ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ ΚΑΙ ΑΝΤΠΑΚΟΗ

ΣΟ ΘΕΑΣΡΟ ΚΙΨΝ

Ψ ΔΙΑΔΙΚΑΙΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΟΠΟΙΗΗ

Μ Α Ρ Ι Α Υ Α Κ Ι Ο Λ Α

ΚΟΙΝΨΝΙΚΗ ΑΝΘΡΨΠΟΛΟΓΟ ΔΡ

12 Μαΐου 2015

2

2

Ευχαριστώ τους

Πάνο Καπετανίδη Tάκη Κωστιδάκη

και Άθω Δανέλη

για τη συνομιλία μας

3

3

hellipΟ λαϊκός πολιτισμός αποτελεί (όσο τουλάχιστο λειτουργεί ως ζωντανός

οργανισμός) το πλουσιότερο σε κοιτάσματα υπέδαφος του σύνολου πολιτισμού του

ανθρώπου ndash αν όχι για άλλο λόγο επειδή ταυτίζεται με το ίδιο το είναι μιας

μητρικής κοινότητας που μας προσφέρει πριν απ‟ όλα την κοινή μας γλώσσα και

μαζί μ‟ αυτήν την πρώτη συνείδηση του εαυτού μας Αυτός εμπεριέχει εν σπέρματι

τις γνώσεις και τις ιδέες μας Αυτός είναι η πρώτη η πιο αστείρευτή πηγή της

τέχνης μας τα δικά του τέλος έργα συλλαβίζουμε ήδη τους θεμελιώδεις νόμους

που κυβερνούν τον λόγο και τη σκέψη μας την τέχνη μας την ίδια μας την

ύπαρξη ndash όπως μπορούμε να το κάνουμε ακόμα πιο πρωταρχικά στα έργα της

φύσης που μας περιβάλλει και μας διαμορφώνει Και όπως το φυσικό σύμπαν έτσι

και το ανθρωπολογικό σύμπαν που είναι ο λαϊκός πολιτισμός δεν θα μας

αποκαλύψει πιθανότατα ποτέ όλους αυτούς τους νόμους (ή για να το πω αλλιώς

δεν θα εξαντλήσουμε ποτέ ολόκληρο το νόημα της ζωής και της τέχνης μας)

Γιάννης Κιουρτσάκης Σο Καρναβάλι και ο Καραγκιόζης

4

4

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Εισαγωγή helliphellip5

Η ανυπακοή στη ρίζα του λαϊκού θεάτρουhelliphelliphellip9

α Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτηςhellip9

β Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριώνhellip10

γ Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταίhellip14

δ Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquohellip16

ε Ιερός γελωτοποιόςhellip18

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέhelliphelliphellip19

Ερευνητική πρόταση helliphellip21

Βιβλιογραφίαhelliphelliphellip23

5

5

ΠΡΟΛΟΓΟ

Η παρακάτω εργασία δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση Ενόσω από την

πρώτη κιόλας προσέγγιση του Θεάτρου κιών αλλά και της βιβλιογραφίας

αναδύθηκε ο πλούτος και η αξία μιας τόσο διευρημένης πηγής όσο η λαϊκή

παράδοση και ενόσω ήδη από αυτή την πηγή έχουν τροφοδοτηθεί τόσες πολλές

εξαιρετικές εργασίες και έρευνες ζωής τα όρια του άρθρου αυτού είναι

αναγκαστικά περιορισμένα Περισσότερο λοιπόν φιλοδοξεί να θέσει το ζήτημα που

διαχειρίζεται προς βαθύτερη και συνολικότερη διερεύνηση (με τη συγκεκριμένη

ερευνητική πρόταση που παραθέτει) παρά να αξιολογήσει συνολικά την ανυπακοή

του κεντρικού ήρωα η οποία κυρίως τον χαρακτηρίζει και επομένως η μελέτη της

θα ήταν αναγκαστικά κάτι που ξεπερνά κατά πολύ τη φύση μιας τέτοιας εργασίας

Η εργασία αυτή έδωσε την ευκαιρία για μια σημαντική συνειδητοποίηση η

θαυμάσια τέχνη του Θεάτρου κιών μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή ως τέχνη

που φέρει τη σφραγίδα των πολλών και επομένως της ιδιαίτερης ευφυΐας που

υπερβαίνει κατά πολύ το ατομικό μέτρο Σο μέτρο της ευφυΐας αυτής (η οποία

αποτυπώνεται στον κεντρικό ήρωα) δίνει το στίγμα της στα δρώμενα του

συγκεκριμένου χωρόχρονου (αν και ουδόλως περιορίζεται απ‟ αυτόν) και εκεί

κρίνει και αποτιμά όσα αυτός παρουσιάζει

6

6

ΕΙΑΓΨΓΗ

Σο σπουδαιότερο μήνυμά του [του Καραγκιόζη] μπροστά στην απελπισία

της νεοελληνικής ζωής είναι θαρρώ ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και

το αιώνιο κέφι του (Ιωάννου 1978νζ΄)

Για την παρουσία του Θεάτρου κιών στα Βαλκάνια υπάρχουν μαρτυρίες από τις

αρχές του 17ου αιώνα ακόμη Σούρκοι καραγκιοζοπαίχτες μνημονεύονται σε

διάφορες περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας Αν και ο Puchner δεν

θεωρεί δεδομένη την καταγωγή του τούρκικου Καραγκιόζη θεωρεί ωστόσο βέβαιη

την ομοιότητά του με τον ελληνικό1 την Ελλάδα το Θέατρο κιών ενσωματώθηκε

ολοκληρωτικά στην ντόπια λαϊκή παράδοση και απέκτησε laquoευρύτατη κοινωνική

λειτουργικότηταraquo (Puchner 1989171)

