանց թարգմանութիւնները կուղարկեմ միւս

անգամ: Չեմ ընկճւում եւ քաջաբար պիտի կռուեմ:

Բարեւներով`

Ձեր խ[ոնարհ] Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 50 եւ շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

N 65

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ Ս. ԷՋՄԻԱԾԻՆ՝ ԻՐ ՆԿԱՏՄԱՄԲ

ԻՐԱՔԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՃՆՇՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

148

16 հուլիսի 1930թ.

Բաղդադ

Pravitelstvo trebuet vostonovit stari Kaghakakan.Dumayu ili priniat

ili protestovat. Vilhat telegrafirouyte.Rouben Episkop85

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 48, հեռագրական բլանկ:

N 66

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ

ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ԻՐ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ

ՆԱԽԱՐԱՐԻ ԱՊՕՐԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ՎԱՐՉԱՊԵՏԻՆ,

ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ ԿԱՄ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐ ԿՈՄԻՍԱՐԻՆ

ԴԻՄԵԼՈՒ ԻՐ ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

Թ.226 16 հուլիսի 1930թ.

Բաղդադ

Ս. Էջմիածնի Գեր[ագոյն] Հ[ոգեւոր] Խորհրդին

Անցեալ շաբաթ ամենապատիւ Տ. Խորէն արքեպիսկոպոսի հաս-

ցէով ուղարկեցի դատական նախարարի 1 յուլիս խիստ գրութեան

թարգմանութիւնը, որով ինձ յայտնում է, որ ես միայն կրօնական

գործերով պիտի զբաղուեմ, շատ իրաւունքներ չունեմ, այլ եւ

նախկին Քաղաքական[Ժողով]ը պիտի հրաւիրեմ:

Ես սա համարեցի հակաօրինական եւ բռնաբարում մեր ներքին

ինքնավարութեան, բողոքագիր ուղարկեցի այսօր, որի պատճէնը

թարգմանութեամբ ուղարկում եմ պատկառելի Գերագոյն [Հոգեւոր]

Խորհրդիդ:

149

Դատական նախարարի 1 յուլիս[ի] գրութիւնը կտեսնէք, թէ որ-

քան խիստ է եւ որքան երեխայամիտ: Սա այն նախկին նախարարը

չէ, որ ինձ ուղեկցեց թագաւորին ներկայացնելով: Այն կաբինէն 86

ընկաւ, այժմս նոր մարդիք են: 87 Դատական նախարարն էլ մի

երիտասարդ փաստաբան է` 10 ռուփիով դատ պաշտպանող,

Աբգար Յովհաննէսեանի հետ սրճարանի եւ գիշերային կանաչ

սեղանի88 ընկերներից է, որոնց եւ թելադրութեամբ գրւում են անմիտ

թղթեր, եւ չզարմանաք, որ այստեղ այսպէս է, որի պատասխանով,

կտեսնէք, ստիպուած եմ դատական նախարարին օրէնք ցոյց տալ եւ

օրինապահութիւն սովորեցնել:

Իմ իրաւունքների պաշտպանութեան համար ստիպուած եմ

դիմելու նախարարապետին, եթէ սա էլ չպարզեց խնդիրը՝ ապա

թագաւորին եւ անգլիական բարձր կոմիսարին:

Եղբայրական սիրով ողջունիւ,

Աղօթակից` Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթուղ[իկոսական] պատուիրակ Իրաքի հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 58-59, բնագիր, ձեռագիր:

N 67

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԴԱՏԱԿԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ՝ ԻՐ

ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆԱՓԱԿՈՒՄԸ

ՕՐԵՆՍԴՐՈՐԵՆ ՀԻՄՆԱՎՈՐԵԼՈՒ ՊԱՀԱՆՋՈՎ

N 229 16 հուլիսի 1930թ.

Բաղդադ

Նորին ՎսեմութիւնԻրաքի դատական յարգելի նախարարին

150

Ձերդ Վսեմութիւն,

Պատիւն ունեցայ ստանալու Ձերդ Վսեմութեան 1 յուլիս 1930 եւ

N 9-3-19ա գրութիւնը, որի մի քանի կէտերի մասին պէտք է որ

յարգելի նախարարիդ ուշադրութիւնը հրաւիրեմ:

Ես իմ 26 յուլիս N 170 գրութեամբս խնդրել եմ այն անհրաժեշտ

խնդիրների մասին, որոնց տէրը ինքը հայ ժողովուրդն է իր

ներկայացուցիչների միջոցով, համաձայն Սահմանադրութեան:

Այս Սահմանադրութիւնով ղեկավարւում է հայ ժողովուրդը

1862 թուից89 ամբողջ Երկրագնդում, որը ընդունուած է նաեւ Իրաքի

բարեխնամ կառավարութեան կողմից որպէս նախապատերազ-

մական օրէնք, որտեղ պարզ ու որոշ ճշտուած են թէ՛ առաջնորդի,

թէ՛ ժողովրդի իրաւասութիւնը եւ թէ՛ կառավարութեան վերաբեր-

մունքը:

Ձերդ Վսեմութիւնը իր 1 յուլիս գրութեամբ յայտնում է, որ ես

ազգային կազմակերպութիւնները փոփոխութեան ենթարկելու

որեւէ իշխանութիւն չունեմ: Ուրախ կլինէի լսել Ձերդ Վսեմութիւնից

ա՛յն օրէնքը, որի հիման վրայ գրում է Ձերդ Վսեմութիւնը. ո՞ր

օրէնքով եւ ո՞ր ժամանակից է փոփոխութիւն մտել Հայոց Եկեղեցու

ներքին կրօնական օրէնքի մէջ:

Իմ իրաւասութիւնս պարզ որոշուած է կաթուղիկոսական N 880

կոնդակի մէջ, որը բախտ ունեցայ ներկայացնելու Նորին Արքայա-

կան Մեծութեան եւ ստացայ թագաւորական իրադէ` հասկանալի

այն իրաւունքներով, թէկուզ ժամանակաւոր, որ ընդգծուած են

Սահմանադրութեան մէջ: Այլեւս ես որպէս ներկայացուցիչ լիազօր

Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսի` ներկայացնում եմ ինքը կաթուղի-

կոսը, որ տէր է եւ գլուխ հայոց եկեղեցական բոլոր գործերի: Այս

ընդունուած է Երկրագնդի բոլոր լուսամիտ երկրներում, որտեղ կայ

հայ ժողովուրդ, ինչպիսին է Եւրոպայում, Եգիպտոսում, Սուրիա-

յում, Պաղեստինում, Պարսկաստանում, Ամերիկայում, Հնդկաստա-

նում եւ ուրիշ տեղեր, որտեղ Հայ Եկեղեցու ներքին գործերը տնօրի-

151

նում է ինքը ժողովուրդը՝ առաջնորդի նախագահութեամբ, չի

խառնւում տեղական կառավարութիւնը համաձայն Սահմանա-

դրութեան, ինչպէս էր նաեւ Իրաքում: Սակայն ի՞նչ հիման վրայ է

Ձերդ Վսեմութիւնը Հայոց Եկեղեցու օրէնքը փոխում որպէս ազ-

գային փոքրամասնութեան ներքին օրէնք եւ առաջնորդի ու ժողո-

վրդի ներքին գործերը իր վրայ վերցնում, ինչպէս որ յայտնում է

Ձերդ Վսեմութիւնը, թէ «Այն բաները, որ կուզէք կատարել, միմիայն

կառավարութեան իրաւասութեան մէջ կգտնուին», որ նշանակում

է՝հայոց ժողովրդական ընտրութիւնները, դպրոցների եւ կալուած-

ների կառավարելը, կաթուղիկոսական պատգամաւոր ընտրելը,

ինչպէս ես ակնարկել եմ իմ 26 յունիս N 170 գրութեանս մէջ, բոլորը

կառավարութեան իրաւասութեան կպատկանեն եւ ոչ հայ

ժողովրդի[ն] եւ նրա առաջնորդի[ն]: Այս մասին կուզէի լսել յարգելի

դատական նախարարութիւնիցդ պետական օրէնքը եւ յօդուածները:

Ես 7 մայիս N102 գրութեամբս բացատրել եմ Ձերդ Վսեմութեան

նախկին Քաղաքական Ժողովի ապօրէն լինելը եւ հէնց նրա անդամ-

ների ինձ գրաւոր հրաժարական տալու մասին, որ եւ օրինական

ձեւով հրաւիրել եմ նոր Քաղաքական Ժողով, որի երկու անդամները

հին Քաղաքական Ժողովի անդամներն են:

Ուրախ կլինէի, որ Ձերդ Վսեմութիւնը, որպէս դատական նա-

խարար եւ օրէնքի պաշտպան, ինձ ցոյց տար, թէ ո՞ր օրէնքի հիման

վերայ, երբ մէկը գրաւոր հրաժարական է ներկայացնում իր առաջ-

նորդին, եւ առաջնորդը հիմնուելով այս հրաժարականի վրայ կազ-

մում է իր օրինաւոր ժողովը եւ վարում ընթացիկ գործերը, կառա-

վարութիւնը միջամտում է եւ հրամայում, որ չեղեալ համարուի

նրանց գրաւոր հրաժարականը:

Երախտապարտ պիտի զգամ Ձերդ Վսեմութեան, որ ինձ ցոյց

կտաք այդ օրէնքները, իսկ ես որպէս ծառայ Աստուծոյ եւ հաւա-

տարիմ պետութեան օրէնքների, միշտ եղել եմ եւ կմնամ պաշտպան

իրաւունքի եւ օրինաց:

152

Նաեւ պիտի ուզէի Ձերդ Վսեմութեան ուշադրութիւնը գրաւել

Իրաքի սահմանադրութեան օրէնքի 116-րդ յօդուածի[վրայ], որի մէջ

կըսուի, որ այն բոլոր օսմանեան օրէնքները, որոնք կը գործա-

դրուէին Իրաքի մէջ՝ անգլիացիներու գրաւումէն առաջ, պիտի մնան

գործադրելի շարունակաբար: Ուրեմն, ինչպէս յայտնեցի Ձերդ

Վսեմութեան նախկին գրութիւնովս, ինչ որ արել եմ եւ պիտի անեմ,

կհամապատասխանեն կատարելապէս 1862-ի հայ Սահմանադրա-

կան եւ Իրաքի ներկայ օրէնքների տրամադրութեան:

Ինչպէս յայտնի է Ձերդ Վսեմութեան, ընդհանուր օրէնսգիտա-

կան տեսութեան համաձայն, որը ընդունուած է բոլոր օրէնսգէտ-

ներու կողմանէ, օրէնքները կմնան գործադրելի մինչեւ որ բարեփո-

խուին ուրիշ օրէնքով:

Խնդրում եմ ընդունել իմ յարգանացս հաւաստիքը:

Առաջնորդ հայոց Իրաքի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 60-62-ի շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

N 68

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ՀԵՌԱԳԻՐԸ

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻՆ՝ ԻՐ ՊԱՇՏՈՆԱՎԱՅՐՈՒՄ ՄՆԱԼՈՒ, ՏԱՐԱՁԱՅՆՈՒ-

ԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՓՈԽԱԴԱՐՁ ՀԱՄԱՁԱՅՆՈՒԹՅԱՄԲ ԼՈՒԾԵԼՈՒ ԵՎ

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՐԱԳԱՑՆԵԼՈՒ

ՄԱՍԻՆ

22 հուլիսի 1930թ.

Ս. Էջմիածին

153

Baghdad, Armenian Church, Bishop Rouben Manassian

Achkhatetzeq khag[h]ag[h]outiamb, pokhadartz hamadzaynoutiamb

loudzel. Hakarak depqoum, katarel pahandje. Mnatzeq aydteg[h].

Aragatznel entroutunnere.

Խորէնարքեպիսկոպոս

Բագրատ արքեպիսկոպոս90

Մատթեոս արքեպիսկոպոս91

Գէորգ արքեպիսկոպոս92

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 49, հեռագիր:

N 69

ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐ ՖԵՅՍԱԼ Ա-ԻՀՐԱՄԱՆԱԳԻՐԸՄՈՎՍԻՍԱԿԱՆ

ԵՎ ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐ-

ՉԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՊԵՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՈՆԱԹԵՐԹՈՒՄ ՀՐԱՏԱՐԱԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

22 հուլիսի 1930թ.

Բաղդադ

1930 տարւոյ թիւ 24 «մարսում»93

Հասարակութիւններու կանոններ հրատարակելու համար

Սահմանադրութեան 26-րդ յօդուածի երրորդ պարբերութիւնը

նկատի առնելէ յետոյ եւ Սահմանադրութեան 23-րդ բարեփոխեալ

յօդուածի տրամադրութեանց համաձայն, Նորին Վեհափառութիւն

Ֆէյսալ Ա թագաւորի` ինձ տուած իշխանութեամբ կը հրամայեմ

հետեւեալ «մարսում»ի հրատարակութիւնը Նորին Վեհափառու-

թեան կողմէ փոխանորդաբար:

Դատական նախարարի առաջարկութեամբ եւ նախարարաց

154

խորհրդի համաձայնութեամբ.

Յօդուած առաջին.- Հետեւեալ խնդիրներու շուրջ իրաքցի

մովսիսական94 եւ ուղղափառ հայ95 հասարակութեանց վերաբերեալ

կանոններու հրատարակութիւնը թոյլատրելի է:

ա.- Հասարակութեան ազգապետի յատկութիւնները (հանգա-

մանքները, պայմանները) եւ անոր կարգուելու ու արձակուելու

ձեւը:

բ.- Ժողովներու եւ յանձնաժողովներու քանի տեսակ ըլլալը,

անոնց անդամներու[ն] թիւը, ընտրութեան ձեւը եւ այն յատկութիւն-

ները, որ պէտք է ունենան այդ անդամները եւ զանոնք ընտրողները:

գ.- Ժողովներու եւ յանձնաժողովներու գումարման եւ իրենց

պաշտօնները կիրարկելու ձեւը:

դ.- Ժողովներու եւ յանձնաժողովներու լուծման եւ անոնց ան-

դամներու հրաժարման ձեւը:

ե.- Սոյն յօդուածին մէջ յիշատակուած խնդիրներու շուրջ եղած

վէճերու լուծման ձեւը:

Յօդուած երկրորդ.- Ներկայ «մարսում»ի հրատարակութեան

ժամանակ յիշեալ երկու հասարակութեանց համար ի զօրու եղող

կանոնները թոյլատրելի է բարեփոխել` առաջին յօդուածի

համաձայն հրատարակուած կանոններով:

Յօդուած երրորդ.- Սոյն «մարսում»ը գործադրելի է պետական

պաշտօնական թերթի մէջ հրատարակութեան թուականէն սկսեալ:

Յօդուած չորրորդ.- Սոյն «մարսում»ի գործադրութիւնը դատա-

կան նախարարին կը յանձնուի, պայմանաւ, որ անիկա ներկայացնէ

զայն Ազգային Ժողովին՝ յառաջիկայ նստաշրջանի ընթացքին:

Գրուած է Պաղտատ, 1930 տարւոյ յուլիս ամսոյ սոյն՝ տասն եւ

չորրորդ օրը եւ 1349 տարւոյ սաֆար ամսոյ տասն եւ ութերորդ օրը:

Ելեւմտական նախարար` Ալի Ճէուտէթ

Ներքին գործերու նախարար` Ճէմիլ էլ-Մէտֆաի

155

Փոխարքայ` Ալի96

Փոխնախարարապետ եւ արտաքին գործերու փոխնախարար եւ

պաշտպանութեան նախարար` Ճաֆէր էլ-Ասքերի

Դատական նախարար` Ճէմալ Բաբան

Հաղորդակցութեանց եւ [հանրօգուտ] գործերու նախարար`

Ճէմիլ էլ-Ռաուի

Կրթական նախարար եւ ոռոգման ու հողագործութեան

նախարար` Ապտիւլ Հիւսէյն

Դիտող[ութիւն] թարգ[մանիչ]էն.

Ա.- «Մարսում»[ը] (ordonnance)ը արքայական հրովարտակի

ձեւով պետական օրէնք մըն է, զոր թագաւորը, ըստ Սահմանա-

դրութեան 26-րդ յօդուածի երրորդ պարբերութեան, իրաւունք ունի

հրատարակելու, նախարարաց խորհուրդի[ն] համաձայնութեամբ,

խորհրդարանի նստաշրջանէն դուրս, ստիպողական բնոյթ ունեցող

հարցերու լուծում տալու համար՝ յետագայ նստաշրջանի ընթացքին

խորհրդարանի[ն] առջեւ դրուելու պայմանով:

Բ.- Սոյն «մարսում»ը հրատարակուած է համար 880 եւ 21 յուլիս

1930 թուակիր պետական պաշտօնաթերթի[ն] մէջ (էլ-Ուէգայի էլ-

Իրաքիյէ):

Գ.- Սահմանադրութեան 23-րդ, բարեփոխեալ յօդուածը թագա-

ւորի[ն՝] երկրէն բացակայութեան առթիւ փոխարքայ կարգելու եւ

այս վերջնոյն իրաւասութեանց մասին է:

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 68-69, պատճեն, ձեռագիր:

N 70

ԲԱՂԴԱԴՅԱՆ «ԷԼ-ՋԻՀԱԴ» ԹԵՐԹԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ ՄՈՎՍԻ-

ՍԱԿԱՆՆԵՐԻ ԵՎ ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆՆԵՐԻ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐ-

ՉԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՁԵՎԱՎՈՐՄԱՆ ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ

ՄՇԱԿՎԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

156

Երկու կանոնադրութիւն

Հայ Ուղղափառ եւ Մովսէսական հասարակութեանց համար

Քանի մը օր առաջ հրատարակուեցաւ «մարսում» մը, որու հա-

մաձայն կարելի պիտի ըլլայ գծել երկու կանոնադրութիւն հայ

ուղղափառ հասարակութեան եւ հրեայ հասարակութեան համար,

որոնց մէջ պիտի բնորոշուին ազգապետի[ն] պարտականութիւն-

ները, անորմէ պահանջուած յատկութիւնները եւ յարմարութիւն-

ները, Ընդհ[անուր] եւ Քաղաքական Ժողովներու պարտականու-

թիւնները, ընտրութիւններու ձեւը, ժողովներու գործունէութեան

շրջանը եւ ուրիշ հարցեր, որոնք կը վերաբերին այս երկու

հասարակութեանց ներքին վարչութեան: Այս առթիւ տեղեկացած

ենք, որ դատական նախարարութիւնը այժմ զբաղուած է այս երկու

կանոնադրութեանց պատրաստութեամբը:

«Էլ-Ճիհատ», 28/7/ [19]30

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 73, թարգմանություն արաբերենից,

ձեռագիր:

N 71

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆՆԵՐԻ ՆՈՐ ԿԱՆՈՆԱ-

ԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄՇԱԿՄԱՆ, ՆԱԽԿԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ՈՐՈՇ

ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ԹՇՆԱՄԱԿԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔԻԵՎԻ ՀԱՐԿԻՆ

ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ ԿԱՄ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐ ԿՈՄԻՍԱՐԻՆ

ԴԻՄԵԼՈՒ ԻՐ ՈՐՈՇՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

N 250 13 օգոստոսի 1930թ.

Բաղդադ

157

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հոգ[եւոր] Խորհրդին

Իրաքի հայոց կաթ[ողիկոսական] պատուիրակ

Ռուբէն եպիսկոպոսից

Յայտարարութիւն

Գերագոյն Հ[ոգեւոր] պատկառելի Խորհրդիդ ուղարկել եմ իմ

վերջին գրութեան պատճէնը, որը ես ուղարկեցի 16-ին յուլիսի

1930թ. N 225, Իրաքի դատական նախարարին՝ ի պատասխան նրա

1 յուլիս[ի] խիստ գրութեան:

Մինչ իմ գրութեան ուղարկելը դատ[ական] նախարարին, հեռա-

գրեցի ամենապատիւ Տ. Խորէն արքեպիսկոպոսին, որի պատաս-

խանը ստացայ 12 օրից յետոյ: Ուրախ եմ, որ չուշացաւ պատաս-

խանը:

Յուլիս 2-ին նախկին Քաղ[աքական] Ժողովի ատենապետ

Աբգար Յովհաննէսեան ժպտադէմ ներկայացաւ ինձ եւ յայտնեց, որ

ինքը եկել է կառավարութեան կողմից, որ ես պէտք է ցրեմ իմ

Քաղ[աքական] Ժողովը (ինչպէս իրենք են ասում` իմ «կաբինէն») եւ

իրենք պիտի նորէն շարունակեն նախկին կազմով, իմ նախագա-

հութեամբ, ինչպէս կառավարութիւնն է հրամայում:

Ես պատասխանեցի, որ դեռ մանրամասն ծանօթ չեմ դատ[ա-

կան] նախարարի գրութեան, տուել եմ թարգմանելու, թէեւ բովան-

դակութիւնը գիտեմ, երբ ստանամ` գրաւոր կպատասխանեմ, իսկ

եթէ դուք ուզում էք աշխատել, ես դէմ չեմ` եկէք, միայն ե՛ս պիտի

Ձեզ հրաւիրեմ որպէս լրացուցիչ անդամներ, այլ եւ կհրաւիրեմ

երկու հոգի գաղթականական ներկայացուցիչներից, որով Քաղ[ա-

քական] Ժողովի կազմը կդարձնեմ 9-ը:

Չհամաձայնեց եւ աշխատումէր կեղծ բարեկամական ոճով

համոզել ինձ, որ ես կատարեմ այնպէս, ինչպէս կառավարութիւնն է

հրամայում, իսկ յետոյ իրենք ինձ հետ կկատարեն այնպէս, ինչպէս

ես ցանկանումեմ:

Ի հարկէ գնաց դժգոհ: Յուլիս 6-ին ստացայ դատական նախա-

158

րարի յուլիս 5-ին Աբգար Յովհաննէսեանին ուղղած գրութեան

պատճէնը: Միւս օրը ինձ նորէն ներկայացան Աբգար Յովհաննէ-

սեան եւ նախկին Քաղ[աքական] Ժողովի միւս անդամ Մինաս

Մինասեան, որոնք նոյնպէս համոզում էին ինձ, որ ես տառացի

կատարեմ դատ[ական] նախարարութեան հրամանը, հակառակ

դէպքում վատ կլինի ինձ համար եւ այլն...

Ես նրանց յորդորեցի, որ յետ կենան իրենց չար գործունէու-

թիւնից, որովհետեւ պատճառ են դառնում ժողովրդի յուզման եւ մեր

Եկեղեցու ու ժողովրդի վարկաբեկման յաչս օտարների եւ կառա-

վարութեան:

Գնացին դարձեալ դժգոհ:

Միջանկեալ պէտքէ ասեմ, որ այս երկուսն են խառնակութիւն

առաջացնողները` իրենց հետ ունենալով մի աննշան խումբ: Բաղ-

դադցիների մեծամասնութիւնը եւ լաւ տարրը անտարբեր է եւ յետ

քաշուած գործերից` չհամակրելով այս չարագործների գործելա-

կերպին:

Կայ նաեւ մի խմբակ, որ համակիր է գաղթականներին:

Ահա այս խմբակից երկու հոգի` երեք գաղթականների հետ

վերջերս ներկայացան դատական նախարարին եւ առաջարկեցին

գրաւոր մի պահանջագիր հաւասար ընտրողական սկզբունքով:

Մինչ նոցա ներկայանալը` Իրաքի պաշտօնական կառավա-

րական թերթում հրատարակուեց մի «մարսում» (հրովարտակ),

որով պէտք է մշակուի հայոց, ինչպէս եւ հրեաների նոր օրէնք:

Դատական նախարարին ներկայացողները այս «մարսում»ի

առթիւ երկար խօսել են, որտեղ խօսք է բացուել նաեւ իմ մասին,

որին ի պատասխան դատ[ական] նախարարը ասել է. «Թէեւ Ձեր

եպիսկոպոսը ինձ վիրաւորել է իր գրութեամբ, սակայն ես չեմ

պատասխանելու, նոր օրէնք է մշակւում եւ այնպէս, որ ե՛ւ տեղացիք

ե՛ւ գաղթականները գոհ կմնան:

Եթէ Նորին Սրբազնութիւն Ռուբէն եպիսկոպոսը ինձ կարժա-

նացնի իր ներկայութեանը, ես պատրաստեմ միշտ ընդունելու՝ ո՛ր

159

ժամին որ կցանկանայ: Թող այդ շնորհը անէ ինձ»:

Դատ[ական] նախարարը եւ նախկին Քաղ[աքական]Ժողովի

անդամները մօտիկ ծանօթներ են եւ կանաչ սեղանի ընկերներ: Այս

ծանօթութեամբ եւ խաթեր համար էլ գրուել է ինձ այն խիստ

գրութիւնը: Չէին կարող երեւակայել, որ ես կպաշտպանեմ իմ

առաջնորդական իրաւունքները եւ կբողոքեմ ոտնձգութիւնների դէմ:

Եթէ շարունակուի նոյն ոճով, ես որոշել եմ բողոքել նախարարա-

պետին, յետոյ թագաւորին, որի փոխանորդն է եղբայրը` մելիք

Ալին: 97 Եթէ վերջինս էլ ինձ բաւարարութիւն չտուեց, պէտք է

բողոքիս հետ ամբողջ գործը ներկայացնեմ անգլիական բարձր

կոմիսարին:

Չեմ կարծում, թէ այստեղ հասնի, որովհետեւ, ինչպէս երեւում է,

դատ[ական] նախարարը արդէն զգացել է իր սխալը: Ահա մի ամիս

է պատասխան չունեմ, եւ, ընդհակառակը, ցանկութիւն է յայտնել

ինձ հետ տեսնուելու: Այժմս բացակայ է քաղաքից: Գալուն պէս

կներկայանամ եւ հետեւանքի մասին կզեկուցեմ յաջորդ գրու-

թեամբս:

Սրա հետ ուղարկում եմ «մարսում»ի թարգմանութիւնը եւ

արաբական թերթերից յօդուածներ, ինչպէս եւ դատ[ական] նախա-

րարի 5 յուլիս[ի] գրութեան պատճէնը:

Եղբայրական սիրոյ ողջունիւ,

Խ[ոնարհ] աղօթակից`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթուղ[իկոսական] պատուիրակ Իրաքի հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1., գ. 4399, թ. 64-67, բնագիր, ձեռագիր:

N 72

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

160

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ՆՐԱ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

ԵՎ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻ ՀԵՏ ԲԱՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ

ԱՐԴՅՈՒՆՔԸ ՀԵՌԱԳՐՈՎ ՀԱՂՈՐԴԵԼՈՒ ՀԱՆՁՆԱՐԱՐԱԿԱՆՈՎ

Թ. 1023 [սեպտեմբեր] 1930թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի թեմի հայրապետական պատուիրակ

գերապատիւ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը ստացել է Ձերդ Գերապատուու-

թեան տարւոյս յուլիս 6 եւ յուլիս 16 թուակիր գրութիւնները՝

յարակից պատճէններով եւ փաստաթղթերով:

Ստեղծուած անցանկալի դրութեան մասին Խորհուրդս հեռա-

գրական ցուցումն տուել է Ձեզ, որով հնարաւորութիւն ունէք

ղեկավարուելու եւ կարգաւորելու գործը:

Ձեր յիշեալ գրութիւններից երեւում է, որ Դուք գործին պաշ-

տօնական ընթացք էք տուել՝ անհրաժեշտ բողոքներն ուղարկելով

կառավարութեան դատական նախարարին:

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը ուշադրութեան առնելով այն

հանգամանքը, որ Դուք գործին ընթացք էք տուել, բաւականանում է

առ այժմ իր հեռագրական ցուցմամբ՝ յանձնարարելով Ձերդ Գերա-

պատուութեան՝ հաղորդել Իրաքի կառավարութեան դատական

նախարարի հետ վարած բանակցութեան հետեւանքը:

Անդամ Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի`

Քարտուղար`

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 63, պատճեն, մեքենագիր:

161

N 73

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒ-

ՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔՈՒՄԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ

ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ

ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՀԱՐՑԵՐԸ ՀԱՐԹԵՑՆԵԼՈՒ, ԻՐԱՔԱ-

ՀԱՅՈՑ ՊԱՌԱԿՏՈՒՄԸ ՎԵՐԱՑՆԵԼՈՒ ԵՎ ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ԹԵՄԻ

ԾԽԱԿԱՆ ՈՒ ԹԵՄԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՕՐԻ-

ՆԱԿՆԵՐԸ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Թ. 1098 22 սեպտեմբերի 1930թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի թեմի հայրապետական պատուիրակ Գերապատիւ

Տ. Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեանին

Տարւոյս օգոստոսի 13-ի գրութեամբ տեղեկացնում էք, որ դեռ

եւս Քաղաքական Ժողովի կազմակերպման բարդացած խնդիրը իր

ցանկալի լուծումը չի ստացել`հակառակ Ձեր գործ դրած ջանքերին

եւ որ կառավարութիւնը հրատարակել է «մարսում»` հայ ուղղա-

փառ հասարակութեան վերաբերեալ կանոններ հրատարակելու

համար:

Ձեր զեկուցագրից երեւում է, որ նոր հրատարակուելիք կանոն-

ները մեծ չափով սահմանափակելու են թէ՛ առաջնորդի, թէ՛ հոգեւոր

թեմական իշխանութեան եւ թէ՛ հաւատացեալ համայնքի իրաւունք-

ները՝ հաւասարութեան սկզբունքի խախտմամբ:

Անշուշտ նման կանոնների հրատարակումը գլխաւորաբար

հետեւանք է Իրաքի թեմում եւ յատկապէս Բաղդադում ստեղծուած

անցանկալի պայմանների եւ հայ ժողովրդի մէջ գոյութիւն ունեցող

անհամերաշխ գործունէութեան, եւ հաւանական է, որ ըստ Ձեր

զեկուցման, որոշ հոսանք իր ինքնասիրութեանը գոհացում տալու

գնով անգիտակցաբար զոհ է բերում Հայ Եկեղեցու՝ դարերով

162

սրբագործուած իրաւունքները եւ աւանդական օրէնքները:

Ձերդ Գերապատուութեան վրայ յատուկ պարտականութիւն կայ

առաջին հերթին բաղդադեցւոց ներքին կեանքում առաջացած

երկպառակութիւնը վերացնել եւ վերահաստատել խաղաղութիւնը՝

գործի հրաւիրելով փոխադարձ համաձայնութեամբ մի մարմին, որը

սիրով եւ խաղաղութեամբ, Ձեր ղեկավարութեամբ, ըստ ամենայնի

նպաստէ նոր կանոնների ցանկալի խմբագրութեամբ ի լոյս

ընծայելուն:

Պարտականութիւն կայ Ձեզ վրայ նաեւ բարի եւ ցանկալի

յարաբերութիւններ մշակել կառավարութեան հետ, եւ առանց

ապագայում անելիք բողոքների մասին մտածելու` աշխատեցէք

յաճախ տեսակցութիւններ ունենալ դատական նախարարի հետ`

վերացնելու թիւրիմացութիւնները եւ ստեղծելու բարեկամական

յարաբերութիւններ՝ նոր կանոնների հրատարակութեան յաջող ելքը

ապահովելու համար:

Սորա հետ ուղարկւում է Ձերդ Գերապատուութեան Ամերիկայի

թեմի համար կազմուած Ծխական եւ Թեմական Կանոնադրու-

թեանց մի օրինակը, այլ եւ յայտնւում է Ձեզ, որ գլխաւոր սկզբունք-

ները լինելու են`

1. Առաջնորդին ընտրում է թեմը՝ թեմական պատգամաւո-

րական (երեսփոխանական) ժողովը, հաստատում է Ամենայն Հայոց

կաթուղիկոսը, ճանաչում է կառավարութիւնը:

2. Թեմի ժողովական մարմիններն են` Թեմական պատգամաւո-

րական (երեսփոխանական) ժողով, Թեմական ժողով կամ խոր-

հուրդ, Ծխական ժողով եւ Ծխական խորհուրդ (թաղական խոր-

հուրդ): Պատգամաւորական ժողովը ընտրւում է թեմի հայութեան

ներկայացուցիչներից, Թեմական խորհուրդը ընտրւում է Պատգա-

մաւորական ժողովից: Թեմական խորհրդի անդամներին հաստա-

տում է Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսը եւ ճանաչում է կառա-

վարութիւնը:

3. Ընտրողներն ու ընտրուողները պէտք է պատկանեն Հայ

163

Լուսաւորչական Եկեղեցուն:

Բոլոր մանրամասնութիւնները կը գտնէք կանոնադրութեան[ց]

մէջ:

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը լիայոյս է, որ ամէն ջանք [ի] գործ

կը դնէք յաջողութեամբ պսակելու Ձեր առաքելութիւնը՝ բարձր

պահելով Ս. Էջմիածնի հեղինակութիւնը:

Անդամ Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի`

Խորէն արքեպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 77 եւ շրջ., պատճեն, մեքենագիր:

N 74

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ՎԱՀԱՆ ԱՎԱԳ ՔԱՀԱՆԱ ԹԱՃԻՐՅԱՆԻ ՈՒ

ԵՐԵՑԿՆՈՋ ՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

N 303 30 սեպտեմբերի 1930թ.

Բաղդադ

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հոգ[եւոր] Խորհրդին

Սեպտեմբերի 21-լոյս 22-իգիշերը ոմն Արսէն Յովհաննէսեան`

պարսկաստանցի, որ նշանուած էր Վահան քահ[անայ] Թաճիրեանի

աղջկայ հետ մի քանի ամիս առաջ, ծածուկ բարձրանումէ տանիքը

եւ քնած ժամանակ ցանկանում է բռնաբարել աղջկան, սակայն

աղջկայ աղաղակի ձայնից արթնանում են ծնողները եւ մօտենում,

որոնց ոճրագործը ատրճանակի մէկ-մէկ գնդակով [նրանց]գլորում է

գետին, վիրաւորելով աղջկան` ինքնասպան լինում:

Ես գտնւում էի Քերքուք քաղաքում, հասայ Բաղդադ սեպտեմ-

164

բերի 22-ի գիշերը: Թաճիրեան քահանայի եւ իր տիրուհու թաղումը

կատարուեց սեպտեմբերի 23-ին՝ յարգողների եւ հետաքրքրուող-

ների խուռն բազմութեան ներկայութեամբ:

Թաճիրեան քահանան իր մահից յետոյ թողեց տաս[ը] որբ` եօթը

տղայ եւ մի աղջիկ, ծերունի կոյր մայր եւ խենթ քոյր: Աղջիկը,

գնդակից վիրաւոր, այժմս հիւանդանոցում բուժւում է: Մեծ տղան 19

տարեկան է, իսկ փոքրը` 2 տարեկան:

Սպանութեան պատճառը վրէժխնդրութիւն[ն] էր, որ Թաճիրեան

քահանան հրաժարուեց իր աղջիկը տալու նշանախօսին, որին

վերադարձրեց բերած նշան զարդերը:

Կաթուղիկ[ոսական] պատուիրակ Իրաքի հայոց`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 78, բնագիր, ձեռագիր:

N 75

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ԿՐՈՆԱԿԱՆ ՓՈՔՐԱՄԱՍՆՈՒԹՅՈՒՆ-

ՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ՄՇԱԿՎԵԼԻՔ ՕՐԵՆՔԻ ԽՆԴՐՈՎ ԴԱՏԱԿԱԿԱՆ

ՆԱԽԱՐԱՐԻ ՀԵՏ ՈՒՆԵՑԱԾ ՏԵՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԻՐ ՄՏԱՀՈ-

ԳՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

N 340 24 հոկտեմբերի 1930թ.

Բաղդադ

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հ[ոգեւոր] Խորհրդին

Ի հետեւումն պատկառելի Խորհրդիդ տարւոյս 4 սեպտեմբ[երի]

թ. 1023 գրութեան, պատիւ ունեմ խոնարհաբար զեկուցանելու, որ

165

Իրաքի դատական նախարարին ուղղած իմ՝ տարւոյս 15 յուլիս թ.

225 բողոքի պատասխան չստացայ եւ նոր ճնշումներ չեղան:

Տեղւոյս գաղութի զանազան խմբակցութիւններ ներկայանում

էին դատական նախարարին եւ յանձնում նոր, գրաւոր առաջարկ-

ներ եւ տալիս լուսաբանութիւններ վէճի եւ կատար[ու]ած անցու-

դարձի մասին:

Իմ գրաւոր դիմումին ի պատասխան, որով խնդրել էի ժամա-

դրութիւն տեսակցելու իրեն՝ դատական նախարարի հետ, հրաւէր

ստացայ տեսակցութեան 28-ին սեպտեմբերի, կիրակի, առ[աւօ-

տեան] ժ[ամը] 12-ին:

Ընդունելութիւնը կրում էր շատ սիրալիր եւ քաղաքավարի

բնոյթ, որի բովանդակութիւնը տալիս եմ համառօտ:

Յայտնեցի նախարարին, որ մինչ օրս օրինական ազգային

մարմինները ստեղծելու հնարաւորութիւն չունեցայ, որի պատճա-

ռով եւ շատանում է հայ ժողովրդի դժգոհութիւնը: Հրատարակուեց

«մարսում», որով պիտի հայ ժողովրդի համար նոր օրէնք մշակուի:

Ընդունուած սովորութիւն է, որ եւ կատարուել է շատ պետու-

թեանց մէջ, համայնքը ինքն է մշակում իր համար օրէնք եւ առա-

ջարկում կառավարութեան՝ ի հաստատութիւն:

Այդ նեղութիւնը կառավարութիւնն է ստանձնել, որի համար

շնորհակալութիւն պիտի յայտնեմ, յոյս եմ տածում, որ կառավա-

րութիւնը չի մոռանայ մեր՝Հայ Եկեղեցու դարաւոր հաւասարու-

թեան սկզբունքը առանց դասակարգի եւ առանց խտրութեան

ընտրողական հիմունքով, որ եւ գործադրուել է դարեր շարունակ իր

պաշտօնէութեան համար, սկսած ամենահամեստ պաշտօնէից

մինչեւ Ամենայն Հայոց կաթուղիկոսը:

Իրաքի հայ գաղութը, որ վայելում է բարեխնամ կառավարու-

թեան հովանին Իրաքի ռամկավար սահմանադրական օրէնքներով,

որ հիմնուած է նոյնպէս հաւասարութեան սկզբունքի վրայ, եւ այդ

սկզբունքով եւ սահմանադրական օրէնքով էր, որ Ձերդ Վսեմու-

թիւնը ընտրուեց քէմբի հայերի բացարձակ քուէով որպէս Իրաքի

166

երեսփոխանական ժողովի թեկնածու, ուրեմն եւ այդ հաւասար

սկզբունքը պէտք է կիրարկուի մեր ներքին գործերի օրէնքներում:

Դատական նախարարը իր պատասխանների մէջ յայտնեց, թէ

Իրաքի սահմանադրական պետութեան մէջ չի կարող ուրիշ օրէնք

հրատարակուել եթէ ոչ միայն հիմնուած պիտի լինի հաւասարու-

թեան սկզբունքի վերայ, եւ հայոց օրէնքն եւս նոյն սկզբունքով պիտի

գծուի, եւ յոյս յայտնեց, որ գոհ կմնան հայերը:

Ես յայտնեցի, որ այդ գծուած օրէնքը պիտի վերաբերի ամբողջ

Իրաքի թեմի հայութեան: Բաղդադի մէջ եղած վէճը ժամանակաւոր

բնոյթ է կրում, ժամանակը մոռացնել կտայ եւ այժմեան եկուոր

համարուածները կդառնան բաղդադցի, ինչպէս որ պետական

օրէնքով արդէն Իրաքի հպատակներ են եւ մասնակցում են պարլա-

մենտական ընտրութեան: Այլեւ համաձայն Լոզանի դաշնագրու-

թեան, 98 պէտք է ի նկատի ունենալ նաեւ ազգային փոքրամաս-

նութեան շահերը եւ ներքին ինքնավարութեան սկզբունքը, հայն էլ

որպէս կրօնական եւ ազգային ուրոյն համայնք:

Նախարարը հաստատեց այս միտքը եւ աւելացրեց, որ այս

օրէնքը ժամանակաւոր բնոյթ պիտի կրի եւ ենթակայէ փոփոխու-

թեան, ինքը հինգ օրից ստանալու է եւ անձամբ կնայէ, որից յետոյ

նախարարական խորհրդին կներկայացնի՝ ի հաստատութիւն եւ

կյանձնէ ինձ՝ ի գործադրութիւն:

Այսպէսով բաժանուեցինք՝ սիրալիր եւ համակրական դար-

ձուածքներ փոխանակելով: Խօսակցութիւնը տեւեց մօտ ¾ ժամ:

Ես անձամբ չեմ հաւատում ո՛չ ժամանակի կարճութեան եւ ո՛չ

հաւասարութեան վրայ հիմնուած լինելուն, որովհետեւ 3-4

ամսուան ընթացքում քանիցս անգամ ներկայացուցչութիւն է

գնացել նախարարի մօտ, բոլորին էլ նոյն բառերով է կերակրել, թէ

15 օրից-20 օրից կհրատարակուի օրէնքը, եւ մինչ օրս չկայ, եւ յոյս էլ

չկայ թէ շուտով կհրատարակուի, որովհետեւ Իրաքի նախարա-

րական շրջանը ճգնաժամային օրերում է ապրում, ներքին կռիւներն

ու կուսակցական վէճերը սուր աստիճանի են հասել, պարլամեն-

167

տական ընտրութիւններ են կատարւում եւ օր-օրի վրայ նախարար-

ներ են փոփոխւում. ո՛չ ժամանակ ունեն եւ ո՛չ էլ տրամադրութիւն

մեզ համար մտածելու եւ օրէնք մշակելու:

Միւս կողմից, բաղդադցի կոչուած այդ խմբակը իր խլուրդային

գործունէութիւնն է շարունակում՝ դատական նախարարութեան

շէմքից օրական մի քանի անգամ ներս ու դուրս անելով:

Ամենայն հաւանականութեամբ, նոր գծուած օրէնքի մէջ սահմա-

նափակուած կլինեն առաջնորդի իրաւունքները՝ շատ խնդիրների

վետոն պահելով իրեն` կառավարութեան:

Կայ նաեւ մի բարդ խնդիր, որ ինձ թւում է՝ դժուարութեան մէջ է

ձգում կառավարութեան. Այդ՝ ազգային փոքրամասնութեան ներքին

ինքնուրոյնութեան հարցն է` համաձայն Լոզանի դաշնագրութեան:

Վերջերս [դա] շեշտուեց շատ զգալի կերպով, երբ ստորագրուեց

Լոնդոնում անգլօ-իրաքեան դաշնագրութիւնը, 99 որով մի քանի

տարուց յետոյ Իրաքը ազատուելու է անգլիական հոգատարութիւ-

նից եւ դառնալու է ազատ եւ անկախ: Բողոքներ եղան Իրաքի

ասորի եւ քաղդէացի, 100 ինչպէս եւ քիւրտ համայնքների կողմից,

Լոնդոնի «Թայմզ» եւ ուրիշ ականաւոր թերթերում տպուեցին լուրջ

յօդուածներ եւ բողոքներ, որտեղ պարզում էին, որ Լոնդոնի դաշնա-

գրութեամբ խախտւում են Իրաքի ազգային փոքրամասնութեանց

իրաւունքները եւ ներքին ինքնուրոյնութիւնը եւ պահանջում էին

ճշգրիտ գործադրութիւն Լոզանի դաշնագրութեան:

Տեղւոյս հայկաթոլիկ համայնքի Նեսիմեան արքեպիսկոպո-

սը 101 ինձ պատմեց, որ իրենք ունեն հրահանգ, որ միայն կառա-

վարուելու են Հռոմից եկած կանոնադրութեամբ, ուրիշ ոչ մի օրէնք

տեղւոյս կառավարութեան կողմից գծուած՝ ընդունելի լինել չի

կարող:

Տարիներ առաջ տեղւոյս քաղդէացի համայնքի մէջ դարձեալ

անհամաձայնութիւն է եղել եւ կառավարութիւնը միջամտել է,

հրահանգներ տուել, սակայն քաղդէացիների կաթուղիկոս-պատ-

168

րիարքը 102 բողոքել է մինչեւ անգլիացի բարձր կոմիսարը եւ իր

իրաւունքներն ու ինքնուրոյնութիւնը պահանջել եւ ստացել:

Դատական նախարարը զգաց, որ ես այլեւս կանգ չեմ առնելու

իմ իրաւունքների պաշտպանութեան համար, նոյնիսկ բողոքելու

[եմ] իր ապօրինութեան դէմ, ուստի նահանջեց եւ լռեց:

«Մարսում»ի հրատարակմամբ ակնարկուած է միայն հայերի եւ

հրեաների անունը: Միւս ազգութիւնների մասին խօսք չկայ:

Սակայն ինչպիսի՞ օրէնք պիտի մշակեն, որ չհակառակի թէ՛ իրենց

սահմանադրական օրէնքներին եւ թէ՛ ազգային փոքրամասնու-

թեան[ց] իրաւունքների կիրառման, միաժամանակ՝ ինչպէ՞ս անեն,

որ սիրաշահեն բաղդադցիներին, քանի որ նրանց կանաչ սեղանի

ընկերակիցներն են:

Ահա հարցեր, որ ստիպուած են լուրջ խորհել եւ միաժամանակ

լուծում տալ, որը, ինձ թւում է այնքան էլ հեշտ չէ, որի պատճառով

ստիպուած են միշտ սուտ խօսել, թէ շուտով` 5 օրից, 15 օրից

կհրատարակուի օրէնք, որ մինչ օրս չկայ ու չկայ:

Եղբայրական սիրոյ ողջոյններով,

Աղօթակից` Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթուղիկ[ոսական] պատուիրակ Իրաքի հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 82-86, բնագիր, ձեռագիր:

N 76

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ

ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ԸՆՏԱՆԻՔԸ ԿՈՐՑՐԱԾ ՏԱՐԱԳԻՐ ՀԱՅԵՐԻ

ԿՐԿՆԱՄՈՒՍՆՈՒԹՅԱՆ ԹՈՒՅԼՏՎՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴՐԻ ՄԱՍԻՆ

N 356 18 նոյեմբերի 1930թ.

Բաղդադ

169

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հ[ոգեւոր] Խորհրդին

Բաղդադում եւ ընդհանրապէս թեմիս միւս քաղաքներում կան

բազմաթիւ տարագիրներ, որոնք իրենց ընտանիքի անդամներին

փնտռում են, որոնցից շատերը գտնւում են, իսկ ոմանք էլ

չգտնուելով՝ ենթադրւում են մեռած կամ անհետ կորած:

Այսպիսիների թւում կան նաեւ երիտասարդներ, որոնք կորցրել

են իրենց կանանց եւ դիմում են կատարում առաջնորդարան՝

թոյլատրելու նոցա կրկնամուսնութիւնը: Վկայում են, որ ունեն կին

եւ երեխաներ, սակայն իրենց գրած նամակներին ոչ մի պատաս-

խան չունեն:

Այսպիսի դէպքերում կարելի՞ է թոյլատրել նոցա ամուսնու-

թիւնը:

Ամենախորին յարգանքներով`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթուղիկ[ոսական] պատ[ուիրակ] Իրաքի հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 80, բնագիր, ձեռագիր:

N 77

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ԱՆԴԱՄ ԽՈ-

ՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸԻՐԱ-

ՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ]՝ ԿՐԿՆԱՄՈՒՍՆՈՒԹՅԱՆ ԹՈՒՅԼՏՎՈՒԹՅՈՒՆ

ՏԱԼՈՎ ՀԱՆԴԵՐՁ՝ ԱՅԴ ՀԱՐՑԻՆ ԱՄԵՆԱՅՆ ԶԳՈՒՇԱՎՈՐՈՒ-

ԹՅԱՄԲ ՎԵՐԱԲԵՐՎԵԼՈՒ ՀՈՐԴՈՐՈՎ

14 հունվարի 1931թ.

Ս. Էջմիածին

170

Անցեալ տարուայ նոյեմբեր 18 թուակիր թ. 356 գրութեամբ

հրահանգ էք խնդրում, թէ ինչպէ՞ս վերաբերուել դէպի այնպիսի

անհատների դիմումները ամուսնութեան խնդրի մասին, որոնց

ամուսինները անյայտ բացակայութեան մէջ են գտնւում:

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը գիտակցելով հանդերձ, որ այդ

հողի վրայ ապօրինութիւններ եւ զանցառութիւններ կատարւում են

դժբախտաբար, այնուամենայնիւ գտնում է, որ անկարելի է նման

դիմումների մերժումը: Ուստի եւ պէտք է այդպիսի խնդիրներին

ընթացք տալ՝ կատարելով խիստ քննութիւն վստահելի վկաների

միջոցով, պաշտօնական դիմումներ կատարելով այլ թեմերի

առաջնորդներին եւ օրաթերթերի մէջ յայտարարութիւններ տպա-

գրել տալով եւ ապա նոր ամուսնութեան իրաւունք տալ, որի համար

պատասխանատու է թեմի առաջնորդը:

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը Ձեզ եւս այդ թոյլատուութիւնը

տալով, յոյս ունի, որ ամենայն զգուշաւորութեամբ ընթացք կտաք

այդպիսի խնդիրներին:

Անդամ Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի`

[Խորենարքեպիսկոպոս]

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4399, թ. 81, թողոն, մեքենագիր:

N 78

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱ-

ՊԱՀ ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԻՐ ՀԵՏԱ-

ԳԱ ՊԱՇՏՈՆԱՎԱՐՄԱՆ, ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆԵՎ

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ ՆԵՐՔԻՆ ԿՅԱՆՔԻՆ ՎԵՐԱԲԵՐՈՂ ՀԱՐՑԵՐԻ

ՄԱՍԻՆ

171

4 հունիսի 1931թ.

Բաղդադ

Ամենայարգելի Խորէն սրբազան,

Երէկ միայն ստացայ Գեր[ագոյն Հոգեւոր] Խորհրդի պատաս-

խանը իմ 25 ապրիլի զեկուցման: Դեռ չունեմ պատասխանը 25

մայիս գրութեանս, որը գրել եմ օրէնքի հրատարակումից յետոյ:

Ընտրութիւններու գործադրութեան ժամանակը մինչեւ օգոս-

տոսի 23-ն է (պաշտօնական թերթի մէջ հրատարակուելուց երեք

ամիս յետոյ. հրատարակուեց 23-ին մայիսի): Ես խնդրել էի, որ ինձ

գրէք, թէ գործադրե՞մ, թէ՞ հեռանամ, որովհետեւ իմ առաջարկու-

թիւնների մի կէտը` այն է` «առաջնորդը հաստատւում է կաթողի-

կոսական կոնդակով եւ թագաւորական իրադէով», ընդունուած է

միայն «թագաւորական իրադէով», «կաթողիկոսական կոնդակով»

բառը դուրս է ձգուած: Այս մասին ես 25 մայիսի զեկուցումովս

(կսկսեմ ուղարկել լրագրական կտրօնքը ըստ առաջնոյն)

մանրամասն ես նկարագրել եմ եւ խնդրել, որ շուտ պատասխանէք:

Ուստի խնդրում եմ, ինչպէս երէկ ստացայ, որը ինձ շատ ուրա-

խացրեց, կգրէք նաեւ միւս գրութեանս պատասխանը:

Այլեւ մանրամասն գրէք կաթողիկ[ոսական] ընտրութեան մա-

սին, թէ ի՞նչ լուր կայ: Այս առթիւ ես մի շաբաթ առաջ մի նամակ

գրեցի եւ ցաւ յայտնեցի Բենիկ–Մելեան խմբակի103կոչի մասին, որը

շատ վատ տպաւորութիւն է թողել մինչեւ իսկ ամենասրտացաւ

մարդկանց շրջանում:

Արսէնի104 անունը զզուանքով են յիշում ամէնը, մանաւանդ որ

նա կաթող[իկոսական] թեկնածու է համարւում: Շատ ու շատ

գայթակղութեանց եւ անախորժութեանց դուռ կբացուի:

Թող լսեն բոլորը՝ ականջները լայն բացած:

Այս երկու օրը մի գրութիւն կուղարկեմ, որով ազատ կհամարուի

Բաւէյեան քահանան իմ կողմից ներկայացուցիչ լինելուց,105 որով-

հետեւ ես եթէ գործերս լմնցրի, կրնամ գալ եւ ինքս անձամբ ներկայ

172

լինել:

Կուղարկեմ նաեւ մեր օրէնքի տպագրած մի երկու օրինակը, որը

այս երկու օրերը պիտի յանձնեմ տպագրութեան:

Ընդունեցէք իմ յարգալից բարեւներս նոյն եւ եղբայրակից

սրբազաններին եւ ամբողջ միաբանութեան:

Գրէք դուք անձամբ նամակ, որ մեր տարակուսանքը փարա-

տուի, թէ դուք Էջմիածնում էք: Գարեգին սրբազանի 106 ստորա-

գրութիւնը տեսայ: Ո՞ւր է Բագրատ սրբազանը, ոչ մի լուր չունիմ:

Բարեւներով,

Ձեր խոնարհ

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4405, թ. 1-3, բնագիր, ձեռագիր:

N 79

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ

ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ՆՐԱ ՆԱՄԱԿԻ

ՍՏԱՑՄԱՆ, ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱՁԳ-

ՄԱՆ, ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻ ՀԵՏ ՆՈՐ

ՏԵՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

22 հոկտեմբերի 1931թ.

Բաղդադ

Ամենապատիւ Տէր Խորէն սրբազան,

Ստացել եմ Ձեր 12 յուլիս եւ 3 օգոստոս [19]31թ. գրած նամակ-

ներդ: Շնորհակալութիւն բազմակողմանի տեղեկութեանց համար,

որը ինձ եւ շատերին հանգստութիւն պատճառեց: Մամուլում լոյս

173

տեսան կարեւոր կէտերը, որից յետոյ նոյնը հաստատեց[ին] նաեւ

Հայաստանի ժողկոմխորհի նախագահ Ս. Տէր-Գաբրիէլեա-

նի 107 յայտարարութիւնները Փարիզում: Միայն ափսոս, որ կաթ[ո-

ղիկոսական] ընտրութիւնները աշնանը չեն կատարուելու,

հաւանօրէն դարձեալ յետաձգուել է՝ գարնան յուսով:

Այժմս գրեմ մեր գործերից:

1. Իրաքի կանոնագրութեան հրահանգները համարեա մշակուել

են: Մի շաբաթ առաջ դատական նախարարը ինձ հրաւիրել էր իրեն

հետ տեսակցելու, որտեղ պարզ եւ որոշ յայտարարեցի իրեն, թէ այս

օրէնքով եւ հրատարակուելիք հրահանգով տեղական ցաւոտ

խնդիրը չի լուծւում, բաղդադցիի եւ գաղթականի հարցը լուծուած չէ,

որից եւ առաջ են եկել տեղական վէճերը, ժամանակին դուք

չթողեցիք, որ ես լուծեմ, այս օրէնքով եւս չի լուծւում, պէտք է մի

ժամանակաւոր յօդուած լինի, որտեղ պարզ եւ որոշ լուծուի տրուէր

կառավարութեան կողմից: Հարցրեց, թէ ի՞նչ է Ձեր կարծիքը, ես

ասացի, թէ ինչպէս պիտի լինի: Խոստացաւ կատարել, ժամանա-

կաւոր յօդուածներ մտցնել հրահանգի մէջ:

Երէկ ընկաւ Իրաքի կառավարական կաբինէն, կազմուեց նոր

կաբինէ, դատական նախարարը նոյնը մնաց: Այժմս կառավարու-

թիւնը զբաղուած է դեռ ներքին խնդիրներով, դժուար թէ շուտով

հրատարակուի եւ ես էլ գործադրութեան անցնեմ, վերջացնեմ:

2. Օրէնքը հայերէն տպուած ուղարկել եմ Ձեզ հինգ օրինակ:

Հաւանօրէն ստացել էք: Այս մասին ստանում եմ շատ տեղերից

գովասանական գրութիւններ իմ բռնած դիրքի եւ կատարած

աշխատանքի համար: Ձեր ոգեւորիչ նամակը ինձ շատ մխիթա-

րութիւն պատճառեց: Շնորհակալ եմ հոգուս չափ, որ գնահատել էք

իմ նուազ ոյժերով կատարած աշխատանքը: Շատ թեմերից ինչպէս

եւ Պարսկա-Հնդկաստանի Համայնական Խորհուրդը խնդրեց[ին],

որ ուղարկեմ իրենց: Ես ուղարկեցի բոլոր թեմերին եւ թերթերին:

3. Բժ[իշկ] Թոքաթլեանի մասին գրածդ ինձ ցաւ պատճառեց,

Ոսկան բէյի108 նամակի մասին ես ինչպէ՞ս կարող էի ասել, քանի որ

174

ինքս չգիտէի, միայն այստեղ տիկ[ին] Զուարթից իմացայ: Ինչպէս եւ

ամբողջ Բաղդադը գիտէ, այդ բերանբաց կինն է, որ ամէն տեղ

խօսում է եւ հաւանօրէն բժիշկը լսել է եւ Ձեզ գրել: Այդ սրիկայ

բժիշկը որ ձանձրացրեց ինձ, Ձեզ, կառավարութեանը, պատրիար-

քարանին` ազատուելու համար իր վճարելիք դրամից, կինն էլ

պակաս չէ իր աներեսութեամբ իր ամուսնուց. ամէն օր դատա-

րաններում են միմեանց դէմ: Ահա թէ բանը ինչումն է:

Բժիշկը բողոքեց դատական նախարարին իմ դէմ` թէ ես իր

խնդիրը ուշադրութեան չեմ առնում: Դատական նախարարն ինձ

գրաւոր խնդրեց, որ իրեն տեղեկացնեմ, թէ ինչո՞ւմնէ խնդիրը, որ

բժ[իշկ] Թոքաթլեանը բողոք է յայտնել: Ես բացատրեցի դատ[ական]

նախարարին, թէ խնդիրը ինձնից անցել է բարձր հոգ[եւոր]ատեան`

Էջմ[իածնի] Գեր[ագոյն Հոգեւոր] Խորհրդին, որ եւ հաստատել է

նախկին Խառը Ժողովի որոշումները: Դատ[ական] նախարարը ինձ

նորէն գրեց, թէ տնտեսական խնդիրը, որ որոշուել է 1925 թուին,

այժմս կարելի է նորէն վերաքննել եւ առաջարկեց, որ վերաքննեմ եւ

յայտնեմ իմ կարծիքը:

Ես Կրօնական եւ Քաղաքական Ժողովների խառը նիստ գումա-

րեցի եւ քննութեան առնելով` որոշուեց դոկտորի վճարելիք կնոջ

ամսականը 120 ռուփուց իջեցնել ամիսը 90 ռուփի: Այս որոշումը

յայտնեցի դատ[ական] նախարարին, որը եւ հրահանգեց համա-

պատասխան ատեանին, որ այսուհետեւ կնոջ ստանալիքը պիտի

լինի 90 ռուփի: Կինը որ վաղուց դատարանից թուղթ ունէր ստացած,

որ իրաւունք ունի բժ[իշկ] Թոքաթլեանից իր միակ աղջկայ համար

առանձին նպաստ ստանալու, այդ թուղթը ներկայացրեց դատարան

եւ դատարանը որոշեց ամիսը 60 ռուփի, որով բժ[իշկ] Թոքաթլեանը

սկսեց իր կնոջը վճարել ամիսը 150 ռուփի: Եւ սկսեց աւելի[ն]

կատարել. եկաւ նորէն ինձ մօտ եւ պահանջի ձեւով առաջարկեց, որ

ես իր կնոջ նպաստը դարձնեմ 30 ռ[ուփի], որ[պէսզի] դատարանի

որոշածի հետ դառնայ 90 ռուփի: Ես ծառայի միջոցով վռնդեցի

առաջնորդարանից (միջանկեալ ասեմ, որ սա ինձ խոշտանգողների

175

գլխաւորներից է եւ տեղական Դ[աշնակցութիւն] կուսակցութեան

կոմիտէի այժմեան նախագահը, որին իր ժամանակին 15 օր բանտ

նստեցնել տուի):

Այժմս նորէն դատ է բաց արել կնոջ դէմ եւ պահանջում է իր

աղջկանը: Դատարանը դիմեց ինձ՝ իմանալու իմ կարծիքը կրօնա-

կան տեսակէտով: Ես պատասխանեցի, որ աղջիկը արդէն չափա-

հաս է եւ ծնողների մօտ ապրելը կրօնական խնդիր չէ, այլ՝ նշանա-

կութիւն ունեն աղջկայ կարծիքը եւ օրէնքի համապատասխան

յօդուածները: Մի խօսքով՝ ինձնից ձգեցի: Դեռ դատը չէ վերջացել:

Այս պայմաններում ինչպէ՞ս կարող է պատահել, որ ես

դոկտորին ասած լինեմ Ոսկան բէյի նամակի մասին, երբ մի տարի է

ես դոկտորի երեսը չեմ տեսել: Միայն մի շաբաթ առաջ եկաւ մի

գիշեր Արսէն Կիտուրի հետ ինձ մօտ, հաշտուեց եւ խնդրեց, որ

յօգուտ իրեն գրեմ: Ես նրան լուացայ ոտից գլուխ եւ ասացի, ի միջի

այլոց, նաեւ թէ «Դուք ինչպէ՞ս չէք ամաչում, զրպարտութիւններ էք

գրում Էջմիածին իմ մասին եւ Ոսկան բէյի նամակ[ին] ակնարկում,

ես Ձեզ հետ խօսե՞լ եմ որեւէ նամակի մասին, գոնէ գրիչ շարժելիս

պիտի ամօթի խայթ զգաք եւ Ձեր դիպլոմից ակնածէք եւ այլն»:

Յայտնեցի, որ ո՛չ Էջմիածինը եւ ո՛չ էլ մի որեւէ առաջնորդ կարող է

կողմ լինել ո՛չ Ձեզ համար եւ ո՛չ էլ Ձեր կնոջ համար:

4. ԵրուսաղէմիցՄեսրոպ եպ[իսկոպոս] Նշանեանից109 ստացայ

մի նամակ, որով գրում է, թէ եթէ մինչեւ կաթ[ողիկոսական]

ընտրութիւնը պատրիարք Թորգոմ արքեպ[իսկոպոս]ը 110 եկաւ

Երուսաղէմ. մտադիր է ինքը գալ Էջմիածին Երուսաղէմի կողմից եւ

խնդրում է, որ ես յայտնեմ իմ կարծիքը, թէ ինչպէ՞ս է Պարսկաս-

տանի ճամբորդութիւնը: Գրեցի նրան նամակ, ինչ որ պէտքն էր, եւ

խնդրեցի, որ գայ Բաղդադ, Պարսկաստանի գծով գնայ: Իսկ մի

շաբաթ առաջ ստացայ Թորգոմ արքեպիսկոպոսից Գահիրէից մի

նամակ, որտեղ գնահատական խօսքեր է գրում մեր օրէնքի մասին

իմ կատարած աշխատանքի համար եւ զգայնութիւն է արտայայ-

տում իր` մինչ օրս չհաստատուելու համար:111

176

5. Զաւէն արքեպիսկոպոսը երկու օր առաջ եկաւ Ռումանիայից,

որտեղգնացել էր իր եղբօր աղջկայ մօտ՝ «օդափոխութեան»:

Տեսնուեցի մի քանի րոպէով, տեսել է Յուսիկ եպ[իսկոպոս]ին112 եւ

լաւ չէր պատմում առողջութիւնից:

6. Կարդացի լրագ[ի]րներում, որ Թեհրանում մի ինչ-որ թեմա-

կան պատգամաւորական ժողով է տեղի ունենալու շուտով՝

մշակելու օրինագիծ՝ ներկայացնելու կառավարութեան՝ ի հաստա-

տութիւն:

7. Ամսոյս 29-ին գնալու եմ Բասրա՝ օծելու եկեղեցին,113 որ նորէն

վերանորոգութիւն կատարուեց հիմնովին` սեղան, տանիք, բեմ եւ

այլն: Օծումը լինելու է հոկտեմբերի 1-ին, կիրակի: Կվերադառնամ

մի շաբաթ յետոյ:

8. Այս անցեալ կիրակի գնացելէի Բաբելոն քաղաքի աւերակ-

ները տեսնելու: Պեղումները շատ պատմական սենեակներ են

հրապարակ բերել: Տաճարը, դահլիճը թագաւորների, լեզուների

խառնակութեան աշտարակը տեսանք եւ այլն:

9. Ուղարկում եմ երկու նկար, մէկը` Բաղդադի եգիպտական

դեսպանատանը նկարուած, միւսը օդանաւային կայանում՝ թագա-

ւոր Ֆէյսալին Եւրոպայից սպասելիս:

Ֆէյսալ թագաւորը Փարիզում տեսնուել է Գ. Կիւլպէնկեանի114

հետ եւ այցելութեան է գնացել նրա` Կիւլպէնկեանի բնակարանը,

որտեղ հիւրասիրուել է ճաշով եւ սիրալիր խօսակցութիւն է ունեցել:

Դիմաւորելիս նկատելի էր դէպի ինձ ունեցած յատուկ ուշադրու-

թիւնը եւ բարեւելիս վերաբերմունքը` արտաքոյ կարգի սիրալիր:

Խնդրում եմ եղբայրական սիրոյ ողջոյններս հաղորդել միաբան

եղբայրներին:

Ձեր խոնարհ աղօթակից`

Ռուբէն եպիսկոպոս

177

Յ.Գ. Խնդրում եմ նորէն եւ նորէն` գրեցէք, գրեցէք նամակներ,

որով ինձ կենդանութիւն էք տալիս:

Նոյն

Վաղուան փոստով կուղարկեմ կտրօններ լրագ[ի]րներից:

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4405, թ. 4-6, բնագիր, ձեռագիր:

N 80

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ

ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ

ԽՈՒՆԿ ԵՎԿՆԴՐՈՒԿ ԱՌԱՔԵԼՈՒ, ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱ-

ԽԱՐԱՐԻ ՀԵՏ ՈՒՆԵՑԱԾ ՏԵՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ, ԻՐ ՈՒՂԵՎՈ-

ՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ, ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԻ ՆՈՐ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ-

ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

15 դեկտեմբերի 1931թ.

Բաղդադ

Ամենապատիւ Տէր Խորէն սրբազան

Ամիս մը առաջ` 16-ին նոյեմբերի [19]31թ., ոմն Տիգրան Ալէ-

մեան, որը իր ընտանիքով գալիս էր Սուրիայից`Հայաստան[ում]

բնակութիւն հաստատելու, հանդիպեց ինձ, որին եւ յանձնելով

յիսուն (50) ռուփի, կուրսով 15 դոլար, խնդրեցի, որ այդ գումարով

Թաւրիզում գնէ խունկ եւ կնդրուկ,115 վճարելով օրինական մաքսը եւ

այլ ծախքեր, բերէ Էջմիածին եւ յանձնէ Ձեզ: Խոստացաւ, եւ յուսով

եմ, որ կատարած կլինի, եւ եթէ եկել է՝ բերած յանձնած կլինի:

Մօտ օրերս իմ մի բարեկամը ստացել է մի նամակ Էնզե-

178

լիից,116որտեղ ասուած էր, որ համաձայն իմ խնդրանքի, Էնզելիից 14

կիլօ 600 գր[ամ] քաշ ունեցող մի տոպրակով ուղարկուած է Ձեզ

Խորհրդային փոխադրական ընկերութեան միջոցով խունկ եւ

կնդրուկ: Ամբողջ քաշի 4/5-րդը խունկ է, իսկ 1/5-րդը՝ կնդրուկ՝

առանձին քսակով դրուած խունկի քսակում: Նամակում ասուած էր,

որ ուղարկուած է արդէն Ձեր հասցէով (ես էի հասցէն տուել) 29-ին

նոյեմբ[եր] 1931թ.: Յուսուվ եմ, որ արդէն ստացած կլինէք սա եւս,

եթէ ոչ՝ շուտով կստանաք: Խնդրեմ ինձ տեղեկացրէք, որ նուիրա-

տուին ես յայտնեմ ստանալու մասին:

Կ. Պոլսոյ պատրիարք Նարոյեան սրբազան 117 ինձ գրել է, որ

ինքը եւս պիտի աշխատէ փոխադրել: Ես գրել էի նրան խունկի

մասին:

Շատոնց է ինչ նամակ չունեմ Էջմիածնից – ձեզնից, ի՞նչ վիճա-

կում էք՝ չգիտեմ, ի՞նչ եղան ընտրութիւնները: Ըստ լրագրական

տեղեկութեանց՝ գարնան պիտի լինի: Յուսանք եւ հաւատանք:

Գուցէ յաջողուի ինձ Բաղդադից մարդ ղրկել: Բժ[իշկ] Յովհան-

նիսեանը հրաժարուեց պատգամաւոր լինել:

Մեր գործերը նոյն կանգնած վիճակում են, «Նիզամը» 118 դեռ

չհրատարակուեց: Դատական նախարարը խնդրեց ինձնից, որ իրեն

տամ Բաղդադի հայոց կալուածական բոլոր վագ[ը]ֆի թղթերը կամ

պատճէնները: Երկու շաբաթ զբաղուած էի պատճէնները հանելով,

արաբերէն են բնագիրները: Երէկ միայն կարողացայ ներկայացնել:

Նախարարաց խորհուրդը պէտք է որոշէ տեղացի եւ գաղթականի

փոխյարաբերութիւնը ընտրական խնդրում: Վերջին էտապնէ, որից

յետոյ կսկսուեն ընտրութիւնները: Երկու տարիս կլրանայ երկու օր

յետոյ ինչ Բաղդադումն եմ, երկու տարուան մէջ միայն 3 ժամ ես ինձ

երջանիկ եմ զգացել եւ իմ ամենալաւ ժամերն են եղել, երբ նոյեմբերի

6-ին Բասրայից Բաղդադ օդանաւով էի գալիս.ի՜նչ սքանչելի էր 1500

ոտնաչափ բարձր թռչել, լինել վեր այս անիծած անապատից եւ

գաղութահայութիւն կոչուած հրէշներից: Օդանաւը գալիս էր Հնդ-

կաստանից եւ գնում էր Լոնդոն ուղղակի գծով: Մեծ օդանաւ էր՝

179

երեք մեքենայով,119 հինգ պաշտօնեայ օդանաւի եւ տասը պասա-

ժիր:120 Հանգիստ նստած էինք ինչպէս Ձեր սենեակում բազկաթոռի

վրայ: Շարունակ լուսամուտից նայումէի ցած: Եփրատն ու Տիգրիսը

օձապտոյտ, արծաթագոյն գիծ էին երեւում: Քաղաքներն ու գիւղերը

անապատի աւազի գոյնի տարբերութիւնից միայն կարողանումէի

որոշել:Միայն անհանգստութիւն էին պատճառում մեքենաների

ձայնը եւ օդային փոսերը:

Այս սքանչելի ճանապարհորդութեանս հիւրասիրուեցի Ղարի-

բեանի 121 կողմից, որի մասին մանրամասն գրել եմ զեկուցագրիս

մէջ: Ափսոս, որ չհամաձայնեց գալ կաթող[իկոսական] ընտրու-

թեան:

Դեկտեմբերի 25-ին պիտի գայ եւ գնայ Եւրոպա: Ես նորէն

կտեսնուեմ: Դուք օրհնութեան կոնդակը ուղարկէք ինձ, ես կու-

ղարկեմ նրան: Նրա մշտական հասցէնէ` Բասրա`Mr. S. Garibian,

Basra, Iraq: Կվերադառնայ նորէն օգոստոս 15-ին, երբ արմաւները

հասնումեն եւ հաւաքոյթն է սկսում:

Սիրալիր ողջոյններս եւ եղբայրական համբոյրներս Ձեզ:

Բարեւներս բոլոր միաբան եղբարց:

Կաթոլիկ եպիսկոպոսական ժողովը, որ կայացաւ Բէյրութում,

ընտրեց հրաժարուած Թերզեան կաթողիկոսի122 փոխարէն Արփիա-

րեան գերապայծառին 123 պատրիարք կաթուղիկոս: Ժողովական-

ներից Բաղդադի Նեսիմեան արքեպիսկոպոսը եւ Մարսէյլի Պահա-

պանեան Անտոն եպիսկոպոսը124 վերադարձան Բաղդադ, այցելու-

թիւն տուին ինձ, որից յետոյ ճաշի հրաւիրուեցին ինձ մօտ առաջ-

նորդարան՝ իրենց երկու վարդապետների հետ:Հրաւիրեցի նաեւ

Զաւէն արքեպիսկոպոսին: Շատ գոհ մնացին: Ներկայ էր նաեւ

ֆրանսիացի հայասէր մի վարդապետ: 125 Վաղը՝ 16-ին դեկտ[եմ-

բերի,] ես հրաւիրուած եմ նրանց մօտ ճաշի:

Բաղդադի հայութիւնը չէր տեսել մինչ օրս, որ չորս եպիսկոպոս

եւ չորս վարդապետ միասին հայոց առաջնորդարանում սիրով

ճաշի նստած լինեն: Աննախընթաց մի երեւոյթ էր այստեղի համար:

180

Թէ՛ կաթոլիկ եւ թէ՛ մեր Եկեղեցու ժողովուրդը շատ գոհ է եւ ուրախ

իմ լաւ յարաբերութիւն[ից] միւս կրօնապետների հետ:

Թորգոմ պատրիարքը շատ պատուով եւ օվացիաներով թողեց

Եգիպտոսը եւ արդէն Երուսաղէմումնէ:

Բագրատ սրբազանից մի նամակ ստացայ մի շաբաթ առաջ: Դեռ

չեմ պատասխանել չափազանց զբաղուած լինելուս պատճառով:

Խնդրում եմ գրէք եւ տեղեկացրէք Ձեր կեանքից:

Խորին յարգանքներով,

Ձեր խ[ոնարհ] աղօթակից`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4405, թ. 7-10, բնագիր, ձեռագիր:

N 81

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ

ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԱՄԱՆՈՐԻ

ԱՌԹԻՎ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱՆՔՆԵՐԻ, ԽՈՒՆԿԻ ՀԱՆԳԱՆԱԿՈՒ-

ԹՅՈՒՆ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ, ԶԱՎԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՏԵՐ-ԵՂԻԱ-

ՅԱՆԻ ՊԱՀՎԱԾՔԻ ԵՎ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ

ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

1 հունվարի 1932թ.

Բաղդադ

Ամենապատիւ եւ ամենայարգելի Տ. Խորէն սրբազան,

Այսօր թեւակոխեցինք նոր տարի: Շնորհաւորում եմ Ձեզ եւ, Ձեր

միջոցով, իմ սիրելի եղբայր միաբանութեան՝ ցանկանալով երկար

կեանք եւ ամենայն բարիք:

181

Այսօր ամբողջ օրը ընդունել եմ այցելուներին՝ թէ՛ մերազգայինք

եւ թէ՛ օտար հիւրեր, նախարարներ, դեսպաններ, հոգեւոր պետեր:

Ամենանշանակալից եւ աննախընթացն է այն, որ Լոնդոնի նախկին

դեսպանը, որ այժմս նախարարապետի տեղապահ է եւ արտաքին

գործոց նախարար` Ջաֆար փաշա էլ-Ասքերի եւ պալատի արարո-

ղապետ Թուֆիկ բէյ Սաադուն, առաւօտուն ժ[ամը] 10-ին այցելեցին`

շնորհաւորելով Ֆէյսալ թագաւորի կողմից: Այս երեւոյթը մեծ

ուրախութիւն է պատճառել թէ՛ ինձ եւ թէ՛ մեր ազգայիններին, որ

աննախընթաց է:

1. Թէեւ յոգնած եմ շատ, սակայն այս գիշեր, մոռանալով ամէն

ինչ, ուզեցի Ձերդ Ամենապատուութեան հետ խօսել, նախ գանգա-

տուել, որ մոռցաք ինձ եւ ամիսներ է ինչ Ձեզնից ոչ նամակ եւ ոչ էլ

լուր ունեմ: Շատ անհանգիստ եմ լինում: Իմ վերջին երկու նամակին

չպատասխանեցիք, որով յայտնել եմ, թէ խունկ եմ ուղարկել: Մէկը

ուղղակի յանձնեցի դրամ Ալէմեան ազգանունով մի պարոնի, որ

Թաւրիզում գնէ եւ հետը բերէ, եւ երկրորդ[ը] ուղարկուած է Ձեզ

Էնզելիից: Ուղարկուածը երեք կապոց է` իւրաքանչիւրը 5 կիլօ:

Ուղարկուած է փոստով, վճարուած են փոստի եւ պարսից արտա-

հանութեան մաքսի ծախքերը: Խնդրեմ ինձ տեղեկագրէք՝ ստացա՞ք,

թէ՞ ոչ:

Բաղդադում կանանց շրջանում Էջմիածնի խունկի անունով

հանգանակութիւն կատարեցի: Թուղթը շրջեցնում էր եկեղեցու տի-

րացուն: Բոլոր կանայք, սիրայօժար, ըստ կարեաց, նուիրեցին դրամ:

Գնում է նաեւ Զաւէնարքեպիսկոպոսի եղբօր կնոջ մօտ, այսինքն

նախկին պատրիարք կոչուածի բնակարանը, որտեղ եւ ապրումէ

ինքը՝ պատրիարք Զաւէն արքեպիսկոպոսը: Թուղթը տանումեն

ներս, տաս[ը] րոպէից յետոյ վերադարձնումեն, պատասխանելով,

թէ մենք չենք մասնակցում, այսինքն թուղթը ցոյցեն տալիս Զաւէնին,

որը եւ արգելում է վճարել, որ պիտի լինէր 1-2 ռուփի: Բաղդադի մէջ

միայն սա՛ էր, որ մերժեց, միւսները սիրով, առանց մերժելու վճա-

րում են:

182

Խորէն սրբազան, հանաք չկարծէք, այլ իրականութիւն է, փաստ

է, ցոյց է տալիս, թէ Զաւէն արքեպիսկոպոսը, որ ամսական 30

անգ[լիական]ոսկի ստանում է Բարեգործականից – Մելգոնեան

կտակից,126 ինչ վերաբերմունք ունի դէպի Էջմիածինը:

Մի քանի օր յետոյ ես գնացի իրեն մօտ, կարդացի Ձեր նամակ-

ները եւ Կ.Պոլսոյ պատրիարքի ինձ գրած նամակը ի պատասխան

իմ նամակի, որ նոյնպէս ակնարկում է իր արած կարգադրութիւնը

խունկի մասին: Կարդաց եւ լռեց: Ամօթ եթէ ունենար, պիտի

կարմրէր, սակայն ո՞ւր է մնացել ամօթը նրանից, որ «Պայքար»

թերթի127 թղթակցին այնպիսի աւելորդաբանութիւններ է ասել, որ չի

համապատասխանում իրականութեան: Կարդացէք եւ տեսէք:

Ուղարկում եմ այս նամակիս հետ առանձին կապոց լրագրական

կտրօններ:

2. Էջմիածնի ընտրութիւնների առթիւ ես նամակագրութեան մէջ

էի մի քանի եպիսկոպոսների հետ, նաեւ Բաբգէն կաթուղիկոսի128

հետ, որոնց բացատրումէի այն միտքը, թէ բաւական չէ քարոզների

եւ ճառերի մէջ սրտացաւութիւն ցոյց տալը հանդէպ Մ[այր] Աթոռ Ս.

Էջմիածինը, այլ պիտի գնալ եւ անձամբ մասնակցել ընտրութեանը

եւ ծանօթանալ եւ տեսնել այժմեան Ս. Էջմիածինը եւ միաբանու-

թիւնը:

Այժմ է անհրաժեշտ իրենց մասնակցութիւնը, մանաւանդ, որ

բարեյաջող պատեհութիւն կունենան հանգամանքների հետ ծանօ-

թանալու, յատկապէս Խորհրդային Հայաստանի վերաշինութեան եւ

արդիւնաբերութեան ծաղկման հետ անմիջապէս կծանօթանան եւ

կտեսնեն: Գլխաւորապէս ես շեշտումէի Սահակ կաթողիկոսի 129

սխալ որոշումը` չմասնակցել ընտրութեան եւ չուղարկել իր ներկա-

յացուցիչը:

Ուրախեմ ասելու, որ Տ. Բաբգէն կաթուղիկոսը իր վերջին` 18

դեկտեմբեր 1931 թիւ նամակում գրում է – որը բերումեմ նոյնու-

թեամբ – այս հարցի մասին.

«Սիրելի Ռուբէն սրբազան, հաճոյքով ընդունեցանք Ձեր

183

դեկտ[եմբեր] 8 թիւ նամակը, զոր ուշադրութեամբ կարդացինք մեր

ալեփառ Սահակ Ս. Հայրապետին հետ: Ամենայն Հայոց Վեհափառ

Կաթուղիկոսի ընտրութեան փութանակի կատարումը բաղձանքն է

բովանդակ հայ ժողովրդին ի սփիւռս աշխարհի: Խ[որհրդային]

Հայաստանի սահմանէն դուրս գտնուող հայք անձկութեամբ սրտի

կը սպասեն այդ շնորհադիր օրուան, քան թէ ուրիշները: Ուրախ ենք,

որ Հայաստանի կառավարութիւնը պիտի արտօնէ Ամենայն Հայոց

կաթուղիկոսին ընտրութիւնը, բայց թէ ե՞րբ, դեռ յայտնի չէ: Մենք

վստահ ենք, որ երբ Հայաստանի կառավարութիւնը անցագիր տայ

արտասահմանի եկեղեցական պատգամաւորներուն, անոնք սիրով

պիտի փութան հասնիլ Էջմիածին: Իսկ մեզ[ի] համար երջանկու-

թիւն պիտի ըլլայ, քաղաքական կեանքի նոր պայմաններուն մէջ,

անգամ մըն ալ ողջունել Մայր Աթոռը եւ անձամբ օծել նորընտիր

Հայրապետին գլուխը Հայաստանի Մայր Տաճարին մէջ»:

Ինչպէս կնկատէք, ոչ միայն միտքները փոխել են, որ պիտի

մասնակցեն, այլ նոյն իսկ ինքը` Բաբգէն կաթ[ողիկոս] անձամբ

ուզումէ օծել նորընտիր կաթողիկոսին: Երանի՜ թէ աննախընթաց

այս պատմական դէպքը ի կատար ածուի:

Էջմիածին գալու մասին երբ ես խօսում էի Զաւէն պատրիարքի

հետ, նրա պատասխանը այս էր, թէ ինչպէ՞ս կարելի է գնալ, դրամը

ինչպէ՞ս պիտի մանրացնել, Հայաստանում ծախքը այսքան արժէ,

այնքան արժէ, իմ դրամը անարժէք պիտի լինի եւ այլն մի շարք

անհեթեթ եւ դրամապաշտականպատճառաբանութիւն[ներ], որի

համար գաղափարական ոչինչ չկայ, մինչեւ իսկ չի ըմբռնում մեր

Եկեղեցու պահանջն ու նշանակութիւնը:

Վա՜յ էն ազգին, որի պատրիարքը Զաւէնն է եղել: Տեսանք նաեւ

նրա Բաղդադում վարած քաղաքականութիւնը որպէս կաթ[ողի-

կոսական] պատուիրակ.130 այստեղի բարդութիւնների գլխաւոր դր-

դապատճառը այս անիծեալնէ: Ես չեմ կտրում իմ յարաբերութիւնը

նրա հետ, ընդհակառակը, աշխատում եմ շատ սիրալիր լինել,

սակայն զգոյշ, տեղն եկած ժամանակ հրաւիրում եմ, ինչպէս որ

184

անցեալ անգամ գրել եմ, հրաւիրեցի ինձ մօտ ճաշի, երբ հրաւի-

րուած էին նաեւ տեղւոյս կաթոլիկ հայ եպիսկոպոսները: Այսօր էլ

նոյնիսկ առաջինը ես գնացի երեկոյեան դէմ նրան այցելութեան նոր

տարուայ առթիւ: Միշտ թափառում է փողոցներում, իսկ գիշերները

բազմաթիւ աղջիկների միջոցով ֆոքստրոտային 131 ժամանցներ

ունենում եւ զուարճանում. ահա նրա կեանքը Բաղդադում: Է՜հ, լաւ

է սրա մասին քիչ գրեմ եւ քիչ ջղայնանամ:

3. Ես ուղարկել եմ ամիսներ առաջ 5 օրինակ մեր օրէնքի հայե-

րէն տպած թարգմանութիւնը, սակայն մինչ օրս պատասխան չառի

թէ ստացե՞լ էք, թէ՞ ոչ:

Գրէք Ձեր կեանքից եւ առողջութիւնից: Ձեր անցեալ նամակը ինձ

շատ ցաւ պատճառեց Ձեր հիւանդութեան մասին նկարագրածով:

Ի՞նչ վիճակի մէջ էք եւ ինչպէ՞ս է առողջութիւնդ:

Լուր չունեմ նաեւ Երեւանից, ծնողներիցս: Շատ անհանգիստ եմ

նաեւ նրանց մասին: Գրէք խնդրեմ, Երեւան գնալուց տեսնո՞ւմ էք

հօրս, թէ՞ ոչ:

Ջերմագին բարեւներս եւ համբոյրներս:

Ձեր խոնարհ աղօթակից`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4409, թ. 1-4, բնագիր, ձեռագիր:

N 82

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ

ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ՄԱՅՐ ԱԹՈ-

ՌԻՆ ԻՐ ԱՌԱՔԱԾՆԵՐԻՎԵՐԱԴԱՐՁԻ, ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԿԱՆՈՆԱ-

ԴՐՈՒԹՅԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՄԱՆ ԵՎ ՀԱՍՏԱՏՄԱՆ,ԹԵՄԱԿԱՆ

ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ, ԵՐՈՒՍԱՂԵՄ ՄԵԿՆԵԼՈՒ ՄՏԱԴՐՈՒ-

ԹՅԱՆ, ՄԱՐ ՇԻՄՈՆԻՆ ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼԵԼՈՒ, ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ

ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

185

6 մարտի 1932թ.