τον ελληνικό χώρο άρχισε να πρωτοεμφανίζεται στο σεράι του Αλή Πασά μετά

στα γιαννιώτικα καφενεία και μετά στην Πάτρα Θεωρείται ότι στην Ελλάδα την

τέχνη του Θεάτρου κιών εισήγαγε ο Γιάννης Μπράχαλης αλλά ο εξελληνισμός

1Σην ίδια άποψη εκφράζει και ο Δαμιανάκος

7

7

και η αφομοίωσή της στην ντόπια παράδοση άρχισε με τον Μίμαρο2 ο οποίος

εμπνεύστηκε από την παντομίμα του Υασουλή τα μπουλούκια τα λαϊκά

αναγνώσματα και τον ηθογραφισμό (Puchner1989 176) Οι ερευνητές συνδέουν

τον Καραγκιόζη με την Αριστοφανική κωμωδία αλλά και με την Commedia del

Arte3 Η φιγούρα του γελωτοποιού ωστόσο είναι πολύ αρχαιότερη

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίχτες ήταν οι Μίμαρος Ρούλιας και Φριστοδούλου οι

οποίοι αναδημιούργησαν ριζικά τον Καραγκιόζη και τον ενέταξαν στην ελληνική

πραγματικότητα (Puchner Κιουρτσάκης Ιωάννου) Σο μεγάλο φάσμα της

μυθιστοριογραφίας επέτρεψε να διατελέσει έναν σημαντικότατο κοινωνικό ρόλο

(Puchner 1989177) Ο ρόλος αυτός συνίσταται στην πολλαπλή λειτουργικότητά

του και τις ποικίλες πολιτισμικές λειτουργίες του το ζωντάνεμα και τη διάδοση

της λαϊκής παράδοσης την κοινωνική κριτική ενημέρωση για επίκαιρα θέματα

κοινωνικοποίηση μετάδοση και επιβεβαίωση συλλογικών προτύπων και αξιών

πολιτική σάτιρα και γενικότερα το ζωντάνεμα της πλατείας και της

συλλογικότητας (Puchner 1989177) (Κιουρτσάκης 1983 74) Σα χρόνια της

ακμής του μεταξύ 1900 ndash 1930 ο Καραγκιόζης διασκέδαζε κοινό πολλαπλάσιο από

όλα τα άλλα θέατρα μαζί (Puchner 1989177)

το ελληνικό Θέατρο κιών οι δυό βασικές φιγούρες του Καραγκιόζη και του

Φατζηαβάτη (που υπάρχουν αυτούσιες και στο τουρκικό Θέατρο κιών) άλλαξαν

(τουλάχιστον αισθητικά) ενώ καινούριες άρχισαν να εισάγονται σταδιακά Μερικές

από αυτές εικάζεται ότι ίσως είναι εξελληνισμός κάποιας φιγούρας του τουρκικού

Θεάτρου κιών (καθώς φαίνεται να έχουν κάποια κοινά στοιχεία) ενώ κάποιες

άλλες αποτελούν ευρήματα εξ ολοκλήρου των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών

υνολικά δημιουργήθηκαν ακόμη 9 ακόμη βασικές φιγούρες ιορ-Διονύσιος

Μπαρμπαγιώργος ταύρακας Δερβέναγας ή Βεληγκέκας ή Πεπόνιας Μορφονιός

Κολλητήρης (αργότερα προστέθηκαν και άλλα δύο παιδιά του Καραγκιόζη ο

Κοπρίτης ή κορπιός και ο Μυρικόγκος ή Μιτσικόκος Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα

2 Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτριου αρντούνη 3 Πολλοί ερευνητές αλλά και οι ίδιοι οι καραγκιοζοπαίχτες συνδέουν το Θέατρο κιών με

τα Ελευσίνια Μυστήρια και τις αρχαίες εν γένει θρησκευτικές παραδόσεις Οπωσδήποτε

πρόκειται για μια τέχνη που μας οδηγεί βαθιά στο χρόνο αλλά δεν είναι της παρούσης

εργασίας δυνατότητα η παρουσίαση αυτών των απόψεων

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

2

2

Ευχαριστώ τους

Πάνο Καπετανίδη Tάκη Κωστιδάκη

και Άθω Δανέλη

για τη συνομιλία μας

3

3

hellipΟ λαϊκός πολιτισμός αποτελεί (όσο τουλάχιστο λειτουργεί ως ζωντανός

οργανισμός) το πλουσιότερο σε κοιτάσματα υπέδαφος του σύνολου πολιτισμού του

ανθρώπου ndash αν όχι για άλλο λόγο επειδή ταυτίζεται με το ίδιο το είναι μιας

μητρικής κοινότητας που μας προσφέρει πριν απ‟ όλα την κοινή μας γλώσσα και

μαζί μ‟ αυτήν την πρώτη συνείδηση του εαυτού μας Αυτός εμπεριέχει εν σπέρματι

τις γνώσεις και τις ιδέες μας Αυτός είναι η πρώτη η πιο αστείρευτή πηγή της

τέχνης μας τα δικά του τέλος έργα συλλαβίζουμε ήδη τους θεμελιώδεις νόμους

που κυβερνούν τον λόγο και τη σκέψη μας την τέχνη μας την ίδια μας την

ύπαρξη ndash όπως μπορούμε να το κάνουμε ακόμα πιο πρωταρχικά στα έργα της

φύσης που μας περιβάλλει και μας διαμορφώνει Και όπως το φυσικό σύμπαν έτσι

και το ανθρωπολογικό σύμπαν που είναι ο λαϊκός πολιτισμός δεν θα μας

αποκαλύψει πιθανότατα ποτέ όλους αυτούς τους νόμους (ή για να το πω αλλιώς

δεν θα εξαντλήσουμε ποτέ ολόκληρο το νόημα της ζωής και της τέχνης μας)

Γιάννης Κιουρτσάκης Σο Καρναβάλι και ο Καραγκιόζης

4

4

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Εισαγωγή helliphellip5

Η ανυπακοή στη ρίζα του λαϊκού θεάτρουhelliphelliphellip9

α Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτηςhellip9

β Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριώνhellip10

γ Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταίhellip14

δ Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquohellip16

ε Ιερός γελωτοποιόςhellip18

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέhelliphelliphellip19

Ερευνητική πρόταση helliphellip21

Βιβλιογραφίαhelliphelliphellip23

5

5

ΠΡΟΛΟΓΟ

Η παρακάτω εργασία δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση Ενόσω από την

πρώτη κιόλας προσέγγιση του Θεάτρου κιών αλλά και της βιβλιογραφίας

αναδύθηκε ο πλούτος και η αξία μιας τόσο διευρημένης πηγής όσο η λαϊκή

παράδοση και ενόσω ήδη από αυτή την πηγή έχουν τροφοδοτηθεί τόσες πολλές

εξαιρετικές εργασίες και έρευνες ζωής τα όρια του άρθρου αυτού είναι

αναγκαστικά περιορισμένα Περισσότερο λοιπόν φιλοδοξεί να θέσει το ζήτημα που

διαχειρίζεται προς βαθύτερη και συνολικότερη διερεύνηση (με τη συγκεκριμένη

ερευνητική πρόταση που παραθέτει) παρά να αξιολογήσει συνολικά την ανυπακοή

του κεντρικού ήρωα η οποία κυρίως τον χαρακτηρίζει και επομένως η μελέτη της

θα ήταν αναγκαστικά κάτι που ξεπερνά κατά πολύ τη φύση μιας τέτοιας εργασίας

Η εργασία αυτή έδωσε την ευκαιρία για μια σημαντική συνειδητοποίηση η

θαυμάσια τέχνη του Θεάτρου κιών μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή ως τέχνη

που φέρει τη σφραγίδα των πολλών και επομένως της ιδιαίτερης ευφυΐας που

υπερβαίνει κατά πολύ το ατομικό μέτρο Σο μέτρο της ευφυΐας αυτής (η οποία

αποτυπώνεται στον κεντρικό ήρωα) δίνει το στίγμα της στα δρώμενα του

συγκεκριμένου χωρόχρονου (αν και ουδόλως περιορίζεται απ‟ αυτόν) και εκεί

κρίνει και αποτιμά όσα αυτός παρουσιάζει

6

6

ΕΙΑΓΨΓΗ

Σο σπουδαιότερο μήνυμά του [του Καραγκιόζη] μπροστά στην απελπισία

της νεοελληνικής ζωής είναι θαρρώ ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και

το αιώνιο κέφι του (Ιωάννου 1978νζ΄)

Για την παρουσία του Θεάτρου κιών στα Βαλκάνια υπάρχουν μαρτυρίες από τις

αρχές του 17ου αιώνα ακόμη Σούρκοι καραγκιοζοπαίχτες μνημονεύονται σε

διάφορες περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας Αν και ο Puchner δεν

θεωρεί δεδομένη την καταγωγή του τούρκικου Καραγκιόζη θεωρεί ωστόσο βέβαιη

την ομοιότητά του με τον ελληνικό1 την Ελλάδα το Θέατρο κιών ενσωματώθηκε

ολοκληρωτικά στην ντόπια λαϊκή παράδοση και απέκτησε laquoευρύτατη κοινωνική

λειτουργικότηταraquo (Puchner 1989171)

τον ελληνικό χώρο άρχισε να πρωτοεμφανίζεται στο σεράι του Αλή Πασά μετά

στα γιαννιώτικα καφενεία και μετά στην Πάτρα Θεωρείται ότι στην Ελλάδα την

τέχνη του Θεάτρου κιών εισήγαγε ο Γιάννης Μπράχαλης αλλά ο εξελληνισμός

1Σην ίδια άποψη εκφράζει και ο Δαμιανάκος

7

7

και η αφομοίωσή της στην ντόπια παράδοση άρχισε με τον Μίμαρο2 ο οποίος

εμπνεύστηκε από την παντομίμα του Υασουλή τα μπουλούκια τα λαϊκά

αναγνώσματα και τον ηθογραφισμό (Puchner1989 176) Οι ερευνητές συνδέουν

τον Καραγκιόζη με την Αριστοφανική κωμωδία αλλά και με την Commedia del

Arte3 Η φιγούρα του γελωτοποιού ωστόσο είναι πολύ αρχαιότερη

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίχτες ήταν οι Μίμαρος Ρούλιας και Φριστοδούλου οι

οποίοι αναδημιούργησαν ριζικά τον Καραγκιόζη και τον ενέταξαν στην ελληνική

πραγματικότητα (Puchner Κιουρτσάκης Ιωάννου) Σο μεγάλο φάσμα της

μυθιστοριογραφίας επέτρεψε να διατελέσει έναν σημαντικότατο κοινωνικό ρόλο

(Puchner 1989177) Ο ρόλος αυτός συνίσταται στην πολλαπλή λειτουργικότητά

του και τις ποικίλες πολιτισμικές λειτουργίες του το ζωντάνεμα και τη διάδοση

της λαϊκής παράδοσης την κοινωνική κριτική ενημέρωση για επίκαιρα θέματα

κοινωνικοποίηση μετάδοση και επιβεβαίωση συλλογικών προτύπων και αξιών

πολιτική σάτιρα και γενικότερα το ζωντάνεμα της πλατείας και της

συλλογικότητας (Puchner 1989177) (Κιουρτσάκης 1983 74) Σα χρόνια της

ακμής του μεταξύ 1900 ndash 1930 ο Καραγκιόζης διασκέδαζε κοινό πολλαπλάσιο από

όλα τα άλλα θέατρα μαζί (Puchner 1989177)