Բաղդադ

Ամենապատիւ եւ ամենայարգելի Տ. Խորէն սրբազան,

Շատոնցէ Ձեզնից նամակ չունեմ, միայն վանքի գիշերապահ

Սարգսի նամակի վերջում մի երկու տող էիք գրել՝խոստանալով

աւելի երկար գրել: Չսպասելով Ձեր նամակին՝ գրում եմ ես:

1. Գրել էի, որ ուղարկուած է Ձեզ Փեհլեւիից 15 կիլօ 3 կապոցով

խունկ եւ կնդրուկ: Ցաւելով պիտի ասեմ, որ այդ խունկը Բագւից

վերադարձել է դարձեալ Փեհլեւիի մաքսատուն. Բագւում վերադար-

ձրել են՝ ասելով, որ այս ապրանքը արգելուած է: Ուղարկուած է

Փեհլեւիից 16-ին դեկտ[եմբերի] 1931թ., վերադարձել է 11 յունուար

1932թ., պասիլկաների132 համարներն են 57, 58, 59 – ընդամենը 15

կիլօ: Ինձ յայտնեցին, որ պէտք է մեր Հայաստանի կառավարու-

թիւնից թոյլտուութիւն ստացուի ներմուծման եւ այդ թոյլտուութիւնը

ուղարկուի Փեհլեւի (լաւն էն է, որ ուղարկէք ինձ, ես կուղարկեմ ում

պէտք է), նաեւ յայտնուի Բագւի մաքսատանը, որ ուղարկեն Երեւա-

նի մաքսատուն՝ Ձեզ յանձնելու համար: Խնդրեմ այդ աշխատանքը

կատարէք, որովհետեւ մաքսատանը պառկած է133եւ վարձ է վճար-

ւում:

2. Երէկ ստացայ Ժնեւի 1937 թուի եկեղեցական համաժողովի՝ 134Ձեր հասցէին ուղարկուած գրութեան պատճէնը: Ստացել եմ նաեւ

Թորգոմ արքեպիսկոպոսի՝ այդ ժողովի նախագահին ուղարկած

[գրության] պատճէնը:

3. Լուռ էք կաթող[իկոսական] ընտրութեան մասին, ի՞նչ լուր կայ

եւ ե՞րբ պիտի կայանան ընտրութիւնները: Դարձեալ նամակներ եմ

ստանում ստուգման համար:

4. Մեր «Նիզամը» հրատարակուեց եւ հաստատուեց թագաւորից:

Ընտրութիւնները պէտքէ սկսուեն ապրիլ 1-ից, այնպէս որ ընտրու-

թիւնները կանեմ եւ ազատ եմ, անմիջապէս կմեկնեմ Երուսաղէմ:

Այս մասին ես գրեցի Թորգոմ արքեպիսկոպոսին, որ ինձ համար

186

փաս135 հանեն եւ ուղարկեն, որ Երուսաղէմ մուտքի արգելք չլինի եւ

ապրիլի վերջին մեկնեմ: «Նիզամը» թարգմանում են արաբերէնից:

Ձեզ կուղարկեմ:

5. Ասորւոց Մար Շիմոնը136 այստեղ է, եկել էր ինձ այցելութեան:

Ես փոխայցելութիւն տուի եւ անցեալ ամիս հրաւիրեցի ճաշի: Եկաւ

իր շքախմբով եւ մեր ազգայինների հետ միասին նստեցինք: Շատ

լաւ անցաւ:

6. Մեր միաբաններից նամակներ չունեմ: Ինչպէ՞ս են եւ ի՞նչ են

անում, ո՞վ կայ Էջմիածնում: Մատթեւոս սրբազանի ստորագրու-

թիւնը տեսայ, չէ՞ որ Բագու էր գնացել: Խնդրում եմ սիրալիր բարեւ-

ներս բոլորին յայտնէք:

7. Ուղարկում եմ երկու նկար, 1-ը խմբով` նախարարապետին

դիմաւորելիս օդանաւի առաջ, հայոց եպիսկոպոսը բոլոր կաթոլիկ-

ների մէջտեղ, աջ կողմինս է խուրի Խայաթ (պարլամենտի անդամ),

ձախը՝ հայ կաթոլիկ Նեսիմեան արքեպիսկոպոս, միւսները` զանա-

զան ազգութիւնների ներկայացուցիչներ: Միւս նկարս՝ փոքրիկ

փակեղով:

8. Ուղարկում եմ լրագրական կտրօններ:

Ընդունեցէք յարգալից ողջոյններս:

Ձեր խոնարհ աղօթակից`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4409, թ. 7-8, բնագիր, ձեռագիր:

N 83

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ

ԽՈՐԵՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԿԱԹՈՂԻԿՈ-

ՍԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏԱՁԳՄԱՆ, ԻՐ ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆԻ

187

ԵՎ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄ ՄԵԿՆԵԼՈՒ, ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ԸՆՏՐՈՒ-

ԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ ԱՐՇԱԿ ՍԱՖՐԱՍՏՅԱՆԻՆ ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՑ ՊԱՏ-

ԳԱՄԱՎՈՐ ԸՆՏՐԵԼՈՒ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

8 ապրիլի 1932թ.

Բաղդադ

Ամենապատիւ Տ. Խորէն սրբազան,

Շտապում եմ ուղարկել Երուսաղէմի լուսարարապետ Տ. Մես-

րոպ եպ[իսկոպոս] Նշանեանի 3 ապրիլի նամակը, որը ուղարկել է

ինձ՝ Ձեզ շտապ հասցնելու: Ենթադրում է, որ Բաղդադից նամակ-

ները Ձեզ աւելի շուտ են հասնում:

Կաթուղիկոսական ընտրութեան ուշանալը առիթ է տալիս

զանազան գուշակութիւնների եւ չար մարդկանց մտածումների

գործադրութեան: Ես եւս ունեմ տեղեկութիւններ, որ հակահայաս-

տանեան տարրերը եռանդուն գործունէութեան մէջ են` այս հա-

րուածն էլ տալու թէ՛ Էջմիածնին եւ թէ՛ Հայաստանի կառավարու-

թեան: Մի՞թէ մեր կառավարութիւնը չի կարողանում թափանցել այս

խնդրի մէջ եւ չունի տեղեկութիւն, որ կաթոլիկ եւ դաշնակ

թափթփուկները աշխատումեն պղտոր ջրում ձուկ որսալ:

Մի՞թէ ժամանակը չէ, ընտրութեան արգելքը վերացնելով, պաղ

ջուր թափել այստեղի չարագործների գլխին:

Ուղարկումեմ Ձեզ լրագրական կտրօններ, որ[ոնց]ից գաղափար

կկազմէք, թէ ի՞նչ խաղեր կան այստեղ: Կտրօններ ուղարկել եմ

նաեւ 6 մարտի նամակիս հետ, նաեւ նկարներ ուղարկել:

Վաղուց է, ինչ Ձեզնից նամակներ չունեմ: Շատ անհանգիստ եմ

Ձեզնից: Խունկի մասին գրել եմ` պատասխան չառի: Շտապեցէք

թոյլտուութիւն ստանալ Էնզելիից խունկը մուծելու Խորհ[րդային]

Միութիւն` Բագւի վրայով:

Մեր հրահանգները հրատարակուեց[ին]: Այս ամիս ընտրու-

թիւնները պիտի սկսեմ` եթէ Տէրը յաջողի: Առաջին ժողովից յետոյ

188

հրաժարականս պիտի ներկայացնեմ Ֆէյսալ թագաւորին եւ գնամ

Երուսաղէմ:

Գրեցէք Ձեր կեանքից եւ կաթուղ[իկոսական]ընտրութիւններից,

որ ես բաւարարեմ բազմաթիւ ինձ դիմողներին, որոնք անհամբեր

սպասում են:

Մենք ընտրեցինք մեր պատգամաւորը՝ Լոնդոնի «Massis» թերթի

խմբագիր պ[արոն] Արշակ Սաֆրաստեանին: 137 Այսօր թղթերը

ուղարկեցի նրան եւ Ձեզ՝ Գեր[ագոյն Հոգեւոր] Խորհրդի անունով,

սոյն գրութեանս կցած:

Եղբայրական սիրոյ ողջոյններս՝ միաբանակից եղբայրներիս:

Ձերդ խ[ոնարհ]աղօթակից`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Յ.Գ. Միշտ լսում եմ Երեւանից ռադիոով երգեր եւ ճառեր: Այս

գիշեր լսեցի Թիֆլիսից Շարա Տալեանի երգածը Ալմաստ օպերայից,

խմբական երգեցողութիւն Ազատ Մանուկեանի եւ ուրիշների: Հայ-

րենիքիս կարօտը երգերով եմ առնում:

Ռ[ուբէն] եպ[իսկոպոս Մանասեան]

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4409, թ. 9-10, բնագիր, ձեռագիր:

N 84

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ՖԵՅՍԱԼ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ՝ ՆՐԱ

ՀԱՍՏԱՏԱԾ ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԿԱՆՈՆ-

ՆԵՐԻՆ ՀԱԿԱՍՈՂ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐԸՈՒՂՂԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 195 23 հունիսի 1932թ.

Բաղդադ

189

Նորին Վեհափառութիւն Ֆէյսալ Ա. թագաւոր Իրաքի

Ձերդ Վեհափառութիւն,

Երախտապարտ եմ Ձերդ թագաւորական գահոյն` հայ ազգի

օրէնքի եւ «Նիզամի» հաստատման համար:

Շնորհակալութեամբ արդէն գործադրութեան սկսեցինք հայ

համայնքի ընտրութիւնները կատարելու: Գործադրութեան սկզբին

նկատուեց, որ անտես են առնուած կէտեր, որով խախտւում են

Հայոց Եկեղեցու սրբագործուած օրէնքները, որոնք հիմն են կազմում

Հայ Եկեղեցու եւ ժողովրդի դաւանութեան:

Այս առթիւ իմ 3 յունիս 1932թ. N 158 խնդրանքով, որի պատճէնը

կցում եմ խնդրագրիս, դիմում կատարեցի Նորին Վսեմափայլութիւն

Իրաքի դատական նախարարին, սակայն խնդիրս անտես առնուեց:

Խոնարհաբար դիմելով Ձերդ Վեհափառութեան, խնդրում եմ

Ձերդ թագաւորական ողորմած հրամանը՝ ուշադրութեան առնելու

իմ խոնարհ խնդիրը, որ չարհամարհուեն Հայոց Եկեղեցու դարաւոր

սրբագործուած օրէնքները եւ Հայոց Եկեղեցու ոգին, որպէս ազգային

փոքրամասնութեանց իրաւունք, որ դարեր շարունակ յարգուել են

տիրող իշխանութեան կողմից:

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի`

Առաջնորդ հայոց Իրաքի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 20, պատճեն, ձեռագիր:

N 85

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐ ԿՈՄԻՍԱՐԻՆ՝

ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՑԹԵՄԻ ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑՈՒ

190

ԿԱՆՈՆՆԵՐԻՆ ՀԱԿԱՍՈՂ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐԸ ՈՒՂՂԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ

ԻՐԱՔԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆԸ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 196 23 հունիսի 1932թ.

Բաղդադ

Նորին Վսեմափայլութիւն Իրաքի

անգլիական բարձր կոմիսարին

Ձերդ Վսեմափայլութիւն,

Հայ համայնքի օրէնքի գործադրութեան սկզբում նկատուեց, որ

Հայոց Եկեղեցու սրբագործուած օրէնքները խախտւում են եւ չեն

համապատասխանում Հայոց Եկեղեցու ոգուն:

Այս մասին մեր 3 յունիս 1932թ. N 158 գրութեամբ հրաւիրեցինք

Իրաքի Նորին Վսեմափայլութիւն դատական նախարարի ուշա-

դրութիւնը եւ յունիս 23 1932թ. N 195 խնդրանքով Նորին Վեհա-

փառութիւն Ֆէյսալ Ա թագաւորին դիմեցինք, որոնց պատճէնները

կցուած են խնդրանքին: Սիրում եմ հաւատալ, որ խնդիրս անտես չի

առնուի:

Ձերդ Վսեմափայլութեան դիմելով, խնդրում եմ Ձեր միջնոր-

դութիւնն եւս՝ անխախտ պահելու մեր Եկեղեցու դարաւոր իրա-

ւունքները եւ սրբագործուած օրէնքները:

Յուսով եմ, որ Ձերդ Վսեմափայլութիւնը որպէս պաշտպան

ազգային փոքրամասնութեանց կրօնական իրաւունքների եւ եկեղե-

ցական օրէնքների, անտես չի առնի իմ խոնարհ խնդիրը, որով կան-

խօրէն յայտնելով մեր շնորհակալութիւնները, մնամ միշտ երախ-

տապարտ եւ խորին յարգանքներով`

Առաջնորդ հայոց Իրաքի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 21, պատճեն, ձեռագիր:

191

N 86

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԻՐԱՔԻ ՖԵՅՍԱԼ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ՝ ՀԱՅ ԵՐԵՎԵԼԻ-

ՆԵՐԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԻ ՆՇԱՆԱԿՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԱՐԴԱՐԱ-

ԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ ԿԱՐԳԱԴՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

26 հունիսի 1932թ.

Բաղդադ

Նորին Վեհափառութիւն Ֆէյսալ Ա. թագաւոր Իրաքի

Ձերդ Վեհափառութիւն,

Հայ ազգի օրէնքի գործադրութեան սկզբում նկատուեց, որ

օրէնքի մէջ կան կէտեր, որոնք հակասումեն մեր՝Հայոց Եկեղեցու

դարաւոր սրբագործուած օրէնքներին եւ սովորութիւններին, ինչպէս

Ձերդ Վեհափառութեան իմ 23 յունիս 1932թ.խոնարհ խնդրագրով

յայտնել եմ:

Այլեւ[ս]Բաղդադի հայ ազգաբնակութեան մեծամասնութիւնը չի

ցանկանում ընտրութեանց մասնակցել, մանաւանդ բնիկ տեղացի-

ներից: Ցանկացողները միայն փոքրամասնութիւն են կազմում,

գլխաւորապէս եկուորներից, որոնք հարազատ արտայայտիչ լինել

չեն կարող Իրաքի հայ համայնքի:

Ուստի խոնարհաբար կը խնդրեմ՝ Ձեր Վեհափառութեան թա-

գաւորական ողորմած հրամանով կարգադրէք Նորին Վսեմութիւն

դատական նախարարին[, որ] օրէնքի յօդ[ուած] 18-ի համաձայն

նշանակէ հայ երեւելիներից ընդհանուր ժողով, որով յարգուած

կլինի կրօնական օրէնքը եւ վերջ դրուած ազգի մէջ եղած

շփոթութեանց:

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի`

Առաջնորդ հայոց Իրաքի`

192

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 22, պատճեն, ձեռագիր:

N 87

ԲՈՍՏՈՆԻ «ՊԱՅՔԱՐ» ՕՐԱԹԵՐԹԻ ԱՆԴՐԱԴԱՐՁԸ ԻՐԱՔԱՀԱՅ

ԳԱՂՈՒԹԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԵՐԿՐԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱ-

ԲԵՐՄՈՒՆՔԻ ԵՎ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ԱՌԹԻՎ ԻՐԵՆՑ

ԲԱՐԵՄԱՂԹԱՆՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Հայ եւ արաբ յարաբերութիւններ –

Իրաքի Վեհապետին եւ վարչապետին բարեացակամ

արտայայտութիւնները

Իրաքի կաթողիկոսական պատուիրակ Տ. Ռուբէն եպս. անձամբ

Պաղտատի արքայական պալատը այցելած է Ամենայն Հայոց

հայրապետին ընտրութիւնը ծանուցանելու համար Ֆէյսալ թագա-

ւորին եւ եղբօրը` Հիճազի նախկին թագաւոր Ալիի: Տ. Ռուբէն եպս.

Ֆէյսալ թագաւորին նոյն օրը քաղաքէն բացակայութեան պատ-

ճառաւ չէ կրցած զինք անձամբ տեսնել, բայց սիրալիր ընդունե-

լութիւն գտած ու պատուուած է Ալի թագաւորին կողմէ, որ կաթո-

ղիկոսական ընտրութեան համար խնդակցութիւն յայտնելէ յետոյ,

փափաք յայտնած է որպէսզի հայոց առաջնորդը չյապաղեցնէ իր

այցելութիւնները: Խօսակցութեան ընթացքին շեշտած է նաեւ գա-

ղութներու հայութեան հետզհետէ Հայաստանի սահմաններուն մէջ

տեղաւորման կարեւորութիւնն ու օգտակարութիւնը:

Այս այցելութեան միջոցին Տ. Ռուբէն եպս.ի ընկերակցած է

Քաղաքական Ժողովի անդամ պ[արոն] Արսէն Կիտուր:

193

Պաղտատի «էլ-Ալէմ իւլ-արաբ[ի]» թերթը իր դեկտ[եմբեր] 2[-ի]

թիւով հրատարակած է նորապսակ կաթողիկոսին եւ Էջմիածնի

նկարը՝ դրուատալից յօդուածով մը հայոց մասին:

* * *

Դեկտ[եմբեր] 4-ին, շնորհաւորական ընդունելութիւն կատա-

րուած է Պաղտատի առաջնորդարանին մէջ: Յանուն Ֆէյսալ թա-

գաւորին եւ իր եղբօր՝ նախկին թագաւոր Ալիի, արքայական

թիկնապահ մը առաջնորդարան եկած ու շնորհակալութիւն

յայտնած է Տ. Ռուբէն եպս.ի այցելութեան համար եւ հաղորդած է

երկու արաբ թագաւորներուն ողջոյնը: Առաջնորդը պատասխանած

է պատշաճ ուղերձով մը:

Իրաքի նախարարապետին եւ արտաքին գործոց նախարարին

կողմէ ներկայացած է Թեւֆիք պէյ Սաատուն, որ շնորհաւորելով

հայրապետական ընտրութիւնը, յայտնած է, թէ նախարարապետը

իրեն յանձնարարած է բառացի ըսել հետեւեալ խօսքերը.

«Կը շնորհաւորէ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի[ն] ընտրութիւնը՝

մաղթելով արդիւնաւոր գործունէութիւն: Կառավարութիւնը դէպի

հայ ժողովուրդը ունի յարգանք, եւ այդ յարգանքը առաւելապէս

շեշտուած եւ աւելցած է Ձեր Գերապատուութեան Պաղտատ հասնե-

լէն ասդին, անձամբ ճանչնալով զՁեզ եւ Ձեր գործունէութիւնը:

Նախարարապետը յատկապէս կը շնորհաւորէ Ձեր Սրբազնու-

թիւնը՝ Ձեր ազգային կրօնական պետի ուրախառիթ ընտրութեան

առթիւ»:

Կաթողիկոսական պատուիրակը տուած է հետեւեալ պատաս-

խանը.

Իրաքի հայ ժողովուրդը միշտ շնորհակալական զգացումներ

ունի Իրաքիկառավարութեան եւ արաբ ժողովուրդին հանդէպ: Հայ

ժողովուրդը երբէք ինքզինք խորթ չէ զգացած Իրաքիբարեխնամ

կառավարութեան հովանիին տակ, գիտակցելով կառավարութեան

բարեացակամ եւ արաբ ժողովուրդին եղբայրական ջերմ վերաբեր-

մունքին, եւ այս իսկ պատճառով, հայ ժողովուրդը Իրաքի մէջ

194

ինքզինք զգացած է իբրեւ իր սեփական հայրենիքին մէջ: Զգացուած

եմ նախարարապետին ջերմագին խօսքերուն համար եւ պարտք կը

զգամ շնորհակալական եւ երախտագիտական զգացումներս յայտ-

նել իր սիրալիր արտայայտութեանց համար:

Անձամբ շնորհակալական այցելութեան եկած են Պաղտատի

քրիստոնեայ հոգեւոր պետերը, որոնց կարգին` հայ կաթոլիկներու

առաջնորդ գերապայծառ Տ. Յակոբ արքեպիսկոպոս Նեսիմեան:

«Պայքար», հինգշաբթի, 19 յունուար 1933:

N 88

ԻՐԱՔՈՒՄ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԱԿԱՆ ՊԱՏՎԻՐԱԿ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱԳԻՐԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻ-

ԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԻՐ

ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅՈՒՆՆԱՎԱՐՏԱԾ ՀԱՄԱՐԵԼՈՒ, ԵՐՈՒՍԱՂԵՄ

ՏԵՂԱՓՈԽՎԵԼՈՒ ԹՈՒՅԼՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱԼՈՒԵՎ ԱՌԱՋՆՈՐԴԻ

ՈՒ ՄՈՒԹԵՎԵԼԼԻԻ ՊԱՇՏՈՆՆԵՐԻՑ ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ

ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 37 18 փետրվարի 1933թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. ՕծութիւնՏ. Տ. Խորէն Ա

Կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Այսօր` երեք տարի եղաւ, որ թագաւորական իրադէով հաս-

տատուած եմ որպէս առաջնորդ հայոց Իրաքի, եւ երեք տարուան

ընթացքում ինչ-ինչ փոթորիկներ եւ անցուդարձեր չպատահեցին

Բաղդադի հայ գաղութի մէջ, որոնք տարայ ամենայն համբերու-

թեամբ եւ սառնասրտութեամբ:

Երկար ժամանակ բանակցելով կառավարութեան հետ, հնարա-

195

ւորութիւն ունեցայ ըստ կարելւոյն տանելի օրէնք մշակել տալ

Իրաքի հայութեան համար:

Օրէնքը հրատարակուեց (որից 5 օրինակ ժամանակին ուղար-

կուած են Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդին), սկսեցինք գործադրել եւ

ընտրութիւնները կատարել:

Ժողովրդի կողմից եղան նոր-նոր բողոքներ դատական նախա-

րարութեան եւ ինձ՝ թէ՛ օրէնքի թերի լինելու եւ թէ՛ այլ պատ-

ճառներով:

Դատական նախարարը խորհրդակցելով ինձ հետ, նշանակեց

եօթ[ը] հոգուց բաղկացած Քաղաքական ԺողովԲաղդադի համար,

իսկ միւս քաղաքների համար թաղական խորհուրդներ հինգական

հոգուց բաղկացած` համաձայն օրէնքի:

Ամբողջ Իրաքում հայոց ընտրութիւնները յետաձգուած են:

Շնորհիւ իմ ձեռք առած խիստ եւ կտրուկ միջոցների, նախկին

անկարգութիւնները վերջացած են եւ ժողովուրդը՝ խաղաղուած:

Այժմս քանի որ ընտրութիւնները չեն կատարւում եւ այժմս

կատարելու ոչ մի յոյս չկայ, ուստի եւ իմ առաքելութիւնս, որպէս

կաթուղիկոսական պատուիրակի, արդէն վերջացած է, ուստի

ամենախոնարհաբար խնդրում եմ Ձերդ Ս. Օծութիւնից ազատ

կացուցանել ինձ յիշեալ պաշտօնից եւ թոյլ տալ ինձ հեռանալու

Բաղդադից եւ գնալու Երուսաղէմ:

Ձերդ Վեհափառութեան հրամանը ստանալուն պէս հրաժարա-

կան կներկայացնեմ Իրաքի թագաւորին առաջնորդական եւ

մութեվէլլիութեան պաշտօնից:

Մնամ ի համբոյր Ս. աջոյդ,

Ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Կաթողիկ[ոսական] պատուիրակ Իրաքի հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 4-5, բնագիր, ձեռագիր:

196

N 89

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ՝

ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՑ ԹԵՄԻԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՆԿԱՏՎԱԾ

ԹԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՎԵՐԱՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 55 11 մարտի 1933թ.

Բաղդադ

Նորին Վսեմափայլութիւն Իրաքի դատական յարգելի

նախարարին

Ձերդ Վսեմափայլութիւն,

Ի պատասխան Ձերդ Վսեմափայլութեան 8 մարտ 1933[թ.] գրու-

թեան, պատիւ ունեմ յայտնելու, որ մեր 3 յունիս 1932թ. N 158

գրութեամբ խնդրել եմ, որ հրատարակուած օրէնքի մէջ նկատուել

են թերութիւններ, որ հակասում են մեր՝Հայ Եկեղեցու օրէնքներին

եւ խնդրել ենք վերաքննութեան ենթարկել:

Այս մասին մեր ամենախոնարհ խնդրանքով 23 յունիս 1932թ. N

195 թուով դիմել ենք նաեւ թագաւորական գահոյքին:

Բացի սրանից, մեր ազգի մէջ եղած անհամաձայնութեան պատ-

ճառով, մեր՝ մի քանի անգամ նախարարութեանդ մէջ խորհրդակ-

ցութիւնից յետոյ նկատուեց, որ այժմս օրէնքի գործադրութիւնը մեծ

շփոթութիւն առաջ կբերէ մեր ազգի մէջ, եւ նախարարութեանդ՝ մեր

օրէնքի 18-րդ յօդուածի գործադրութիւնը ժողովրդին խաղաղացրել

է138 ոչ միայն Բաղդադում, այլեւ ամբողջ Իրաքում:

Հայ երեւելիներից եւ Քաղաքական Ժողովի անդամներից կազ-

մած յանձնաժողովը քննութեան է առել օրէնքի պակասաւոր կող-

մերը, որոնք մօտ օրերս կներկայացնեմ Ձերդ Վսեմափայլութեան:

Յուսով եմ, թէ Ձերդ Վսեմափայլութիւնը ուշադրութեան կառնէ

մեր խոնարհ խնդիրը, եւ եթէ աւելի բացատրութեան կարիք կզգայ՝

197

պատրաստ եմ անձամբ բացատրելու երբ հրաման կտաք:

Կան խնդիրներ, որոնց մասին բանաւոր երկար բացատրութեան

կարիք կայ:

Խնդրում եմ ընդունել մեր յարգանաց հաւաստիքը:

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի139 `

Առաջնորդ հայոց Իրաքի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 23, պատճեն, ձեռագիր:

N 90

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ԱՆԴԱՄ ԳԵ-

ՎՈՐԳ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՉԵՈՐԵՔՃՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ

ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝

ԱՌԱՋՆՈՐԴԻ ՊԱՇՏՈՆՈՒՄ ՄՆԱԼՈՒ ԽՈՐԵՆ Ա-Ի ԿԱՄՔԻ ՈՒ

ԻՐ ՎԵՐՋԻՆ ԳՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԱՌԿԱ ԱՆՈՐՈՇՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ

ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄՆԵՐ ՏԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Թ. 739 12 ապրիլի 1933թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդգերաշնորհ Տ. Ռուբէն

եպիսկոպոսին

Իրաքի Ֆէյսալ թագաւորի 1930 թուի փետրուարի 19-ին արձա-

կած արքայական իրադէով կարգուած էք Դուք առժամեայ առաջ-

նորդ Իրաքի հայոց թեմի: Նորին Վեհափառութեան կամքն է, որ

Դուք մնաք որպէս առաջնորդ թեմի, մինչեւ որ հնարաւորութիւն

կունենաք ընտրութիւններ կատարելու եւ բանակցութիւնների միջո-

198

ցով կարողանաք Իրաքի բարեմիտ կառավարութեան յօժարութիւնը

ստանալ հրատարակուած օրէնքի մէջ փոփոխութիւններ մուծելու՝ ի

վերականգնումն Հայ Եկեղեցւոյ կանոնական իրաւանց, որ եղել է

մեր առաքելութեան հիմնական նպատակը:

Անկախ վերոգրեալից, Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը առաջար-

կում է Ձեզ լուսաբանել Ձեր վերջին գրութեան (18 փետր[ուարի]

1933թ. թ. 37) հետեւեալ անորոշութիւնները, ա) ի՞նչ է պատճառը, որ

«սկսել էք օրէնքը գործադրել եւ ընտրութիւնները կատարել» եւ

ապա աւելացնում էք, թէ «Ամբողջ Իրաքում հայոց ընտրութիւնները

յետաձգուած են» եւ թէ «ընտրութիւնները չեն կատարւում եւ այժմս

յոյս չկայ»: բ) Ի՞նչ բողոքներ են եղել ժողովրդի կողմից դատական

նախարարութեան եւ Ձեզ, օրէնքի ո՞ր թերութիւններն են նշուած եւ

ի՞նչ պէտք է հասկանալ «այլ պատճառներ» արտայայտութեամբ:

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը յայտնում է նաեւ Ձերդ Սրբազ-

նութեան, որ առանձին գրութեամբ կը հաղորդէ Ձեզ իւր դիտողու-

թիւնները օրէնքի փոփոխութեան առթիւ՝ այս հարցերի պատաս-

խանը ստանալուց յետոյ:

Անդամ Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի`

Գէորգ արքեպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 6, բնագիր, մեքենագիր:

N 91

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ԳՐՈՒ-

ԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱ-

ԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆԸ ՄԱՏՈՒՑԱԾ ԱՆՁՆՎԵՐ ՈՒ

ՆՇԱՆԱԿԱԼԻՑ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋ-

ՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆԱՐՔՈՒԹՅԱՆ

ՊԱՏԻՎ ՇՆՈՐՀԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔԻՈՎ

199

N 156 23 մայիսի 1933թ.

Բաղդադ

Ն[որին] Ս. ՕծութիւնՏ.Տ. Խորէն Ա.Վեհափառ

ԿաթուղիկոսԱմենայն Հայոց,

ի Ս. Էջմիածին

Իրաքի հայոց Քաղաքական Ժողովը 19 մայիս 1933թ.իր 24-րդ

նիստին մէջ նկատի առնելով, որ թեմիս առաջնորդ գերաշնորհ Տ.

Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեանը`

1.- Անցնող երեք տարիներու ընթացքին, ամենադժուար պայ-

մաններու մէջ խաղաղ եւ արդիւնաւէտ գործունէութիւն մ’ունեցած է՝

աննկուն կորովով դիմագրաւելով ամէն խոչընդոտներու.

2.- Ն[որին] Վեհափառութիւն թագաւորի եւ վսեմաշուք նախա-

րարութեանց հետ իր ունեցած լուրջ ու մտերմական յարաբերու-

թեանց շնորհիւ յաջողած է յարգանք ներշնչել եւ յաչս կառավարու-

թեան ազգային արժանապատուութիւնը, Ս. Էջմիածնի եւ հայրա-

պետական հեղինակութիւնը բարձր պահել եւ որով յաջողած է

տեղական ազգային-եկեղեցական գործերը նպաստաւոր հունի մը

մէջ դնել.

3.- Տեղւոյս հայյարանուանութանց եւ օտար հոգեւոր պետերու

հետ իր բարւօք ու սիրալիր փոխյարաբերութեանց շնորհիւ անոնց

համակրանքը իր հօտին ի նպաստ ապահոված է:

Ժողովս գոհունակութեամբ դիտելով եւ ամէն գնահատանքէ

գերիվեր դասելով անոր սոյն մեղուաջան գործունէութիւնը, միա-

ձայնութեամբ որոշեց Ձերդ Ս. Օծութեան բարեացակամ նկատառ-

մանը յանձնել եւ խոնարհաբար խնդրել, որ ի վարձ եւ ի խրախոյս

իր ազգանուէր ծառայութեանց, բարեհաճէք հայրապետական բար-

ձր գնահատմամբ շնորհել իրենարքութեան տիտղոս, «Զի արժանի է

մշակն վարձուց իւրոց»:

Որդիական ամենախորին ակնածանօք մատչելով ի համբոյր Ս.

200

եւ օծեալ աջոյդ, մնամք`

Անդամք Իրաքի հայոց Քաղաք[ական] Ժողովոյ`

Արսէն եպիսկոպոս

Յովսէփ Ա.

Յովհ[աննէս] Մելքոնեան

Յ.Գ. Գազանճեան

Ս[արգիս]Կ[արապետ]Զիւլէմեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 46, բնագիր, ձեռագիր:

N 92

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐ-

ՀՐԴԻՆ՝ ԹԵՄԻ ԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ՄՏՑՆԵԼՈՒ ԲԱՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ, ՏԱՐԱՏԵՍԱԿ ԲԱՆՍԱՐ-

ԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒ ԿՈՒՍԱԿՑԱԿԱՆ ԽԱՌՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ-

ՆԵՐԻ, ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐԻ՝ ԻՐ ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆԻ ՄԵՐԺՄԱՆ ԵՎ

ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

N 188 6 հուլիսի 1933թ.

Բաղդադ

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդին

Ի պատասխան պատկառելի Խորհրդիդ 12 Ապրիլ 1933 թիւ N

739 գրութեան, պատիւ ունեմ խոնարհաբար զեկուցանելու Իրաքի

հայոց օրէնքի եւ ընտրութիւնների մասին:

Ժամանակին իմ խոնարհ զեկուցմամբ յայտնել եմ օրէնքի առթիւ

եղած բանակցութեանց եւ Իրաքի կառավարութեան հետ փոխանա-

կած գրութիւնների մասին:

201

Օրէնքը հրատարակուեց, որտեղ ձեր ընդունած իմ առաջարկած

կէտերից մի քանիսը, գլխաւորապէս առաջնորդի հաստատութիւնը

նախ կաթողիկոսի կողմից եւ կրօնական ու վարչական խնդիրների

Էջմիածնի եւ հայրապետութեան վերջնական վճռահատութեան

իրաւասութիւնը:140

Այնուամենայնիւ անցեալ 1932 թուի մայիսին սկսեցինք ընտրու-

թիւնների ձեռնարկել, կազմուեց[ին] ընտրական յանձնախմբեր

համաձայն օրէնքի, գործադրութեան ժամանակ առաջ եկան խնդիր-

ներ, որտեղ երեւաց[ին] օրէնքի պակասաւոր մասերը եւ ժողովրդի

դժգոհութիւնը:

Խնդիրները ծագեց[ին] Գեր[ագոյն] Հոգեւոր Խորհրդիդ ծանօթ

դոկտոր Մ. Թոքաթլեանի հարցի շուրջ, թէ նա պիտի մասնակցի՞,

թէ՞ ոչ: Դոկտ[որ] Թոքաթլեան բողոքեց դատական նախարարու-

թեան, որ ես իրեն թոյլ չեմ տալիս մասնակցելու, դատական նախա-

րարը ինձնից բացատրութիւն պահանջեց: Ես բացատրեցի, որ այն

անձինք, որոնք դատապարտուած են Կրօնական Ժողովի կողմից,

արդպիսիները զրկւում են ձայնի իրաւունքից: Նախարարը ինձ

յայտնեց, թէ այդ կէտը հրատարակուած օրէնքում նախատեսուած

չէ, ուստի եւ դոկտ[որ] Թոքաթլեան չպիտի զրկուի ընտրութիւն-

ներին մասնակցելուց:

Դատ[ական] նախարարին 3 յունիս 1932թ. N 158 գրութեամբ

յայտնեցի, որ օրէնքը թերի է, պէտք է վերաքննութեան ենթարկել

(տե՛ս N 1 գրութիւնը):

Միաժամանակ ժողովրդից եղան բողոքներ թէ՛ ինձ եւ թէ՛

դատական նախարարին, որ այս օրէնքը թերի է եւ դէմ են դոկտ[որ]

Թոքաթլեանի մասնակցութեան:

Ես տեսնուեցայ դատ[ական] նախարարի հետ, նկատեցի որ

նախարարը չի ցանկանում զիջել, ուստի 23-ին յունիսի 1932թ. N 195

գրութեամբ (տե՛ս N 2) անձամբ ներկայացայ Նորին Վեհափառու-

թիւն Ֆէյսալ թագաւորին եւ բողոքելով դատական նախարարի դէմ,

ներկայացրի յիշեալ գրութիւնը: Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Ֆէյսալ թա-

202

գաւորը ինձ հաւաստիացրեց, որ ուշադրութեան կառնէ իմ խնդիրը:

Նոյն օրն իսկ N 196 գրութեամբս (տե՛ս N 3) ներկայացայ Իրաքի

անգլիական բարձր կոմիսարի օֆիս141 եւ բացատրութիւններ տալով՝

ներկայացրի սոյն գրութիւնը: Երկու օր յետոյ նորէն ներկայացայ

պալատ եւ պալատական նախարարի հետ երկար խորհրդակցու-

թիւններից յետոյ ներկայացրի յանուն Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Ֆէյսալ

թագաւորի 26 յունիս 1933թ. գրութիւնը (տե՛ս N 4):

Քանի մի օր յետոյ դատական նախարարը հրաւիրեց ինձ իր մօտ

խորհրդակցութեան եւ առաջարկեց ինձ տալ անուններ քաղաքա-

ցիներից, մեծամասնութիւնը բաղդադցի, որոնցից եօթ[ը] հոգի պէտք

է ինքը նշանակէ ժամանակաւոր Քաղաքական Ժողով` ցնոր կար-

գադրութիւն:

Այսպէս էլ եղաւ. ես ներկայացրի մի ցուցակ, որոնցից եօթը

յատուկ գրութեամբ նախարարութեան կողմից նշանակուեց[ին

իբրեւ]Քաղաքական Ժողով: Նոյն ձեւով էլ միւս քաղաքների համար

նշանակուեցին տեղական մութասարիֆների կողմից թաղական

խորհուրդներ եւ լուծուած համարուեցին թէ՛ Բաղդադի եւ թէ՛ միւս

քաղաքների ընտրողական յանձնաժողովները, որոնք կարգուած

էին նախարարութեան եւ Մեր հրահանգով:

Նորընտիր Քաղաքական Ժողովը ինչպէս եւ թաղական խոր-

հուրդները խաղաղ եւ եռանդուն գործի լծուեցին: Գոհունակութիւն

պատճառեց այդ ձեւի կարգադրութիւնը բոլոր բաղդադցի բնիկ

ժողովրդին եւ գիտակից գաղթականութեան: Հանգիստ չէր միայն,

ինչպէս բոլոր գաղութներում, նոյնպէս եւ Բաղդադում, յայտնի խառ-

նակիչ խմբակը, որը կրումէ «դաշնակցական» անունը. խնդրագրեր

տեղում էին շարունակ դատական նախարարութիւն՝ պահանջելով

իմ հեռացումը Բաղդադից, որոնք մատնւում էին անուշադրութեան:

Անցնումեն ամիսներ, ես հրաւիրում եմ քաղաքացիներից մի

յանձնաժողով՝ օրէնքը վերաքննութեան ենթարկելու եւ կարծիքներ

յայտնելու օրէնքի մասին: Շարունակւում են այս աշխատանքները,

եւ օրերից մի օր ընկնումէ նախարարութիւնը եւ կազմւումէ նոր

203

կաբինէ142:

Մեր խառնակիչ խմբակի կողմից շարունակւում է խլրդային

գործունէութիւնը եւ դատական նոր նախարարը գրում է ինձ մի

գրութիւն, թէ ի՞նչ է իմ կարծիքը ընտրութիւնների մասին եւ ե՞րբ

պէտք է կատարուեն ընտրութիւնները: Ես 11 մարտ 1933թ. N 55

գրութեամբ պատասխանում եմ, որ ընտրութիւնները կկատարուեն

միայն այն ժամանակ երբ վերաքննութան ենթարկուի մեր՝ հայոց

օրէնքը եւ յարգուեն մեր Եկեղեցու օրէնքները (տե՛ս N 5 գրութիւնը):

Երկու ամիս կեանք չունեցած՝ ընկնում է այս նախարարու-

թիւնը143եւ կազմւում է նոր կաբինէ, դատական նախարար նշանակ-

ւում է բասրացի մի փաստաբան, որը, անծանօթ մեր տեղական

գործերին, անմիջապէս կարգադրում է մեր օրէնքի գործադրութիւ-

նը` այսինքն ընտրութիւնները:

Ես ներկայանումեմ նախարարին եւ բացատրում տեղական

պայմանները եւ իմ առաջկութիւնները յայտնում: Խնդրումէ, որ ես

գրաւոր տամ, եւ յայտնում եմ նախարարին իմ կարծիքը 9 մայիս

1933թ. N 139 գրութեամբ (տե՛ս N 6):

Դատական նախարարը 11 մայիս 1933 թիւ գրութեամբ ինձ

չէզոքացնելով ինչպէս եւ ամբողջ Իրաքի բոլոր քահանաներին,

կազմում է ընտրական յանձնաժողով չորս հայ «բարի պտուղներից»

եւ նախագահ կարգում դատական նախարարութեան օրէնքի մաս-

նաճիւղի մի մահմետական պաշտօնեայ կրօնաւոր` գլուխը սպի-

տակ չալմա փաթթոցաւոր, եւ ընտրութիւնները նշանակւում

ենմայիս 28-ին ամբողջ Իրաքում:

Այս «հայ անուն» կրող յանձնաժողովը, գլխաւորութեամբ իրենց

նախագահ «հաջիի», գալիս է առաջնորդարան՝ ինձ հետ բանակ-

ցելու եւ խորհելու ընտրութեանց մասին: Ես մերժումեմ ընդունել եւ

որեւէ բանակցութեանց մէջ մտնել:

Այս ապօրէնութեանց դէմ բողոքելու համար ներկայանումեմ

նախարարապետին, իմ դժգոհութիւնն եմ յայտնում դատ[ական]

նախարարի դէմ եւ բացատրում, որ այս ձեւի կարգադրութեան

204

համար հայ ժողովրդի մէջ մեծ յուզում է առաջ եկել, որովհետեւ

ոտնատակ է արւում Հայոց Եկեղեցու օրէնքը: Նախարարապետը

խոստանում է կարգադրութիւն անել եւ ինձ բաւարարել:

Սակայն չսպասելով նախարարապետի կարգադրութեան, 13

մայիսին 1933թ.շտապում եմ պալատ եւ անմիջապէս ներկայանում

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Ֆէյսալ թագաւորին, որը սիրալիր ընդու-

նելութեամբ նստեցնումէ իր կողքին եւ ամենայն ուշադրութեամբ

լսում իմ բողոքը դատական նախարարի դէմ:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորին յայտնում եմ, որ 1. պէտք է

դատ[ական] նախարարի այս ձեւի կարգադրութիւնը առ ոչինչ

համարուի, 2. պէտք է օրէնքը վերաքննուի եւ 3. պէտք է յարգուեն իմ

Եկեղեցու օրէնքները: Աւելացրի նաեւ. «Ձերդ Վեհափառութիւն, ինչ-

պէս որ նուաստս պատասխանատու է Ձերդ թագաւորական գա-

հոյքի առաջ, նոյնպէս եւ պատասխանատու եմ Աստուծոյ առաջ, իմ

հոգեւոր պետի, իմ ժողովրդի եւ իմ խղճի առաջ: Այս պատաս-

խանատուութիւնից ազատ լինելու համար խնդրումեմ ընդունել իմ

հրաժարականը»:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորին մեկնեցի գրաւոր հրաժա-

րականս (տե՛ս N 7), որը դեռ ձեռքերս չառած, խրոխտ ձայնով

ասաց՝ «մերժո՛ւմ եմ»: Հրաժարականս կարդալուց յետոյ կրկնեց.

«Չե՛մ ընդունում Ձեր հրաժարականը, մերժո՛ւմ եմ, Դուք պէտք է

շարունակէք Ձեր պարտականութիւնները, ես անհրաժեշտ կարգա-

դրութիւնները կանեմ»:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորին յայտնեցի շնորհակալութիւն

այն վստահութեան համար, որ ունի դէպի իմ անձն, եւ կրկին

ձեռք[ը] սեղմելով՝ հեռացայ դահլիճից:

Երկու օր յետոյ կրկին պալատ գնացի իմանալու այն

կարգադրութեան համար, որ թագաւորը պիտի անէր: Իմացայ, որ

կանչել է նախարարապետին եւ համապատասխան կարգադրու-

թիւն արել, իսկ դատական նախարարի վրայ խիստ նեղացել:

Դատակ[ան]նախարարը 18-ին մայիսի հեռագրական կար-

205

գադրութեամբ միւս քաղաքների մութասարիֆներին եւ պաշտօնա-

գրութեամբ Բաղդադի իր նշանակած յանձնաժողովին յայտնում է,

որ ընտրութիւնները յետաձգւումեն անորոշ ժամանակով:

Իմացայ նաեւ, որ մեր օրէնքի եւ ընտրութիւնների մասին եղած

ամբողջ գործը յանձնուած է ներքին գործոց նախարարին` թագա-

ւորի յատուկ պատուէրով: Վերջերս կանխօրէն ժամադրութեամբ

ներկայացայ ներքին գործոց նախարարին, որը սիրալիր ընդունե-

լութեամբ լսեց իմ բոլոր առարկութիւնները եւ խոստացաւ ընդառաջ

գնալ ինձ եւ բաւարարել, որ դժգոհութիւն այլեւս առաջ չգայ:

Իմ նախկին զեկուցման մէջ «այլ պատճառներ» խօսքը վերա-

բերում է Բաղդադի բնիկ ժողովրդի նոյն արդար պահանջին, թէ

ընտրութիւնների ժամանակ պէտք է իրենց տեղացիական շահերը

չարհամարհուեն, նկատի առնելով, որ 70-80 ընտրող տեղացիի

դիմաց կան մի քանի հարիւր գաղթական ընտրողներ, որոնց

մեծամասնութիւնը յայտնի աղմկարար, գաղութների հանգիստը

վրդովող դաշնակցական շարքայիններն են, որոնք կատարեալ

թափթփուկներ են եւ ըստ ամենայնի անբարեյոյս, որոնց հետ ոչ մի

բարոյական անձ սեղան չի նստել, եւ այս պատճառով տեղացի

տարրը, նկատելով, որ իր ձայնը բոլորովին խեղդուած է, չի

մասնակցում ընտրութեան եւ շատ գոհ է նշանակովի ձեւին:

Օրէնքը տպագրուած ուղարկուած է Գեր[ագոյն] Հ[ոգեւոր]Խոր-

հրդիդ: Ուղարկում եմ նաեւ օրէնքի լրացուցիչ մասը՝ ձեռագիր,

խնդրելով շուտ յայտնել ինձ դիտողութիւնները, որ հնարաւորու-

թիւն ունենամ բանակցելու ժամանակ ի նկատի ունենալ:

Եղբայրական սիրոյ ողջունիւ,

Խոնարհ աղօթակից`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 12-18, պատճեն, ձեռագիր:

206

N 93

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա

ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔՈՒՄ ԱՍՈՐԻՆԵՐԻ ՀՈՒԶՈՒՄՆԵՐԸ

ՀԱՅԵՐԻ ՎՐԱ ՏԱՐԱԾԵԼՈՒ ՎՏԱՆԳԻ ԱՌԱՋՆ ԱՌՆԵԼՈՒ, ՆԱԽԱ-

ՐԱՐՆԵՐԻ ՀԵՏ ՀԱՆԴԻՊԵԼՈՒ ԵՎ ՀԱՅՈՑ ՀԱՄԱՐԱՆՎՏԱՆԳՈՒ-

ԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԵՐԱՇԽԻՔՆԵՐ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԻՐ ՔԱՅԼԵՐԻ

ՄԱՍԻՆ

N 261 28 օգոստոսի 1933թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. Օծութիւն Տ.Տ. Խորէն Ա

Վեհափառ Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Անցեալ 6 յուլիս 1933թ. N 188 գրութեամբ ամենախոնարհաբար

զեկուցել եմ թեմիս գործերի եւ անցուդարձի մասին:

Սրանով աւելորդ չեմ համարում ամենախոնարհաբար զեկու-

ցանելու վերջին օրերում եղած պատահարների եւ իմ բանակցու-

թեանց մասին:

Հաւանօրէն լրագ[ի]րներում կարդացիք Իրաքի Ասորական խն-

դրի շուրջ աշխարհ դղրդացնող հեռագ[ի]րները144եւ Նորին Վեհա-

փառութիւն Ֆէյսալ թագաւորի Եւրոպայից շտապ վերադառնալու

լուրը:

Հրաւիրեալների թւում ես եւս գնացել էի աէրոդրոմ 145 դիմա-

ւորելու Ն[որին] Վեհափառութեան, որտեղ հայ ազգի կողմից բարի

գալուստ մաղթեցի: Ն[որին] Վ[եհափառութիւն] Ֆէյսալ թագաւորը,

սեղմելով ձեռքս,հարցրեց որպիսութիւնս եւ առողջութիւնս:

Այդ օրերում սուր կերպարանք էր ստացել Ասորական խնդիրը:

Հայ ժողովուրդը ոչ մի կապ եւ համակրութիւն չունէր այս

ըմբոստացման:

Ըմբոստացողները նեստորական ասորիներ էին, որոնց հոգեւոր

207

պետն է ՄարՇիմոնը: Նոյն ցեղի պատկանող ասորիներ էլ կան,

որոնք կրօնական դաւանական տարբերութիւն ունեն եւ չեն մաս-

նակցում այս քաղաքական պահանջներին: Բաւական մեծ թիւ են

կազմում յակոբիկեան (եաղուբի) ասորիները, 146 այնուհետեւ

[կան]կաթոլիկացած քաղդէացի (քիլդան) ասորիներ, բողոքական

ասորիներ եւ ռուսական ասորիներ: Այս վերջինները Ուրմիայի

շրջանի նեստորականներն էին, որոնք դաւանափոխ եղան

ռուսական ազդեցութեան շրջանում, այժմս ունեն Բաղդադում մի

տարի առաջ ձեռնադրած տիեզերական պրաւոսլաւ պատրիարքի

կողմից եպիսկոպոս, որը ժամերգութիւն կկատարէ ռուսական

ծէսով,ռուս եւ ասորի լեզուներով:

Բացի նեստորականներից, այս ըմբոստացմանը չէին մասնակ-

ցում մնացած բոլոր ասորիները եւ դեռ [աւելին՝]դէմ էին եւ դէմ էլ

արտայայտուեցին լրագ[ի]րներում:

Արաբ ժողովուրդը ոչ մի տարբերութիւն չի դնում ասորիների եւ

հայերի մէջ. ինչպէս Ռուսիայում բոլոր կօշիկ մաքրող ասորիներին

ռուսները անուանում են «արմիանին», նոյնպէս եւ այստեղ բոլորին

անուանում են «արման»: Անշուշտ խօսքս բարձր մտաւորական եւ

կառավարական արաբների մասին չէ, այլ ամբոխի եւ ցած մտաւո-

րականութեան մասին է, որոնք ազգերի մէջ տարբերութիւն չեն

դնում, որովհետեւ բոլորն էլ գաղթել են մեծ պատերազմի ժամանակ

եւ կարծում են, թէ բոլորն էլ հայեր են:

Այսպիսի հոգեբանական վիճակում էր, երբ ծագեց Ասորական

խնդիրը եւ արաբ ժողովուրդը գրգռուեց եւ գրգռիչ արտայայտու-

թիւններ ունեցաւ հայերի դէմ: Նոյնիսկ լրագ[ի]րներ եղան, որոնք

շփոթեցին հային եւ ասորուն եւ գրգռիչ յօդուածներ երեւացին հա-

յերի, մասնաւորապէս գաղթականների դէմ:

Օրինակ, Բաղդադի «ալ-Ահրար» (Ազատութիւն)147 օրաթերթի 26

յուլիս 1933 թիւ N 28-ում գրուած էր. «Սուրիա փախչող հայոց խն-

դիրը (վերնագիր), Հայ ազգի առաջնորդը` ՄարՇիմոն իր աշխա-

տանքը կշարունակէ, որ Սուրիա փախչող 1300 զինուած հայերը յետ

208

դարձնէ»:

Ես այս սխալը ուղղելու համար գրեցի նոյնպէս համառօտ պա-

տասխան «ալ-Թարիգ» (Ճանապարհ) օրաթերթի 30 յուլիս 1933թ. N

103-ում, քանի որ «ալ-Ահրար» թերթը մի օր յետոյ փակուեց կառա-

վարութեան կարգադրութեամբ:

«Լուրի մը սրբագրութիւնը» (վերնագիր) N 28 եւ 26 յուլիս 1933

թուագրեալ «ալ-Ահրար» թերթը հրատարակած էր, որ «ՄարՇիմոն

իր աշխատանքը կը շարունակէ, որ Սուրիա փախչող հայերը յետ

դարձնէ» եւ քանի որ Սուրիա փախչողները ասորի են եւ հայ չեն եւ

հայոց ազգի հետ ոչ մի կապակցութիւն չունեն, ուստի այս ճշմար-

տութիւնը յայտնելու համար կխնդրեմ հրատարակել: Օրթոդոքս հայ

ազգի առաջնորդ Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեան»:

Ամբողջ Իրաքում գրգռուած էր արաբ ժողովուրդը եւ քիչ չէին

թշնամական արտայայտութիւնները: Կոտորածի եւ թալանի վախը

տիրեց ամբողջ հայ ժողովրդին, որոնք ռիսկ չէին անում տներից

դուրս գալու:

Նկատելով հայ ժողովրդի վիճակը, օգոստոս 8-ին, առաւօտեան

ժ[ամը] 10-ին ներկայացայ ներքին գործոց նախարարութիւն եւ

անմիջապէս ընդունուեցի նախարարի կողմից իր առանձնասե-

նեակում: Նախարարը սիրով ընդունեց, որին սովորական ողջոյնի

խօսքերից յետոյ բացատրեցի այժմեան գրգռուած սխալ արտայայ-

տութիւնները հայերի հասցէին եւ խնդրեցի նախարարից միջոցներ

ձեռք առնել, որ հայ ժողովուրդը թիւրիմացութեան զոհ չգնայ:

Մասնաւորապէս Քէմբի հայերի մասին, որոնք ապրում են խառը՝

ասորիների հետ:Նախարարից խնդրեցի հաւաստիացումներ իմ

ժողովրդի կեանքի եւ գոյքի պահպանման համար, որ ես հնար

ունենամ ժողովրդիս յուզուած մտքերը հանդարտացնել:

Նախարարը յայտնեց, որ ինքը միջոցներ ձեռք է առել ամէն

տեսակի եւ յոյս ունի, որ ոչ մի թիւրիմացութիւն առաջ չի գայ եւ հայ

ժողովրդին որեւէ վտանգ չի սպառնում:

Շնորհակալութիւն յայտնեցի նախարարին իր անկեղծ վերա-

209

բերմունքի եւ համակրանքի համար եւ ելայ ընդունարանից:

Օր օրի վրայ մտքերը աւելի յուզւում էին եւ քաղաքը էլեկտրա-

կանացած վիճակ ունէր, ուժեղացել էր ոստիկանութիւնը, մասնաւո-

րապէս գիշերները, քաղաքից դուրս անց ու դարձը դադարել էր եւ

գիշերները ստուգման էին ենթարկւում քաղաքից դուրս ելնող եւ

մտնող օթօմոբիլները:

Գաւառներից` Մուսուլի, Քերքուքի եւ Բէջի կայարանի հայերից

ստացայ նամակներ եւ սուրհանդակների միջոցով լուրեր առի, որ

տեղական արաբ եւ թիւրք 148 ու քուրդ տարրը ակնյայտնի թշնա-

մական վերաբերմունք է ցոյց տալիս դէպի հայութիւնը, որ հայու-

թեան վիճակը շատ կրիտիկական149 է եւ սոսկալի վախի տակ են եւ

օր աւուր սպասում են կոտորածի, որ Բէջի կայարանում կռիւ է տե-

ղի ունեցել արաբների եւ հայերի ու ասորիների մէջ եւ սպանուած

են ասորիներ եւ երեք հայեր (հայերի սպանման լուրը յետագայում

չճշտուեց):

Քերքուքից լուր առի, որ տեղական թիւրքերը եւ քրդերը իրենց

գլխաւորների բազմաթիւ ստորագրութեամբ հանրագրութիւն են

հաւաքել եւ պահանջում են կառավարութիւնից, որ հայերին կա՛մ

հեռացնեն Իրաքից եւ կա՛մ կոտորած պիտի անեն: Ատելութիւնն ու

արհամարհանքը եւ թշնամական վերաբերմունքը դէպի հայերը ամ-

էն քայլափոխում նկատելի էին:

Քերքուքի քահանան150 խնդրում է միջոցներ ձեռք առնել կոտո-

րածի առաջն առնելու:

Այս լուրերն առնելուս պէս 11 օգոստոսի 1933, ուրբաթ, երեկո-

յեան ժամը 4½-ին գնացի ներքին գործոց նախարարի դուռը.

ուրբաթի առթիւ փակ էր նախարարութիւնը:

Նախարարը սիրով ընդունեց, նկարագրեցի Մուսուլի եւ

Քերքուքի հայութեան վիճակը եւ խնդրեցի միջոցներ ձեռք առնել

հայերի կեանքի ապահովութեան համար: Նախարարը պատասխա-

նեց, թէ ինչպէս անցեալ օրն եւս հաւաստիացրեց, նոյն[ը] եւ այսօր

կկրկնէ, թէ կառավարութիւնը իր բոլոր միջոցները գործադրում է

210

խաղաղ ժողովրդի կեանքի ապահովութեան համար թէ՛ քաղաքում

եւ թէ՛ գաւառներում:

Նախարարը հարցրեց, թէ ինչո՞ւ դուք այդքան յուզւում եւ ան-

հանգստանում էք: Պատասխանեցի. Ձերդ Վսեմափայլութիւն, հայ

ժողովուրդը տեսել է արհաւիրքներ, կոտորածներ եւ զգացել է իր

իսկ կաշուի վրայ, երբ նման գրգռուած վիճակ տեսնում է այժմս,

վերյիշում է իր կրած սոսկումները եւ շատ բնական պիտի ընդունէք

թէ՛ իմ եւ թէ՛ իմ ժողովրդի յուզումը: Ես որպէս հոգեւոր պետ եւ

ներկայացուցիչ իմ ազգի, չեմ կարող անհանգիստ չլինել, ներողա-

միտ եղէք, խնդրեմ, Ձեզ շարունակաբար անհանգստացնելու

համար:151

Նախարարը յայտնեց, թէ նեղութիւն չէ իրեն համար եւ շատ

ուրախ է միշտ ինձ ընդունել եւ իր դռները միշտ բաց են ինչ խնդրի

համար, որ լինի:

Շնորհակալութիւն յայտնեցի, որ ելնեմ: Նախարարը չթողեց եւ

յայտնեց, որ միասին թէյ պիտի խմենք:

Թէյի միջոցին մտաւ նախարարապետը,152 որիտունը կից է ներ-

քին գործոց նախարարի տան եւ ազգակցական կապեր ունեն:

Ներքին գործոց նախարարը պատմեց իմ խնդրանքներս նախա-

րարապետին: Նախարարապետը նոյն հաւաստիացումները տուաւ,

աւելացնելով, որ վաղը առաւօտ (12-ին օգոստոսի) պ[արոն]ներքին

գործոց նախարարը գնում է օդանաւով Մուսուլ եւ իր շրջանները,

որտեղ հարկաւոր կարգադրութիւնները պիտի անէ: Դուք միանգա-

մայն հանգիստ կարող էք լինել եւ նոյնն էլ ներշնչել Ձեր ժողովրդին:

Կառավարութիւնը յարգանք ունի հանդէպ Ձեզ եւ Ձեր միջոցով եւ

հայ ժողովրդին:

Պատասխանեցի. Ձերդ Վսեմափայլութիւն, երախտապարտ եմ

թագաւորական գահոյքին եւ շնորհակալութիւնս եմ յայտնում

կառավարութեան՝ իմ հանդէպ արտայայտած այդ վստահութեան

համար, սակայն խնդիրը այն է, որ արաբ ժողովուրդը ասորի եւ հայ

չի տարբերում եւ բոլորին անուանում է «արման»: Ես եւ իմ ժողո-

211

վուրդը բուռն զայրոյթ ենք յայտնում ասորիների այդ անխելահաս

ելոյթի համար, սակայն որեւէ թիւրիմացութեան ժամանակ ամբոխը

խտրութիւն չի դնելու եւ ոտքի տակ է գնալու իմ հայ ժողովուրդը,

այդ է իմ վախը:

Նախարարապետը յայտնեց, թէ կառավարութիւնը ունի իր

միջոցները թիւրիմացութեանց առաջը առնելու: Լրագրական հեր-

քումների մասին խօսելիս նախարարապետը յայտնեց, թէ այն լուրը,

որ ՄարՇիմոնը հայերի կրօնապետը չէ եւ հայերը ոչ մի կապ չունեն

ասորիների հետ` շատ հաւանել է:

Թէյելուց յետոյ շնորհակալութիւն յայտնեցի նախարարապետին

եւ ներքին գործոց նախարարին եւ մեկնեցի: Ընդունելութիւնը եւ

խօսակցութիւնը շատ սիրալիր եւ մտերմական էին:

Նախարարների այս հաւաստիացումների մասին ես հաղորդեցի

գաւառները, որ ոչ մի երկիւղ չունենան եւ անմիջական կապ պահ-

պանեն տեղական մութասարիֆների հետ: Եւ իրօք, լիվաների 153

մութասարիֆները շարունակաբար կանչել են տեղական քահա-

նաներին եւ հայ երեւելիներին, որ ոչ մի երկիւղ չկրեն եւ հանգիստ

լինեն:

Գոհութիւն Աստուծոյ, այժմս ասորական զինական ոյժը ճնշու-

ած է Իրաքի զօրքի կողմից եւ խնդիրը լիկվիդացիայի ենթարկուած,

սակայն նոր սկսւում են դիւանագիտական բանակցութիւնները

անգլիական դեսպանի եւ Իրաքի կառավարութեան մէջ՝ ասորիների

խնդրի առթիւ:

Քաղաքում տեղի են ունենում ցոյցեր եւ ուրախութեան արտա-

յայտութիւններ արաբների կողմից ասորիներին ճնշելու եւ խնդիրը

վերացնելու առթիւ, սակայն դեռ Ասորական հարցը չի վերջացել,

պիտի գնայ Ազգերի Լիգայի մէջ ծեծուելու եւ վերջնական լուծում

տալու համար:

Լրագիրները զբաղուած են Ասորական հարցի շուրջ դատողու-

թիւններ տալ[ով]: Մի շաբաթաթերթում կարդացի մի ոտանաւոր

գրգռիչ արտայայտութեամբ հայերի հասցէին: Ողորմելի բանաս-

212

տեղծը չի կարողացել տարբերել հային եւ ասորուն, ուստի ստի-

պուած եղայ գրել հետեւեալ պատասխանը:

«Ալ-Իխտիսադ»154թերթի յարգելի խմբագրութեան,

Մեծարգոյ պ[ա]ր[ոն] խմբագիր, Ձեր պատուական թերթի 21

օգոստ[ոս] 1933 եւ N 18-ի 20-րդ էջում տպուած է մի ոտանաւոր

Իբրահիմ ալ-Մաամուն ստորագրութեամբ, որտեղ խառնելով հային

եւ ասորիներին, մի քանի տեղ վիրաւորական եւ գրգռիչ արտայայ-

տութիւն ունի հայերի մասին:

«Ամէն մի մտաւորական պարտաւոր է ծանօթութիւն ունենալ

ազգերի եւ համայնքների մասին: Մասնաւորապէս, ոտանաւոր

գրող էֆենդին, իր ոտանաւորը գրելուց առաջ պէտք է գոնէ ծանօ-

թանար իր հայրենիքում ապրող ազգերի ծագման եւ պատմութեան,

որպէսզի չշփոթէր հային եւ ասորիներին, որոնք ոչ մի կապ չունեն

միմեանց հետ թէ՛ ցեղական, թէ՛ աշխարհագրական, թէ՛ պատմա-

կան եւ թէ՛ կրօնական տեսակէտով:

Այս մասին իմ ցաւս կը յայտնեմ եւ կը խնդրեմ, պ[արոն] խմբա-

գիր, [որ]այս երկտողս զետեղէք Ձեր պատուական թերթի մէջ:

Ընդունեցէք,պ[արոն] խմբագիր, իմ յարգանքները: Առաջնորդ հայոց

Իրաքի` Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեան»:

Այս պատասխանի [իբրեւ]շարունակութիւն խմբագիրը աւելաց-

րել է նաեւ մի բացատրութիւն, որ ճիշտ գտնելով իմ դիտողութիւնը,

ցաւ է յայտնել ոտանաւորի մէջ սխալ արտայայտութեանց համար:

Առ այժմս գաղութիս մէջ նոր երեւոյթներ չլինելով եւ բաւակա-

նանալով վերոյիշեալ զեկուցմամբս,

Մնամ ի համբոյր Ս. աջոյդ,

Ձերդ Վեհափառութեան խոնարհ որդի`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 27-34, բնագիր, ձեռագիր:

213

N 94

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍ-

ՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա

ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ ԹԱԳԱՎՈՐ ՖԵՅՍԱԼ Ա-Ի ՄԱՀՎԱՆ

ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ՑԱՎԱԿՑԱԿԱՆ ԿՈՆԴԱԿ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

N 304 25 սեպտեմբերի 1933թ.

Բաղդադ

Ն[որին] Ս. ՕծութիւնՏ.Տ. Խորէն Ա Վեհափառ

ԿաթողիկոսինԱմենայնՀայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Ձերդ Ս. Օծութիւնը հաւանօրէն կարդաց Իրաքի Ֆէյսալ թագա-

ւորի մահուան առթիւ եղած լրագրական հեռագիրները: Անշուշտ

այն մանրամասնութեամբ չէր, ինչ որ կատարուեց եւ ինչ տպաւո-

րութիւն որ թողեց ընդհանրապէս արաբ աշխարհներում եւ

մասնաւորապէս Իրաքում:

Բառի իսկական մտքով՝ սուգ էր պատել եւ ողբում էին ոչ միայն

արաբները, այլեւ այն օտարները, որոնք թեկուզ մի անգամ պատիւ

էին ունեցել տեսնուելու հանգուցեալ Ֆէյսալ թագաւորի հետ:

Մասնաւորապէս մենք՝ հայերս, որ առանձին յարգանքի եւ սիրոյ

գուրգուրանքն էինք վայելում հանգուցեալ Ֆէյսալ թագաւորի, չէինք

կարող չազդուել եւ չողբալ:

Ես որ այս չորս տարուան ընթացքում ամէն առիթով պատիւն էի

ունենում ներկայանալու եւ միշտ բաց էին իմ առաջ պալատի

դռները եւ ամէն անգամ իր ընդունարանը մտնելիս ոտքի կկանգնէր,

մի քանի քայլ ընդառաջ կգար, ձեռքս բռնած՝ իր կողքին կնստեցնէր

եւ յատուկ ուշադրութեամբ կունկնդրէր ինձ եւ միշտ հրամաններ

կարձակէր ինձ բաւարարելու ազգիս եւ Եկեղեցուս վերաբերեալ

214

խնդիրներում, չէի կարող չողբալ եւ ցաւ չզգալ հայ ժողովրդի լաւ

բարեկամի եւ հովանաւորի կորստեան առթիւ:

Նախքան հանգուցելոյն Իրաք բերելը,155ամէն օր սգոյ հանդէս-

ները եւ ողբն ու կոծը արաբ ժողովրդի մէջ ցերեկ թէ գիշեր դղրդաց-

նում էին ամբողջ քաղաքը: Ես եւս 10-ին սեպտեմբերի, կիրակի,

պատարագից յետոյ հայոց եկեղեցում հանդիսաւոր հոգեհանգիստ

կատարեցի եւ դամբանական խօսեցի՝ դրուատելով հանգուցելոյ[ն]

արժանիքները, ինչպէս եւ հեռագրով կարգադրեցի [որ] ամբողջ

Իրաքի հայոց եկեղեցիներում նոյն օրը հոգեհանգիստներ կատա-

րեն:

Նոյն օրն իսկ ներկայացայ պալատ եւ պալատական մատեա-

նում ստորագրեցի հայ ազգի կողմից ցաւակցական արձանագրու-

թիւն:

Թաղման օրը՝ 15-ին սեպտեմբերի, յատուկ հրաւէր ստացայ

մասնակցելու թաղման: Գնացի իմ երկու քահանաներով: Ըստ ծրա-

գրի` քրիստոնեայ, մահմետական եւ հրեայ կրօնաւորները գնում

էին դիակի առաջից, մեզնից առաջ՝ սպայակոյտը իրենց զօրապետ-

ներով, դիակից յետոյ՝ շքանշանները, երկու դրօշակներ, իր սիրելի

ձին, որից յետոյ՝ թագաժառանգը 156 եւ հանգուցելոյ[ն] երկու

եղբայրները` Հիջազի նախկին թագաւոր Ալին եւ Անդր-Յորդանանի

թագաւոր Աբդուլլան, 157 այնուհետեւնախարարական խորհուրդը,

Ծերակուտական Խորհուրդը, նախկին նախարարներ, պառլամեն-

տի անդամներ, օտար երկրների պատգամաւորներ, Իրաքի բար-

ձրաստիճան պաշտօնեաներ եւ հրաւիրեալ ականաւոր քաղա-

քացիներ:

Դիակը բերուեց օդանաւով, աերոդրոմից մինչեւ պալատ եւ

մինչեւ գերեզման դիակը բերուեց թնդանօթակիր կառքով, արաբա-

կան դրօշակներով պատած եւ վեց ձի լծած:

Յուղարկաւորութիւնը մինչեւ պալատ առանց աղօթքի եւ առանց

նուագի էր, հետեւորդները՝օթօմոբիլներով, իսկ պալատից մինչեւ

գերեզմանը պարլամենտի շէնքին կից՝ յուղարկաւորութիւնը կատա-

215

րուեց ոտքով, որ տեւեց առաւօտեան ժամը 6½-ից մինչեւ կէսօրուան

12½-ը:

Բոլոր հրաւիրեալներս սպասում ենք պալատում, որտեղից եւ

միացանք յուղարկաւորութեանը:

Ծովածաւալ բազմութիւնը, կանանց ողբն ու լացը, տղամարդ-

կանց սգոյ ցոյցերը սեւ դրօշակներով՝ սիրտ էին մաշեցնում, ամե-

նահեռաւոր անապատներից արաբական բեդուիններն ու աշիրէթ-

ները իրենց շէյխերով եւ իւրաքանչիւր շէյխ հազարաւոր ձիաւոր-

ներով, արաբական յատուկ ազնուացեղ նժոյգներով եկել էին Բաղ-

դադ ողբալու եւ մասնակցելու իրենց սիրելի թագաւորի թաղման:

Այդ օրը թաղման մասնակցեց մօտ կէս միլիոն ժողովուրդ: Թաղման

օրը ներկայացայ հանգուցեալ Ֆէյսալ թագաւորի որդուն, որը արդէն

մահուան երկրորդ օրը հռչակուեց Իրաքի թագաւոր` Ղազի Ա

անունով եւ ցաւակցութիւն յայտնեցի հայ ազգի կողմից: Նոյն օրը

կէսօրէն յետոյ Քաղաքական Ժողովի ամբողջ կազմի հետ գերեզ-

մանի վրայ դրեցինք երկու պսակ, մէկը` իմ կողմից, որ մակա-

գրուած էր սեւ ժապաւէնի վրայ արաբերէն լեզուով «Ն[որին] Վ[սե-

մութիւն] ողբացեալ Ֆէյսալ թագաւորին, հայոց առաջնորդ` Աղօթա-

րար` Ռուբէն եպիսկ[ոպոս] Մանասեանից, խոնարհ յարգանօք»,

միւս պսակը դրուեց հայ ժողովրդի կողմից` հետեւեալ մակա-

գրութեամբ` «Ն[որին] Վ[սեմութիւն]ողբացեալ Ֆէյսալ թագաւորին՝

երախտագիտական զգացմունքով՝ հայ ժողովրդից»:

Այլեւ սեւ դրօշակ էր ի ցոյց պահւում հայոց եկեղեցուն կից

գլխաւոր փողոցում, որտեղից յուղարկաւորութիւնը պիտի անցնէր

եւ մակագրուած էր խոշոր տառերով՝ «Հայ ժողովուրդը ողբում է իր

սիրելի հօր` Ֆէյսալ Ա թագաւորի մահը»:

Թաղման երկրորդ օրը ներկայացայ թագաւոր Ալիին եւ

թագաւոր Աբդուլլային եւ հայ ժողովրդի կողմից ցաւակցութիւն

յայտնեցի իրենց սիրելի եղբօր մահուան առթիւ, որոնց կողմից

արժանացայ սիրալիր ընդունելութեան եւ մեծարանքի:

Ֆէյսալ թագաւորի մահուամբ Իրաքը կորցրեց իր մեծ դիւանա-

216

գէտին, իսկ արաբ ազգը՝ իր մեծ մարդուն եւ արաբական մեծ

ծրագ[ի]րներ ի կատար ածողին, որ արաբ ժողովրդին քաղաքակր-

թութեան ճամբան ցոյց տալով՝ ընդհանուր արաբական միութեան

գաղափարի իրագործման կենտրոնական անձն էր եւ նշանաբանը

որպէս Մահմետի սերնդից եւ Հաշիմի մեծ ցեղից, 158 այլեւ որպէս

կրթուած զարգացած անձնաւորութիւն եւ եւրոպական քաղաքակր-

թութեան մէջ մարզուած մէկը:

Այս մասին վերջացնելով իմ ամենախոնարհ զեկուցումս, պա-

տիւ ունեմ Ձերդ Ս. Օծութեանը խնդրելու, որ բարեհաճէք արձա-

կելու մի ցաւակցական կոնդակ Ղազի Ա թագաւորի անունով՝ իր

հօր՝ Ֆէյսալ թագաւորի մահուան առթիւ, այլեւ շնորհաւորութիւն-

ներ իր գահակալութեան համար, ակնարկել, թէ ինչպէս որ իր

հանգուցեալ հայրը իր հովանին եւ պաշտպանութիւնը ունէր հայ

ժողովրդի վերայ եւ մասնաւորապէս իմ հանդէպ, խնդրել որ նոյն

ուղին եւ նոյն կարեկցութիւնը ինքը շարունակէ եւ հովանաւորէ ինձ:

Այս ոչ միայն իմ խորը համոզումն է, այլեւ իմ գիտակից

ժողովրդի, որոնք ինձ խնդրեցին յիշեցնել Ձերդ Վեհափառութեան եւ

ամենախոնարհաբար խնդրել որքան հնարաւոր է շուտ, որ այժմէա-

կանութիւնը չկորչէ:

Այսօր գնացել էի պալատ՝ պալատական նախարարին այցե-

լութեան, որին դեռ առանձին չէի տեսել, երբ գնացել էի Ֆէյսալ թա-

գաւորի հետ Լոնդոն:

Խօսակցութեան ժամանակ շատ մեծ գոհունակութիւն յայտնեց

այստեղ իմ ձեռնարկած սգոյ հանդէսների եւ պսակների համար եւ

զարմացած յայտնեց, թէ ինչո՞ւ Ձերդ Վեհափառութիւնից ցաւակ-

ցական հեռագիր չեկաւ: Ես յայտնեցի, որ կը յուսամ, թէ Վեհափառ

Կաթողիկոսը ցաւակցական եւ շնորհաւորական կոնդակ կուղարկէ

եւ ես ժամանակին կներկայացնեմ:

Ուստի նորէն խնդրում եմ Ձերդ Վեհափառութեան, որ կոնդակը

գրուի գեղարուեստական թղթի վրայ եւ կէս երեսին, որ[պէսզի] միւս

կէս երեսին ես այստեղ արաբերէն թարգմանեմ, եւ որքան հնա-

217

րաւոր է շուտ:

Մատչելով ի համբոյր Ս. աջոյդ,

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

Յ.Գ. Գրութեանս հետ ուղարկում եմ թաղման առթիւ հանուած

նկարներից 5 հատ:

Նոյն

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 36-40, բնագիր, ձեռագիր:

N 95

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒ-

ՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ՔԵՐՔՈՒՔԻ, ԲԱՍՐԱՅԻ ՈՒ ԲԱՂԴԱԴԻ ԵԿԵ-

ՂԵՑԻՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐՔԱՀԱՆԱՆԵՐ ՁԵՌՆԱԴՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 374 15 դեկտեմբերի1933թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. ՕծութիւնՏ. Տ. Խորէն Ա

Կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Պատիւ ունիմ ամենախոնարհաբար զեկուցանելու, որ թեմիս

կրօնական անհրաժեշտ պահանջքին գոհացում տալու եւ Հայ

Առաքելական Ս. Եկեղեցին արժանաւոր պաշտօնեաներով օժտելու

նախանձախնդրութեամբ, ժողովուրդի պահանջին ընդառաջելով,

ցայդ պարբերաբար երեք քահանաներ ձեռնադրել եմ Քերքուքի

նորակազմ գաղութի, Պասրայի եւ Պաղտատի Ս. եկեղեցւոյ համար,

որք են հետեւեալները.-

218

Ա.- Սիրական Օրջանեան` տնօրէն-ուսուցիչ Մուսուլի ՀայԱզ-

գային Վարժարանի, ծնեալ 1885թ.-ին ի Մարաշ (Կիլիկիա), շրջա-

նաւարտ Արմաշի դպրեվանքի 1908թ.: Դպիր եւ սարկաւագ ձեռնա-

դրած եմ 1 սեպտեմբ[եր] 1930թ.ին, իսկ քահանայ` 12 յուլիս 1931թ.-

ին Բաղդադի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցում, Քերքուքի հայ համայնքի

համար, անուանակոչելով Տ. Մեսրոպ քահանայ:

Բ.- Գէորգ Մանուկի Գասպարեան` երաժիշտ-ուսուցիչ Բաղ-

դադի հայոցԹարգմանչաց երկսեռ վարժարանի, ծնեալ 1893թ.-ին

յԱտանա (Կիլիկիա), շրջանաւարտ ԱտանայիՄուշեղեան-Աբգա-

րեան եւ Կ. ՊոլսոյՊէզճեան վարժարաններու: Դպիր եւ սարկաւագ

ձեռնադրած եմ 10 սեպտեմբ[եր]1932թ.-ին, իսկ քահանայ` 11 սեպ-

տեմբ[եր] 1932թ.ին (կիրակի` տօն Խաչվերաց) Բաղդադի Ս. Երրոր-

դութիւն եկեղեցում՝ Բասրայի հայ համայնքի համար, անուանա-

կոչելով Տ. Խորէն քահանայ:

Գ.- Սեղբոս Մինասի Համբարձումեան, ուսուցիչ Բաղդադի

«Թարգմանչաց երկսեռ վարժարանի» եւ հաշուակալ-քարտուղար

ազգ[ային] առաջնորդարանի, ծնեալ 1886թ.-ին յԷլմալը (Ատաբա-

զար), Իզմիթի թեմ, շրջանաւարտ Արմաշի դպրեվանքի, 1902թ.-ին:

Նախապէս դպրութեան չորս աստիճան ստացած [է] հոգելոյս

ամեն[ապատիւ] Տ. Եղիշէ արքեպիսկոպոս Դուրեան պատրիարքէն`

յԱրմաշ: Սարկաւագ ձեռնադրած եմ 16 սեպտ[եմբեր] 1933թ.-ին, իսկ

քահանայ` 18 սեպտեմբ[եր] 1933թ.-ի Խաչվերացի տօնի երկուշաբթի

օրը՝Բաղդադի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցում՝Բաղդադի հայ համայն-

քի համար, անուանակոչելով Տ. Եղիշէ քահանայ: Վերջնոյս ձեռնա-

դրութեան առթիւ մասնաւորապէս Ս. Երուսաղիմայ եւ Կ. Պոլսոյ

ամենապատիւ Տ. Թորգոմ Գուշակեան եւ Տ. Մեսրոպ Նարոյեան

սրբազան պատրիարքներէ ստացել եմ գոհունակութեան նամակ-

ներ, որոնց աշակերտած է հոգելոյս Տ. Եղիշէ Դուրեան արքեպիսկո-

պոսի Արմաշու վանահայրութեան շրջանին:

Արդ, Վեհափա՛ռ տէր, խղճի կատարեալ անդորրութեան հր-

ճուանքը կզգամ անոր համար, որ փորձ[ուած] եւ պատրատուած

219

անձերու վրայ է, որ ձեռք դրել եմ, որոնք ըստ ամենայնի արժա-

նաւորս գոլով, պատիւ կբերեն ազգին եւ Ս. Եկեղեցւոյն, որոնք

լաւագոյն տրամադրութիւններով տոգորուած են իրենց նոր ասպա-

րէզի պարտադրութիւնները գիտակցաբար լիուլի լրացնելու եւ օգ-

տակար հանդիսանալու համար Ս. Եկեղեցւոյն եւ հաւատացեալ հայ

ժողովրդին:

Խոնարհաբար պիտի հայցէի Ձերդ Ս. Օծութեան հայրապետա-

կան օրհնութիւնը` թեմիս նորընծայ երեք քահանայից համար ի

մասնաւորի:

Մնամ ի համբոյր Ս. եւ օծեալ աջոյդ,

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4417, թ. 40-41, բնագիր, ձեռագիր:

N 96

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՑ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅԱՆՀԱՄԱՐ

ԻՐ ԽՈՐ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹՅԱՆԵՎ ՆՐԱ ՁԵՌՆԱՐԿԱԾ ՔԱՅԼԵՐԻ

ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԳՆԱՀԱՏԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆ

Թ. 1465 25 դեկտեմբերի 1933թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդ

գերաշնորհ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին

Ստացել ենք Ձեր՝ տարւոյս օգոստոսի 28-ի գրութիւնը դեկտեմ-

բերի 4-ին միայն:

220

Մեծ վիշտ պատճառեց մեզ Իրաքի պատուական հայութեան այն

ծանր կացութիւնը, որի մէջ գտնւում է նա Ասորական խնդրի

հետեւանքով: Մխիթարւում ենք, որ Դուք, որպէս քաջ հովիւ, որ

գիտէ իւր անձը դնել իր հօտի համար, ամէն հնարաւոր միջոցներ ի

գործ էք դնում վերացնելու թիւրիմացութիւնը եւ ապահովելու խա-

ղաղ եւ հանգիստ կեանքը տանջանքի եւ տառապանքի դաժան ճա-

նապարհն անցած մեր ժողովրդի բեկորների, որը իր փրկութիւնն է

գտել Իրաքի հիւրընկալ երկնքի տակ՝ վայելելով երկրի պետի հայ-

րական հոգատարութիւնն ու խնամքը եւ արաբ մեծ ժողովրդի

եղբայրական զգացմունքները:

Յուսով ենք եւ համոզուած, [որ] Ձեր աշխատութեան եւ դիմում-

ների հետեւանքով վերջնականապէս թիւրիմացութիւնը կը պար-

զուի, խնդիրը կը փակուի եւ վտանգը կանցնի մեր տարաբախտ

ժողովրդի գլխից:

Մեր գոհունակութիւնն ենք յայտնում Ձեզ՝ Ձեր գնահատելի

աշխատանքի համար եւ յանձնարարում ենք Մեր հայրապետական

ողջոյնները եւ հայրական օրհնութիւնները յայտնել Մեր հօտին:

Հայրապետական օրհնութեամբ եւ հայրական սիրոյ ողջոյնիւ,

Աղօթարար՝

[Խորէն Ամենայն ՀայոցԿաթողիկոս]

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4411, թ. 26, պատճեն, մեքենագիր:

N 97

ՍԻՄՈՆ ՂԱՐԻՊՅԱՆՑԻ ՆԱՄԱԿԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ

ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ԽԱՉԻԿ ԷՖԵՆԴՈՒ՝

ՍՎԱՃՅԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ԿԱՐԻՔՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԳՈՒՄԱՐ

ՆՎԻՐԱԲԵՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

17 հունվարի 1934թ.