το ελληνικό Θέατρο κιών οι δυό βασικές φιγούρες του Καραγκιόζη και του

Φατζηαβάτη (που υπάρχουν αυτούσιες και στο τουρκικό Θέατρο κιών) άλλαξαν

(τουλάχιστον αισθητικά) ενώ καινούριες άρχισαν να εισάγονται σταδιακά Μερικές

από αυτές εικάζεται ότι ίσως είναι εξελληνισμός κάποιας φιγούρας του τουρκικού

Θεάτρου κιών (καθώς φαίνεται να έχουν κάποια κοινά στοιχεία) ενώ κάποιες

άλλες αποτελούν ευρήματα εξ ολοκλήρου των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών

υνολικά δημιουργήθηκαν ακόμη 9 ακόμη βασικές φιγούρες ιορ-Διονύσιος

Μπαρμπαγιώργος ταύρακας Δερβέναγας ή Βεληγκέκας ή Πεπόνιας Μορφονιός

Κολλητήρης (αργότερα προστέθηκαν και άλλα δύο παιδιά του Καραγκιόζη ο

Κοπρίτης ή κορπιός και ο Μυρικόγκος ή Μιτσικόκος Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα

2 Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτριου αρντούνη 3 Πολλοί ερευνητές αλλά και οι ίδιοι οι καραγκιοζοπαίχτες συνδέουν το Θέατρο κιών με

τα Ελευσίνια Μυστήρια και τις αρχαίες εν γένει θρησκευτικές παραδόσεις Οπωσδήποτε

πρόκειται για μια τέχνη που μας οδηγεί βαθιά στο χρόνο αλλά δεν είναι της παρούσης

εργασίας δυνατότητα η παρουσίαση αυτών των απόψεων

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

3

3

hellipΟ λαϊκός πολιτισμός αποτελεί (όσο τουλάχιστο λειτουργεί ως ζωντανός

οργανισμός) το πλουσιότερο σε κοιτάσματα υπέδαφος του σύνολου πολιτισμού του

ανθρώπου ndash αν όχι για άλλο λόγο επειδή ταυτίζεται με το ίδιο το είναι μιας

μητρικής κοινότητας που μας προσφέρει πριν απ‟ όλα την κοινή μας γλώσσα και

μαζί μ‟ αυτήν την πρώτη συνείδηση του εαυτού μας Αυτός εμπεριέχει εν σπέρματι

τις γνώσεις και τις ιδέες μας Αυτός είναι η πρώτη η πιο αστείρευτή πηγή της

τέχνης μας τα δικά του τέλος έργα συλλαβίζουμε ήδη τους θεμελιώδεις νόμους

που κυβερνούν τον λόγο και τη σκέψη μας την τέχνη μας την ίδια μας την

ύπαρξη ndash όπως μπορούμε να το κάνουμε ακόμα πιο πρωταρχικά στα έργα της

φύσης που μας περιβάλλει και μας διαμορφώνει Και όπως το φυσικό σύμπαν έτσι

και το ανθρωπολογικό σύμπαν που είναι ο λαϊκός πολιτισμός δεν θα μας

αποκαλύψει πιθανότατα ποτέ όλους αυτούς τους νόμους (ή για να το πω αλλιώς

δεν θα εξαντλήσουμε ποτέ ολόκληρο το νόημα της ζωής και της τέχνης μας)

Γιάννης Κιουρτσάκης Σο Καρναβάλι και ο Καραγκιόζης

4

4

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Εισαγωγή helliphellip5

Η ανυπακοή στη ρίζα του λαϊκού θεάτρουhelliphelliphellip9

α Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτηςhellip9

β Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριώνhellip10

γ Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταίhellip14

δ Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquohellip16

ε Ιερός γελωτοποιόςhellip18

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέhelliphelliphellip19

Ερευνητική πρόταση helliphellip21

Βιβλιογραφίαhelliphelliphellip23

5

5

ΠΡΟΛΟΓΟ

Η παρακάτω εργασία δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση Ενόσω από την

πρώτη κιόλας προσέγγιση του Θεάτρου κιών αλλά και της βιβλιογραφίας

αναδύθηκε ο πλούτος και η αξία μιας τόσο διευρημένης πηγής όσο η λαϊκή

παράδοση και ενόσω ήδη από αυτή την πηγή έχουν τροφοδοτηθεί τόσες πολλές

εξαιρετικές εργασίες και έρευνες ζωής τα όρια του άρθρου αυτού είναι

αναγκαστικά περιορισμένα Περισσότερο λοιπόν φιλοδοξεί να θέσει το ζήτημα που

διαχειρίζεται προς βαθύτερη και συνολικότερη διερεύνηση (με τη συγκεκριμένη

ερευνητική πρόταση που παραθέτει) παρά να αξιολογήσει συνολικά την ανυπακοή

του κεντρικού ήρωα η οποία κυρίως τον χαρακτηρίζει και επομένως η μελέτη της

θα ήταν αναγκαστικά κάτι που ξεπερνά κατά πολύ τη φύση μιας τέτοιας εργασίας

Η εργασία αυτή έδωσε την ευκαιρία για μια σημαντική συνειδητοποίηση η

θαυμάσια τέχνη του Θεάτρου κιών μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή ως τέχνη

που φέρει τη σφραγίδα των πολλών και επομένως της ιδιαίτερης ευφυΐας που

υπερβαίνει κατά πολύ το ατομικό μέτρο Σο μέτρο της ευφυΐας αυτής (η οποία

αποτυπώνεται στον κεντρικό ήρωα) δίνει το στίγμα της στα δρώμενα του

συγκεκριμένου χωρόχρονου (αν και ουδόλως περιορίζεται απ‟ αυτόν) και εκεί

κρίνει και αποτιμά όσα αυτός παρουσιάζει

6

6

ΕΙΑΓΨΓΗ

Σο σπουδαιότερο μήνυμά του [του Καραγκιόζη] μπροστά στην απελπισία

της νεοελληνικής ζωής είναι θαρρώ ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και