Իրաք

221

Գերապատիւ Հայր Ռուբէն Եպիսկոպոս Մանասեան

ի Պաղտատ

Սրբազան Հայր,

Ձեր նօ. 379 23 դեկտ[եմբեր] թուակիր պատուական նամակը

ստանալու հաճոյքն ունեցայ եւ ուրախ եղայ Ձեր բարեկեցութեան

լուրերը ստանալու: Ամսոյս 11-ին գրեցի Խաչիկ էֆ[ենտի]ին՝ Պաս-

րա, որ գրէ մեր փոխանորդներուն՝ Պաղտատ, որ Սվաճեան վար-

ժարանին համար առնուած տախտակին գինը՝ տինար 28.250, Պաս-

րայի օֆիսիս հաշւոյն անցնին եւ Ձեզմէ չպահանջեն, եւ կը խնդրեմ,

որ այդ գումարը ընդունիք իբրեւ նուէր իմ կողմանէ այդ վարժա-

րանին:

Ատենին նամակ մը գրած էիք ինծի՝ Էջմիածին նուէր մը ղրկելու

առաջարկով: Նոյն պատեհութեամբ գրած եմ Խաչիկ էֆ[ենտի]ին, որ

Ձեզի 100 անգլիական ոսկիի պանքայի չէք մը ղրկէ Լոնտրայի վրայ,

զոր կը խնդրեմ մեր Վեհափառ Կաթուղիկոսին մատուցանել հաճիք՝

ամենախոնարհ յարգանքներս յիշելով:

Կը յիշեմ՝ ատենին ըսած էիք, կան բաներ, որ աւելի յարմար է

արտասահմանէն գնել եւ ղրկել Էջմիածին, բայց շատ վստահ չեմ, թէ

ճիշդ ըմբռնած ըլլամ Ձեր դիտողութիւնները: Ամէն պարագայի,

հրահանգած եմ, որ եթէ նախընտրէք եւ հարկը տեսնաք գումարին

մէկ մասը տինարով159 ստանալ Պաղտատ՝ գոյքեր գնել եւ ղրկելու

համար, կարող էք Խաչիկ էֆ[ենտի]ին գրել, կարող է մէկ մասը կամ

ամբողջը տինարով Պաղտատ փոխանցել եւ կամ սթերլինով՝Լոնտ-

րայի վրայ, ինչպէս որ յարմար տեսնէք:

Յուսալով, որ կատարեալ առողջութիւն կը վայելէք,Ս[ուր]բ

Աջնիդ համբուրելով կը մատուցանեմ յարգանքներս եւ մնամ Ձերդ

խոնարհ

Սիմոն Ղարիպեանց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4416, թ. 1-2, բնագիր, ձեռագիր:

222

N 98

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ԱՆԴԱՄ ԳԱ-

ՐԵԳԻՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆՑԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱ-

ՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ՝

ԻՐԱՔԻ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ ՈՒՂՎԱԾ ԿՈՆԴԱԿԸ ԱՌԱՔԵԼՈՒ

ՄԱՍԻՆ

31 հունվարի 1934թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդ գերապատիւ

Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը, ի հետեւումն Ձեր անցեալ

տարուայ սեպտեմբեր 25 թուակիր գրութեան, ներփակ ուղարկում է

հայրապետական թ. 1440 կոնդակը, որ պատրաստուած է հայ-

մահմեդական արուեստի ոճով, յանձնելու ըստ պատկանելոյն՝ Ձեր

գլխաւորութեամբ՝ Քաղաքական Ժողովի ներկայացուցիչների հետ:

Անդամ Գերագոյն ՀոգեւորԽորհրդի`

Գարեգին արքեպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4417, թ. 39, թողոն, մեքենագիր:

N 99

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա

ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԹԵՄԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՈՒ ԿԱՆՈՆԱԴՐԱԿԱՆ

ՀԱՐՑԵՐԻ ԵՎ ԻՐԱՔԻ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ ՈՒՂՎԱԾ ԿՈՆԴԱԿԸ

ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

223

N 45 6 մարտի 1934թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. ՕծութիւնՏ. Տ. Խորէն Ա. Վեհափառ

Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

Ձերդ Վեհափառութիւն,

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի անուամբ անցեալ 6 յուլիս 1933 թիւ

N 188 խոնարհ զեկուցմամբս մանրամասն յայտնել եմ տեղւոյս

Թեմական Խորհրդի ընտրութիւնների չկատարուելու մասին:

Սոյն խոնարհ գրութեամբս պատիւ ունեմ ամենախոնարհաբար

զեկուցանելու Ձերդ Ս. Օծութեան՝ վերջին անցուդարձի մասին

ընտրութիւնների շուրջ:

Իրաքի նախկին նախարարութիւնը ընկնելուց յետոյ կազմուեց

նոր նախարարութիւն, որի դատական նախարար նշանակուեց

Ջէմալ բէյ Բաբան` նախկին նախարարը, որի օրով հրատարակուեց

Իրաքի հայոց աղճատուած օրէնքը:

Այս նախարարը գալուն պէս նշանակեց ընտրութիւնները որ

պիտի կատարուէին փետրուար 5-ին եւ ընդհանուր ժողովը առաջին

նիստը պիտի ունենար մարտի 5-ին:

Ես նախարարապետին ներկայացայ եւ բողոքեցի այս ձեւի

ընտրութեան դէմ, որ օրէնքը չվերաքննուած՝ ընտրութիւններ նշա-

նակուեցին: Նախարարապետի ազդեցութեամբ՝ մի ամսով ժողովը

յետաձգուեց եւ նշանակուեց մարտի 5-ին, իսկ առաջին ժողովը`

ապրիլ[ի] 5-ին:

Ես հրաւիրեցի դատական նախարարին խորհրդակցութեան եւ

պարզեցի իմ տեսակէտները կրօնական խնդիրների վերաբերեալ,

իսկ բաղդադցի բնիկների ներկայացուցիչները առանձին տեսակցու-

թեամբ պարզել են իրենց պահանջները:

Դատական նախարարը առաջարկեց, որ ես իմ պահանջները

գրաւոր տամ: Ուստի փետրուարի 15-ին ներկայացրի գրաւոր

224

առաջարկներ օրէնքի մէջ փոփոխութիւն մտցնելու համար, որոնց

մէջ գլխաւոր կէտերն են.

1. Յօդուած 2-ի մէջ աւելացնել նոր կէտ. «Առաջնորդը պէտք է

ունենայ Հայ Օրթոտոքս Եկեղեցու կրօնական գլխաւոր պետի` Ամե-

նայն Հայոց կաթուղիկոսի կոնդակը իր պաշտօնին վերաբերեալ»:

2. Առաջնորդի Իրաքի հպատակ լինելու խնդիրը օրէնքից հանել:

3. Յօդուած 7-ի մէջ աւելացնել նոր կէտ. «Կրօնական դատարանի

վճռից դժգոհ եղողները կրօնական խնդիրների վերաբերեալ կարող

են վերաքննել տալ իրենց դատը Ամենայն հայոց կաթողիկոսարան`

որպէս վերջին կրօնական դատարան»:

4. Ժողովներ ընտրողը եւ ընտրուողը պէտք է Կրօնական Ժողո-

վոյ կողմէ դատապարտուած չըլլայ:

Այլեւ ուրիշ շատ կէտեր օրէնքի թերութեան մասին:

Այդ օրերում Իրաքի պարլամենտում հարցապնդում եղաւ, թէ

ինչո՞ւ հայոց ընտրութիւնները չեն կատարւում: Դատական նախա-

րարը իր պատասխանը տուեց գրաւոր 15 օրից յետոյ, որտեղ

յայտնեց, թէ օրէնքի մէջ պակասութիւններ նկատուել են եւ այդ

թերութիւնները կլրացուեն նախարարական խորհրդի ժողովներում:

Որից յետոյ ընտրութիւնները նշանակեց ապրիլ 5-ին, իսկ առաջին

ժողովը՝մայիսի 5-ին:

Երէկ, 5-ին մարտի, ես հրաւիրուած էի դատական նախարարի

մօտ տեսակցութեան, որտեղ նախարարը յայտնեց, թէ այս մի

ամսուան ընթացքում պէտք է օրէնքի շտկումը վերջանայ եւ ապրիլ

5-ին անպատճառ ընտրութիւնները կատարուեն:

Խօսակցութեան ժամանակ տրամադրութիւն չէր նկատւում

փոփոխութեան կրօնական խնդիրների վերաբերեալ յօդուածների,

մասնաւորապէս առաջնորդի հաստատման հարցը, առարկելով թէ

ուրիշ պետութեան մէջ գտնուած կրօնապետի իրաւասութիւնը

իրենց համար անընդունելի է: Ես շատ ջանք էի թափում զանազան

օրինակներով ապագայ անպատեհութիւնները նկարագրել:

Տեսնենք թէ նախարարաց խորհուրդը ի՞նչ որոշում կտայ:

225

Մնամ ի համբոյր Ս. եւ օծեալ աջոյդ,

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

Յ.Գ. Այսօր ստացայ Ղազի թագաւորի անուան կոնդակը, տուփը

կոտրած եւ կոնդակը ծալծլուած. տուի շտկելու եւ լուսանկարելու:

Այս կոնդակը կյանձնեմ 4 օրից յետոյ: Թարգմանութիւնը պատ-

րաստ է: Որից յետոյ եթէ նախարարական խորհուրդը օրէնքը չփո-

խեց, պիտի պատճառաբանեալ հրաժարական-բողոք ներկայացնեմ:

Ռուբէն

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4417, թ. 1-3, բնագիր, ձեռագիր:

N 100

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ՆՈՐԸՆԾԱ ՄԵՍՐՈՊ, ԽՈՐԵՆ ԵՎ ԵՂԻՇԵ

ՔԱՀԱՆԱՆԵՐԻՆ ԻՐ ՕՐՀՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ

19 ապրիլի 1934թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդգերապատիւ

Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին

Ստացել ենք տարւոյս ապրիլի 3-ին Ձեր անցեալ տարուայ

դեկտեմբեր 15 թուակիր թ. 374 գրութիւնը, որով տեղեկագրում էք

Ձեր թեմում կատարած ձեռնադրութեանց մասին:

226

Ուրախ ենք, որ ըստ Ձեր վկայութեան, ձեռնադրեալները ունեն

իրենց արժանաւորութիւնները եւ անհրաժեշտ փորձառութիւնն ու

պատրաստութիւնը: Վստահ ենք նաեւ, որ ձեռնադրութեանց ժամա-

նակ ուշադրութեան առած կլինիք նաեւ հաւատացեալ ժողովրդի

ցանկութիւնն ու կամքը:

Օրհնում ենք նորընծայ Տ.Տ. Մեսրոպ, Խորէն եւ Եղիշէ քահա-

նաներին, մաղթելով նրանց ոյժ եւ կարողութիւն` սրբութեամբ

կատարելու իրենց քահանայական վեհ պարտականութիւնները

յօգուտ իրենց հովուութեանը, հաւատացեալ ժողովրդի, ի մխիթա-

րութիւն Ձեր, ի պայծառութիւն Հայաստանեայց Առաքելական Եկե-

ղեցւոյ եւ յուրախութիւն Մեր:

Հայրական սիրով եւ հայրապետական օրհնութեամբ`

Աղօթարար`

Խորէն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, 4417, թ. 42, թողոն, մեքենագիր:

N 101

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒ-

ՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ԿՈՆ-

ԴԱԿԸ ԱՐՔԱՅԻՆ ԸՆԾԱՅԵԼՈՒ, ՊԱԼԱՏԱԿԱՆ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ-

ԹՅԱՆ ԵՎ ԹԱԳԱՎՈՐԻՑ ՍՏԱՑԱԾ ՆՎԵՐԻՄԱՍԻՆ

N 91 30 ապրիլի 1934թ.

Բաղդադ

Ն[որին] Ս. ՕծութիւնՏ.Տ. Խորէն Ա Վեհափառ

Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

227

Վեհափա՛ռ տէր,

Համաձայն Գերագոյն [Հոգեւոր] Խորհրդի 19 դեկտեմբեր 1933

թիւ գրութեան, Ձերդ Սրբութեան արձակած 20 դեկտեմբ[եր] 1933թ.

N 1440 կոնդակի արաբերէն թարգմանութիւնը արդէն պատրաստ

էր, երբ ժամանակին ստացուեց կոնդակի իսկականը:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Ղազի թագաւորին յանձնումը մի ամսի

չափ ուշացաւ Ղուրբան Բայրամի տօների եւ թագաւորի Բաղդադից

բացակայելու պատճառով:

Ապրիլ 21-ին 1934 թիւ, առաւօտեան ժ[ամը] 11-ին, կանխօրէն

ժամադրուած լինելով, ընկերակցութեամբ քաղաքիս երեւելիներ

պ[արոնայք] Աբգար Յովհաննէսեանի եւ Տիգրան Գույումճեանի,

ներկայացայ Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Ղազի թագաւորին` իր աշխա-

տութեան պալատում:

Կոնդակը սպիտակ ժապաւէնով կապած` ձեռքիս երբ ներս

մտայ դահլիճ, Ն[որին] Վ[սեմութիւն]թագաւորը արագ քայլերով

դիմաւորեց մինչեւ դահլիճի դուռը եւ ջերմագին ձեռքս սեղմելով եւ

ձեռք տալով նաեւ իմ ընկերակիցներին, հրաւիրեց դահլիճի գլխա-

ւոր բազկաթոռը, որտեղ, դեռ կանգնած, Ձերդ Ս. Օծութեան կողմից

ողջունեցի Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորին եւ արտայայտեցի

մաղթանքներ իրեն, գերդաստանին, ինչպէս եւ թագաւորական գա-

հոյքին, եւ յանձնեցի կոնդակը:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն]թագաւորը [յ]ոտնկայս ստանալով կոնդա-

կը, յայտնեց իր խորին շնորհակալութիւնը եւ փոխադարձ մաղ-

թանքներ արեց Ձերդ Վեհափառութեան եւ հայ ազգի համար:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն]թագաւորը, նստելով, առաջարկեց նստել

իր գահին կից բազկաթոռի վրայ:

Նստած ժամանակ ժպտադէմ խօսակցութիւն տեղի ունեցաւ, եւ

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորը հարցրեց իմ առողջութեան, կեան-

քի եւ հայ ժողովրդի կենցաղի մասին:

228

Պատասխանեցի, թէ ինձ համար Բաղդադը երկրորդ հայրենիք է

դարձել եւ ես ինձ զգում եմ հարազատ որդու պէս՝ զգալով թէ՛

թագաւորական գահոյքի, թէ՛ կառավարութեան եւ թէ՛ արաբ ժողո-

վրդի անկեղծ վերաբերմունքը եւ հովանաւորութիւնը:

Ն[որին] Վեհափառութիւն թագաւորը յայտնեց, թէ ինչպէս որ ես

իր երջանկայիշատակ հօր ժամանակ վայելել եմ պալատական

հովանաւորութիւնը, նոյնպէս եւ այժմս իր օրով եւս կվայելեմ նոյն

յարգանքները, եւ խնդրեց, որ չզլանամ իմ այցելութիւններս անել

իրեն:

Շնորհակալութիւն յայտնեցի Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորին՝

իր հովանին վայելելու համար եւ բարեմաղթեցի երկար եւ երջանիկ

օրեր:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորը նոր վերադարձել էր հարա-

ւային Իրաքի իր ճամբորդութիւնից եւ պատմեց այն թշուառութիւնը

եւ աղքատութիւնը, որ տեսաւ հարաւային Իրաքում: Հարցրեց հայ

ժողովրդի տնտեսութեան մասին, պատասխանեցի, որ թէ՛ տեղացիք

եւ թէ՛ եկուոր հայերը հովանաւորութիւն գտնելով բարեխնամ կա-

ռավարութեան կողմից եւ թագաւորական գահոյքից վայելելով ան-

խտրական համակրանք, կարողանումեն մի կտոր հաց վաստակել

եւ իրենց կարողութեան չափով ապրել: Յոյս յայտնեցի, որ Ն[որին]

Վեհափառութեան ուժեղ կամքի եւ կորովի շնորհիւ երկիրը եւ

ժողովուրդը պէտք է բարգաւաճեն եւ կվերանայ աղքատութիւնն էլ:

Այնուհետեւ իմ ուղեկիցներիս էլ հարցնելով իրենց որպիսու-

թիւնը` բարեմաղթութիւններ արեց:

Ես շնորհակալութիւն յայտնելով եւ օրհնելով Ն[որին] Վ[սեմու-

թիւն] թագաւորին` մեկնեցինք դահլիճից, Թագաւորը [յ]ոտնկայս

նորէն ձեռք սեղմեց եւ ուղեկցեց մինչեւ դահլիճի կէսը:

Ընդունելութիւնը շատ սիրալիր էր եւ շատ մտերմական, որը

տեւեց 20 րոպէ:

Նախքան ընդունելութիւնը, մենք հիւրասիրուեցինք արաբական

սուրճով եւ սիգարէթով Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի արարո-

229

ղապետ Թահսին բէկէլ-Գատրիի կողմից՝ իր ընդունելութեան

սենեակում:

Պալատից մեկնելիս մեզ ուղեկցեցին մինչեւօթօմոբիլ Ն[որին]

Վ[սեմութիւն] թագաւորի դիւանապետն եւ արարողապետը: Մեր

խօսակցութիւնը թէ՛ Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի եւ թէ՛ միւս-

ների հետ մաքուր արաբերէնի թարգմանում էր պ[արոն] Աբգար

Յովհաննէսեանը:

Ապրիլ 23-ին, երկուշաբթի, առաւօտեան ժ[ամը] 10-ին, պալա-

տական պաշտօնեայի կողմից ես նորէն հրաւիրուեցի պալատ:

Գնացի պ[արոն] Աբգար Յովհաննէսեանի հետ: Ներկայացայ պալա-

տական դիւանապետ Ալի բէկ Ջեւդետին,160 որը սիրալիր ընդունե-

լութեամբ յայտնեց, որ Ն[որին] Վեհափառութիւն Ղազի թագաւորը

շատ գոհ է մնացել Ձերդ Վեհափառութեան կոնդակից, եւ ծանօթա-

նալով կոնդակի բովանդակութեան հետ՝ որոշել է անձնական

գրութեամբ պատասխանել:

Դիւանապետը հարցրեց ինչպէ՞ս յարմար է՝Ն[որին] Վ[սեմու-

թիւն] թագաւորի պատասխանը ուղղակի փոստել Էջմիածին Ձերդ

Վեհափառութեան անուա՞ն, թէ՞ ինձ յանձնէ՝ իմ միջոցաւ ուղար-

կելու:

Ես պատասխանեցի, թէ ամենէն լաւը ուղղակի Էջմիածին փոս-

տելն է, սակայն Էջմիածնում արաբերէն գիտցող չլինելու պատճա-

ռով դժուարութիւն կկրեն բովանդակութիւնը հասկանալու, ուստի

ցանկալի է, որ պատճէնը ինձ ուղարկուի, որպեսզի հայերէնի

թարգմանեմ եւ միասին ուղարկեմ:

Դիւանապետը յայտնեց նաեւ, թէ Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագա-

ւորը գոհ է մնացել նաեւ ինձնից, ուստի որոշել է իր նկարը որպէս

յիշատակ նուիրելինձ:

Դիւանապետը գնաց Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի ընդունա-

րանը եւ մի քանի րոպէից յետոյ բերեց Ղազի թագաւորին նկարը՝

մարշալի հագուստով նկարուած, 161 վրան մակագրած ինքնագիր

ստորագրութիւնը՝ «Ղազի 23 ապրիլ 1934», եւ յանձնեց ինձ:

230

Ես խորին շնորհակալություն յայտնեցի Ն[որին] Վ[սեմութիւն]

թագաւորի այս թանկագին նուէրի եւ բարձր շնորհի համար:

Դիւանապետը յայտնեց, թէ Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի

ցանկութիւնն է, որ Դուք եկեղեցում աղօթէք իր առողջութեան եւ

արեւշատութեան համար:

Յայտնեցի, որ իմ աղօթքներս միշտ անպակաս կլինեն առ Աս-

տուած՝Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի, իր գերդաստանի եւ Հա-

շեմի ցեղի բարօրութեան համար:

Շնորհակալութիւն յայտնելով դիւանապետ բէկին, ելայ եւ նորէն

տեսնուեցի արարողապետի հետ, որտեղ կային նախարարներ,

որոնք տեսնելով թագաւորի նուէր-նկարը՝ շնորհաւորեցին ինձ այդ

պատուին արժանանալուս համար:

Ապրիլ 28-ին, ցերեկուայ ժ[ամը] 2-ին, պալատից ստացայ երկու

ծրար, մէկը հասցէագրուած Ձերդ Վեհափառութեան անուան,

միւսը՝ իմ անուան:

Ձերդ Վեհափառութեան ծրարի վրայ կայ թագաւորական կնիքը՝

կարմրագոյն կլոր, ճաճանչաձեւ, վրան արաբերէն, որի թարգմանու-

թիւնը՝ առանձին թերթի վրայ, իսկ հասցէի տակ հայերէն ես գրեցի:

Ծրարը նոյնութեամբ ուղարկում եմ, իսկ իմ հասցէին ուղղած ծրարի

մէջ կար Ձերդ Ս. Օծութեան ուղղած թագաւորի նամակի պատճէնը,

որի թարգմանութիւնը ուղարկում եմ առանձին թերթի վրայ:

Պատիւ ունեմ յայտնելու, որ կոնդակի հայերէնից արաբերէն

թարգմանութիւնը նախ կատարեց «Լինչի» առեւտրական բարձր

պաշտօնեայ, բնիկ բաղդադցի լեզուագէտ եւ արաբագէտ պ[արոն]

Դաւիթ Յ. Թադէոսեան,162 այս թարգմանութիւնը ուղղեց եւ շտկեց

Բաղդադի ամենօրեայ «Բաղդադ թայմզ»լրագրի արաբերէն բաժնի

խմբագիր անգլիացի միստր Քուրմի: Այս շտկածը նորէն շտկեց

Բաղդադի ականաւոր փաստաբան Սէյիդ Սէլման Շէյխ Դաուդ, որը

զարդարեց բարդ արաբերէն ոճով (Սէյիդ Սէլմանը առաջնորդարա-

նիս փաստաբանն է):Այս վերջին ուղղածը հայերէնի հետ համե-

մատեց նորէն պ[արոն] Դաւիթ Թադէոսեանը եւ գտաւ, որ սքան-

231

չելիօրէն հարազատութեամբ պահպանուած է կոնդակի ամբողջ

բովանդակութիւնը եւ կարծէք կոնդակը գրած է արաբական ոճով եւ

ո՛չ թէ թարգմանած:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի՝ Ձերդ Ս. Օծութեան ուղղած

գրութեան հայերէն թարգմանութիւնը կատարեց նոյն պ[արոն]

Դաւիթ Թադէոսեանը:

Սոյն ամենախոնարհ զեկուցմանս կցած է Ն[որին] Վ[սեմութիւն]

Ղազի թագաւորի նամակը առանձին ծրարով, այս հայերէն թարգ-

մանութիւնը եւ երկու լուսանկարները կոնդակի, որը մեծացրած

դիրքով կախ[ու]ած է առաջնորդարանիս պատից` Ձերդ Ս.

Օծութեան մեծադիր նկարի տակ:

Մատչելով ի համբոյր Ս. եւ օծեալ աջոյդ,

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4417, թ. 47-52, բնագիր, ձեռագիր:

N 102

ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ «ԱՐԵՎ» ՕՐԱԹԵՐԹԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ ԻՐԱՔԻ

ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ`

ՖԵՅՍԱԼ ԱԹԱԳԱՎՈՐԻ ՄԱՀՎԱՆ ՈՒ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻ

ԳԱՀԱԿԱԼՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԿՈՆԴԱԿԸ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Մատուցում Ամենայն հայոց Տ. Տ. Խորէն Ա Կաթողիկոսի

կոնդակին`առ Իրաքի Վեհ[ափառ] Ղազի Ա.թագաւորն

(Սեփական թղթակցութիւն «Արեւ»ի). Պաղտատ, 23 ապրիլ 1934

Ամսոյս 21-ի[ն], շաբաթ առաւօտ ժամը 11-ին, ժամադրութեան

համաձայն արքունիք ներկայացաւ Իրաքի հայոց առաջնորդ Տ.

232

Ռուբէն եպիսկ[ոպոս] Մանասեան, ընկերակցութեամբ ազգային

երեւելիներէն պ[արոնայք] Աբգար Յ. Յովհաննէսեանի եւ Տիգրան

Գույումճեանի՝ անձամբ յանձնելու համար վեհ[ափառ] Ղազի

Ա.թագաւորին` Ամենայն Հայոց Տ.Տ. Խորէն Ա.կաթողիկոսի[ն] կողմէ

հասած կոնդակը, որով Ն[որին] Ս. Օծութիւնը կը յայտնէր ցաւակ-

ցութիւն երջանկայիշատակ Ֆէյսալ Ա.թագաւորի մահուան եւ միա-

ժամանակ շնորհաւորութիւններ` Ղազի Ա. թագաւորի գահակալու-

թեան առթիւ:

Կոնդակը ամբողջութեամբ երկար եւ խնամեալ աշխատանքով

պատրաստուած ձեռքի գործ է, գծագրուած մանրանկարչական

արուեստի հայկական եւ արաբական ոճով եւ գոյնզգոյն ծաղկան-

կարներով զարդարուած է, բովանդակութիւնը՝ ոսկեթանաքով, իսկ

այլ զարդարանքները՝ հին ձեռագիր Աւետարաններէ վերցուած:

Բովանդակութիւնը Ոսկեդարի ոճով երկաթագիր տառերով է` հին

ձեռագիր: Աւետարաններու նմանողութեամբ, գործն է Հայաստանի

մանրանկարչութեան արուեստի մասնագէտ նկարիչ Տարագրոսի,163

որու ստորագրութիւնը զարդասիւնին ներքեւ նկատելի է. «Տարա-

գրոս, Երեւան 1934»:

Առաջնորդ սրբազանը իր հետեւորդներով նախապես պալա-

տական արարողապետ Թահսին պէկ էլ-Գատրիի մօտ պատուա-

սիրուելէ յետոյ ներկայացած են Ն[որին] Արքայական Մեծութիւն

Ղազի Ա. թագաւորին:

Վեհ[ափառ] թագաւորը, ընդառաջելով, մինչեւ ընդունելութեան

դահլիճի դուռը սեղմեց առաջնորդ սրբազանին ձեռքը եւ ժպտագին

առաջնորդեց մինչեւ իր գահոյքի մօտ, ուր առաջնորդ սրբազանը

խօսք առնելով ըսաւ. «Պատիւ ունեմ ներկայացնելու Ձերդ Արքայա-

կան Մեծութեան Ն[որին] Ս. Օծութիւն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի

կոնդակը եւ յարգանքները՝ սրտագին բարեմաղթելով Ձերդ

Վեհափառութեան արեւշատութիւն, յաջողութիւն եւ բարօրութիւն»:

Վեհ[ափառ] թագաւորը շատ սիրալիր ու ժպտադէմ ընդունելով

կոնդակը, յարեց անմիջապէս, թէ նոյն սրտագին բարեմաղթու-

233

թիւններն ունի Ն[որին] Ս. Օծութիւն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի

համար: Ապա, ներկաները հրամցուց նստելու, իսկ առաջնորդ հօր

հրամցուց իր գահոյքի[ն] կից բազկաթոռը: Հետաքրքրուեցաւ Ն[ո-

րին] Սրբազնութեան որքան ատենէ ի վեր Իրաք գտնուելու մասին,

ինչպէս նաեւ Իրաքի մէջ ապրող հայ ժողովուրդի[ն] կեանքով:

Ուրախ եղաւ իմանալով առաջնորդ սրբազանէն, որ Պաղտատը

այլեւս իրեն համար երկրորդ հայրենիք մը եղած է, ուր իր եկած օրէն

կը վայելէ համակրութիւն եւ բարեացակամ լայն աջակցութիւն

առհասարակ Պաղտատի բոլոր բարձրաստիճան պաշտօնատար-

ներէն եւ նամանաւանդ երջանկայիշատակ Ֆէյսալ թագաւորէն:

Գալով գաղութի հայ ժողովուրդին, անիկա միշտ վայելած է Իրաքի

բարեխնամ կառավարութեան լայն հովանաւորութիւնն ու

բարիքները:

Վեհափառ թագաւորը ուրախ տրամադրութեամբ ժպտերես

յարեց.

«Կը վստահեցնեմ Ձերդ Գերապատուութիւնը, որ իմ կողմէ եւս

պիտի գտնէք նոյն սիրալիր համակրութիւնն ու աջակցութիւնը:

Ինչպէս իմ հօր ժամանակ, նոյնպէս եւ իմ օրով միշտ բաց են իմ

դուռները Ձեր առաջ եւ կը խնդրեմ, որ չզլանաք Ձեր այցելութիւն-

ները»:

Առաջնորդ Սրբազանը արքայական այս պատիւէն չափազանց

զգացուած, սրտագին մաղթանքներ ըրաւ Ն[որին] Վեհափառու-

թեան եւ արքայական գերդաստանի արեւշատութեան, Իրաքի

կառավարութեան բարգաւաճման եւ յառաջդիմութեան համար:

Ն[որին] Վեհափառութիւնը պատմեց վերջերս ըրած իր անդրա-

նիկ այցելութիւնները դէպի հարաւային Իրաք, ցաւելով յիշեց ժողո-

վուրդի[ն] տնտեսական նեղ կացութիւնը, ցաւ յայտնեց ժողովուրդի

աղքատութեան մասին եւ ապա հարցուց առաջնորդ սրբազանին, թէ

«Դուք այցելե՞լ էք Պասրա»: Տ. Ռուբէն եպ[ի]սկ[ոպոս] բացատրեց, թէ

ինքն եւս այցելած է եւ ծանօթ է ժողովուրդի կացութեան եւ նկատած

է, որ Իրաքի բարեխնամ կառավարութեան հովանիին տակ հայ

234

ժողովուրդը ունի բարւոք կացութիւն եւ ամէն տեղ կը վայելէ

կառավարութեան բարեհաճ վերաբերմունքը եւ այն հաւատքն ունի,

որ Ն[որին] Վեհափառութեան կորովի վարչութեան շնորհիւ Իրաքի

բոլոր ժողովուրդը տնտեսապէս եւ բարոյապէս պիտի բարգաւաճի:

Վեհ[ափառ] թագաւորը շնորհակալութիւն յայտնեց առաջնորդ

սրբազանի արտայայտութեանց եւ բարեմաղթութեանց համար:

Ունկնդրութիւնը տեւեց 20 վայրկեանի չափ: Հրաժեշտ առնե-

լուն` Ն[որին] Վեհափառութիւնը եւս ուղեկցեցաւ մինչեւ դահլիճի

դրան մօտ:

Առաջնորդ սրբազանը իր հետեւորդներով կրկին ներկայանալով

պալատական արարողապետին եւ իրենց շնորհակալութիւնը

յայտնելէ յետոյ՝ մեկնեցան արքունիքէն:

Ամսոյս 23-ի[ն,] երկուշաբթի առաւօտ, ժամը 10-ին, պալատա-

կան մասնաւոր պաշտօնատարի միջոցաւ առաջնորդ Տ. Ռուբէն

եպ[ի]սկ[ոպոս] կրկին արքունիք հրաւիրուեցաւ, եւ պ[արոն] Աբգար

Յ. Յովհաննէսեանի ընկերակցութեամբ ներկայանալուն, արքունի-

քի[ն] դիւանապետը վեհ[ափառ] թագաւորին կողմէ ս[րբազան]

առաջնորդին յանձնեց, ի յիշատակ, Ն[որին] Վեհ[ափառութիւն]

Ղազի Ա.թագաւորին նկարը, որուն տակը արքայական ինքնագիր

մակագրութիւնը կար` ստորագրուած «Ղազի, 23 ապրիլ 1934»:

Առաջնորդ սրբազանը նկարն ստանալուն խնդրեց արքունի դիւա-

նապետէն թարգմանն հանդիսանալ Ն[որին] Վեհափառութեան մօտ

իր երախտագիտական զգացմանց եւ շնորհակալութեանց՝ թագաւո-

րական այս թանկարժէք նուէին համար:

Արքունի դիւանապետը յայտնեց, թէ Ն[որին] Վեհափառութիւնը

ցանկութիւն յայտնած է, որ «Դուք եկեղեցւոյ մէջ Ձեր աղօթքներուն

ժամանակ յիշէք Ն[որին] Վեհափառութիւնը եւ աղօթէք անոր

առողջութեանը համար»:

Հ. Զգօն164

«Արեւ» օրաթերթ, Կահիրե, N 4656, շաբաթ, 5 մայիսի 1934թ.

235

N 103

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿ-

ՅԱՆԻԿՈՆԴԱԿԸՈՒՂՂՎԱԾ ԻՐԱՔԻ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ

Պատճէն հայրապետական կոնդակին ուղղեալ առ

Ն[որին]Ա[րքայական] Բարձրութիւն

Ղազի Ա թագաւորին Իրաքի

Խորէն Ծառայ Յիսուսի Քրիստոսի եւ անհասանելի կամօքն

Աստուծոյ Եպիսկոպոսապետ եւ Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց,

Ծայրագոյն Պատրիարք Համազգական նախամեծար Աթոռոյ Արա-

րատեան Առաքելական Մայր Եկեղեցւոյ Սրբոյ Կաթողիկէ

Էջմիածնի:

Նորին Արքայական Մեծութիւն Տեառն Ղազի առաջնոյ, նորա-

պսակ արքային Իրաքայ, ողջոյն եւ բարեմաղթութիւն:

Առաջնորդն հայոց Իրաքայ Տ. Ռուբէն եպիսկ[ոպոս] Մանա-

սեանց, հոգեւոր հարազատն Աթոռոյս եւ սիրելին Մեր, գրութեամբ

իւրով որ ի 25-ն սեպտեմբերի ներկայ տարւոյս, իրազեկ արարՄեզ

զամենայն հանգամանս յուղարկաւորութեան հանգուցեալ մեծարգոյ

եւ բարեպաշտ արքային Ֆէյսալայ, սիրելի ծնողին Ձերդ

Արքայական Մեծութեան, եւ զսուգ համայն արաբ ժողովրդեան եւ

ամենայն հպատակաց, ի շարս որոց եւ հօտին Մերոյ բնակելոց ընդ

հովանեաւ Մեծի Տանդ Արքայական:

Յայտնելով զխորին Մեր վիշտ եւ զցաւակցութիւն վասն մեծի

կորստեան թանկագին ծնողիդ եւ անխտիր բարերարին ամենայն

ժողովրդեանն Իրաքայ, մաղթեմք զի հոգի հանգուցելոյն ընկալցի

յօթեւանս երկնային եւ հանգեցէ ի լոյսերեսաց ամենակալին

Աստուծոյ:

Ընդ մխիթարող բանիւ շնորհաւորեմք եւ զբազմիլն Ձեր յաթոռ

արքայական Մեծի Տանդ Իրաքայ եւ մաղթեմք կար եւ զօրութիւն առ

ի կառավարել զթագաւորութիւնդ, առաջնորդելով զբնակեալ

236

ժողովուրդս ի նմա ի յառաջադիմութիւն եւ ի բարգաւաճումն

նիւթական, բարոյական եւ քաղաքակրթական:

Յանձն առնեմք զՁեզ շնորհաց Բարձրելոյն Աստուծոյ, եւ յու-

սամք թէ հայրական խնամք եւ հովանաւորութիւն Ձերդ Արքայա-

կան Մեծութեան մի՛պակասեսցին եւ ի վերայ ժողովրդեան Մերոյ

գտելոց զխաղաղութիւն ընդ հիւրընկալ երկնից մեծի թագաւորու-

թեանդ, որպէս եւ յաւուրց հանգուցեալ ծնողին Ձերոյ:

Շնորհք եւ խաղաղութիւն Աստուծոյ հանգեցէ ի վերայ գլխոյդ

Արքայական Մեծութեան, Ամէն:

Խորէն Ա Ծայրագոյն Պատրիարք եւ

Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց

Տուաւ կոնդակս ի 20 դեկտեմբերի 1933 ամի

Ըստ տոմարին ՌՅՋԳ, ի Հայրապետութեան Մերում յԲ ամի

յԱրարատեան Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի, ի Վաղարշապատ

Թ. 1440

«Արեւ» օրաթերթ, Կահիրե, շաբաթ, 5 մայիսի 1934թ.

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4417, թ. 46, ֆոտոպատճեն:

N 104

ԻՐԱՔԻ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄԵ-

ՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆՆՐԱ

ԿՈՆԴԱԿԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԱՌԻԹՈՎ

Իրաքի Ղազի Ա. թագաւորի պատասխանագիրը Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսի կոնդակին (Ընդօրինակուած բնագրի հարազատ

թարգմանութենէն)

237

Շնորհիւն Աստուծոյ եւ յաջողութեամբ նորա

Առ Ամենապատիւ Տ.Տ. Խորէն Ծայրագոյն Պատրիարքն

Արարատեան Առաքել[ական] Աթոռոյն եւ Էջմիածնի Ս. Եկեղեցւոյ

Յարգանօք ընդունած ենք Ձերդ Սրբազնութեան գիրը Մեզի

ուղղեալ՝Պաղտատի հայ համայնքի առաջնորդ գերապատիւ Տ.

Ռուբէն եպիսկ[ոպոս] Մանասեանի ձեռամբ, որ Ձերդ Սրբազնու-

թեան սուրբ օրհնութիւնները կը պարունակէր եւ որոնք խորապէս

յուզեցին Մեր սիրտը:

Ձեր սրտագին ցաւակցութիւնները որ յայտներ էիք Մեզի եւ Ձեր

մասնակցութիւնը մեր ազգի այն մեծ սուգի առթիւ, որ պատահեցաւ

Մեզի Մեր վեհափառ ծնողի վախճանմամբ, խոր ազդեցութիւն

գործեց Մեր սրտի վրայ եւ լաւագոյն տպաւորութիւն ձգեց մերազ-

նէից զանազան անդամոց վրայ: Առ այդ կ’արձանագրենք Ձեր այս

բարի յիշատակը մեծ գնահատութեամբ, նաեւ Ձեր՝Մեզի ըրած շնոր-

հաւորական անկեղծ մաղթանքները` որպէս ողբացեալ վեհափառի

յաջորդը, արքունի գահը ժառանգելուս առթիւ, Մեզ մօտ հաստատեց

այն բարձր յատկութիւնը, որով Բարձեալն Աստուած օժտեր է Ձեր

Սրբութիւնը: Եւ Ձեր այն վսեմ զգացմանց համար, որ թէ՛ սուգի եւ

թէ՛ ուրախութեան առթիւ Մեզի յայտնեցիք, չունինք ուրիշ ըսելիք,

եթէ ոչ սոյն գրութեամբ Ձերդ Սրբազնութեան յայտնել Մեր ճշմարիտ

սէրն ու անկեղծ շնորհակալիքը, աղօթելով երկնաւոր Աստուծոյ,

որպէսզի Ձերդ Սրբազնութեան շնորհէ երկար կեանք եւ պարգեւէ

Ձեզի խաղաղութիւն եւ յաջողութիւն եւ Իր երկնային նախախնա-

մութեամբը զՁեզ պահէ անսասան, Ամէն:

Գրուեցաւ Պաղտատի Մեր արքայական պալատին մէջ Հիճրի

տարուոյ 1353-ի մուհարրէմ ամսոյ 12-ին, որ հաւասար է Քրիստոսի

1934թ.ի ապրիլ ամսոյ 26-րդ օրուայ:

Ղազի

«Արեւ» օրաթերթ, Կահիրե, շաբաթ, 5 մայիսի 1934թ.

238

N 105

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ԵՐԴՄՆԱԳԻՐԸ ԻՐԱՔԻ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ ՈՒ ԻՐԱՔԱՀԱ-

ՅՈՑ ԹԵՄԻԿԱՆՈՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՎԱՏԱՐՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅ

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԿԱՆՈՆՆԵՐԻՆ ՈՒ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈ-

ՍԻ ՀՐԱՄԱՆՆԵՐԻՆ ՀՆԱԶԱՆԴՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

6 հոկտեմբերի 1935թ.

Բաղդադ

Ուխտեմ առաջի Աստուծոյ եւ Սուրբ Սեղանոյս`

Կալ հաւատարիմ հպատակ Նորին Արքայական Մեծութեան

Ղազի թագաւորին Իրաքի եւ արդարադատ կառավարութեան

նորին:

Ուխտեմ լինել հաւատարիմ կարգուց եւ կանոնաց Հայաստա-

նեայց Առաքելական եւ Ուղղափառ Սուրբ Եկեղեցւոյս եւ կալ

հպատակ հրամանաց եւ հոգեւոր հրահանգութեանց Կաթողիկոսին

Ամենայն Հայոց: Նաեւ լինել հաւատարիմ «Օրէնք»ի եւ կանոնադրու-

թեան թեմին Իրաքի հայոց:

Առ որ ստորագրում եմ` Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 8, պատճեն, ձեռագիր:

N 106

ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ«ԱՐԵՎ» ՕՐԱԹԵՐԹԻ ՀՈԴՎԱԾԸԻՐԱՔԻ

ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ

ՎԱՅԵԼԱԾ ՄԵԾ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ԿԱՌԱՎԱՐԱԿԱՆ

ՀԱՄԱԿՐԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆ

239

«Հայոց եպիսկոպոսը»

Մեծ ընդունելութիւն Պաղտատի մէջ

Պաղտատի մեր թղթակիցը ղրկած է մեզի Պաղտատի մէջ լոյս

տեսնող «Տը Իրաք Թայմզ» անգլիերէն թերթին հոկտեմբեր 2-ի թիւը,

որ վերի խորագիրներուն տակ կը գրէ հետեւեալը.

Ռուբէն եպիսկոպոս Մանասեան, որ տարի մը առաջ Պաղ-

տատէն իր մեկնումէն առաջ հինգ տարի հայ համայնքին եպիսկո-

պոսը եղած էր, այժմ վերադարձած է իր հին դիրքին՝ հայ ընտրող-

ներուն կողմէ առաջնորդ ընտրուած ըլլալով: Արդար[ադատ]ու-

թեան նախարարութիւնը ըստ օրինի վաւերացուց իր վերադարձը:

Պաղտատի մէջ իր նախորդ բնակութեան շրջանին, եպիսկո-

պոսը շահեցաւ հայ համայնքին ընդհանուր յարգանքը եւ կառավա-

րութեան համակրութիւնը:

Իր համբերութիւնը, զուարթութիւնը եւ աշխատելու անսահման

կարողութիւնը բոլորին սէրն ու համարումը շահեցուցին իրեն:

Երբ դարմանումի համար մեկնելու պատճառաբանութեամբ իր

հրաժարականը ներկայացուց հանգուցեալ Ֆէյսալ թագաւորին,

Ն[որին] Վեհափառութիւնը մերժեց եւ խնդրեց իրմէ ետ կենալ մեկ-

նելէ: Եպիսկոպոսը տեղի տուաւ այս խնդրանքին, մինչեւ որ հար-

կադրուեցաւ առողջական պատճառներով Պաղտատէն մեկնելու:

Եպիսկոպոսը, հեռագրով վերահրաւիրուած, երէկ եկաւ Երու-

սաղէմէն` Իմբերիըլ Էրուէյզով: Իր մեծ ժողովրդականութիւնը ակ-

ներեւ էր շուրջ 1000 հոգի հաշուով ժողովուրդի մը օդանաւային

կայան համախմբուելովը` բարի գալուստ մաղթելու համար իրեն:

Սրբազանը տեղւոյն վրայ թէյով մեծարուեցաւ, որմէ յետոյ

լուսանկարներ առնուեցան այս վերադարձին յիշատակը պահպա-

նելու համար:

Կարճ հանգիստէ մը ետք, օթօներու թափօր մը ճամբայ ելաւ

[դէպի]եկեղեցի, ուր արարողութիւն մը տեղ[ի] ունեցաւ:

240

Ղրկուած է մեզի նոյնպէս Պաղտատի «Սոթ էլ-Շաապ» («Ժողո-

վրդի Ձայն») արաբերէն օրաթերթին հոկտ[եմբեր] 1-ի թիւը, որուն

մէջ եւս նոյնիմաստ տեղեկատուութիւն մը կայ:

«Արեւ» օրաթերթ, Կահիրե, N 5096, 10 հոկտեմբերի 1935թ.

N 107

ԵԳԻՊՏԱՀԱՅ «ԱՐԵՎ» ՕՐԱԹԵՐԹԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸԻՐԱՔԻ

ԹԵՄԻՎԵՐԸՆՏՐՎԱԾ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

ՄԱՆԱՍՅԱՆԻ ԴԻՄԱՎՈՐՄԱՆ ՈՒ ԱՅՍ ԱՌԹԻՎ «ՅՈՒՍԱԲԵՐ»

ՕՐԱԹԵՐԹԻՆ ԱՐՎԱԾ ԱԿՆԱՐԿԻ ՄԱՍԻՆ

Ռուբէն սրբազան Մանասեանի արտակարգ ընդունելութիւնը

Օրերէ ի վեր Իրաքի հայ համայնքը անհամբերօրէն կը սպասէր

Ռուբէն սրբազանի` Իրաքի հայ գաղութի վերընտիր սռաջնորդի

գալստեան: Վերջապէս,հոկտ[եմբեր] 1-ին, երեքշաբթի օրը, երեկո-

յեան ժամը 6-ին նա պիտի հասնէր Պաղտատ: Թէ՛ կառավարու-

թիւնը եւ թէ՛հայ ժողովուրդը տենդագին պատրաստութեան մէջ էին:

Կառավարութեան կողմանէ քանի մը անգամ հարցուած էր, թէ ո՛ր

ժամին պիտի գայ: Որոշեալ ժամէն առաջ 1000-ի մօտ ազգայիններ

եւ օտարներ հաւաքուած էին օդա[նաւա]կայանը:

Ժամը 6:15ին Իմբերիըլ Էրուէյզի օդանաւը վար իջաւ:

Ծափահարութեան տարափ մը լեցուց մթնոլորտը: «Արմինիըն պի-

շըբ Մանասեան» խօսքը կը շրջագայէր հետաքրքիր օտարական-

ներու բերնին մէջ:

Առաջին անգամ Նորին Սրբազնութեան մօտեցաւ արժ[անա-

պատիւ] Տ. Եղիշէ ք[ա]հ[ա]ն[ա]յ Համբարձումեան առաջ[նորդա-

կան]տեղապահը եւ անոր մատոյց առաջնորդական գաւազանը:

241

Արաբական ոստիկանութիւնը ծայրագոյն քաղաքավարութեամբ

եւ հոգածութեամբ շրջապատեց Նորին Սրբազնութիւնը, եւ 1000-ի

մօտ բազմութիւնը հազիւ ճեղքելով կրցաւ զայն հասցնել թէյասե-

ղանին, զոր յատկապէս պատրաստել տուած էր պ[արոն] Վարդան

Մինասեան` ի պատիւ թանկագին հիւրին: Կարճ դադարէ մը ետքը

Նորին Սրբազնութիւնը մտաւ իրեն յատուկ ինքնաշարժը՝ իր կողքին

ունենալով Գաւառականի եւ Քաղաքականի ատենապետները:

Օդա[նաւա]կայանէն մինչեւառաջնորդարան իրարու կը հետեւէին

56 լիւքս օթօներ: Պահ մը մեծ պողոտային վրայ հաղորդակցութիւնը

կանգ առաւ օթօներու եւ խուռն բազմութեան պատճառաւ:

Եկեղեցիին մօտերը ուրիշ խուռներամ հաւաքոյթ մը ազգային-

ներու եւ օտար ծանօթներու՝ կը սպասէր Նորին Սրբազնութեան:

Վերջապէս, դպրոցական աշակերտներու եւ քահանաներու երաժշ-

տութեամբ Ռուբէն սրբազան մտաւ եկեղեցի: Աղօթքէ եւ կրօնական

մաղթանքէ ետքը ելաւ առաջնորդարան, ուր թէ՛ իրեն եւ թէ՛

ժողովրդեան համար յատուկ հիւրասիրութիւն պատրաստուած էր:

Չմոռնամ յիշել, որ օդա[նաւա]կայանին մէջ եւ առաջնորդա-

րան[ը], յարգելի տոքթ[որ] Թօփալեան յանուն Իրաքի համայնքին

բարիգալուստի ճառեր խօսեցաւ:

Առաջնորդարանին մէջ Ազգ[ային] Վարչութեան կողմէ բարի

գալուստի խօսք ըրաւ Քաղաքական Ժողովի կորովի ատենապետ

պ[արոն] Կարապետ Մելքոնեան, որ ի մէջ այլոց յայտնեց, թէ «Իրա-

քի հայ գաղութը ուրախ է, որ կրկին իր մէջ կ’ունենայ առաջնորդ մը

զոր ժողովուրդը կը սիրէ, առաջնորդ մը որ կը սիրէ իր ժողովուրդը:

Հազուագիւտ պատիւ մըն է Իրաքիառաջնորդի մը համար, որ

հեռանալէն ետքը կրկին վերադառնայ»:

Բարի գալուստի խօսքեր ըրին նաեւպ[արոնայք] Արսէն Կիտուր

եւ Յարութիւն Խաչանեան` իբր Գաւառականի դիւան:

Բարի գալուստի խօսք ըրաւ նաեւ Մուսուլի գաղութի[ն] կողմէն

պ[արոն] Ճինիվիզեան:

Ի վերջոյ զգացուած ճառ մը խօսեցաւ Նորին Սրբազնութիւնը, իր

242

շնորհակալութիւնները յայտնեց Իրաքի կառավարութեան, զինքը

ընտրող ժողովականներուն եւ այս ընդունելութեան մասնակցող-

ներուն: Ի միջի այլոց յայտնեց, որ հեռանալով Իրաքի հայ

գաղութէն` վայելած է Երուսաղէմի վանքին ասպնջականութիւնը եւ

հոն միշտ աղօթած է իր սիրելի գաղութին համար:

– Այս փառահեղ ընդունելութիւնը իմ անձէն աւելի,– ըսաւ,– ես

ուղղուած կը տեսնեմ հանդէպ հայ եկեղեցականութեան, եւ ես շատ

ուրախ եմ, որ կան այնպիսի ազգայիններ, որոնցմէ շրջապա-

տուելով, կրնամ իմ վրայ դրուած պարտականութիւնը կատարել:

Պէտք է միշտ պատրաստ ըլլանք աշխատելու այս ժողովուրդի

բարօրութեան համար:

Երէկուընէ սկսած բազմաթիւ շնորհաւորութիւններ կուգան, եւ

շրջականերէն շնորհաւորական հեռագիրներու տարափ մըն է որ կը

թափի առաջնորդարան:

Ի՞նչ է կարծիքդ, «Յուսաբե՛ր», Ռուբէն սրբազան Պաղտատի

առաջնորդ ընտրուա՞ծ է, թէ՞ ոչ:

ԿԱՅԾ165

«Արեւ» օրաթերթ, Կահիրե, N 5097, 11 հոկտեմբերի 1935թ.

N 108

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒ-

ՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԹԵՄԱԿԱՆ ԱՆՑՈՒԴԱՐՁԻ, ԻՐԱՔՑԻ ՊԵՏԱԿԱՆ

ԳՈՐԾԻՉՆԵՐԻ ՀԵՏ ԻՐ ԶՐՈՒՅՑՆԵՐԻ ԵՎ ՂԱԶԻ Ա ԹԱԳԱՎՈՐԻ

ՋԵՐՄ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅԱՆՆ ԱՐԺԱՆԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

N 266 25 հոկտեմբերի 1935թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. ՕծութիւնՏ.Տ. Խորէն Ա. Վեհափառ

Կաթողիկոսին Ամենայն Հայոց

243

Վեհափա՛ռ տէր,

Իրաքի Թեմական Ժողովի 3 օգոստոս 1935թ.առաջնորդական

ընտրութիւնը Իրաքի դատական նախարարը վաւերացրած լինելով,

առաջնորդական տեղապահ արժ[անապատիւ] Տ. Եղիշէ քահ[անայ]

Համբարձումեանի ստորագրութեամբ ստացայ Երուսաղէմում հե-

ռագիր, որից յետոյ պաշտօնագրութիւն, որով տեղեկացնելով ինձ

ընտրութեան եւ հաստատման մասին, համաձայն դատական

նախարարի գրութեան` խնդրում էր, որ շտապեմ մեկնել Բաղդադ`

համաձայն «Օրէնք»իերդման արարողութիւնը կատարելու:

Ես հեռագրով խնդրեցի Ձերդ Սրբութեան թոյլտուութիւնը,

սակայն պատասխան չառնելով եւ երկրորդ հեռագիր ստանալով

Բաղդադից, ստիպուեցայ 1-ին հոկտեմբերի 1935թ.օդանաւով մեկ-

նել` հաւաստ[ի]ացած լինելով, որ Ձերդ Սրբութեան սրտին եւս մօտ

է իմ վերընտրութիւնը Իրաքի առաջնորդութեան եւ հեռագիրը կը

ստանամ Բաղդադում, ինչպէս կատարուեց. Ձերդ Սրբութեան

հեռագրի պատճէնը Երուսաղէմից ստացայ:

Հոկտեմբեր 1-ի առաւօտ ժ[ամը] 10-ին Պաղեստինի Գազա

քաղաքից անգլիական պետական Helena հսկայ օդանաւը, որը ունի

երեսուն ճամբորդի տեղ, թռաւ եւ կէսօրուայ ժամը 2-ին իջաւ Իրաքի

սահմանագլուխ Ռուդբա կայանը: Չորս ժամուայ ընթացքում

օդանաւի հաշւոյն մեզ հրամցրին սուրճ կէքսով166եւ պտուղ զանա-

զան տեսակ: Որքան տարօրինակ էր եւ հետաքրքիր, որ 1500 մետր

բարձրութեամբ` երկնքում վայելում էինք Աստուծոյ շնորհած բարի-

քը եւ մարդկութեան քաղաքակրթութեան եւ մտքի ստեղծագործու-

թեան արդիւնքը:

Ռուդբա կայանում դարձեալ օդանաւի հաշւոյն հրաւիրուեցինք

ճաշելու, եւ մէկ ժամից յետոյ, ուղիղ ժ[ամը] 3-ին, նորէն թռանք դէպի

Բաղդադ: Ռուդբայում ճաշի միջոցին եւ թռչելուս օդանաւի

մէջ՝Բաղդադի կայանից տելեֆոնով խօսակցեցին հետս բաղդադցի

բարեկամներս՝ հարցնելով առողջութիւնս եւ արտայայտելով իրենց

խնդակցութիւնները:

244

Ժամը 5-ին արդէն օդանաւը Բաղդադի վրայ պտոյտներ կ’ընէր

եւ 10 րոպէ յետոյ իջայ կայան՝ բուռն ծափահարութեան տակ:

Դիմաւորութեան եկած էին մօտ հազար անձ, 60 օթօմոբիլներ

շարուէ-շարան ուղեկցում էին դէպի եկեղեցի, ուր «Հրաշափառ»-ով

ընդունելով` կարճ աղօթքից, ողջոյնի խօսքից, ժողովրդին օրհնելուց

յետոյ առաջնորդարան ելայ, ընդունելով բազմաթիւ ազգայինների

բարիգալստեան շնորհաւորութիւնները եւ ողջոյնի ճառերը:

Հոկտեմբեր 6-ին, կիրակի, պատարագից յետոյ,Թեմական Ժո-

ղովի անդամների ներկայութեամբ, համաձայն «Օրէնքի» կատա-

րեցի երդման արարողութիւնը, որի թարգմանութիւնը արաբերէն`

առանձին տեղեկագրութեամբ ուղարկուեց դատական նախարա-

րին:

Երդմնագրի մի պատճէնը կցւում է նաեւ սոյն գրութեանս:

Հոկտեմբ[երի] 3-ին, առ[աւօտեան] ժ[ամը] 10-ին, այցելեցի պա-

լատ եւ ստորագրեցի պալատական մատեանում,ներկայանալով

նաեւ թագաւորական արարողապետ Թահսին բէկ էլ-Գատրիին, որի

հետ սրտագինս ողջագուրուեցինք որպէս նախկին սրտագին բարե-

կամներ:

Պալատից մեկնեցի եւ այցելութեան քարտ թողեցի դատական

նախարարի համար (նախարարի բացակայութեան պատճառով),

սակայն յարգանքով ընդունուեցի նախարարութեան քարտուղարի

կողմից:

Հոկտեմբեր 10-ին, գիշերը,բաղդադցի մի ընտանիքում` մտեր-

մական շրջանում հրաւիրուած էի ընթրիքի, որտեղ հրաւիրուած էր

նաեւ պալատական արարողապետ Թահսին բէկը, ուր վերջինս

յայտնեց, թէ Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Ղազի թագաւորը շատ ուրախ

եղաւ իմ Բաղդադ ժամանումիս համար եւ յատուկ ժամադրութիւն

նշանակեց հոկտ[եմբեր] 14-ին, երկուշաբթի, առ[աւօտեան] ժ[ամը]

9-ին իրեն` թագաւորին ներկայանալու:

Համաձայն ժամադրութեան, հոկտ[եմբեր] 14-ին, առ[աւօտեան]

ժ[ամը] 9-ին արդէն պալատումն էի եւ բախտ ունեցայ ներկայա-

245

նալու Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Իրաքի Ղազի թագաւորին: Ն[որին]

Վ[սեմութիւն] թագաւորը ոտքի կանգնած մի քանի քայլ ընդառա-

ջելով սիրալիր ձեռքս սեղմեց՝ յայտնելով իր ուրախութիւնը իմ

վերադարձի համար եւ ձեռքս բռնած առաջարկեց իր աջ կողմի

բազկաթոռը նստելու:

Ես, դեռ կանգնած, ողջունեցի Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորին

եւ շնորհակալութիւն յայտնեցի դէպի իմ անձս վստահութեան

համար: Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորը հարցեր տուեց իմ առող-

ջութեան, որպիսութեան, Երուսաղէմում իմ կեանքի եւ ընդհանրա-

պէս Պաղեստինի տնտեսական եւ քաղաքական կեանքի մասին:

Բացատրութիւններ տուեցի իր հարցերին: Վերջում օրհնեցի Ն[ո-

րին] Վ[սեմութիւն] թագաւորին, իր գերդաստանը եւ նորածին

գահաժառանգ զաւակը167եւ շնորհակալութիւն յայտնելով իր ընդու-

նելութեան համար, ձեռքը սեղմելով մեկնեցի: Ն[որին] Վ[սեմութիւն]

Ղազի թագաւորը ուղեկցեց մինչեւ իր ընդունելութեան սենեակի

դուռը` ուրախութիւն յայտնելով իմ այցելութեան համար: Ինձ ընկե-

րակցել էր բաղդադցի պ[ա]ր[ոն] Հայկ Աղեքսանդրեան:

Թագաւորի մօտից ելնելով, այցելեցի դիւանապետ Ռուստամ

բէկ[ալ-]Հայդարիին, յետոյ Թահսին բէկի մօտ հիւրասիրուելով սուր-

ճով եւ սիգարայով՝ մեկնեցի պալատից: Թահսին բէկը ուղեկցեց ինձ

մինչեւ պալատի գլխաւոր մուտքը, ուր օթօմոբիլս էր կանգնած:

Պալատից ելնելով՝ գնացի հանգուցեալ Ֆէյսալ թագաւորի եւ իր

մեծ եղբօր` Հիջազի թագաւոր հանգուցեալ Ալիի գերեզմանները եւ

իւրաքանչիւրի գերեզմանի վրայ թարմ ծաղկեայ շքեղ պսակներ դրի:

Նոյն օրը այցելեցի նախարարապետ Եասին փաշա [ալ-]Հա-

շեմ[ի]ին, դատական եւ ներքին գործոց նախարար Ռեշիտ Ալի

բէկալ-Կիլանիին, կրթական նախարար Սա[ա]դը բէկ Բըռսամին եւ

արտաքին գործոց նախարար Նուրի փաշային:168

Բոլոր նախարարները ընդունեցին սիրով եւ մեծ համակրու-

թեամբ` յայտնելով իրենց խնդակցութիւնները իմ վերընտրութեան

եւ վերադարձի համար:

246

Շատ նշանակալից էր նախարարապետի պատասխանը ինձ` իմ

ողջոյնի եւ շնորհակալական խօսքին, թէ «Ձերդ սրբազնութիւն,

մենք՝ արաբներս կտակը կը յարգենք եւ կը սիրենք եւ սրբութեամբ

կպահպանենք: Մենք կտակ ունենք հանգուցեալ Ֆէյսալ թագա-

ւորից, որ Ձեզ սիրենք եւ յարգենք, եւ այդ կտակը սրբութեամբ

կատարում ենք, անկախ նաեւ այն բանից, որ Դուք կատարելապէս

մեր կառավարութեան վստահութիւնն էք վայելում: Ուրախ ենք Ձեր

վերադարձի համար եւ վստահ ենք, որ Դուք բեղմնաւոր գործու-

նէութիւն պիտի ունենաք, որ ըսել է, թէ մեր գործունէութեան մի

մասն է»:

Դատական նախարար Ռեշիտ Ալի բէկը ողջոյնի եւ շնորհա-

կալական խօսքէս յետոյ պատասխանեց. «Ձերդ Սրբազնութիւն, մեր

կառավարութիւնը շատ ուրախացաւ Ձեր վերադարձի եւ Ձեր պաշ-

տօնի համար, որովհետեւ մեզ համար նոր մարդ չէք: Ձեր անցեալ

հինգ տարուայ գործունէութիւնը գրաւական է, որ Դուք վայելէք մեր

կառավարութեան վստահութիւնն ու համակրանքը: Ես մասնա-

ւորապէս շատ անգամ եմ Ձեզ հանդիպել եւ գիտեմ Ձեր անկեղծու-

թիւնը դէպի մեզ»:

Պատասխանեցի. «Բէ՛գ, ես այնքան մեծ սիրով եկայ եւ այնքան

շտապեցի, որ էլ համբերութիւն չունեցայ օթօմոբիլով գալու, որ երեք

օր պիտի տեւէր, այլ օդանաւով թռայ եկայ, որովհետեւ իմ հայ-

րենիքս էի գալիս, եւ որովհետեւ Ձեր մէջ ես հարազատի պէս եմ

զգում: Սակայն թոյլ տուէք մի առակ պատմեմ: Մի ծերունի մարդ

անտառից մէջքին շալկած փայտ էր բերում: Տուն չհասած՝ ճանա-

պարհին երեսի վրայ ընկաւ եւ երեսը արիւնուեց: Մարդիկ հասան,

օգնեցին, մէջքի փայտը արձակեցին եւ կանգնեց` երեսը արնոտած,

ձեռքը տարաւ մէջքը եւ ասաց. վա՜յ մէջքս, վա՜յ մէջքս: Օգնողները

ըսին՝ ինչո՞ւ մէջքիցդ ես գանգատւում, քանի որ երեսիդ վրայ ընկար

եւ երեսդ է արնոտուել: Ծերունին պատասխանեց՝ եթէ մէջքս ամուր

լինէր, ես երեսիս վրայ չէի ընկնիլ եւ երեսս էլ չէր արնոտուիլ»:

Նախարարը շարունակեց խնդալով, թէ «Ձեր մէջքը շատ ամուր է

247

եւ Դուք Ձեր երեսի վրայ չէք ընկնիլ:

Ձեր խօսքը ինձ համար օրէնք է, ինչոր ուզէք եւ ինչոր գրէք, ես

անմիջապէս պատրաստ եմ կատարելու»:

Օգտուելով հանգամանքից, բացատրեցի, որ մինչ օրս մեր

ընդհանուր բարեգործական ընկերութիւնը169 չի հաստատուել եւ ես

կուզէի, որ օր աւուր շուտ հաստատուէր, որ մեր կրթական գործն էլ

լաւ հիմքերի վրայ դնենք:

Նախարարը խոստացաւ շատ կարճ ժամանակում այդ խնդիրը

վերջացնել եւ հաստատել:

Շնորհակալութիւն յայտնեցի եւ օրհնեցի իրեն եւ իր ընտանիքը

եւ մեկնեցի:

Նոյն օրը եւ հետեւեալ օրերում այցելութիւններ տուի նախկին

նախարարներին, Ծերակուտականի նախագահին, պարլամենտի

նախագահին եւ ուրիշ ականաւոր պետական անձանց, որոնց հետ

բարեկամական կապեր ունեմ եւ շատ համակրանքով են դէպի ինձ:

Ամէն տեղ էլ վայելեցի սիրալիր ընդունելութիւն:

Գալուս առթիւ արաբական եւ անգլիական շատ թերթեր գովա-

սանական յօդուածներ գրեցին իմ մասին, որոնցից մէկը` անգլիա-

կան թերթի յօդուածը եւ «Արեւ» թերթի թղթակցութիւնը կցում եմ

գրութեանս:

Բաղդադ ժամանումիս եւ ընդունելութեանս մասին խոնարհա-

բար զեկուցանելով` խնդրում եմ եւ սպասում Ձերդ Սրբութեան

օրհնութեան կոնդակներին:

Մատչելով ի համբոյր Ս. եւ օծեալ աջոյդ,

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 1-7, բնագիր, ձեռագիր:

248

N 109

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ

ՆԱՄԱԿԸ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆՆՐԱ՝ԻՐԱՔԱ-

ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՍԵՐԸ ՎԱՅԵԼԵԼՈՒ ԵՎ ՂԱԶԻԱ ԹԱԳԱՎՈՐԻ ՋԵՐՄ

ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒԹՅԱՆ ԱՐԺԱՆԱՆԱԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԳՈՀՈՒՆԱ-

ԿՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

11 հունվարի 1936թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդ գերաշնորհ

Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին

Ստացել ենք եւ հաճութեամբ եւ մեծ բաւականութեամբ կար-

դացել ենք Ձեր անցեալ տարուայ հոկտեմբեր 25 թուակիր թ. 266

զեկուցագիրը Ձեր Իրաք ժամանելու, հանդիսաւոր ընդունելութեան

եւ պաշտօնական այցելութեանց մասին:

Ուրախ ենք, որ թեմի պատուական հայութիւնը մեծամասնու-

թեամբ, իւր վստահութեան քուէով գնահատանք արտայայտեց

հանդէպ Ձեր անցեալ օգտաւէտ գործունէութիւնը, որպիսի վստա-

հութիւնն ու գնահատանքը ուժգնօրէն շեշտել է իւր մասսայական

դիմաւորութեամբ եւ հանդիսաւոր ընդունելութեամբ:

Ուրախ ենք եւ մխիթարուած ի սիրտ եւ ի հոգի, որ երկրի տէրն

ու իշխանը` Իրաքի Վեհափառ Ղազի թագաւորը սիրալիր ընդունե-

լութեան է արժանացրել Ձերդ Գերապատուութեան, վստահութեան

հետ իւր խնդակցութիւնն է յայտնել ժողովրդի քուէով վերստին Ձեր

պաշտօնին կոչուելու համար: Նորին Վեհափառութեան այդ հայրա-

կան սիրալիր վերաբերմունքը եւ բարձր ուշադրութիւնը հանդէպ

Ամենայն Հայոց Հայրապետի ներկայացուցիչը Մեզ վրայ պարտա-

կանութիւն է դնում Մեր գոհունակութիւնն ու շնորհակալիքը

յայտնել Նորին Արքայական Մեծութիւն Վեհափառ Ղազի թագա-

ւորին, որը իւր երջանկայիշատակ հօր՝ Ֆէյսալ թագաւորի օրինա-

249

կով առատօրէն բաշխում է իւր շնորհները Իրաքի հաւատարիմ

հպատակ աշխատասէր եւ օրինապահ հայ ժողովրդին եւ նորա

առաջնորդին՝ իւր բարձր հովանին տարածելով նոցա վրայ:

Մաղթում ենք առ Ամենակարողն Աստուած, որ Նա արեւշա-

տութիւն եւ երջանկութիւն պարգեւէ Վեհափառ Ղազի թագաւորին՝

ի բարգաւաճումն Իրաքեան պետութեան եւ յուրախութիւն եւ

յերջանկութիւն Իրաքի բոլոր ժողովուրդների, ի թիւս որոնց եւ հայ

ժողովրդի:

Ուրախ ենք նաեւ, որ Իրաքի նախարարները պայծառափայլ

վարչապետի գլխաւորութեամբ սիրալիր ընդունելութիւն են ցոյց

տուել Ձեզ, իրենց խնդակցութիւնն են յայտնել Ձեր Իրաք վերա-

դարձի համար, միաժամանակ իրենց գնահատականը ցուցադրելով

Ձեր անցեալ գործունէութեան վերաբերութեամբ:

Լիայոյս ենք, որ երկրի տիրոջ` Արքայական Մեծութիւն Ղազի

թագաւորի բարձր ուշադրութիւնն ու հովանաւորութիւնը, վարչա-

պետի եւ նախարարների վստահութիւնն ու բարեացակամ վերա-

բերմունքը, հայ ժողովրդի Մեր սիրելի զաւակների արտայայտած

յարգանքը, սէրն ու անկեղծ զգացմունքները Ձեզ ոյժ եւ եռանդ պիտի

ներշնչեն հաւատով, յուսով եւ սիրով շարունակելու Ձեր հովուա-

կան-առաջնորդական պարտականութիւնները՝Քրիստոսաւանդ

սիրով եւ խաղաղութեամբ շաղկապելու մեր սիրելի ժողովուրդը,

արդարացնելու արտայայտուած բոլոր վստահութիւնները եւ նոր

ապացոյցներ տալու Նորին Արքայական Մեծութիւն Վեհափառ

Ղազիթագաւորին եւ նորա աջակից նախարարներին, որ Իրաքի

բնիկ ազնիւ ժողովրդի կողմից եղբայրական սիրով հիւրընկալուած

հայ ժողովուրդը եղել է եւ միշտ կմնայ հաւատարիմ հպատակ

Իրաքեան պետութեան, ծառայելու Իրաքի բարգաւաճման եւ նորա

կուլտուրական հզօր վերելքին:

Օրհնում ենք Ձեզ եւ մաղթում առ գթառատն Աստուած, որ Նա

պարգեւէ Ձեզ ոյժ եւ կարողութիւն եւ որ Իր հովանին տարածէ Մեր

ժողովրդի վրայ:

250

Ողջ լերուք, զօրացեալ շնորհօք Սուրբ Հոգւոյն եւ օրհնեալ ի

Մէնջ: Ամէն:

Խորէն Ծ[այրագոյն]Պատր[իարք,]

Կաթ[ողիկոս] Ամենայն Հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 11 եւ շրջ., թողոն, մեքենագիր:

N 110

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ԱՆԴԱՄ ԳԵ-

ՎՈՐԳ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՉԵՈՐԵՔՃՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ

ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝

ԿՈՆԴԱԿՆԵՐԸ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ՝ ԴՐԱՆՑ ՍՏԱՑՈՒՄԸ

ՏԵՂԵԿԱՑՆԵԼՈՒ ՀԱՆՁՆԱՐԱՐԱԿԱՆՈՎ

11 հունվարի 1936թ.

Ս. Էջմիածին

Իրաքի հայոց թեմի առաջնորդ

գերապատիւ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը, ի հետեւումն Ձեր հարցման

յայտնում է, որ հայրապետական զոյգ կոնդակները` 1.Կոնդակ ընդ-

հանրական, նկարազարդ յանուն ժողովրդեան թ. 1035, 22 հոկտեմ-

բեր եւ 2. Կոնդակ Ձեր անունով թ. 1036, 20 հոկտեմբեր, ուղարկուած

են Ձերդ Գերապատուութեան անունով առանձին փաթեթով՝ ան-

ցեալ տարուայ հոկտեմբերի 23-ին:

Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը յանձնարարում է Ձերդ Գերա-

պատուութեան՝ կոնդակների ստացման մասին տեղեկագրել:

Անդամ Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդի`

Գէորգ արքեպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 12, թողոն, մեքենագիր:

251

N 111

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ

ԽՈՐՀՐԴԻՆ՝ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐԻ ՍՏԱՑՄԱՆՄԱՍԻՆ՝ ՁԵՌԱԳՐԻ

ԽՈՏԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԱՓՍՈՍԱՆՔՈՎ

N 81 11 մարտի 1936թ.

Բաղդադ

Ս. Էջմիածնի Գերագոյն Հ[ոգեւոր] Խորհրդին

Ի պատասխան Գեր[ագոյն] Հ[ոգեւոր] պատկառելի Խորհրդիդ 11

յունուար 1936թ. եւ թ. 28 գրութեան, պատիւ ունեմ խոնարհաբար

յայտնելու, որ շատ շուտ ստացայ հայրապետական զոյգ

կոնդակները` 1. Կոնդակ ընդհանրական, նկարազարդ, յանուն

ժողովրդեան,թ. 1035, 22 հոկտեմբերի, 2. Կոնդակ Մեր անուան,թ.

1036, 20 հոկտեմբեր[ի] 1935թ.:

Սոյն կոնդակներից առաջինը պատշաճ հանդէսով կարդացուեց

Ս. Երրորդութիւն եկեղեցու բեմից՝ ի լուր ժողովրդին: Այժմս

կախուած է առաջնորդարանիս դահլիճում՝ ի շարս միւս հայրա-

պետական կոնդակների: Ցաւալի է յայտնել, որ հայրապետական

սրբատառ սոյն կոնդակը գրուած է այնքան վատ ձեռագրով եւ

անընթեռնելի, որ նսեմանում է հայրապետական սրբատառ

կոնդակի վեհութիւնը` մասնաւորապէս Բաղդադի պէս բարեպաշտ

եւ նահապետական ժողովրդի աչքում:

Յոյժ ցանկալի է, որ մասնաւորապէս յանուն ժողովրդեան Ս.

կոնդակները գրուին մաքուր եւ գեղեցիկ ձեռագրով կամ մեքենա-

գրուին, որ անհամեմատ աւելի վայելուչ է, քան նման ձեռագրով

գրուիլը:

Պատկառելի Խորհրդիդ ներողամտութիւնը խնդրելով յիշեալ

տողերի համար,

252

Մնամ եղբայրական սիրոյ ողջունիւ`

Խ[ոնարհ`] Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 14, բնագիր, ձեռագիր:

N 112

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒ-

ՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՈՒ

ԲԱՂԴԱԴՈՒՄ ԱՆՏԱՆԵԼԻ ՄԹՆՈԼՈՐՏԻ, ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՒԹՅՈՒ-

ՆԻՑ ԻՐ ՀԻԱՍԹԱՓՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԻՐ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ՊԱՇՏՈՆԱԹՈ-

ՂՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

27 մայիսի 1936թ.

Բաղդադ

Վեհափա՛ռ տէր,

Ուղարկում եմ Երուսաղէմի հերետիկոս Տիրան վարդապետի170

դէմ մի ուրիշ յօդուած Կ. Պոլսոյ «ՀայԽօսնակ» թերթի N2 փետրուար

1936 թուի մէջ, որից ամփոփ գաղափար կկազմուի Երուսաղէմում

տիրող ռեժիմի եւ պատրիարք կոչուած այդ հրէշի171 գործելակերպի

մասին:

Զարմանք չպատճառի, որ մօտ ապագայում պատրիարքի միջ-

նորդութեամբ այդ հերետիկոսը գայ Էջմիածին՝ եպիսկոպոս դառ-

նալու:

Ինձ համար Բաղդադը այնքան անտանելի է դարձել եւ Քաղա-

քական Ժողովի վերաբերմունքը այնքան անհանդուրժելի, որ

չզարմանաք, երբ օր մը լսէք, թէ հրաժարուել եմ առաջնորդական

պաշտօնից:

253

Օրացոյցների մասին եղած գրութիւնները վաղուց ստացայ,

սակայն մինչ օրս օրացոյցները չկան:

Անհատական գրութիւնները պահեցի, որովհետեւԲաղդադի

աչքառու անհատները նրանք չեն, որոնց ուղարկւում է օրացոյց

առանձին գրութեամբ: Այս երեւոյթը մեծ գայթակղութիւն առաջ

կբերի Էջմիածնի դէմ:

Տիկ[ին] Սառա Թադէոսեանին միանգամայն աւելորդ է ուղար-

կել: Արդէն մեծ գայթակղութիւն առաջ եկաւ ժամանակին, երբ ես

անծանօթ լինելով՝ յանձնեցի Գէորգ կաթուղիկոսի կոնդակը, նրա-

նից յետոյ էլ Ձերդ Սրբութեան անդրանիկ կոնդակը:

Բաղդադում կան աւելի պատուաւոր եւ Էջմիածինը սիրող այլ

անհատներ, որոնք կամաւոր առատ նուէրներ տուին Էջմիածնի

վերանորոգութեան, իսկ օրացոյց ստացող պարոնները ոչ միայն

չտուին, այլեւ խանգարեցին հանգանակութեան` Գարեգին սրբա-

զանի ներկայութեամբ իսկ, 172 որը վշտացած հեռացաւ, զարմա-

նալով, թէ ես ինչպէս եմ դիմանում այս անկիրթ ժողովրդի մէջ:

Ջերմագին ողջոյններով,

Ձերդ Վեհափառութեան խոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 15-16, բնագիր, ձեռագիր:

N 113

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱ-

ՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒ-

ՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ԹԵՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ

ԱՆՎԱՅԵԼ ՊԱՀՎԱԾՔԻ ՈՒ ԵՂԻՇԵ ՔԱՀԱՆԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ

ՀՐԱԺԱՐԱԿԱՆԻ ՄԱՍԻՆ՝ ԻՐԵՆ ԱՅԼ ՎԱՅՐՈՒՄԾԱՌԱՅՈՒԹՅԱՆ

ՆՇԱՆԱԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

254

N 198 10 հունիսի 1936թ.

Բաղդադ

Ն[որին] Ս. Օծութիւն Տ.Տ. Խորէն Ա Վեհափառ

ԿաթուղիկոսինԱմենայն Հայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Բաղդադի հայոց ազգային մարմինները, գլխաւորապէս Քաղա-

քական Ժողովը, կազմուած են այնպիսի շփացած եւ անհասկացող

անհատներից, որոնց հետ համերաշխաբար եւ խաղաղ գործել

անկարելի է: Ասոնց առաջնորդը պիտի լինի այդ օրինաւոր կամ

ապօրէն, հոգ չէ իրենց համար:

Վերջերս էլ այնպիսի պայմանների մէջ դրին առաջնորդարանի

քարտուղար, նախկին տեղապահ Տ. Եղիշէ քահ[անայ]

Համբարձումեանին, որ զզուած Քաղաքական Ժողովի արարքներից,

ստիպուած եղաւ հրաժարուել պաշտօնից` հակառակ իմ յորդոր-

ների:

Ինքս, որպէս առաջնորդ, է՛լ աւելի զզուածեմ, եւ կարելի չէ

աշխատել այս անդաստիարակ եւ անկիրթ անձանց հետ, որոնց

մասին լաւ տեղեկացաւ գեր[աշնորհ] Տ. Գարեգին արքեպ[իսկոպոս]

Յովսէփեան եւ զզուանքով հեռացաւ Բաղդադից:

Ես շարունակ նամակներ կստանամ Հեռաւոր Արեւելքի,Խար-

բինի173 իմ բարեկամներից, որոնք շատ վատ գոյներով կնկարագրեն

տեղւոյն գաղութի կրօնական վիճակի մասին, ինչպէս նաեւ Հարա-

ւ[ային] Ամերիկայի թեմից:

Ինքս կգերադասեմ հոգեւոր հովիւի պաշտօն ունենալ, քան

առաջնորդ Բաղդադի պէս տեղում, ուստի կխնդրեմ Ձերդ Սրբու-

թեան ազատել ինձ Բաղդադի առաջնորդութեան պաշտօնից եւ

նշանակել Հեռ[աւոր] Արեւելքի հոգեւոր հովիւ, կամ թոյլատրել ինձ

մեկնելու Հարաւ[ային] Ամերիկա՝ թեմի կազմակերպման համար,

255

որովհետեւ արդէն կրքերը հանդարտել[են]եւ ժամանակն է գործի

անցնելու:

Մնամ ի համբոյր Ս. եւ օծեալ աջոյդ հայրականի,

Ձերդ Վեհափառութեան ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 19-20, բնագիր, ձեռագիր:

N 114

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ

ՆԱՄԱԿԸԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ՆՐԱ ՊԱՀՎԱԾՔԻՑ ԻՐ ԽՈՐ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹՅԱՆ

ՄԱՍԻՆ՝ ԳՈՐԾԵԼԱՈՃԸ ՓՈԽԵԼՈՒ ՈՒ ՊԱՇՏՈՆԱՎԱՐՈՒ-

ԹՅՈՒՆԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼՈՒ ՀՈՐԴՈՐՈՎ

Թ. 791 7 հուլիսի 1936թ.