το αιώνιο κέφι του (Ιωάννου 1978νζ΄)

Για την παρουσία του Θεάτρου κιών στα Βαλκάνια υπάρχουν μαρτυρίες από τις

αρχές του 17ου αιώνα ακόμη Σούρκοι καραγκιοζοπαίχτες μνημονεύονται σε

διάφορες περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας Αν και ο Puchner δεν

θεωρεί δεδομένη την καταγωγή του τούρκικου Καραγκιόζη θεωρεί ωστόσο βέβαιη

την ομοιότητά του με τον ελληνικό1 την Ελλάδα το Θέατρο κιών ενσωματώθηκε

ολοκληρωτικά στην ντόπια λαϊκή παράδοση και απέκτησε laquoευρύτατη κοινωνική

λειτουργικότηταraquo (Puchner 1989171)

τον ελληνικό χώρο άρχισε να πρωτοεμφανίζεται στο σεράι του Αλή Πασά μετά

στα γιαννιώτικα καφενεία και μετά στην Πάτρα Θεωρείται ότι στην Ελλάδα την

τέχνη του Θεάτρου κιών εισήγαγε ο Γιάννης Μπράχαλης αλλά ο εξελληνισμός

1Σην ίδια άποψη εκφράζει και ο Δαμιανάκος

7

7

και η αφομοίωσή της στην ντόπια παράδοση άρχισε με τον Μίμαρο2 ο οποίος

εμπνεύστηκε από την παντομίμα του Υασουλή τα μπουλούκια τα λαϊκά

αναγνώσματα και τον ηθογραφισμό (Puchner1989 176) Οι ερευνητές συνδέουν

τον Καραγκιόζη με την Αριστοφανική κωμωδία αλλά και με την Commedia del

Arte3 Η φιγούρα του γελωτοποιού ωστόσο είναι πολύ αρχαιότερη

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίχτες ήταν οι Μίμαρος Ρούλιας και Φριστοδούλου οι

οποίοι αναδημιούργησαν ριζικά τον Καραγκιόζη και τον ενέταξαν στην ελληνική

πραγματικότητα (Puchner Κιουρτσάκης Ιωάννου) Σο μεγάλο φάσμα της

μυθιστοριογραφίας επέτρεψε να διατελέσει έναν σημαντικότατο κοινωνικό ρόλο

(Puchner 1989177) Ο ρόλος αυτός συνίσταται στην πολλαπλή λειτουργικότητά

του και τις ποικίλες πολιτισμικές λειτουργίες του το ζωντάνεμα και τη διάδοση

της λαϊκής παράδοσης την κοινωνική κριτική ενημέρωση για επίκαιρα θέματα

κοινωνικοποίηση μετάδοση και επιβεβαίωση συλλογικών προτύπων και αξιών

πολιτική σάτιρα και γενικότερα το ζωντάνεμα της πλατείας και της

συλλογικότητας (Puchner 1989177) (Κιουρτσάκης 1983 74) Σα χρόνια της

ακμής του μεταξύ 1900 ndash 1930 ο Καραγκιόζης διασκέδαζε κοινό πολλαπλάσιο από

όλα τα άλλα θέατρα μαζί (Puchner 1989177)

το ελληνικό Θέατρο κιών οι δυό βασικές φιγούρες του Καραγκιόζη και του

Φατζηαβάτη (που υπάρχουν αυτούσιες και στο τουρκικό Θέατρο κιών) άλλαξαν

(τουλάχιστον αισθητικά) ενώ καινούριες άρχισαν να εισάγονται σταδιακά Μερικές

από αυτές εικάζεται ότι ίσως είναι εξελληνισμός κάποιας φιγούρας του τουρκικού

Θεάτρου κιών (καθώς φαίνεται να έχουν κάποια κοινά στοιχεία) ενώ κάποιες

άλλες αποτελούν ευρήματα εξ ολοκλήρου των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών

υνολικά δημιουργήθηκαν ακόμη 9 ακόμη βασικές φιγούρες ιορ-Διονύσιος

Μπαρμπαγιώργος ταύρακας Δερβέναγας ή Βεληγκέκας ή Πεπόνιας Μορφονιός

Κολλητήρης (αργότερα προστέθηκαν και άλλα δύο παιδιά του Καραγκιόζη ο

Κοπρίτης ή κορπιός και ο Μυρικόγκος ή Μιτσικόκος Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα

2 Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτριου αρντούνη 3 Πολλοί ερευνητές αλλά και οι ίδιοι οι καραγκιοζοπαίχτες συνδέουν το Θέατρο κιών με

τα Ελευσίνια Μυστήρια και τις αρχαίες εν γένει θρησκευτικές παραδόσεις Οπωσδήποτε

πρόκειται για μια τέχνη που μας οδηγεί βαθιά στο χρόνο αλλά δεν είναι της παρούσης

εργασίας δυνατότητα η παρουσίαση αυτών των απόψεων

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

4

4

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ

Πρόλογος

Εισαγωγή helliphellip5

Η ανυπακοή στη ρίζα του λαϊκού θεάτρουhelliphelliphellip9

α Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτηςhellip9

β Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριώνhellip10

γ Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταίhellip14

δ Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquohellip16

ε Ιερός γελωτοποιόςhellip18

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέhelliphelliphellip19

Ερευνητική πρόταση helliphellip21

Βιβλιογραφίαhelliphelliphellip23

5

5

ΠΡΟΛΟΓΟ

Η παρακάτω εργασία δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση Ενόσω από την