Ս. Էջմիածին

Գերաշնորհ Տ. Ռուբէն եպիսկոպոսին ողջոյն

հայրական եւ օրհնութիւն հայրապետական

Ստացել ենք Ձեր մասնաւոր նամակները եւ հաճութեամբ կար-

դացել: Վերջին, մայիս 27 թուակիր նամակը ծանր տպաւորութիւն

թողեց Մեզ վրայ: Դուք ներփակելով Երուսաղէմի Տիրան վարդա-

պետի յօդուածի առթիւ «Հայ Խօսնակ» թերթի քննադատականը, Ձեր

նամակի մէջ տալիս էք նաեւ Ձեր քննադատականը եւ որակումը թէ՛

Տիրան վարդապետի եւ թէ՛ Տ. Թորգոմ պատրիարքի մասին: Դեռ

անցեալները, Ձեզ Երուսաղէմ գրած երկու նամակներով հայրաբար

նկատել էինք [տուել]Ձեզ՝ Ձեր նամակների մէջ գործածուած

256

անթոյլատրելի, անզգոյշ եւ վտանգաւոր դարձուածքների վրայ:

Յատկապէս Ձեզանից, որպէս Մեր սիրելի զաւակից եւ Մայր Աթոռի

հարազատից, մենք աւելի զգուշաւորութիւն եւ հեռատեսութիւն ենք

պահանջում եւ սպասում թէ՛ ուղարկուած նամակերի բովանդակու-

թեան եւ թէ՛ առհասարակ խօսակցութեան վերաբերութեամբ: Տեղե-

կութիւն ունենք նաեւ Ձեր՝ Տ. Բագրատ արքեպիսկոպոսին174եւ այլոց

գրած նամակների բովանդակութեան մասին: Շատ ենք ցաւում, որ

առհասարակ սիրելի էք համարում Ձեզ համար անթոյլատրելի եւ

հոգեւոր նուիրապետութեան համար ոչ օգտակար քննադատու-

թիւնը եւ պախարակումը: Լիայոյս ենք, որ այսուհետեւ աւելի

հեռատես եւ զգուշաւոր կը լինիք եւ Ձեզ հեռու կը պահէք այդ ան-

ցանկալի եւ ոչ գովելի ընթացքից:

Ծանր տպաւորութիւն թողեց Մեզ վրայ Ձեր վերջին նամակի այն

կտորը, որի մէջ Ձեր մասին էք գրում եւ անտանելի համարում Ձեզ

համար Բաղդադի միջավայրը: Տարօրինակ եւ անբացատրելի է

մնում Մեզ համար այն հանգամանքը, որ Քաղաքական Ժողովի

վերաբերմունքը Ձեզ համար դարձել է անհանդուրժելի: Անբացա-

տրելի է մնում Մեզ համար դորա պատճառը, քանի որ Մեզ յայտնի

է, որ Քաղաքական Ժողովն էր, որ իւր ատենապետ Մելքոնեանի

ուժեղ միջամտութեամբ Ձեր ընտրութեան գործը կարգաւորեց եւ

առաջնորդական հարցը լուծեց:

Դեռ եւս Մեր անցեալ գրութեամբ Ձեզ նկատել էինք[տուել] եւ

միանգամայն սխալ համարել Ձեր հրաժարականը: Դուք չպէտք է

աճապարանօք հրաժարական ներկայացնէիք Իրաքի վեհապետին՝

Երեսփոխանական Ժողովի նախօրեակին: Ծայրայեղ դէպքում, եթէ

կարիք լինէր, Դուք պարտաւոր էիք Մեզ ներկայացնել Ձեր հրաժա-

րականը եւ այն ժամանակ հաւանօրէն Մենք Ձեզ կը պատուիրէինք

շարունակել Ձեր պաշտօնը եւ կատարել Մեր երջանկայիշատակ

նախորդի պատուէրը՝ընտրելառաջնորդ եւ թեմական իշխանութիւն:

Դա Ձեր պարտքն էր: Դուք կմնայիք, կղեկավարէիք թեմական

Երեսփոխանական Ժողովը եւ եղած անախորժութիւնները տեղի

257

չէին ունենալ եւ Ձեր ներկայութեամբ զսպուած կմնային նոքա,

որոնք որոշ հանգամանքներից օգտուելով ոչ ցանկալի ընթացք

ունեցան: Ցաւում ենք, որ այժմ եւս տրամադրութիւն ունէք հապճէպ

եղանակով հրաժարականի մասին մտածելու:

Գրեցէք Մեզ մանրամասնութիւններ՝ բացատրելով դրութիւնը եւ

այն պատճառները, որոնք յուսահատ վիճակ են ստեղծել Ձեզ

համար: Մենք ցանկալի ենք համարում լուսաբանութիւններ ստա-

նալ Մեր եզրակացութիւնը Ձեզ յայտնելու համար: Այժմեան պայ-

մաններում պէտք է աւելի համբերող լինել՝ թեմը աւելի վատ վիճա-

կի մէջ չդնելու համար: Մարդիկ քիչ կան եւ երբէք ցանկալի չենք

համարում թափուր թեմերի թիւն աւելացնել: Մտածեցէք նաեւ Ձեզ

համար: Ո՞ւր էք գնալու: Երեւի Երուսաղէմ չէք գնալ, ոչ էլ Անթի-

լիաս: Ձեր նամակներից այդ տպաւորութիւնն ենք ստացել: Պարս-

կա-Հնդկաստանի մասին չպէտք է մտածէք, որովհետեւ այնտեղ մօտ

ժամանակներս կը մեկնի Տ. Բագրատ արքեպիսկոպոսը: Ուրեմն

Մեր խորհուրդն է, որ հաշտութեան եզր գտնէք, համբերութեամբ

շարունակէք Ձեզ բաժին ընկած վիճակը:

Օրացոյցների մասին Ձեր գրածը նոյնպէս անհասկանալի է:

Օրացոյցներ ուղարկուել են Ձեզ, Տ. Եղիշէ քահանային, որ այնքան

հաւատարմութեամբ առ Մ[այր] Աթոռն ու Հայոց Հայրապետը

կատարեց իր պարտքը Ձեր բացակայութեան ժամանակ՝ ըստ ամե-

նայնի աշխատելով Ձեր ընտրութեան եւ վերադարձի համար, տի-

կին Սառա Թադէոսեանին եւ Տիգրան Գույումճեանին, որոնց միշտ

ուղարկուել է, եւ Երեսփոխանական Ժողովի ատենապետ Թորոս

Գույումճեանին, Քաղաքական Ժողովի ատենապետ պ[արոն] Կա-

րապետ Մելքոնեանին, Երեսփոխանական Ժողովի ատենադպիր

Արսէն Կիտուրին եւ Աբգար Յովհաննէսեանին, որի հետ Դուք Ձեր

պաշտօնական այցելութիւններն էք տուել եւ որը եղել է նախորդ

Քաղաքական Ժողովի ատենապետը: Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդը

օրացոյցներ ուղարկելու ժամանակ միշտ որոշ սկզբունք է կիրա-

ռում, որը ըստ ամենայնի պահպանուած է Իրաքի թեմի վերաբերու-

258

թեամբ. երկու պատուաւոր անձնաւորութիւններ, որոնց միշտ

ուղարկուել է եւ թեմական հաստատութեանց ղեկավարներ: Ձեր

դիտողութիւնը գտնում ենք միանգամայն անհիմն, եւ եթէ կան

անհատներ, որոնց ըստ արժանաւորութեան հարկաւոր կլինէր

օրացոյց ուղարկել անհատապէս, դժբախտաբար մինչ այսօր Ձե-

զանից նրանց անունները չենք լսել: Ուստի պատուիրում ենք

օրացոյցներըգրութեանց հետ միասին յանձնել ըստ պատկանելեաց:

Շնորհակալութիւն երկու անգամ ուղարկուած արմաւի համար:

Ստացել է նաեւ Բագրատ սրբազանը, սակայն ամէն անգամին

բաւական մաքս է վճարուած: Իւրաքանչիւր ծանրոցին վճարուած է

13 դոլար, որ բաւական ծանր[է] եւ անտեղի, ուստի եթէ մեզ եւ

միաբան եղբայրներին բաւականութիւն պատճառել էք ցանկանում,

պիտի աշխատէք մաքսը տեղում վճարել: Ստացուել են երեք ծան-

րոցները յետ դարձնելու անցանկալիութիւնը նկատի առնելով:

Իհարկէ, Ձեզ համար հասկանալի է, որ այդպիսի չնչին խնդրի

համար մեր կառավարութեանը մաքսից ազատելու համար դիմումն

անելը անյարմար էր:

Դրամ փոխադրելուց լաւագոյնը կլինի, որ ուղարկէք Լոնդոնի Ս.

Էջմիածնի հիմնադրամի Կեդրոնական Յանձնաժողովի անու-

նով՝Մեր հրամանին եւ գրէք յիշեալ Յանձնաժողովին, որ ուղարկեն՝

նախապէս Մեր կարգադրութիւնը խնդրելով: Իհարկէ Մեզ եւս կը

տեղեկացնէք փոխադրութեան մասին:

Որպէս վերջաբան մեր նամակի, յայտնում ենք Մեր ցանկու-

թիւնը, որ ըստ ամենայնի, ամենայն համբերութեամբ մնաք Ձեր

տեղում՝ հետզհետէ ամրացնելով Ձեր դիրքը: Այդ է եղել Մեր ցան-

կութիւնը եւ այստեղից Ձեր Բաղդադից հեռու լինելու ժամանակ

մենք նպաստել ենք այդ խնդրի յաջողութեան՝ գտնելով Ձեր ներկա-

յութիւնը անհրաժեշտ Իրաքում:

Բամբասանքներ մի՛ գրէք մեր բարձրաստիճան ներկայացուցիչ-

ների մասին, որ ունի իր շատ վնասակար հետեւանքները եւ որը

խորապէս հարուածում է Ձեր փորձառութեան եւ հեռատեսութեան:

259

Մաղթում ենք Ձեզ կար եւ զօրութիւն, այլ եւ համբերութիւն

սիրով տանելու Ձեր ծանր պաշտօնը յօգուտ հայ ժողովրդի եւ ի

մխիթարութիւն Մեր:

Հայրական սիրով եւ հայրապետական օրհնութեամբ,

Աղօթարար`

Խորէն Կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4426, թ. 17-18-ի շրջ., թողոն, մեքենագիր:

N 115

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՄԱՆԱՍՅԱՆԻ

ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒ-

ՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻՆ՝ ՆՐԱ ԿՈՆԴԱԿՆԵՐԻ ՍՏԱՑՄԱՆ, ԻՐ ԱՐԾԱՐ-

ԾԱԾ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԲԱՑԱՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՆԵՐ-

ԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ, ԻՐ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅԱՆ, ԻՐԱՔԻ

ՀՊԱՏԱԿՈՒԹՅԱՆ ՎԿԱՅԱԳԻՐ ՍՏԱՆԱԼՈՒ, ԱՐՄԱՆՍՏԱՆԻ

ՇԻՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Թ. 137 10 հունիսի 1937թ.

Բաղդադ

Նորին Ս. ՕծութիւնՏ. Տ. Խորէն Ա

Վեհափառ Կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց

Վեհափա՛ռ տէր,

Ստացայ Ձերդ Սրբութեան 6 յուլիս 1937թ. 791 գրութիւնը եւ

Բասրայի Տ. Խորէն քահ[անայ] Գասապեանին շնորհած լանջախաչ

կրելու արտօնութեան կոնդակը: Խորին շնորհակալութիւն միջնոր-

դութիւնս յարգելու համար:

Շնորհակալութեամբ ստացել եմ նաեւ Ձերդ Սրբութեան միւս

կոնդակը նուիրակ Տ. Գարեգին սրբազանի Բաղդադ ժամանման

260

առթիւ, որը ժամանակին տպագրուեց Եգիպտոսի «Արեւ» թերթում:

Ձերդ Սրբութիւնը ցանկանում է մանրամասն բացատրութիւն իմ

յուսահատման պատճառների մասին: Սակայն մինչ այս բացատ-

րութիւնը գրեմ, մի քանի խօսք այն յանդիմանութեան համար, որ

ստանում եմ Ձերդ Վեհափառութեան կողմից: Անշուշտ չեմ վշտա-

նում, քանի որ գիտեմ, թէ Ձեր ամէն մի խօսքը ինձ համար հայրա-

կան խրատ է եւ նախազգուշութիւն, սակայն կցաւիմ, որ իմ ամէն մի

անկեղծ արտայայտութիւնս եւ տիրող միջավայրի եւ մտայնութեան

պատկերացումը եւ մասնաւորապէս Երուսաղէմի կեանքի պայման-

ների նկարագրութիւնը եւ նրա պետի վերաբերմունքի մասին ամէն

անկեղծ արտայայտութիւնս Ձերդ Սրբութեանը վիշտ է պատճառել:

Խորապէս կցաւիմ եւ ներողութիւն կխնդրեմ:

Ձերդ Սրբութիւնը գրում է, թէ երկու նամակ էք գրել ինձ Երու-

սաղէմ, սակայն ես չեմ ստացել: Ես համոզուած եմ, որ Երուսաղէմի

պետը բռնել է նամակներս, ինչպէս որ անում է իր միաբանների

նամակները եւ իր աբեղայից անգամ անդուրեկան խօսքեր լսում:

Մէկ շատ կարեւոր նամակ ծածկեց Հարաւային Ամերիկայից ստա-

ցած իմ գործի վերաբերեալ, որի բովանդակութիւնը իմացայ

Հիւս[իսային] Ամերիկայի առաջն[որդական] փոխանորդից եւ յետոյ

գրեցի եւ պատճէնը ստացայ Բուէնոս-Այրեսի քահանայից: Ինչեւէ,

Ձերդ Սրբութեան վիշտ չպատճառելու համար չեմ որակում այն

բառերով, որին արժանի է Երուսաղէմի պետը:

Օտար վանքի միաբանը ե՞րբ իրեն հարազատ չի զգացել

Էջմիածնում, սակայն Էջմիածնի միաբանս, որ ամէն եկեղեցական

եւ հերթական պարտականութիւններիս մէջ չէի թերանում եւ որպէս

եպիսկոպոս ամէն անգամ ինձ էին քշում նախագահելու եւ հանդի-

սադիր լինելու իրենց եպիսկոպոսների կա՛մ ծերութեան, հիւան-

դութեան եւ կա՛մ ծուլութեան պատճառով, դրա հակառակ, քաղցի

էր մատնել ինձ, եւ հակառակ միաբանների ցանկութեան` մերժեց,

որ ինձ ամսական տան: Եւ եթէ չլինէին իմ Բաղդադի համակիր

բարեկամներս, ի՞նչ պիտի լինէր իմ վիճակը:

261

Փակեմ, լաւ է, այս խնդիրը: Երբ օր մը կարժանանամ նորէն Ս.

Էջմիածնի հողը համբուրելու եւ Ձերդ Սրբութեան Ս. աջը առնելու,

կը պատմեմ բոլորը եւ կսոսկաք, եւ միայն նրա համար, որ Երու-

սաղէմի ամբողջ երիտասարդ միաբանութեան սիրոյ եւ յարգանքի

առարկան էի:

Ինչո՞ւ հրաժարուեցի: Երբ 1929 թուի վերջին Իրաք եկայ, տեղ-

ւոյս հայութեան մէջ երկպառակութիւնը ամենածայրայեղ աստի-

ճանի էր հասած: Յաջողուեց ինձ հաստատուել հանգուցեալ Ֆէյսալ

թագաւորի իրադէով որպէս ժամանակաւոր առաջնորդ:

Ժամանակաւոր շրջանը տեւեց հինգ տարի, որի ընթացքում

ինչե՜ր եկան գլխիս, հալածանք դաշնակցական մամուլի կողմից եւ

տեղւոյս մէջ, մինչեւ իսկ առաջնորդարանի մէջ ծեծել եւ գլուխս

պատռել` մազից կախուած լինելով կեանքս: Այդ բոլորը տարայ

մինչեւ որ օրէնքը մշակուեց եւ հաստատուեց եւ դատական նախա-

րարը ստիպեց ինձ որ ընդհանուր ժողովի ընտրութիւնները կատա-

րեմ:

Կատարեցի ընտրութիւնները եւ յաջողեցան դաշնակցական-

ները 20-25 քուէի առաւելութեամբ: Ընդհանուր ժողովը իր նիստերը

սկսեց, բացումը կատարեցի եւ հեռացայ, որովհետեւ որպէս

ժամանակաւոր առաջնորդ վերջ էր տրւում իմ պաշտօնին:

Անկախ սրանից, եթէ ես չհրաժարուէի կամովին, պիտի կրկ-

նուէին Ամերիկայի դէպքերը հանգուցեալ Դուրեան եպիսկոպոսի

պէս:175 Նախքան ժողովի սկսելը արդէն լսում էի Կարապետ Մելքո-

նեանի` փողոցներում գոռոցը. «Առաջին հերթին դուրս պիտի վռն-

դենք առաջնորդ Ռուբէն եպիսկոպոսին»:

Իմ խոհեմ վարուելակերպս եւ կամովին հրաժար[ու]ելս լռեց-

րեց[ին] բոլոր հակառակորդներիս:

Սակայն լսելով չբաւականացան. Զաւէն պատրիարքի գլխաւո-

րութեամբ եւ ժողովականների բոլորի ստորագրութեամբ կեղծուած

նամակով, այդ նոյն Կ. Մելքոնեանի մասնակցութեամբ ներկայացան

դատական նախարարին եւ խնդրեցին, որ ոստիկանութիւնը ինձ

262

վիզէ չտայ, իբր թէ շատ կեղծիքներ եմ կատարել եւ դրամ եմ իւրա-

ցրել: Դատական նախարարը առաջին ապտակը տուեց այդ ստորա-

գրողներին եւ Զաւէն արքեպիսկոպոսին:

Սկսուեց իմ ժամանակաշրջանի հաշիւների քննութիւնը: Տարա-

ծեցին, թէ հազար ոսկու բաց կայ: Ընդհանուր ժողովի յաջորդ

նստաշրջանում գտան, որ 1000 չէ, այլ մօտ 100 է բացը, եկան ինձ

մօտ, ներողութիւն խնդրեցին, որ թիւրիմացութիւն է եղել: Ես եկող-

ներին արժանի պատասխանը տուի:

Այս խեղկատակութիւնների գլխաւոր դերակատարը Կ. Մելքո-

նեանն էր լինում, իր կնոջ հօրեղբօր` Զաւէն արքեպիսկոպոսի հետ:

Առաջնորդարանից հեռացած մասնաւոր ընտանիքում` Օտտո-

ման Բանկայի շէֆ-կասսիր176 պ[արոն] Մինաս Մինասեանի բնակա-

րանում չորս ամիս ապրելուց յետոյ գնացի Երուսաղէմ:

Մինչեւ իմ վերադարձը 1 հոկտ[եմբեր] 1935թ. տեղապահ Տ. Եղի-

շէ քահանայ Համբարձումեանը Կ. Մելքոնեանի վերաբերմունքից

ազատուելու համար երկիցս հրաժարուել է պաշտօնից: Երբ եկայ,

ցրուած էր Քաղաք[ական] Ժողովը:

Մի տարուց աւելի բացակայութեանս ընթացքում Կարապետ

Մելքոնեան տեսնելով, որ իր վերաբերմունքի պատճառով քայքայ-

ւում է ամէն ինչ, հակառակ իմ դէմ արած բոլոր չարութիւններին,

փոխում է ֆոնտը, եւ տեսնելով չյաջողուեց ուրիշ որեւէ մէկը բերել

տալ առաջնորդ՝ յաջողցնում է իմ ընտրութիւնը:

Ընտրութիւնս ըստ օրէնքի շատ պակասաւոր էր, սակայն ես

հաստատւում եմ շնորհիւ իմ՝ կառավարութեան մօտ ունեցած

յարգանքի եւ վստահութեան, ինչպէս որ ասաց ինձ նախարարը:

Իմ Բաղդադ ժամանման օրը ամբողջ հայութեան համար

տօնական օր էր, որ չէր տեսել Բաղդադը: Մինչեւ իսկ կառավա-

րական անձանց եւ թերթերի ուշադրութիւնը գրաւեց:

Ինչո՞վ էի բացատրում. անցեալ հինգ տարուայ իմ տանջալից եւ

անկեղծ գործունէութեանս համար, որ գրաւել էի Բաղդադի հայու-

թեան գիտակից տարրի համակրութիւնը:

263

Մանաւանդ մի տարուան բացակայութիւնս շատ զգալի եղաւ եւ

ակնյայտնի կերպով հայոց առաջնորդարանի վեհութիւնը ընկաւ

յաչս օտարաց եւ ազգայնոց:

Պէտք էր, որ հրաժարուէի եւ հեռանայի, ապա զգային բացակա-

յութիւնս: Նոյնիսկ իմ նախկին հակառակորդներս զգացին եւ հրա-

ժարուելովս ցոյց տուի թէ ես չեմ եկել, որ Բաղդադի հայութեան

վզին շարունակաբար նստեմ:

Մինչեւ օրս այս տեղ վաղուց գրել էի, զբաղմունքներս արգե-

լեց[ին] մաքուրի քաշել, երբ ստացայ Ձերդ Սրբութեան 1 ապրիլ

1937թ. N 183 մխիթարական նամակը:

Զգացուած սրտով յայտնում եմ խորին շնորհակալութիւնս հէք

մօրս մահուան առթիւ արտայայտած Ձերդ Վեհափառութեան օրհ-

նութեան համար: Մօրս մահը ինձ շատ վիշտ պատճառեց. միշտ

կուլամ եւ կողբամ եւ չեմ հանգստանալ, կոտրուած եմ կատա-

րելապէս:

Աւելի կազդէ դժբաղդ հօրս արտասուալից գրած նամակները եւ

նրա ծանր վիճակը. երանի թէ հոն ըլլայի, գուցէ եւ թեթեւ կերպով

կարողանայի մխիթարել:

Վերը յիշեցի, թէ երբ եկայ Բաղդադ, Քաղաք[ական] Ժողովը

ցրուած էր: Հրաւիրեցի բոլորին, սկսուեց[ին] կանոնաւոր ժողովներ

եւ նոր գործունէութիւն:

Ժողովների ընթացքին նկատեցի, որ Կ. Մելքոնեան, որ ատենա-

պետն է Ժողովի, կուզէ ամէն անգամ եւ ամէն բանում իր կամքը

թելադրել թէ՛ ժողովականների եւ թէ՛ առաջնորդի վրայ, մինչեւ իսկ

վայելչութեան սահմաններից անցնելով թոյլ էր տալիս վիրաւորա-

կան եւ մտաւորականին ոչ վայել արտայայտութիւններ եւ հայհո-

յանքներ անել մինչեւ իսկ իմ հասցէին:

Արդէն անհանդուրժելի էր դարձել. այդ ժամանակներում էր, որ

ես, յուսահատուած, որոշել էի հրաժարուել, քան գլուխ դնել փո-

ղոցային վերաբերմունք ունեցող մէկի հետ:

Յանդգնութիւնը այն աստիճանի էր հասցրել պ[արոն] Կ.

264

Մելքոնեան, որ պահանջ էր դնում, հակառակ օրէնքի, որ առաջնոր-

դարանից ելած բոլոր գրութիւնների տակ ինքն եւս ստորագրէ

որպէս ատենապետ:

Տեսնելով որ այս չանցաւ, օրէնքով իրաւունք չունի ստորա-

գրելու, միայն առաջնորդի ստորագրութիւնը պիտի կրեն բոլոր

գրութիւնները, մի ժողովում առաջարկեց, թէ ընտրենք Քաղաքական

Ժողովի մի անդամը փոխնախագահ, երբ առաջնորդը բացակայի`

Ժողովը օրինական իր ընթացքը եւ վաւերականութիւնը ունենայ:

Ժողովը իրեն ընտրեց փոխնախագահ` հակառակ իմ ընդդիմու-

թեան, թէ օրէնքը չի թոյլատրում փոխնախագահ ընտրել, երբ առաջ-

նորդը ներկայ է քաղաքում:

Այլեւ Ժողովում միաձայն որոշեցին, որ ես գրեմ դատական

նախարարին, թէ փոխնախագահ ընտրուած է Կ. Մելքոնեան:

Ես յայտարարեցի, թէ հակաօրինական գրութիւններ իրաւունք

չունեմ գրելու, մանաւանդ` դատական նախարարին:

Այդ օրուանից` այսինքն 1936 թուի սեպտեմբերի 1-ից պ[արոն]

Կ. Մելքոնեան հրաժարուեց ժողովների գալուց, սակայն չհրա-

ժարուեց անդամութիւնից: Ժողովական միւս անդամները քանիցս

պահանջ դրին` պ[արոն] Կ. Մելքոնեանին համոզել կամ կատարել

նրա պահանջը, որ գայ ժողովի, սակայն նկատելով իրենց հակաօրի-

նական պահանջը` լռեցին:

Այնուհետեւ սկսուեց մեր եւ Քաղաքական Ժողովի համերաշխ եւ

բեղմնաւոր գործունէութիւնը, որոնց մասին Ձերդ Սրբութեան

պատիւ ունեմ խոնարհաբար զեկուցանելու:

1. Քերքուքի խնդիր.- Տարիներէ ի վեր Քերքուք քաղաքի հայ

գաղութը քահանայական ընտրութեան առթիւ պառակտուած էր,

քանիցս, անգամ Մեր Երուսաղէմ գտնուած ժամանակամիջոցում

քահանայի ընտրութիւն էր կատարուել: Խնդիրը վերաբերելով Կրօ-

նական Ժողովի իրաւասութեան, Քաղաքական Ժողովն էր ստանձ-

նել եւ կատարուել էին հակաօրինական մի շարք կէտեր:

Քերքուքի գաղութի պառակտումը հասել էր ծայր աստիճանի.

265

հրապարակային կռիւներ, ծեծկռտուք, դատարաններ, բանտար-

կութիւններ, մատնութիւններ կառավարութեան առաջ` վերջ չու-

նէին:

Մեր եւ դատական նախարարի քանիցս անգամ տեսակցութիւն-

ներից յետոյ, տեղւոյն քահանային177 կանչեցի Բաղդադ եւ նշանա-

կեցի նոր ընտրութիւն: Կանխօրէն անձամբ Քերքուք գնալով, տեղ-

ւոյն վրայ մտքերի փոխանակութիւն եւ փոխադարձ հասկացողու-

թեան բերելով, ներկայացայ տեղւոյն մութասարիֆին, որի հետ

մտքերի փոխանակութիւն եւս ունեցայ եւ խնդրեցի ամենախիստ

միջոցները գործադրել ամէն տեսակի չարագործութեանց դէմ, որ

վրդովումեն հայ գաղութի խաղաղ կեանքը:

Ընտրութիւնը կատարուեց խաղաղ մթնոլորտի մէջ, որին նա-

խագահելու ուղարկել էի որպէս մեր ներկայացուցիչը արժ[անա-

պատիւ] Տ. Եղիշէ քահանայ Համբարձումեանին:

Միաձայն ընտրուեց Բաղդադի քահանաներից արժ[անապա-

տիւ] Տ. Ղուկաս քահանայ Տ[էր] Ղազարեան, որը յունուար 1-ից 1937

թիւ կը պաշտօնավարէ որպէս առաջն[որդական] փոխանորդ եւ

տեղւոյն հոգեւոր հովիւ՝ խաղաղ եւ անդորր մթնոլորտի մէջ:

2. Մուսուլի խնդիր.- Մուսուլի հայ գաղութի մէջ բողոք եւ

յուզմունք էր առաջ եկել Թաղական Ժողովի ատենապետի դէմ՝

եկեղեցապատկան հողի գնման առթիւ. գաղութը բաժանուել էր

երկու խմբի, բողոքատու 144 հոգին սպառնում էին նախարա-

րութեան դիմել եւ կարծեցեալ իւրացրած հողի մասին դատ բանալ:

Մեր մանրակրկիտ քննութեանց եւ յորդորական ու համերաշ-

խական գրութեանց հետեւանքով գաղութը խաղաղուեց, ատենա-

պետ դոկտ[որ] Աստարճեան 178 յանձնեց ազգին իր՝ կանխօրէն

եկեղեցու անուան գնած հողը, ստանալով այն արժէքը, ինչ որ

ժամանակին վճարել էր:

Այժմս մեր հաստատմամբ Մուսուլում կազմակերպուել է հան-

գանակիչ-շինարարական յանձնաժողով եւ տեղւոյն վրայ հողի ար-

ժէքի եւ նոր եկեղեցու շինութեան նպատակին հանգանակութիւն

266

անելուց յետոյ Բաղդադում եւ Իրաքի միւս քաղաքներում կատար-

ւում է հանգանակութիւն Մեր թոյլտուութեամբ, եւ կը յուսամ, թէ

Մուսուլը կարճ ժամանակից յետոյ կունենայ իր նոր եկեղեցին,

ինչպէս որ ունեցաւ նոր դպրոց:

3. Եկեղեցիների նորոգութիւն.- Բաղդադի եկեղեցիների բարե-

զարդութեան համար Մեր հաստատմամբ կազմակերպուել է Եկե-

ղեցպան Մարմին: Սոյն մարմնի ջանքերով կատարուեց հանգանա-

կութիւն եւ Բաղդադի Ս. Երրորդութիւն առաջնորդանիստ մայր

եկեղեցում ներքուստ եւ արտաքուստ կատարուեց նորոգութիւն եւ

Սեղանը, դուռերը եւ ամբողջ եկեղեցին սալայատակուեց[ին] քա-

շիով (շինածու կեղծ մարմար) եւ ներկուեց[ին] համապատասխան

ծաղկաներկերով:

Բաղդադի հայ գաղութը ունի եւս մի հին եկեղեցի Ս. Աստուա-

ծածին անուամբ՝ Մէյտան կոչուած թաղում, ուր այժմս զուտ արա-

բաբնակ է, որը երեք հարիւր տարուայ պատմութիւն ունի եւ որպէս

ուխտատեղի կը ծառայէ ոչ միայն հայոց, այլեւ մահմետականների

համար, ուր կայ եկեղեցու մէջ «Քառասուն մանկանց» անուամբ

պատից կախուած մի թեթեւ երկաթեայ շղթայ: Հիւանդները կգան

եկեղեցի, ուխտ կանեն, հայ թէ օտար, շղթան կը փաթաթեն վիզները

եւ մի քանի րոպէ լուռ կը կանգնեն շղթային կից պատի մէջ եղած

փոքրիկ գերեզմանի առաջ եւ աղօթք կմրմնջան: Շատերը

կառողջանան իրենց ունեցած հաւատով:

Շատերը կգիշերեն եկեղեցու մէջ՝ գերեզմանի առաջ:

Այս եկեղեցում տարեկան մի քանի անգամ՝ Ս. Աստուածածնի

տօներին պատարագ կմատուցուի: Եկեղեցու շուրջը կան մի քանի

ազգային կալուածներ:

Եկեղեցին այժմս շատ խարխուլ եւ հնացած վիճակումն է, եւ

քաղաքապետարանի որոշմամբ,փողոցի ընդլայնման պատճառով,

մի մետր արեւմտեան կողմից պիտի կտրուի:

Մեր խնդրանքով, քաղաքիս անուանի եւ բնիկ բաղդադցի պ[ա-

րոն] Մինաս Մինասեան եւ իր եղբայրը` Վարդան Մինասեան

267

սիրայօժար կերպով համաձայնեցին հիմնովին վերանորոգել թէ՛

արտաքուստ եւ թէ՛ ներքուստ՝ ի յիշատակ իրենց հանգուցեալ ծնո-

ղաց` Սեդրակի եւ Մարիամի: Ընդհանուր ծախք նախատեսւում է

մինչեւ չորս հարիւր անգլ[իական] ոսկի:

Վերանորոգութեան աշխատանքները տեղւոյս Եկեղեցպան

Մարմնոյ միջոցով կարճ ժամանակից յետոյ պիտի սկսուեն:

4. Գերեզմանատուն.- Հայոց գերեզմանատանը, որ արեւոտ չոր

անապատի էր նման, Մեր անհատական ջանքերով եւ շարունա-

կական հսկողութեամբ բացուեց[ին] ալլէյներ,179 ծառազարդուեց եւ

ծաղկազարդուեց:

Մեր միջնորդութեամբ, քաղաքապետարանից ոռոգելու մշտա-

հոս ջուր ստացուեց՝ չնչին վարձատրութեամբ:

Գերեզմանատան կից փողոցի ընդլայնման պատճառով գերեզ-

մանատան մի չնչին տարածութիւն հողամաս գրաւուեց քաղաքա-

պետարանի կողմից, որի փոխարէն, մեր միջնորդութեամբ, քաղա-

քապետարանի ծախքով շինուեց երկար եւ հիմնաւոր պատ փողոցի

վրայ, որի շարքում հնարաւոր է շինել մօտ 30 խանութ եւ վրան

համապատասխան քանակութեամբ յարկաբաժիններ: Քաղաքը

ընդլայնուելով, գերեզմանատունը մնացել է քաղաքի մէջ եւ այժմս

հայի եւ քրիստոնեայ օտարազգի զբօսավայր է դարձել իր ծառա-

զարդութեան շնորհիւ:180

5. Դպրոցներ.- Ազգային իշխանութեան հսկողութեան տակ է եւ

կառավարւում է ազգային բիւդջէով երեք դպրոց` մանկապարտէզ եւ

«Թարգմանչաց»՝ Ս. Երրորդութիւն եկեղեցու շրջափակում եւ «Սվա-

ճեան»` գերեզմանատան կից հողամասում՝ յատկապէս գաղթա-

կանութեան երեխաների համար:

Դպրոցները երկսեռ են եւ ընդհանուր տեսուչն է պ[արոն] Արսէն

Կիտուր, ուսուցչութեան թիւն է 16, աշակերտութեան թիւը` 800:

Ունենք մինչեւ հինգերորդ դասարան, ծրագիրը համապատաս-

խանեցրած է պետական արաբական դպրոցների ծրագրին՝ պահե-

լով ազգային փոքրամասնութեանց օրէնքի համապատասխան

268

ազգային պատմութեան, լեզուի եւ կրօնի դասաւանդումը հայերէն

լեզուով, որ լի ու լի բաւարար է: Մեծ զարկ է տրուած արաբերէն

լեզուին, ունենք արաբախօս հայ եւ օտար ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ:

Մեր միջնորդութեամբ, կառավարութիւնը տուեց իր հաշւոյն մի

արաբ ուսուցիչ` ուսուցչանոց աւարտած:

Կաւանդուի օտար լեզու նաեւ՝անգլերէն:

6. Անգլիական Եկեղեցու օրհնութիւնը.-

Տարւոյս մարտ 6-ին օրհնութիւնն ու բացումն էր Բաղդադի ան-

գլիական S[aint] George եկեղեցու, որի համար յատկապէս եկել էր

Երուսաղէմի Անգլիական եպիսկոպոսը, որի թեմ է նաեւ Իրաքը:

Մարտի 4-ին այցելեց Մեզ եւ խնդրեց, որ Մենք եւս մասնակցենք

եկեղեցու օրհնութեան: Մասնակցութիւնս բերի զգեստաւորուած,

ուր կարդացի եկեղեցու օծման աղօթքներից մէկը եւ «Պահպանիչ»ով

օրհնեցի ժողովրդին, որ բաղկացած էր զուտ անգլիացիներից: Եկե-

ղեցին լցուած էր ծայրէ ի ծայր:

Օրհնութիւնից յետոյ հրաւիրուեցի Անգլիական կլուբը 181 թէյի՝

ամբողջ հրաւիրեալների հետ: Ինձ հետ էին նաեւ Տ. Եղիշէ քահանայ

Համբարձումեան եւ փաստաբան պ[արոն] Հայկ Իսկենտէրեան:

Թէյի ժամանակ ներկայացաւ ինձ Իրաքի անգլիական դեսպանը

եւ շնորհակալութիւն յայտնեց իմ մասնակցութեան համար, որը

խորը տպաւորութիւն թողեց իր եւ բոլոր անգլիացիների վրայ:

Նկարներս` դուրսը թափօրի ժամանակ նկարուած, որից երկուսը

ուղարկում եմ Ձերդ Սրբութեան, այժմ, մեծցրած, բոլոր անգլիացի-

ների սենեակներումն է, այլ եւ տպուեց Լոնդոնի պատկերազարդ

թերթերում՝ յատուկ մակագրութեամբ:

Անգլիական Ջորջ Զ թագաւորի թագադրութեան օրը 182 հրա-

ւիրուեցի անգլիական դեսպանատունը, գիշեր[ուան] ժ[ամը] 9-ին,

գարդեն պարտիի,183 ուր հարիւրաւոր ժողովրդի եւ կրօնաւորների

մէջ արժանացայ դեսպանի եւ իր երիտասարդ տիկնոջ կողմից

յատուկ ուշադրութեան եւ պատուասիրութեան:

269

7. Հայկական նոր թաղամաս (Արմանստան) – Գործունէութեանս

գլուխգործոցը եւ կենդանի գործը համարւում է Բաղդադի հայկա-

կան նոր թաղամասը, որ կոչուելու է Արմանստան: Ասոր պատմու-

թիւնը աւելի երկար է: Անցեալ 1936 նոյեմբերին քաղաքապետա-

րանի կողմից հրաման արձակուեց, թէ Հայկական քէմբը, որ գաղ-

թականութեան առաջին իսկ օրից քաղաքի ամենավատ եւ հակա-

ռողջապահական թաղամասումն է, պիտի քանդուի:

Քէմբաբնակ ժողովուրդը դիմեց Մեզ՝ խնդրելով ճար եւ վայր

տեղափոխութեան: Ներկայացայ քաղաքապետին, խնդրեցի քէմբի

քանդման առթիւ նոր հող տրամադրել եւ ուշացնել քանդումը: Երկու

խնդիրս ալ կատարուեց[ին]: Նոր հողը օդա[նաւա]կայանի մօտ, սե-

փական չդառնալու հանգամանքը եւ հեռաւորութիւնը անյարմար

նկատուեց:

Ներկայացայ պալատ, պալատական նախարարի հետ խորհր-

դակցելով խնդրեցի քաղաքի հիւսիսային կողմը գտնուած եւ ոչ

հեռու` Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի անձնական հողամասից

Մեզ տրամադրել՝ վաճառելու հայերին որպէս սեփականութիւն:

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] թագաւորի բարեհաճ կամքով Մեզ տրամա-

դր[ու]եց հող՝ գնելու որպէս սեփականութիւն, յետոյ իմ խնդրանքով

երեք հազար քառ[ակուսի] մետր հող ձրիաբար տրամադրուեց ազգի

անուան՝ եկեղեցու եւ դպրոցի համար: Պալատը խոստացաւ շինել

սադդա (պատնէշ՝ գետի բարձրացման ժամանակ հեղեղումից

պաշտպանելու համար):

Այդ օրերում էր, որ կառավարութեան հրաւէրով Գերմանիայից

եկել էր մասնագէտ Բաղդադ քաղաքի բարեզարդման եւ ընդլայն-

ման կամ նոր քաղաք շինելու մասին խորհրդակցելու եւ իր ցուց-

մունքները տալու:

Մեր ընտրած քաղաքամասը ընկաւ այն կատեգորիայում, ուր

բնակարան պիտի շինուի իւրաքանչիւր տնատեղ իր պարտէզով

1200 ք[առակուսի] մետր հողամասում եւ հեղեղման ենթակայ է

առաջին հերթին եթէ սադդան չշինուի:Հեղինակաւոր կարծիքի

270

իրականացումը տեսանք այս ապրիլի Տիգրիսի յորդացման ժամա-

նակ, երբ ամբողջ Բաղդադը վտանգի տակ էր:

Երբ այս հողամասն եւս չյաջողուեց, յունուար 23-ին ներկայացայ

Ն[որին] Վ[սեմութիւն] Ղազի թագաւորին, որին հայ ժողովրդի բնա-

կարանային վիճակը պարզելով, խնդրեցի իր հրամանը հող յատ-

կացնելու հայ գաղթականների համար:

Ն[որին] Վեհափառութիւնը խոստացաւ կարգադրութիւն անել,

որից յետոյ հրամայել է քաղաքապետին [որ]քաղաքի հիւսիսային

մասի օդասուն վայրերի մէջ, որպէս բացառութիւն, մանր հողաբա-

ժիններով տնատեղեր որոշուեն:

Քանի մի օր յետոյ ես ներկայացայ քաղաքապետին եւ իմ

տեսակէտներս պարզելով խնդրեցի շուտափոյթ կարգադրութիւն:

Մինչ այդ, մասնաւոր հողատէրեր ինձ առաջարկում էին որոշ

պայմաններ: Երկար բանակցութիւններից յետոյ ես համաձայնու-

թեան եկայ մի ընկերութեան հետ, կանխօրէն համաձայնելով

քաղաքապետի հետ, որոնց եւ իմ ստորագրած պայմանագրութեան

պատճէնից Ձերդ Ս. Օծութիւնը գաղափար կը կազմէ այն հսկայ

գործի մասին, որ այժմս կատարւում է հայոց առաջնորդարանում՝

Մեր անձնական հսկողութեան եւ պատասխանատուութեան տակ:

Ուղարկում եմ նաեւ հողամասի փոքրիկ քարտէզը շրջակայ

հողերով եւ նկարը` հաստատուած քաղաքապետարանից՝ ընդհա-

նուր գաղափար կազմելու համար: Ամենէն փոքր տնատեղը 150

քառ[ակուսի] մետր է:

Արդէն հողամասերը բաժանւում են եւ վաճառւում: Առաջնոր-

դարանս էլ տէր դարձաւ 3 հազար քառ[ակուսի] մետր հողի` եկե-

ղեցու եւ դպրոցի համար: Այլեւ տէր դարձաւ 51 խանութի, 4

քազինոյի եւ 4 փուռի:

Բնակութեան համար յատկացուած չորս հարիւր կտոր հողա-

մասի մեծագոյն մասը արդէն վաճառուել եւ դրամն էլ գանձուել է:

Այժմս աշխատում եմ պայմանագրուել մի ընկերութեան հետ, որ

աժան եւ լաւ ու յարմար բնակարաններ շինել տամ սալոմիդից՝

271

ամերիկեան սիստեմով, իւրաքանչիւր ընտանիք, մանաւանդ չքա-

ւորները, ունենայ երկու-երեք սենեակ, խոհանոց եւ մասնաւորապէս

բաղնիք, որ շատ անհրաժեշտ է Բաղդադի համար:

Փորձը ցոյց տուեց, որ նախատեսուած 400 տնատեղը չի բաւելու,

առաջին հերթին պատրաստւում է նաեւ նոր քարտէզ հողամասին

կից 170.000 ք[առակուսի]մ[ետր] տարածութեան վրայ, որից յետոյ

200 հազար ք[առակուսի]մ[ետր] տարածութեան վրայ, ուր պիտի

հաւաքուեն բնակարան չունեցող եւ օդասուն վայրում ապրել

ցանկացող հայեր:

Համաձայնութեան մէջ եմ նաեւ, որ ազգային իշխանութեան

անուան գնեմ 20 տնատեղ, յատկապէս ծայրայեղ չքաւորների

համար, որոնք չեն կարող վճարել եւ սեփականութիւն ունենալ,

այդպիսիների համար մի-մի սենեակ յատկացնել բնակելու, որով

ազգը կունենայ նաեւ 20 տուն՝ ապագային համար որպէս կալուած:

Յոյսս Աստուծոյ վրայ դրած՝ մեծ ռիսկով սկսեցի այս գործը:

Այժմս յաջողութեան ճանապարհին կգտնուեմ եւ կյուսամ, թէ յաջո-

ղութեամբ էլ պիտի աւարտեմ՝ հակառակ մի շարք խոչընդոտների:

Ահա այս հսկայ գործի համառօտ նկարագրութիւնը:

8. Հպատակութեան խնդիր.- Անցեալ տարի քանիցս անգամ

ներկայացայ ներքին գործոց նախարարին` միջնորդելու եւ

խնդրելու, որ վերացնէ այն դժուարութիւնները, որ կառավարու-

թիւնը առաջ է բերում հայոց հպատակութեան խնդրի շուրջ: Մի

անգամ էլ որ խօսում էի, նախարարը ժպտալով ասաց, թէ «Դուք

ամէն անգամ կմիջնորդէք Ձեր ազգի համար, իսկ Դուք, որպէս

ազգապետ, Ձեզ համար չէք խօսում»:

Ասացի. «Բէկ, իմ մասին խօսել եւ միջնորդել Ձեզ կպատկանի,

որովհետեւ իմ անմիջական իշխանաւորս Դուք էք եւ ես պատիւ

կզգամ արաբ մեծ ազգի կառավարութեան հպատակը դառնալու»:

Շատ չանցաւ, գրագրութեան մի քանի ձեւականութիւններից

յետոյ ստացայ ջնսիէ (հպատակութեան թուղթ), եւ ես անցեալ 1936

թուի յուլիս ամսից Իրաքի հպատակ եմ:

272

Այս հպատակութիւնը տիրութիւն է, որ պիտի կարողանամ

սեփականութիւն ունենալ ո՛եւէ անշարժ կալուածք, ուստի եւ հայ-

կական նոր թաղամասում պիտի ձեռք բերեմ 2150 քառ[ակուսի]

մետր հողամաս՝ իմ սեփական տունը շինելու ընդարձակ պար-

տէզով: Արդէն ծերանում եմ, ինձ պէտք են հանգստութիւն եւ մե-

կուսացած կեանք:

Հողի գնման գործողութիւնը վերջացնելու յետոյ, հողը եւ շէնքը,

որ ապագայում մեծ արժէք պիտի ունենայ, պիտի կտակեմ Ս.

Էջմիածնին, եւ Իրաքի օրէնքների սահմաններում գործադրել

կարենալու հնարաւորութիւն պիտի ստեղծեմ:

Սոյն գրութեանս կցուած [են] հողամասի քարտէզը՝ իր շրջա-

պատով եւ նկարը, պայմանագրութիւնը եւ երկու նկար Անգլիական

եկեղեցու օրհնութեան թափօրի ժամանակ:

Մատչելով ի համբոյր Ձերդ Վեհափառութեան Ս. եւ օծեալ

աջոյն,

Մնամ ամենախոնարհ որդի եւ ծառայ`

Ռուբէն եպիսկոպոս

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4433, թ. 1-18, բնագիր, ձեռագիր:

N 116

ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՈՐԵՆ Ա ՄՈՒՐԱԴԲԵԿՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ՌՈՒԲԵՆ ԵՊԻՍԿՈ-

ՊՈՍ ՄԱՆԱՍՅԱՆԻՆ՝ ԱՌԱՋՆՈՐԴԻ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅՈՒՆԸ ՊԱՏ-

ՎՈՎ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԳՈՀՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ԵՎ

ԱՐՔՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏԻՎ ՇՆՈՐՀԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

Թ. 461 30 օգոստոսի 1937թ.

273

Ս. Էջմիածին

Իրաքի թեմի առաջնորդ գերաշնորհ

Տ. Ռուբէն արքեպիսկոպոս Մանասեանին

Ստացել ենք եւ հաճութեամբ կարդացել Ձեր՝ տարւոյս յունիս 10

թուակիր թ. 137 գրութիւն-տեղակագիրը Ձեր գործունէութեան

մասին: Ուրախ եմ եւ մխիթարուած ի հոգի եւ ի սիրտ, որ Ձեր

պաշտօնավարութեան ընթացքում ոչ մի ջանք ու աշխատանք չէք

խնայել թէ՛ ըստ ամենայնի օգտակար լինելու Ձեզ յանձնուած թեմի

հայութեան եւ թէ՛ է՛լ աւելի բարձրացնելու նորա արժէքն ու դիրքը

Իրաքի պետութեան առաջորպէս Իրաքի աշխատասէր, խաղաղ

քաղաքացիների եւ որպէս օրինակելի հպատակների:

Ուրախ ենք նամանաւանդ, որ չնայած եղած անմիտ հալածանք-

ներին եւ դոցա հետեւանքով Ձեզ պատճառ[ու]ած վշտերին եւ

դառնութիւններին եւ այն երբեմն անգամ այնպիսի անհատներից,

որոնք Ձեզ թեւ եւ թիկունք պիտի լինէին Ձեր եկեղեցանուէր եւ ազգ-

անուէր գործունէութեան ընթացքում, այնուամենայնիւ Դուք սրբու-

թեամբ կատարել էք Ձեր սրբազան պարտականութիւնը հանդէպ

Իրաքի պատուական հայութիւնը, որը ճանաչելով Ձեզ եւ իրազեկ

լինելով իրականութեան եւ աղաղակող փաստերին եւ Ձեր ար-

դիւնաւէտ գործունէութեան, այսօր իր գնահատականն է տալիս Ձեզ՝

երախտագիտական զգացմունքներով լցուած:

Օրհնում ենք Ձեզ, մաղթում ենք երկար, քաջառողջ կեանք՝ նոյն

եռանդով եւ սիրով ու անձնուիրութեամբ շարունակելու Ձեր

օգտակար եւ գնահատելի գործունէութիւնը եւ մանաւանդ ի գլուխ

բերելու եւ վերջաւորելու Ձեր ձեռնարկած Արմանստանի շինու-

թեան եւ բնակեցման գործը, որը կլինի մի արժանաւոր կոթող Ձեր

գործունէութեան:

Ուղարկում ենք Մեր գոհունակութեան արտայայտութիւնը՝

հայրապետական կոնդակը, որով ի տրիտուր Ձեր վաստակների,

274

շնորհւում է Ձեզ արքեպիսկոպոսութեան պատիւ: Մեր այդ շնորհը

միաժամանակ թող մխիթարէ Ձեզ եւ թեթեւացնէ Ձեր վիշտը:

Աղօթարար`

Խորէն Կաթողիկոս

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4433, թ. 26: Թողոն, մեքենագիր:

N 117

ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՑ ՆԵՐԳԱՂԹԻ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱ-

ԳԱՀ ԻՍՐԱՅԵԼ ԶՈԳՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀԽՍՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ ԽՈՐ-

ՀՐԴԻՆ ԿԻՑ ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹՈՂ ՀԱՅԵՐԻ ԸՆԴՈՒՆ-

ՄԱՆ ԵՎ ՏԵՂԱՎՈՐՄԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ԲԱԲԿԵՆ ԱՍՏՎԱ-

ԾԱՏՐՅԱՆԻՆ՝ ԿՈՄԻՏԵԻ ԿԱԶՄԻ ՎԱՎԵՐԱՑՄԱՆ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ՝

ԿՑԵԼՈՎ ԿՈՄԻՏԵԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐԸ

7 սեպտեմբերի 1946թ.

Բաղդադ

ՀՍՍՌ Մինիստրների սովետին կից Արտասահմանից

ներգաղթող հայերի ընդունման եւ տեղաւորման կոմիտէի

նախագահ ընկեր Բ. Աստուածատուրեան,

Երեւան

Յարգելի[պարոն Բաբգէն Աստուածատրեան,]

Սոյն գրութեամբ կու գամ յայտնելու Ձեզ[ի], որ երկար ջանքերէ

ետք յաջողեցանք կազմել Իրաքահայ գաղութի Ներգաղթի Կեդրո-

նական Կոմիտէն՝ հետեւեալ անձնաւորութիւններէն.

Իսրայէլ Կ. Զօգեան (նախագահ)

Յովհաննէս Յ. Ճիվանեան (փոխնախագահ)

275

Յակոբ Գ. Վարդապետեան (քարտուղար)

Սեդրակ Յ. Տէր Եղիայեան (գանձապահ)

Սարգիս Կ. Զիւլէմեան (փոխքարտուղար)

Թորոս Ռ. Բարաղամեան (փոխգանձապահ)

Համբարձում Խ. Աթէշեան (անդամ)

Յովհաննէս Մ.Իսփիրեան (անդամ)

Կոստան Պ. Չարխըթեան (անդամ)

Աւելորդ չըլլար Ձեր բարի ուշադրութեան յանձնել հետեւեալ

կարեւոր կէտերը, որոնցմէ կախեալ է մեր գործի[ն] յաջողութիւնը.

Ա. Գաղութիս կոմիտէի[ն] յաջողութիւնը կախուած է Ձեր

փութկոտ վաւերացման հրահանգէն:

Բ. Հարկաւոր է նկատի ունենալ, որ Իրաքէն ներգաղթողներն

ընդունուին Մայր Հայրենիք 1947թուականի ընթացքին:

Գ. Առաջնորդական տեղապահին184 պատուոյ նախագահութիւ-

նը նկատի ունենալով` ոչ մի թղթակցութիւն անոր հասցէով չու-

ղարկել:

Ուստի կը խնդրենք, որ վաւերացնէք սոյն կազմը եւ շուտով

մեզ[ի] յայտնէք Ձեր հրահանգները, որպէսզի գործի լծուինք եւ

արձանագրութիւններուն սկսինք:

Մնամ խորին յարգանօք`

Իրաքահայ Ներգաղթի Կեդրոնական Կոմիտէի նախագահ`

Ի.Կ. Զօգեան

Յ. Գ. Միասին կը ստանաք

1. Կոմիտէի[ն] վաւերացման գրութիւնը ընդհանուր ժողովի

լիազօրներու կողմէն:

2. Կոմիտէի[ն] կազմութեան տեղեկագիրը:

Մենք` Զէյթունի, Հաճնոյ, Այնթապի եւ Սեբաստիոյ Եւ Շրջա-

նային հայրենակցական միութեան[ց] լիազօր ներկայացուցիչներ եւ

276

Գործադիր Յանձնախումբի անդամներ, իրարու հետ համախոր-

հուրդ, նկատի ունենալով.

Ա. Ս[ովետական] Հայաստանեան Հանրապետութեան բարեխօ-

սած կառավարութեան[կողմէ] մեր սիրեցեալ Հայրենիքի դռներուն

բացումը եւ հոն հաւաքելու հոգածութիւնը օտար հորիզոններու

տակ ցիրուցան եղած բոլոր հայ բեկորները,

Բ. Ամենայն Հայոց Վեհ[ափառ] Կաթողիկոսին՝ համայն հայու-

թեան ուղղած հայրապետական կոնդակի թելադրանքները եւ խրա-

խուսիչ յորդորները դէպի ներգաղթ,

Գ. Արտասահմանեան բոլոր հայ գաղութներու[ն] մէջ տիրած

խանդավառութիւնը, տարուած աշխատանքները յատուկ մարմին-

ներու միջոցաւ թէ՛ բարոյական եւ թէ՛ նիւթական՝ նպատակ ունենա-

լով ներգաղթի գործը կազմաւորել եւ դիրացնել,

Դ. Իրաքաբնակ հայութեան ոմանց բուռն բաղձանքը եւ

անհամբեր բոլորին սպասումը բարեբաստիկ օրուան, այդ առթիւ

տանելի աշխատանքներու անհրաժեշտութիւնը,

Արդ, գիտակցելով, մեր պարտականութեան յապաղումը թերա-

ցում նկատելով, լուրջ եւ երկար խորհրդակցութիւնէ վերջ կազմե-

ցինք «Իրաքահայ Ներգաղթի Կեդրոնական Կոմիտէ»ն` հետեւեալ

անձնաւորութիւններէ[ն].

Պ[արոնայք]

Սեդրակ Տէր Եղիայեան

Իսրայէլ Զօգեան

Համբարձում Աթէշեան

Սարգիս Զիւլէմեան

Յակոբ Վարդապետեան

Յովհաննէս Ճիվանեան

Յովհաննէս Իսփիրեան

Թորոս Բարաղամեան

Կոստան Չարխըտեան

277

Տալով իրենց ամէն տեսակ իրաւասութիւն պաշտօնապէս դի-

մելու ուր որ անկ է, ստանալու համար պաշտօնական հանգամանք,

որպէսզի կարող լինեն գործելու եւ գոհացում տալու Հայրենիքի

կանչին սպասող սրտցաւ եւ հայրենաբաղձ ազգակիցներուն:

21 / 7 / 1946, Պաղտատ

Զ[էյթունի] Հ[այրենակցական] Միութեան լիազօր ներկայա-

ցուցիչ` (ստորագրություն)

Հ[աճնոյ] Հ[այրենակցական] Միութեան լիազօր ներկայացուցիչ`

(ստորագրություն)

Այնթ[ապի] Հ[այրենակցական] Միութեան լիազօր ներկայացու-

ցիչ`(ստորագրություն)

Սեբ[աստիոյ] եւ Շրջանային Հ[այրենակցական] Միութեան լիա-

զօր ներկայացուցիչ`(ստորագրություն)

Գործադիր Յանձնախ[ու]մբի կողմանէ`(ստորագրություն)

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

Իրաքահայ գաղութի Ներգաղթի Կեդրոնական Կոմիտէի

կազմութեան

Սովետական Հայաստանի հանդէպ մեր հաւատքը եղած է միշտ

անխախտ, Հայրենիք վերադառնալու յոյսի կանթեղը չէ մարած

երբէք մեր ընտանեկան յարկերէն ներս, այլ շարունակ եղած է վառ

ու պայծառ` այն յոյսով, որ պիտի գայ ժամանակը, երբ կարօտակէզ

Մայր Հայրենիքը օտար հորիզոններուն տակ գտնուող իր զաւակ-

ները դէպի իր գիրկը պիտի կանչէր:

Սակայն,

Ա. Իրաքի կառավարութիւնը, հետը ունենալով անգլիացիները,

իրենց հակասովետ քաղաքականութեամբ, միշտ արգելք կը հան-

278

դիսանային ոեւէ հայրենասէր հայի իր զգացումները արտայայտելու

դէպի իր հայրենիքը, որուն զանազան պատիժներով կը սպառնային:

Բ. Իրաքահայ գաղութին ազգային ղեկը կը գտնուի դաշնակ

ղեկավարութեան ձեռքը, որոնք նշանաւոր իրենց դաւաճանու-

թիւններով ու զրպարտութիւններով` ոստիկանութեան կը մատնէին

այն հայը, որ իր հայրենիքի[ն] անունը գոհունակութեամբ յիշէր,

այսպէս ահ ու դող սփռելով ժողովուրդի[ն] մէջ՝ խեղդելու համար

հայրենասիրական ոգին:

Գ. Մայր Հայրենիքէն կտրուած էր այս գաղութը, որեւէ յարաբե-

րութիւն չունէր Մայր Երկրին հետ, եւ ինչպէ՞ս կարող էր ունենալ,

քանի որ արգիլուած էր իրեն համար:

Դ. Այս գաղութը զրկուած է մամուլէն, որեւէ հայերէն թերթ լոյս

չի տեսներ այստեղ, իսկ արտասահմանէն եկած հայերէն թերթերը

եթէ պարունակէին Հայրենիքի մասին որեւէ լաւ լուր, զանոնք

ստացողը կասկածելի կը դառնար:

Ու այսպէս, հայրենաբաղձ ժողովուրդը առանց իմանալու, թէ

ի՜նչ հրաշքներ կը գտնուէին իր հայրենիքին ներսը, թէեւ վախով,

բայց ոչ յուսահատական, իր մէջը բարձր կը պահէր իր հաւատքը

դէպի իր հայրենիքը, միշտ յուսալով, որ օր մը պիտի իրականանար

իր երազը:

Այդ երազին մէկ նշոյլը ծագեցաւ 1944-ի գարնան վերջերը, երբ

Հայրենիքին առաջին լրաբերը եղաւ կաթողիկոսական պատուիրակ

փրոֆեսոր Աշոտ Աբրահամեանը,185 որուն տուած տեղեկութիւնները

Հայրենիքէն ներս տարուած աշխատանքներու[ն] եւ հսկայ վերել-

քի[ն] մասին եւ այլ հայրենական բարի լուրերը մեծ յոյս ներշնչեցին

ժողովուրդին եւ անոր հաւատքը ա՛լ աւելի մեծուցին դէպի Մայր

Հայրենիքը:

Անկէ վերջ` Վեհափառ Հայրապետին ընտրութեան առթիւ, զա-

նազան գաղութներէ (ի բաց առեալ Իրաքէն) Սուրբ Էջմիածին

մեկնող եւ վերադարձող պատուիրակները, որոնք ականատեսի

աչքերով պատմեցին սփիւռքին` հայ պատմութեան մէջ աննախ-

279

ընթաց՝ Հայրենիքի[ն] այսօրուայ վերելքը եւ իրականութիւնը, ա՛լ

աւելի հրահրեցին հայրենակարօտ ժողովուրդի[ն] սիրտերը:

Եւ ահա օր մը սովետական կառավարութեան եւ անոր մեծն

առաջնորդ ընկեր Սթալինի որոշումը` որ Հայաստանի դռները կը

բանար իր գիրկի[ն] մէջ ընդունելու աշխարհի չորս կողմ[ը] ցիր ու

ցան եղող հայ բեկորները, ու անմիջապէս վերջը՝ Հայաստանի մէջ`

մինիստրներու խորհուրդին կից Արտասահմանից Ներգաղթող

Հայերի Ընդունման Եւ Տեղաւորման Կոմիտէի կազմութեան բարի

լուրը մեծ խանդավառութիւն ստեղծեց[ին] տեղւոյս գաղութի՝ Հայրե-

նիքի[ն] հաւատացեալ ժողովուրդի[ն] մէջ: Ներգաղթը այլեւս շօշա-

փելի եւ անխախտելի իրականութիւն մըն էր դարձած:

Արտասահմանի մէջ ստեղծուեցան ազգային մարմիններ, որոնք

իրենց բողոքի ձայները հեռագրեցին յաղթական պետութեանց

մեծերուն, արտաքին գործոց նախարարներուն եւ միջազգային հաշ-

տութեան ժողովներուն՝ պահանջելով անիրաւուած հայի իրաւուն-

քը, որ է՝ թրքական լուծի[ն] տակ գտնուող հայկական հողերը (վեց

վիլայէթները) կցուին Սովետական Հայաստանին:

Կազմուեցան ամէն գաղութի մէջ ներգաղթի կոմիտէներ եւ

խանդավառութեամբ լծուեցան աշխատանքի՝ օր առաջ նետուելու եւ

նետելու հայրենաբաղձ ժողովուրդ[ը] իր հայրենի գիրկը:

Գաղութներու[ն] մէջ եղած այս ժրաջան գործունէութիւնը տեղ-

ւոյս հայ գաղութին բարի նախանձը շարժած էր: Այստեղ եւս հար-

կաւոր էր ազգային մարմին մը, որ իր բողոքի ձայնը բարձրացնէր

ուր որ անկէ` հայկական իրաւունքները պահանջելու համար, ու

պէտք էր կազմուէր ներգաղթի կոմիտէ մը, որ տեղւոյս գաղութին

հայ բեկորներուն Հայրենիք մեկնելու փափաքին գոհացում տար՝

օգտակար ըլլալով այս ազգահաւաքման նուիրական գործին:

Սակայն ովքե՞ր էին անոնք, որոնք այսօր սուրբ գործին պիտի

ձեռնարկէին:

Ինչպէս առաջ յիշեցինք, այս գաղութին ազգային ղեկը տարի-

ներէ ի վեր կը գտնուի յայտնի հակահայաստանեան դաշնակ կու-

280

սակցութեան ձեռքը` իրենց գործիք ունենալով առաջնորդական

տեղապահ, վատ անցեալ ունեցող Տէր Գրիգոր քահանայ Տէր

Յակոբեանը1,186 որոնք միշտ այս գաղութին բոլոր հայրենասէր եւ

յառաջադիմական ազգայինները որպէս վտանգաւոր եւ խռովարար-

ներ կը մատնէին եւ դեռ կը մատնեն ոստիկանութեան, եւ հիմա, որ

ներգաղթի բարեբաստիկ աւետիսը խանդավառած էր ժողովուրդին,

կրկին գործի լծուեցան՝ ամէն տեսակի ստորին արարքներով եւ

զրպարտիչ ու բռնազբօսիկ սուտերով՝ ժողովուրդի[ն] մէջ ստեղ-

ծուած մեծ հաւատքը դէպի իր հայրենիքը ոչնչացնել ջանալով:

Ահա այսպէս, հայրենակարօտ ժողովուրդը կը տատանուէր,

բայց երբէք չէր յուսահատուէր, որովհետեւ կը գտնուէին Հայրենի-

քի[ն] հաւատարիմ անձինք, որոնք ի գին ամէն զոհողութեան, կը

քաջալերէին ժողովուրդը:

Հասաւ Վեհափառ Հայրապետին շրջաբերական կոնդակը, զոր-

առաջնորդական տեղապահը բաւականին յետաձգելէն ետքը, կարգ

մը հայաստանասէր անհատներու ստիպման տակ կարդաց զայն

եկեղեցւոյ մէջ:

Հայրապետը իր կոնդակով կը խրախուսէր հաւատացեալ

ժողովուրդը իր յորդորներով եւ կը հրահանգէր առաջնորդարանին,

ազգային ղեկավարներուն եւ բոլոր միութիւններուն, որ զօրավիգ

կանգնէին ներգաղթի նուիրական գործին, ըլլա՛յ նիւթականով եւ

ըլլա՛յ բարոյականով:

1 Այս այն քահանան է, որ ընդհանուր պատերազմի շրջանին, Մուսուլի

մէջ թրքական ջարդերէն ազատուած եւ հոն գաղթած հայ կոյս աղջիկները եւ երիտասարդ կիները թուրք փաշաներուն, պէյերուն եւ սպաներուն կը ծախէր եւ իր այս վատ արարքներու[ն] ի պատիժ 1919-ին Պոլսոյ նախկին պատրիարք Տէր Զաւէն Տէր Եղայեանը, որ Մուսուլ կը գտնուէր, զինքը փիլոնազուրկ ըրաւ, սակայն վերջէն Պոլիս գտնուող եւ այդ քահանայէն օգտուող փաշաներուն միջամտութեամբ, փիլոնը իրեն վերադարձուեցաւ նոյն ինքն պատրիարքի[ն]հրամանով, որ այդ ժամանակ Պոլիս վերա-դարձած էր: Իսկ ներկայիս տեղւոյս գաղտնի սպասարկութեան (ոստիկա-նութեան) գործակալն է (ծանոթագրությունը փաստաթղթի հեղինակինն է):

281

Այս ընթերցումը զուգադիպեցաւ մէկ միլիոն նահատակներու

յիշատակին կատարուած սգատօնի օրը, որով անցեալի շատ յուզիչ

յիշատակներով համակուած ժողովուրդի[ն] զգացումները լուսաւոր

ապագայի հրճուանքին փոխուեցան:

Միեւնոյն օրը ուրիշ բարեպատեհ առիթ մը տեղի ունեցաւ:

Սուրիոյ-Լիբանանի հայ գաղութին ներգաղթի լիազօր ներկայա-

ցուցիչ ընկեր Գ. Նազարեանի` ՊէյրութէնԵրեւան վերադարձին

Պաղտատ հասնելու լուրը` թէեւ ուշ, սակայն կայծակի արագու-

թեամբ տարածուեցաւ:Ժողովուրդը կը բաղձար տեսնել եւ լսել իր

ծաղկեալ Հայրենիքի[ն] ներկայացուցիչը եւ, հակառակ առաջ-

նորդական տեղապահին հանած խոչ[ը]նդոտներու[ն], ընկեր Նա-

զարեանը բարի կամեցողութիւնը ունեցաւ գոհացում տալու

հայրենակիցներու փափաքին, ու կարճ ժամանակուայ մը մէջ մօտ

հազար հոգի հաւաքուեցաւ Հայ[կական] Բարեգործական Ընդհա-

նուր Միութեան հովանաւորեալ Սվաճեան վարժարանի[ն] շրջա-

բակը` լսելու խապրիկներ Հայրենիքէն:

Ընկեր Նազարեանը մէկ ժամ տեւողութեամբ բացատրութիւններ

տուաւ Հայաստանի վերաշինութեան եւ մշակութային յառաջդիմու-

թեան մասին, ապա ազգահաւաքման անդրադառնալով` բացա-

տրեց Հայաստանի մէջ [ձեռք]առնուած հսկայ միջոցները Հայրենիք

վերադարձող հայրենակիցներու ընդունման եւ տեղաւորման հա-

մար, ու յայտնեց իր զգացած լաւ տպաւորութիւնները Սուրիոյ եւ

Լիբանանի հայ գաղութի մասին ու անոնց տարած աշխատանքները

ներգաղթի գործին[համար]:

Ժողովուրդը շատ գոհ մնալով ընկեր Նազարեանի բացատրու-

թիւններէն` խանդավառուած տպաւորութեամբ բաժնուեցաւ, յուսա-

լով, որ առաջնորդական տեղապահը եւ իր տէրերը նկատի առնելով

Վեհափառ Հայրապետին յորդորները եւ ընկեր Նազարեանի հայրե-

նաշունչ պատգամները, այլեւս չպիտի խանգարեն որեւէ ձեռնարկ

գաղութին ներգաղթի կոմիտէի մը կազմութեան: Սակայն ցաւալի է

ըսել, որ այս անգամ ալ ժողովուրդը խաբուած էր. դաշնակ շէֆերը եւ

282

իրենց գործիքը` Տէր Գրիգորը ոչ թէ միայն կարեւորութիւն չտուին

եղածներուն, այլ[նաեւ] իրենց ընթացքը չփոխելով, ա՛լ աւելի

հակափրոփականտի187 սկսան` աշխատելով համոզել ժողովուրդը,

որ իրենց լսածներուն չհաւատան:

Տեսնելով այս` կարգ մը գործունեայ հայրենասէրներ գործի

լծուեցան, եւ իրենց առաջին գործը եղաւ հանրագրութեամբ մը

դիմել առաջնորդական տեղապահին` նկատի ունենալով, որ մինակ

ինքն է, որ կը ներկայացնէ տեղւոյս հայ ազգը կառավարութեան քով

(մանաւանդ իր գաղտնի գործունէութիւնը), խնդրելով իրմէ, որ իր

նախագահութեան տակ ժողովուրդի[ն] մէջէն ազգային մարմին մը

կազմէ ներգաղթի խնդրով զբաղուելու համար:

Քահանան միշտ իր տէրերու[ն] ցուցմունքներով, անտեղի

խաբուսիկ յորդորներով ջանաց ձգձգել՝ երբեմն՝«կանուխէ», եւ

երբեմն՝«տեղւոյս կառավարութիւնը համամիտ չէ, որ այստեղէն

ներգաղթ ըլլայ» ըսելով յուսահատցնել ջանալով դիմողները:

Այս միջոցներուն գումարուեցաւ գաղութին Ազգային Գաւառա-

կան Ժողովը` կազմուած զուտ դաշնակցականներէն: Առաջնորդա-

կան տեղապահը, որպէս Ժողովի նախագահ, այդ հանրագրութիւնը

ներկայացուց Ժողովի[ն], որը մերժեց անոր նկատառութիւնը եւ

բոլորովին դէմ գտնուեցաւ ներգաղթի կոմիտէի մը կազմութեան:

Բայց գործունեայ հայրենասէրները չյուսալքուեցան, այլ՝ իրենց

կամքը աւելի զօրացաւ աշխատանքը առաջ տանելու համար. ի մի

համախմբուելով ուրիշ գաղափարակից ընկերներու հետ՝ իրենց

մէջէն հինգ հոգինոց յանձնախումբ մը ընտրեցին եւ անոնց

յանձնեցին այդ ուղղութեամբ աշխատանք տանելու գործը:

Ընտրուած յանձնախումբը գիտակցելով, որ ներգաղթը համազ-

գային մի գործ է եւ չփափաքելով ժողովուրդը երկուքի բաժնել եւ

ներգաղթի շուրջ անտեղի պայքար ստեղծել, դիմեց անհատ դաշ-

նակցականներուն եւ դաշնակ համակիրներուն, առաջարկելով

իրենց մասնակցիլ կազմուելիք ներգաղթի կոմիտէին, բայց անոնք,

283

առանց ծածկելու իրենց հականերգաղթի մտայնութիւնը, բացարձա-

կապէս մերժեցին:

Յանձնախումբը իբր իրաւասու մարմին դիմեց տեղւոյս հայրե-

նակցական միութիւններուն` խնդրելով իրենցմէ, որ իրենց ներկա-

յացուցիչները ղրկեն ներգաղթի շուրջ կազմուելիք խորհրդակ-

ցական ընդհանուր ժողովին: Բոլորն ալ սիրով պատասխանեցին

այս կոչին եւ ներկայ եղան Զէյթունի եւ Հաճնոյ հայրենակցական

միութիւններուն վարչութիւններու կազմը, Այնթապի եւ Սեբաստիոյ

հայրենակցական միութիւններու լիազօր ներկայացուցիչները ու

զանազան գաւառներ ներկայացնող ազգայիններ: Այս ընդհանուր

ժողովը երկար խորհրդակցութիւններէ վերջ կազմեց թեկնածու-

ներու ցանկ մը եւ պաշտօնական ձեւակերպութիւններէն ետք

ընտրեց հետեւեալ ինը ազգայինները.

1. Իսրայէլ Կարապետ[ի] Զօգեան (նախագահ) – Դեղագործ, 44

տարեկան, ծնած է Սղերդ (Պիթլիսի նահանգ), 1915-ին թրքական

ջարդերէն ազատուելով եկած է Իրաք (իրաքահպատակ): Ընտանի-

քի եւ հինգ զաւակներու տէր:

2. Յովհաննէս Յովհաննէս[ի] Ճիվանեան (փոխնախագահ) –

Մասնաւոր հիմնարկութեան տէր, 37 տարեկան, ծնած է Այնթապ,

1915-ին թրքական ջարդերէն ազատուելով հօրը եւ մօրը հետ

գաղթած է Սուրիա, 1928-ին ինքը միայն եկած հաստատուած է

Իրաք: Ներկայիս Սուրիոյ հպատակ է: Ընտանիքի եւ երկու

զաւակներու տէր, նաեւ հայրը եւ մայրը ողջ են:

3. Յակոբ Գաբրիէլ[ի] Վարդապետեան (քարտուղար) – Էլեքթ-

րօթեքնիք, 55 տարեկան, ծնած է Կարին, 1915-ին թրքական ջար-

դերէն ազատուելով գաղթած է Սուրիա, 1928-ին եկած է Իրաք, ոեւէ

հպատակութիւն չունի: Ընտանիքի եւ երկու զաւակի տէր:

4. Սեդրակ Յովակիմ[ի] Տէր Եղիայեան (գանձապահ) – Առեւ-

տրական, 40 տարեկան, ծնած է Պաղտատ (Պոլսոյ նախորդ պատ-

րիարք Տէր Զաւէնի եղբօր տղան է), իրաքահպատակ, չէ ամուսնա-

ցած:

284

5. Սարգիս Կարապետ[ի] Զիւլէմեան (փոխքարտուղար) – Ճար-

տարագէտ, 52 տարեկան, ծնած է Պոլսոյ շրջան[ը], 1915-ին թրքա-

կան ջարդերէն ազատուելով եկած է Իրաք, իրաքահպատակ,

ընտանիքի եւ հինգ զաւակի տէր:

6. Թորոս Ռուբէն[ի] Բարաղամեան (փոխգանձապահ) – Օթօմե-

քանիք, 39 տարեկան, ծնած է Ագշեհիր, 1915-ին թրքական ջարդերէն

ազատուելով եկած է Իրաք, իրաքահպատակ, ընտանիքի եւ երեք

զաւակներու տէր:

7. Համբարձում Խաչիկ[ի] Աթէշեան (անդամ) – Վաճառական, 46

տարեկան, ծնած է Հաճըն, 1915-ին թրքական ջարդերէն ազատուե-

լով եկած է Իրաք, իրաքահպատակ, ընտանիքի եւ չորս զաւակներու

տէր:

8. Յովհաննէս Մկրտիչ[ի] Իսփիրեան (անդամ) – Դերձակ, 39

տարեկան, ծնած է Էրզրում, 1915-ին թրքական ջարդերէն ազատուե-

լով եկած է Իրաք, իրաքահպատակ, ընտանիքի եւ երեք զաւակներու

տէր:

9. Կոստան Պետրոս[ի] Չարխըթեան (անդամ) – Ճաշարանա-

տէր, 44 տարեկան, ծնած է Զէյթուն, 1915-ին թրքական ջարդերէն

ազատուելով եկած է Իրաք, իրաքահպատակ, ընտանիքի եւ չորս

զաւակներու տէր:

Ասոնք բոլորն ալ տարիներէ ի վեր եղած են Հայաստանի հաւա-

տացեալ բարեկամներ եւ Դաշնակցութեան դէմ միշտ պայքարող

այս գաղութին մէջ, որոնք յանձն առին այս աշխատանքը տանիլ`

զգալով անոր ծանր պատասխանատուութիւնը եւ նուիրականու-

թիւնը:

Այս նորընտիր կոմիտէն ցանկանալով օգտագործել առաջնոր-

դական տեղապահին ունեցած դիրքը որպէս այս գաղութին

ազգապետ, Կոմիտէին նախագահը եւ գանձապահը ներկայացան

անոր՝ իր պատուոյ նախագահութիւնը եւ աջակցութիւնը ապա-

հովելու համար: Սակայն Կոմիտէի[ն] կազմուած ըլլալը անակնկալ

մը եղաւ իրեն, զոր սկսաւ յորդորել դիմողները, որ ետ կենան այս

285

գաղափարէն, որովհետեւ ինքը լաւ գիտակից է, որ ներկայ քաղա-

քական պայմանները չեն ներեր եւ Իրաքի կառավարութիւնը դէմ է

ներգաղթի[ն], հետեւաբար մերժեց մասնակցիլ:

Որպէսզի առիթ չտայ քահանային, որ իր յայտնի գաղտնի

գործունէութեամբ խանգարէ նորընտիր կոմիտէին աշխատանքները

եւ փափաքելով տեղւոյս կառավարութիւնը դնել կատարուած

իրողութեան մը առջեւ, Կոմիտէն յաջորդ օրն իսկ տեղական արա-

բերէն թերթերու մէջ յայտարարել տուաւ, որ ինչպէս ամէն գաղութ-

ներու մէջ, նոյնպէս այստեղ ալ կազմուեցաւ ներգաղթի կոմիտէ մը`

ներգաղթի գործերով զբաղուելու համար, ապացուցանելու համար,

որ կոմիտէի[ն] կազմուիլը գաղտնիք մը չէր:

Ասոր վրայ, քահանան, ինքն իրմէ ելած, սկսաւ մութի[ն] մէջ

գործել: Ի գին ամէն ինչի ան կ’ուզէր Կոմիտէի[ն] անդամները

ահաբեկել, ցրուել, բանտարկել եւ կամ աքսորել տալ, որպէսզի

ներգաղթի գաղափարը ընդմիշտ խեղդուէր:

Երկու օր վերջ` նորընտիր կոմիտէի[ն]ինը անդամները գաղտնի

սպասարկութեան տնօրէնի[ն] քով կանչուեցան, եւ պարզ ու

կարճատեւ հարցաքննութիւններէ ետքը իրենց յայտարարուեցաւ,

որ պէտք է ներկայանան նախարարապետին (բրիմ մինիստրին):

Քիչ վերջ կոմիտէի[ն] կազմը ներկայացաւ նախարարապետին

(Արշատ ալ-Ումարի188), որուն կողմէն շատ խիստ եւ սպառնական

ոճով ընդունուեցան: Նախարարապետին ըսածներէն յայտնի եղաւ,

որ առաջնորդական տեղապահը Կոմիտէին կազմուիլը ներկայա-

ցուցած էր կառավարութեան որպէս քաղաքական ոճիր մը, այդ

պատճառով նախարարապետը խիստ սպառնալի եւ անպատկառ

արտայայտութիւններով խորհրդային կառավարութեան եւ խորհր-

դային կարգերուն հանդէպ գտնուելով, խստիւ արգիլեց Կոմիտէին

որեւէ աշխատանք տանիլ:

Յաջորդ օրն իսկ նախարարապետը կանչած էր քահանան, որ

կրկին ոչ մի միջոց չէ խնայած վարկաբեկելու եւ դիրքը վտանգելու

Կոմիտէի անդամներուն՝ կառավարութեան պետին առջեւ:

286

Այսպէսով, կառավարութիւնը արգիլած էր Կոմիտէին աշխա-

տանքը, իսկ քահանան եւ իր տէրերը (դաշնակ շէֆերը) ամէն ջանք

կը թափէին խառնակելու ժողովուրդի[ն] միտքերը՝զանոնք վախց-

նելու եւ ներգաղթի մտադրութենէն ետ կեցնելու նպատակով:

Սակայն, ըստ երեւոյթին, Իրաքի կառավարութիւնը անդրադառ-

նալով, որ ներգաղթի խնդիրը ոչ թէ միայն իրեն հետ կապ ունի, այլ

եւ սովետական կառավարութեան հետ, եւ նկատի ունենալով, որ

Կոմիտէի[ն] կազմուելու լուրը ոչ թէ միայն Իրաքի մէջ յայտնի է, այլ

եւ Իրաքի սահմանէն դուրս արդէն տարածուած է եւ այսպէսով

անհնար է իրեն համար պաշտօնապէս արգիլել, տասը օր վերջ

Կոմիտէի[ն] կազմը առաջնորդական տեղապահին հետ կանչուեցաւ

ներքին գործոց նախարարին մօտ, զոր բաւական քաղաքավարու-

թեամբ ընդունեց զիրենք եւ անոնց յայտնեց, որ Իրաքի կառավարու-

թիւնը ոչ մի արգելք չունի ներգաղթի եւ անոր յարակից Կոմիտէի

կազմութեան եւ գործունէութեան դէմ, միայն ցանկութիւն յայտնեց

ներգաղթի[ն] շուրջ շատ աղմուկ չբարձրացնել եւ քաղաքական

տարաձայնութիւններու տեղի չտալ:

Կոմիտէի[ն] անդամները բացատրեցին նախարարին, որ իրենց

կատարելիք գործը կը սահմանափակուի միմիայն Հայրենիք գացող-

ներու արձանագրութեամբ, անոնց ճանապարհածախսի դրամա-

կանը եւ ճամբորդութեան միջոցները ապահովելու մէջ, եւ վստա-

հացուցին իրեն, որ որեւէ խռովութիւններու տեղի չպիտի տան:

Նախարարը գոհ մնալով տրուած բացատրութիւններէն, կատարեալ

յաջողութիւն մաղթեց Կոմիտէի անդամներուն, որոնք գոհունակ

սրտով բաժնուեցան:

Կարեւոր է յիշել, որ քահանան ներկայ էր այս խօսակցութեան,

եւ տեսնելով կառավարութեան վերաբերմունքի[ն] բարեփոխու-

թիւնը Կոմիտէի[ն] հանդէպ, ցանկութիւն յայտնեց լինել անոր

պատուոյ նախագահը եւ միեւնոյն ատեն առաջարկեց դաշնակ-

ցականներէն երկու հոգի առնել Կոմիտէի[ն] մէջ, քայլ մը, [զ]որ ինքը

եւ իրենները քանի մը անգամ մերժած էին:

287

Յայտնի է, որ այս քայլով քահանան կը ցանկանար իրեն համար

լաւ անուն ստեղծել ի դէմ[ս] Հայաստանի եւ, միեւնոյն ժամանակ,

ծառայել Իրաքի կառավարութեան ու գոհացում տալ իր դաշնակ

տէրերուն: Իսկ Կոմիտէի[ն] անդամները, միշտ աչքի առջեւ ունենա-

լով իր առաջուան նպատակը՝ օգտագործել իր դիրքը ի դէմս կառա-

վարութեան եւ գաղութին, համաձայնեցաւ ընդունիլ զինքը պատուոյ

նախագահ եւ մերժեց ընդունիլ իր կազմի[ն] մէջ ոեւէ դաշնակ-

ցական:

Ահաւասիկ այս բոլոր իրողութիւններէն ետքը Իրաքահայ Ներ-

գաղթի Կեդրոնական Կոմիտէն կազմուած է եւ կը սպասէ իր հաս-

տատման, որպէսզի անմիջապէս արձանագրութիւններու ձեռնար-

կէ, սակայն այս չի նշանակեր, որ Կոմիտէի[ն] դէմ այլեւս խոչ-

ընդոտներ չկան, ընդհակառակը, Իրաքի կառավարութիւնը,

անգլիացիները եւ մանաւանդ քահանան եւ իր դաշնակ տէրերը

ամէն միջոց կը գործածեն ներգաղթի գործը խանգարելու համար:

Այդ պատճառով ցանկալի է, որ որչափ կարելի է շուտ գայ

Կոմիտէին հաստատման վաւերագիրը Հայրենիքէն եւ արձանա-

գրութիւնները սկսին ու ներգաղթը համաժողովրդական բնոյթ

ստանայ: Այն ժամանակ ոչ ոք կրնայ արգելք հանդիսանալ:

Իրաքահայ Ներգաղթի Կեդրոնական Կոմիտէի նախագահ`

Ի. Կ. Զօգեան

ՀԱԱ, ֆ. 113, ց. 29, գ. 116, թ. 50-63, բնագիր, ձեռագիր:

288

N 118

ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹՈՂ ՀԱՅԵՐԻ ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԵՎ ՏԵ-

ՂԱՎՈՐՄԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ԲԱԲԿԵՆ ԱՍՏՎԱԾԱՏՐՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՆԵՐԳԱՂԹԻ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԿՈՄԻ-

ՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ԻՍՐԱՅԵԼ ԶՈԳՅԱՆԻՆ՝ ԿՈՄԻՏԵԻ ԿԱԶՄԸ ՀԱՍ-

ՏԱՏԵԼՈՒ, ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՉԱԿԱՆ ԾՐԱԳԻՐԸ ՀԽՍՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒ-

ԹՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՄԱՆԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ, ՀԱՅՐԱՆԱԴԱՐՁՆԵՐԻ

ՎԵՐՋՆԱԿԱՆ ՑԱՆԿԸ ԿԱԶՄԵԼՈՒ ԵՎ ՉՔԱՎՈՐՆԵՐԻ ՕԳՆՈՒ-

ԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ՀԻՄՆԱԴՐԱՄՆԵՐ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

20 նոյեմբերի 1946թ.

Երեւան

Հարգելի պարոն նախագահ,

Ստացանք Ձեր նամակը եւ տեղեկագիրը, ուր հայտնում էք

Իրաքի հայության ներգաղթի կոմիտե կազմելու եւ ներգաղթի

նախապատրաստական աշխատանքներն սկսելու մասին:

Մեծ գոհունակությամբ արձանագրում ենք այն փաստը, որ

Իրաքի հայությունը եւս այսօր համախմբվում է հայ ժողովրդի

վերախմբավորման գաղափարի շուրջը եւ ակտիվ աշխատանք է

սկսված Իրաքի հայության վերադարձը կազմակերպելու դեպի հայ

ժողովրդի միակ եւ իսկական հայրենիքը՝ Սովետական Հայաստան:

Ձեր կողմից հարուցված հարցերի առթիվ հայտնում ենք հե-

տեւյալը.

1. Իրաքի հայության ներգաղթի կոմիտեի կազմի նկատմամբ

որեւէ առարկություն չունենք եւ այդ կազմը Կոմիտեիս կողմից

հաստատվում է:

2. 1947թ. ներգաղթի կազմակերպչական ծրագիրը ներկայացված

է կառավարության հաստատման եւ հաստատումից հետո Ձեզ

կհայտնվի:

Այդ հարցը լուծելու համար խնդրում ենք հաղորդել մեզ՝ ի՞նչ

289

ընթացքի մէջ է ներգաղթի նախապատրաստական աշխատանքը,

մասնավորապես՝ ո՞րքան հայեր եւ ի՞նչ արհեստի ցանկություն են

հայտնում վերադառնալ Սովետական Հայաստան:

Մինչեւ ներգաղթի կոնկրետ ժամկետների լուծումը, կարծում

ենք, Կոմիտեիդ աշխատանքը պետք է ընթանա երկու ուղիով.

Ա. Պարզել Հայրենիք վերադառնալ ցանկացող հայության վերջ-

նական ցանկը:

Բ. Դրամական եւ նյութական ֆոնդեր ստեղծել ներգաղթող

չքավոր ընտանիքներին օգնելու եւ ներգաղթի հետ կապված ծախ-

քերը հոգալու համար:

Ցանկանում ենք հաջողություն Ձեր հետագա աշխատանք-

ներում:

Ջերմ բարեւներով`

ՀՍՍՌ Մինիստրների սովետին կից Արտասահմանից ներգաղ-

թող հայերի ընդունման եւ տեղավորման կոմիտեի նախագահ

Բ. Աստվածատրյան

ՀԱԱ, ֆ. 113, ց. 29, գ. 116, թ. 64 եւ շրջ, պատճեն, մեքենագիր:

N 119

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՀԱԿՈԲ Տ. ԳՆԱՃՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԳԵՎՈՐԳ Զ ՉԵՈՐԵՔՃՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ

ԱՌԱՋՆՈՐԴԱԿԱՆ ՏԵՂԱՊԱՀ ԳՐԻԳՈՐ ՔԱՀԱՆԱ ՏԵՐ-ՀԱԿՈԲ-

ՅԱՆԻ ԱԶԳԱՎՆԱՍ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՆՐԱՆ ՓՈԽԱՐԻՆ-

ՎԱԾ ՏԵՍՆԵԼՈՒ ԻՐ ՑԱՆԿՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

26 մայիսի 1947թ.

Բաղդադ

Տ. Գէորգ Զ. Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց,

յԷջմիածին

290

Վեհափա՛ռ տէր,

Յայտնի է Ձեզ[ի], թէ ի՛նչ ողբալի կացութեան մէջ կը գտնուի այս

թեմը բազմաթիւ տարիներէ ի վեր: Իւրաքանչիւր հայ, որու սրտին

մէջ վառ է Լուսաւորչի Կանթեղէն ցոլք մը, սրտի ճմլում կ’ունենայ

ամէն անգամ, երբ աչքի առջեւ կը բերէ մեր գաղութին վիճակը:

Եւ պէտք է լսել, թէ այս աղէտալի կացութեան միակ պատաս-

խանատուն եկեղեցական մըն է՝ մեր գաղութին առաջնորդական

փոխանորդը:

Վեհափա՛ռ տէր, առաջնորդական տեղապահին գործունէու-

թեան մասին մանրամասն տեղեկագիր մը չէ, որ կը յայտնեմ, որուն

համար պէտք եղած ո՛չ իրաւասութիւնը ունիմ եւ ո՛չ ալ ձեռքիս տակ

թանձրացեալ տուեալներ, այլ, իբրեւ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ

հարազատ մէկ զաւակը, սրտագին փափաքս էր, որ արտաշխարհի

հայութեան ղեկավարները, մանաւանդ հոգեւոր հովիւները, ըլլային

«հովիւ անձնդիր» եւ մեր Սրբազնագոյն Եկեղեցւոյ եւ Հայրենիքին

շահերը գերադասէին իրենց անձնական կամ կուսակցական գծուծ

շահերուն:

Ցաւ ի սիրտ պէտք է ըսել, Վեհափա՛ռ տէր, որ մեր առաջնոր-

դական տեղապահը վերոյիշեալ եկեղեցականներէն մին է, այլապէս

ինչի՞ պէտք է վերագրել մինչեւ հիմա ժամանակավրէպ մայիս 28-ը

տակաւին ազգային տօն տօնելը եւ այդ դպրոցներուն փակուիլը,

ինչի՞ պէտք է վերագրել իր այն յամառ ջանքերը, զորս ի գործ դրաւ

վիժեցնելու համար ժողովուրդին կողմէ իրեն եղած ամէն դիմում, որ

կ’առաջադրէր Իրաքի հայութեան համար ներգաղթի կեդրոնական

կոմիտէի մը ստեղծումը, զայն երբեմն համարելով տարաժամ,

երբեմն ալ օրէնքի անունով անուղղակի սպառնալով դիմում

կատարողներուն: Իր ուսման աստիճանին նախակրթարանէ մը

անդ ինչ անցնիլը պատճառ մըն է, որպէս զի մենք տարին գէթ

անգամ մը կամ երկու չկարենանք «Կենաց Բանը» լսել: Աւելցուցէ՛ք

ասոր վրայ իր վատահամբաւ անցեալը (եւ, ինչո՞ւ չէ, եւ ներկան), իր

համբաւաւոր խառնակչութիւնը, յետադիմական կառավարութեան

291

մը ձեռքին մէջ հայ հասարակութիւնը վարող կոյր գործիք մը ըլլալը,

եւ մանաւանդ Դաշնակցութեան գործիք ըլլալը (որոնց մեծամեծ-

ներէն շրջապատուած է) եւ կըստանաք մեր գաղութին պատկերը:

Մեղք մը աններելի է երբոր Ս. Հոգւոյն դէմ գործուած է, «եւ որ

զՍուրբ Հոգին հայհոյէ, նմա մի՛ թողի»: Պիտի ուզէինք իր բոլոր թե-

րութիւնները ներել իրեն, եթէ այս անգամ Հայրենիքին եւ ազգային

գերագոյն շահերուն դէմ ալ չմեղանչէր ծանր կերպով: Վեհափա՛ռ

տէր, յատուկ կոնդակով պատուիրած էիք բոլոր հոգեւոր հովիւ-

ներուն, որպէսզի ներգաղթի նման կենսական խնդրի մը յաջողու-

թեան համար իրենց կարելին ընէին «բանիւ եւ գործով»: Բանիւ եւ

գործով չօգնելէն բացի, մեր տեղապահը իր ձեռքէն եկածը կ’ընէ,

որպէսզի ներգաղթի նախապատրաստական աշխատանքներն իսկ

յառաջ չերթան (հանգանակութեան ֆոնտին կառավարական վաւե-

րացում եւ այլն):

Ինձմէ հեռո՛ւ Ձերդ Վեհափառութեան որեւէ թելադրութիւն ընել,

բայց իբրեւ նախանձախնդիր հայորդի եւ Հայ[աստանեայց] Առաք[ե-

լական] Եկեղեցւոյ հարազատ զաւակ, սրտագին փափաքս էր մեր

տեղապահը փոխարինուած տեսնել կարող եւ հայրենասէր ու

անբասիր առաջնորդով մը, որ մեզ ապահով հասցնէր «փրկութեան

նաւահանգիստը»:

Ամբողջ սրտովս կը մաղթեմ Ձեզ[ի], Վեհափա՛ռ տէր, արեւ-

շատութիւն՝ կարենալու համար իրագործել անձնդիր հովուի եւ

ջերմեռանդ հայրենասէրի Ձեր երազները:

Մնամ համբուրիւ Ս. աջոյն,

Որդիական յարգանքներով եւ սիրով`

Յակոբ Տ. Գնաճեան

ՀԱԱ, ֆ. 409, ց. 1, գ. 4453, թ. 1-3, բնագիր, ձեռագիր:

292

N 120

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՊԱՐԳԵՎ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՇԽԱՏԱԿԻՑ

ՌՈԲԵՐՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻՆ՝ ՆՐԱ ԱՌԱՔԱԾ ԳՐՔԵՐԻ ՈՒ ԼՐԱ-

ԳԻՐՆԵՐԻ ԾԱՆՐՈՑԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԵՎ K-3 ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԻ ՀԱՅՈՒ-

ԹՅԱՆ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՓՈԽԱՆՑԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ՝

ԱՄԱՆՈՐԻ ԱՌԹԻՎ ՆՈՐ ՆՎԵՐՆԵՐ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

25 նոյեմբերի 1970թ.

K-3, Իրաք

Ստացայ Ձեր 30.X.[19]70 (1203) թուակիր Ձեր նամակը եւ շատ

ուրախացայ, որ ուղարկում էք մեր խնդրած գրականութիւնները մեր

մանուկներուն: Բաւական սպասելէն յետոյ հոկտ[եմբեր] 24-ին

ստացայ երկու կապոցներ: Չգիտէք ինչքա՜ն ուրախացան մեր

մանուկները Ձեր այս նուէրներուն համար, որ ղրկում էք այս

անապատում: Նամակս Ձեզ ղրկելէն յետոյ ստացայ «Սովետական

Հայաստան» ժուռնալը եւ «Գարուն» պարբերականները երբեմն շատ

կուշանան, կը խորհիմ, որ մեր մօտ շատ կը մնան189 եւ երբեմն կը

վերցնեն ուրիշները:

Սիրելիներս, ես Ձեզ[ի] նեղութիւն կտամ այս պահանջներովս

միշտ: Բայց պարտաւոր եմ, այն գաղափարով, որ Մայր Հայրենիքէն

որեւէ նուէր մեզ[ի] համար շատ բան է արժում, մանաւանդ մեր զա-

ւակները, որ գրեթէ թիւով 100-էն աւելի են, 30 տան զաւակներ: Շատ

կարժէ իրենց տան մէջ տեսնել նուէր մը, մանաւանդ հայերէն լե-

զուով գրուած ու ղրկուած Մայր Հայրենիքէն իրենց: Երբ առի կապո-

ցը ու սկսայ բաժնել տունէ տուն Ձեր այս փոքր գրքոյկները, կուզէի,

որ Դուք Ձեր աչքով տեսնայիք ուրախութիւնը այս հայ մանուկնե-

րուն, բոլորն ալ խնդրելով՝«Քեռի՛, մեզ[ի] ալ տո՛ւր, մեզ[ի] ալ տո՛ւր,

քանի որ Մայր Հայրենիքէն է»: Մեր զաւակները զուրկ են հայկական

դպրոցէ, բայց Ձեր այս գրքերը պիտի ստիպեն ամէն ծնողքի

293

պարտաւորուած սովորեցնել իրենց մայրենի լեզուն զաւակներուն:

Սիրելի՛բարեկամ Ռ. Մարտիրոսեան, Ձեր ղրկած գիրքերը քիչ

էին, շատերը մնացին առանց գիրքերու եւ չստացողները ինձ

յանցաւոր են հանում: Ուրեմն կը խնդրեմ նորէն ղրկել, այս անգամ

ուզում եմ Նոր տարուայ առիթին Ձեր կողմէն նուէրներ բաժնել

բոլորին՝ ըսելով.«Մայր Հայրենիքը շնորհաւորում է ձեր Նոր տա-

րին` ղրկելով ձեզ[ի] այս նուէրները»: Վստահ եմ, որ Նոր տարուան

կը հասնի եւ խնդրանքս պիտի կատարուի Ձեր ղրկած նուէրներով

մեր այս 30 տան հայ մանուկներուն:

Եթէ նոյնիսկ կան տեսարաններ Հայրենիքէն, այդ ալ մեծ բան

մըն է մեզ[ի] համար՝ գրքոյկներու կողքին: Կը թողնեմ Ձեր ընտրու-

թեան այս Նոր տարուայ համար մեզ[ի] ղրկելիքները:

Մեր կարգ մը երեխաներ հայերէն չգիտնալու համար արաբերէն

կամ անգլերէն գիտեն: Արդեօք չկա՞ն գրքոյկներ այդ լեզուով

տպուած՝ մեր Մայր Հայրենիքի կեանքէն: Եթէ կան, մեզ ուղարկէք

քանի մը հատ:

Ուրեմն կը ներէք ինձ իմ շատ պահանջներուս մէջ, եւ վստահ եմ,

պիտի հասկնաք իմ ազգայնական հոգիս մեր մանուկներուն հան-

դէպ, պիտի պահանջեմ ինչքան որ ողջ եմ, այս անապատում գոհ

ձգելով ամէն հայ տուն Ձեր նուէրներով, եւ շնորհիւ մեր այս բարի եւ

ազնիւ կառավարութեան՝ պիտի թոյլատրուի այս նուէրները հասնիլ

մեզ[ի] միշտ:

Ուրեմն, թող կեցցե՛ն մեր եւ Ձեր ազնիւ կառավարութիւն[ներ]ը՝

իրենց բարի նպատակներուն համար:

Վերջացնելով այս նամակս, շնորհակալութիւններս կը յայտնեմ

բոլոր K-3-ի190 հայութեան կողմէ՝ Ձեզ[ի] մաղթելով երջանկութիւն,

բոլորիդ անխտիր:

Յարգանքներով`

Ձեր հարազատ՝

Պարգեւ Յովսէփեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 2 եւ շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

294

N 121

ՔԵՐՔՈՒՔԻ ՀԱՅՈՑ ԹԱՂԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌ-

ՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՇԽԱ-

ՏԱԿԻՑ ՌՈԲԵՐՏՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻՆ՝ ՍՏԱՑՎԱԾ ԲԱԶՄԱԲՆՈՒՅԹ

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՀԱՅՏՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

8 մարտի 1971թ.

Քերքուք

Սիրելի՛ հայրենակիցներ,

Ստացած ենք հոկտ[եմբեր] 13, 1970-ի Ձեր նամակը, ինչպէս

նաեւ վերջերս առաքած երկու կապոց գրականութիւնը՝ բաղկացած

հետեւեալներն.

1. Մեր Այբ ու Բէնը – Գ. Էմին191 – 5 հատ

2. Կղզի նման չիք մեր Կիպրեայ192

3. Մեռած քաղաքի պարիսպների տակ

4. Միջօրէից յետոյ

5. Նամակներ փառքի եւ անմահութեան – 2 հատ

6. Ռուսա որդի Արգիշտիի – 2 հատ

7. Աթաբէկ Խնկոյեան – 2 հատ

8. Երեւան-Էրեբունի – Ձայնագրութիւն – 2 հատ

9. Յ. Թումանեան – Զարմանալի աշուղը

10. Գարնան հետ

11. Նուագախմբային էթիւտներ շեփորի համար

Թաղականութիւնս մեծապէս շնորհակալ է եւ գնահատանքով

կը քաջալերէ հայ մշակոյթի հանդէպ յայտնաբերած Ձեր բազմաթիւ

ձեռնարկները ի նպաստ հայ ժողովուրդի յաւերժացման:

Յարգանքներով եւ սրտագին բարեմաղթանքներով,

Թաղական Խորհուրդ Քերքուքի հայոց`

Ատենադպիր`(ստորագրություն)

Ատենապետ` Ե. Երանոսեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 24, բնագիր, մեքենագիր:

295

N 122

Հ. Բ. Ը. ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՎՈ ԱՆԴԱՄ, ՊԱՏՎԱԿԱԼ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿ

ՍԱՐԳԻՍ Կ. ԶՅՈՒԼԵՄՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ

ՀԵՏ ՆՇԱԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵ-

ՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ ՌՈԲԵՐՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍ-

ՅԱՆԻՆ՝ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

20 ապրիլի 1971թ.

Բաղդադ

Յարգելի տիարք,

Պատիւ կը զգամ յղելու սոյն գրութիւնս Ձերդ յարգելիութեանց,

որպէս տեղեկատուութիւն գաղութիս մէջ պատրաստուած մշակու-

թային աշխատանքներու շուրջ: Մեր սրբազան նպատակն է օգտա-

կար հանդիսանալ հայորդիներու մայրենի լեզուի դաստիարակու-

թեան համար, մասնաւորաբար ոչ-հայախօսներուն:

1969-ի յուլիս 5-էն սկսեալ Իրաքի Հայկական Բարեգործական

Ընդհ[անուր] Միութեան տան մէջ մայրենի լեզուի դասաւանդու-

թեանց համար գիշերային դասընթացք մը հիմնուեցաւ, շաբաթա-

կան երկու պահով, եւ իւրաքանչիւր պահը երկու ժամուայ տեւողու-

թեամբ: Ուրախ եմ յայտնելու, որ Այբբենարանով սկսած ենք եւ ար-

դէն սահուն կերպով կը կարդան եւ կը գրեն՝ մեծ յաջողութեան

յոյսերով ներշնչուած ապագայ վերելքին նկատմամբ:

1969-ի Միութեան վարչական կազմի անարժան նախագահը

լինելովս, պարտականութիւն ստանձնած էի որպէս պատուակալ

դաստիարակ, գլուխ հանելու յիշեալ նուիրական գործը, հակառակ

իմ յառաջացած տարիքիս:

Արդ, կուգամ խնդրելու ձեզմէ, որպէսզի բարեհաճիք առաքելու

հետեւեալ դասագիրքերը, որոնց կը կարօտինք անմիջականօրէն, եւ

մօտ ապագային ալ պիտի կարօտինք մաս առ մաս:

50 յիսուն օրինակ Այբբենարան

296

25 քսան եւ հինգ օրինակ Մայրենի լեզու Բ. տարի

25 քսան եւ հինգ օրինակ Մայրենի լեզու Գ. տարի

25 քսան եւ հինգ օրինակ Մայրենի լեզու Դ. տարի

Ներփակուած լուսանկարները որոշ լուսաբանութիւններ պիտի

սփռեն Ձեր նկատառութեան, ինչպէս, վստահ եմ, որ մեր այս դոյզն

աշխատանքը Ձեր սրտին շատ մօտ նկատելով, Ձեր զոհաբերու-

թեան սահմանները պիտի լայն բանաք՝ գոհացում ընծայելով մեր

պահանջներուն:

Կանխահաս կը յայտնենք մեր խորին շնորհակալութիւնները`

երախտագիտական վառ զգացումներով լեցուած, հանդէպ Ձեր

ծովածաւալ ծառայութեանց, որոնք մեծապէս գնահատելի են,

յանուն հայ ազգի զարթօնքին ու բարգաւաճումին:

Հաճեցէ՛ք մեզի տեղեկացնել ղրկուելիք գիրքերու, արժէքներու[ն]

ընդհ[անուր] գումարը, որ[պէսզի] ձեւով մը ջանանք փոխանցել

ձեզի: Գրաբերիս` պ[ա]ր[ոն] Անդրանիկ Պետրոսեանին կարելի է

վստահիլ գիրքերու առաքումը, հակառակ պարագային, կը

խնդրենք, որ մաս առ մաս ղրկելու շնորհնիդ չխնայուի, ուղղակի

փոսթով:

Ծանօթութիւն.

Մեր մայրենի լեզուի գիշերային դասընթացքը ունեցած է 97

արձանագրուած աշակերտներ երկու սեռերէ բաղկացեալ, որոնց

մեծ մասը վերջացուցած են Այբբենարանը եւ ներկայիս «Արագած»193

Ա. տարին վերջացնելու վրայ են: Ամրան չորս-հինգ ամիսները

սկսնակներ շատ կունենանք:

Մեծ թուով ոչ-հայախօս աշակերտներ ունիմ, որոնք տեղւոյս

պետական համալսարանները աւարտած ըլլալով, կը ջանան սոր-

վիլ իրենց մայրենի քաղցր լեզուն: Դասաւանդութիւնները ձրիաբար

կը կատարուին, ինչպէս նաեւ դասագրքերը անվճար կը տրուին:

Կը մաղթենք լաւագոյն յաջողութիւններ եւ արեւշատութիւն Ձեր

բոլորի եւ հայ ազգին կենացը:

297

Մնամք յարգանքներով եւ եղբայրական վառ սիրով,

Պատուակալ դաստիարակ եւ պատուոյ անդամՀայ[կական]

Բարեգ[ործական] Ընդհ[անուր] Միութեան`

Սարգիս Կ. Զիւլէմեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 7-9, բնագիր, ձեռագիր:

N 123

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻ-

ՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱ-

ՐԻՉ ՌՈԲԵՐՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍԱՐԳԻՍ-ԿԱՐԱՊԵՏ

ԶՅՈՒԼԵՄՅԱՆԻՆ՝ ՀԱՅՈՑ ԼԵԶՎԻ ՈՒՍՈՒՑՄԱՆ ԴԱՍԸՆԹԱՑ-

ՆԵՐԻ ԵՎ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ ԱՌԱՔՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

10 հունիսի 1971թ.

Երեւան

Պատվարժան պ[ա]ր[ո]ն Սարգիս Զ[յ]ուլեմյան,

Հարգելի հայրենակից,

Ձեր 20-ը ապրիլի 1971թ. նամակից ուրախությամբ տեղեկացանք

հայոց լեզվի ուսուցման դասընթացների հաջողությունների մասին:

Ձեր կատարածը այդ բնագավառում խրախուսելի, հայրենա-

սիրական աշխատանք է:

Դուք կստանաք Ձեր խնդրած գրականությունը:

Այն բոլոր առաքումները, որոնք կատարվում են Կոմիտեի

կողմից, դրանք անվճար են եւ ուղարկվում են որպես նվեր սփյուռքի

մեր հայրենակիցներին:

Կից ուղարկում ենք լույս տեսած դասագրքերի ցուցակը:

Հարգանքներով`

298

Բաժնի վարիչ`Ռ. Մարտիրոսյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 6, պատճեն, մեքենագիր:

N 124

ՔԵՐՔՈՒՔԻ ՀԱՅՈՑ ԹԱՂԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱ-

ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-

ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ ՌՈԲԵՐՏ

ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻՆ՝ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅ ՎԱՐԺԱՐԱՆՆԵՐԻ ԴԱՍԱ-

ԳՐՔԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՆՐԱ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ԵՎ

ՊԱՀԱՆՋՎՈՂ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ

ՄԱՍԻՆ

16 հունիսի 1971թ.

Քերքուք

Մեծայարգ Ռ. Մարտիրոսեան,

Ստացած ենք Ձեր գրութիւնը սփիւռքահայ վարժարաններու

դասագիրքերու մասին: Մեր պահանջը յառաջիկայ երեք տարուայ

համար հետեւեալն է:

1.Այբբենարան – Ա. տարի – 180 օրինակ

2.Մայրենի լեզու – Բ. տարի – 60 օրինակ

3. Մայրենի լեզու – Գ. տարի – 60 օրինակ

4.Մայրենի լեզու – Դ. տարի – 60 օրինակ

5.Հայ գրականութիւն – Ե. տարի – 30 օրինակ

6. Հայ գրականութիւն – Զ. տարի – 30 օրինակ

7. Հայ գրականութիւն – Է. տարի – 30 օրինակ

Ձերդ յարգանօք,

Ի դիմաց Թաղական Խորհուրդի Քերքուքի Հայոց

299

Ատենադպիր` (ստորագրություն)

Ատենապետ` Ե. Երանոսեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 23, բնագիր, մեքենագիր:

N 125

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՀՈՎՍԵՓ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀԽՍՀ ՆԱԽԱՐԱՐ-

ՆԵՐԻ ԽՈՐՆՐԴԻՆ ԿԻՑ ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹՈՂ ՀԱՅԵՐԻ

ԸՆԴՈՒՆՄԱՆ ԵՎ ՏԵՂԱՎՈՐՄԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ՀԱՅԵՆԻՔՈՒՄ

ՄՇՏԱՊԵՍ ԲՆԱԿՎԵԼՈՒ ԻՐ ԴԻՄՈՒՄԻՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐԻՆՍ ԱՐԱԳ

ՊԱՏԱՍԽԱՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

18 հունիսի 1971թ.

Բաղդադ

Պատուարժան վարչութիւն

Արտասահմանի[ց] Ներգաղթի Կոմիտէին,

Երեւան

Յարգելի ընկ[եր] նախագահ եւ պատ[ուարժան] անդամք,

Ստորագրեալս` Յովսէփ Ստեփանեան, Պաղտատ քաղաքէն,

սոյն խոնարհ գրութեամբս, կուգամ համեստաբար ներկայացնելու

թէ´ Ձեզի եւ թէ´մասնաւորաբար ինծի [համար] շատ կարեւոր

խնդիր մը:

Ստորագրեալս ըլլալով մէկը որպէս թունդ հայրենասէր, կը

փափաքիմ, վերջնականապէս, ընտանեօք իմ հայու սրբազան

օջախը հաստատել Մայր Հայրենիքին մէջ: Առ այդ 1970 թուականի

մարտ ամսուն խնդրագրով մը դիմեցի տեղւոյս սովետական

դեսպանին: Հաճոյքն ունիմ ըսելու, որ 1971-ի մարտ ամսուն, 1391-8

26/3/1971 թուագրեալ նամակով մը արտօնութիւն կը տրուէր մեզի

վերջնականապէս հաստատուելու մեր արեւաշող եւ ծաղկեալ

Հայրենիքին մէջ:

300

Վստահ ըլլալով արտօնութեանս, առ այդ, 1970 թուականի

հոկտեմբեր ամսուն դիմեցի տեղւոյս սովետ[ական] դեսպանին՝

այցելելու Երեւան գտնուող իմ հարազատներուն, որպէսզի առիթը

ունենամ Ձեր միջոցաւ ամէն ինչ կարգադրել մեր վերջնական

հաստատման համար:

Տեղւոյս դեսպանը ինծի յանձնեց կնքուած թուղթ մը` № 116

1/10/1971 թուակիր` ուղղուած տեղւոյդ «Օվիր»-ին: 194 Անմիջապէս

օրինական ձեւով պէտք եղած թուղթերը ղրկեցի հարազատներուս,

որոնք նոյնութեամբ յանձնեցին վերոյիշեալ գրասենեակը (ներփակ

կը ստանաք օրինակ մը):

Այդ թուականէն ասդին անցած են ութը երկար ամիսներ, չըսելու

համար ութը տարիներ...: Ոչ մէկ լուր: Ամէն օր անհամբեր կը

սպասեմ այդ աւետաբեր արտօնութեան, որ կ’ուշանայ...

Արդ, սիրելի՛ եւ կարօտալի՛ հայրենակիցներ, Դուք, որ պատաս-

խանատու մարմինն էք այս վսեմ գործին, ստիպուած Ձեզի կը դիմեմ

այն անշեղ եւ խորունկ հաւատքով, որ Դուք, Ձեր բարեացակամ

կարգադրութեամբ, պիտի կարենաք շուտափոյթ արտօնութիւն մը

ղրկել ինծի, մինչեւ յուլիսի վերջաւորութեան, որպէսզի ես ալ, իմ

կարգիս, հարկ եղած կարգադրութիւնները ընեմ: Վերոյիշեալ

ամ[ի]սէն վերջ կրնամ դժուարութեանց յանգիլ:195

Բարի՛ եղէք ընդունելու Ձեր հայրենակցին մաղթանքները Ձեր

բոլորին, մաղթելով նախ` արեւշատութիւն եւ ապա՝ նորանոր

նուաճումներ Ձեր սրբազան գործին ի խնդիր:

Մնամ Ձեր անմիջական գոհացուցիչ պատասխանին անհամբեր

սպասող

Ձեր արտասահմանի հարազատ հայրենակիցը`

Յովսէփ (Եուսըֆ) Ստեփանեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 12-13, բնագիր, ձեռագիր:

301

N 126

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՊԱՐԳԵՎ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊԵՐԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ՍՏԱՑՎԱԾ

ԱՅԲԲԵՆԱՐԱՆՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

4 հոկտեմբերի 1971թ.

K-3, Իրաք

Բոլոր շրջանը իր խորին շնորհակալութիւնն է յայտնում Ձեր այս

մեծ օգնութեան համար: Անմոռանալի է մեզ մօտ Ձեր այս մեծ

բարիքը: Բոլորովս կը մաղթենք մեր սիրելի Հայրենիքին՝ Սովետա-

կան Հայաստանին մեծ-մեծ յաջողութիւններ միշտ եւ Ձեզ՝ երջան-

կութիւն, մնալով միշտ հաւատարիմ զինուորներ Մայր Հայրենիքին:

Սիրելի բարեկամ, ստացայ Ձեր ղրկած 40 հատ Այբբենարան-

ները, եւ վստահ եմ, որ պիտի ստանամ բոլոր պահանջներս, որ

ղրկել եմ Ձեզ: Դեռ մինչեւ հիմա Այբբենարանները միայն ստացել

եմ:

Շատ հիանալի պատրաստուած գործ[եր][են] Ձեր այս նոր

տպուած գիրքերը սփիւռքին համար: Մեր շնորհակալութիւնները

բոլոր նրանց, որ բերած են իրենց մասնակցութիւնը այս մեծ գործին:

Կը մաղթենք յաջողութիւն բոլորին:

Ուրեմն, փակում եմ նամակս, ղրկելով իմ եւ բոլոր շրջանի

կարօտալի բարեւներ[ը] Ձեզ:

Ձեր հարազատ՝

Պարգեւ Յովսէփեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 20, բնագիր, ձեռագիր:

N 127

ՔԵՐՔՈՒՔԻ ՀԱՅՈՑ ԹԱՂԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱ-

ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ԱՅԲ-

302

ԲԵՆԱՐԱՆՆԵՐԻ ԱՌԱՔՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ՝

ԱՄԱՌԱՅԻՆ ԱՐՁԱԿՈՒՐԴՆԵՐԻՆ ՔԱՂԱՔԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԴՊՐՈՑԻ

ՄԻ ՔԱՆԻ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ՈՒ ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԻՔ

ՀՐԱՎԻՐԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

26 հոկտեմբերի 1971թ.

Քերքուք

Սիրելի հայրենակիցներ,

Այբբենարան Ա. տարի դասագիրքերը ստացած ենք եւ մեր

պահանջի կրկին քանակով, որուն համար մեծապէս երախտա-

պարտ ենք: Այս մասին Ձեզ[ի] տեղեկացնելու յապաղման առթիւ կը

խնդրենք ներողամիտ ըլլալ: Մենք 16 յունիս 1971[-ի] մեր գրութեամբ

պահանջած մնացեալ դասագիրքերու առաքման կը սպասէինք

տակաւին:

Այբբենարան Ա.-ը հոյակապ եւ արդի պատրաստութիւն մըն է՝

հրամցուած արտասահմանի վարժարաններուն: Գրքոյկը, իր

ուսուցման մեթոտով եւ պատկերներով աւելի հետաքրքրութիւն մը

կը ստեղծէ երեխային մէջ՝ զայն կապելով իրեն: Կը յուսանք, որ այս

դասագիրքը կատարելագործուի իր Բ. տարիի հրատարակութեամբ:

Ինչպէս գիտէք, երեխան նախակրթարան անցնելէ առաջ, հարկաւոր

է, որ հայերէն բոլոր տառերը ընթերցանութեամբ սորվի: Այս ընելու

համար, այժմ ստիպուած ենք Ձերինին կողքին տալ նաեւ Ռ. 196Տիրարեանի Այբբենարանները:

Յաճախ կը կարդանք, որ ամէն տարի ամառային արձակուրդ-

ներուն արտասահմանի հայ վարժարաններէն ուսուցիչ-ուսուցչու-

հիներ եւ աշակերտներ կը հրաւիրուին Ձեր կողմէ, մանկավար-

ժական եւ հայագիտական կարգ մը դասախօսութիւններ ունկնդ-

րելու եւ օգտուելու, ինչպէս նաեւ Հայրենիքի տեսարժան վայրերը

պտ[ը]տելու եւ վայելելու: Պիտի խնդրէինք, [որ] այս տարեշրջանին

մտահան չընէիք մեզ եւ նկատի ունենայիք վարժարանէս 3-4

303

ուսուցիչ եւ 3-4 աշակերտ մասնակցելու այս օգտաշատ ձեռնարկին:

Կը յուսանք, որ չէք մերժեր մեր այս խնդրանքը, [որով] կը յայտնենք

մեր շնորհակալութիւնները:

Յարգանօք՝

Թաղական Խորհուրդ Քերքուքի Հայոց

Ատենադպիր`(ստորագրություն)

Ատենապետ` Ե.Երանոսեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 4, գ. 335, թ. 22, բնագիր, մեքենագիր:

N 128

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՊԱՐԳԵՎ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿ-

ՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ ՌՈԲԵՐՏ ՄԱՐ-

ՏԻՐՈՍՅԱՆԻՆ՝ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹՈՒՄ ՏՊԱ-

ԳՐՎԱԾ ՀՈԴՎԱԾԻ ՀԱՄԱՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ ԵՎ ԴԱՍԱ-

ԳՐՔԵՐ ՈՒ ԳՐՔԵՐ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒ-

ԹՅԱՄԲ

14 օգոստոսի 1972թ.

K-3, Իրաք

Սիրելի եւ հարազատ բարեկամս,

Մեծայարգ տիար Ռ. Մարտիրոսեան (բաժնի վարիչ),

Ստացել եմ Ձեր թիւ 643 նամակը, թուագրեալ 11/7/[19]72-ին:

Շատ ու շատ շնորհակալ եմ Ձեր ազնիւ զգացումներու[ն] համար

հանդէպ ինձ, եւ նոյնպէս շատ ու շատ շնորհակալ եմ մեր մէկ

նկարը «Հայրենիքի ձայն» թերթին ղրկելու համար, որ արդէն լոյս

տեսաւ եւ ստացանք թերթը: Շատ ու շատ բարի էք բոլորովդ: Մեր

շրջանը չի մոռանար Ձեզ եւ պիտի յիշէ միշտ: Խնդրեմ փոխանցէք իմ

շնորհակալութիւններս մեծայարգ Դերենիկ Յակոբջանեանին197 իր

304

գրուածքին համար, որ գրել է թերթում իմ եւ մեր շրջանի՝ K-3-

իմասին:

Իսկ գալով գրական նորութիւններու մասին, ուրախ ենք, որ

ուղարկում էք: Գալով դասաւանդութեան գիրքերուն, դեռ Բ. տարին

եւ Գ. տարին ու Զ. տարին չենք ստացել: Եթէ կայ մանուկներու հա-

մար շինարարութեամբ զբաղուելիք գրքեր, արհեստի վերաբերեալ,

էլեկտրականութեան եւ կամ ուրիշ արհեստներու համար գրքեր,

մեզ օգնել եւ տան վերաբերեալ բժշկութեան պատուէրներ, մեծապէս

շնորհակալ կը լինենք Ձեր այս օգնութեան համար, խնդրեմ:

Առ ի գիտութիւն, մեր կառավարութիւնը նավթը ազգայնացրեց198

եւ I.P.C.-ի անունը վերցուցին: Խնդրեմ պատուիրել չգրել այլեւս,

գրել IRAQI COMPANY FOR OIL OPERATION նրա փոխարէն:

Ուրեմն, խնդրում եմ փոխանցել մեր կարօտալի բարեւները

բոլորին անխտիր: Յաջողութիւն Ձեզ միշտ:

Ձեր հարազատ բարեկամը,

Յարգանքներով`

Պարգեւ Յովսէփեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 5, գ. 327, թ. 46, բնագիր, ձեռագիր:

N 129

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԵՐԻ ԿՈՄԻ-

ՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ

ԱՎԱԳ ԽՈՐՀՐԴԱԿԱՆ ԴԵՐԵՆԻԿ ՀԱԿՈԲՋԱՆՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒ-

ՆԸ ՊԱՐԳԵՎ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆԻՆ՝ ԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ ՈՒ

ԱՄՍԱԳՐԵՐԻ ԱՌԱՔՄԱՆ ՄԱՍԻՆ՝ ԲԱՂԴԱԴԱՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐ-

ԴՈՒԹՅԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՀԵՏ ԱՌԱՎԵԼ ՍԵՐՏ ԿԱՊԵՐԻ ԱՌԱՋԱՐ-

ԿՈՒԹՅԱՄԲ

12 սեպտեմբերի 1972թ.

Երեւան

305

Հարգելի Պարգեւ Հովսեփյան,

Իրաք

Հայրենակից բարեկամ,

Ստացանք օգոստոսի 14-ի Ձեր գրած նամակը:

Դպրոցական դասագրքերը շուտով կստանաք: Մասնագիտա-

կան գրականության պակասը լրացնելու համար 1973 թվականի

հունվարից Ձեր հասցեով կուղարկենք «Առողջապահություն»,

«Գիտություն եւ տեխնիկա» ամսագրերը, որոնցում Դուք կգտնեք

Ձեր հուզող հարցերի պատասխանները:

Լավ կլիներ, եթե K-3-ի երիտասարդները անձնապես նամակա-

գրական կապ ունենային Կոմիտեի հետ, քանի որ անձնական

կապերը ավելի կմոտեցնեին երիտասարդությանը Հայրենիքին,

բացի դրանից, առաքումները կկատարվեին մի քանի հասցեներով:

Հարգանքներով`

Ավագ խորհրդական`

Դերենիկ Հակոբջանյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 5, գ. 327, թ. 45, պատճեն, մեքենագիր:

N 130

ԱՆԱՐԱՏ ՀՂՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅ ՔՈՒՅՐԵՐԻ ԲԱՂԴԱԴԻ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ

ՏՆՕՐԵՆՈՒՀԻ ՔՈՒՅՐ ԱՄԵԼԻԱ ԻՇԽԱՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓ-

ՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊԵՐԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ

ՌՈԲԵՐՏ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻՆ՝ ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ

ՀԱՄԱՐ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ՝ ԱՌԱՋԻԿԱ ԵՐԵՔ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ

ԴՊՐՈՑԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

3 հունիսի 1973թ.

Բաղդադ

306

Յարգարժան տիար եւ հայրենակից պարոն Մարտիրոսեան,

Սիրով եւ անհուն երախտագիտութեամբ ստացանք Ձեր ղրկած

68 ծրարները դասագիրքերու:

Խորին շնորհակալութիւն յատկապէս մանկապարտէզի դասա-

գիրքերուն համար: Շատ ազնիւ էք, որ մեր բաղձանքին փութով

ընդառաջեցիք ու մեր յառաջիկայ տարուան մտահոգութիւնը փա-

րատեցիք:

Սիրելի՛ հայրենակից, եթէ գոնէ երեք տարուան մեր պահանջքին

գոհացում տալու հնարաւորութիւն ունիք, զանոնք կանխապէս ղր-

կելով` յառաջիկայ տարեշրջանին իսկ գործածութեան կը սկսինք:

Ղրկուած դասագիրքերու շարքին կը պակսի[ն] «Արբբենարան

գիրք Բ.»-ը եւ «Մայրենի լեզու Ա.տարի»-ն:

Կ’ուզէինք յիշեցնել, որ ղրկուած «Այբբենարան գիրք Ա.»-ը միայն

մէկ տարուան համար բաւարար է:

Կը խնդրենք` ծրարները մէկ անգամէն մեծ թիւով մի՛ ղրկէք`

կարեւոր պատճառի համար:

Ազնի՛ւ հայրենակից, կը խնդրենք, որ մեզ տեղեակ պահէք Ձեր

կարելիութիւններու[ն] մասին` մեր յառաջիկայ տարեշրջանի

կարգադրութիւնները դիւրացնելու համար:

Ընդունեցէ՛ք մեր սիրալիր ողջոյնները ու բիւր մաղթանքները:

Անսահման շնորհակալութիւններով`

Տնօրէնութիւն

Քոյր Ամելիա Իշխանեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 4, բնագիր, ձեռագիր:

N 131

Հ. Բ. Ը. ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՔԻ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒ-

ԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԵ-

ՐԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԱՐԴԳԵՍ ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆԻՆ՝

307

ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ԳՐՔԵՐԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ՝ ԳՐՔԵՐԻ

ԱՌԱՔՈՒՄԸ ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

26 դեկտեմբերի 1973թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ Վ. Համազասպեան199

Այսու մեր խորին շնորհակալութիւնները կը յայտնենք 88 անուն

գիրքերու ստացումին համար, որոնց դէպի մեզ առաքումը բարե-

հաճած էիք կարգադրել անյապաղ, ընդառաջելով այդ ուղղութեամբ

մեր կատարած անուղղակի դիմումին: Կը յուսանք, որ մնացեալ

խոստացուած քանակն ալ ժամանակի ընթացքին կը ստանանք, եթէ

Ձեր մօտ արդէն սպառած չեն պահանջուած գիրքերը:

Այս առթիւ պէտք է ըսենք, թէ Միութեանս գրադարանը, որ մին-

չեւ վերջերս սաղմնային վիճակի մէջ կը գտնուէր, հետզհետէ բնա-

կանոն աճումի ճամբուն մէջ մտած է շնորհիւ փոքր չափով անհա-

տական նուիրատուութիւններու, եւ մանաւանդ՝ Ձեր զանգուածային

օգնութեան:

Նկատի ունենալով այն իրողութիւնը, թէ մեր քաղաքին մէջ

միմիայն երկու հայկական մանրանկար գրադարաններ կան,

որոնցմէ մէկը՝ մերինը, Ձեզ[ի] ակներեւաբար յայտնի կը դառնայ, թէ

ո՛ր աստիճան[ի] պէտք[ն] ունինք հայերէն գիրքերու բերելիք

կենսական ջերմոյժին:

Ուստի մեր ջերմ փափաքն էր, որ «Հայաստան» եւ այլ պետական

հրատարակչութիւններէն ինչ որ ունիք Ձեր տրամադրութեան

ներքեւ, բարեհաճէիք մեզ[ի] ուղարկել անյապաղ, իսկ ինչ որ աւելի

կարեւոր է, բոլոր պետական հրատարակչութիւններու տպելիք նոր

գիրքերէն մէյ մէկ օրինակ բարեհաճէիք կարգադրել, որպէսզի

յատկացուի մեր գրադարանին:

Յուսալով, որ մեր խնդրանքին կը բարեհաճիք ընթացք տալ,

Ձեզ[ի] նախօրօք կը յայտնենք մեր կանխայայտ շնորհակալութիւն-

308

ները, եւ կը մաղթենք Ձեզ անձնապէս, ինչպէս նաեւ Ձեր ղեկա-

վարած Կոմիտէին հաւաքաբար, առողջութիւն եւ յաջողութիւն Ձեր

վսեմ առաքելութեան:

Դարձեալ Ձեզ[ի] յայտնելով մեր շնորհակալութիւնները, կը

մնանք, յարգելի՛ Վ.Համազասպեան, յարգանքներով,

Ի դիմաց Ի. Հ. Բ. Ը. Միութեան Վարչութեան՝

Ատենադպիր` Յակոբ Տ.Գնաճեան

Ատենապետ` Երջանիկ Թաճիրեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 16, բնագիր, մեքենագիր:

N 132

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՊԱՐԳԵՎ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ՆՐԱ ԳՈՐ-

ԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ, ՀԱՅՐԵՆԻ

ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ ՏՊԱԳՐԵԼՈՒ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ՆԱՄԱԿ, ՆԿԱՐՆԵՐ,

«ԱՐԱՐԱՏ» ՖՈՒՏԲՈԼԱՅԻՆ ԱԿՈՒՄԲԻ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՆ ԱՌԹԻՎ

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

2 ապրիլի 1974թ.

Հադիթա

Սփիւռքահայութեան Հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէին

Սիրելի՛ հարազատներ,

Մեծայարգ տիար Վարդգէս Համազասպեան,

Շնորհակալութեամբ ստացած եմ Ձեր բոլոր օգնութիւնները մեր

այս անապատի հայութեան համար: Մենք երբէք Ձեզ չենք մոռա-

նում, Ձեր այս մեծ գործունէութիւնը սփիւռքին համար շատ գնա-

309

հատելի է եւ բոլոր մեր այս անապատի հայութիւնը իր անկեղծ

մաղթանքները ղրկում է բոլորիդ եւ մաղթում է Սովետական Հա-

յաստանին միշտ յաջողութիւններ: Ձեր յաջողութիւնը բոլորիս հա-

մար է, եւ մենք հպարտ ենք Ձեր լաւը միշտ լսելով:

Սիրելի՛ բարեկամս, այս նամակին հետ ղրկում եմ երեք հատ

նկարներ եւ նամակ մը ուղղուած թերթին՝ 200 մեր այս շրջանի

հայութեան մասին գրուած: Բարեկամներուս խնդրանքն է, որ

թերթում տպել տաք այս նկարները: Պարծանք մըն է տեսնել մեր

յիշատակները եւ մեր այս փոքր գաղութի[ն] պատմութիւնը Մայր

Հայրենիքի թերթերում, եւ վստահ եմ, որ մեր խնդրանքը կը

կատարուի Ձեր միջոցով: Եւ նոյնպէս կը ղրկեմ ուրիշ գրուածք մը`

գրուած «Արարատ»խմբի յաջողութեան համար՝ 201 թերթին [մէջ]

տպել տալու, եւ խնդրում եմ, եթէ յարմար էք տեսնում, տպել տաք

գրուածներս:

Մեծապէս շնորհակալ կ’ըլլամ Ձեր այս օգնութեան համար:

Եւ կը խնդրեմ տպել տալէն յետոյ թերթերէն մի քանի օրինակ

աւելի ղրկէք այս շրջանին՝ բարեկամներուս տալու համար:

Յարգանքներով`

Պարգեւ Հ. Մանուկեան

Հադիթա202, Ք-3 (K-3), Իրաք

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 35, բնագիր, ձեռագիր:

N 133

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՊԱՐԳԵՎ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀԱԴԻԹԱՅԻ

32 ՏՈՒՆ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՑԱՂԻ ԵՎ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

2 ապրիլի 1974թ.

Հադիթա

310

Նուէր Հայրենիքիս՝ Ք-3 (K-3) անապատէն – Իրաք

Բարեկամներուս խնդրանքով Ձեզ ղրկում եմ մեր այս անա-

պատի՝ Ք-3-ի (K-3) հայ ժողովուրդի նկարներէն մի երեք հատ, որ

առնուած են 1974-ի մարտ ամսոյ 8-ին՝ գարնան առթիւ դաշտա-

պտոյտի ընթացքին:

Ես ուզում եմ ծանօթացնել այս հեռաւոր անապատում ապրող 32

տուն հայութիւնը ձեր սիրելի թերթով՝ բոլոր հայ բարեկամներին

ամէն տեղ, ուր որ ապրում են:

Մենք գրեթէ բոլորս վանեցիներ ենք: Մեր հայրերը գաղթել են

առաջին պատերազմին` թողնելով իրենց արդար իրաւունքը, հայ-

րենիքը գերի: Մեզմէ շատերը ծնուել են այս երկրում եւ Իրաքի

հպատակ ենք:

Մեր այս աշխատավայրը Ք-3 (K-3) Իրաքի Նաֆթային Ընկերու-

թեան կը պատկանի: Մեզ հետ ապրում են արաբներ եւ ուրիշներ:

Մենք Սիրիայի սահմանի մօտն ենք, Եփրատ գետը մեր մօտէն

կ’անցնի: Մենք ապրում ենք այս անապատում մեր ընտանիքներով

միասին, մեզ տրուած են ամէն յարմարութիւններ, ունինք կլուբներ,

հիւանդանոցներ, սինեմաներ,203 պետական դպրոցներ: Մեր երեխա-

ները սովորում են արաբերէն եւ անգլերէն լեզուներ: Մենք շատ

շնորհակալ ենք մեր սիրելի Իրաքի կառավարութիւնէն մեզ շատ լաւ

նայելու համար՝ առանց որեւէ խտրութեան: Արաբները եղել են

հայերուն բարեկամ, միշտ նրանց բարիքը մենք չենք մոռնար: Մենք

ունինք բանուորական միութիւն: Մայրաքաղաքը` Պաղտատը

մեզմէ 4 ժամ հեռու է օթօյով եւ ճամբաները հիանալի ասֆալթով

շինուած[են]: Մեր զաւակները բարձր ուսում առնելու համար կ’եր-

թան քաղաքներ սովորելու: Մեզ համար շատ ցաւալի է ու շատ ենք

մտածում, որ չունինք հայկական դպրոց եւ դժուար է կարգադրել մի

տեղ դաս տալու համար մեր զաւակներուն մեր մայրենի լեզուն: Մեր

ջանքերով՝ մեր երեխաները սովորում են մեր տներում մեր հայերէն

լեզուն: Մենք քանի մը տարի եղաւ ստանում ենք Սփիւռքահայու-

311

թեան հետ մշակութային կապի կոմիտէի միջոցով շատ օգնութիւն-

ներ՝մանկական դասագրքեր, թերթեր, ամսագրեր: Այս օգնութիւնը

շատ գնահատելի է բոլորիս մօտ, եւ մեր երեխաները, շնորհիւ այս

մեծ օգնութեան, շատ են օգտուել իրենց մայրենի լեզուն սովորելու

[համար]: Մենք բոլորովս շնորհակալութիւն կը յայտնենք այս կա-

րեւոր եւ օգտակար գործի համար, որ օգնում է մեզ մեր Մայր Հայրե-

նիքը:

Սիրելի բարեկամներ, հայ ժողովուրդը բարի հպատակ եղած է

ամէն տեղ, եղած է ստեղծող ժողովուրդ, ուր որ ապրում է՝ իր

հայկական աւանդութիւնները չէ մոռացած: Մենք՝ այս քանի մը

տուն հայութիւնը տարին մի 2-3 անգամ կ’ունենանք հայկական

խնջոյքներ, կազմեցինք նուագախումբ «Մասիս» անունով: Մօտա-

ւորապէս երկու տարի եղաւ: Գարնան առթիւ կ’ունենանք դաշտապ-

տոյտներ: Այսօր, այս առթիւ եւ ընկերներուս խնդրանքով,Ձեզ

ղրկեցի այս հեռաւոր սփիւռքէն այս քանի մը տան յիշատակները`

նկարուած անապատում իրենց զաւակներով` վստահ թողնելով

բոլոր հայ բարեկամներուս, որ հայը ուր որ ապրի՝ չի մոռնար իր

Մայր Հայրենիքը, իր աւանդութիւնները: Նա իր երգերով կը գովէ իր

հայրենիքը, իր հերոսները, իր պատմութիւնը:

Հայը եղած է համբերող եւ համբերութեամբ սպասում ենք

բոլորովս մինչեւ օր մը բոլորովս հաւաքուենք Մայր Հայրենիքում:

Պարգեւ Յովսէփ Մանուկեան

Հադիթա, Ք-3 (K-3),Իրաք

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 36 եւ շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

N 134

ԲԱՂԴԱԴԻ ՀԱՅ ԵՐԿՍԵՌ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱՑ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐ-

ՉՈՒԹՅԱՆ ԱՏԵՆԱՊԵՏ ԼԻՊԱՐԻՏ ԱԶԱՏՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓ-

ՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝

312

ԻՐԵՆՑ ԾԱՎԱԼԱԾ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՄԻՈՒԹՅԱՆ 50-

ԱՄՅԱԿԻ ՀՈՒՇԱՄԱՏՅԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ՀՈԴՎԱԾ ԱՌԱՔԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

1 հունիսի 1974թ.

Բաղդադ

Յարգելի պ[ա]ր[ո]ն տնօրէն,

Ներփակ կը ղրկենք Պաղտատի Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց

Միութեան 50-ամեակի առթիւ հրատարակուելիք յուշամատեանի[ն]

առնչութեամբ վարչութեան հրատարակած կոչը:

Այս առթիւ կուգանք խնդրելու ձենէ, որ յիշեալ յուշամատեանին

մէջ զետեղելու համար յօդուած մը գրէիք:

Գեղեցիկ կ’ըլլար [եթէ]յուշամատեանին մէջ երեւէր Մայր Հայրե-

նիքի[ն] խօսքը` ուղղուած իր հեռաւոր զաւակներուն: Վստահ ենք,

որոշ ըսելիք մը կ’ունենաք 50 տարիներու երկայնքին գործող այս

մշակութային հաստատութեան գործին եւ առաքելութեան մասին

ըսելու:

Այս առթիւ Ձեր ուշադրութիւնը կը հրաւիրենք «Սովետական

Հայաստան» ամսագրի 1969 թուի թիւ 7, էջ 35-ի[ն] մէջ լոյս տեսած

յօդուածին [վրայ] մեր Միութեան մասին, որը գեղեցիկ կերպով

պատկերը կու տայ մեր Միութեան գործունէութեան:

Կանխայայտ շնորհակալութեամբ,

Ջերմագին բարեւներով,

Մնամք յարգանօք,

Ի դիմաց Պաղտատի Հայ Ե[րկսռ] Ե[րիտասարդաց] Միութեան

50-ամեակի Յանձն[ախումբին՝]

Ատենադպիր` Պարոյր Յակոբեան

Ատենապետ` Լիպարիտ Ազատեան

313

Յ. Գ. Հաճեցէ՛ք յօդուածը մեզի հասցնել 1974-ի հոկտեմբերէն

առաջ:

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 71, բնագիր, մեքենագիր:

N 135

ՔԵՐՔՈՒՔԻ ՀԱՅՈՑ ԹԱՂԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓ-

ՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝

ՀԱՅՐԵՆԻՔՈՒՄ ԴԱՍԱՎԱՆԴՎՈՂ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻՑ ԵՐԿՈՒԱԿԱՆ

ՕՐԻՆԱԿ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

15 մարտի 1975թ.

Քերքուք

Մեծայարգ տիարք,

Այս գրութեամբ կը փափաքինք տեղեակ պահել Ձեզ կարգ մը

յառաջդիմական քայլերու[ն] մեր բարեխնամ կառավարութեան,

հանդէպ բոլոր տեղական դպրոցներուն, այն է, տալ ձրի դաստիա-

րակութիւն, գրքեր եւ պիտոյքներ բոլոր աշակերտութեան անխտիր:

Իսկ ինչ որ կը պատկանի հայկական դասաւանդութեան գր-

քերուն, դեռ որոշ եզրակացութեան մը չենք եկած կրթական

նախարարութեան հետ, թէ որպիսի հայերէն գրքեր պիտի դա-

սաւանդուի[ն]: Արդ, լաւագոյն միջոցը համարեցինք դիմել Ձեզ, Ձեր

բարեացակամ խորհուրդին, խնդրելով երկուական հատոր գրքերէն,

որոնք կը դասաւանդուին Ձեզ մօտ, ուղարկէք մեզ ուսումնասիրելու

պարունակութիւնը:

Առ ի գիտութիւն կը յայտնենք Ձեզ, որ մեր նոր փոստարկղի թիւն

է 42 վերատպուած հասցէով, ուստի կը խնդրենք, որ այսուհետեւ

բոլոր մեզ ուղարկած գրքերն, թերթերն եւ այլ գրութիւններն կրէն

նոր հասցէն:

314

Ընդունեցէ՛ք մեր ջերմագին յարգանքները:

Թաղական Խորհուրդ Քերքուքի Հայոց

Ատենադպիր` Գառնիկ Խաչատուրեան

Ատենապետ` Սերոբ Ս.Սարգիսեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 19, բնագիր, մեքենագիր:

N 136

ՍԱՐԳԻՍ-ԿԱՐԱՊԵՏ ԶՅՈՒԼԵՄՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ԱՌԱՔՎԱԾ

ԱՅԲԲԵՆԱՐԱՆՆԵՐՆ ՈՒ ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ

ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ՝ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ ՆՈՐ ԽՄԲԱ-

ՔԱՆԱԿ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

4 մայիսի 1975թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ տիար,

Անհուն շնորհակալութեամբ ու գոհունակութեամբ ստացած եմ

9 հատ ծրարներով առաքուած Այբբենարան Բ դասագիրքերը (գո-

հարներ)՝ տեղւոյս գիշերային դասընթացքի մայրենի լեզուի

ուսուցման համար:

Ուրախ եմ յայտնելու, որ դասընթացքը կը շարունակուի բոլո-

րելով վեցերորդ տարին, որ մինչեւ ցարդ ունեցած ենք (159) աշա-

կերտներ, որոնց մեծ մասը ստանալով բաւարար «գրել-կարդալու»

գիտակցութիւնը, հեռացած են ինքնագոհութեամբ՝ յառաջդիմելու

ուղիով:

Իմ յառաջացած տարիքիս` կորովի եմ շարունակելու սոյն նուի-

րական գործը, որպէսզի մեր ոսկեղենիկ մայրենին վառ մնայ հայ

315

սերունդի ապրող բոլոր խաւերու սիրտերուն մէջ: Մեր գաղութի

հայութեան բազմաթիւ ընտանիքներու զաւակները (ունեւոր դասա-

կարգի) զրկուած են մայրենիի դաստիարակութենէն, բայց ես ան-

ձամբ տուած եմ Այբբենարանները այսպիսիներուն, որ գէթ իրենց

մայրերու[ն] օժանդակութեամբ սորվին ու ճանչնան ոսկի տառերը:

Սիրելինե՛ր, իմ կատարած այս մշակութային գործը շատ

աննշան է բաղդատմամբ մեր նախնիներուն եւ մասնաւորա-

բարՄայր Հայրենիքին: Արդ, կը կարօտիմ հետեւեալ գոհարներուն,

որոնց առաքումը նոր լոյս պիտի սփռէ մեր ապագայ գործու-

նէութեան յարատեւման[վրայ]:

Այբբենարան Ա. գիրք 50 օրինակ

Մայրենի լեզու Ա. գիրք 25 օրինակ

Մայրենի լեզու Բ. գիրք 25 օրինակ

Մայրենի լեզու Գ. գիրք 15 օրինակ

Հայ գրականութիւն Ը. տարի 5 օրինակ

Մշակութային [Կապի]Կոմիտէի տասը տարուայ, անցեալի

մեծածաւալ գործունէութեանց եւ հարազատ ծառայութեանց համար

մեծապէս գնահատանքի արժանի էք: Սրտանց կը շնորհաւորեմ եւ

կը մաղթեմ երկրորդ տասնամեայ շրջանի բոլորումը՝ ամուր պա-

հելով Սփիւռք-Հայրենիք մշակութային սրբազան կապերը: Մասնա-

ւոր շնորհակալութիւններս ընդունեցէք իմ հասցէին առաքուած

«Սովետ[ական] Հայաստան»,«Լրաբեր» եւ «Հայրենիքի ձայն» հրա-

տարակութիւններուն նկատմամբ: Որքա՜ն պարտական եմ ձեզի եւ

Մայր Հողին:

Մնամ յարգանքներով`

ՍարգիսԿարապետ[ի] Զիւլէմեան

33-9-1 Ourfaly-Baghdad, Iraq

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 51-52, բնագիր, ձեռագիր:

316

N 137

ԻՐԱՔԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ

ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ

ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ ՌՈՄԵՆ ԿՈԶՄՈՅԱՆԻՆ՝ ՆՐԱ ՈՒՂԱՐԿԱԾ

ՆԱՄԱԿԸ ԵՎ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ ԽՄԲԱՔԱՆԱԿԸ ՍՏԱՆԱԼՈՒ

ՀԱՄԱՐ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ

5 հունիսի 1975թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ տիար,

Շնորհակալութեամբ ստացած ենք Ձեր թիւ 424 եւ 11 ապրիլ 1975

թուակիր նամակը: Քանի մը օր առաջ ստացանք նաեւ Ձեր ղրկած

հետեւեալ գիրքերը.

100 օրինակ Մայրենի լեզու,

30 օրինակ Պատմութիւն հայ գրականութեան:

Այսու կու գանք մեր շնորհակալութիւնները յայտնելու Ձեր ցոյց

տուած հոգատարութեան համար:

Յարգանօք`

Դիւան Ազգային Կեդրոնական Վարչութեան

Ատենադպիր` տոքթ[որ] Հասրաթ Միքայէլեան

Նախագահ` Արամ Սէթեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 61, բնագիր, մեքենագիր:

N 138

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ

ՌՈՄԵՆ ԿՈԶՄՈՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՊԱՐԳԵՎ

317

ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԻՆ՝ «ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ» ԹԵՐԹՈՒՄ ՏՊԱԳՐՎԱԾ

ՆՐԱ ՀՈԴՎԱԾԻ ԵՎ ՆՐԱ ՈՐԴՈՒ՝ ԵՐԵՎԱՆՈՒՄ

ՈՒՍԱՆԵԼՈՒՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

1975թ.

Երեւան

Հարգելի բարեկամ,

Ստացել ենք Ձեր 7 հունիսի 1975 թվակիր նամակը: Ուրախալի է,

որ «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթում տպագրված Ձեր հոդվածը

Ձեզ մեծ ուրախութիւն է պատճառել:

Ձեր խնդրած գրքերը հնարավորության սահմաններում կաշխա-

տենք առաքել: Ինչ վերաբերում է դասագրքերը չստանալուն, ապա

դա կապված է տեղի փոստի հետ, ուր եւ ճիշտ կլիներ դիմել:

Հարգելի Պարգեւ Մանուկյան, Ձեր որդին ընդունվել է Երեւանի

պոլիտեխնիկական ինստիտուտ, վիզայի համար պետք է դիմել

Սովետական դեսպանատուն:

Ցանկանում ենք Ձեզ քաջառողջութիւն եւ հաջողություններ:

Հարգանքներով`

Բաժնի վարիչ` Ռ. Կոզմոյան204

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 20, պատճեն, մեքենագիր:

N 139

ՍԱՐԳԻՍ-ԿԱՐԱՊԵՏ ԶՅՈՒԼԵՄՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀ

ՎԱՐԴԳԵՍ ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆԻՆ՝ ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒ-

ԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ ԵՎ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ

ՆՇՎԱԾ ԽՄԲԱՔԱՆԱԿԸ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

318

31 հունվարի 1976թ.

Բաղդադ

Սիրելինե՛ր,

Սրտագին գոհունակութեամբ եւ շնորհակալութեամբ ստացած

եմ բոլոր գիրքերը (գրական գոհար պաշարներ), որոնք մեր

մշակութային ուղիի լուսարձակներ են, հոս` օտարութեան մէջ...

հեռու Մայր Հայրենիքէն: Ձեր այս մշակութային օժանդակութիւնը

որքա՜ն գնահատելի է, ինչպէս որպէս աւիւն, [որ] կը շնորհէք մեզի՝

վառ պահելու մեր հայրենասիրական զգացումները հանդէպ մեր

ազգի գոյատեւման նուիրական գործի նկատմամբ: Որքան որ ողջ

ենք, պիտի պահենք մեր լարուած ոգին՝ որպէս պարտականութիւն

հայ լեզուի դաստիարակութիւնը խթանելու մեր կարելիութեան

սահմանին մէջ:

Տեղւոյս Ազգային վարժարանը այս երկրորդ տարին է, որ կը

հոգատարուի մեր բարեխնամ կառավարութեան կողմէ եւ մայրենին

աւանդելու համար մեծ աշխատանքներ կը կատարուին: Այս մասին

ընկեր Սամուէլ Անթոսեանին205 յայտնած եմ, որպէսզի Ձեզի տեղե-

կացնէ մեր կացութեան մասին, նաեւ պ[ա]ր[ոն] Գէորգ Մարաշ-

լեանին ալ գրած եմ, որ լուսաբանէ Ձեզ նոյն նիւթի[ն] շուրջ: Ներ-

կայիս եւ յառաջիկային կը կարօտինք (25) օրինակ Այբբենարան

Ա.էն, իսկ Մայրենի լեզուԱ. տարիէն՝ 30 օրինակ: Շատ ուրախ եմ

հաղորդելու, որ Մայրենի լեզուԱ. տարի գիրքը չափազանց սիրալիր

ընդունելութիւն գտաւ բոլոր ծնողաց կողմէ, մասնաւորաբար

գաւառները պաշտօնավարող հայ ընտանիքներէն, որոնց զաւակ-

ները զրկուած պիտի մնային, եթէ իրենց յորդորելով տուած չըլլայի

անհրաժեշտ քանակութեամբ դասագիրքերէն՝ ինչ որ ունէի: Խիղճս

մասամբ հանգիստ կը զգամ, բեռս ինչքան ալ ծանրացած լինի:

Յիշեալ աշխատանքները եթէ նժարի վրայ դնենք Ձեր ծովածաւալ

գործունէութեանց դէմ, մերինը շատ թեթեւ կը կշռէ: Ապրի՛ք, շա՛տ

319

ապրիք, որպէս լաւագոյն կազմակերպութիւն, Մայր Հայրենիքի

բարգաւաճման եւ սփիւռքահայութեան մշակութային յառաջդիմու-

թեան համար:

Կը մաղթեմ ձեր բոլորին Նոր տարւոյ շեմին լաւագոյն յաջո-

ղութիւններ, շնորհաւորելովԿոմիտէիդ 11-րդ տարեդարձը, որու

ուղին թող լինի միշտ շողշողուն՝ համայն հայութեան գոյութեան

սատարիչը եւ զօրավիգը ըլլալով:

Կեցցէ՜ Խորհրդային Մայր Հայաստանը իր քաջարի ղեկավար-

ներով ու գիտութեան կաճառով:

Խորին յարգանքներով,

Մնամ Ձեր հարազատ օժանդակութեանց երախտապարտ՝

Ս.Կ. Զիւլէմեան

Յ.Գ. Լիայոյս եմ, որ ընկեր Սամուէլ Անթոսեանը հանդիպած

լինի, որը ասկէ մօտաւորապէս երկու ամիս առաջ 26 գիտնա-

կաններու խումբի ղեկավարն էր, որոնք տասը օրուայ պայմանաւ

ծրագրուած էին երեք երկիրներ այցելելու, իսկ գրաբերս` պ[ա]ր[ոն]

Գէորգ Մարաշլեանը ծանօթ է Ձեզի որպէս հայագիտական համալ-

սարանի ուսանող:

Նոյն

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 56-57, բնագիր, ձեռագիր:

N 140

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԱՍՈՂԻԿ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՂԱԶԱՐ-

ՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒ-

ԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ)

ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ ՌՈՄԵՆ ԿՈԶՄՈՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԵՆ

«ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՁԱՅՆ» ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹԻՆ ԵՎ «ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ

320

ՀԱՅԱՍՏԱՆ» ԱՄՍԱԳՐԻՆ ԲԱԺԱՆՈՐԴԱԳՐԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ

ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ

22 ապրիլի 1976թ.

Բաղդադ

Ազնիւ տիար Ռ. Կոզմոյեան,

Ստացայ շնորհակալութեամբ Մշակութային Կապի Կոմիտէի

նամակը, որով բաժանորդագրած էք 5 օրինակ «Հայրենիքի Ձայն»

շաբաթաթերթի եւ 5 օրինակ ալ «Սովետական Հայաստան» ամսա-

գրի:

Մենք խորապէս զգացուած ենք Մշակութային Կապի Կոմիտէի

իշխանական ու ազնիւ ժեստէն եւ երախտապարտ կը զգանք

Սփիւռքի Հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէին եւ հայրենի կառա-

վարութեան հանդէպ, որ իր քաղցր հոգածութեամբ եւ բարի կամե-

ցողութեամբ զեղուն հայրենասիրական մեծ գործ կը կատարէ

սփիւռքահայութեան համար, վառ պահելով մեր մէջ ազգասի-

րութիւնը, պայքարելով օտարացման դէմ, ազգային մշակութային

հրատարակութիւններով կը զինէ զմեզ բոլորս օտար այս ափերուն

վրայ, որ մենք անոնցմով սնանելով պահենք մեր դժխեմ գոյութիւնը,

լիցքաւորուելով հայրենի մշակոյթով ու գրականութեամբ: Փա՜ռք

Հայրենիքին եւ անոր անխոնջ մշակներուն միտքի եւ հոգիի, որոնք

տքնաջան կ’աշխատին գիշեր-ցերեկ՝ բարձրացնելու Հայրենիքի

անունն ու վարկը ի փառս ներկայ եւ գալիք սերունդներուն: Բի՜ւր

օրհնութիւն եւ շնորհակալութիւն այդ բոլորին, բոլորին համար:

Անկեղծ զգացումներով կը սեղմեմ բոլորիդ ձեռքերը եւ կը

մաղթեմ առաւել յաջողութիւն Ձեր գործերու[ն] մէջ:

Աղօթարար`

Տէր Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարեան206

Առաջնորդ հայոց Իրաքի

321

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 77, բնագիր, մեքենագիր:

N 141

ԻՐԱՔԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ

ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ

ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉՌՈՄԵՆ ԿՈԶՄՈՅԱՆԻՆ՝ ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ԹԵՐ-

ԹԵՐԻ ԲԱԺԱՆՈՐԴԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՆԵԼՈՒ ԵՎ ԳՐ-

ՔԵՐ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ՝ ԱՐԱ-

ԲԵՐԵՆ–ՀԱՅԵՐԵՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱԿԱՆ ԲԱՌԱՐԱՆԻ ԵՐԿՈՒ

ՕՐԻՆԱԿ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

14 մայիսի 1976թ.

Բաղդադ

Յարգելի պ[ա]ր[ո]ն Կոզմոյեան,

1. Շնորհակալութեամբ ստացանք Ձեր թիւ 326 եւ 13 ապրիլ 1976

թուակիր նամակը եւ տեղեկացանք, որ դարձեալ բարեհաճած էք

նորոգելու առաջնորդարանիս ղրկուած զանազան թերթերու բաժա-

նորդագրութիւնները:

Այսու կու գանք յայտնելու[, որ] Ձեր ցանկին վրայ յիշուած

հրատարակութիւնները կանոնաւոր կերպով կը ստանանք:

2. Ստացանք նաեւ վերջերս ղրկուած գեղարուեստական, ման-

կական եւ այլ հրատարակութիւններն ալ:

3. Գալով տեղւոյս երկրորդական վարժարանի[ն] ղրկուած

հրատարակութիւններուն, յիշեալ վարժարանը սեպտեմբեր 1974-էն

ասդին պետականացուած է երկրիս բարեխնամ կառավարութեան

կողմէ, ուստի այլեւս մեր տնօրէնութեան տակ չէ: Ի լրոյ կը տեղե-

կանանք, որ Ձեր ղրկածները կանոնաւոր կերպով կը ստացուին:

322

4. Առաջնորդարանս կարիքը ունի արաբերէն-հայերէն

հետեւեալ բառարանին. արդեօք կարելի՞ է երկու օրինակ հայթայ-

թել.

Հայկական ՍՍՀ Գիտութիւնների Ակադեմիա, Արեւելագիտու-

թեան սեկտոր,

Արաբերէն–հայերէն բառարան, կազմողներ` Ս. Ս. Չուլջեան,

Հ.Ս.Սարգիսեան

Վերջացնելով` անգամ մը եւս շնորհակալութիւն կը յայտնենք

Ձեր ղրկածներուն եւ ցոյց տուած մասնաւոր ուշադրութեան համար:

Կը մնանք յարգանօք,

Ի դիմաց Ազգային Կեդրոնական Վարչութեան`

Ատենադպիր` տոք[թոր] Հասրաթ Միքայէլեան

Նախագահ` Արամ Սէթեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 64, բնագիր, մեքենագիր:

N 142

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԲԺԻՇԿ ՄՈՎՍԵՍ ՏԵՐ-ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓ-

ՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ

ՌՈՄԵՆ ԿՈԶՄՈՅԱՆԻՆ՝ ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆ-

ՆԵՐՆ ՍՏԱՆԱԼՈՒ, ԲԱՂԴԱԴՈՒՄ Հ. Բ. Ը. Մ.Ի ՆՈՐ ԿԵՆՏՐՈՆՈՒՄ

ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԽՄԲԱԿՆԵՐ ՀԻՄՆԵԼՈՒ, ՄՈՒՍՈՒԼԱԲՆԱԿ ՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ԻՐ ՁԵՌՆԱՐԿԻ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ

ՄԱՍԻՆ

31 մայիսի 1976թ.

Բաղդադ

323

Սիրելի՛ բարեկամ,

Շնորհակալութեամբ ստացած եմ Ձեր թիւ 287 եւ 5-4-76 թուակիր

նամակը: Կը ներէք պատասխանիս ուշացման[համար՝] թէ՛ անձնա-

կան եւ տղուս ամուսնութեան եւ թէ՛ ծերանոցին եւ այլ գործերով

զբաղած ըլլալուս պատճառաւ:

Շնորհակալութեամբ կը ստանամ նաեւ «Հայրենիքի Ձայն»ը եւ

«Առողջապահութիւն» պարբերականը եկեղեցւոյ հասցէին միջոցաւ,

հակառակ որ իմ հասցէ[ն] տուած էի պատկան պաշտօնեային եւ

վերջերս ստացայ մեծ ուրախութեամբ «Հայ լեզուի դարձուածական

բառարան»ը եւ հայկական կարպետի երկու հոյակապ գործերը

վերը նշուած իմ անձնական հասցէով, զոր կը խնդրեմ գործածել յետ

այսու:

Գալով Ի. Հ. Բ. Ը. Մ.ի նոր ձեռնարկներու մասին, ապա պէտք է

ուրախութեամբ եւ ցաւով յայտնել, որ ութը ամս1 ի վեր նոր շէնքի մը

կառուցման աշխատանքներով զբաղած ենք, ինչ որ ուրախալի է,

միեւնոյն ժամանակ ցաւալի է, որ այդ ժամանակաշրջանին գրեթէ

ամբողջութեամբ դադրած են մեր մշակութային աշխատանքները:

Կը յուսանք մօտ օրերս բացում մը կատարել, եւ շատ ուրախ պիտի

ըլլայինք եթէ այդ առթիւ յարմար ոյժերով մասնակցէիք կամ

օժանդակէիք բացման հանդէսը ճոխացնելու: Այս խնդիրներուն

շուրջ լայն առիթ պիտի ունենաք խորհրդակցելու պ[արոն] Երջանիկ

Թաճիրեանի հետ, որը ընդառաջելով Ձեր հրաւէրին, կը պատրաս-

տուի այցելել Ձեզ[ի] մօտերս:

Ինչ կը պատահի մեր «խոհերի» մասին, պէտք է ըսել՝ Երեւանի

Կեդրոնական Պիոներական պալատը այցելելէս յետոյ, շարունակ

արծածած եմ նման հիմնարկութիւն մը ունենալու շատ կենսական

անհրաժեշտութիւնը, հաստատութիւն մը, որուն մասին շատ աղօտ

գաղափար մը միայն կրնան կազմել անոնք, որ զայն իր

գործունէութեան ընթացքին տեսնելու առիթը ունեցած չեն: Մեր նոր

շէնքին մէջ կարող ենք որոշ բաժանմունքներ ունենալ, սակայն

դժբաղդութիւնը զանոնք հայեցիօրէն վարելու անձերու բացակայու-

324

թեան մէջ կը կայանայ, բան մը, որ շատ դժուարութիւններ հարթելէ

ետք միայն կարելի է ապահովել:

Վերը յիշած էի ծերանոցը: Չեմ գիտէր որքան կը հետաքրքրուիք

նման հարցով: Կը յուսամ տարին չլրացած գրքոյկ մը պատրաստել

անոր հիմնարկութեան ու գործունէութեան մասին, որմէ օրինակներ

կը ղրկեմ Ձեզի:

Խոհերուս մաս կը կազմէ «Թրքահայաստանի կորուստը եւ

արտասահմանի հայոց ապագան» գործս, տպուած Պէյրութ, 1967-

ին, որմէ երկու օրինակ ղրկուած է Ձեզի, եւ ուր շեշտած եմ կարգ մը

յայտնի, բայց անտեսուած իրականութիւններ մեր վերջին հարիւր

տարուայ կեանքէն: Թէեւ նման հարց մը բնականօրէն կը հետա-

քրքրէ համայն հայութիւնը, սակայն ան անտեսուած է սփիւռքահայ

մամուլի որոշ կողմէ մը, ինչ որ հասկնալի է, բայց ինչ որ հասկա-

նալի չէ՝ անոր բացարձակ անտեսումն է, «Զարթօնք»էն207 զատ թէ՛

սփիւռքի եւ թէ՛Հայրենիքի մամուլէն: Հոն շեշտուած են սփիւռքա-

հայութեան համար կարեւորագոյն երկու փաստերը` Հայաստանն

ու Էջմիածինը: Այս գործը, որ երեք տարի խլեց ինձմէ, պատմաբան

մը չըլլալուս համար` ստիպեց զիս որպէս բժիշկ հարցին մօտենալ

մեր ազգային դժբաղդութեանց պատճառները առարկայօրէն

ուսումնասիրելու եւ տրամաբանօրէն անոնց դարմանները որո-

նելու: Ես տասը տարի առաջ ըսած եմ, որ սփիւռքահայութեան թէ՛

ամենափառաւոր եւ թէ՛ ամենացաւալի երեւոյթը Լիբանանն է, հա-

կասութիւններով լի Լիբանանը, եւ կանխատեսած եմ լիբանանահա-

յութեան արտաքին փայլին ունայնութիւնը ու Էջմիածնայ շուրջ

փարելու անհրաժեշտութիւնը, ցոյց տալով մեր Եկեղեցւոյ նախա-

խնամական դերը մեր ազգապահպանման[մէջ], մանաւանդ անոր

ներկայ բարգաւաճումը Հայրենիքին մէջ եւ անոր կենսական տեղը

սփիւռքահայ կեանքէն ներս: Միեւնոյն ժամանակ շեշտած եմ, թէ

Հայաստանի գոյութիւնը ինքնին միայն, առանց ուրիշ որեւէ փաստի,

արդէն մեծագոյն պահապանն է հայ լեզուին եւ էներգիայի միակ

աղբիւրը ու փարոսը սփիւռքահայութեան համար: Շատ ուրախ

325

պիտի ըլլայի, եթէ այդ գործին մասին անգամ մը հետաքրքրուէիք, ոչ

թէ անձնական ակնկալիքներով, այլ այն յոյսով, որ գուցէ օգտակար

ըլլայ մեր գոյութեան երկու սիւները անգամ մըն ալ շեշտելու:

Ասկէ զատ ձեռքիս տակ է Մեծ Եղեռնէն ճողոպրած եւ Մուսուլ

ժամանակ քանի մը հազար հայերու ապրումներէ դրուագներ 1914-

18, որ մեքենագրուած է արդէն եւ միայն վերջին հպումներու կը

կարօտի, եթէ հարկ եղած ժամանակը կարելի ըլլայ գտնել:

Բաւական երկարեցի եւ Ձեր սուղ ժամանակը վատնեցի, որու

համար ներողամիտ գտնուեցէք եւ ընդունեցէ՛ք յաջողութեան

լաւագոյն մաղթանքներուս հետ խորին յարգանքներս:

Տոքթ[որ] Մովսէս Տէր Յակոբեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 81-82, բնագիր, մեքենագիր:

N 143

ԻՐԱՔԻ Հ. Բ. Ը. ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԱՐԴԳԵՍ ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆԻՆ՝ ԵՐԿՈՒ ԵՐԵԽԱ ՀԱՅ-

ՐԵՆԻՔՈՒՄ ՀԱՆԳՍՏԱՆԱԼՈՒ ՀՐԱՎԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ՇՆՈՐՀԱ-

ԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ

15 հունիսի 1976թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ Վ. Համազասպեան,

Հրճուանքով ու շնորհակալութեամբ ստացած ենք Ձեր 546

համար եւ 1.6.1976 թուակիր նամակը, որով Միութեանս մօտ կանգ-

նած ընտանիքներէն երկու երեխայ մէկ ամիսով կը հրաւիրէք

Հայաստան՝ հանգստանալու:

Վարչութիւնս Ձեր հրաւէրը սիրով կ’ընդունի եւ, ըստ հրահան-

գին, ժամանակին պիտի տեղեկացնէ երեխաներուն ժամանման

326

մասին:

Վստահ ենք, որ սոյն հրաւէրը պիտի նպաստէ իրաքահայու-

թեան եւ Մայր Հայրենիքի միջեւ կապերու առաւել ամրապնդման:

Դարձեալ Ձեզ[ի] յայտնելով մեր շնորհակալութիւնները, կը

մաղթենք Կոմիտէիդ յաջողութիւն՝ վսեմ իր առաքելութեան մէջ:

Խորին յարգանքներով,

Ի դիմաց Ի. Հ. Բ. Ը. Միութեան Վարչութեան՝

Ատենադպիր` Յակոբ Տ. Գնաճեան

Ատենապետ` Երջանիկ Թաճիրեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 24, բնագիր, մեքենագիր:

N 144

ԻՐԱՔԻ Հ. Բ. Ը. ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻ-

ՏԵԻՆ՝ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԳՐԱԴԱՐԱՆԸ ՀԱՐՍՏԱՑՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՀԱՅ-

ՐԵՆԱԿԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՏՊԱԳՐԱԾ ԳՐՔԵՐ

ԱՌԱՔԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

15 հունիսի 1976թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ հայրենակիցներ,

Շնորհակալութեամբ ստացած ենք Ձեր համար 327 թուակիրը:

Միութեանս գրադարանին համար յատկացուած թերթերն ու

ամսագիրները լաւն են, սակայն մեր ջերմ փափաքն է, որ անոնց

հետ մեր գրադարանը հարստանայ «Հայաստան» եւ այլ հրատա-

րակչութիւններու գործերով, որովհետեւ Միութեանս գրադարանը

իրաքահայ գաղթօճախի մէկ ձեռքի մատներուն վրայ համրուող

327

գրադարաններէն մին է, եւ այդ հանգամանքովն իսկ արժանի է

յատուկ ուշադրութեան:

Ձեր առաքած 22 անուն գիրքերը ստանալու պարագային կը

տեղեկացնենք անպայման:

Շնորհակալութիւն յայտնելով Միութեանս հանդէպ Կոմիտէիդ

ցուցաբերած ազնիւ ուշադրութեան համար, Ձեզ[ի] կը ցանկանք

կորով ու նորանոր յաջողութիւններ:

Յարգանքներով,

Ի դիմաց Ի. Հ. Բ. Ը. Միութեան Վարչութեան՝

Ատենադպիր` Յակոբ Տ. Գնաճեան

Ատենապետ` Երջանիկ Թաճիրեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 28, բնագիր, մեքենագիր:

N 145

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ ՇՆՈՐՀՈՒՆՈՒ ՆԱՄԱԿԸ «ՍՈՎԵՏԱ-

ԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ» ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆԸ՝ ԻՐ ԵՐԿՈՒ

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԱՄՍԱԳՐԻ ԷՋԵՐՈՒՄ ՏՊԱԳՐԵ-

ԼՈՒ ԵՎ ԱՄՍԱԳԻՐՆ ԻՐ ՀԱՍՑԵԻՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

17 հունիսի 1976թ.

Բաղդադ

«Սովետական Հայաստան»ի պատուարժան խմբագրութեան,

Այս երկու քերթուածները կ’ուղարկեմ խմբագրութեանդ, որ

դրուի[ն] «Սովետական Հայաստան» ամսագրի[ն] մէջ:

1975 նոյեմբերին կը գտնուէի Երեւան. դէպքերէ, երեւոյթներէ եւ

Հայաստանի հողի զօրութեանէն ներշնչուած գրեցի ներփակ քեր-

328

թուածները: Հաւատացած եմ, որ պիտի բարեհաճիք օգտագործել

զանոնք:

Դպրոցականներու մեկնումը տունէն դպրոց` պատճառ դարձան

«Դէպի տաճարը լոյսի» ներշնչման: «Հայաստանցիներ»ը գրելու

մտայղացման պատճառ եղաւ Հայաստանի բժշկական համալսա-

րանի փրոֆեսոր բժիշկ Բարսեղ Բարսեղեանը` իր գաղափարական

կորովամտութեան եւ անբասիր հայրենասիրութեան արտայայտու-

թիւններով:

Ու կը խնդրեմ, որ բարեհաճիք ամսագիր[ը] առաքել մեր հաս-

ցէին, եթէ կարելի է:

Խմբագրական անձնակազմին կորովամտութիւն եւ առողջու-

թիւն ցանկանալով հանդերձ, հաճեցէ՛ք ընդունիլ մեր կանխայայտ

շնորհակալութիւնները անխառն համբոյրներով:

Շնորհունի208

Յ.Գ. Մեր հասցէն.