πρώτη κιόλας προσέγγιση του Θεάτρου κιών αλλά και της βιβλιογραφίας

αναδύθηκε ο πλούτος και η αξία μιας τόσο διευρημένης πηγής όσο η λαϊκή

παράδοση και ενόσω ήδη από αυτή την πηγή έχουν τροφοδοτηθεί τόσες πολλές

εξαιρετικές εργασίες και έρευνες ζωής τα όρια του άρθρου αυτού είναι

αναγκαστικά περιορισμένα Περισσότερο λοιπόν φιλοδοξεί να θέσει το ζήτημα που

διαχειρίζεται προς βαθύτερη και συνολικότερη διερεύνηση (με τη συγκεκριμένη

ερευνητική πρόταση που παραθέτει) παρά να αξιολογήσει συνολικά την ανυπακοή

του κεντρικού ήρωα η οποία κυρίως τον χαρακτηρίζει και επομένως η μελέτη της

θα ήταν αναγκαστικά κάτι που ξεπερνά κατά πολύ τη φύση μιας τέτοιας εργασίας

Η εργασία αυτή έδωσε την ευκαιρία για μια σημαντική συνειδητοποίηση η

θαυμάσια τέχνη του Θεάτρου κιών μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή ως τέχνη

που φέρει τη σφραγίδα των πολλών και επομένως της ιδιαίτερης ευφυΐας που

υπερβαίνει κατά πολύ το ατομικό μέτρο Σο μέτρο της ευφυΐας αυτής (η οποία

αποτυπώνεται στον κεντρικό ήρωα) δίνει το στίγμα της στα δρώμενα του

συγκεκριμένου χωρόχρονου (αν και ουδόλως περιορίζεται απ‟ αυτόν) και εκεί

κρίνει και αποτιμά όσα αυτός παρουσιάζει

6

6

ΕΙΑΓΨΓΗ

Σο σπουδαιότερο μήνυμά του [του Καραγκιόζη] μπροστά στην απελπισία

της νεοελληνικής ζωής είναι θαρρώ ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και

το αιώνιο κέφι του (Ιωάννου 1978νζ΄)

Για την παρουσία του Θεάτρου κιών στα Βαλκάνια υπάρχουν μαρτυρίες από τις

αρχές του 17ου αιώνα ακόμη Σούρκοι καραγκιοζοπαίχτες μνημονεύονται σε

διάφορες περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας Αν και ο Puchner δεν

θεωρεί δεδομένη την καταγωγή του τούρκικου Καραγκιόζη θεωρεί ωστόσο βέβαιη

την ομοιότητά του με τον ελληνικό1 την Ελλάδα το Θέατρο κιών ενσωματώθηκε

ολοκληρωτικά στην ντόπια λαϊκή παράδοση και απέκτησε laquoευρύτατη κοινωνική

λειτουργικότηταraquo (Puchner 1989171)

τον ελληνικό χώρο άρχισε να πρωτοεμφανίζεται στο σεράι του Αλή Πασά μετά

στα γιαννιώτικα καφενεία και μετά στην Πάτρα Θεωρείται ότι στην Ελλάδα την

τέχνη του Θεάτρου κιών εισήγαγε ο Γιάννης Μπράχαλης αλλά ο εξελληνισμός

1Σην ίδια άποψη εκφράζει και ο Δαμιανάκος

7

7

και η αφομοίωσή της στην ντόπια παράδοση άρχισε με τον Μίμαρο2 ο οποίος

εμπνεύστηκε από την παντομίμα του Υασουλή τα μπουλούκια τα λαϊκά

αναγνώσματα και τον ηθογραφισμό (Puchner1989 176) Οι ερευνητές συνδέουν

τον Καραγκιόζη με την Αριστοφανική κωμωδία αλλά και με την Commedia del

Arte3 Η φιγούρα του γελωτοποιού ωστόσο είναι πολύ αρχαιότερη

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίχτες ήταν οι Μίμαρος Ρούλιας και Φριστοδούλου οι

οποίοι αναδημιούργησαν ριζικά τον Καραγκιόζη και τον ενέταξαν στην ελληνική

πραγματικότητα (Puchner Κιουρτσάκης Ιωάννου) Σο μεγάλο φάσμα της

μυθιστοριογραφίας επέτρεψε να διατελέσει έναν σημαντικότατο κοινωνικό ρόλο

(Puchner 1989177) Ο ρόλος αυτός συνίσταται στην πολλαπλή λειτουργικότητά

του και τις ποικίλες πολιτισμικές λειτουργίες του το ζωντάνεμα και τη διάδοση

της λαϊκής παράδοσης την κοινωνική κριτική ενημέρωση για επίκαιρα θέματα

κοινωνικοποίηση μετάδοση και επιβεβαίωση συλλογικών προτύπων και αξιών

πολιτική σάτιρα και γενικότερα το ζωντάνεμα της πλατείας και της

συλλογικότητας (Puchner 1989177) (Κιουρτσάκης 1983 74) Σα χρόνια της

ακμής του μεταξύ 1900 ndash 1930 ο Καραγκιόζης διασκέδαζε κοινό πολλαπλάσιο από

όλα τα άλλα θέατρα μαζί (Puchner 1989177)

το ελληνικό Θέατρο κιών οι δυό βασικές φιγούρες του Καραγκιόζη και του

Φατζηαβάτη (που υπάρχουν αυτούσιες και στο τουρκικό Θέατρο κιών) άλλαξαν

(τουλάχιστον αισθητικά) ενώ καινούριες άρχισαν να εισάγονται σταδιακά Μερικές

από αυτές εικάζεται ότι ίσως είναι εξελληνισμός κάποιας φιγούρας του τουρκικού

Θεάτρου κιών (καθώς φαίνεται να έχουν κάποια κοινά στοιχεία) ενώ κάποιες

άλλες αποτελούν ευρήματα εξ ολοκλήρου των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών

υνολικά δημιουργήθηκαν ακόμη 9 ακόμη βασικές φιγούρες ιορ-Διονύσιος

Μπαρμπαγιώργος ταύρακας Δερβέναγας ή Βεληγκέκας ή Πεπόνιας Μορφονιός

Κολλητήρης (αργότερα προστέθηκαν και άλλα δύο παιδιά του Καραγκιόζη ο

Κοπρίτης ή κορπιός και ο Μυρικόγκος ή Μιτσικόκος Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα

2 Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτριου αρντούνη 3 Πολλοί ερευνητές αλλά και οι ίδιοι οι καραγκιοζοπαίχτες συνδέουν το Θέατρο κιών με

τα Ελευσίνια Μυστήρια και τις αρχαίες εν γένει θρησκευτικές παραδόσεις Οπωσδήποτε

πρόκειται για μια τέχνη που μας οδηγεί βαθιά στο χρόνο αλλά δεν είναι της παρούσης

εργασίας δυνατότητα η παρουσίαση αυτών των απόψεων

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

5

5

ΠΡΟΛΟΓΟ

Η παρακάτω εργασία δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση Ενόσω από την

πρώτη κιόλας προσέγγιση του Θεάτρου κιών αλλά και της βιβλιογραφίας

αναδύθηκε ο πλούτος και η αξία μιας τόσο διευρημένης πηγής όσο η λαϊκή

παράδοση και ενόσω ήδη από αυτή την πηγή έχουν τροφοδοτηθεί τόσες πολλές

εξαιρετικές εργασίες και έρευνες ζωής τα όρια του άρθρου αυτού είναι

αναγκαστικά περιορισμένα Περισσότερο λοιπόν φιλοδοξεί να θέσει το ζήτημα που

διαχειρίζεται προς βαθύτερη και συνολικότερη διερεύνηση (με τη συγκεκριμένη

ερευνητική πρόταση που παραθέτει) παρά να αξιολογήσει συνολικά την ανυπακοή

του κεντρικού ήρωα η οποία κυρίως τον χαρακτηρίζει και επομένως η μελέτη της

θα ήταν αναγκαστικά κάτι που ξεπερνά κατά πολύ τη φύση μιας τέτοιας εργασίας

Η εργασία αυτή έδωσε την ευκαιρία για μια σημαντική συνειδητοποίηση η

θαυμάσια τέχνη του Θεάτρου κιών μπορεί να γίνει καλύτερα αντιληπτή ως τέχνη

που φέρει τη σφραγίδα των πολλών και επομένως της ιδιαίτερης ευφυΐας που

υπερβαίνει κατά πολύ το ατομικό μέτρο Σο μέτρο της ευφυΐας αυτής (η οποία

αποτυπώνεται στον κεντρικό ήρωα) δίνει το στίγμα της στα δρώμενα του

συγκεκριμένου χωρόχρονου (αν και ουδόλως περιορίζεται απ‟ αυτόν) και εκεί

κρίνει και αποτιμά όσα αυτός παρουσιάζει

6

6

ΕΙΑΓΨΓΗ

Σο σπουδαιότερο μήνυμά του [του Καραγκιόζη] μπροστά στην απελπισία

της νεοελληνικής ζωής είναι θαρρώ ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και

το αιώνιο κέφι του (Ιωάννου 1978νζ΄)

Για την παρουσία του Θεάτρου κιών στα Βαλκάνια υπάρχουν μαρτυρίες από τις

αρχές του 17ου αιώνα ακόμη Σούρκοι καραγκιοζοπαίχτες μνημονεύονται σε

διάφορες περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας Αν και ο Puchner δεν

θεωρεί δεδομένη την καταγωγή του τούρκικου Καραγκιόζη θεωρεί ωστόσο βέβαιη

την ομοιότητά του με τον ελληνικό1 την Ελλάδα το Θέατρο κιών ενσωματώθηκε

ολοκληρωτικά στην ντόπια λαϊκή παράδοση και απέκτησε laquoευρύτατη κοινωνική

λειτουργικότηταraquo (Puchner 1989171)

τον ελληνικό χώρο άρχισε να πρωτοεμφανίζεται στο σεράι του Αλή Πασά μετά

στα γιαννιώτικα καφενεία και μετά στην Πάτρα Θεωρείται ότι στην Ελλάδα την

τέχνη του Θεάτρου κιών εισήγαγε ο Γιάννης Μπράχαλης αλλά ο εξελληνισμός

1Σην ίδια άποψη εκφράζει και ο Δαμιανάκος

7

7

και η αφομοίωσή της στην ντόπια παράδοση άρχισε με τον Μίμαρο2 ο οποίος

εμπνεύστηκε από την παντομίμα του Υασουλή τα μπουλούκια τα λαϊκά

αναγνώσματα και τον ηθογραφισμό (Puchner1989 176) Οι ερευνητές συνδέουν

τον Καραγκιόζη με την Αριστοφανική κωμωδία αλλά και με την Commedia del

Arte3 Η φιγούρα του γελωτοποιού ωστόσο είναι πολύ αρχαιότερη

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίχτες ήταν οι Μίμαρος Ρούλιας και Φριστοδούλου οι

οποίοι αναδημιούργησαν ριζικά τον Καραγκιόζη και τον ενέταξαν στην ελληνική

πραγματικότητα (Puchner Κιουρτσάκης Ιωάννου) Σο μεγάλο φάσμα της

μυθιστοριογραφίας επέτρεψε να διατελέσει έναν σημαντικότατο κοινωνικό ρόλο

(Puchner 1989177) Ο ρόλος αυτός συνίσταται στην πολλαπλή λειτουργικότητά

του και τις ποικίλες πολιτισμικές λειτουργίες του το ζωντάνεμα και τη διάδοση

της λαϊκής παράδοσης την κοινωνική κριτική ενημέρωση για επίκαιρα θέματα

κοινωνικοποίηση μετάδοση και επιβεβαίωση συλλογικών προτύπων και αξιών

πολιτική σάτιρα και γενικότερα το ζωντάνεμα της πλατείας και της

συλλογικότητας (Puchner 1989177) (Κιουρτσάκης 1983 74) Σα χρόνια της

ακμής του μεταξύ 1900 ndash 1930 ο Καραγκιόζης διασκέδαζε κοινό πολλαπλάσιο από

όλα τα άλλα θέατρα μαζί (Puchner 1989177)

το ελληνικό Θέατρο κιών οι δυό βασικές φιγούρες του Καραγκιόζη και του

Φατζηαβάτη (που υπάρχουν αυτούσιες και στο τουρκικό Θέατρο κιών) άλλαξαν

(τουλάχιστον αισθητικά) ενώ καινούριες άρχισαν να εισάγονται σταδιακά Μερικές

από αυτές εικάζεται ότι ίσως είναι εξελληνισμός κάποιας φιγούρας του τουρκικού

Θεάτρου κιών (καθώς φαίνεται να έχουν κάποια κοινά στοιχεία) ενώ κάποιες

άλλες αποτελούν ευρήματα εξ ολοκλήρου των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών

υνολικά δημιουργήθηκαν ακόμη 9 ακόμη βασικές φιγούρες ιορ-Διονύσιος

Μπαρμπαγιώργος ταύρακας Δερβέναγας ή Βεληγκέκας ή Πεπόνιας Μορφονιός

Κολλητήρης (αργότερα προστέθηκαν και άλλα δύο παιδιά του Καραγκιόζη ο

Κοπρίτης ή κορπιός και ο Μυρικόγκος ή Μιτσικόκος Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα

2 Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτριου αρντούνη 3 Πολλοί ερευνητές αλλά και οι ίδιοι οι καραγκιοζοπαίχτες συνδέουν το Θέατρο κιών με

τα Ελευσίνια Μυστήρια και τις αρχαίες εν γένει θρησκευτικές παραδόσεις Οπωσδήποτε

πρόκειται για μια τέχνη που μας οδηγεί βαθιά στο χρόνο αλλά δεν είναι της παρούσης

εργασίας δυνατότητα η παρουσίαση αυτών των απόψεων

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

6

6

ΕΙΑΓΨΓΗ

Σο σπουδαιότερο μήνυμά του [του Καραγκιόζη] μπροστά στην απελπισία

της νεοελληνικής ζωής είναι θαρρώ ο αντιστασιακός αμοραλισμός του και

το αιώνιο κέφι του (Ιωάννου 1978νζ΄)

Για την παρουσία του Θεάτρου κιών στα Βαλκάνια υπάρχουν μαρτυρίες από τις

αρχές του 17ου αιώνα ακόμη Σούρκοι καραγκιοζοπαίχτες μνημονεύονται σε

διάφορες περιοχές της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας Αν και ο Puchner δεν

θεωρεί δεδομένη την καταγωγή του τούρκικου Καραγκιόζη θεωρεί ωστόσο βέβαιη

την ομοιότητά του με τον ελληνικό1 την Ελλάδα το Θέατρο κιών ενσωματώθηκε

ολοκληρωτικά στην ντόπια λαϊκή παράδοση και απέκτησε laquoευρύτατη κοινωνική

λειτουργικότηταraquo (Puchner 1989171)

τον ελληνικό χώρο άρχισε να πρωτοεμφανίζεται στο σεράι του Αλή Πασά μετά

στα γιαννιώτικα καφενεία και μετά στην Πάτρα Θεωρείται ότι στην Ελλάδα την

τέχνη του Θεάτρου κιών εισήγαγε ο Γιάννης Μπράχαλης αλλά ο εξελληνισμός

1Σην ίδια άποψη εκφράζει και ο Δαμιανάκος

7

7

και η αφομοίωσή της στην ντόπια παράδοση άρχισε με τον Μίμαρο2 ο οποίος

εμπνεύστηκε από την παντομίμα του Υασουλή τα μπουλούκια τα λαϊκά

αναγνώσματα και τον ηθογραφισμό (Puchner1989 176) Οι ερευνητές συνδέουν

τον Καραγκιόζη με την Αριστοφανική κωμωδία αλλά και με την Commedia del

Arte3 Η φιγούρα του γελωτοποιού ωστόσο είναι πολύ αρχαιότερη

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίχτες ήταν οι Μίμαρος Ρούλιας και Φριστοδούλου οι

οποίοι αναδημιούργησαν ριζικά τον Καραγκιόζη και τον ενέταξαν στην ελληνική

πραγματικότητα (Puchner Κιουρτσάκης Ιωάννου) Σο μεγάλο φάσμα της

μυθιστοριογραφίας επέτρεψε να διατελέσει έναν σημαντικότατο κοινωνικό ρόλο

(Puchner 1989177) Ο ρόλος αυτός συνίσταται στην πολλαπλή λειτουργικότητά

του και τις ποικίλες πολιτισμικές λειτουργίες του το ζωντάνεμα και τη διάδοση

της λαϊκής παράδοσης την κοινωνική κριτική ενημέρωση για επίκαιρα θέματα

κοινωνικοποίηση μετάδοση και επιβεβαίωση συλλογικών προτύπων και αξιών

πολιτική σάτιρα και γενικότερα το ζωντάνεμα της πλατείας και της

συλλογικότητας (Puchner 1989177) (Κιουρτσάκης 1983 74) Σα χρόνια της

ακμής του μεταξύ 1900 ndash 1930 ο Καραγκιόζης διασκέδαζε κοινό πολλαπλάσιο από

όλα τα άλλα θέατρα μαζί (Puchner 1989177)

το ελληνικό