Garegin Grigorian

House N 118 4/4 Gailani

Baghdad, Iraq

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 66, բնագիր, ձեռագիր:

N 146

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՊԱՐԳԵՎ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱ-

ՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿ-

ՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ ՌՈՄԵՆ ԿՈԶ-

ՄՈՅԱՆԻՆ՝ ԱՌԱՔՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ

ԵՎ ԻՐԱՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԱՌՕՐՅԱ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

329

28 հուլիսի 1976թ.

[Հադիթա]

Սիրելի՛ եւ հարազատ բարեկամս Ռ.Կոզմոյեան,

Ստացեր եմ Ձեր թիւ 463 թուագրեալ 13. .76-ի նամակը եւ մեծա-

պէս շնորհակալ եմ Ձեր մեծ ու բարի աշխատանքին համար, որ

կատարում էք հայրենակարօտ բարեկամներուն համար Հայրենի-

քէն դուրս, ղրկելով հայկական գրականութիւնը աշխարհի ամէն մի

անկիւն: Մեզ համար մի մեծ պարծանք է եւ հպարտ ենք Ձեր այս

բարի աշխատանքին համար: Յաջողութիւն եւ առողջութիւն Ձեզ՝

մնալու համար միշտ հաւատարիմներ Մայր Հայրենիքին:

Սիրելի՛ բարեկամ, շնորհակալ եմ իմ ղրկած բանաստեղծու-

թիւնը («Նուէր Հայրենիքիս») «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթում

փետրուար 4-ին լոյս տեսնելու համար: Ստացել եմ թերթը ու

նամակն ալ միասին: Վստահ եմ, որ ինձ միշտ օգնում էք, եւ ես այդ

չեմ կրնար մոռանալ այս տարիներու ընթացքին: Բարի էք եւ ազնիւ

բոլոր Ձեր կազմով:

Ազնի՛ւ բարեկամս, գալով թերթերի եւ ամսագրերի առաքում-

ների համար, ես շատ եմ խնդրում, որ ուշադրութիւն դարձնէք, որ

առաքումները ղրկուին ճիշդ Ձեր գրածներուն համեմատ, որով-

հետեւ շատ անկանոն տեսակով հասնում են ինձ: Օրինակ`

«Հայրենիքի ձայն» թերթը երբեմն մէկ օրինակ ստանում եմ, երբեմն 3

հատ, երբեմն 4 հատ, Ձեր ասածի նման 5 օրինակ չեմ ստանում.

Նոյնպէս՝«Սովետական Հայաստան» ամսագիրը. Դուք գրեր էք 8

օրինակ, շատ անգամ ինձ կը հասնի մէկ հատ եւ նրանից շաբաթներ

վերջ կստանամ. այս երկու անգամ եղաւ միայն 5-6 հատ: Կարգ մը

ամսագիրեր, որ Դուք գրել էք անունները, ես դեռ չեմ ստացել ահա

տարին կը լրանայ: Խնդրում եմ, որ աշխատէք այս գրականութիւն-

ները ճշտօրէն ինձ հասնելու համար: Ես ամաչում եմ ամէն նամա-

կին գրել, որ չեն հասնում ինձ: Երբեմն կը ստանամ, օրինակ, ամսա-

գիր մը՝ թիւ 2, նրանից ամիսներ վերջ կը ստանամ թիւ 5, միւս թիւե-

330

րը ո՞ւր կ’երթան` չգիտեմ: Ես այս նամակում կը գրեմ բոլորի անուն-

ները, որ ստանում եմ Ձեր կողմից: Ես «Ծիծեռնակ», «Պիոներ»,

«Պատմաբանասիրական հանդէս» ամսագիրներ չեմ ստացել:

Ուրեմն վստահ եմ, որ Դուք այս մասին կ’աշխատէք, այլեւս չեմ

գրում:

Ես վերջերս ստացայ Ձեր ղրկած գրականութիւնները՝ գրական

եւ մանկական: Վստահ եմ, որ առանց իմ պահանջին, Դուք միշտ կը

ղրկէք որեւէ նորութիւններ, որ Ձեզ մօտ լոյս կը տեսնեն` մանաւանդ

կարեւոր գրքեր եւ նորութիւններ մանուկներու համար:

Սիրելի՛ բարեկամ, իսկ հայկական ժապաւէններու համար

վստահ եմ, որ կ’ուղարկէք որեւէ անհատի միջոցով` վստահ

լինելով, որ կը հասնի ինծի: Շնորհակալ եմ շատ ու շատ:

Գալով մեր գաղթօջախի առօրեայ կեանքի եւ 1976 թուականի

ծրագրերի մասին, ուրախութեամբ կը գրեմ Ձեզ մեր կեանքից, որ

ապրում ենք այս հեռաւոր անապատում՝ հեռու, շատ հեռու Մայր

Հայրենիքից: Մեր կեանքը գրեթէ նոյնն է այս անապատում, աշխա-

տում ենք բոլորս ալ եւ գոհ ենք մեր աշխատանքից: Մեր ապրուստը

եւ յարմարութիւնները լաւ են, բոլորս ալ արհեստաւորներ ենք:

Քաղաքը` Բաղդադը մեզմէ մօտաւորապէս 280 քիլօմեթր հեռու է,

ապրում ենք ճիշտ Եփրատի ափին, գետը մեր մօտէն է վազում:

Մենք Եփրատ գետին նայելով շատ յիշատակներ կ’արթննան մեր

մէջ: Հայ ժողովուրդի գաղթականութիւնը մինչեւ այս տեղեր հասեր է

Տէ[յ]ր [էլ-]Զօրի անապատէն, արաբ ժողովուրդը գրկաբաց ընդուներ

է մեզ եւ նրանց բարիքը անմոռանալի է:

Սիրելի՛ բարեկամ, մեզ միայն մի բան շատ ցաւալի է, որ

հայկական դպրոց չունենք եւ երեխաները մէկ տեղ հաւաքել եւ դաս

տալ շատ դժուար է, մանաւանդ ամառուայ շրջանում: Պարտա-

ւորուած՝ քիչ-քիչ տուների մէջ սովորեցնում ենք մեր մայրենի

լեզուն, որ բաւարար չէ: Գիրքերը շատ են շնորհիւ Ձեր օգնութեան եւ

ես բաժանում եմ բոլորին եւ նոյնիսկ երբեմն ղրկում եմ քաղաքներ,

ուր որ պէտք կ’ունենան: Ապրուստը մեզ ստիպել է այս կեանքին

331

հետեւել: Մեր երեխաները պետական դպրոցը լրացնելէն յետոյ

կ’երթան քաղաք քոլէճները սովորելու: Բաւական զարգացած երի-

տասարդներ ունենք, 60 տարեկանին թոշակի կ’անցնենք եւ կ’եր-

թանք քաղաք՝ ապրելու, մեր տեղը ուրիշներ կը գան: Մասնաւոր

հայկական հաւաքոյթներ չունենք, տարին մի երկու անգամ պարա-

հանդէս կը սարքենք Նոր տարուայ եւ զատիկներու առթիւ: Մեր

շրջանը կ’այցելէ Քերքուք քաղաքէն տարին երկու անգամ քահա-

նան՝ զատիկներու առթիւ: Մենք միշտ կարեւոր գործերու համար

Բաղդադ կը հանդիպենք:

Սիրելի՛ բարեկամ, մենք այստեղ ունենք Բանուորական միու-

թիւն, որ մեր կարեւոր խնդիրները կը լուծէ: Մեր ներկայ կառա-

վարութիւնը շատ ազնիւ է բանուորներուն հանդէպ մանաւանդ, իսկ

հայերը եղել են միշտ հարազատ տեղացիներ այս երկրում`

չխառնուելով որեւէ չար խնդիրներու: Մենք հաւատարիմներ ենք եւ

կը մնանք միշտ:

Սիրելի՛ բարեկամս, իմ նպատակն է ապագային եւ միշտ սերտ

պահել մեր յարաբերութիւնները Մայր Հայրենիքին հետ, գոնէ

տարին մի 2 կամ 3 հոգի այցելութիւն տան Մայր Հայրենիք եւ

կարդալով Հայրենիքի պատմութիւնները՝ սովորեցնեն իրենց զա-

ւակներուն մեր պատմութիւնը անցեալի եւ ներկայի, եւ սովորեցնեն,

ամէն ջանք թափելով, մեր մայրենի լեզուն մեր երեխաներուն: Իմ

նպատակն է, [որ] մաքուր հայ մնան, կապուած մնան Մայր

Հայրենիքին եւ Հայրենիքի գրականութեան: Մենք հպարտ ենք, որ

մեր հայրենիքը միշտ առաջանում է իր շինարարութեամբ եւ

զարգանում է ամէն տեսակէտով: Մենք այս երկրում ապրում ենք

շատ լաւ եւ առանց մի տարբերութեան: Բայց զարմանում եմ

շատերու վրայ. թողնելով այս բարի եւ ազնիւ երկիրները եւ Մայր

Հայրենիքն ալ միասին, գնում են մէկը միւսի խաբեբայութեան զոհ

երթալով՝ ապրելու հեռաւոր Ամերիկայում` մոռանալով ամէն

իրականութիւն՝ իբր ազատ ապրելու համար: Այո, ես սիրում եմ իմ

պապերուս, իմ հօրս հայրենիքը՝ Հայաստան, ես եթէ պիտի գնամ,

332

պիտի երթամ այնտեղ, ուր իմ հայրենիքս է եւ ոչ թէ օտար աշխարհ,

եւ վստահ եմ` պետութիւնը արգելք չի կենար, երբ լսում է, որ դուք

հայրենիք ուզում էք գնալ հոն ապրելու համար: Վստահ եմ, որ օր մը

պիտի ընդունէք մեզ գրկաբաց Մայր Հայրենիքում մեր ընտանիքով

միասին, որ միակ նպատակս է կարգ մը բարեկամներուս հետ: Ես

Հայրենիքը տեսայ եւ դեռ ապրում եմ երազներով: Տեսայ հայ

ժողովուրդին, տեսայ մեր ս.եկեղեցիները եւ ս.վանքերը, տեսայ

Սարդարապատը, տեսայ մեր յուշարձանները, ամէն տեղ

պատմութիւն: Շատ քաղցր է Հայրենիքը եւ ես նրա կարօտով եմ

տանջւում: Ա՜խ,երանի՜ այն օրը, որ նորէն պիտի քալեմ Երեւանի

սիրուն մայթերու[ն] վրայ հայ մանուկներու վազելը տեսնելով:

Խնդրում եմ ամէն մի հայից երթալ ու տեսնել քաղցր Հայրենիքը եւ

ապա մտածել ուրիշ երկիրներ գաղթելու [մասին]:

Սիրելի՛ բարեկամ, ահա այս է գաղափարս 1976-ի ծրագիրնե-

րուս համար: Վստահ եմ, որ հասկանում էք ինձ: Իմ բոլոր աշխա-

տանքս Հայրենիքիս կապուած մնալ եւ ամուր կապել մեր գրական

կապերը իրար հետ, եւ վստահ եմ, որ առանց պահանջելու ես, Դուք

միշտ մեզ կ’օգնէք, մանաւանդ մեր մանուկներուն, Ձեր հետաքր-

քրական պատմական նիւթերով պատկերազարդ:

Ուրեմն, եթէ երկար գրեցի եւ կամ սխալ, ներէք ինձ: Ես ապրում

եմ այս մտածումներով. ես սիրում եմ նրանց, որ օգնում են մեզ

մերգրականութեամբ: Բոլորն էլ բարեկամներս են, միայն ունենան

հայրենիքի սէր եւ լինեն վստահելի եւ հաւատարիմ բարեկամներ:

Այս էր իմ պատմութիւնը համառօտ գրուած, որ հասկանալի է եւ

գրել եմ Ձեզ միշտ:

Ուրեմն կը ղրկեմ իմ շատ կարօտալի բարեւներ[ը] Ձեր բոլորին

անխտիր, մասնաւոր՝ ընկեր Բադալեանին, ընկ. Բասէնին եւ բոլոր

Ձեր կազմին: Շնորհակալ եմ Ձեզանից միշտ ու միշտ:

Կարօտներով միշտ, յաջողութիւն բոլորիդ:

Յարգանքներովս`

333

Պարգեւ Յովսէփ Մանուկեան

(K-3), Իրաք

Թերթերու եւ ամսագրերու ցանկը, որ ստանում եմ ձեզանից

«Հայրենիքի ձայն» թերթ 5 օրինակ

«Սովետական Հայաստան» ամսագիր 8 օրինակ

«Գրական թերթ» 1 օրինակ

«Հայաստանի ֆիզկուլտուրնիկ» թերթ 1 օրինակ

«Արուեստ» (ամսագիր) 1 օրինակ

«Գարուն» (ամսագիր) 1 օրինակ

«Գիտութիւն եւ տեխնիկա» (ամսագիր) 1 օրինակ

«Առողջապահութիւն» (ամսագիր) 1 օրինակ

«Լրաբեր» (ամսագիր) 1 օրինակ

«Ծիծեռնակ» (ամսագիր) 1 օրինակ

«Պիոներ» (ամսագիր) 1օրինակ դեռ չեմ ստացել

«Պատմաբանասիրական հանդէս» (ամս[ագիր]) 1 օրինակ

մինչեւ հիմա

Կը խնդրեմ ղրկել այս ցանկին համեմատ:

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 48-49-ի շրջ., բնագիր, ձեռագիր:

N 147

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԲԺԻՇԿ ՄՈՎՍԵՍ ՏԵՐ-ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓ-

ՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԱՐԴԳԵՍ ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆԻՆ՝ ՀԱՅՐԵՆԻ ԲԺՇԿԱԳԻ-

ՏՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐՋԻՆ ՁԵՌՔԲԵՐՈՒՄՆԵՐԻՆ ԾԱՆՈԹԱՆԱԼՈՒ

ՀԱՄԱՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԱՅՑԵԼԵԼՈՒ ԻՐ ՄՏԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ՝

ՀՅՈՒՐԱՆՈՑԻ ՀԱՐՑՈՒՄ ԻՐԵՆ ԱՋԱԿՑԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

334

18 օգոստոսի 1976թ.

Բաղդադ

Սիրելի՛ տիար Համազասպեան,

Վերջին տասը տարիներուն մասնաւոր հակում մը ունեցայ

շաքարախտի եւ անոր հետ կապ ունեցող էնտոքրինոլոգիայի եւ

ծերաբանութեան հարցերով: Այդ նպատակով թէ՛ Ամերիկայի Միա-

ցեալ Նահանգներու եւ թէ՛ Անգլիոյ քանի մը համալսարաններու եւ

շաքարախտի քլինիքներու 209 ու քոնֆերանսներու 210 ներկայ եղած

եմ: Այժմ մեծ փափաք կը զգամ յայտնի պատճառներով, Հայրենիքի

մէջ նման հաստատութիւններու կամ համալսարանական բաժին-

ներու մօտ յաճախել դիտողի եւ լսողի հանգամանքով որոշ

ժամանակ մը, թերեւս երկու կամ երեք ամիս 1977-ի Ապրիլէն

սկսեալ, եթէ նման յարմարութիւն մը կարելի է:

Կը փութամ անմիջապէս աւելցնել, որ անձամբ պիտի հոգամ իմ

բոլոր ծախսերս, ըլլա՛յ ճամբորդութեան, ըլլա՛յ Հայաստանի մէջ

բնակութեան վերաբերեալ: Այս առնչութեամբ մեծապէս երախտա-

պարտ պիտի ըլլամ, եթէ կարելի ըլլար նախընտրաբար «Արմենիա»

եւ կամ նման առաջնակարգ հիւրանոցի մը մէջ բնակութիւնս

հաստատել այդ ժամանակաշրջանին:

Մաղթելով ձեզ[ի] յաջողութիւն եւ առողջութիւն,

Մնամ խորին յարգանօք`

Տոքթ[որ] Մովսէս Տէր Յակոբեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 79, բնագիր, մեքենագիր:

N 148

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԱՍՈՂԻԿ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՂԱԶԱՐ-

ՅԱՆԻ ԵՎ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻ-

335

ՏԵԻՆ՝ ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՆԺԴԵՀ ԱՐՇԱԿ ԲԱԴԱԼՅԱՆԻ՝ ՄՈՐ ԽՆԱՄՔԻՑ

ԶՐԿՎԱԾ ԵՐԵՔ ԱՆՉԱՓԱՀԱՍ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻՆ ՀԱՅՐԵՆԻՔՈՒՄ

ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

27 օգոստոսի 1976թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ տիարք,

Մեր համայնքի անդամներէն մէկը, Նժդեհ Արշակ Բադալեան

անուամբ, 16-8-1976 թուակիր նամակ մը յղած է Ազգային Կեդրո-

նական Վարչութեան, խնդրելով, որ միջնորդենք իր երեք մանչ

զաւակները Հայաստան ղրկելու համար:

Իր կինը տարիներէ ի վեր թողուցած է զինքը եւ մեկնած

Ամերիկա: Իսկ իր մայրը, որ ցարդ հոգ կը տանէր երեխաներուն, ան

ալ ծերացած է եւ այլեւս ի վիճակի չէ ոՐեւէ ձեւով օգտակար ըլլալու:

Ներկայիս չունի ոեւէ մէկը, որ հոգ տանի երեխաներուն:

Մեծ բարիք մը ըրած կ’ըլլաք, եթէ զանոնք Հայաստան ընդու-

նելու կարգադրութիւն մը ընէք: Ուղղակի փրկած կ’ըլլաք զանոնք:

Յարգանօք,

Ի դիմաց Ազգային Կեդրոնական Վարչութեան`

Ատենադպիր` տոք[թոր] Հասրաթ Միքայէլեան

Առաջնորդ հայոց Իրաքի`

Տէր Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարեան

Յ.Գ. Տղոց անուններն ու տարիքը, ինչպէս նաեւ իրենց

կրթութեան մակարդակը.

Վահէ Նժդեհ Ա.Բադալեան ծնած 1963[-ին,]Բ. միջնակարգ,

Սամուէլ Ա.Բադալեան ծնած 1965[-ին,] Ե. նախակրթարան,

Վիգէն Ա.Բադալեան ծնած 1966[-ին,] Ե. նախակրթարան:

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 54, բնագիր, մեքենագիր:

336

N 149

ԻՐԱՔԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐԵԳՈՐԾԱԿԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՄԻՈՒԹՅԱՆ

ԴԻՎԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱ-

ՅԻՆ ԿԱՊԵՐԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԱՐԴԳԵՍ ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱ-

ՆԻՆ՝ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՇԵՆՔԻ ԲԱՑՄԱՆ, ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒ-

ԹՅԱՆ ԿԱՆՈՆԱՎՈՐ ՍՏԱՑՄԱՆ,ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՄԱՆՈՒԿՆԵՐԻՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀՅՈՒՐԸՆԿԱԼԵԼՈՒ ԵՎ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԱՆԴԱՄ-

ՆԵՐԻՑ ՄԱՐՏԻՐՈՍ ԻՍԿԵՆՏԵՐՅԱՆԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ՄԵԿՆԵԼՈՒ

ՄԱՍԻՆ

14 սեպտեմբերի 1976թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ Վ. Համազասպեան,

Կը հաստատենք սեպտեմբեր 8 թուակիր մեր հեռագիրը, որով

կը հաղորդէինք, թէ անակնկալ յապաղումներու պատճառաւ

Միութեանս պաշտօնական բացման հանդիսութիւնները յետաձ-

գուեցան աւելի ուշ թուականի մը, որուն մասին անպայման

տեղեակ կը պահենք Ձեզ ժամկէտէն բաւականաչափ կանուխ: Այս

տարի ակամայ պիտի զրկուած մնանք հայրենի արուեստագէտ-

ներու խումբին այցելութիւնէն, որուն կը սպասէինք մեծ անհամ-

բերութեամբ: Սակայն, ինչպէս կ’ըսէ մեր ժողովրդական առածը, մեր

ախորժակը կը պահենք յառաջիկային: Կը ցաւինք միայն, որ այս

առթիւ ակամայ Ձեզ[ի] պատճառած եղանք որոշ անհանգստութիւն,

որու մասին վստահ ենք, թէ ներողամիտ կը գտնուիք, սակայն

գիտենք նաեւ, թէ ինչքան է լայն Ձեր սիրտը, որ կը ներկայանայ

ամբողջ հայութեան հարազատ մօր պատկերով:

Այսու կը հաստատենք ստացումը Ձեր համար 821 եւ 16-8-1976

թուակիր նամակին: Կոմիտէիդ առաքած գրական, գեղարուես-

տական, մանկական ու հայագիտական եւ այլ առաքումներ կը

ստացուին կանոնաւորութեամբ: Շնորհակալութիւն Ձեր ազնուու-

թեան համար, որով կը խոստանաք հայաստանեան նորոյթներով

մեզ գոհացնել:

337

Ձեր վերոյիշեալ գրութեան մէջ ակամայ շփոթ է ստեղծուած

Միութեանս մասին: Յայտնենք, թէ Պաղտատի մէջ միայն մէկ Ի. Հ. Բ.

Ը. Մ. գոյութիւն ունի, որուն գրադարանը, ինչպէս նաեւ բոլոր միւս

բաժինները կը գտնուին նոյն յարկին ներքեւ: Խօսակցութեան

ընթացքին յաճախ նոյնիսկ մեր անդամներէն շատեր Միութեանս

կ’ակնարկեն որպէս «Մեր ակումբը»: Կը խորհինք, թէ ստեղծուած

շփոթը յառաջ կու գայ այստեղէն:

Կոմիտէիդ հրաւէրով Հայրենիք մեկնած մեր երախաները

վերադարձան եւ իրենց ընկերներուն պատմեցին իրենց տեսածներն

ու փորձառութիւնը: Դարձեալ շնորհակալութիւն ազնիւ հրաւէրին

համար: Լաւ կ’ըլլար, կը խորհինք, եթէ յառաջիկայ տարի իրաքա-

հայութեան բաժինը քիչ մը աւելի ընդլայնուած ըլլար ու ընդգրկէր ոչ

միայն երախաները, այլ նաեւ երախաներուն ծնողքն ու դաս-

տիարակները, ինչպէս նաեւ որոշ հասարակական գործիչներ:

Յառաջիկայ շաբաթ Հայրենիք կը մեկնի Միութեանս հիմնադիր

անդամներէն հաւատաւոր, նուիրեալ, անխոնջ աշխատող ու խո-

րունկ հայրենասէր պ[ա]ր[ոն] Մարտիրոս Իսկենտէրեան, 211 որ

յարմար առիթով Ձեզ[ի] ամենայն մանրամասնութեամբ տեղեակ կը

պահէ Միութեանս գործունէութեան, ինչպէս նաեւ անոր մշակու-

թային ու այլ մարզերու վերաբերեալ կարիքներու[ն] մասին:

Կոմիտէիդ ու անոր ազգանուէր գործունէութեան ցանկալով

նորանոր յաջողութիւններ, կը մնանք, խորին յարգանքներով`

Ի դիմաց Իրաքի Հայկ[ական] Բարեգ[ործական] Ընդհ[անուր]

Միութեան

Ատենադպիր` Յակոբ Տ. Գնաճեան

Ատենապետ` Երջանիկ Թաճիրեան

Նամակին պատճէնը` պ[ա]ր[ոն] Մարտիրոս Իսկենտէրեանին:

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 30-31, բնագիր, մեքենագիր:

338

N 150

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՈՒՍՈՒՑԻՉ ԳԵՎՈՐԳ ՄԱՐԱՇԼՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ

ՌՈՄԵՆ ԿՈԶՄՈՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԳԱՂՈՒԹԻ, ՄԱՍՆԱՎՈ-

ՐԱԲԱՐ ԴՊՐՈՑՆԵՐԻ ԾԱՆՐ ՎԻՃԱԿԻ ՄԱՍԻՆ՝ ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ

ԱՄԵՐԻԿԱՅՈՒՄ ՊԱՇՏՈՆԱՎԱՐԵԼՈՒ ՀԱՐՑՈՒՄ ԻՐԵՆ ՕԺԱՆ-

ԴԱԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

19 սեպտեմբերի 1976թ.

Իրաք

Սիրելի ընկ[եր] Կոզմոյան,

Նախ եւ առաջ ուզում եմ խորին շնորհակալություններս

հայտնել մեր հանդեպ Ձեր ցուցաբերած եղբայրական մոտեցման եւ

օգնության համար:

Հույսով եմ, որ առողջ էք եւ գործերն էլ՝ հաջող:

Արդեն մի ամսից ավել է, որ Բաղդադում եմ: Այստեղի գաղութի

վիճակը այդքան էլ քաջալերական չէ: Ազգային խորհուրդը, որի

կազմի մեջ մտնում է նաեւ առաջնորդը, ավելի հետաքրքրված է

պետությունից պահպանել ազգին պատկանող նյութական բարիք-

ները (ազգին կտակված տներից, խանութներից եւ կալվածքներից

պատկառելի եկամուտներ են գալիս ամեն տարի), քան մտածել

մատաղ սերնդի հայեցի դաստիարակության մասին: Կառավարու-

թյունից հրաման է եկել դպրոցը դարձնել միասեռ՝ աղջիկները

ուղարկելով հայ կաթոլիկների դպրոցը: Եթե այսպես շարունակվի,

երկու տարի հետո արդեն դպրոցը դադրած կլինի հայկական

կոչվելուց (հիմա արդեն անունը արաբացված է), որովհետեւ արաբ

աշակերտներ պիտի սկսեն հաճախել:

Իմ կարծիքով, այս գաղութի հայական դիմագծի վերականգման

համար խիստ անհրաժեշտ է մշակութային կապը Հայրենիքի հետ:

339

Դրա համար շատ օգտակար պիտի լիներ, իբրեւ սկիզբ, ձեր կողմից

առաջարկված արվեստագետների ելույթը այստեղ: Բայց, ինչ մեծ

հուսախաբություն երբ երեկ իմացա, որ հեռագրել են Ձեզ, որ չու-

ղարկեք այդ խումբը: Ես կզբաղվեմ այդ հարցով այստեղ, Բարեգոր-

ծականի երիտասարդների հետ այս անգամ. նրանք ավելի խոստմ-

նալից են եւ մտադիր բոլոր տեսակի դժվարություններից անցնելու:

Դպրոցի հարցում խորհուրդ կտամ հետեւյալը անել: Երեւան

եկող մոտ երկու հարյուր զբոսաշրջիկների մեջ է գտնվում նաեւ

գաղութի առաջնորդ Ասողիկը: Նրան կարելի է հրավիրել Կոմիտե

իբրեւ ազգային գործիչ եւ հասկացնել, որ բավ է պահպանողական

դիրք բռնեն եւ վախով մոտենան դպրոցի հարցում: Փոխանակ

ընկնելու կրթական նախարարության դռները, թող փորձեն

անուղղակի մարդկանց միջոցով անուղղակի կերպով լուծել հարցը

ի շահ հայ գաղութի: Այդ մարդկանցից են Իրաքի հեղափոխական

կառավարության նախագահի տեղակալի երեք հայ սպասարկու-

ները` դերձակը, սափրիչը եւ նկարիչը (ֆոտո): Իմ կարծիքով, նրանց

հետեւողական միջամտությամբ միայն, բարեխնամ կառավարու-

թյան ղեկավարը կհամաձայնի ընթացք տալ հայերի խնդրանք-

ներին: Արժե փորձել:

Առաջնորդին եւ ազգային վարչության անտարբերության վեր-

ջին օրինակ կարող եմ տալ հետեւյալ դեպքը: Ըստ նրանց, կառա-

վարությունը դպրոցից հայերեն լեզուն վերացնում է եւ հայերենի

ուսուցիչներին ռոճիկ չի տալիս, որովհետեւ նրանք չունեն համա-

պատասխան վկայականներ: Փորձի համար, երբ իրենց հայտնեցի,

որ մենք արդեն վկայականներ ունենք եւ կարող ենք օգտակար

լինել, կարծեք ոչ մի ուրախություն չպատճառեց այս երեւոյթը եւ մեզ

առաջարկեցին կառավարության դիմել, հաստատ իմանալով, որ

նրանց տված ռոճիկով ոչ մի հայ ուսուցչի ընտանիք չի կարող

ապրել:

Այսքան[ը] Բաղդադի մասին:

340

Գալով մեր հարցին, այս ամսու 15-ին հեռաձայնով խոսեցի

ընկեր Մյուրեքյանի212 հետ:

Երեւանում երբ իմացել էր, որ մենք Ուրուգվայում պաշտոնա-

վարելու հրավեր ունենք, ԲուենոսԱյրեսում բանակցությունների մէջ

մտել է տեղի Բարեգործականի հետ, որ եթե նրանք ուզում են մեզ,

թող ուղարկեն եւ տոմսերը, եթե ոչ, ինք պիտի անի այդ բոլորը:

Բարեգործականի վարչությունից տակավին չէին պատասխանած

իրեն եւ վստահեցրեց, որ մինչեւ հոկտեմբերի առաջին շաբաթը

պատասխան կստանամ կա՛մ Բարեգործականից եւ կա՛մ էլ իրենից:

Ո՞վ իմանա, դրանից ինչքան ժամանակ հետո կստանանք վիզան եւ

տոմսերը, եւ այդքան ժամանակ անգործ մնալ մի քիչ դժվար է ինձ

համար: Ինձ ասաց նաեւ, որ այս ամսի 26-ից մինչեւ հոկտ[եմբեր]ի

10-ը Երեւանում պիտի գտնվի:

Ուրեմն կխնդրեմ Ձեզանից, որ խոսեք մեր հարցի մասին,

որպեսզի արագացնի այդ գործողությունները: Նորից բարեխոսեք եւ

գրաբերիս հետ, որը մինչեւ հոկտ[եմբեր]ի 5-ը Բաղդադում կլինի, մի

երկտող ուղարկեք այդ մասին: Երկտողում խնդրում եմ նշեք նաեւ

Մյուրեքյանի հյուրանոցի հեռախոսի համարը, որպեսզի Երեւանից

մեկնելուց առաջ հետը խոսեմ, եթե կարիքը լինի:

Անշուշտ մինչեւ հիմա իմացած կլինեք որ դիպլոմային աշխա-

տանքը Մոսկվայից չթողեցին անցկացնել եւ Աթթարյանը213 Ձեզ կամ

Սուրիկին 214 պիտի հանձներ, ինձ ուղարկելու համար: Իսկապես

զարմանալի էր, որ Կոմիտեի խնդրագրին կարեւորություն չտվեցին

եւ կարծեք ավելի մանրազնին ստուգեցին աշխատանքը՝ աչքաթող

անելով մյուս հին գրքերը: Կխնդրեմ որ այդ աշխատանքն էլ գրա-

բերիս միջոցով ուղարկեք, կարծեմ Երեւանից ավելի հեշտ կլինի:

Սուրիկը գրաբերիս իջեւանած վայրը կիմանա, եւ վստահ եմ սիրով

հանձն կառնե կատարել այդ խնդրանքը:

Ջերմ բարեւներ ընկերներ Պետրոսյանին215 եւ Ավագյանին:

Սպասում եմ Ձեր երկտողին:

341

Սիրով`

Գէորգ

Յ. Գ. Կներեք անմաքուր նամակիս համար, շտապ եմ գրել:

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 50-50գ, բնագիր, ձեռագիր:

N 151

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ ՇՆՈՐՀՈՒՆՈՒ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱ-

ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ՀԱՅՐԵ-

ՆԱԿԱՆ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆՆԵՐԻ ԲԱԺԱՆՈՐԴԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ

ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ ԵՎ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՆ ՁՈՆՎԱԾ ԻՐ ՍՏԵՂ-

ԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԽՈՍՏՈՒՄՈՎ

29 սեպտեմբերի 1976թ.

Բաղդադ

Սփիւռքահայութեան հետ

մշակութային կապի կոմիտէութեան

Թանկագին բարեկամներ,

Անսահման շնորհակալութեամբ ստացայ 14 սեպտեմբերի

1976թ. Ձեր ուրախառիթ նամակը: Ուրախութիւնս կ’անզօրանամ

նկարագրել՝ բնորոշելու զգացած ուրախութիւնս եւ երախտագիտա-

կան զգացումներս:

Հեռացած եմ հայրենական ոգեշնչող միջավայրէն, բայց երեւա-

կայութեամբ միշտ հոն եմ եւ հոգիս լեցուած է անմոռանալի եւ

լաւագոյն տպաւորութիւններով, որոնք անջնջելի պիտի մնան եւ

իրենց խոր դրոշմը պիտի դնեն իմ հետագայ ստեղծագոր-

ծութիւններու[ն] վրայ:

342

Այն քերթուածները, որոնք Հայրենիքի տպաւորութիւններով են

գրուած, պիտի ուղարկեմ խմբագրութեանդ, անոնց հրատարակու-

թիւնը, անշուշտ, թողնելով Ձեր բարեհաճ հայեցողութեան:

Ներփակ երկու գրութիւնները ստեղծագործուած են հայրենա-

կան տպաւորութիւններէ: Կ’ուղարկեմ:

Կրկին անխառն շնորհակալութիւններ ունիմ այն բարեհաճ

ուշադրութեան համար, որ Կոմիտէութիւնդ ցուցաբերած է իմ խն-

դրանքի նկատմամբ եւ բաժանորդագրած ինծի «Սովետական

Հայաստան» եւ «Հայրենիքի Ձայն» թերթերուն:

Կը հաւատամ, որ մեր յարաբերութիւնը պիտի տեւականանայ՝

հետագային դառնալու շատ բարեկամական:

Հայրենական մեր տպաւորութիւնները հրատարակուած են Պո-

լիս հրատարակուող «Քուլիս» պարբերաթերթի216 մէջ: Կարծեմ խմ-

բագրութիւնդ կը ստանայ եւ հանդիպած ըլլալու էք այդ գրութիւն-

ներուն:

Կարօտի ամենաանխառն համբոյրներով եւ առողջական

սրտագին մաղթանքներով,

Ձեր կրտսերագոյն գրչակիցը`

Շնորհունի

Յ.Գ. Սրբագրեցէ՛ք մեր հասցէն. պիտի ըլլայ տան թիւը 118 4/4, ոչ

թէ 18 4/4:

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 59, բնագիր, ձեռագիր:

N 152

ՍԱՐԳԻՍԶՅՈՒԼԵՄՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ

ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱ-

ԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԳՈՀՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ,

343

ՀԱՅ ԵՐԿՍԵՌ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱՑ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՀՈԲԵԼՅԱՆԻ, ԲԱՂ-

ԴԱԴԻ «ԿՈՄԻՏԱՍ» ԵՐԳՉԱԽՄԲԻ ՄԵԾ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՆ, ԴԱՍԱ-

ԳՐՔԵՐԻ ՊԱԿԱՍԻ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

22 դեկտեմբերի 1976թ.

Բաղդադ

Յարգելի՛ տիարք,

Մեծ գոհունակութեամբ եւ շնորհակալութեամբ ստացած եմ

բոլոր առաքուած գոհարները (գրական, պատմական եւ գեղա-

րուեստական), նաեւ դասագրքերը, որոնցով լուսաւորուեցանք խոր

հրճուանքներով: Սիրելինե՛րս, Ձեր կատարած նուիրական գործերը

ի բոլոր սրտի գնահատելով, կը մաղթեմ մեր սիրելի Հայրենիքին

նորանոր նուաճումներ իր ստեղծագործ գիտնականներով ու

իմաստուն վարիչներով, որոնք մեր ապագայ սերունդի ջահերն են,

համայն հայութեան, ուր որ ալ լինին: Մեր Բարեգործական

[Ընդհանուր] Միութիւնը տարիէ մը աւելի նոր շէնքի կառուցմամբ

զբաղուած էր, հազիւ վերջանալու վրայ են, որով իմ գիշերային

դասընթացքը մայրենի լեզուի ուսուցման համար կը շարունակեմ

իմ բնակարանիս մէջ, մինչեւ որ սենեակս վերջանայ կատարելա-

պէս: Համբերութիւն պէտք է: Ձեր 19-3-[19]76 թուակիրին մէջ

յիշատակուած 20 օրինակ Մայրենի Լեզու Ա. տարի դասագ[ի]րքէն

միայն 10 օրինակ ստացանք, որով եթէ կարելիութիւն ունենաք ղր-

կելու 15-20 օրինակ եւս, շատ ուրախ պիտի մնանք, կարիքի մէջ ենք:

Տեղւոյս Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց Միութեան 50-ամեակի

հանդիսութիւնները տեղի ունեցան ակումբի սրահին մէջ, հովա-

նաւորութեամբ Ն[որին]Վ[սեմութիւն] պ[ա]ր[ո]ն Իզզէթ Իպրահիմի

(Յեղափոխութեան Խորհուրդի անդամ եւ ներքին գործոց նախա-

րար): 11 նոյեմբերէն 28 նոյեմբեր փոխնիփոխ 5 գիշերային հան-

դիսութիւններ կատարուեցան (գրական, թատերական, երաժշտա-

կան) եւ այլ գեղարուեստական ձեռնարկներ, ուր նշուեցան Միու-

344

թեան (1926-1976) ծագման ու գործունէութեան նկատմամբ մանրա-

մասն կատարուած աշխատանքներ, միութեան բարգաւաճումին

նպաստելու բարի նպատակաւ: Շատ յաջող ընդունելութիւն գտան

գաղութիս հայութեան մի մասի եւ ի մասնաւորի պետական շրջա-

նակի արաբ եղբայրներու` վարչական պետերու կողմէ: Որպէս

ապացոյց, պարտք կը զգամ յիշելու, թէ Միութեան լաւագոյն խմբա-

կան ոյժը «Կոմիտաս» երգչախումբն է, 23 տարեկան, որը երբ բեմ

բարձրացաւ եւ սկսաւ քառաձայն երգել թէ՛ արաբական եւ թէ՛

հայկական երգեր, մեծ հիացում պատճառեց ներկայ արաբ վարչա-

կաններուն, որոնք ըսին` մենք որպէս պետութիւն չունինք նման

խումբ մը: Ի պատասխան այս խօսքին, ըսուեցաւ, որ այս խումբը կը

պատկանի պետութեան, մեր ամբողջ արաբ սիրելի ժողովուրդին եւ

հայութեան: Կարելի չէ չափանիշը կշռել ծափահարութեանց, կրկ-

նակի երգեցողութեան առիթներով:

Փակման հանդիսութեան, Ամենայն Հայոց Վեհափառ Հայրա-

պետ Վազգէն Ա-ի օրհնութեան կոնդակը կարդացուեցաւ յոտնկայս,

յայտարարելով ներկաներուն որպէս միակ «կոնդակ», որը խոր ազ-

դեցութիւն բուրեց ներկաներուն վրայ:

Վերջաւորութեան 50-ամեակի յուշանուէրներ տրուեցան Իրաքի

բարեխնամ առաջնորդ Տէր Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարեանի

ձեռամբ Միութեան վերելքին սատարիչ կանգնող խումբ մը անդամ-

ներու, որոնց գոհունակութիւնը ներկաներու բարի նախանձը կը

գրգռէր՝ իրենց ապագայ գործունէութեան ասպարէզին յաջողու-

թիւններ ապահովելով: Լիայոյս եմ, որ սոյն տեղեկատուութեանց մի

յարմար մասը «Հայրենիքի Ձայն»ի մէջ լոյս կ’ընծայէք, առ ի

գնահատութիւն մեր ապագայ ջանքերու արմատացման եւ ի շահ

սփիւռքահայութեան՝ հայրենասիրական կապերը վառ պահելու

նպատակաւ: Ներփակ կը գտնէք «Քերթուած ձօն»ս, որը յղած եմ

վարչութեան՝ առ ի գնահատութիւն իրենց 5 տասնեակ տարիներու

գործունէութեանց:

345

Կրկնելով խորին շնորհակալութիւններս ու գոհունակութիւն-

ներս հանդէպ Ձեր բարեացակամ վերաբերումին, որպէս գնահա-

տանք իմ կատարած աշխատանքներուն համար, ինչ որ մեր պար-

տականութիւնն է գործել, մինչեւ վերջին հրաժեշտ... պարտական եմ

հայրենիքիս ծառայելու:

Այս պատեհ առիթէն պիտի ջանամ օգտուիլ յայտնելու իմ

սրտագին շնորհաւորութիւնները Նոր տարուայ շեմին, պատկառելի

Կոմիտէիդ բոլոր անդամներուն, մաղթելով լաւագոյն յաջողութիւն-

ներ եւ նուաճումներ 1977 Նոր տարուայ տեւողութեան եւ յաւէտ:

Խորին յարգանքներով`

Ս.Կ. Զիւլէմեան

Կրկնակի պատուոյ անդամ Հ. Բ. Ը. Միութեան եւ

Իրաքի Հ. Բ. Ը. Միութեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 65-67, բնագիր, ձեռագիր:

N 153

ԲԱՂԴԱԴԻ ՀԱՅ ԵՐԿՍԵՌ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱՑ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉՈՒ-

ԹՅԱՆ ԿՈՉԸ ՆԱԽԿԻՆ ՈՒ ՆԵՐԿԱ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻՆ, ՄՏԱՎՈ-

ՐԱԿԱՆՆԵՐԻՆ ՈՒ ԱՐՎԵՍՏԱԳԵՏՆԵՐԻՆ

1 հունիսի 1976թ.

Բաղդադ

Կոչ

1976-ին կը բոլորուի Պաղտատի Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց

Միութեան 50-ամեակը:

50 տարիներու մշակութային իր բեղուն գործունէութեամբ, Երի-

346

տասարդացը դարձաւ իրաքահայութեան առաջին ու միակ մշակու-

թային հաստատութիւնը, ուր համախմբուեցան գաղութի[ն] մշակոյ-

թով զբաղող բոլոր ոյժերը եւ իրենց նուիրումով ու անանձնական

մօտեցումով կարողացան այս միութիւնը դարձնել ամրակուռ բերդ

մը, հայութեամբ լեցուն, ուր հայ գիրն ու գրականութիւնը եւ

արուեստը պատարագուեցան ու մասունք առ մասունք բաժնուե-

ցան 50 տարիներու երկայնքին` անոր յարկին տակ մեծցող, եկող ու

գացող սերունդներուն:

Նոյն ատեն չմոռցաւ հայ երիտասարդին ներշնչել սէրը դէպի

մեր սիրելի հայրենիք Իրաքը, անոր բարի ու ազնիւ արաբ ժողո-

վուրդը եւ ի մասնաւորի ներկայ ազգային կառավարութիւնը, որը

միշտ օգտակար դարձած է այս միութեան:

Այս առթիւ Պ[աղտատի] Հ[այ] Ե[րկսեռ] Ե[րիտասարդաց]

Միութեան վարչութիւնը որոշեր է յուշամատեան մը հրատարակել,

ուր պիտի զետեղուին Միութեան գործունէութիւնը եւ անոր յարա-

կից նիւթերը, որուն համար նշանակուած է կեդրոնական յանձ-

նախումբ մը` յանձինս պ[ա]ր[ո]ն Լիպարիտ Ազատեանի, պ[ա]ր[ո]ն

Գէորգ Չօպանեանի եւ պ[ա]ր[ո]ն Պարոյր Յակոբեանի:

Կոչ կ’ուղղենք մեր բոլոր անդամներուն, հին կամ նոր, ինչպէս

նաեւ բոլոր այն մտաւորականներուն ու արուեստագէտներուն,

որոնք եղած են Երիտասարդաց Միութեան յարկին տակ, մեր

տրամադրութեան տակ դնել այս գործին օգտակար դարձող բոլոր

տեսակի գրութիւններ, յուշեր եւ հազուագիւտ պատկերներ:

Կը փափաքինք, որ այս հրատարակութիւնը ըլլայ Երիտասար-

դացը ներկայացնող լրիւ ու օգտակար գործ մը, ուստի կարիքը

ունինք բոլորիդ աջակցութեան եւ պատրաստ ենք լսելու բոլորիդ

առաջարկները ու ցուցմունքները:

Պ[աղտատի] Հ[այ] Ե[րկսեռ] Ե[րիտասարդաց] Միութեան

վարչութիւն

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 71ա, բնագիր, մեքենագիր:

347

N 154

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՆԱԽԱԳԱՀ ՎԱՐԴԳԵՍ ՀԱՄԱԶԱՍՊՅԱՆԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅ ԵՐԿՍԵՌ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱՑ ՄԻՈՒԹՅԱՆ

ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ ՀԻՍՆԱՄՅԱ ՀՈԲԵԼՅԱՆԻ ԱՌԹԻՎ

1976թ.

Երեւան

Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց Միութեանը,

Բաղդադ

50 տարի է բաժանում իրաքահայ գաղութին այն օրից, երբ

հայկական եկեղեցու մի համեստ սենյակում դրվեց Բաղդադի

առաջին հայկական կազմակերպության` «Հայ Երկսեռ Երիտասար-

դաց Միութեան» հիմքը:

Հայ լեզվի ու մշակույթի զարգացման, հայ մանուկին հայեցի

դաստիարակության եւ ազգապահպանման վեհ նպատակներին

որդեգրված «Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց Միութիւնը» 50 տարիների

ընթացքում շնորհակալ աշխատանք է տարել Բաղդադի հայ

գաղթօջախում:

Ողջունելով հայրենասեր կազմակերպության կեսդարյա հոբել-

յանը, ցանկանում ենք նրան նորանոր հաջողություններ, նոր ուժ ու

կազմակերպչական կորով, Սփիւռքի դժվարին պայմաններում հայ

մշակույթի պրոպագանդման, հայապահպանության, հայ զանգված-

ներին Հայրենիքի` Սովետական Հայաստանի շուրջը համախմբելու

եւ արաբ ասպնջական ժողովրդի հոգեւոր ու նյութական բարգա-

վաճմանը ակտիվ մասնակցություն բերելու գործում:

Հուսով ենք ու համոզված, որ Հայ Երկսեռ Երիտասարդաց

Միությունը այսուհետեւ եւս կհանդիսանա Հայրենիքի` Սովետա-

կան Հայաստանի կողքին կանգնած մի կազմակերպություն, ի շահ

348

իրաքահայ գաղթօջախի ծաղկման ու ամրապնդման:

Հարգանքներով`

Կոմիտեի նախագահ` Վ. Համազասպյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 6, գ. 578, թ. 73, պատճեն, մեքենագիր:

N 155

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԱ-

ՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱ-

ՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ՄԵ-

ԿԱՄՍՅԱ ԴԱՍԸՆԹԱՑՆԵՐԻ ԵՎ ԱՇԱԿԵՐՏՆԵՐԻ ԱՄԱՌԱՅԻՆ

ՀԱՆԳՍՏԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒ-

ԹՅԱՄԲ՝ ՀՐԱՎԻՐՅԱԼՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿԸ ԱՎԵԼԱՑՆԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

18 հոկտեմբերի 1977թ.

Բաղդադ

Յարգելի տիարք,

Կապի Կոմիտէութեանդ արտասահմանի ուսուցիչներու համար

կազմակերպած միամսեայ դասընթացքներուն մասնակցող մեր

ուսուցիչներէն օր[իոր]դ Ժենիա Ն. Մկրտիչեանը իր վերադարձին

ընդարձակ տեղեկագիր մը ներկայացուց Ազգային Կեդրոնական

Վարչութեանս՝ իր ստացած տպաւորութիւններու, իրենց տրուած

զանազան նիւթերու շուրջ դասախօսութիւններու, տեսարժան վայ-

րեր պտըտցնելու ինչպէս նաեւ ցուցադրուած ջերմ հոգածութեան

շուրջ:

Օր[իորդ]Ժենիա իր տեղեկագրի[ն] մէջ ոչ թէ միայն այնքան խոր

ապրումով պատկերացուցած է իր տպաւորութիւնները ու օգտուած

ըլլալու պարագան, այլեւ իր վարակիչ շունչով նախանձի դուռը

բացաւ շատերուն: Նոյն ոգեւորութեամբ եւ ապրումով իրենց տպա-

349

ւորութիւններն ու վայելած հաճոյքները կը պատմէին այստեղէն

ղրկուած 5 աշակերտները այնտեղի իրենց տարեկից երեխաներու

եւ միջավայրի մասին: Մէկը միւսի[ն] մոռցած այս կամ այն դէպքը

կը ջանար լրացնել:

Ստացուած տեղեկութիւններէն մեր տպաւորութիւնը այն է, որ

Կոմիտէութեանդ այս ձեռնարկը արտասահմանի նոր սերունդի[ն]

մէջ ոչ թէ միայն հայ ոգին եւ սէրը կ’արթնցնէ դէպի Հայրենի աշ-

խարհը, այլեւ խոշոր խթան մը[ն է] մղելու եւ կապելու զիրենք հայ

մշակոյթին: Երախտագիտութեան արժանի ձեռնարկ մըն է, որու

համար մեր եւ մեր գաղութի[ն] կողմէ կը յայտնենք մեր ջերմ

շնորհակալութիւնները: Առիթէն օգտուելով, հետեւեալ խնդրանքը

կ’ուզէինք յանձնել Ձեր ուշադրութեան:

Նկատի ունենալով Իրաքի մէջ մեր ունեցած վեց վարժարան-

ներու մօտաւորապէս 2500 աշակերտ-աշակերտուհիներու թիւը,

պիտի խնդրէինք Ձեզմէ, որ հրաւիրուած ուսուցիչներու եւ աշակեր-

տութեան թիւը բարձրացնէիք ըստ Ձեր յարմարութեան, եւ այդ

ուղղութեամբ ըլլալիք կարգադրութեան կապը ըլլար մի միայն

գաղութիս միակ պատասխանատու մարմնի` Ազգային Կեդրոնա-

կան Վարչութեան եւ առաջնորդ Սրբազան Հօր հետ: Այս առաջարկը

կ’ընենք այն մտահոգութեամբ, որպէսզի կանխուի կողմնակի ան-

պատասխանատու մարդոց միջամտութիւնը:

Հաճեցէ՛ք ընդունիլ մեր ջերմ շնորհակալութիւններն ու լաւագոյն

մաղթանքները Ձեր ծանր, բայց հայապահպանման նպաստող

ազնիւ աշխատանքներուն համար:

Յարգանօք,

Ի դիմաց Ազգային Կեդրոնական Վարչութեան

Ատենադպիր` Տոքթ[որ] Հասրաթ Միքայէլեան

Նախագահ` Արամ Սէթեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 23-24, բնագիր, մեքենագիր:

350

N 156

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՂԱԿԱԼ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐ-

ՉՈՒԹՅԱՆԸ՝ ՀԱՅՐԵՆԻՔ ՀՐԱՎԻՐՎՈՂ ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԱՇԱԿԵՐՏՆԵ-

ՐԻ ՔԱՆԱԿԻ ԱՎԵԼԱՑՄԱՆ ԽՆԴՐԱՆՔԸ ՔՆՆԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

26 դեկտեմբերի 1977թ.

Երեւան

Ազգային կենտրոնական վարչություն

Հարգելի նախագահ պ[ա]ր[ո]ն Արամ Սեթյան

Հարգելի ատենադպիր դոկտ[որ] Հասրաթ Միքայելյան,

Բաղդադ

Հարգելի հայրենակիցներ,

Ստացել ենք Ձեր [18] հոկտեմբեր 1977 թվակիր նամակը: Ուրախ

ենք, որ օր[իորդ] Ժենյա Մկրտչյանը, մասնակցելով Հայրենքում

կազմակերպված ուսուցիչների կատարելագործման դասընթաց-

ներին, մեծ տպավորություններով է վերադարձել եւ նոր ավյունով

լծվել մանուկների հայեցի դաստիարակության գործին: Շնորհակալ

ենք նաեւ Կոմիտեի եւ նրա գործունեության մասին տրված բարձր

գնահատականի համար:

Ձեր խնդրանքը կապված աշակերտների թվի բարձրացման հետ՝

նկատի է առնվել եւ հետագայում այդ մասին Ձեզ տեղյակ կպահենք:

Ինչ վերաբերում է գաղութի հետ կապին, ապա ինչպես նախկի-

նում, որպես պաշտոնական մարմին, մենք ճանաչում ենք Ազգային

կենտրոնական վարչությունը եւ Սրբազան առաջնորդը: Եթե մինչ

այդ եղել են անճշտություններ, ապա դրանք, անկասկած, պատա-

հականության եւ թյուրիմացության արդյունք են:

351

Օգտվելով առիթից, շնորհավորում ենք Ձեր Նոր տարին,

ցանկանում քաջառողջություն, երկար տարիների կյանք ու

բեղմնավոր գործունեություն:

Հարգանքներով`

Նախագահի առաջին տեղակալ`

Ա.Մարտիրոսյան217

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 22, պատճեն, մեքենագիր:

N 157

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՂԱԿԱԼ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՍՐԱԹ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱԶԳԱ-

ՅԻՆ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԱՏԵՆԱՊԵՏ ԸՆՏՐՎԵԼՈՒ

ՀԱՄԱՐ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱՆՔԻ, ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԱՍՈՂԻԿ

ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՂԱԶԱՐՅԱՆԻ ՎԱԽՃԱՆՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ՑԱՎԱԿ-

ՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆԻ 2-

ՐԴ ՀԱՏՈՐՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

19 ապրիլի 1978թ.

Երեւան

Հարգարժան պարոն Հ. Բ. Միքայելյան

Նախագահ Իրաքի հայոց ազգային վարչության

Բաղդադ

Հարգելի պարոն Միքայելյան,

352

Ստացել ենք հունվարի 17-ի Ձեր նամակը, որից տեղեկացանք

Իրաքի հայոց Ազգային [կենտրոնական] վարչության կազմի մասին:

Շնորհավորում ենք Ազգային [կենտրոնական] վարչության

ատենապետ ընտրվելու կապակցությամբ: Չենք տարակուսում, որ

հնարավոր ջանքերը կներդնեք իրաքահայ գաղթօջախի հասա-

րակական կյանքի օգտին:

Ասողիկ սրբազանի մահվան կապակցությամբ կրկին հայտնում

ենք մեր խորին ցավակցությունները:

Հանրագիտարանի 2-րդ հատորից մեկ օրինակ առանձնացրել

ենք Ձեզ համար, ձեռամբ կուղարկենք որեւէ հարմար առիթով:

Հաջողություն ենք մաղթում հասարակական-հայրենասիրական

աշխատանքներին:

Հարգանքներով՝

Նախագահի առաջին տեղակալ՝ Ա. Մարտիրոսյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 134, պատճեն, մեքենագիր:

N 158

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՂԱԿԱԼ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԻՐԱՔԻ ՀԲԸՄ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆԸ՝ ՄԻՈՒԹՅԱՆԸ

ԴԱՇՆԱՄՈՒՐ ՆՎԻՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

29 հունվարի 1979թ.

Երեւան

ՀԲԸՄ Իրաքի բաժանմունքի կենտրոնական վարչությանը

Իրաք

353

Թանկագին հայրենակիցներ,

1978 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Կոմիտեն ծովային ճանա-

պարհով Բաղդադի ՍՍՀՄ դեսպանատան հասցեով ձեզ է առաքել

«Կոմիտաս» մակնիշի մեկ դաշնամուր:

Հուսով ենք այդ փոքրիկ նվերը առավելագույնս կծառայի իր

նպատակին:

Խնդրում ենք ստանալուն պես մեզ տեղյակ պահել:

Հարգանքներով՝

Նախագահի առաջին տեղակալ՝ Ա. Մարտիրոսյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 8, գ. 120, թ. 140, պատճեն, մեքենագիր:

N 159

ԻՐԱՔԻ ՀԲԸՄ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԴԻՎԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓ-

ՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝

ԱՌԱՔՎԱԾ ԴԱՇՆԱՄՈՒՐԸ ԲԱՍՐԱ ՀԱՍՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ ԵՎ

ՍՏԱՑՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱՐ ԻՐԵՆՑ ԵՐԱԽՏԱԳԻ-

ՏՈՒԹՅԱՄԲ

9 մայիսի 1980թ.

Բաղդադ

Թանկագին հայրենակիցներ,

Նախագահի առաջին տեղակալ Ա. Մարտիրոսեանի ուշադրու-

թեան.

Շնորհակալութիւն Ձեր համար 322 եւ 10 Ապրիլ 1980 թուակիր

նամակին համար:

Չափազանց զգացուած ենք պատկառելի Կոմիտէիդ կողմէ

Միութեանս հանդէպ ցոյց տրուած թանկագին ուշադրութեան

354

համար: Ձեր հեռագրէն յետոյ դեսպանատունէն մեզի հաստատեցին

դաշնամուրին Պասրա հասած ըլլալը եւ թէ հարկ եղած պաշտօ-

նական ձեւակերպութիւնները կատարելու վրայ են, որմէ յետոյ

փաստաթուղթերը մեզի պիտի յանձնուին: Երբ թուղթերը ստանանք

ու դաշնամուրը բերել տանք Պաղտատ, դարձեալ նամակով կը

տեղեկացնենք:

Նոյնպէս շնորհակալութեամբ ու երախտագիտութեամբ ստա-

ցած ենք Հայերէնի Բացատրական երկհատոր բառարանը, ինչպէս

նաեւ վերջերս գրեթէ կանոնաւոր ընդմիջումներով առաքուած

հայերէն գ[ի]րքերու փոքր ծրարներ, միշտ ապահովագրեալ փոս-

տով, որ, անտարակոյս, լաւագոյն միջոցն է նմանօրինակ առաքում-

ներու համար:

Յաջողութիւն կը մաղթենք Կոմիտէիդ ազգօգուտ գործունէու-

թեան ու փոխադարձ յարաբերութիւններու առաւել ամրապնդման:

Ջերմ սիրով ու մաղթանքներով, կը մնանք,

Ի դիմաց Իրաքի Հայկ[ական] Բարեգ[ործական]

Ընդհ[անուր] Միութեան՝

Ատենադպիր` Յակոբ Տ.Գնաճեան

Ատենապետի տեղակալ`Աբրահամ Նասըր Շահինեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 13, գ. 216, թ. 1, բնագիր, մեքենագիր:

N 160

ԱՆԱՐԱՏ ՀՂՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅ ՔՈՒՅՐԵՐԻ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՂ-

ԴԱԴԻ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ՈՒՍՈՒՑՉՈՒՀԻ ՔՈՒՅՐ ՊԵԱ-

ԹՐԻՍ ՏԵՄԻՐՃՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ

ՄՇԱԿՈՒԹՅԱՆ ԿԱՊԻ ՀԵՏ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՍԻԱ-ԱՖՐԻԿՅԱՆ (ԱՐԵ-

ՎԵԼՅԱՆ) ԵՐԿՐՆԵՐԻ ԲԱԺՆԻ ՎԱՐԻՉ ՌՈՄԵՆ ԿՈԶՄՈՅԱՆԻՆ՝

ՎԻԶԱՅԻ ՈՒՇԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՈՎ ՀԱՅՐԵՆԻՔ ԱՅՑԵԼՈՒԹՅԱՆ

355

ՀԵՏԱՁԳՄԱՆ ՄԱՍԻՆ՝ ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ԴԱՍԱԳՐՔԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԻՐ

ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՎ

16 օգոստոսի 1980թ.

Բաղդադ

Յարգելի ընկեր Կոզմոյեան,

Այս ամառ անձամբ Ձեր մօտ պիտի գտնուէի, յայտնելու համար

խորին շնորհակալութիւններս, սակայն սրտի ցաւով կ’ըսեմ, թէ

վիզայիս ուշանալը պատճառ եղաւ Հայրենիքէս զրկուիլ, որուն

անհամբեր եւ անձկանօք կը սպասէի... Ուստի պարտք կը համարեմ

երկտող մը գրել, ըսելու համար, թէ ասկէ երկու ամիս առաջ

ստացած եմ Ձեր ղրկած գ[ի]րքերը՝ Այբբենարան Ա. եւ Բ. մասեր –

100 օրինակ:

Կրկին սրտագին շնորհակալութիւններս: Կը ներէք, որ ասկէ

առաջ չկրցայ Ձեզի հաղորդել:

Սիրելի՛ ընկեր Կոզմոյեան,

Վստա՛հ եղէք, թէ Ձեր` տարիներէ ի վեր ղրկած դասագ[ի]րքերը,

մասնագէտներու պատրաստութեամբ, փրկարար դեր կը կատարեն

մեր վարժարանէն ներս, մանաւանդ դպրոցիս պետականացումէն

ասդին, որով մենք ոչ մի իրաւունք ունինք ուրիշ քաղաքէ գիրք

բերել[ու]: Բարեբախտաբար, Հայրենիքէն եկած գ[ի]րքերու [համար]

արտօնութիւն ունինք եւ ազատ կերպով կրնանք զանոնք աշակեր-

տութեան բաշխել:

Վարժարանիս նախակրթարանի հայերէնի դասաւանդութիւնը

Ա. դասարանէն մինչեւ Զ. դասարան, որոնց թիւը 250-ի կը հասնի,

բոլորը իմ հոգածութեանս յանձնուած են երկար տարիներէ ի վեր:

Սրտանց կը կատարեմ պաշտօնս, որով միակ նպատակս է ծառայել

անշահախնդիր հայ ազգիս եւ իմ ժողովուրդիս, մանաւանդ կապել

մանուկին հոգին սերտօրէն Հայրենիքին հետ:

356

Շատ կը խնդրեմ, եթէ կարելիութիւն կայ, կրկին ղրկէք ինծի

Այբբենարան Ա. եւ Բ. մասեր – 50 օրինակ եւ նաեւ Մայրենի Լեզու

Ա. տարի – 50 օրինակ, որոնց միշտ պէտք ունիմ: Յուսով եմ, որ

գոհացում կու տաք իմ խնդրանքներուս:

Կը մաղթեմ Ձեզ[ի] երջանկութիւն, քաջառողջութիւն եւ

լաւագոյն օրեր՝ սպասելով նամակիս պատասխանին:

Անկեղծ շնորհակալութեամբ`

Քոյր Պէաթրիս Տէմիրճեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 13, գ. 216, թ. 6-7, բնագիր, ձեռագիր:

N 161

Ն. ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ ԿԱԶՄԱԾ ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԳԱՂՈՒԹԻ

ՄԱՍԻՆ (ԸՍՏ ՀԽՍՀ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ

ԲՅՈՒԼԵՏԵՆԻ)

Սեպտեմբեր 1981թ.

Երեւան

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ԳԱՂՈՒԹԸ

ՏԵՂԵԿԱՆՔ

(Վերակազմված է 1981թ. սեպտեմբերին)

Հայերի մուտքը Միջագետք, որի տերիտորիայի վրա ձեւավորվել

է ժամանակակից Իրաքը, դարերի պատմություն ունի:

Հայ գաղթօջախը իր աշխուժացումն է ապրել 16-17-րդ դարե-

րում՝ բռնագաղթերի հետեւանքով: Մինչեւ 1915 թվականը հայերի

թիվը Իրաքում կազմում էր մի քանի հարյուր հոգի, որոնք հիմնա-

357

կանում բնակվում էին Բաղդադ, Բասրա, Մուսուլ եւ մի շարք այլ

քաղաքներում:

1915 թվականից հետո գաղութը մեծանում էր Եղեռնից փրկված

հայերի հաշվին: Այդ տարիներին միայն Բաաքուբա վրանա-

քաղաքում, Բաղդադից ոչ հեռու, բնակվել է 25 հազար հայ:

Ներկայումս Իրաքում բնակվում է մոտ 12 հազար հայ, որոնք

հիմնականում զբաղվում են առեւտրով, հանդիսանում են մանրսե-

փականատերեր եւ արհեստավորներ: Իրաքահայ գաղթօջախը ունի

նաեւ բժիշկներ, ինժեներներ, պետական ապարատում եւ արտա-

սահմանյան ներկայացուցչություններում աշխատողներ: Վերջիննե-

րս իրենց կրթությունը հիմնականում ստացել են ԱՄՆ-ում, Անգլիա-

յում եւ այլ արեւմտաեվրոպական երկրներում: 1970-ական թվա-

կանների սկզբներից որոշ իրաքահայ երիտասարդներ իրենց կրթու-

թյունը ստացել են Խորհրդային Հայաստանում: Դրանցից շատերը

այժմ ակտիվ մասնակցություն են ցուցաբերում հայ համայնքի

հասարակական ու մշակութային առօրյա կյանքին եւ վայելում հա-

մայնքի վստահությունն ու հարգանքը:

Գաղթօջախը ղեկավարվում է Բաղդադի Թեմական խորհրդի

կողմից: Թեմական խորհրդի ընտրությունները կատարվում են 4

տարին մեկ անգամ, փակ քվեարկությամբ: Ընտրություններին

կարող են մասնակցել 18 տարեկանից բարձր անձինք, սակայն,

ինչպէս հայտնի է, քվեարկությանը մասնակցում է ընտրական

իրավունք ունեցողների մոտավորապէս 40 տոկոսը: Կենտրոնական

վարչությունը հանդիսանում է հայկական գաղթօջախի ներկայա-

ցուցիչը Իրաքի կառավարության առջեւ:

Գաղութը ղեկավարվում է 7 հոգուց բաղկացած Ազգային Կենտ-

րոնական վարչության կողմից: Կենտրոնական խորհուրդը եւ ամ-

բողջ հայկական գաղութը ղեկավարվում է թեմական առաջնորդ

Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարյանի կողմից: Ազգային կենտրո-

նական խորհրդի բոլոր որոշումները կյանքի ուղեգիր կարող են

ստանալ թեմական առաջնորդի հաստատումից հետո միայն:

358

Ինչպես հայտնի է, այն գաղթօջախներում, որտեղ քաղաքական

կուսակցություններ գոյություն չունեն, Հայ եկեղեցին մեծ դեր ու

նշանակություն ունի տվյալ հայկական գաղութի միասնականու-

թյան եւ նրա քաղաքական կողմնորոշման հարցերում, այսօր

դեռեւս, մեծիմասամբ, նման գաղութներում Եկեղեցին է որոշում

հայերի հարաբերւթյունը իրենց հայրենիքի` Խորհրդային Հայաս-

տանի հետ: Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարյանը հանդիսանում է

Էջմիածնի, Սովետական Միության կողմնակից: Բաղդադի թեմը

գտնվում է Էջմիածնի ղեկավարության ներքո:

Պետք է նշել, որ անցյալում դաշնակցական կազմակերպությու-

նը, ստանալով Իրաքի ռեակցիոն ուժերի հովանավորությունը, մեծ

պայքար էր ծավալել այն ուղղությամբ, որպեսզի Բաղդադի թեմը

անջատի Էջմիածնից, սակայն, ինչպես հայտնի է, այդ ուղղությամբ

հաջողություններ չգրանցվեցին: 70-ական թվականների սկիզբնե-

րին, երբ Իրաքում արգելված էին բոլոր տիպի ռեակցիոն կուսակ-

ցություններն ու կազմակերպությունները, դաշնակցական լիդեր-

ները218 ստիպված էին բացարձակ պայքարից անցնելու ընդհատակ`

նոր ուղիներ ու մեթոդներ փնտրելով իրենց քայքայիչ գործունեու-

թյան շարունակման համար: Այդ մեթոդներից մեկը դաշնակցական

լիդերների կողմից առաջ քաշված, այսպէս կոչվող «հայրենասիրա-

կան լոզունգներն» է: Այդ լոզունգների ներքո դաշնակցական լիդեր-

ները ցանկանում են ներթափանցել հայկական համայնքի ղեկավա-

րող մարմինները, որի համար չեն խնայում եւ ոչ մի ջանք, օգտա-

գործելով երկրի որոշ ղեկավարների ու հայ ազդեցիկ դեմքերի

հովանավորությունը:

Դաշնակցական լիդերների կողմից ձեռնարկված նման ակտիվ

աշխատանքների արդյունքը եղավ այն, որ 1973թ. հուլիս-օգոստոս

ամիսներին կայացած Ազգային կենտրոնական վարչության նոր

ընտրություններում Բաղդադում տեղի ունեցավ սուր պայքար

հայկական առաջադեմ ուժերի եւ դաշնակցական լիդերների միջեւ:

Այդ ընտրություններում դաշնակցականներն ու նրանց հարողները

359

տարան լուրջ հաղթանակ: Դաշնակցական լիդերների հաջողու-

թյանը մեծապես նպաստեց որոշ պետական գործիչների հովանա-

վորությունը: Որպես օրինակ կարելի է նշել դաշնակցականներին

հովանավորող Նիզամ Ղազալին, որը նախկինում եղել է Իրաքի

ներքին գործերի մինիստրության անվտանգության ծառայության

գլխաւոր դիրեկտորը, ինչպէս նաեւ մի շարք այլ ռեակցիոն պաշ-

տոնյաներ: Պետք է նշել, որ դաշնակցականները այս ընտրություն-

ներում հանդես եկան բավական կազմակերպված, պրոպագանդիս-

տական մեծ աշխատանք կատարեցին իրենց համակրողների

շրջանում, չխորշելով միաժամանակ փաստաթղթերը կեղծելուց եւ

որոշ դիմազուրկ ընտրողների կաշառելուց:

Հայկական համայնքի նոր, վերընտրված Ազգային կենտրոնա-

կան վարչությունը հանդես էր գալիս հետեւյալ ծրագրով`

Ա. Ձեռնարկել միջոցառումներ է՛լ ավելի լավ օգտագործելու

եկեղեցապատկան չօգտագործվող հողերը,

Բ. Ձեռնարկել միջոցառումներ բարձրացնելու Իրաքում գործող

հայկական դպրոցների մակարդակը եւ բարելավել ուսուցիչների

վիճակը,

Գ. Ցույց տալ ֆինանսական օգնություն հայկական դպրոցներին

եւ ապահովել համապատասխան ուսուցչական կադրերով,

Դ. Թեմի եկեղեցիներն ապահովել համապատասխան հոգեւո-

րականներով,

Ե. Ցույց տալ համապատասխան օգնություն հայկական հա-

մայնքի անդամներին՝ առանց նկատի ունենալու նրանց պատկա-

նելիությունը կազմակերպություններին:

Զ. Ապահովել միասնականությունն ու բարեկամությունը եւ

փոխըմբռնումը տարբեր կազմակերպությունների միջեւ:

Չնայած նոր ընտրված Ազգային կենտրոնական վարչության

անդամները իրենց ելույթներում ու առանձին հանդիպումներում

հայտարարում էին, որ Բաղդադի Հայկական եկեղեցին կմնա հա-

վատարիմ Էջմիածնին, սակայն դաշնակցական լիդերների կողմից

360

մեծ աշխատանք էր տարվում այն անջատելու եւ Անթիլիասի

իրավասության ենթարկելու ուղղությամբ:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ

ՈՒ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Ներկայումս, բացի Բաաս-ից219 եւ (ձեւականորեն) Քրդստանի

դեմոկրատական կուսակցություններից, Իրաքում արգելված են

մյուս կուսակցությունները: Նախկինում Իրաքում գործող դաշնակ-

ցական կազմակերպությունը այժմ գոյություն չունի, սակայն գոյո-

ւթյուն ունեն որոշ դաշնակցական լիդերներ: Ներկայումս դաշնակ-

ցականների թիվը Իրաքում հասնում է մոտ 8 հարյուրի: Պետք է

նշել, որ Իրաքի դաշնակցականները ունեն ընդհատակյա ու կոնսեր-

վատիվ աշխատանքի լավ փորձ: Դաշնակցական լիդերները անում

են ամեն ինչ, որպէսզի Իրաքում պահպանեն իրենց դիրքն ու

կադրերը եւ, իհարկե, հարմար պահին կազմակերպեն իրենց

աշխատանքը: Դաշնակցականները այժմ իրենց գործունեությունը

իրաքահայ գաղութում իրականացնում են «Երիտասարդական

ակումբի», ինչպես նաեւ անհատ անձնավորությունների տանը

կազմակերպվող երեկոների միջոցով: Նրանք այդ հանդիպումները

օգտագործում են հատուկ եւ կարեւոր կուսակցական հարցերի

քննարկման եւ իրենց հետագա գործունեության բնույթը որոշելու

համար:Մինչեւ վերջերս էլ գաղտնի ձեւով Իրաքում գործում են

«Շանթ», «Քրիստափոր» եւ մի շարք այլ դաշնակցական կոմիտեներ:

Վերջին տարիներին բացահայտ կերպով երեւում է

դաշնակցականների մոտեցման տենդենցը220 Սովետական Հայաս-

տանին: Սակայն մանրակրկիտ վերլուծությունը պարզում է այդ

տենդենցի գլխավոր նպատակը: Նրանք նման քաղաքականությամբ

ցանկանում են իրենց կողմը գրավել հայ համայնքի անդամների

վստահությունը, որոնց այժմ լիովին պարզ է դարձել դաշնակցական

կուսակցության քայքայիչ գործունեությունը: Դաշնակցական

361

լիդերները ներկա էտապում այլեւս չեն հերքում Խորհրդային

Հայաստանի լուրջ ու աչքի ընկնող հաջողությունները: Սակայն, նեղ

շրջանակներում ու հատկապես երիտասարդության շրջանում

տանում են պրոպագանդիստական աշխատանք, զարգացնելով

այսպես ասած «ազատ եւ անկախ Հայաստանի» գաղափարը:

Իրաքի դաշնակցական ընդհատակյա կազմակերպության

աշխատանքները ղեկավարում են դոկտ[որ] Հասրաթ Միքայելյանը,

Պարույր Հակոբյանը, Լեւոն Մելքոնյանը, Հայկ Պոստանյանը,

դոկտ[որ] Պողոս Պողոսյանը:

Դաշնակցական լիդերները օգտվելով այն հանգամանքից, որ

Իրաքից այժմ հայրենադարձություն չի կատարվում, «հայրենասի-

րական լոզունգների» ներքո լուրջ աշխատանք են տանում, կազմա-

կերպում Իրաքից հայերի արտագաղթը դեպի ԱՄՆ, Կանադա,

Ավստրալիա: Այդ քաղաքականության արդյունքը եղավ այն, որ

իրաքահայության թիվը 25000-ից նվազեց մինչեւ 18000-ի (1974), իսկ

ներկայումս` մոտ 12000-ի:

1.ՀԲԸՄ (Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն)

Բաղդադի ՀԲԸՄ-ի մասնաճյուղը հանդիսանում է առաջադի-

մական եւ հասարակական կազմակերպություն: Այս ակումբը

կազմակերպվել է 1960-ին եւ հայրենասիրական մեծ աշխատանք է

կատարում գաղութի երիտասարդության շրջանում` նրան Խորհր-

դային Հայաստանի շուրջ համախմբելու ուղղությամբ:

Ըստ ակումբի կանոնադրության, արգելվում է կազմակերպել

քաղաքական միջոցառումներ, սակայն, տարբեր բարեգործական

միջոցառումների անվան տակ ակումբի շուրջն են համախմբվում

հայ գաղութի առաջադիմական շրջանակները: Բարեգործականի

ակումբը անցյալում հայտնի է եղել նաեւ որպես «Կարմիր ակումբ»:

Նրա անդամները ժամանակին ենթարկվել են ռեպրեսիաների: 221

Ակումբը հիմնականում զբաղվում է մշակութային գործունեու-

362

թյամբ, ունի տարբեր տիպի խմբակներ` երիտասարդական, սպոր-

տային, կար ու ձեւի, գեղարվեստա-ինքնագործ եւ այլ խմբակներ:

Ակումբին կից գործում է կանանց խմբակը: Ակումբն ունի 300

տեղանոց դահլիճ եւ մեծ գրադարան: Ակումբի անդամների թիվը

հասնում է 350-ի: Տարեկան անդամավճարը յուրաքանչյուր անդա-

մից կազմում է 6 իրաքյան դինար, սակայն ակումբի հիմնական

բյուջեն ապահովվում է բարերարների կողմից եւ կազմակերպվող

միջոցառումների եկամուտից: Ակումբի աշխատանքներին ակտի-

վորեն մասնակցում են Խորհրդային Միությունում իրենց կրթու-

թյունը ստացած երիտասարդները:

Միության ղեկավարներն են`

Երջանիկ Թաճիրյան– նախագահ, ֆիրմայի սեփականատեր,

մահացել է 1980-ին:

1.Իբրահիմ Շահինյան

2.Խնդիր Թաճիրյան– շինարար ինժեներ

3.Մովսես Տեր-Հակոբյան– դոկտոր

4.Հակոբ Քնաջյան– դեղագործ

5.Իբրահիմ Նասըր– ուսուցիչ

6.Տիկին Ծաղիկ

Կանանց խմբի ղեկավարներն են`

1.Վարդուհի Անդրեասյան

2.Անահիտ Մխաիլյան

3.Հռիփսիմե Քնաջյան

Երիտասարդական խմբակի ղեկավարն է`

1.Էդուարդ Հովհաննիսյանը– ինժեներ-ռադիոտեխնիկ

2.ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ԱԿՈՒՄԲ

363

Հայտնի է որպես դաշնակցական ակումբ: Ստեղծվել է 1962

թվականին եւ հանդիսանում է դաշնակցական կադրերի պատ-

րաստման դարբնոց: Ակումբի անդամների թիվը հասնում է 450-ի:

Ըստ կանոնադրության, այն մշակութային եւ սպորտային ակումբ է

եւ իրավունք չունի քաղաքական որեւէ աշխատանքով զբաղվելու:

Ակումբը ունի լավ դահլիճ, գրադարան եւ բուֆետ: Ակումբին կից

գործում է «Կոմիտաս» երգչախումբը, թատերական խմբակը, էս-

տրադային նվագախումբը, սպորտային եւ այլ խմբակներ: Պետք է

ասել, որ ակումբի սպորտային կյանքը լիովին կապված է ՀՄԸՄ

ակումբի222 հետ: Վերջինս հանդիսանում է «Երիտասարդական ա-

կումբի» ֆիլիալը223 եւ ունի առանձին շենք:

Իրաքում չկան հնչակյան եւ ռամկավար կազմակերպություն-

ների անդամներ:

Ազգային առաջնորդարանի եւ Ազգային կենտրոնական վար-

չության ենթակա այլ հաստատություններ ու մարմիններ.

ա) Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի

Այս եկեղեցին քաղաքի մայր եկեղեցին է, իսկ Ս[ուր]բ Աստ-

վածածինը դարձել է ուխտատեղի, որտեղ պաշտամունք է կատար-

վում տարին մեկ անգամ` Աստվածածնի տոնին: Ուխտավորներ են

գալիս բոլոր շրջաններից, նույնիսկ` մահմեդականներ:

բ) Աղքատախնամ մարմին

Նպատակն է միջոցներ հայթայթել – նյութական եւ զգեստեղեն –

օժանդակություն ցույց տալու համար համայնքի չքավոր ընտանիք-

ներին: Ղեկավարում են 5-7 հոգի, հիմնականում` կանայք:

գ) Եկեղեցական մարմին

Զբաղվում է եկեղեցու բարեկարգման գործով: Ղեկավարության

մեջ կան ե՛ւ կանայք, ե՛ւ տղամարդիկ:

դ) Շինարարական հանձնախումբ

Զբաղվում է ազգային-եկեղեցապատկան կալվածքների վերա-

կառուցումով, բարեկարգման եւ շահագործման հարցերով, որպե-

սզի առավել նյութական եկամուտներ ձեռք բերվեն:

364

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ-ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ-ՄԱՐԶԱԿԱՆ

ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ա) Տիկնանց մշակութային միություն

Նպատակն է միջոցներ հայթայթել չքավոր աշակերտներին

օգնելու համար թե՛ կրթաթոշակով, թե՛ զգեստով եւ թե՛ սննդով:

Կազմակերպում է դասախոսություններ, ճաշկերույթ-պարահան-

դեսներ եւ այլ միջոցառումներ` նյութական հնարավորություններ

ստեղծելու համար:

Միության անդամներն են`

Տիկ[ին] Բ.Տոնաթոսյան – ատենապետ

Տիկ[ին] Լ.Սիմոնյան – ատենադպիր

Տիկ[ին] Թ.Աքրաուի – գանձապահ

Օր[իորդ] Մ.Արթին

Տիկ[ին] Տիգրանուհի Թերզի

Տիկ[ին] Հ.Գույումջյան

Տիկ[ին] Մ.Արիստակեսյան

Միությունն ունի երգչախումբ` «Կոմիտաս», որի գեղարվեստա-

կան ղեկավարն է Կարապետ Քիշմիշյանը (մասնագիտությամբ

ճարտարապետ, բայց երկարամյա երաժշտական գործիչ է):

Միությունը հիմնված է 1926թ. հուլիսի 22-ին: 1976-ին տոնվել է

միության 50-ամյակը: Միության մեջ գործում են գրական,

թատերական, մարզական եւ այլ հանձնախմբեր:

բ) ՀՄԸՄ (Հայ մարմնակրթական ընդհանուր միություն)

Գործում են վարձու ակումբում, առանց մեծ սրահի: Մեծ միջո-

ցառումների համար օգտվում են ՀԵԵՄ-ի ակումբից: Մշակութային

մարզական միություն է: Կազմակերպում են մշակութային եւ

մարզական միջոցառումներ: Ունեն լավ գրադարան:

Ամեն տարի վերընտրվում է վարչությունը, որը ենթակա է

պետության վավերացման: Միությունը գտնվում է Դաշնակցության

365

հովանավորության ներքո: Անդամների ընդհանուր թիվը հասնում է

շուրջ 700-ի: Միության նախագահն է Հովհաննես Սեմերճյանը, որը

վայելում է պետական ճանաչում, «համայնքի կողմից սիրված

անձնավորություն է»:

ՀՄԸՄ-ն երկսեռ է: Գործում են սկաուտական, արենուշական եւ

գայլիկական խմբեր, ֆուտբոլի, բասկետբոլի եւ վոլեյբոլի ու սեղանի

թենիսի բաժանմունքներ: Անվանի է հատկապես բասկետբոլի

խումբը:

ՀՄԸՄ-ն կազմակերպում է տարեկան միջմասնաճյուղային հան-

դիպումներ, որին մասնակցում են Իրաքի այլ քաղաքներում գործող

ակումբները:

ՀՄԸՄ-ը ոչ մի կապ չունի արտասահմանի մյուս ՀՄԸՄ-ների

հետ: Այն գործում է միայն իրաքահայության շրջանում:

Բոլոր կազմակերպությունների միջեւ զարգանում է փոխադարձ

համագործակցություն, որովհետեւ չկա քաղաքական սուր

հակամարտություն, քանի որ պետության կողմից արգելված է

քաղաքական կուսակցությունների ազատ գործունեությունը:

* * *

Դպրոցներ

ա)Ազգային միացյալ վարժարան, Բաղդադ

Երկրորդական: Աշակերտության թիվն է 1400 հոգի: Տնօրենն է

Կարապետ Սերոբյանը, ավագ ուսուցիչը` Բաղդասար Հարություն-

յանը, մանկապարտեզի վարիչն է Մարիամ Ավետիսյանը (օր[իորդ]),

միջնակարգ երկրորդականի վերահսկիչն է Գառնիկ Ավագյանը,

նախակրթականի վերահսկիչն է Բաբկեն Խաչատուրյանը: Ուսու-

ցիչների ընդհանուր թիվն է 56 հոգի:

Դպրոցը ղեկավարվում է Ուսումնական խորհրդի կողմից:

բ) Ազգային վարժարան – Մուսուլ

366

Վարժարանը ունի նախակրթարանի մակարդակ, աշակերտու-

թյան թիվն է 230, ուսուցիչների[նը]` 13: Տնօրենն է Ղեւոնդ Բաբուլ-

յանը, փոխտնօրենը` տիկ[ին] Թագուհի Բաբուլյանը:

գ) Խրիմյան ազգային վարժարան – Քերքուք

Վարժարանը ունի նախակրթարանի մակարդակ: Աշակերտու-

թյան թիվը` 150, ուսուցիչներինը` 9: Տնօրենն է Օշական ք[ա]հ[ա-

նա] Գըլըճյանը, փոխտնօրենն է Ֆ. Ստեփանյանը:

դ) Հայ ազգային վարժարան – Սարգիս [Ղարիպյան]– Բասրա

1964-65 ուս[ումնական] տարում, Բասրայի «Ղարիպյան վարժա-

րանը» եւ Մաաքիլի 224 դպրոցը միավորվեցին եւ տեղափոխվեցին

Գ.Կյուլպենկյան հիմնարկության ֆոնդով կառուցված նոր շենքում,

որը կոչվում է «Հայ ազգային վարժարան», որը նախակրթարանի

մակարդակի է: Վարժարանն ունի 290 աշակերտ եւ 12 ուսուցիչ:

Տնօրենն է օր[իորդ] Վեհանուշ Մինասյանը, օգնականը` օր[իորդ]

Ծաղիկ Պաղտատլյանը:

ե) Անարատ հղության քույրերու [միաբանության]վարժարան –

Պատկանում է կաթոլիկ համայնքին: Գործում է 1932 թվից: Ունի

մանկապարտեզի, նախակրթարանի եւ միջնակարգի բաժիններ:

Հաճախում են ոչ միայն հայ, այլ նաեւ օտար ազգի աշակերտու-

հիներ: Տնօրենն է քույր Ամելիա Իշխանյանը: Վարժարանի ուսուց-

չուհիները ամեն տարի վերապատրաստման դասընթացներ անց-

նում են Հայաստանում:

ՀԱՅԵՐԸ ԲԱՍՐԱՅՈՒՄ

Բասրայում հայ գաղթօջախի գոյության մասին մեզ հասած

առաջին գրավոր տեղեկությունը վերաբերում է 13-րդ դարի առաջին

կեսին: 1222 թվականին Բասրայում եւ նրա մերձավոր շրջաններում

բնակվող հայերի քանակը հաշվի առնելով, այնտեղ հիմնվել է նոր

367

հոգեւոր թեմ2:

Նկատի ունենալով նշված փաստը, ինչպես նաեւ այն

հանգամանքը, որ Բասրան հիմնադրվել է 637-[6]38 թվականին,

տրամաբանորեն պետք է հանգել այն եզրակացությանը, որ Բաս-

րայի հայ գաղթօջախի պատմությունն ավելի հին է, քան մեզ հասած

գրավոր տեղեկությունը: Պետք է կարծել, որ Իրաքի այլ գաղութների

նման, Բասրայի հայ գաղթօջախը նույնպէս քայքայվել, հասել է

ոչնչացման եզրին եւ նորից վերակենդանացել այդ երկիրը նվաճող

պարսիկների, սելջուկների եւ մոնղոլների արշավանքներից հետո:

Բասրահայ գաղթօջախի կյանքն աշխուժանում է 17-րդ դարում:

Նշված ժամանակաշրջանում ՇահԱբասի կողմից Արարատյան

դաշտավայրից, Շիրակից, Բիթլիսից ու Բագրեւանդից բռնագաղթ-

ված եւ Իրանի Մազանդարանի եւ Իսպահանի շրջաններում վերաբ-

նակեցված հայերի որոշ մասը գաղթում է եւ բնակություն հաստա-

տում Բասրայում3: Գաղթօջախում բնակվել է 4000 հայ4:

18-րդ դարի առաջին կեսում Բասրա է տեղափոխվում Նոր

Ջուղայում վերաբնակեցված հայերի մի մասը: Սակայն նրանք չեն

հաստատվում Բասրայում: Աշխատանքի պակասը եւ բնական

ծանր պայմանները հարկադրում են նրանց մեկնելու Բաղդադ եւ

Սուրաթ քաղաքները5:

Թե որքա՞ն է եղել բասրայաբնակ հայերի քանակը այդ տարի-

ներին՝ տեղեկություններ չկան: Սակայն այն փաստը, որ գաղթօջա-

խում գործել է 3 եկեղեցի եւ 1771 թվականի համաճարակի ժամա-

նակ զոհվել է 4000 հայ6, խոսում է այն մասին, որ Բասրայում եղել է

համեմատաբար մեծ հայ գաղթօջախ:

2Ա. Ալպոյաճյան, «Հայ գաղութների պատմություն», հ. 2, էջ 396: 3«Մասիս» օրաթերթ, 12 մարտի 1967թ.: 4«Ալիք», 17 հոկտեմբերի 1968թ.: 5«Պատմություն Նոր Ջուղայի», հ. 2, էջ 108: 6«Մայր դիվան Մխիթարյան միաբանության», էջ 352-353:

368

Ներկայումս գործող Բասրայի Ս.Աստվածածին եկեղեցին կա-

ռուցվել է 1736թ. Պետրոս Սեթ Աղայանի միջոցներով: Եկեղեցին

հավանաբար ունեցել է իր վարժարանը, որի գոյության մասին թեեւ

գրավոր տեղեկություններ չկան, բայց փաստվում է նրանով, որ

Բասրայի հոգեւոր առաջնորդ Գեւորգ եպիսկոպոսը սովորել է իր

ծննդավայրում` Բասրայում7: Մինչեւ 1847թ. Բասրայի հոգեւոր թեմը

ենթարկվել է Նոր Ջուղային, իսկ հետո` Բաղդադին:

Մեզ են հասել Բասրայում ընդօրինակված, հայ մատենագրու-

թյանը վերաբերվող երկու ձեռագիր: Առաջինը կատարվել է 1734թ.

Պետրոս Մինասյանցի, իսկ երկրորդը` 1772թ. թիֆլիսեցի Աստվա-

ծատուր Դավթյանի կողմից: Այդ ձեռագրերը այժմ պահվում են

Մաշտոցի անվան Մատենադարանում:

1771 թվականի համաճարակից հետո Բասրայում հայերի

քանակը կրճատվել է: Որպես հայկական գաղթօջախ, նա հիշվում է

Սիմէոն կաթողիկոսի 1775թ. մայիսի 22-ի շրջաբերական կոնդա-

կում: 19-րդ դարի առաջին կեսին Բասրայում բնակվել է 120 հայ,

ունեցել են 1 գործող եկեղեցի եւ մեկ դպրոց8:

Հայ գաղութը Բասրայում 1879 թվականին ունեցել է ընդամենը

55 բնակիչ (10 տուն), իսկ Կ.Պոլսի պատրիարքարանի վիճակա-

գրական տվյալների համաձայն՝ 1888թ. Բասրայում բնակվել է 242

հայ9:

Մինչ այդ, հայտնի է, որ 1832թ. եկեղեցուն են կտակվել մի մեծ

պարտեզ եւ մի քանի տուն10:

Նույն ժամանակաշրջանին վերաբերող աղբյուրները վկայում

են, որ Բասրայում հայերը եղել են արհեստավորներ: Նրանց մեջ

հիշվում են նաեւ բժիշկներ, ինչպես նաեւ վաճառականներ, որոնք

7Գործ «Բասրայի հայ վարժարանի»: 8«Ալիք», 17 հոկտեմբերի 1968թ.: 9Գործ «Բասրայի հայ վարժարանի»: 10«Սուրիահայ տարեցույց», 1925թ., էջ 111-112:

369

իրենց նավերով առեւտրական հարաբերությունների մեջ են եղել

Հնդկաստանի եւ նրա հարեւան երկրների հետ11:

1767թ. անգլիական դեսպանատան «Թարգման եւ կառավարա-

կան կապ» պահողի պաշտոնում է աշխատել շեյխ Պողոսը, որի

օգնականն է եղել մեկ այլ հայ` Մարգար անունով: Նույն պաշտոնն է

ունեցել Մատթեոս Մարկոսյանը: Առաջին համաշխարհային պա-

տերազմից առաջ, մինչեւ 1919թ.225 Բելգիայի պատվավոր կոնսուլի226

պաշտոնն է կրել Դերվիշյանը, իսկ նրանից հետո՝Սիմոն Ղարիբ-

յանը12:

Բասրայի անդրանիկ՝ԱզգայինՎարդանանց վարժարանը հիմվել

է 1910թ. եւ ունեցել է 22 աշակերտ: Երկու տարի անց, 1912թ.

վարժարանը փակվել է աշակերտների օտար դպրոցներ հաճախելու

պատճառով: Մինչեւ [19]19 թվականը բասրաբնակ հայերի քանակը

եղել է 125 [հոգի](35-40 տուն)13:

1920թ. Բասրայից ոչ հեռու Նահր էլ-Օմար վայրն է տեղափոխ-

վում 1917թ. Արեւմտյան Հայաստանից եւ Ուրմիայից, թուրքական

յաթաղանից ազատված 25000 հայ, որոնց թվում 1500-ից ավելի

որբեր: Մինչ գաղթը 227 նրանք բնակվել են Բաղդադից ոչ հեռու

Բաաքուբա վայրում վրանների տակ, 1919թ. հուլիսին Թեմական

խորհուրդը փորձել է նրանց սովից ու համաճարակից փրկելու

համար տեղափոխել Հայաստան: Սակայն կաթողիկոսին ուղղված

խնդրագիրը մերժվել է հանրահայտ այն պատճառով, որ այդ օրերին

ամբողջ Հայաստանը դարձել էր գաղթականների, որբերի, սովի ու

համաճարակի երկիր: Նրանցից 15000 [հոգի] հնարավորություն է

ստանում վերադառնալ Խորհրդային Հայաստան 1921թ.: Մոտ 6000

հոգի տեղափոխվել են Բաղդադի «Գիլանի» ճամբարը, իսկ որբերը`

Երուսաղեմ:

11Գործ «Բասրայի հայ վարժարանի»: 12«Նոր ազդարար», նո. 6-8, 1952թ.: 13«Ալիք», 17 հոկտեմբերի 1969թ.:

370

Կլիմայական վատառողջ պայմանների, սովի ու համաճարակի

հետեւանքով Նահր էլ-Օմարում շատերն են կնքում իրենց մահ-

կանացուն: Պոլսի «Ժողովուրդ» թերթը 1919թ. ապրիլին գրել է, որ

եթե ազգային մարմինները ուշադրություն չդարձնեն, Նահր էլ-

Օմարի հայությունը կորած պիտի համարվի: 1920թ. վրանների տակ

գտնվող տարաբախտ այս հայերը բացում են 5 դասարան ունեցող

մի նախակրթարան եւ երեխաներին սովորեցնում արաբերեն,

անգլերեն եւ հայերեն: Այդ դպրոցանման վարժատունն է հաճախել

ավելի քան 100 երեխա:

Որբերի ուսուցումը տարվել էըստ դասարանների, ուր գրավոր

դասավանդել են հայոց լեզու եւ թվաբանություն: Մնացած

առարկաների դասավանդումը տարվել է բանավոր, խմբակային

կրկնությունների միջոցով:

1924թ. Իրաքի հայ[ոց] առաջնորդարանի, Խորհրդային Հայաս-

տանի կառավարության Պարսկաստանի ներկայացուցչի պահան-

ջով կազմվել է իրաքահայության մի վիճակագրություն, ըստ որի`

Նահր էլ-Օմարի ճամբարում բնակվել է 628 ընտանիք (1995 մարդ),

Բասրայում` 152 ընտանիք (427 մարդ), որոնք մասնագիտությամբ

եղել են հողագործներ, հյուսներ, մեքենագործներ, կոշկակարներ,

ավտովարորդներ, դարբին, սափրիչ, դերձակ, խոհարար, խանութ-

պան, առեւտրական եւ այլն14:

Ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու համար անհրաժեշտու-

թյուն է դառնում գաղթօջախի ազգային կյանքի կազմակերպումը:

Շուտով կազմվում է թաղական խորհուրդ, որի որոշմամբ 1920թ.

բասրայաբնակ Ոսկան Ծերունյանի վրա է դրվում, ամռան ամիս-

ներին, օտար վարժարաններ հաճախող հայ երեխաների հետ

մայրենի լեզու պարապելու գործը:

1922 թվականին եկեղեցու բակում բացվում է Ազգային վար-

ժարանը, որի նոր շենքը կառուցվում է 1936թ. Սիմոն Ղարիբյանի

14Ա.Աբրահամյան «Համառոտ ուրվագիծ ...», հատոր Բ:

371

միջոցներով եւ նրա անունով էլ կոչվում է «Ղարիբյան» վարժարան:

Այն եղել է նախակրթարան՝ 5 դասարանով եւ մանկապարտեզով:

1968 թվականին վարժարանն ունեցել է 6 ուսուցիչ, 98 աշակերտ

(45 տղա եւ 53 աղջիկ), մանկապարտեզի երկու դասարան եւ

նախակրթարան՝ 5 դասարաններով15:

1964-65 ուս[ումնական] տարում «Ղարիբյան» վարժարանը եւ

Մաաքիլի Ազգային դպրոցը վերամիավորվում եւ տեղափոխվում են

Գյուլբենկյան ֆոնդով կառուցված դպրոցի նոր շենքը: Միավորված

դպրոցը կրում է «Հայ ազգային վարժարան» անունը: Վարժարանը

նախակրթարան է, հանրագիտական առարկաների ուսուցումը

տարվում է արաբերեն լեզվով՝ պետական ծրագրերի համաձայն16:

Բասրայի գաղթօջախի մի մասն է կազմում Մաաքիլի հայ

գաղութը, որը Բասրայից 7 կմ հեռավորության վրա է գտնվում:

Գաղութը հիմնվել է 1923թ.: Մինչեւ 1931 թվականը այնտեղ բնակվել

է 35-40 տուն հայ: 1930թ. Խոսրով Ամիրխանյանի տանը հիմնվում է

մի մանկապարտեզ, ուր ընդգրկվում է 15-20 երեխա: 1931թ. հիմն-

վում է Մաաքիլի «Ազգային վարժարան» մանկապարտեզը, որը

1932թ. ունեցել է 1 ուսուցիչ եւ 20 աշակերտ: 1937թ. դպրոցն ունե-

նում է նախակրթարանի եւ մանկապարտեզի բաժիններ, մոտ 60

աշակերտ եւ 3 ուսուցիչ: 1943թ. կառուցվում է «Երիտասարդ[աց]

միություն» ակումբը, իսկ 1944թ.՝ դպրոցի նոր շենքը: 1947թ. դպրոցը

դառնում է լրիվ նախակրթարան՝ իր մանկապարտեզի բաժնով:

1948թ. դպրոցի սաները մասնակցել են պետական բակալորիայի

աստիճանի քննություններին: 1955թ. դպրոցի աշակերտների թիվը

հասնում է 250-ի: Մաաքիլի «Ազգային վարժարանը» դադարում է

գործելուց 1964 թվականին՝ վերամիավորման պատճառով:

Ըստ «Զարթօնք» (20 մարտի 1958թ. եւ «Նոր օր» (3 հունիսի

1968թ.) թերթերի, Բասրայում բնակվում է շուրջ 2000 հայ: «Մասիս»

15«Արարատ», 23 օգոստոսի 1963թ.: 16«Նոր օր», 9 հունիսի 1966թ.:

372

թերթը 1967թ. առաջնորդարանի տվյալների համաձայն նշում է, որ

հայերի թիվը հասնում է 3-4 հազարի:

Բասրահայ գաղթօջախը ղեկավարվում է 3 հոգուց բաղկացած

Թաղական խորհրդի կողմից, որը պատասխանատու է

Կենտրոնական վարչության առաջ:

Գործում է Հայ երկսեռ երիտասարդաց միությունը, որը

կազմակերպում է եւ անց է կացնում մշակութային եւ մարզական

միջոցառումներ: Նա չի մտնում ՀՄԸՄ-ի մեջ, սակայն մասնակցում է

նրա աշխատանքներին:

Ներկայումս Բասրայում ապրում է մոտավորապես 150 հայ

ընտանիք, այսինքն` մոտ 1500 մարդ: Բնակիչների հիմնական մասը

կազմում են Վանի գաղթականները (Թուրքիա): Գաղութը ղեկա-

վարվում է առաջնորդարանի կողմից, եկեղեցուն կից գործում է

նախակրթարան-վարժարանը:

Գաղութի մշակութային կյանքը ղեկավարվում է «Մշակութային

ակումբի» միջոցով:

Բասրայի հայ գաղութը հիմնականում համակրում է դաշնակ-

ցական կազմակերպության գործունեությանը: Դա հիմնականում

բացատրվում է նրանով, որ Բասրայի հայ գաղութը կապված է

«Վասպուրական» հայրենակցական միության հետ:

Հոգեւոր հովիվն է ք[ա]հ[ա]ն[ա] Գասպարյանը, համայնքի գոր-

ծերի պատասխանատուն է Թաղական խորհուրդը, որի կազմի մեջ

մտնում են.

1.Շավարշ Մարտիրոսյան – ատենապետ, բժիշկ

2.Ավետիս Մանուկյան – ատենադպիր

3.Ավետիս Կահրամիրյան – գանձապահ

Բասրայում գործում է Հայ երկսեռ երիտասարդաց միության

մասնաճյուղը: Այդ միությունն ինքնուրույն է եւ կապ չունի

Բաղդադի կենտրոնի հետ, ընդհակառակը` մասնակցում է ՀՄԸՄ-ի

տարեկան միջոցառումներին, թեեւ ՀՄԸՄ-ական էլ չէ:

373

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԱՂԹՕՋԱԽԸ ԻՐԱՔԻ ՔՐԴՍՏԱՆՈՒՄ

Քաղաք Քերքուք.

Հայկական այս գաղթօջախը Քերքուք քաղաքում կազմակերպ-

վել է 30-ական թվականներին եւ այն հատկապես զարգացավ ու

աճեց նավթի հայտնագործության հետ այս շրջանում: Գաղութում

հայերի թիվը հասնում է 700-ի: Հայերը ուղղակի[որեն] եւ

անուղղակիորեն կապված են շրջանի նավթարդյունաբերության

հետ, աշխատում են ազգային եւ նավթային արդյունաբերություն-

ներում որպես ինժեներներ, տեխնիկներ, հաշվապահներ եւ այլն:

Գաղութի հայերը առաջադիմական են եւ ակտիվորեն մասնակ-

ցում են հասարակական, առաջադիմական շարժման կյանքին:

Համայնքն ունի իր դպրոցը եւ հոյակապ «Գյուլբենկյան» մշակու-

թային տունը: Հոգեւոր հովիվն է Օշական քահանան: Գործում է

ՀՄԸՄ-ի մասնաճյուղը:

Քաղաք Մուսուլ.

Բնակվում են 600-700[-ից] ավելի հայեր: Համայնքն ունի եկե-

ղեցի, դպրոց եւ Բարեգործականի ակումբ: Գաղութը կազմավորվել

է 1920թ. եւ հենց այդ ժամանակից էլ գաղթականների համար

Մուսուլում ստեղծվեց որբանոց: Դեռեւս այն ժամանակներում

որբանոցի հիմնադրման աշխատանքներին մեծ գործունեություն

ծավալեցին Տեր Գրիգոր [Տեր-]Հակոբյանը, Սարգիս Չագմաքճյանը

եւ դոկտ[որ] Աստարճյանը:

Ներկայումս գաղութը սկսել է քայքայվել: Շատ հայեր են

հեռանում Մուսուլից:

Մուսուլը միաժամանակ համարվում է հայկական կենտրոն

Քրդստանի հայկական գյուղերի հայության համար: Հայկական

գյուղական համայնքները Քրդստանի գյուղերում սկսել են կազմա-

վորվել թուրքական ջարդերի ժամանակ: Այդ ժամանակից էլ հայ

գյուղացին հանդիպել է մեծ դժվարությունների, կանգնել սովի ու

374

համաճարակների առջեւ, սակայն նա կարողացավ իր ապահովու-

թյունը գտնել Իրաքի Քրդստանի գյուղերում, հաստատվել այնտեղ,

հիմնել իր եկեղեցին ու դպրոցը: Սակայն պետք է նշել, որ այդ

գյուղերում հայերը չկարողացան պահպանել իրենց մայրենի լեզուն

եւ հիմնականում դարձան քրդախոս` պահպանելով հայկական

տրադիցիաներն228 ու հավատքը:

Հայկական փոքրիկ համայնքներ կան նաեւ մի շարք այլ

քաղաքներում` Զախո, Ավզրուկ, Դխոկ եւ Հավրեզք: Այդ քաղաք-

ներում ապրող հայերի թիվը հասնում է 1000-ի: Տեղի հայերը

հիմնականում զբաղվում են գյուղատնտեսությամբ: Զախո քաղա-

քում գործում է հայկական եկեղեցու դպրոց: Նշված եկեղեցին ու

դպրոցը ֆինանսավորվում են Բաղդադի ու Մուսուլի հայկական

համայնքների կողմից: Ներկայումս, ըստ հասած տեղեկություն-

ների, տնտեսական դժվարությունների պատճառով, նշված հա-

մայնքները քայքայվում են, շատերը լքում են իրենց բնակավայրերը

եւ հեռանում:

Քեյթրի 229 - Նավթային շրջան է: Ապրում է 25-30 տուն հայ:

Ընդհանրապես պաշտոնյաներ են: Կան նաեւ քիչ թվով բանվորներ:

Չունեն եկեղեցի ու դպրոց: Հայերենը սովորում են մասնավորի

տանը:

Մնացած բնակավայրերում կան շատ փոքրաթիվ հայեր:

ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿՆԵՐԸ ԻՐԱՔՈՒՄ

Բաղդադում բնակություն են հաստատել մոտ 1500 հայ կա-

թոլիկներ: Համայնքը ղեկավարվում է Հայ կաթոլիկ եկեղեցու կող-

մից` արքեպիսկոպոս Հովհաննես Գասպարյանի 230 գլխավորու-

թյամբ:

Հովհաննես Գասպարյանը Կահիրեից Բաղդադ է եկել 1973թ.ին:

Նա առաջադիմական հոգեւորական է եւ լավ տրամադրված Խորհր-

դային Հայաստանի նկատմամբ:

375

Իրաքում լույս չի տեսնում հայկական թերթ ու ամսագիր:231

ԻՐԱՔԻ ՀԱՅ ՄԱՄՈՒԼԸ

«Մաշտոց»

Դպրոցական պատկերազարդ տարեգիրք: Հրատարակվում է

Բաղդադում 1966 թվականից, 82-132 էջ: Նյութերի մի մասը տպագր-

վում է արաբերեն եւ անգլերեն լեզուներով: 650 օրինակ: Խմբագիր`

Բաղդասար Հարությունյան:

Տարեգիրքը Բաղդադի Ազգային Միացյալ երկրորդական վար-

ժարանի հրատարակությունն է: 1-ին համարը լույս է ընծայվել

խմորատիպ եղանակով: Բովանդակում է ուսումնական տարվա

աշխատանքի մասին տնօրենության տեղեկագիրը եւ աշակերտ-

ների գրական ստեղծագործությունները:

[Տեղեկանքը] կազմված է ըստ ՀՍՍՀ ԳԱ բյուլետենի:

Ն.Պետրոսյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 16, գ. 175, թ. 1-19, պատճեն, մեքենագիր:

N 162

ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ

ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՂԱԿԱԼ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ

ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Հ. Բ. Ը. Մ.Ի ԻՐԱՔԻ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԱՏԵՆԱՊԵՏ

ԻԲՐԱՀԻՄ ՇԱՀԻՆՅԱՆԻՆ՝ ԻՐԱՔ ԺԱՄԱՆՈՂ ՀԱՅՐԵՆԻ ԿԻՆՈ-

ԲԵՄԱԴՐԻՉ ՌՈՒԲԵՆ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆՑԻՆ ՕԺԱՆԴԱԿԵԼՈՒ

ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

27 հոկտեմբերի 1981թ.

Երեւան

376

Թանկագին հայրենակից,

Նամակաբերս` հայրենի ճանաչված կինոբեմադրիչ Ռուբեն Գե-

ւորգյանցը232 Իրաք է ժամանում հայկական գաղթօջախի կյանքը եւ

գործունեությունը նկարահանելու նպատակով:

Խնդրում ենք հնարավորության սահմաններում օժանդակել

նրան, ինչպես նաեւ առավել նպատակային օգտագործել նրա

ներկայությունը գաղթօջախի մշակութային կյանքում:

Հարգանքներով`

Նախագահի առաջին տեղակալ`Ա. Մարտիրոսյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 13, գ. 216, թ. 8, պատճեն, մեքենագիր:

N 163

ԱՆԱՐԱՏ ՀՂՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅ ՔՈՒՅՐԵՐԻ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՂ-

ԴԱԴԻ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՈՒՍՈՒՑՉՈՒՀԻ ՔՈՒՅՐ ԶԱՐՈՒՀԻ ՏԵՄԻՐՃ-

ՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ

ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԴԱՍԱ-

ԳՐՔԵՐԻ ՑՈՒՑԱԿՆ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ՝ ԴՐԱՆՔ ՀՆԱՐԱ-

ՎՈՐԻՆՍ ՇՈՒՏԱՓՈՒՅԹ ԱՌԱՔԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

5 մայիսի 1983թ.

Բաղդադ

Սիրելի՛ ընկերներ,

Չէք կրնար երեւակայել, թէ որքան գոհ ենք Սփիւռքահայութեան

Հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէի առաքումներէն. լրագիրներն ու

ամսաթերթերը մեր բարի լրաբերներն են, մանաւանդ դասագ[ի]ր-

քերը. որքա՜ն օգտակար են անոնք մեր փոքրիկներուն միտքը եւ

377

սիրտը զարգացնելու եւ մանաւանդ Հայրենիքի[ն] հետ կապելու

համար:

Այժմ կը ներկայացնեմ Ձեզի ցանկը գ[ի]րքերու, որոնց պէտք

ունինք Պաղտատի Հայ Քոյրերու Վարժարանի նախակրթարանի

բաժնին համար:

Այբբենարան – 100 օրինակ

Մայրենի Լեզու Ա. տարի – 50 օրինակ

Մայրենի Լեզու Բ. տարի – 50 օրինակ

Մայրենի Լեզու Գ. տարի – 50 օրինակ

Մայրենի Լեզու Դ. տարի – 50 օրինակ:

Շատ երախտապարտ եւ գոհ պիտի ըլլամ, եթէ խնդրանքներս

կատարէք, որով ուրիշ միջոց չունինք:

Սիրելի՛ ընկերներ, այս համեստ երկտողովս կը յայտնեմ Ձեզ[ի]

անսահման շնորհակալութիւնս՝ մաղթելով բոլորիդ քաջառողջու-

թիւն, բեղուն գործունէութիւն, կրկին խորին շնորհակալութիւններս:

Քոյր Զարուհի Տէմիրճեան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 13, գ. 216, թ. 20, բնագիր, ձեռագիր:

N 164

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁԱԾ, ԱՊԱ ԿՐԿԻՆ ԻՐԱՔՈՒՄ ՀԱՍՏԱՏՎԱԾ`

ՄՈՒՍՈՒԼԻ ՀԱՅՈՑ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ՈՒՍՈՒՑՉՈՒՀԻ ՎԱՆՈՒՀԻ

ՇՈՒՇԱՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ

ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻՆ՝ ԻՐ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ

ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ՝ ՀԱՅԱԼԵԶՈՒ ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ ԳՐՔԵՐ

ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

29 ապրիլի 1984թ.

Մուսուլ

378

Հարգելի հայրենակիցներ,

Ստացանք Ձեր նամակը, որը մեզ մեծ ուրախություն պատ-

ճառեց, եւ որի համար կհայտնեմ իմ խորին շնորհակալություններս

Ձեզ, որ Դուք անպատասխան չթողեցիք մեր նամակը:

Ես` Վանուհի Շուշանյանս առաջին նամակը գրելու ժամանակ

մոռացա Ձեզ գրելու երկտող կենսագրություն մը մեր ընտանիքի

մասին: Կհուսամ, որ Ձեզ պիտի շատ հետաքրքրի:

1968 թվականին մենք բոլորս ընտանյոք փոխադրվեցինք Մայր

Հայրենիք, որպեսզի հոն շարունակենք մեր կյանքը: Մեզ բնակարան

տվին Հոկտեմբերյան քաղաքում, իսկ մենք՝ փոքրիկներս ալ

տեղավորվեցանք նույն քաղաքի N 2 միջն[ակարգ] դպրոցում: Հայ-

րենիքում ապրեցանք 10 տարի, հոն եղանք բոլոր տեսարժան վայ-

րերը եւ ամենակարեւորը՝սորվեցանք մայրենի լեզուն: Եվ մինչեւ

այսօր չեմ մոռանա իմ սիրելի ուսուցչուհիներիս, որոնք շատ

հոգնեցան մեզ համար, մեր կրթության համար:

1973թ.-ին ավարտեցի դպրոցս բարձր գնահատականներով,

ունեի միայն 3 մը մաթեմատիկայից:

Մասնակցել եմ դպրոցի մարզական խաղերին, խաղացել եմ

վոլեյբոլ քաղաքի առաջնորդության համար 8 տարի:

Շատ աշխատասեր էի, բայց նպատակիս չհասա, ուզում էի

սովորել Երեւանի պետական համալսարանի անգլերենի բաժնում,

բայց չեղավ:

Մեր մեծ 2 եղբայրները չէին եկել մեր հետ Հայրենիք, իրարմէ

բաժնվիլը շատ ծանր եղավ մեր ընտանիքի[ն] համար: Հայրս տարի-

քը առած մարդ էր, բայց նույն ժամանակ ճանչցված էր Հոկտեմբեր-

յանի մեջ իբրեւ հայագետ եւ հայրենասեր մեկը: Ստիպված եղանք

1978 թվականին վերադառնալ Իրաք՝ մեր ծննդավայրը:

Իրաքում հայերեն լեզուն շատ տկար է, ամեն դասարան շա-

բաթը 2 ժամ հայերեն ունի, այդ 2 ժամով աշակերտը չի կարող ամեն

բան սովորել, բայց ես ուզում եմ իմ գիտելիքներս տալ երեխաներին,

379

որպեսզի նրանք էլ կարողանան խոսել, գրել եւ կարդալ: Մեզ մոտ

հայերեն են առնում միայն նախակրթարանում, այսինքն 1-ից մինչեւ

6-րդ դասարան: Դրա համար խնդրեցի Ձեզանից, որ միշտ ինձ ղր-

կեք վեպեր, բանաստեղծական գրքեր, երգեր եւ ոտանավորներ, որ

ես կարդամ եւ պատմեմ մեր փոքրիկներուն, թե հայերը եղել են

հերոսներ եւ ազգասեր: Տեղի թաղականությունը ինձ ընտրեց որպես

Հայաստանից եկած, [որ]ես լինեմ իրենց դպրոցի վարժուհին: Ահա

6-րդ տարին է, որ ես դասավանդում եմ հայոց լեզուն:

Անհամբեր կսպասեմ Ձեր գրքերին:

Ձեզ հարգող`

Տիկ[ին] Վանուհի Շուշանյան

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 13, գ. 216, թ. 30-31, բնագիր, ձեռագիր:

N 165

ԻՐԱՔԻ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԱՎԱԳ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԱՍԱՏՈՒՐ-

ՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏ ՄՇԱԿՈՒ-

ԹԱՅԻՆ ԿԱՊԻ ԿՈՄԻՏԵԻ ԱՇԽԱՏԱԿԻՑ Ա. ԱՍԼԱՆՅԱՆԻՆ՝ ԱՌԱ-

ՔՎԱԾ ԳՐՔԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԻՐ ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՄԲ՝ ՇԱՀԵՆ

ՄԿՐՏՉՅԱՆԻ «ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՊԱՏՄԱՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏԱ-

ԿԱՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԸ» ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ

ՏԱՐԱԶՆԵՐԻ ԱԼԲՈՄՆԵՐ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ

20 փետրվարի 1986թ.

Բաղդադ

Սիրելի՛ պ[ա]ր[ո]ն Ասլանեան,

Յոյսով ենք, որ սոյն գիրը պիտի գտնէ Ձեզի քաջառողջ՝ Ձեր

ծառայութեան ճանապարհին վրայ:

380

Թոյլ տուէք մեր շնորհակալութեան խօսքը ուղղելու Սփիւռքա-

հայութեան [Հետ Մշակութային] Կապի Կոմիտէի պատասխանա-

տուներուն եւ անձամբ Ձեր սիրելութեան՝Մեր նկատմամբ Ձեր

ցուցաբերած հոգատարութեան համար:

Ատենին ստացած ենք Ձեր ուղարկած բոլոր գիրքերը առաջ-

նորդարանի գրադարանին համար:

Ուրեմն, «Հայրենիքի Ձայն» շաբաթաթերթէն կը տեղեկանանք,

թէ լոյս տեսած է Շահէն Մկրտիչեանի «Լեռնային Ղարաբաղի

պատմաճարտարապետական հուշարձանները» աշխատասիրու-

թիւնը:233 Կը փափաքինք Ձեր միջոցաւ 4 օրինակներ ստանալ այս-

տեղ՝ մեր գրադարանին համար:

Առաջնորդարանիս առընթեր Տիկնանց Միութիւնը ծրագրած է

հայկական տարազներու ցուցահանդէս մը կազմակերպել: Սոյն

ձեռնարկը յաջողցնելու համար կարիքը ունինք հայկական տարազ-

ներու ալպոմներու՝ մեր ցուցադրութիւնը աւելի հարազատ պատ-

կեր մը ստանալու դիտաւորութեամբ:

Կանխայայտ շնորհակալութիւն Ձեր ազնիւ անձին եւ Սփիւռքա-

հայութեան Հետ [Մշակութային] Կապի Կոմիտէին:

Կը մնամ սիրոյ ողջունիւ,

Աղօթարար`

Աւագ եպիսկոպոս Ասատուրեան234

ՀԱԱ, ֆ. 875, ց. 13, գ. 216, թ. 35, բնագիր, մեքենագիր:

381

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1 Բասրա – Քաղաք Իրաքի հարավային մասում՝ Շատ էլ-Արաբ գետի վրա, Քուվեյթի եւ Իրանի միջեւֈ 2Վահան քահանա Թաճիրյան – Հետագայում՝ ավագ քահանա: Աշխար-հական անունով՝ Աբրահամ: 1904թ. հրավիրվել է Մուսուլ՝ ուսուցչության: 1911թ. ձեռնադրվել է ամուսնացյալ քահանա եւ տեղափոխվել Բաղդադ՝ իբրեւ տեղի հայության հոգեւոր հովիվ: Երեցկնոջ հետ սպանվել է 1930թ. սեպտեմբերի 21-լույս 22-ի գիշերը՝ դստեր ամուսնության հարցի պատ-ճառով (տե՛ս 74-րդ փաստաթուղթը:) 3 Վերապատվելի Արսեն Ա. Գեորգիզյան (1889, Վան – 21 մարտի 1977,

Պրովիդենս, ԱՄՆ) – Պատմաբանասեր, հասարակական, կրթական եւ եկեղեցական գործիչ, խմբագիր: Ավարտել է Մարզվանի «Անատոլիա» կոլեջը, կրթական տեսուչ աշխատել Անդրկովկասի հայկական մի շարք որբանոցներում: Հետագայում հաստատվել է ԱՄՆ-ում եւ գործել իբրեւ հայ ավետարանական հոգեւոր հովիվ: Հեղինակել եւ հրատարակել է Վաս-պուրականի հերոսամարտին, պավլիկյան ու թոնդրակյան շարժումների մասին մենագրություններ եւ «Մեր ազգային գոյապայքարը – 1915-1922, զուլումի տարիներ» հուշագիրքը (հրատարակված իբրև Բեյրութի «Զարթօնք» օրաթերթի թերթոն թիվ 63, Բեյրութ, 1967, 505 էջ): 4Համբարձում Մելքումյան: 5Հացագործյան Արսեն Սարգսի(1882, Վան – 1983, Երևան) – բանաստեղծ, մանկավարժ: 6 Շաղոյան Լեւոն (1887, Հայոց ձորի Խարականց գ. – 1974, Բաղդատ) – ուսանել է Աղթամարի դպրոցում, մուտք գործելով հեղափոխական կյանք, աչքի է ընկել ինչպես իր հանդգնությամբ, այնպես էլ որպես պատաս-խանատու գիտակցություն ունեցող մտավորական: 1914թ. նշանակվել է Գյավաշի ինքնապաշտպանական ուժերի հրամանատար, ապա Փեսան-դաշտի զինվորական հրամանատար: Նրա շնորհիվ փրկվում է տեղի 600-ի հասնող հայությունը: 1918թ. Վանի հայության հետ անցնում է Միջագետք, երկար տարիներ բնակվում Մոսուլում: Հայտնի է Լևոն փաշա անունով: 7Այսպես է բնագրում: 8Դշ. – Չորեքշաբթի: 9Նշված է նոր և հին տոմարներով: 10Մանտաթ – Իրավազորագիր (եվրոպական լեզուներ): 11Խաչատուրյան Աստվածատուր Ա. (1861, Բագավան գյուղ, Բագրեւանդի գավառ, Կարինի նահանգ – 1944, սիբիրյան աքսորավայր) – Լեզվագետ եւ

382

պատմաբան, պրոֆեսոր: Շրջանավարտ Գերմանիայի համալսարաննե-րից՝ վերադարձել է Կարին ու դասավանդել տեղի Սանասարյան վարժա-րանում: 1913-1915թթ. եղել է Կոստանդնուպոլսի Կեդրոնական վարժարա-նի տնօրենը: Մեծ Եղեռնի տարիներին ապրել է ընդհատակում: 1918թ. հոկ-տեմբերի 30-ի զինադադարից քիչ անցտեղափոխվել է Փարիզ, ապա հայ-րենադարձվել, դասախոսել Երեւանի պետական համալսարանում: 1937թ. բռնադատվել է եւ աքսորվել: Մահացել է անհայտ աքսորավայրում: Ծանոթ է եղել Ա. Խաչ ծածկանունով: Հեղինակել ու հրատարակել է «Հայոց հին պատմություն» ֆրանսերեն գիրքը՝ իբրեւ համահեղինակ նշելով Նոել Դոլե-նսի անունը, որ նույն ինքն Ա. Խաչատուրյանի մեկ ուրիշ ծածկանունն է:] 12Հանըմյան Արտավազդ (1875, Կ. Պոլիս – 19 փետրվարի 1945, Փարիզ) – Հասարակական, ՀՅԴ եւ կրթական գործիչ: Ավարտել է ծննդավայրի Կեդրոնական վարժարանը, հետագայում եղել նույն դպրոցի Նախկին սա-ներու ընկերակցության ատենադպիրը, ապա ատենապետը: 1896-1899թթ. քիմիա է ուսանել Փարիզի համալսարաններում: Այնուհետեւ հաստատվել է Կահիրեում, դասավանդել պետական Թեւֆիքիե դպրոցում: 1900-ական թթ. եղել է Կահիրեի «Լսարան-ընթերցասրահ ընկերության» գործադիր ժո-ղովի անդամ, ապա նույնի ատենապետ: 1918թ. հաստատվել է Ֆրանսիա-յում, իբրեւ ՀՅԴ ներկայացուցիչ անդամակցել Պողոս Նուբարի գլխավորած Ազգային պատվիրակության: Աշխատակցել է եգիպտահայ մամուլին: 13Մասեհյան Հովհաննես Ծերունի (11 փետրվարի 1864, Թեհրան – 19 նոյեմ-բերի 1931, Խարբին, Չինաստան, թաղված է Թեհրանում) – Դիվանագետ, թարգմանիչ, կրթական եւ հասարակական գործիչ: Ծառայել է Պարսկաս-տանի դիվանագիտական ներկայացուցչություններում, Ղաջար տոհմի շահերից արժանացել «խան» եւ «Մոսայեդ օլ-Սալթանե» (արաբերեն եւ պարսկերեն՝ «պետության օժանդակ») տիտղոսներին: Հայտնի է Շեքսպիրի երկերի հայերենի թարգմանություններով: 14Զավրյան Հակոբ Քրիստափորի (Զավրիեւ Յակով Խրիստոֆորովիչ, 1865, Թիֆլիս – 1920, Մոսկվա) – Բժիշկ, հասարակական եւ ՀՅԴ գործիչ: 15Քեչյան Բյուզանդ Հովհաննեսի (8 օգոստոսի 1859, Կ. Պոլիս – 29 հունիսի 1927, Ստամբուլ) – Խմբագիր, հասարակական գործիչ: Եղել է Կ. Պոլսում 1896-1918թթ. լույս տեսած«Բիւզանդիոն» օրաթերթի հիմնադիրը, արտոնա-տերը, տնօրենն ու խմբագրապետը: 16Մալեզյան Վահան Ֆրանգյուլի (21 սեպտեմբերի 1871, Սուլինա քաղաք, Ռումինիա – 4 ապրիլի 1966, Նիցցա, Ֆրանսիա) – Գրող, թարգմանիչ, հասարակական գործիչ: Մասնագիտությամբ` փաստաբան: Սկզբնական շրջանում հարել է Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցության: 1908թ.

383

Եգիպտոսում Հայ սահմանադրական-ռամկավար կուսակցության հիմնա-դիրներից է: Ապրել է Կահիրեում, Փարիզում, Նյու Յորքում, 1948թ.ից` Նիցցայում: 1906-1921 եւ 1923-1947թթ. եղել է ՀԲԸՄ վարիչ-պատվիրակը եւ ընդհանուր տնօրենը: 17Նուբար(յան) Պողոս Նուբարի (2 օգոստոսի 1851, Կ. Պոլիս – 25 հունիսի 1930, Փարիզ) – Ականավոր հասարակական եւ քաղաքական գործիչ, մեծ բարերար ու բարեգործ: 1906թ. ապրիլի 15-ին համախոհների հետ Կահի-րեում հիմնել է Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը եւ դար-ձել նրա ցկյանս նախագահը: Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի 1912թ. նոյեմբերի 10-ի կոնդակով նշանակվել է Հայ ազգային պատվիրակության նախագահ եւ այն գլխավորել մինչեւ 1921 թվականը: 18Գաբրիել Նորատունկյան (6 նոյեմբերի 1852, Կ. Պոլիս – 1936, Փարիզ) – Հասարակական, քաղաքական եւ օսմանյան պետական գործիչ, օրենսգետ, երիտթուրքական Իթթիհադ վե Թերաքքի կուսակցության անդամ, մասոն: 1883թ. ստանձնել է Օսմանյան Պետության Բարձրագույն դրան իրավա-գետ-խորհրդատուի պաշտոնը: 1908թ. օգոստոսից 1910թ. հունվար` առեւ-տրի, 1912թ. հուլիսի 22-ից 1913թ. հունվարի 23` արտաքին գործերի նախարար: Եղել է նաեւ Ազգային երեսփոխանական ժողովի անդամ, որոշ ժամանակ` նույնի նախագահ, Օսմանյան սենատի անդամ: Ֆրանսերեն թարգմանությամբ կազմել ու հրատարակել է եվրոպական պետություն-ների հետ Օսմանյան Պետության կնքած համաձայնագիրների քառահա-տորյակը: Պողոս Նուբար փաշայից հետո 1921-1924թթ. գլխավորել է Ազգային պատվիրակությունը: Եղել է ՀԲԸՄ-ի փոխնախագահ եւ ՀԲԸՄ-ի Կեդրոնական վարչական ժողովի պատվակալ նախագահ: 19 Ահարոնյան Ավետիս Առաքելի (4 հունվարի 1866, Իգդիրմավա գյուղ, Սուրմալուի գավառ – 20 մարտի 1948, թաղված է Փարիզի Պեր Լաշեզ գերեզմանատանը) – Գրող, պետական, հասարակական եւ ՀՅԴ գործիչ: Եղել է ՀՀ խորհրդարանի անդամ, կարճ ժամանակ՝ նրա նախագահը:Եղել է ՀՀ պատվիրակության նախագահը Փարիզի խաղաղության խորհր-դաժողովում, 1920թ. օգոստոսի 10-ին ՀՀ անունից ստորագրել է Սեւրի հաշտության պայմանագիրը Օսմանյան Պետության հետ: 1920-ական-ներին հաստատվել է Ֆրանսիայում: Կաթվածահար է եղել 1934թ. փետրվարի 11-ին՝ Մարսելում՝ իր մի ելույթի ժամանակ եւ անկողնին գամված ապրել մինչեւ իր մահը: 20 1919-1920 թվականներին Միջագետքում ՀՀ գաղթականական գործերի ներկայացուցիչն էր Արսեն Կիտուրը. տե՛ս 61-րդ ծանոթագրությունը:

384

21 Հայ կոմիշընըր (High Commissioner) – Բարձր կոմիսար (անգլերեն): Նկատի ունի Իրաքի բրիտանական կառավարչին: 22Արղության Հովսեփ Գեւորգի (1863, Սանահին գյուղ, Լոռիի շրջան – 15 հոկտեմբերի 1925, Փարիզ) – Արղության-Երկայնաբազուկ իշխանական տոհմից: Ազգային ազատագրական շարժման եւ ՀՅԴ գործիչ, դիվանագետ: Նախակրթությունն ստացել է ծննդավայրում, 1879-1884թթ. սովորել Թիֆ-լիսի Ներսիսյան ճեմարանում, որն ավարտելով զբաղվել է ուսուցչությամբ: 1889թ.ից նվիրվել է ֆիդայական շարժման, 1897թ. եղել է Խանասորի արշավանքի հրամանատարի տեղակալը: Մասնակցել է 1905-1906թթ. հայ-թաթարական ընդհարումներին: Եղել է ՀՀ խորհրդարանի անդամ, 1919-1920թթ.՝ ՀՀ դեսպանը Պարսկաստանում: 1922թ. հաստատվել է Ֆրան-սիայում: Գործածել է Երուանդ (Ղազարեան), Իշխան, Լոռեցի, Տաշիր, Տաշ-րացի, Տաշօ եւ այլ ծածկանուններ: 23Շատ հավանաբար` Գալուստ Գույումճյան: 24Շատ հավանաբար` Աբգար Յովհաննէսեան 25Սեքսիոն (Section) – Բաժանմունք (անգլերեն): 26 Փաստաթղթում լեզվական եւ շարադրական անհարթությունները բնագրային են: 27Ամբողջական անունը` Մերձավոր Արեւելքի ամերիկյան նպաստամա-տույց կոմիտե (American Committe for Relief in the Near East) – Ծանոթ է նաեւ Ամերկոմ անունով: 1915թ. հիմնված բարեգործական կազմակերպու-թյուն, որը 1919-1931թթ. գործել է նաեւ հայկական միջավայրում, այդ թվում` Հայաստանում, որտեղ շուրջ 75 որբանոցներում խնամել է 27 հազար որբ հայ երեխաների ու պարման-պարմանուհիների: Կազմակեր-պությունը հայ որբեր է խնամել նաեւ Թուրքիայում, Հունաստանում, Սիրիայում եւ Լիբանանում բացած որբանոցներում: 28RS. – Ռուփիի տարբերանշանն է: 29Ամբողջական եւ հայերեն ճիշտ անունն է` Հայ գաղթականների Լորդ Մայորի ֆոնդ (Armenian Refugees Lord Mayor’s Fund) – Առաջին աշխարհա-մարտի ընթացքում տուժած հայ գաղթականների օգնության բրիտանա-կան հիմնադրամ, որըառաջին աշխարհամարտից հետո մեծ ներդրում է ունեցել հայ որբերին պաստպարելու եւ խնամելու գործում: Ստեղծվել է 1914 թվականին: Նախագահը Լոնդոնի քաղաքապետն էր, բազմաթիվ փոխնախագահների մեջ էին Քենթրբերիի եւ Յորքի արքեպիսկոպոսները, Լոնդոնի եպիսկոպոսը, լորդ Քրոմըրը, լորդ Քըրզընը եւ ուրիշներ: Գործա-դիր նախագահն էր Համայնքների պալատի անդամ, Բրիտանա-Հայկական կոմիտեի նախագահ Անեորին Ուիլյամսը, պատվակալ քարտուղարը`

385

Հարոլդ Բաքստոնը: Անդամներից էին Բրիտանական խորհրդարանի անդամներ Նոել Բաքստոնը, իրլանտացի ազգայնական քաղաքական գոր-ծիչ Թոմըս Պաուըր Օ’Կոննորը եւ ուրիշներ: 30Foreign Office – Միացյալ Թագավորության արտաքին գործերի նախարա-րության պաշտոնական անունը: 31Colonial Office – Միացյալ Թագավորության գաղութների հարցերի նա-խարարության անունը: Հիմնվել է 1768թ.: 1966թ. միացվել է Հասարակա-պետության կապերի նախարարության (Commonwealth Relations Office) եւ գոյառել է Հասարակապետության նախարարությունը (Commonwealth Office), որն իր կարգին 1968թ. միացվել է արտաքին գործերի նախա-րարության եւ գոյառել է Արտաքին հարցերի եւ Հասարակապետության նախարարությունը (Foreign and Commonwealth Office): 32Ռուփի (rupee)– Հնդկաստանի դրամական միավորի անունը: 1 ռուփին հավասար է 100 պայսի (paise): 33Ration – Պարեն (անգլերեն): 34Ճիշտը՝ ալ-Մաաքիլ (al-Ma’qil) – Պասրա քաղաքի հյուսիսային շրջանի անունը: 35Իրաքում բնակավայրերը Եփրատի եւ Տիգրիսի հաճախակի վարարում-ներից պաշտպանելու համար, բնակավայրերի շուրջ ջրապատնեշներ են կառուցում: 36 Զավեն արքեպիսկոպոս Տեր Ավետիսի Տեր-Եղիայան (9 սեպտեմբերի 1868, Մուսուլ – 5 հունիսի 1947, Բաղդադ, թաղված է Երուսաղեմում` հայոց պատրիարքների գերեզմանատանը) – Եկեղեցական եւ հասարակական գործիչ: Արմաշի դպրեվանքի առաջին յոթը շրջանավարտներից է (1895թ.): 1898-1906թթ.` Կարինի առաջնորդական տեղապահ, ապա առաջնորդ, 1909-1913թ. օգոստոսի 31` Տիգրանակերտի առաջնորդ: 1913թ. օգոստոսի 31-ից 1916թ. հուլիսի 28 եւ 1919-ի փետրվարից 1922թ. դեկտեմբերի 10`Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք: 1916թ. օգոստոսից 1919թ. փետրվարը գտնվել է աքսորում` Բաղդադում: 1924թ. դեկտեմբերի վերջին օրերից մինչեւ 1926թ. ամառը վարել է Նիկոզիայի նորաբաց Մելգոնյան կրթական հաստատու-թյան տեսչի պաշտոնը: Այնուհետեւ վերադարձել է Բաղդադ եւ մինչեւ վախճանումը ապրել եղբոր ընտանիքի հետ: Հեղինակել է «Պատրիարքա-կան յուշերս – Վաւերագրեր եւ վկայութիւններ» (Կահիրե, 1947) հատորը, որտեղ կան մանրամասն տեղեկություններ Մեծ եղեռնի եւ այդ աղետը կանգնեցնելուն ուղղված իր ջանքերի մասինֈ 37Օֆիցեր – Սպա (եվրոպական լեզուներ): 38Փարթիա – Խումբ (եվրոպական լեզուներ):

386

39 Զավեն արք. Տեր-Եղիայանը 1916թ. հուլիսից մինչեւ 1919թ. սկիզբը գտնվում էր Բաղդադում` իբրեւ աքսորական. տե՛ս նաեւ 36-րդ ծանոթա-գրությունը: 40Սահակ արքեպիսկոպոս Այվատյան (1853, Կ. Պոլիս – 1923, Երուսաղեմ) – 1882թ. կուսակրոն քահանա է օծվել Խրիմյան Հայրիկի ձեռամբ՝ Վարագա վանքում, 1898թ. նույնից ձեռնադրվել եպիսկոպոս Մայր Աթոռ Ս. Էջմիած-նում, նույնից էլ 1902թ. արժանացել արքության պատվին: 1898-1901թթ. վարել է Ատրպատականի թեմի առաջնորդությունը, եղել ՀՅԴ Ատրպա-տականի Կենտրոնական կոմիտեի անդամ: Հաջորդ տարիներին շրջա-գայել է Պարսկա-Հնդկաստանի թեմի վարչական տարածքում՝ հասնելով մինչեւ Հեռավոր Արեւելք եւ Ճապոնիա: Վախճանվել է Երուսաղեմ այցի ժամանակ եւ թաղվել Սիոնի գերեզմանատանը: 41Ալ-Լուդդ / Լիդդա – Քաղաք Պաղեստինում` Թել Ավիվի եւ Երուսաղեմի միջեւ: 42Ազգային Պատվիրակության քարտուղարը Գրիգոր Գասպարի Սինապ-յանն էր (1862, Կ. Պոլիս – 1933, Ֆրանսիա) – Ավարտել է Փարիզի իրավագիտության ակադեմիան, այնուհետեւ անցել ծառայության Օսման-յան Պետության կառույցներում, 1911թ. եղել է անտառների, հանքերի եւ գյուղատնտեսության նախարար: ՀԲԸՄ-ի վաղ շրջանի ղեկավարներից է, անդամակցել է նաեւ Պողոս Նուբար փաշայի գլխավորած Ազգային պատվիրակության, վարել պատվիրակության քարտուղարությունը, մաս-նակցել 1919թ. փետրվար-ապրիլին եւ 1920թ. մայիս-հուլիսին կայացած համահայկական խորհրդակցություններին Փարիզում: Իր ողջ ունեցվածքը կտակել է Ֆրանսիական ակադեմիային: 43 Նկատի ունի Կահիրեի կենտրոնական շրջանում գտնված Ազգային Գալուստյան վարժարանը, որը 2012թ. աշնան միանալով Կահիրեի արվարձան-քաղաքամաս Հելիոպոլիսի Ազգային Նուբարյան վարժարա-նին, գոյառեց Ազգային Գալուստյան-Նուբարյան վարժարանը՝ վերջին կրթարանի տարածքում: 44École Speciale des Travaux Publiques – Հանրօգուտ շինությունների հատուկ դպրոց (ֆրանսերեն): 45Surveyor’s Clerk – Հողաչափողի գրագիր (անգլերեն): 46 Սարգսյան Լեւոն Դավթի (23 հոկտեմբերի 1862, Ցղնա գյուղ, Գողթնի գավառ – 1 մայիսի 1927, Մոսկվա) – Կրթական եւ հասարակական գործիչ, խմբագիր: Սովորել է Լազարյան ճեմարանում, ավարտել Մոսկվայի համալսարանի բնագիտության ֆակուլտետը, դասավանդել Թիֆլիսի Ներսիսյան եւ Գայանյան դպրոցներում: 1892-1895թթ. եղել է Շուշիի թեմա-

387

կան դպրոցի տեսուչ, 1895-1900թթ.՝ Լազարյան ճեմարանի ուսուցիչ, 1905-1907թթ.՝ Թիֆլիսի «Մուրճ» ամսագրի խմբագիր: 1918թ. ընտրվել է Ալեք-սանդրապոլի քաղաքագլուխ, 1921թ.՝ Ալեքսանդրապոլի հեղկոմի նախա-գահ, այնուհետեւ, մինչեւ 1922թ. եղել է ՀՍԽՀ լիազոր ներկայացուցիչը Պարսկաստանում: 1924թ. մարտից եղել է Անդրկովկասյան Կենտրոնական գործադիր կոմիտեի կից գիտական միության քաղաքատնտեսության բաժնի վարիչ: 47 Հովհաննես վրդ. Հյուսնյան – Հետագայում` ծայրագույն վարդապետ: Մինչեւ 1918թ. Վասպուրականի հայության վերջնական նահանջը` եղել է Լիմ անապատի վանահայրը: 1918թ. վերջից 1926թ. եղել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի ներկայացուցիչը Մերձավոր Արեւել-քում, նպաստել հայ գաղթականների հայրենադարձության: 1926թ. ինքն էլ հայրենադարձվել է: Բռնադատվել է եւ գնդակահարվել 1937 թվականին: 48 Շահվերդյան Դանիել (Դանուշ) Ալեքսանդրի (11/23 հունվարի 1882, Այգեհատ գյուղ, ներկայիս` Լոռու մարզ – 24 հոկտեմբերի 1941) – Հեղա-փոխական, կոմունիստական կուսակցական եւ պետական գործիչ: 1922-1923թթ. եղել է ՀՍԽՀ արդարադատության ժողովրդական կոմիսար եւ Ժողկոմխորհի նախագահի տեղակալ: 1924-1928թթ. եղել է ՀՍԽՀ եւ Անդրֆեդերացիայի առեւտրական ներկայացուցիչը Թուրքիայում, 1928-1929թթ.` ՀԽՍՀ Կարմիր Խաչի ներկայացուցիչը Միացյալ Թագավորությու-նում, Գերմանիայում, Բելգիայում, 1928թ.ից եղել է նաեւ ԽՍՀՄ-ի արտա-քին առեւտրի ժողկոմատի աշխատակից: Ստալինյան բռնաճնշումների զոհերից է: Հետմահու արդարացվել է: 49Դընի Մարի-Պիեռ Օգյուստին Կոշեն (Denys Cochin, 1 սեպտեմբերի 1851, Փարիզ – 24 մարտի 1922, Փարիզ) – Ֆրանսիացի գրող եւ կաթոլիկ-պահպանողական քաղաքական գործիչ, բարոն: Եղել է Ֆրանսիայի Ազգային ժողովի պատգամավոր: 1911թ. փետրվարի 16-ին ընտրվել է Ֆրանսիական ակադեմիայի անդամ: Հայանպաստ գործունեություն է ծավալել Ֆրանսիայում: 50Վռամշապուհ ծայրագույն վարդապետ Քիպարյան (11 նոյեմբերի 1855, Շապին Կարահիսար – 2 հունվարի 1940, Փարիզ) – Հետագայում՝ արքե-պիսկոպոս: Եկեղեցական, ազգային եւ հասարակական գործիչ: Կրթու-թյունն ստացել է ծննդավայրի Սուրբ Փրկչյան վարժարանում, որն ավար-տելուց հետո նույն դպրոցում ուսուցչությամբ է զբաղվել: 1888թ. օծվել է ամուսնացյալ քահանա: 1892թ. ծառայության է ուղարկվել Կ. Պոլիս, այն-տեղից 1899թ. Փարիզ` իբրեւ տեղի հայության հոգեւոր հովիվ: Երեցկնոջ մահից հետո 1909թ.ին վեղար է ընդունել Կ. Պոլսում` Եղիշե արք. Դուրյան

388

պատրիարքից: Որոշ ժամանակ Պոլսի Կատըգյուղ թաղամասում ծառայե-լուց հետո նորից ուղարկվել է Փարիզ: Համատեղել է նաեւ Բելգիայի հայոց հոգեւոր հովվությունը: Եպիսկոպոս է օծվել 1925թ. Ամենայն Հայոց կաթո-ղիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի ձեռամբ: 51Համադան – Քաղաք Իրանի արեւմուտքումֈ Ավտոճանապարհային հան-գույց է, երկրի արեւմտյան մասի առեւտրական գլխավոր կենտրոնը: 52Նկատի ունի անգլիական իշխանությանը: 53Դոսյե (dossier) – Թղթապանակ (եվրոպական լեզուներ:) 54 1922թ. սեպտեմբերին քեմալական հորդաները մտել էին Իզմիր, եւ այնտեղ գտնվող հայերին եւ հույներին կողոպտել ու կոտորել, ինչը նրանց ստիպել էր փախուստի դիմել: 55 Քեմալական բանակները մեծ հանդիսությամբ Կ. Պոլիս մտնելու էին 1923թ. հոկտեմբերի 6-ին: 56Լոնտրա – Լոնդոնի թուրքական անվանումը: 57Ֆեյսալ իբն Հյուսեյն ալ-Հաշիմի (20 մայիսի 1884, Մեքքա – 8 սեպտեմբերի 1933, Բեռն, Շվեյցարիա, թաղված է Բաղդադի Ադհամիյա թաղամասում գտնվող արքայական պանթեոնում) – Արաբական ազգային ազատագրա-կան շարժման գործիչ: 1913-1916թթ. եղել է Օսմանյան մեջլիսի պատգա-մավոր, 1916-1918թթ.՝ իր հոր՝ Մեքքայի հոգեւոր եւ աշխարհիկ առաջնորդ Հյուսեյն իբն Ալիի գլխավորած հակաթուրքական ապստամբության հյու-սիսային զորքերի հրամանատարը: 1919-1920թթ. գլխավորել է արաբական պատվիրակությունը Փարիզի խաղաղության խորհրդաժողովում: 1920թ. մարտի 8-ին հռչակվել է Սիրիայի թագավոր, սակայն նույն տարվա հուլիսի 24-ին Դամասկոսի մերձակա Մայսալունի ճակատամարտում իր զինուժի պարտությունից հետո, գրավող ֆրանսիական բանակի հրամա-նատար Հանրի Գուրոյի հրամանով վտարվել է երկրից: 1921թ. օգոստոսի 13-ին հռչակվել է Իրաքի թագավոր: 58Մութասարիֆ – Գավառապետ (արաբերեն): 59 Խոսքը վերաբերում է Տիգրանակերտի նահանգի Բշերիի գավառի կառավարիչ Նաջի էլ-Սուվեյդիին, որ նահանգապետ չերքեզ Մուհամմեդ Ռեշիդի հրամանով սպանվեց 1915թ. հունիսին` մերժած լինելով գործա-դրել հայերին տեղահանելու եւ կոտորելու իթթիհադական իշխանու-թյունների հրամանները: 60Մուհամմեդ Ռեշիդ (1872-1919) – Ծագումով չերքեզ, մասնագիտությամբ` բժիշկ: Եղել է մոլեռանդ իթթիհադական: 1915թ. մարտի 25-ին նշանակվել է Տիգրանակերտի նահանգապետ, տեղ հասել ամսի 28-ին եւ անմիջապես ձեռնարկել հարյուր հազարավոր հայերի տեղահանության ու բնաջնջման

389

գործին` չխնայելով այդ բարբարոսություններին մասնակցել մերժած մուսուլմաններին: Իր գործած ոճիրների պատասխանատվությունից խուսափելու համար անձնասպան է եղել: 61 Կիտուր(յան)Արսեն (1883, Բայազետ – 15 փետրվարի 1976,Բեյրութ) – Հասարակական եւ ՍԴՀԿ գործիչ, խմբագիր, հրապարակախոսֈ1905թ.ին անդամակցել է Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցության, որի մեջ, մինչեւ մահը, ղեկավար պաշտոններ է զբաղեցրելֈ 1908թ. ավարտել է Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանը: 1916թ. Բաղդադումկազմակերպել է «Տա-րագրելոց պաշտպանության մարմին» բարեգործական ընկերությունը, որը նյութական օգնություն է ցույց տվել Մեծ եղեռնի ժամանակ Միջագետք տարագրված հայերինֈ 1917թ. տեղափոխվել է Անդրկովկաս, հաջորդ տարվա մայիսին մասնակցել Սարդարապատի ճակատամարտինֈ 1919-1920թթ. եղել է ՀՀ գաղթականական գործերի պաշտոնական ներկայացու-ցիչը Միջագետքում: 1920-ական թթ. աջակցել էՄիջագետքիցԽորհրդային Հայաստան հազարավոր հայերի հայրենադարձությանֈ 1937-1957թթ. (ընդ-միջումներով) եղել է Բեյրութում ՍԴՀԿ օրգան «Արարատ» օրաթերթի խմբագրապետըֈ Հեղինակել է շուրջ 10 պատմագիտական ու հուշա-գրական գրքեր եւ գրքույկներ, որոնց մեջ հիշարժան է «Պատմութիւն Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակեան կուսակցութեան, 1887-1962» երկհատորեա-կը (Բեյրութ,Ահատոր, 1962, 616 էջ, Բհատոր, 1963, 640 էջ): 62 Չագմաքճեան Սարգիս– Մուսուլումեղելէ«Տարագրելոց պաշտպանու-թյան մարմին» բարեգործական ընկերությաններկայացուցիչը: 63Նույն Վարդան Մալքոմն է. տե՛ս 34-րդ փաստաթուղթը: 64Արսեն ծայրագույն վարդապետ Ղլտըճյան (28 մարտի 1868, Ալեքսան-դրապոլ – 1943, Ս. Էջմիածին) – Հետագայում՝ արքեպիսկոպոս: Սովորել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, 1893թ. ստացել է հոգեւոր կոչում եւ դար-ձել Մայր Աթոռի միաբանության անդամ: 1894թ. ձեռնադրվել է սարկավագ եւ նշանակվել Նախիջեւանի վիճակի փոխանորդ: 1896թ. ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա եւ գործուղվել Աստրախան՝ քարոզչական գործու-նեության, 1899թ. նշանակվել է Բաքվի եկեղեցիների գործակալ, 1902թ.՝ Թիֆլիսի Ս. Սարգիս վանքի վանահայր: 1906թ. դուրս է եկել Մայր Աթոռի միաբանությունից եւ հաջորդ տարի մեկնել արտասահման, որտեղ ստա-ցել է իրավաբանական կրթություն: 1913թ. հունվարին դիմել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցին՝ հոգեւորականության դասում վերականգնվելու խնդրանքով, որը կաթողիկոսը բավարարել է հաջորդ տարվա հունվարի 9-ին եւ նրան նշանակել Սանահինի վանահայր: 1915-1917թթ. եղել է Ս. Էջմիածնի Եղբայրական օգնության կոմիտեի վերստու-

390

գիչ հանձնաժողովի նախագահ, 1918թ.ից՝ Մայր Աթոռի Սինոդի անդամ եւ տպարանի տեսուչ, 1919թ. դեկտեմբերի 15-ից 1920թ. հոկտեմբեր՝Ս. Հռիփ-սիմեի վանքի վանահայր: Եպիսկոպոս է օծվել 1929թ.՝ Գեւորգ Ե-ի ձեռամբ եւ նույնի որոշումով նշանակվել Պարսկա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդ: 1932թ. Պարսկաստանի իշխանությունները նրան վտարել են երկրից՝ խոր-հրդային գաղտնի ծառայությունների գործակալ լինելու կասկածանքով (կասկածանքը հիմնավորված էր): 1932թ.ից մինչեւ վախճանումը եղել է Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամ: 1941-1943թթ. եղել է Շիրակի թեմի առաջնորդ: 65Գարեգին եպիսկոպոս Խաչատուրեան (6 նոյեմբերի 1880, Տրապիզոն – 22 հունիսի 1961, Ստամբուլ) – Հետագայում՝ արքեպիսկոպոս: Պատմաբա-նասեր, խմբագիր, եկեղեցական եւ կրթական գործիչ: Նախակրթությունն ստացել է ծննդավայրի ազգային վարժարանում եւ Մխիթարյանների դպրոցում, ապա Վենետիկի Մուրադ-Ռափայելյան վարժարանում: 1898թ. մտել է Արմաշի դպրեվանք: 1901թ. ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա, 1922թ. օծվել եպիսկոպոս՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրեն-յանցի ձեռամբ: Եղել է Գոնիայի թեմի առաջնորդ: 1921թ. ընտրվել է Տրապի-զոնի հայոց հոգեւոր առաջնորդ: 1928-1935թթ. եղել է ԱՄՆ թեմի առաջնոր-դական փոխանորդ Կալիֆոռնիայում, որտեղ ծավալել է գրական-քարոզ-չական գործունեություն, նույն թվականներին հրատարակել է «Շողակաթ» կրոնական ամսաթերթը Ֆրեզնոյում: Գործել է իբրեւ հայրապետական պատվիրակ. 1935-1938թթ.՝ Հարավային Ֆրանսիայում, 1938-1950թթ.՝ Հա-րավային Ամերիկայում(նստավայրը՝ Բուենոս Այրես): 1950թ. դեկտեմբերի 2-ին ընտրվել է Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարք, նստավայր ժամա-նել հաջորդ տարվա մարտին եւ բեղուն գործունեություն ծավալել, 1954թ. մարտի 7-ին Ստամբուլի Սկյուդար թաղամասում բացել է Ս. Խաչ դպրեվանքը, 1952թ. Ստամբուլումվերսկսել է «Շողակաթ» պարբերականի հրատարակությունը: 66 Ռուբեն եպիսկոպոս Մանասյան (1882, Երեւան – 10 հուլիսի 1955, Երուսաղեմ) – Հետագայում՝ արքեպիսկոպոս: Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբ-յանց միաբանության անդամ: Կուսակրոն քահանա է ձեռնադրվել 1911թ.: 1922-1923թթ. եղել է Հյուսիսային Կովկասի թեմի առաջնորդ, այնուհետեւ՝ Հեռավոր Արեւելքում հոգեւոր հովիվ: 1920-ականների վերջին, մինչեւ փոխանցումը Կիլիկիո Աթոռին, եղել է Դամասկոսի վիճակիտեսուչ: Եպիսկոպոս է օծվել 1928թ. Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի ձեռամբ եւ նույն տարին նշանակվել Իրաքում հայրապետա-կան պատվիրակ: Տեղ է հասել 1929թ. վերջին, այնուհետեւ ընտրվել է թեմի

391

առաջնորդ՝ պաշտոնում ծառայելով մինչեւ 1930-ականների վերջը: Ամե-նայն Հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանից 1937թ. օգոստոսի 30-ին արժանացել է արքության պատվին: Բաղդադից վերադարձել է Երու-սաղեմ: 1946թ. դեկտեմբերի 18-ին ընտրվել է Դամասկոսի թեմի առաջնորդ (Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյանցը ընտրությունը հաստատել է 1947թ. փետրվարի 20-ին), այդ պաշտոնում ծառայել մինչեւ 1948թ., որից հետո դարձյալ վերադարձել է Երուսաղեմ ուր եւ վախճանվել է: 67Թագրիր – Տեղեկագիր, զեկուցագիր (արաբերեն): 68«Արեւ» – Սկսել է լույս տեսնել 1915թ. մայիսի 11-ին՝ Ալեքսանդրիայում, իբրեւ Հայ սահմանադիր ռամկավար կուսակցության պաշտոնաթերթ: 1921թ.ից՝ Ռամկավար ազատական կուսակցության օրգան: 1924թ.ից շարունակվում է հրատարակվել Կահիրեում: 1915-1921թթ. եղել է երկօրյա, 1922թ.ից՝ «ազգային, գրական եւ քաղաքական օրաթերթ»: Թերթի խմբագիր են եղել Վահան Թեքեյանը, Հովհաննես Հակոբյանը, Հովհաննես Պողոս-յանը, Նուպար Պերպերյանը, Էդմոն Կոտալազյանը, Ավետիս Յափուջյանը եւ ուրիշներ: 69Խաղքություն – Խայտառակություն: 70Մարտիկյան Ոսկան (1867, Երզնկա – 8 հուլիսի 1947, Կահիրե) –Հասա-րակական եւ օսմանյան պետական գործիչ: Երիտասարդ տարիքում տեղափոխվել է Կ. Պոլիս: Ինքնազարգացմամբ սովորել է թուրքերեն եւ ֆրանսերեն: Եղել է Օսմանյան մեջլիսի պատգամավոր, Կ. Պոլսի պատ-րիարքարանի Քաղաքական ժողովի եռանդուն անդամ: Օսմանյան կառա-վարական մարմիններում վարել է բազմաթիվ պաշտոններ՝ ֆինանսների նախարարության հաշվեքննիչ, 1913-1914թթ.՝ փոստ-հեռագրական նախա-րար եւ այլն: Ընդդիմացել է առաջին համաշխարհային պատերազմին Օսմանյան Պետության մասնակցության, իսկ երբ որոշվել է՝ հրաժարվել է նախարարի պաշտոնից, ապրել մեկուսացած կյանքով: 1918թ. զինադա-դարից հետո մեկնել է Եվրոպա, ուսանել տարբեր համալսարաններում: Իրաքի պետությունը նրան հրավիրել է կազմակերպելու երկրի ֆինանսա-կան վարչական գործը: Իրաքում ծառայել է շուրջ հինգ տարի՝ մինչեւ 1930-ականների սկիզբը, այնուհետեւ ապրել է Եգիպտոսում: Հոդվածներով եւ թարգմանություններով աշխատակցել է «Արեւ» օրաթերթին: Հեղինակել է «Բառարան մտորումի» երկհատոր գիրքը, որի միայն Ա հատորն է լույս տեսել (Կահիրե, 1939, 276 էջ): 71Մեսրոպ արք. Տեր-Մովսիսյան (7 մայիսի 1865, Շիկահող գյուղ, Գորիսի շրջան – 3 հունիսի 1939, Երեւան, վերաթաղված է Վաղարշապատի Ս. Գայանե վանքի միաբանական գերեզմանատանը) – Ավարտել է Շուշիի

392

թեմական եւ Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցներն ու Ռեւելի գիմնազիան: 1887-1891թթ. ուսանել է Դորպատի համալսարանի դասական բանասիրության բաժանմունքում: Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանում դասավանդել է հա-յագիտութական առարկաներ: 1893թ. ապրիլի 24-ին ձեռնադրվել է կուսա-կրոն քահանա եւ անդամակցել Մայր Աթոռի միաբանության: 1893թ. Հու-լիսի 21-ին ստացել է մասնավոր վարդապետական աստիճանները: 1899թ. վերջից 1903թ. սկիզբը գտնվել է Սանկտ Պետերբուրգում, որի համալսա-րանի արեւելյան լեզուների բաժանմունքում պաշտպանել է թեկնածուա-կան ատենախոսություն: 1900-ականներին եղել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոսներ Մկրտիչ Ա Խրիմյանի եւ Մատթեոս Բ Իզմիրլյանի հատուկ գործերի հանձնակատար-բանակցորդը Ռուսաստանի իշխանությունների հետ: 1908թ. սեպտեմբերի 18-ին նշանակվել է Մայր Աթոռի Սինոդի անդամ: Եպիսկոպոս է օծվել 1909թ. հոկտեմբերին՝ Մատթեոս Բ-ի ձեռամբ: Աշխատել է որպես Երեւանի թեմի եկեղեցական-ծխական ուսումնարան-ների տեսուչ, Շուշիի հոգեւոր թեմական դպրոցի տեսուչ, Շամախիի հայկական հոգեւոր խորհրդի նախագահող անդամ: 1890-1904թթ. Խաչիկ Դադյանի արշավախմբի կազմում մասնակցել է Զվարթնոցի պեղումներին: 1904թ.ից եռանդուն գործունեություն է ծավալել ցարական կառավարու-թյան կողմից բռնագրավված հայկական եկեղեցական ու վանական ունեցվածքի վերադարձման ուղղությամբ, 1905-1906թթ. մասնակցել է Նախիջեւանի եւ Զանգեզուրի գավառների բնակչության խաղաղեցմանը եւ թաթարական ջարդերից տուժած հայերին օգնություն կազմակերպելու գործին: Եղել է Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանի տեսուչ, Մայր Աթոռի մատենադարանապետ, 1911 եւ 1932 թվականների կաթողիկոսական ըն-տրությունների ժամանակ՝ թեկնածու:1913թ. հունվարից 1916թ. կեսը եղել է Վրաստանի եւ Իմերեթիայի, այնուհետեւ՝ մինչեւ 1917թ. վերջը՝ Աստրա-խանի թեմերի առաջնորդ: 1919թ. հրավիրվել է Հայաստանի նորաբաց համալսարան որպես հայ գրականության եւ կրոնական մատենագրության պրոֆեսոր, եղել է պատմալեզվաբանական ֆակուլտետի առաջին դեկանը: 1922թ. հոկտեմբերին նշանակվել է Պարսկա-Հնդկաստանի թեմի առաջ-նորդ, սակայն Նոր Ջուղա է հասել միայն 1926թ. ապրիլին եւ պաշտո-նավարել մինչեւ 1931թ. հոկտեմբերի 9, երբ հանիրավի մեղադրվել է իբրեւ կոմունիզմի քարոզիչ ու արտաքսվել Պարսկաստանից:Վերադառնալով Խորհրդային Հայաստան, որտեղ հակակրոնական բռնությունների եւ Ամե-նայն Հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի ու Գեւորգ արք. Չեորեքճյանի հետ տարակարծությունների պատճառով 1938թ. օգոստոսի 17-ին հրաժարվել է եկեղեցական կարգից եւ Ս. Էջմիածնից տեղափոխվել

393

Երեւան: Շուրջ 130 գիտական աշխատությունների հեղինակ է: Ծանոթ է իր «Մագիստրոս» գրչանունով (այդ գիտական աստիճանին արժանացել էր 1902թ. դեկտեմբերի 15-ին իր պաշտպանած թեկնածուական ատենախո-սության համար: Իր մասին է պատմում Գեւորգ Տեր-Վարդանյանի «Մեսրոպ Մագիստրոս արքեպիսկոպոս Տէր-Մովսիսեան» գիրքը, Երեւան, 1999, 181 էջ): 72Սալմաստ – Քաղաք Պարսկահայքումֈ Գտնվում է Ուրմիա(Կապուտան) լճի հյուսիսարեւմտյան ափի մոտ, Խոյ քաղաքից հարավ, հարթավայրում, Ուրմիա լիճը թափվող համանուն գետակի ափին: 73Մութեվէլլի – Վերակացու, հանձնակատար (արաբերեն): 74Զավեն արք. Տեր-Եղիայանը 1924թ. դեկտեմբերի վերջին օրերից մինչեւ 1926թ. ամառը գտնվել է Նիկոզիայիում (Կիպրոս)՝իբրեւ տեսուչը նորաբաց Մելգոնյան կրթական հաստատության. տե՛ս նաեւ 36-րդ ծանոթագրու-թյունը:] 75Վագըֆ, էվգաֆ – Եկեղեցական կալված (արաբերեն): 76Դանոս – Զրպարտագիր, մատնագիր(ռուսերեն): 77Իսկենդերյան-Թադեւոսյան Սառա– Ծնվել է 1889թ.` Բաղդադում: Մեծա-հարուստ Հովհաննես եւ Սոֆի Թադեւոսյանների դուստրն է: Ոչ միայն իրաքահայերի, այլեւ տեղացի արաբների միջավայրում հայտնի էր «Զնգին» անունով (արաբերենում «զնգին» նշանակում է հարուստ): Սառա Զնգինը Բաղդադի մեջ մի ամբողջ թաղ գնել է եւ չնչին գնով բաժանել տեղի չքավոր հայերին (թաղը մինչ օրս կոչվում է նրա անունով): Նրա ջանքերով փրկվել է թուրքերի տարագրած եւ ստույգ մահվան դատապարտված հայերի մի քարավան: 1917թ. մի քանի հայուհիների հետ հիմնել է Բաղդադի Գաղթա-կանների օգնության հայ տիկնանց մարմինը, միեւնույն ժամանակ իր ամուսնու՝ Դանիել Թադեւոսյանի հետ պարկերով սննդեղեն եւ հագուս-տեղեն բաժանել 17000 բռնագաղթված, անկար եւ անտուն հայերի: 78Նկատի ունի 1863թ. մարտի 17-ին Օսմանյան Պետության վավերացումով գործադրության դրված Ազգային սահմանադրությունը: 79Գոնիա – Նահանգ եւ քաղաք Օսմանյան Պետությունում` Փոքր Ասիայի կենտրոնում: 80Խալի – Գորգ (թուրքերեն): 81 Հոյիբուն– Քրդերենում նշանակում է անկախություն, ոմանք նաեւ համարում են հայերեն «հայի բույն» բառերի աղավաղումը: Բրիտանական գաղտնի ծառայությունների աշխույժ մասնակցությամբ, 1927թ. հոկտեմ-բերի 5-ին Բեյրութում, ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ Վահան Փափազյանի (Կոմս) բնակարանում հիմնված քրդական քաղաքական կազմակերպություն:

394

Հոյիբունի հետ գործակցությամբ, Հ. Յ. Դաշնակցությունը 1920-ականների վերջին կազմակերպեց այսպես կոչված Արարատի ապստամբությունը Արեւմտյան Հայաստանի գրավված ու հայաթափված, քրդաբնակ տա-րածքներում: ՀՅԴ-Հոյիբուն գործակցության հիմքում դրվել է 1927թ. հոկտեմբերի 29-ի Բեյրութի համաձայնագիրը, որով ՀՅԴ-ն անվավեր էր հայտարարում Սեւրի պայմանագրի՝ Վանի, Բաղեշի եւ Կարինի նահանգ-ները Հայաստանի կազմում ճանաչող 89-րդ հոդվածը՝ դրանք հայտարա-րելով ապագա Քուրդիստանի տարածք (ՀՅԴ-Հոյիբուն համաձայնագրի շարադրանքը տե՛ս «Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն 125 – 1890-2015», հրատարակություն «Ազդակ» օրաթերթի, Բեյրութ, 4 դեկտեմբերի 2015թ., էջ 72-73): 82Ղարիպյան Սիմոն – Բարերար: 1931թ. իր միջոցներով նորոգել է տվել Բասրայի Ս. Աստվածածին եկեղեցին, գնել կողքի շենքը եւ դա նվիրել առաջնորդարանին՝ իբրեւ դպրոց գործածելու համար: Բացված դպրոցը կոչվել է բարերարի անունով: 83Խորեն արքեպիսկոպոս Մուրադբեկյան (6 դեկտեմբերի 1873, Թիֆլիս – 5-լույս 6 ապրիլի 1938, Ս. Էջմիածին) – Հետագային` Ամենայն Հայոց կաթո-ղիկոս Խորեն Ա: Եկեղեցական, մշակութային եւ հասարակական գործիչ: 1909-1924թթ. եղել է Արարատյան հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ, 1920թ. դեկտեմբերի 11-ին Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցից արժանացել արքության պատվին: Եղել է Մայր Աթոռի Սինոդի անդամ: 1923թ. մարտի 4-ին Գեւորգ Ե-ի կողմից նշանակվել է կաթողիկոսական ընդհանուր փոխանորդ, հաջորդ տարի` Գերագույն հոգեւոր խորհրդի նախագահ:1930թ. մայիսի 8-ին Գեւորգ Ե-ի վախճա-նումից հետո ընտրվել է կաթողիկոսական տեղապահ: Ամենայն Հայոց կաթողիկոս է ընտրվել 1932թ. նոյեմբերի 10-ին, օծվել` հաջորդ օրը: Կաթողիկոսության շրջանում պայքարել է եկեղեցիները վերաբացելու համար, քննադատել է խորհրդային իշխանության` հայ հոգեւորական-ներին բռնությունների ենթարկելու քաղաքականությունը: 84Նկատի ունի Իրաքի թեմի երբեմնի առաջնորդական փոխանորդ Վահան ավագ քահանա Թաճիրյանին: 85Թարգմանությունն է. «Կառավարությունը պահանջում է վերականգնել նախկին Քաղաքական [Ժողովը]: Մտածում եմ՝ կա՛մ ընդունել, կա՛մ բողոքարկել: [1 անհասկանալի բառ՝ հավանաբար «շտապ» իմաստով] հեռագրեք – Ռուբեն եպիսկոպոս»: 86Կաբինե (cabinet) – Կառավարություն (ֆրանսերեն):

395

87Իրաքի կառավարությունը 1929թ. նոյեմբերի 18-ից 1930թ. մարտի 23-ը գլխավորել է Նաջի էլ-Սուվեյդին, այնուհետեւ, մինչեւ 1932թ. նոյեմբերի 3-ը՝ Նուրի ալ-Սաիդը (նրա վարչապետական առաջին շրջանը): 88Նկատի ունի թղթախաղի: 89Օսմանյան Պետությունը հայոց Ազգային սահմանադրությունըվավերա-ցրել է 1863թ. մարտի 17-ին: 90 Բագրատ արքեպիսկոպոս Վարդազարյան (1869, Վլադիկավկազ – 28 փետրվարի 1938, Երեւան) – Ավարտել է Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանը, 1893թ. ընդունել է հոգեւոր կոչում եւ անդամակցել Մայր Աթոռի միաբանության: 1896թ. ձեռնադրվել է սարկավագ եւ գործուղվել Հյուսի-սային Կովկաս՝ քարոզչության: 1897թ. ուսանել է Մոսկվայի համալսա-րանի իրավաբանության բաժանմունքում: 1900թ. օգոստոսի 15-ին նշա-նակվել է Պարսկա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդական փոխանորդ, պաշտոնավարել մինչեւ 1910թ.: 1902թ.ից միաժամանակ վարել է թեմի հայկական դպրոցների տեսչի պաշտոնը: 1910թ. նշանակվել է Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանի տեսուչ, 1912թ.ին՝ կաթողիկոսական դիվանապետ: 1913թ. օգոստոսի 25-ին եպիսկոպոս է օծվել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի ձեռամբ: 1914թ. դեկտեմբերին նշանակվել է Ս. Էջմիածնի Եղբայրական օգնության կոմիտեի նախագահ: 1916-1921թթ. եղել է Շամախու թեմի առաջնորդ, 1924-1928թթ.՝ Գերագույն հոգեւոր խորհրդի նախագահ: Բռնաճնշումների է ենթարկվել եւ գնդակահարվել:] 91 Մատթեոս արքեպիսկոպոս Մատթեւսյան (1863–1936) – Սովորել է

Ներսիսյան հոգութր դպրոցում: 1896թ. ընդունել է հոգեւոր կոչում եւ

դարձել Ս.Էջմիածնի միաբանության անդամ: 1897թ. ձեռնադրվել է աբեղա

եւ նույն թվականի դեկտեմբերին՝ վարդապետ: 1898թ. նշանակվել է

Ղարաբաղի կոնսիսորիայի անդամ, ապա՝ 1899թ.՝ Ալեքսանդրապոլի

վիճակի փոխանորդ: 1902թ. Խրիմյան Հայրիկի կոնդակով նշանակվել է

Ախալցխայի եկեղեցիների քարոզիչ: Մեկ տարի հետո գործուղվել ՝ բաքու

որպես տեղի հայոց եկեղեցիների քարոզիչ: 1904թ. նշանակվել է Սինոդի

անդամ: 1907թ. նշանակվել է Ալեքսանդրապոլի վիճակի առաջնորդ: 1908թ.

նոյեմբերին նշանակվել է §Արարատ¦ամսագրի խմբագիր եւ պաշտոնա-

վարել մեկ տարի: 1909թ. կրկին նշանակվել Սինոդի անդամ եւ այդ

պաշտոնում մնացել մինչեւ 1921թ.:1918-1920թթ. եղել է Ս. Էջմիածնի

վանական խորհրդի եւ միաբանական ժողովի նախագահ, 1924թ. Գերա-

գույն հոգեւոր խորհրդի անդամ, 1925-1930թթ. Բաքվի եւ Թուրքեստանի

396

թեմի առաջնորդ, ապա նորից Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամ:

Վախճանվել է 1936թ. մարտին: 92 Գէորգ արքեպիսկոպոս Չեորեքճյան (2 նոյեմբերի 1868, Նոր Նախիջեւան – 9 մայիսի 1954, Ս. Էջմիածին) – Հետագայիում` Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Զ: Եկեղեցական եւ հասարակական գործիչ: Ավարտել է Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանը, բարձրագույն կրթություն ստացել Գերմանիայում: Տարբեր պաշտոններ է վարել Մայր Աթոռի համակար-գում` վանական կառավարության նախագահ, Մայր Տաճարի լուսարարա-պետ, Սինոդի, ապա` Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամ, այդ խորհրդի նախագահ եւ այլն: 1922-1927թթ. եղել է Վրաստանի թեմի առաջնորդ: 1938թ. ապրիլի 5-լույս 6-ին Խորեն Ա Մուրադբեկյանի սպանությունից հետո ընտրվել է կաթողիկոսական տեղապահ, որը հաստատել է 1941թ. ապրիլի 10-ին գումարված ազգային-եկեղեցական թերի ժողովը: Նրա ջանքերով երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին կյանքի են կոչվել «Սասունցի Դավիթ» եւ «Գեներալ Բաղրամյան» տանկային շարասյուները: 1945թ. ապրիլին ընդունվել է Ստալինի մոտ եւ Մայր Աթոռի համար նրանից մի շարք արտոնություններկորզել: 1945թ. հունիսի 22-ին ընտրվել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, օծվել երկու օր ետք: Նրա կաթողիկոսության օրոք վերաբացվել է հոգեւոր ճեմարանը, 1944թ. սկսել է լույս տեսնել Մայր Աթոռի օրգան «Էջմիածին» ամսագիրը: Մեծ օժանդակություն է ցուցաբերել 1946-1949թթ. զանգվածային հայրենադարձության կազմակերպման եւ իրականացման գործին: 93Մարսում – Հրամանագիր (արաբերեն): 94Մովսիսականներ – Հուդայականներ կամ հրեաներ: Հնագույն միաստ-վածյան կրոն, որի հիմնական սուրբգրքերըԹորանուԹալմուդնեն: ԱռավելմեծշարադրանքըԹանահըկամՀինկտակարաննէ, որըհայտնիէորպեսհրեականԱստվածաշունչ: 95Ուղղափառ հայեր – Արաբները հայ առաքելականներին անվանում են «էրմեն օրտոդոքս», որը թարգմանվում է «ուղղափառ հայ»: Ըստ Հայ Առաքելական Եկեղեցու՝ քրիստոնեության ուղղափառ դավանանքը պահ-պանել են միայն այսպես կոչված «Հին Արեւելյան Եկեղեցիները»՝ Հայ Առաքելական, Ասորական Ուղղափառ (Հակոբիկյան), Ղպտի, Եթովպա-կան, Էրիթրեայի եւՄալանքարաԱսորական Ուղղափառ (Հնդկաստան) Եկեղեցիները, ոչ-ուղղափառ են մյուսները (Կաթոլիկ, Անգլիկան, Նեստո-րական, Հունական, Ռուսական, Վրացական, Սերբական եւ այլ Եկեղեցի-ները, ինչպես նաեւ ավետարանական-բողոքական բոլոր Եկեղեցիները):

397

96Ալի իբն Հյուսեյն ալ-Հաշիմի (1879, Մեքքա – 1935, Բաղդադ) – Մեքքայի շերիֆ, ապա Հեջազի թագավոր Հյուսեյն իբն Ալիի երեց որդին է, 1920թ.ին Սիրիայի, 1921 թ.ից՝ Իրաքի թագավոր Ֆեյսալ Ա իբն Հյուսեյն ալ-Հաշիմիի երեց եղբայրը: 1924թ. հոկտեմբերի 3-ից եղել է Հեջազի թագավորը: Աբդուլ Ազիզ իբն Սեուդի կողմից Հեջազի գրավումից հետո (1925թ. դեկտեմբեր) ընտանիքով ապաստան է գտել Իրաքում՝ Ֆեյսալ եղբոր մոտ եւ նշանակվել փոխարքա: 97Մելիք – Թագավոր (արաբերեն): Ալի իբն Հյուսեյնի մասին տե՛ս 96-րդ ծանոթագրությունը: 98Լոզանի դաշնագրություն, Լոզանի խաղաղության պայմանագիր – 1923թ. հուլիսի 24-ին կնքված հաշտության պայմանագիր, 8 ամիս տեւած Լոզանի խորհրդաժողովի հիմնական ավարտական փաստաթուղթըֈ Պաշտոնա-պես հանգուցալուծեց Փոքր Ասիայում 1919-1922թթ. հակամարտություն-ները, մասնավորապես թուրք-հունական պատերազմը: Պայմանագրի ողջ Երրորդ բաժինը (37-45-րդ հոդվածներ) վերաբերում է Թուրքիայի հայ, հույն եւ մովսիսական փոքրամասնություններին. այդ հոդվածներին տրվել է հիմնարար օրենքի (fundamental law) ուժ, այսինքն՝դրանք անբեկանելի եւ անփոփոխելի ենֈ 991930թ. հունիսի 30-ին Միացյալ Թագավորությունը Իրաքին պարտադրեց այսպես կոչված «Բարեկամության եւ դաշինքի» պայմանագիրը: Այն ստորագրեցին Իրաքում Միացյալ Թագավորության բարձր կոմիսար Ֆրենսիս Հեմֆրին եւ Իրաքի վարչապետ Նուրի ալ-Սաիդը: Այս դաշնագրի շնորհիվ բրիտանացիները պահպանեցին իրենց ռազմաքաղաքական, դիվանագիտական եւ տնտեսական վերահսկողությունը Իրաքի վրաֈ Անգլիական տիրապետության հաստատումը առաջ բերեց Իրաքի հայրենասիրական ուժերի, արաբների եւ քրդերի հակագաղութարա-րական ելույթներ: 100 Քաղդէացիներ – Ավելի ճշգրիտ՝ Բաբելոնի Քաղդեական Կաթոլիկ Եկեղեցու հետեւորդներ: Առաջացել է 1552թ.ին՝ Արեւելքի Ասորական Եկեղեցու պառակտման հետեւանքով, 1553թ. ճանաչել է Հռոմի պապի գերագահությունը եւ միացել Կաթոլիկ Եկեղեցուն՝ պահպանելով իր վար-չական ինքնուրույնությունն ու նվիրապետական կառույցը՝ կաթողիկոս-պատրիարքների գլխավորությամբ: 101 Հակոբ արքեպիսկոպոս Նեսիմեան (22 հունվարի 1876, Մարդին – 2 հուլիսի 1960, մարոնիտների Քրիստոս թագավոր վանք, Զուք Միքայել գյուղ, Քեսրուանի գավառ, Լիբանան, թաղված է Զմմառի վանքի միա-բանական գերեզմանատանը) – Հայ կաթոլիկ Արծիվյան պատրիարքական

398

միաբանության անդամ: 1901թ. փետրվարի 24-ին ձեռնադրվել է կուսա-կրոն քահանա, 1928թ. հունիսի 28-ին ընտրվել Մարդինի տիտղոսավոր արքեպիսկոպոս (Իրաքը մտնում է այդ արքեպիսկոպոսության հովվական տարածքի մեջ): Ընտրությունը Հռոմի պապ Պիոս ԺԱ-ը հաստատել է հուլիսի 1-ին: Նույն տարի տեղափոխվել է Բաղդադ: 1929թ. փետրվարի 3-ին Բեյրութում եպիսկոպոս է ձեռնադրվել Իրաքի առաջնորդության համար: Պաշտոնը վարել է մինչեւ 1933թ. կեսը: Նույն տարվա օգոստոսի 5-ից մինչեւ 1958թ. եղել է Ալեքսանդրիայի արքեպիսկոպոսը (փաստորեն՝ Եգիպտոսի հայ կաթոլիկների առաջնորդը):Իր ջանքերով հիմնվել են Անարատ հղության հայ քույրերի միաբանության Բեյրութի, Բաղդադի եւ Կահիրեի դպրոցները: 102 Քաղդեական Կաթոլիկ Եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարքը 1900թ. հուլիսի 9-ից մինչեւ վախճանումը 1947թ. հուլիսի 21-ին՝ եղել է Յուսեֆ Զ Էմմանուէլ Բ Թովմասը: 103 Խոսքը վերաբերում է 1920-ականներին գոյառած այսպես կոչված

«Ազատ Եկեղեցուն» եւ նրա գլխավոր դեմքերից Բենիկ վարդապետ

Եղիազարյանին ու Մեսրոպ ավագ քահանա Մելյանին:

Բենիկ վրդ. Եղիազարյան Ղեւոնդի (1867, Ղազանֆար գյուղ (հետա-

գայում՝ Արագած գյուղ), Ապարանի շրջան– 1948) – 1890թ. հունիսի 9-ին

ընդունվել է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանության շարքերը, հաջորդ

տարի ավարտել Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանը, այնուհետեւ վարել

ուսուցչական եւ տեսչական պաշտոններ: 1894թ. ձեռնադրվել է կուսակրոն

քահանա եւ նշանակվել Երեւանի ծխական դպրոցների տեսուչ:1895թ.

փետրվարի 26-ին ստացել է մասնավոր վարդապետության աստիճանները

եւ նշանակվել Սաղիանի վանահայր, 1900թ.՝ Գեւորգյան հոգեւոր ճեմա-

րանի տեսուչ: 1903-1920թթ. վարել է ուսուցչական ու վարչական զանազան

պաշտոններ Գանձակի, Նոր Նախիջեւանի, Արցախի եւ Վրաստանի ու

Իմերեթիայի թեմերում: 1920-ականներին եղել է «Ազատ Եկեղեցի» շարժ-

ման հիմնադիրներից ու եռանդուն գործիչներից, հրատարակել Հայ Եկե-

ղեցու բարեկարգության պահանջով բազմաթիվ գրքույկներ, ինչը ընկալվել

է իբրեւ պայքար Հայ Առաքելական Եկեղեցու դեմ, որի համար էլ Ամենայն

Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցը նրան կարգալույծ է հայտա-

րարել 1928 թվականին:

Մեսրոպ ավագ քահանա Մելյան Հովսեփի (15 ապրիլի 1859, Երեւան – 4 հուլիսի 1941, Մոսկվա) – Հոգեւոր եւ կրթական գործիչ, խմբագիր: 1890-

399

ական թվականներից մինչեւ 1910-ականների վերջը եղել է Բաթումի Ս. Փրկիչ եկեղեցու հոգեւոր հովիվը: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին եղել է կաթողիկոսի ներկայացուցիչը Տրապիզոնումու նրա շրջանում եւ զբաղվել հայ գաղթականության օժանդակության հարցերով: Եղել է «Ազատ Եկեղեցի» շարժման նախաձեռնողներից եւ եռանդուն գործիչ-ներից, որի համար էլ Գեւորգ Ե-ի կողմից կարգալույծ է արվել: 104 Խոսքը վերաբերում է Արսեն եպս. Ղլտըճյանին. տե՛ս 64-րդ ծանոթագրությունը: 105 Ըստ աւանդույթի, թեմակալ առաջնորդները ազգային-եկեղեցական ժողովի պատվիրակ են համարվում ինքնաբերաբար: Հաշվի առնելով Մայր Աթոռում իր չլինելը եւ այնտեղ գնալու հավանական անհնարինությունը, Ռուբեն եպիսկոպոսը անձնափոխանորդ էր նշանակել հիշյալ քահանային: 106Գարեգին արքեպիսկոպոս Հովսեփյան (30 դեկտեմբերի 1867, Մարաղա գյուղ, Ջրաբերդի գավառ, Արցախ – 21 հունիսի 1952, Անթիլիաս գյուղ, Լիբանան) – Հետագայում՝ Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս Գարեգին Ա: Եկեղեցական եւ ազգային գործիչ, վաստակաշատ հայագետ: Բարձրագույն կրթությունն ստացել է Գերմանիայի համալսարաններում: Զանազան պաշտոններ է վարել Մայր Աթոռի համակարգում: Եպիսկոպոս է օծվել 1917թ. ապրիլի 16/29-ին Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի ձեռամբ: Մասնակցել է հայ-թուրքական 1918թ. գարնանային եւ 1920թ. աշնանային պատերազմներին, հերոսացել Սարդարապատում եւ գերի ընկել Կարսում: 1926թ. դեկտեմբերի 26-ից 1934թ. հուլիսի 20-ը եղել է Ռուսաստանի եւ Նոր Նախիջեւանի թեմի առաջնորդ: Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի 1934թ. հուլիսի 20-ի կոնդակով նշանակվել է արտասահմանում հայրապետական նվիրակ եւ լիազոր ներկայացուցիչ, այդ հանգամանքով այցելել է Մերձավոր Արեւելքի ու Եվրոպայի բազմաթիվ երկրներ եւ ԱՄՆ, այդ թվում՝ Իրաք (1936թ. փետր-վարին): 1938թ. սեպտեմբերի 5-ից 1943թ. մայիսի 10 եղել է ԱՄՆ թեմի առաջնորդը: 1943թ. մայիսի 10-ին ընտրվել է Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթո-ղիկոս, օծվել Անթիլիասի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ մայր տաճարում 1945թ. ապրիլի 8-ին: Հեղինակել է հայագիտական հսկայածավալ եւ կոթողային աշխատություններ հայագիտության տարբեր գիտակարգերում, նախա-ձեռնել «Հասկ հայագիտական տարեգիրքի» հրատարակությունը: Զգալի դեր է ունեցել «Սասունցի Դավիթ» տանկային զորասյան համազգային հանգանակության կազմակերպման եւ 1946-1949թթ. զանգվածային հայրենադարձության գործում:

400

107Տեր-Գաբրիելյան Սահակ Միրզայի (15/27 փետրվարի 1886, Շուշի – 19 օգոստոս 1937) – Պետական եւ կոմունիստական կուսակցության գործիչ: Սովորել է ծննդավայրի ռեալական դպրոցում, մասնակցել 1905 եւ 1917թթ. ռուսական հեղափոխություններին: Եղել է 1918թ. Բաքվի կոմունայի կոմիսարների, կոմունայի Արտակարգ հանձնաժողովի (Չեկա) նախա-գահը: 1920թ. եղել է Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի եւ Ռազմահեղափո-խական կոմիտեի անդամ, 1921թ.ից՝ ՀՍԽՀ, ապա 1923-1928թթ.՝ Անդրկով-կասյան Սոցիալիստական Դաշնային Խորհրդային Հանրապետության լիազոր ներկայացուցիչը Խորհրդային Ռուսաստանում: 1928-1935թթ. եղել է ՀՍԽՀ ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահը, միաժա-մանակ՝ ԱԽՍԴՀ-ի ժողկոմխորհի նախագահի տեղակալ: 1935-1937թթ. աշխատել է ԽՍՀՄ թեթեւ արդյունաբերության ժողովրդական կոմիսա-րիատում: Բռնադատվել է, գնդակահարվել: Հետմահու արդարացվել է: 108Մարտիկյան Ոսկան. տե՛ս 70-րդ ծանոթագրությունը: 109 Մեսրոպ եպիսկոպոս Նշանյան (30 սեպտեմբերի 1872, Սամաթիա թաղամաս, Կ. Պոլիս – 25 հունիսի 1944, Երուսաղեմ) – Հետագայում՝ արքեպիսկոպոս: Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց միաբանության անդամ: Ավարտել է միաբանության Ժառանգավորաց վարժարանն ու Ընծայա-րանը: 1898թ. ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա: Մինչեւ 1906թ. եղել է միաբանության հաշվակալն ու գանձապետը, 1909-1910թթ.՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ Իզմիրլյանի քարտուղարն ու գավազանա-կիրը, այնուհետ վերադարձել է Երուսաղեմ եւ վարել զանազան պաշտոն-ներ՝ մատենադարանապետ, դպրոցների տեսուչ, տպարանի տեսուչ, լուսարարապետ եւ այլն: Եպիսկոպոս է օծվել 1922թ. սեպտեմբերի 20-ին՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի ձեռամբ: Երուսաղեմի պատրիարք է ընտրվել 1939թ. ապրիլի 20-ին՝ հաջորդելով վախճանած Թորգոմ արք. Գուշակյանին: 110Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյան (իսկական ազգանունը` Պիլիմճ-յան, 14 սեպտեմբերի 1874, Պարտիզակ ավան, Նիկոմեդիայի [Իզմիտի] նահանգ – 11 փետրվարի 1939, Երուսաղեմ) – Ավարտել է Արմաշի դպրե-վանքը: Եպիսկոպոս է օծվել 1910թ. սեպտեմբերի 19-ին` Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ Իզմիրլյանի ձեռամբ: 1914-1931թթ. եղել է Եգիպ-տոսի թեմի առաջնորդ, միաժամանակ` Հնդկաստանի հայոց հայրապե-տական նվիրակ: Երուսաղեմի հայոց պատրիարք է ընտրվել 1931թ. հունիսի 16-ին եւ այդ պաշտոնում ծառայել մինչեւ վախճանումը: Կահիրեի ազգային առաջնորդարանի գրադարանը նրան ի պատիվ կոչվել է «Թոր-գոմեան գրադարան»: Իր գրականագիտական եւ բանասիրական հարուստ

401

ժառանգության մեջ կարեւոր տեղ ունի Գրիգոր Նարեկացու «Մատեան ողբերգութեան» երկի աշխարհաբարի վերածումը: 111Խոսքը վերաբերում է Թորգոմ արք. Գուշակյանի՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարք ընտրության. տե՛ս նաեւ նախորդ ծանոթագրությունը: 112 Հուսիկ եպիսկոպոս Զոհրաբյան (5 նոյեմբերի 1870, Մեծ Սալա գյուղ (այժմ՝ Ռոստովի մարզի Մյասնիկյանի շրջանում) – 23 հոկտեմբերի 1942, Բուխարեստ) – Հետագայում` արքեպիսկոպոս: 1894թ. ձեռնադրվել է կուսակրոն քահանա: 1900-1904թթ. Սինոդի, զուգահեռաբար՝ 1900-1907թթ.՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Խրիմյանի քարտուղար եւ Մայր Աթոռիդի վանապետ: 1909-1910թթ. եղել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ Իզմիրլյանի անձնական քարտուղարը: 1905-1912թթ. Հայ եւ Ընդհանուր եկեղեցու պատմություն էդասավանդել Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարանում: Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրենյանցի կար-գադրությամբ՝ ծառայել է Սանկտ Պետերբուրգում եւ Մոսկվայում իբրեւ հոգեւոր հովիվ: 1916թ. ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի իրավա-բանության բաժանմունքը: 1918-1920թթ. եղել է Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսա-րաբիայի թեմի առաջնորդ: 1920թ. հաստատվել է Ռումինիայում, մինչեւ 1922թ. եղել հոգեւոր հովիվ, այնուհետեւ, մինչեւ վախճանումը, Ռումի-նիայի նորաստեղծ թեմի առաջին առաջնորդ: Եպիսկոպոս է օծվել 1924թ.՝ Գեւորգ Ե-ի ձեռամբ: Զուգահեռաբար հովվել է Հունգարիայի, Չեխոսլովա-կիայի, Լեհաստանի եւ Շվեյցարիայի հայերին:1941թ. ապրիլի 12-ինՍ. Էջմիածնում գումարված Ազգային-եկեղեցական ժողովում ընտրվել է Գերագույն հոգեւոր խորհրդի անդամ: Պայքարել է Ռումինիայից հայերին արտաքսելու ֆաշիստական իշխանություններիհրամանի դեմ՝ օժանդա-կելով դրա չեղարկմանֈ Աշխատակցել է ռումինահայ մամուլին, գրել «Հայ եկեղեցու պատմությունը քրիստոնեության մուտքից մինչեւ մեր օրերը» գիրքը (1934, ռումիներեն): 113Ս. Աստվածածին եկեղեցի: 114Գյուլբենկյան Գալուստ Սարգսի (23 մարտի 1869,Սկյուդարթաղամաս, Կ. Պոլիս – 20 հուլիսի1955, Լիսաբոն, Պորտուգալիա)–Գործարար, բարեգործ, «Գյուլբենկյանթ անգարանի» հիմնադիր եւ սեփականատեր: Նախակր-թությունը ծննդավայրում ստանալուց հետո ուսանել է Լոնդոնի Քինգզ կոլեջում եւ ստացել նավթարդյունահանող ինժեների մասնագիտություն: Իրաքում հիմնել է «Թուրքական նավթային ընկերությունը» (1929թ.ից՝ «Իրաքի նավթային ընկերություն», անգլերեն անվան հապավումով՝ I. P. C.) եւ սկսել Մուսուլի նավթահանքերի շահագործման աշխատանքները: Ընկերության մեջ 5 տոկոս շահաբաժին ունենալու համար կոչվել է

402

«Միստր ֆայվ պըրսենտ» («Պարոն 5%»): 1930-1932թթ. եղել է Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության նախագահը, պաշտոնից հրա-ժարվել է ի բողոք իր հասցեին ՀՍԽՀ իշխանությունների ամբաստա-նությունների: Իր ամբողջ հարստությունը կտակել է Պորտուգալիայի պետությանը: Այդ կտակով ստեղծվել է «Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնար-կությունը», որ աշխարհում բարեգործական նպատակներով իրհատկա-ցումներիշարքումորոշակիգումարէտրամադրումնաեւհայկականկառույցներինուծրագրերին, հայաշակերտներիեւուսանողներիկրթաթոշակներին: 115Կնդրուկ – Ազնիվ խունկի տեսակ: 116 Էնզելի – Նավահանգստային քաղաք, արդյունաբերության ու զբոսա-շրջության կարեւոր կենտրոն Իրանի հյուսիսային Գիլան նահանգում, Կասպից ծովի ափին, համանուն գավառի վարչական կենտրոնը: Հիմ-նական բնակիչները թալիշներ եւ գիլանցիներ են: Հայերն այստեղ հաս-տատվել են 18-րդ դարի կեսերին, 1874թ. քաղաքում բնակվել է 370 հայ: 1950-ական թթ. քաղաքն ուներ 400, իսկ 1980-ականներին՝ 200 հայ բնակիչ, գործում էին Ս. Աստվածածին եկեղեցին եւ Սրբոց Վարդանանց դպրոցը: Ներկայումս Էնզելիում մի քանի տասնյակ հայեր են ապրում: 117Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Նարոյան (1875, Արդերթ գյուղ, Մուշի շրջան – 31 մայիսի 1944, Ստամբուլ) – Եկեղեցական եւ գրական գործիչ:Նախա-կրթութիւնն ստացել է Մուշի Ս. Կարապետի վանքում: 1895թ. ընդունվել է Արմաշի դպրեվանք, որն ավարտելուց հետո 1901թ. մայիսի 20-ին կուսակրոն քահանա է ձեռնադրվել վանահայր Եղիշե եպս. Դուրյանից եւ նույն վայրում ծառայել իբրեւ փոխվանահայր ու տեսուչ:1913թ. օգոստոսի 20-ի եպիսկոպոս է օծվել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Ե Սուրեն-յանցի ձեռամբ: 1915թ. ձերբակալվել է ու աքսորվել Կոնիա, սակայն շուտով հետ է ուղարկվել Կ. Պոլիս, որտեղ շարունակել է ծառայությունը: 1927թ. ընտրվել է Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարք` հաջորդելով 1922թ. դեկտեմբերին Թուրքիայից հեռացած Զավեն արք. Տեր-Եղիայանին: Զբաղ-վել է նաեւ գրական աշխատանքով: Առանձին գրքով լույս է տեսել նրա «Հայ Եկեղեցւոյ պատմութիւն»ը, որը արժեքավոր աշխատություն է: Հայտ-նի է նաեւ նրա գրած «Քարոզներ» հատորը՝ «Գիւտ» գրական ծածկանունով, որն արժանացել է Թավշանջյան մրցանակին: Ունի նաեւ պատմափիլի-սոփայական դաստիարակչական, կրոնական, գիտահետազոտական բնույթի բազմաթիվ հոդվածներ, որոնք լույս են տեսել արեւմտահայ պարբերական մամուլում՝ «Հարմակ» ծածկանունով: 118Նիզամ – Կանոնադրություն (արաբերեն): Խոսքը թեմի կանոնադրության մասին է:

403

119Նկատի ունի ինքնաթիռի շարժիչներին: 120Պասաժիր – Ուղեւոր (եվրոպական լեզուներ): 121Ղարիբյան Սիմոն. տե՛ս 82-րդ ծանոթագրությունը: 122Պողոս-Պետրոս ԺԳ Թերզյան (1 սեպտեմբերի 1855, Կուտինա [Քեոթա-հիա] – 15 դեկտեմբերի 1931, Հռոմ) – Կաթողիկոս-պատրիարք Տանն Կիլիկիո կաթողիկե հայոց: 1892թ. ապրիլի 8-ին նշանակվել է Ադանայի եպիսկոպոս, նույն տարվա օգոստոսին ձեռնադրվել եպիսկոպոս: Կաթո-ղիկոս-պատրիարք է ընտրվել 1910թ. ապրիլի 23-ին: Հռոմի պապ Պիոս Ժ-ը ընտրությունը հաստատել է 1,5 տարի անց՝ 1911թ. նոյեմբերի 27-ին: Գահակալությունը շարունակել է մինչեւ 1931թ. մայիսի 31-ը, երբ հրաժար-վել է տարիքի ու առողջական պատճառներով եւ բուժման համար մեկնել Հռոմ, ուր եւ վախճանվել է: Իր պատրիարքության վերջին շրջանում պատրիարքական Աթոռը Ստամբուլից տեղափոխվել է Բեյրութ: 123Ավետիս արքեպիսկոպոս Արփիարյան (13 ապրիլի 1856, Հեղին գյուղ, Խարբերդի նահանգ – 26 հոկտեմբերի 1937, Բեյրութ, թաղված է Զմմառի պատրիարքական գերեզմանատանը, Լիբանան) – Հետագայում՝ Ավետիս-Պետրոս ԺԴ. կաթողիկոս-պատրիարք Տանն Կիլիկիո կաթողիկե հայոց: Կուսակրոն քահանա է ձեռնադրվել1884թ. մարտին: 1890թ. սեպտեմբերի 23-ին նշանակվել է Խարբերդի եպիսկոպոս, նույն տարվա նոյեմբերի 16-ին Կ. Պոլսումձեռնադրվել է եպիսկոպոս: 1898թ. ապրիլի 20-ին ստացել է Անազարբայի արքեպիսկոպոս տիտղոսը, 1911թ. օգոստոսի 27-ին՝ Մա-րաշի արքեպիսկոպոս տիտղոսը: Կաթողիկոս-պատրիարք է ընտրվել 1931թ. հոկտեմբերի 9-ին՝ հաջորդելով պատրիարքական աթոռից հրա-ժարած Պողոս-Պետրոս ԺԳ Թերզյանին: Հռոմի պապ Պիոս ԺԱ-ը ընտ-րությունը հաստատել է նույն ամսի 16-ին: 124Անտոն եպիսկոպոս Պահապանյան (17 հունվարի 1867, Անկյուրիա – 26 նոյեմբերի 1938) – Կուսակրոն քահանա է ձեռնադրվել 1892թ. հունիսի 12-ին, 1911թ. հոկտեմբերի 1-ին նշանակվել է Կեսարիայի եպիսկոպոս, եպիսկոպոս ձեռնադրվել նոյն ամսի 22-ին: Հետագայում ծառայել է Ֆրանսիայի թեմում՝ հիմնականում Մարսելում: 125 Շատ հավանաբար խոսքը վերաբերում է հիսուսյան միաբանության անդամ ֆրանսիացի վարդապետ Անտուան Մարի Ժոզեֆ Պուադըբարին (12 հոկտեմբերի 1878, Լիոն – 17 օգոստոսի 1955, Բեյրութ) – Եղել է հնագետ, Մերձավոր Արեւելքում օդային հնագիտության հիմնադիրը: Եղել է Հայաստանի առաջին հանրապետության մեջ Ֆրանսիայի ռազմական կցորդ, իմացել է եւ խոսել հայերեն, իր հայանպաստ գործերի համար 1919թ. հոկտեմբերի 1-ին արժանացել էԱմենայն Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ

404

Ե Սուրենյանցի ընդունելության ու կոնդակով նրանից ստացել «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» բարձրագույն շքանշանը (կոնդակի շարադրանքը տե՛ս Նիկա Բաբայան եւ Ամատունի Վիրաբյան, «Հայաստանի պարգեւները 1918-1939», Երեւան, 2011, էջ 9 եւ 11): 1922թ.ից հիմնականում ապրել է Բեյրութում, մեծապես նպաստել հայ գաղթականների տեղավորման եւ կարիքների բավարարման աշխատանքներին(իր մասին տե՛ս Անահիտ Տեր-Մինասյան, «Անտուան Պուադեբարը եւ Հայաստանը», «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», Երեւան, 2004, թիվ 2, էջ 79-104): 126Գրիգոր (1843-1920) եւ Կարապետ (1849-1934) Հարությունի Մելգոնյան եղբայրները մեր ժողովրդի արժանահիշատակ զավակներից են: 1882թ. Եգիպտոսի Զակազիկ քաղաքում հիմնել են «Գրիգոր եւ Կարապետ Մել-գոնյան» ծխախոտի ֆիրմայի առաջին գործարանը, որը հետագայում տեղափոխվել է Ալեքսանդրիա: 1900թ. Կահիրեում կառուցել են նոր գործարան: Գրիգորը զբաղվել է տեղական գործառնություններով, իսկ Կարապետը՝հումքի գնմամբ եւարտադրության ընդհանուր վերահսկմամբ: Մելգոնյանների արտադրանքն ուներ շատ լայն սպառում: Ավագ եղբոր մահից հետո Կարապետն իր եւ եղբոր ամբողջունեցվածքը տրամադրել է Հայաստանի առաջին հանրապետությանը, ինչի համար արժանացել է «Ազատ Հայաստանի արտասահմանյան առաջին հայ քաղաքացի» կոչման: ՀՀ-ի անկումով, այս նվիրատվությունը չի իրագործվել: 1921-1925թթ. Կարապետ Մելգոնյանը մի քանի անգամ կազմել է նվիրատվության նոր արձանագրություններ: Վերջնական փաստաթղթով՝ Եգիպտոսի Ալեքսան-դրիա քաղաքի միացյալ դատարանի նոտարական գործառնությունների վավերացման գրասենյակում 1926թ. դեկտեմբերի 28-ին գրանցված ու վավերացված ֆրանսերեն կտակով, նա իր ու եղբոր ողջ ունեցվածքը փոխանցել է Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությանը (կտակի հայերեն թարգմանությունը տե՛ս «Թղթակցութիւն Սահակ Բ. կաթողիկոսի եւ Պետրոս արք. Սարաճեանի», խմբագիր` Վարուժան արքեպիսկոպոս [Հերկելեան], Նիկոսիա – Կիպրոս [Պէյրութ], 2010, էջ 423-437): 127«Պայքար» – Ազգային, քաղաքական եւ գրական օրաթերթ, Ռամկավար

ազատական կուսակցության Ամերիկայի շրջանակի օրգանֈ Լույս է տեսել

1922-1995թթ.՝ Բոստոնումֈ Հաջորդել է «Ազգ» եւ «Պահակ» պարբերական-

ների միավորումից առաջացած «Ազգ-Պահակ» օրաթերթինֈ Գլխավոր

խմբագիրներ՝ Արմենակ Նազար, Երվանդ Մեսիայան, Հրաչ Երվանդ, Անդ-

րանիկ Փոլատյան, Անդրանիկ Անդրեասյան, Նուպար Պերպերյան, Գրիգոր

Քեոսեյանֈ1995թ. հայրենադարձվել է, մի քանի տարի Երեւանում լույս

405

տեսել հանդեսի ձեւաչափով՝ անկանոն պարբերականությամբ (խմբագիր-

ներ՝ Հարություն Կարապետյան, ապա՝ Լավրենտի Միրզոյան), այնուհետեւ

դադարել: Շուրջ 20 տարվա ընդմիջումից հետո վերսկսել է լույս տեսնել

իբրեւ շաբաթաթերթ, 2017թ. առաջին օրերից՝ զուգահեռաբար Բոստոնում

եւ Բեյրութում (պատասխանատու խմբագիր՝ Էդմոն Կոտալազյան): 128 Բաբկեն Ա աթոռակից կաթողիկոս Գյուլեսերյան (23 մարտի 1868, Այնթապ – 9 հուլիսի 1936, Անթիլիաս, թաղվել է 1936թ. հուլիսի 14-ին` Հալեպի Սրբոց Քառասնից Մանկանց եկեղեցում, աճյունները 1966թ. սեպտեմբերի 30-ին վերաթաղվել են Անթիլիասի մայրավանքի Զարեհյան միաբանական դամբարանում) – Եկեղեցական եւ կրթական գործիչ, հայագետ: Արմաշի դպրեվանքի առաջին յոթը շրջանավարտներից է (1895թ.): Կուսակրոն քահանա է ձեռնադրվել 1895թ. հունիսի 18-ին, հաջորդ տարի ստացել մասնավոր վարդապետության աստիճանները: 1899թ. եղել է Տարոնի ընդհանուր վանահայրը եւ առաջնորդական տեղա-պահը:Զորավար Անդրանիկի հետ մտերմություն ունենալու կասկածով՝ 1900թ. վերջին ձերբակալվել է Մուշում, ազատվել է Մաղաքիա արք. Օրմանյան պատրիարքի ջանքերով: Եպիսկոպոս օծվել է 1910թ. սեպտեմ-բերի 19-ին` Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ Իզմիրլյանի ձեռամբ: 1909-1913թթ. եղել է Անկյուրիայի (Անկարա) թեմի առաջնորդ: 1914-1922թթ. ծառայել է ԱՄՆ-ում, այնուհետեւ` Երուսաղեմի հայոց պատրիար-քարանի համակարգում, հատկապես՝ Ժառանգավորաց վարժարանում եւ Ընծայարանում, 1927թ. վերսկսել պատրիարքարանի օրգան «Սիոն» ամսագրի հրատարակությունը: 1928թ. Կիլիկիո կաթողիկոսՍահակ Բ Խապայանը նրան ընտրել է աթոռակից, որը վավերացվել է 1931թ. ապրիլի 23-ից 25-ը Հալեպում Կիլիկիո Աթոռի ազգային-եկեղեցական ժողովի պատգամավորների կողմից: 1931թ. մարտի 26-ին Սահակ Բ-ից արժա-նացել է արքության պատվին: Կաթողիկոս է ձեռնադրվել 1931թ. ապրիլի 26-ին` Հալեպի Ս. Քառասնից Մանկանց մայր եկեղեցում: Մեծ ներդրում ունի Կիլիկիո Աթոռի Անթիլիասում վերածննդի գործում (դպրեվանքի հիմնում, կաթողիկոսության օրգան «Հասկ» ամսագրի հրատարակում, կիրակնօրյա դպրոցների եւ թեմերի կազմակերպում, թեմական բազմաթիվ այցելություններ եւ այլն): 129Սահակ Բ Խապայան (25 մարտի 1849, Եղեգիս գյուղ, Խարբերդի նահանգ – 8 նոյեմբերի 1939, Անթիլիաս) – Մինչեւ 1902թ. եղել է Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց միաբանության անդամ: Ավարտել է միաբանության Ժառան-գավորաց վարժարանն ու Ընծայարանը, 1877թ. ձեռնադրվել կուսակրոն

406

քահանա: Զանազան պաշտոններ է վարել միաբանության համակարգում: 1874-1881թթ. եղել է «Սիոն» ամսագրի խմբագիրըֈ 1881-1886թթ.Երուսա-ղեմի պատրիարքության նվիրակի պաշտոնով գործել է Կովկասում, հանգանակություն կատարելֈ 1885թ. ընտրվել է լուսարարապետ եւ նույն տարին եպիսկոպոս օծվել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մակար Ա Տեր-ՊետրոսյանԹեղուտցուձեռամբ: Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոս է ընտր-վել 1902թ., օծվել 1903թ. ապրիլի 20-ին: 1915թ. ամռանը աքսորվել է Իդլիբ, այնուհետեւ Երուսաղեմ, 1917թ. աշնանը` Դամասկոս: Զինադադարից հետո վերադարձել է Կիլիկիա, որը վերջնականապես թողել է 1921թ. նո-յեմբերի 25-ին գաղթելով դեպի Հալեպ: Շուրջ 9 տարի Սիրիայի, Լիբանանի եւ Կիպրոսի տարբեր վայրերում աստանդական կյանքից հետո, 1930թ. Աթոռը վերջապես հաստատել է Բեյրութից 5 կմ հյուսիս գտնվող Անթի-լիաս գյուղում: Նրա անունով է կոչվել Բեյրութի Սահակյան վարժարանը: 130Զավեն արք. Տեր-Եղիայանը Իրաքում կաթողիկոսական պատվիրակի պաշտոնը վարել է 1923-1924 թթ.: 131 Ֆոքստրոտ (Foxtrot) – 1914թ. Նյու Յորքում Վերնոն եւ Իրեն Կասըլ ամուսինների հնարած պարատեսակ, որը շատ նման է վալսին: Մեծ ժողովրդականություն է ունեցել 20-րդ դարի առաջին կեսին: 132Պասիլկա – Ծանրոց (ռուսերեն): 133Այսինքն՝ գտնվում է մաքսատան պահեստում: 134Ռուբեն եպս. Մանասյանը Շվեյցարիայի Լոզան քաղաքը շփոթել է Ժնեւի հետ: 1937թ. օգոստոսին Լոզանում կայացած «Հավատք եւ Կարգ» հանձնա-խմբի Երկրորդ համաշխարհային համաժողովի (II World Conference of Faith and Order Commission) ընդհանուրթեմանէր` «Եկեղեցին Աստծո ծրագրում»: Նրա հինգ բաժիններից երկուսը եկեղեցաբանական սկզբուն-քային հարցերի էին վերաբերում` «Քրիստոսի Եկեղեցին եւ Աստծո Խոսքը» եւ «Սրբերի հաղորդությունը»: 135Փաս – Անցաթուղթ, վիզա (անգլերեն): 136 Մար Շիմոն կամ Մար Շիմուն (ասորերենում նշանակում է Սուրբ Սիմոն) – Արեւելքի Ասորական (Նեստորական) Եկեղեցու՝ տոհմական ժառանգություն եղող կաթողիկոս-պատրիարքների տիտղոս-անունը: Նամակի հեղինակման ժամանակաշրջանում Արեւելքի Ասորական Եկեղեցին գլխավորում էր Մար Շիմոն ԻԱ Իշայը (26 փետրվարի 1908, Կուտշանիս գյուղ, Վանի նահանգ – 6 նոյեմբերի 1975, Սան Խոսե քաղաք, Կալիֆոռնիա, ԱՄՆ) – 12 տարեկանումհաջորդել է հորեղբորը՝ կաթողի-կոս-պատրիարքի պաշտոնում: Աստվածաբանություն է ուսանել Քենթր-բերիում եւ Կեմբրիջի համալսարանում: Իրաքում 1933թ. ամռանը նեստո-

407

րական ասորիների ապստամբության ընթացքում հրավիրվել է Բաղդադ, որտեղ հունիսից կալանվել է, իսկ օգոստոսի 18-ին իր մեծ ընտանիքով աքսորվել Կիպրոս: 1940թ. հաստատվել է ԱՄՆ-ում: Նրա գլխավորած Եկեղեցում 1964թ. տեղի է ունեցել պառակտում, եւ հերձվածի անդամներից մեկի գնդակով սպանվել է: 137Սաֆրաստյան Արշակ Սաֆարի (16 սեպտեմբերի 1885, Վան – 25 սեպ-տեմբերի 1958, Լոնդոն) – Պատմաբանասեր, հասարակական եւ քաղաքա-կան գործիչ, խմբագիր: Նախակրթությունն ստացել է ծննդավայրում, ինքնուրույն սովորել անգլերեն՝ միսիոներ Ռեյնոլդսի օգնությամբ: 1906-1911թթ. աշխատել է Միացյալ Թագավորության Բաղեշի հյուպատոսա-րանում իբրեւ թարգմանիչ, ապա՝ փոխհյուպատոս: 1912-1914թթ. իրավա-գիտություն եւ քաղաքագիտություն էուսանել Լոնդոնի, Կեմբրիջի եւ Մյունխենի համալսարաններում: 1915-1916թթ. եղել է հայկական կամա-վորական գնդերի կազմում: 1919-1923թթ. եղել է Ազգային պատվիրակու-թյան անդամ, 1921թ.՝ նրա քարտուղարը: 1921-1932թթ. ծառայել է Անդր-կովկասի օգնության բրիտանական առաքելությունում, 1938-1945թթ.՝ Միացյալ Թագավորության արտաքին գործերի նախարարությունում: 1928-1938թթ. Լոնդոնում հրատարակել եւ խմբագրել է «Մասիս» անգլերեն պարբերաթերթը: Անգլերեն հեղինակել եւ հրատարակել է «Հայ ժողովրդի պատմություն» երկհատորյակը, «Քրդեր եւ Քուրդիստան» գրքույկը եւ այլն, հանդես եկել հայերեն եւ անգլերեն բազմաթիվ հոդվածներով ու դասա-խոսություններով: 138Իմաստն աղավաղված է, պետք է լինի ուղիղ հակառակը: 139Այստեղ մեխանիկորեն կրկնվել է Իրաքի թագավորին դիմելու ձեւը: 140Իմաստային աղավաղուը բնագրային է: 141Օֆիս (office) – Գրասենյակ (եվրոպական լեզուներ): 142Խոսքը վերաբերում է Նաջի Շաուքաթի գլխավորած նոր կառավարու-թյան, որը գոյատեւեց 4,5 ամիս՝ 1932թ. նոյեմբերի 3-ից 1933թ. մարտի 20-ը: 143 Նաջի Շաուքաթի կառավարությունը գոյատեւել էր 4,5 ամիս. տե՛ս նախորդ ծանոթագրությունը: 1441915թ. օսմանյան իշխանությունների ցեղասպանությունից վերապրած ասորիների մի մասը անցել էր Իրաք, մի մասն էլ՝ Պարսկաստան, որտեղից 1920-ականներին մի մասը անցավ Իրաք, որի Դոհուկի շրջանում հազա-րավոր տարիներից ի վերապրում էին իրենց ցեղակիցները: Իրաքի արաբ-ների հակաբրիտանական քայլերըհակակշռելու նպատակով, գաղութա-րար բրիտանական իշխանություններըհրահրեցին նեստորական ասորի-ներին (հայտնի են «ջուլո» ինքնանվանումով) ինքնավարություն պահան-

408

ջելու իրենց բնակության շրջաններում (Արեւելքի Ասորական Եկեղեցու կաթողիկոս-պատրիարք Մար Շիմուն ԻԱ Իշայը այդ պահանջով նույնիսկ ելույթ ունեցավ Ազգերի լիգայում՝ 1932թ.), ինչը գրգռեց Իրաքի արաբներին եւ քրդերին: Իսկ երբ 1933թ. ամռանը ասորիները կազմեցին զինյալ խմբերեւ տեղ-տեղ փաստորեն հաստատեցին ինքնավարություն, Իրաքի կառավարությունը նրանց դեմ ղրկեց բանակային միավորներ՝ քրդական ծագումով գեներալ-մայոր Բաքր Սիդկիի հրամանատարությամբ: Օգոս-տոսի 4-5-ին բանակի եւ ասորի աշխարհազորայինների միջեւ ընդհա-րումներ արձանագրվեցին Իրաք-Սիրիա-Թուրքիա սահմանի մերձակա Դիրաբուն գյուղում: Բանակի ճնշման տակ, ասորի բնակչությունը Զախոյից Դոհուկ երկարող Բեխեր լեռնաշղթայի իր գյուղերից փախուստ տալով՝ կենտրոնացավ Տիգրիսի ափին գտնվող Սիմելե ավանում, որտեղ օգոստոսի 11-ին ներխուժեցին կանոնավոր զորամիավորումները, քրդա-կան աշիրեթներիեւ արաբական Շամմար ու Ջաբբուր ցեղախմբերի անկա-նոն զինյալները: Ավանում մի քանի հարյուր (ըստ ասորական աղբյուր-ների՝ մինչեւ 3000) ասորի սպանվեց, նրանց ունեցվածքը կողոպտվեց: Օգոստոսի 16-ին սպանությունները հիմնականում վերջ էին գտել, թեեւ ավարառությունները շարունակվեցին ողջ օգոստոս ամսվա ընթացքում: Ապստամբության ընթացքում եւ դրանից հետո, Իրաքի ասորի բնակչու-թյան շուրջ մեկ երրորդը փախավ երկրից՝ ապաստան գտնելով հիմնա-կանում Սիրիայի Ջեզիրեի շրջանում: 145Աերոդրոմ – Օդանավակայան (եվրոպական լեզուներ): 146 Հակոբիկյան կամ յաղուբի են կոչվում Ասորի Ուղղափառ Եկեղեցու հետեւորդները՝ այդ Եկեղեցու հիմնադիր Հակոբ Բարադեյի անունով (շուրջ 500 – 578): Նա եղել է Եդեսիայի եպիսկոպոսը 543/544թ.ից մինչեւ վախճանումը եւ կատաղի պայքար մղել երկաբնակ քաղկեդոնական դավանանքի դեմ: Հետմահու սրբադասվել է:] 147 Թարգմանությունը սխալ է: «Ալ-Ահրար» նշանակում է «ազատա-կանները»: 148Այստեղ եւ ներքեւում խոսքը վերաբերում է Իրաքի թուրքմեններին: 149 Կրիտիկական – Ճակատագրական(եվրոպական լեզուներ + հայերեն ածանց): 150Մեսրոպ քահանա Օրջանյան. տե՛ս 95-րդ փաստաթուղթը: 151 Ռուբեն եպս. Մանասյանի եւ Իրաքի ներքին գործերի նախարարի հանդիպման օրը, շատ հավանաբար՝ հենց նույն րոպեներին, հարյուրավոր նեստորական ասորիներ էին կոտորվում Իրաքի հյուսիսային Սիմելե ավանում:

409

152 Խոսքը Ռաշիդ Ալի ալ-Կիլանիի մասին է, ում առաջին վարչա-պետությունը տեւել է 1933թ. մարտի 20-ից նոյեմբերի 9: 153Լիվա – Նահանգ (արաբերեն): 154Ճիշտը՝ «ալ-Իկտիսադ» (Տնտեսություն) (արաբերեն): 155Իրաքի Ֆեյսալ Ա թագավորը մահացել է48 տարեկան հասակում՝ 1933թ սեպտեմբերի 8-ին՝ Շվեյցարիայի Բեռն քաղաքում, որտեղ գտնվում էր բժշկական ընդհանուր քննությունների համար: Պաշտոնական վարկածով՝ նա մահացել է սրտի կաթվածից, թեեւ կասկածվում է որ նրան թունավորել են:] 156Նկատի ունի Ղազի իբն Ֆեյսալ ալ-Հաշիմիին(2 մայիսի 1912, Մեքքա – 4 ապրիլի 1939, Բաղդադ), որը հորը հաջորդեց թագավորական գահի վրա: 157Փաստաթղթի հեղինակը սխալվում է. Աբդուլլահ իբն Հյուսեյնը Անդր-Հորդանանի թագավոր էր հռչակվելու բրիտանական գաղութարարու-թյունից Անդր-Հորդանանի անկախության օրը՝ 1946թ. մայիսի 25-ին: Մինչ այդ, նրա տիտղոսը պարզապես «էմիր» էր (իշխան): 158Հաշիմյան տոհմի հիմնադիր Հաշիմ իբն Աբդ էլ-Մունաֆը եղել է իսլամի հիմնադիր Մուհամմեդի ապուպապը: 159Դինար – Իրաքի դրամական միավորի անունը: 160Նախապես ֆինանսների նախարար Ալի Ճէուտէթն է: 161 Ղազի իբն Ֆեյսալը թագավորական գահ բարձրանալու նույն օրը, 21 տարեկան հասակում հայտարարվել էր Իրաքի թագավորական զինուժի ֆելդմարշալ, թագավորական օդուժի մարշալ եւ թագավորական նավա-տորմի ծովակալ: 162Դավիթ Հովհաննեսի Թադեոսյանը եղել է թեմի Քաղաքական Ժողովի անդամ: Օտարների շրջանակում ճանաչված էր «Դաուդ Քաթթաբ» («Գրագիր Դավիթ») անուն-մականունով: 163 Տեր-Վարդանյան Տարագրոս Ստեփանի (28 փետրվարի 1878, Երեւան – 30 մարտի 1953, Երեւան) – Ականավոր գեղանկարիչ եւ զարդանկարիչ: 164 Շատ հավանաբար՝ Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց միաբանության անդամ Զգոն վրդ. (հետագայում՝ եպիսկոպոս) Տեր-Հակոբյանն է (1904, Քեոշանի գյուղ, Վանի նահանգ – 25 մարտի 1991, Նյու Յորք): 165Շատ հավանաբար՝ Կայծ Կոկանյան (1897, Կ. Պոլիս – 5 ապրիլի 1983, Կահիրե): 166Կեքս – Քաղցր թխվածք (անգլերեն): 167Նկատի ունի Ֆեյսալ Բ իբր Ղազի ալ-Հաշիմին (2 մայիսի 1935, Բաղդադ – 14 հուլիսի 1958, Բաղդադ), որ հորը հաջորդեց ավտովթարով Ղազի Ա թագավորի մահից հետո՝ 1939թ. ապրիլի 4-ին: Մինչեւ չափահասություն (2

410

մայիսի 1953), երկրի գործերը վարում էր խնամակալ իշխանը՝ հոր հորեղբորորդի Աբդուլ Իլահ իբր Ալի ալ-Հաշիմին: Վերջինս, Ֆեյսալ Բ-ը, վարչապետ Նուրի ալ-Սաիդը, թագավորական ընտանիքի այլ անդամներ եւ պաշտոնատարներ գազանաբար սպանվեցին 1958թ. հուլիսի 14-ին բռնկած Իրաքյան հեղափոխության ընթացքում, որը վերացրեց միապե-տությունը եւ երկրում հաստատեց հանրապետություն: 168Նախկին ու ապագա վարչապետ Նուրի ալ-Սաիդն է, որը 1933-1936թթ. Իրաքի արտաքին գործոց նախարարի պաշտոնն է վարել: 169Նկատի ունի Հայկական բարեգործական ընդհանուր միությունը (ՀԲԸՄ): 170 Տիրան վարդապետ Ներսոյան (23 օգոստոսի 1904, Այնթապ – 1 սեպտեմբերի 1989, Նյու Յորք) – Հետագայում՝ արքեպիսկոպոս: Որդին է Այնթապի 1920-1921թթ. գոյամարտի ղեկավարներից Ներսես ավագ քահանա Թավուքճյանի: Նախակրթությունը կիսատ է մնացել. 1915թ. ամռանը ընտանիքով տարագրվել են Համա-Սելիմիե: 1919-1921թթ. նորից ապրել է ծննդավայրում, ապա նորից գաղթել ընտանիքի հետ դեպի Հալեպ:1921թ. մտել է Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց միաբանության Ժառանգավորաց վարժարան, որն ավարտելով 1924թ., ուսուցիչ է աշխա-տել Երուսաղեմի Սրբոց Թարգմանչաց վարժարանում: 1928թ. հուլիսի 22-ին կուսակրոն քահանա է ձեռնադրվել պատրիարք Եղիշե արք. Դուրյանի ձեռամբ: 1928-1930թթ. աստվածաբանություն է ուսանել Մանչեստրում եւ Լոնդոնում: 1930-1931թթ. խմբագրել է պատրիարքության «Սիոն» ամսա-գիրը, 1930-1932թթ. ուսուցիչ է եղել Ժառանգավորաց վարժարանում եւ Ընծայարանում, 1937-1938թթ.՝ վանքի կալվածների տեսուչ: 1938-1940թթ. ծառայել է Փարիզի, 1940-1944թթ.՝ Լոնդոնի հայկական եկեղեցիներում: 1943թ. հոկտեմբերի 3-ին ընտրվել է Ամերիկայի թեմի առաջնորդ: Պաշ-տոնն ստանձնել է 1944թ. եւ այն վարել մինչեւ 1954թ. մայիսը, երբ հրաժարվել է: 1945թ. հուլիսի 1-ին եպիսկոպոս է օծվել Ամենայն Հայոց նորընտիր կաթողիկոս Գեւորգ Զ Չեորեքճյանի ձեռամբ, որի ընտրությանն էր մասնակցել իբրեւ թեմակալ առաջնորդ: 1956թ. աշնան ընտրվել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք, սակայն Հորդանանի Հյուսեյն իբն Թալալ ալ-Հաշիմի թագավորը, ընդառաջելով մրցակից Եղիշե արք. Տերտերյանի խարդավանքներին, ոչ միայն չի հաստատել ընտրությունը, այլեւ 1958թ. օգոստոսի 30-ին նրան արտաքսել է Բեյրութ: Որոշ ժամանակ եվրոպական երկրներում մնալուց հետո, 1960թ. վերադարձել է Նյու Յորք եւ Իլլինոյզի նահանգիԷվանստոն քաղաքում իրականացրել իր երազանքը՝ Հայ Եկե-ղեցու սպասավորներ պատրաստելու համար հիմնել է «Ս. Ներսես աստ-վածաբանական դպրոցը», որի առաջին տնօրենն է եղել (դպրոցը սկսել է

411

գործել 1962թ. սեպտեմբերի 1-ին եւ 1967թ. սեպտեմբերին տեղափոխվել Նյու Յորք): 171Գրության հեղինակման թվականին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքն էր Թորգոմ արք. Գուշակյանը. տե՛ս 110-րդ ծանոթագրությունը 172Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Խորեն Ա Մուրադբեկյանի Հայրապետական պատվիրակ եւ լիազոր ներկայացուցիչ Գարեգին արք. Հովսեփյանցը Իրաք է այցելել 1936թ. փետրվարին: 173 Քաղաք Չինաստանի հյուսիս-արեւելքում: Ռուսաստանի Դաշնության սահմանակից Հեյլոնգջիանգ նահանգի մայրաքաղաքն է: Այստեղ 1920-ական թվականներից գոյություն է ունեցել փոքրաթիվ հայկական գաղութ՝ հիմնականում բոլշեւիկյան հեղաշրջումից հետո ապաստան գտածներ: 1930-1940-ական թթ. քաղաքի ճապոնական փաստացի գրավման տարիներին գաղութը ճնշումների է ենթակվել եւ 1940-ականների վերջին վերացել: 174Բագրատ արք. Վարդազարյան. տե՛ս 90-րդ ծանոթագրությունը: 1751930թ.ից ամերիկահայոց թեմի առաջնորդ Ղեւոնդ արք. Դուրյանը (29 դեկտեմբերի 1879, Կոստանդնուպոլիս – 24 դեկտեմբերի 1933, Նյու Յորք) թեմի առաջնորդանիստ Ս. Խաչ եկեղեցում սպանվել էր Ս. պատարագի թափորի ժամանակ՝ մի քանի դաշնակցական տարրերի ձեռքով: 176

Շեֆ-կասսիր – Գլխավոր հաշվապահ (եվրոպական լեզուներ): 177

Մեսրոպ քահանա Օրջանյան. տե՛ս 95-րդ փաստաթուղթը: 178

Աստարճյան Գրիգոր (1885, Մարաշ – 1983, Բեյրութ) – Բժիշկ, պատմա-բանասեր, արաբագետ, թարգմանիչ, հասարակական գործիչ: 1913թ.ից բնակվել է Մուսուլ քաղաքում, Մեծ եղեռնի տարիներին մեծապես նպաստել այնտեղ աքսորված իր հայրենակիցների փրկության գործին: Եղել է Մուսուլի կաթոլիկ կառույցների եւ հոգեւորականների բժիշկը, իր նվիրյալ աշխատանքի համար Հռոմի պապից արժանացել է Ս. Սիլվեստրի շքանշանին՝ այդ օրդենի սրով հանդերձ: Հեղինակել է մի շարք արժեքավոր մենագրություններ, որոնց մեջ հատկապես նշելի են «Ընդարձակ, ընդհանուր արաբական պատմութիւն (2500 Ն. Ք. – 1918)» (Բեյրութ, 1961, 600 էջ) եւ «Պատմութիւն արաբական գրականութեան եւ մշակոյթին՝ նախաիսլամական դարերէն մինչեւ քսաներորդ դար» (Բեյրութ, 1970, 680 էջ) հատորները: Արաբերենով հեղինակել եւ հրատարակել է «Հայոց պատմություն» (1951, 400 էջ), «Հայ մշակութային եւ գրական պատմու-թյուն» (1954, 512 էջ) եւ «Ցավեր ու երազներ» (1957, 250 էջ) հատորները: Արաբական պարբերականներում տպագրվել են արեւմտահայ բանաս-տեղծներից նրա թարգմանությունները:

412

179

Ալլեյ – Ճեմուղի (եվրոպական լեզուներ): 180

Բաղդադի քաղաքապետարանի որոշումով, 1986թ.ից սկսած այս գերեզմանատանը արգելված է թաղումներ կատարել: Փոխարենը՝ քաղաքապետարանը հայ համայնքին անվճար տրամադրել է տարածք քաղաքի կենտրոնից հեռու վայրում, որը եւ դարձել է հայոց նոր գերեզմանատունը: 181

Կլուբ – Ակումբ (եվրոպական լեզուներ): 182

Ջորջ Զ.-ն եւ նրա կինը՝ Էլիզաբեթ Բոուես-Լիոնը Միացյալ Թագավորու-թյան թագավոր ու թագուհի եւ Հնդկաստանի կայսր ու կայսրուհի թագա-դրվել են Լոնդոնի Ուեսթմինստրի աբբայարանում՝ 1937թ. մայիսի 12-ին: 183

Գարդեն պարտի (garden party) – Դաշտահանդես (անգլերեն): 184

Գրիգոր քահանա Տեր-Հակոբյան: 185 Աբրահամյան Աշոտ Գարեգինի (31 հունվարի 1903, Ղուշչի գյուղ, Դարալագյազի գավառ [ներկայիս՝ Կեչուտ գյուղ, Վայոց ձորի մարզ] –28 մարտի 1983, Երեւան) – Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1961թ.): Նախակրթությունն ստացել է Գնդեվազ գյուղի ծխական դպրոցում, միջնակարգը՝ Նախիջե-ւանի հայկական դպրոցում: 1916թ. աշնանն ընդունվել է Գեւորգյան հոգեւոր ճեմարան, սակայն ոսումը կիսատ է մնացել 1917թ. դեկտեմբերին ճեմարանի փակման պատճառով: 1920-ական թվականներին հայրենի գյուղում զբաղվել է հողագործությամբ, ուսուցչությամբ եւ քահանայա-գործությամբ, հարել «Ազատ Եկեղեցի» շարժման: 1930-1933թթ. ուսանել է Հայկական մանկավարժական ինստիտուտի պատմատնտեսագիտական ֆակուլտետում: 1934-1937թթ. բարձրագույն ուսումը շարունակել է Մոսկ-վայում, որտեղ 1937թ. պաշտպանել է թեկնածուական ատենախոսություն: 1937թ.ից մինչեւ մահը, բացի 1941-1943թթ. Կարմիր բանակ զորակոչված շրջանից, հայոց պատմություն է դասախոսել Երեւանի պետական համալ-սարանում: 1943թ. ստացել է դոկտորի աստիճան, հաջորդ տարի՝ պրո-ֆեսորի կոչում: 1944-1945, 1951 եւ 1954-1955 թվականներին այցելել է Մերձավոր Արեւելքի հայկական գաղութներ՝ Մայր Աթոռին առնչված առաքելություններով: 1944թ. նշանակվել է նոր հիմնված «Էջմիածին» ամսագրի գլխավոր խմբագիր, նույն պաշտոնը վարել նաեւ 1949-1955թթ.: Հեղինակած մենագրությունները հիմնականում նվիրված են միջին դա-րերի հայ պատմագիրների աշխատություններին եւ հայ գաղթավայրերի պատմության: 186

Գրիգոր քահանա Տեր-Հակոբյանը 1912թ. հրավիրվել է Մուսուլ՝ իբրեւ տեղի հայության հոգեւոր հովիվ:

413

187

Փրոփականտ – Քարոզչություն (եվրոպական լեզուներ): 188

Արշատ ալ-Ումարին Իրաքի վարչապետի պաշտոնը վարել է 1946թ. հունիսի 1-ից նոյեմբերի 21-ը: 189

Նամակագիրը հավանաբար նկատի ունի Բաղդադի կենտրոնական փոստատունը: 190

K-3 – Նավթամուղի կայարան Բաղդադից մոտ 260 կիլոմետր հյուսիս-արեւելք, Եփրատի ափին, Հադիթա գյուղի հարավում: Մոտակայքում կառուցված էր նույն անունով հայտնի բնակավայրը՝ Իրաքի նավթային ընկերության (I.P.C.)՝ կայարանում աշխատող բանվորների ու պաշտոնյա-ների եւ նրանց ընտանիքների համար: Երկրորդ աշխարհամարտի վերջին եւ հաջորդող տարիներին այստեղ ապրում էր շուրջ 75 հայ ընտանիք, որոնց մեծագույն մասը հեռացավ 1972թ. Իրաքի նավթի եւ I.P.C.ի ազգայ-նացման պատճառով: 191

Գեւորգ Էմին (Կառլեն Գրիգորի Մուրադյան, 30 սեպտեմբերի 1919, Աշտարակ – 12 հուլիսի 1998, Երեւան) – Բանաստեղծ: 192

Գրքի հեղինակն է Կիպրոսի Մելգոնյան կրթական հաստատությունից շրջանավարտ, հայրենադարձ գրող եւ խմբագիր, Գրիգոր Սամվելի Քեշիշ-յանը (Աջապահյան, 12 օգոստոսի 1921, Ադանա – 14 հունվարի 1980, Երեւան): 193

«Արագած» – Հայոց լեզվի դասագրքերի շարք: Համահեղինակներն են լիբանանահայ ուսուցիչ-խմբագիրներ Սիմոն Սիմոնյանն ու Օննիկ Սարգիսյանը: Առաջին անգամ լույս է տեսել 1940-ականների կեսին՝ Բեյրութում: Առ այսօր ունեցել է բազմաթիվ վերահրատարակություններ: 194

ՕՎԻՐ – ԽՍՀՄ հանրապետությունների ներքին գործերի նախարարու-թյունների վիզաների եւ գրանցման բաժնի ռուսերեն անվան հապավումն է: 195

Ճիշտն է՝ հանդիպիլ: 196

Տիրարյան Ռուբեն (1928, Արաբկիր – 26 օգոստոսի 2010, Հալէպ) – Հասարակական, կուսակցական եւ կրթական գործիչ: Երկար տարիներ անդամակցել է Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցական կեդրոնական վարչության: 1953-1981թթ. եղել է Հալէպի Կիլիկյան ճեմարանի տնօրենը, չորս տարի՝ Սիրիայի Ժողովրդի խորհրդի (խորհրդարան) պատգամավոր: Եղել է Հալեպահայ ուսուցչական միության եւ Սուրիահայ հառաջդի-մական ճակատի ատենապետը: 197

Դավիթ Հակոբջանյանը եղել է Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի Ասիա-Աֆրիկյան (Արեւելյան) երկրների բաժնի ավագ խորհրդականը. տե՛ս հաջորդ փաստաթուղթը: 198

Իրաքի բաասական իշխանությունները երկրի նավթը եւ Իրաքի նավթային ընկերությունը ազգայնացրին 1972թ. հունիսի 1-ին: 199

Համազասպյան Վարդգես Եղիշեի (23 մայիսի 1911, Վաղարշապատ – 9 փետրվարի 1992, Երեւան) – Պատմաբան, կրթական եւ հասարակական գործիչ: 1940թ. ավարտել է Երեւանի պետական համալսարանի պատմու-

414

թյան ֆակուլտետը: Երկու տարի աշխատել է Մատենադարանում իբրեւ գիտական քարտուղար, այնուհետեւ վարել կուսակցական զանազան պաշտոններ, եղել Հայաստանի գրողների միության պատասխանատու քարտուղար: 1948թ. պաշտպանել է պատմական գիտությունների թեկնա-ծուական ատենախոսությունը Թոնդրակյան շարժման մասին: 1951-1968թթ. ստանձնել է Խաչատուր Աբովյանի անվան Հայկական պետական մանկավարժական ինստիտուտի ռեկտորի, միաժամանակ նաեւ՝ ինստի-տուտի հայ ժողովրդի պատմության ամբիոնի վարիչի պաշտոնները: Ստեղծման օրից՝ 1964թ. հունիսից մինչեւ 1985թ. դեկտեմբերի առաջին տասնօրյակը եղել է Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմի-տեի նախագահը: Էական ներդրում ունի Հայրենիք-սփյուռք հարաբերու-թյունների ամրապնդման գործում: 200

Նկատի ունի Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթը: 201

Երեւանի «Արարատ» ֆուտբոլային ակումբի հավաքականը 1973թ.ին նվաճել էր ԽՍՀՄ առաջնությունն ու բաժակը: 202

Հադիթան K-3 բնակավայրի մոտակա գյուղի անունն է. տե՛ս 190-րդ ծանոթագրությունը: 203

Սինեմա – Կինոթատրոն (անգլերեն): 204

Կոզմոյան Ռոմեն Կոզմոյի– Դիվանագետ, հասարակական գործիչ, պետանվտանգության պահեստի գնդապետ: Ծնվել է Երեւանում՝ 1937թ.: Մասնագիտությամբ իրավաբան է: Աշխատել է Հայաստանի կոմունիստա-կան կուսակցության Երեւանի Սպանդարյանի շրջանային կոմիտեում, ապա մեկնել սովորելու ԽՍՀՄ դիվանագիտական ակադեմիայում, որն ավարտելուց հետո աշխատել է Մոսկվայում: 1968-1980թթ. աշխատել է Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեում՝ սկզբում իբրեւ Ասիա-Աֆրիկյան (Արեւելյան) երկրների բաժնի վարիչ, ապա՝ նախագահի տեղակալ: 1980-1985թթ. աշխատել է Լիբանանի մեջ ԽՍՀՄ դեսպանու-թյունում, որից հետո, մինչեւ թոշակի անցնելը 1980-ականների վերջին, նորից աշխատել է Սփյուռքի կոմիտեում՝ նախագահի տեղակալի պաշ-տոնում: 205Անթոսյան Սամվել – Բանասիրական գիտությունների դոկտոր: Ծնվել է 1930թ., հայրանադարձվել, 1980-ականներին արտագաղթել ԱՄՆ: Աշխա-տել է ՀՀ ԳԱԱ Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտում, որոշ ժամանակ հայոց լեզու է դասավանդել Նիկոզիայի Մելգոնյան կրթական հաստատությունում: 206

Ասողիկ արքեպիսկոպոս Ղազարյան (1 դեկտեմբերի 1909, Բեհեսնի գյուղ, Խարբերդի նահանգ – 7 մարտի 1978, Երեւան) – Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց միաբանության անդամ: Մեծ եղեռնի տարիներին կորցրել է ծնողներին: Բաղդադի Ազգային վարժարանն ավարտելուց հետո ընդուն-վել է Երուսաղեմի Ժառանգավորաց վարժարան: Կուսակրոն քահանա է

415

ձեռնադրվել 1932թ.: 1937թ. նշանակվել է Ծայրագույն Արեւելքի հայկական համայնքների հոգեւոր հովիվ: Մանջուրիայում մնացել է ճապոնական գերության մեջ: 1957թ. հոկտեմբերի 24-ին եպիսկոպոս է օծվել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի ձեռամբ եւ նույնից նշանակվել Հնդկաս-տանում եւ Ծայրագույն Արեւելքում հայրապետական պատվիրակ:Իրաքի թեմի ազգային կեդրոնական վարչությունը 1966թ. մայիսի կեսին նրան ընտրել է թեմի առաջնորդ: 207«Զարթօնք» – ՌԱԿ պաշտոնաթերթ: Լույս է տեսնում Բեյրութում՝ 1937թ. սեպտեմբերի 26-ից: Առաջին խմբագիրն եղել է Վահան Թեքեյանը: Խմբագրապետությունը վարել են Գերսամ Ահարոնյանը(1948թ.ից մինչեւ մահը 1981թ. հունվարի 11-ին), Հակոբ Ավետիքյանը, Պարույր Աղպաշյանը, Հրայր Կարապետյանը, Պայծիկ Գալայճյանը: 2012թ.ից խմբագրապետն է Սեւակ Հաջիհակոբյանը: 208

Բուն անունով՝ Գրիգորյան Գարեգին (31 դեկտեմբերի 1913, Ղալասար գյուղ, Սալմաստի գավառ, Պարսկահայք – 21 ապրիլի 1988, Գլենդել, ԱՄՆ) – Բանաստեղծ: 209

Քլինիք – Բուժարան (եվրոպական լեզուներ): 210

Քոնֆերանս – Խորհրդաժողով(եվրոպական լեզուներ): 211

Իսկենդերյան Մարտիրոս – Հասարակական գործիչ: Ծնվել է Մուսա-լեռում: 1926թ. հաստատվել է Քերքուքում, 1941թ. տեղափոխվել Բաղդադ: 1980-ական թվականներին ընտանիքով արտագաղթել է ԱՄՆ: Ինը զավակ է ունեցել: 212

Արգենտինահայ մեծահարուստ, հասարակական գործիչ Խորխե Մյու-րեքյան (Բուենոս Այրես): 213

Շատ հավանաբար խոսքը վերաբերում է Լիբանանի կոմկուսի կենտ-կոմի անդամ, գրող, հրապարակախոս եւ խմբագիր Գառնիկ Հովսեփի Աթթարյանին (բուն անունով՝ Կլեմենտ, 23 մարտի 1925, Հալեպ – 30 նոյեմբերի 1986, Բեյրութ): 214

Նադրյան Սուրեն Պողոսի– Ծնվել է Բեյրութում՝ 1937թ.: Հայրը եղել է կոմունիստ եւ սպանվել դաշնակցականների գնդակով 1947թ.՝ ետին չորս անչափահաս զավակ թողնելով: Նույն տարին 10 տարեկան Սուրենը հայրենադարձվել է: Դպրոցն ավարտելուց հետո սովորել է մի տեխնի-կումում՝ զուգահեռաբար աշխատելով: Հետագայում ուսանել է Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրության ֆակուլտետում: Ուսանելու տարիներին ընդունվել է Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի անձնակազմ եւ Կոմիտեում ծառայել 1965-1981թթ. որպես Ասիա-Աֆրիկյան (Արեւելյան) երկրների խորհրդական, ապա ավագ խորհրդա-կան: Այնուհետեւ աշխատել է Եղիշե Չարենցի անվան Գրականության եւ արվեստի թանգարանում: 215

Պետրոսյան Պետրոս Արտաշեսի (բուն ազգանունը՝ Աղուզումցյան) – Ծնվել է Ալեքսանդրապոլում՝ 1923թ. դեկտեմբերի 19-ին: Ավարտել է Երե-

416

ւանի պետական համալսարանը: Մասնակցել է երկրորդ աշխարհա-մարտին: Եղել է ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտեի աշխա-տակից, այդ կարգավիճակում աշխատել է չորս ցամաքամասերում՝ հա-ճախ դիվանագիտական քողածածկույթի տակ: Պետանվտանգության գնդապետ է: 1970-ականների կեսին մի քանի տարի աշխատել է Սփյուռ-քահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի նախագահի տեղակալ: Վերջին տասնամյակներին եղել է ՀՀ պատերազմի եւ աշխատանքի վետե-րանների միության փոխնախագահը, ապա նախագահը: Երեւանում հայե-րեն (2009թ.) եւ ռուսերեն լույս է տեսել իր հուշագիրքը՝ «Էջեր հետախույզի կյանքից» խորագրով: 216

«Քուլիս» –Կիսամսյա գեղարվեստական հանդես: Լույս է տեսել Ստամբուլում 50 տարի՝ 1946-1996թթ.: Հիմնադիր, արտոնատեր, հրատա-րակիչ եւ խմբագիր՝ Հակոբ Այվազ (2 ապրիլի 1911, Կ. Պոլիս – 2006, Ստամբուլ): Լայնորեն լուսաբանել է հատկապես հայկական եւ թուր-քական թատերական արվեստը: 217

Մարտիրոսյան Անդրանիկ Սարգսի (Անդրեյ Սերգեեւիչ) (25 հուլիսի 1924, Բաքու – 11 հոկտեմբերի 1989, Մոսկվա) – Դիվանագետ, կուսակ-ցական եւ հասարակական գործիչ, Պետական անվտանգության կոմիտեի աշխատակից: Նախակրթությունն ստացել է ծննդավայրում, 1943թ. տեղա-փոխվել է Երեւան, 1946-1951թթ. ուսանել Երեւանի պետական համալսա-րանի միջազգային հարաբերությունների նորաբաց ֆակուլտետում, որն ավարտելուց հետո աշխատել է ՀԿԿ կենտկոմում սկզբում իբրեւ հրա-հանգիչ, ապա՝ երկրորդ քարտուղարի օգնական: 1959-1961թթ. ուսանել է Մոսկվայի Բարձրագույն դիվանագիտական դպրոցում: 1961-1964թթ. եղել է Արտասահմանյան երկրների հետ բարեկամության եւ մշակութային կապի ընկերության (ԱՕԿՍ) նախագահության նախագահի տեղակալ, այնուհետեւ՝ 1964թ. հիմնադրման օրից մինչեւ իր մահը՝ Սփյուռքահա-յության հետ մշակութային կապի կոմիտեի նախագահի տեղակալ, ապա՝ առաջին տեղակալ: 218

Լիդեր – Առաջնորդ (եվրոպական լեզուներ): 219

Բաաս (արաբերեն նշանակում է՝ «վերածնունդ») – Ամբողջական անունն է՝ «Արաբական վերածննդի սոցիալիստական կուսակցություն»: Հիմնվել է Սիրիայում՝ 1947թ. ապրիլի 7-ին: 1963թ. Սիրիայում, իսկ 1968թ. Իրաքում հասել է իշխանության՝ զինվորական հեղաշրջումների միջոցով: Իրաքում նրա մենիշխանությունը վերջ է գտել 2003թ.՝ ամերիկյան զորքերի ներխու-ժումով եւ երկրի բռնատեր Սադդամ Հյուսեյնի տապալումով, Սիրիայում շարունակում է իշխել: Արաբական մի շարք երկրներում ունի մասնաճյուղեր: Կուսակցության գաղափարախոսությունը համաարաբա-կանությունն է՝ «անմահ առաքելություն ունեցող միակ արաբ ազգի» քարոզչությունը: Վերջին տասնամյակներին կուսակցությունը հետընթաց է ապրել արաբական աշխարհում:

417

220

Տենդենց – Միտում (եվրոպական լեզուներ): 221

Ռեպրեսիա – Բռնաճնշում (ռուսերեն): 222Տեղեկանքի հեղինակը Հայ հեղափոխական դաշնակցության հովանու ներքո գործող Հայ մարմնամակրթական ընդհանուր միությունը (ՀՄԸՄ) այստեղ եւ հետո շփոթել է Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցության հովանավորած Հայ մարմնամարզական միության (ՀՄՄ) հետ: Ուղղել ենք: 223

Ֆիլիալ – Մասնաճյուղ (ռուսերեն): 224

Տեղեկանքում այստեղ եւ հետո այս տեղանունը նշված է «Մարգիլ» ձեւով, մինչդեռ ճիշտն է «ալ-Մաաքիլ», հայացուած ձեւով՝ «Մաաքիլ»: Ուղղել ենք: 225

Այդպես է բնագրում: 226

Կոնսուլ – Հյուպատոս (եվրոպական լեզուներ): 227

Այդպես է բնագրում, պետք է լինի գաղթից հետո: 228

Տրադիցիա – Ավանդույթ (եվրոպական լեզուներ): 229

Սա նույն K-3[Հադիթա] բնակավայրն է. տե՛ս 190-րդ ծանոթագրությունը 230

Հովհաննես արքեպիսկոպոս Գասպարյան (20 հունվարի 1927, Կահիրե – 16 հունվարի 2011, Զմմառի վանք, Լիբանան)– Հետագայում՝ Հովհաննես-Պետրոս ԺԸ կաթողիկոս-պատրիարք կաթողիկե հայոց Կիլիկիո: Նախա-կրթությունն ստացել է ծննդավայրում, 1943-1946թթ. սովորել է Զմմառի դպրեվանքում, այնուհետեւ աստվածաբանություն ու փիլիսոփայություն է ուսանել Հռոմի Գրիգորյան համալսարանում: Կուսակրոն քահանա է ձեռնադրվել 1952թ. ապրիլի 13-ին: Եղել է Զմմառի դպրեվանքի փոխ-տեսուչ, Հռոմի հայ կաթոլիկ Լեւոնյան վարժարանի ուսուցիչ:1957թ. նշա-նակվել է Եգիպտոսի թեմի պատրիարքական փոխանորդ:1972թ. նշանակ-վել եւ ձեռնադրվել է Իրաքի թեմի արքեպիսկոպոս, նստավայր է հասել 1973թ. փետրվարի 25-ին: Հայ կաթոլիկ եկեղեցու եպիսկոպոսաց սինոդի կողմից կաթողիկոս-պատրիարք է ընտրվել 1982 թ. օգոստոսի 5-ին, գահա-կալել նույն ամսի 12-ից: 1998 թ. ներկայացրել է իր հրաժարականը պաշ-տոնից, որը Հռոմի Հովհաննես-Պողոս Բ պապն ընդունել է 1999 թ. հունիսի 23-ին: Այնուհետե, մինչեւ վախճանումը, ապրել է ներամփոփ կյանքով՝ Զմմառի վանքում, որտեղ եւ վախճանվել է ու թաղվել: 231

Բնագրում այսպես է: 232

Գեւորգյանց Ռուբեն Ստեփանի (30 նոյեմբերի 1945, Երեւան – 23 հու-նիսի 2017, Երեւան) – Կինոռեժիսոր, ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գոր-ծիչ (1982), ՀՀ ժողովրդական արտիստ (2006), պրոֆեսոր (2003), մասոն: 1968թ. ավարտել է Երեւանի գեղարվեստաթատերական ինստիտուտի ռեժիսորական ֆակուլտետը: 1982-1989թթ. եղել է «Հայֆիլմ» կինոստու-դիայի վավերագրական ֆիլմերի ստեղծագործական միավորման գեղար-վեստական ղեկավարը, 1989թ.՝ փաստավավերագրական ֆիլմերի «Հայկ» ստուդիայի գեղարվեստական ղեկավարն ու տնօրենը: 1995թ.ից մինչեւ մահը դասավանդել է Խաչատուր Աբովյանի անվան Հայկական պետական

418

մանկավարժական համալսարանում ու Երեւանի թատրոնի եւ կինոյի պետական ինստիտուտում: 2004թ.ից մինչեւ մահը՝ Կինոյի եւ հեռուս-տատեսության ազգային ակադեմիայի նախագահ, 2005թ.ից՝ Հայաստանի կինեմատոգրաֆիստների միության նախագահ: Նկարահանել է շուրջ 70 ֆիլմ, արժանացել 21 պարգեւների, որոնցից 6-ը՝ գլխավոր մրցանակներ (Grand prix): Հեղինակ է երեք գրքի: 233

Խոսքը վերաբերում է Շահեն Մկրտչյանի «Լեռնային Ղարաբաղի պատ-մաճարտարապետական հուշարձանները» մենագրության երկրորդ, վերա-մշակված եւ լրացված հրատարակության, որը «Հայաստան» հրատա-րակչությունը լույս էր ընծայել 1985թ. (356 էջ): 234Ավագ եպիսկոպոս Ասատուրյան – Հետագայում՝ արքեպիսկոպոս: Ծնվել է 1942թ. Բաղդադում: Դպրոցն ավարտելուց հետո 1962-1965թթ. ուսանել է Բաղդադում Հիսուսյան հայրերի «ալ-Հիքմա» համալսարանի քաղաքա-շինության ֆակուլտետում եւ ստացել ճարտարապետի որակավորում: Այնուհետեւ փիլիսոփայություն է ուսանել ամերիկյան համալսարան-ներում եւ արժանացել դոկտորի աստիճանին: Դասավանդել է ամերիկյան կրթարաններում, 1973-1976թթ. աշխատել ՀԲԸՄ Նյու Յորքի կենտրոնում: 1974թ. սարկավագ է ձեռնադրվել Նյու Յորքում՝ ԱՄՆ արեւելյան թեմի առաջնորդ Թորգոմ արք. Մանուկյանի ձեռամբ, կուսակրոն քահանա՝ 1977թ. մայիսին՝ Ս. Էջմիածնում՝ Հուսիկ արք. Սանթուրյանի ձեռամբ, մասնավոր վարդապետական աստիճաններն ստացել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա Պալճյանից՝ 1978թ. փետրվարին՝ Նյու Յորքում, ծայրագույն վարդապետության աստիճանները՝ Սիոն արք. Մանուկյանից՝ Օշականի Ս. Մեսրոպ եկեղեցում: Վազգեն Ա-ի ձեռամբ եպիսկոպոս է օծվել 1982թ. փետրվարին՝ Ս. Էջմիածնում: 1978թ. վերադարձել է Բաղդադ եւ թեմի առաջնորդ Ասողիկ արք. Ղազարյանի վախճանումից հետո նշանակվել առաջնորդական տեղապահ: Թեմի Ազգային երեսփոխանա-կան ժողովի կողմից 1980թ. ապրիլին ընտրվել է թեմի առաջնորդ: Պաշ-տոնը շարունակում է վարել առ այսօր: Մեկ մենագրության եւ կրոնա-գիտական-աստվածաբանական բազմաթիվ հոդվածների հեղինակ է:

419

´àì²Ü¸²ÎàôÂÚàôÜ

Երկու խոսք .............................................................................................3

Փաստաթղթեր…………………………………………………………..5

Ծանոթագրություններ......................................................................381

420

ԻՐԱՔԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԸ

1915-1990 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

ԸՍՏ ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ

Կենսագրական ծանոթագրությունների հեղինակ

և սրբագրիչ Գևորգ Յազիչյան

Համակարգչային շարվածքը՝ Մարիամ Գևորգյանի

Ստորագրված է տպագրության 14.12.2018թ.:

Չափսը 60x80 1/16: Ծավալը 26,25 մամուլ:

Թուղթը օֆսեթ: Տպաքանակը 220:

«Հայկարլի» ՍՊԸ տպարան: Երևան, Կիևյան 18 / 6: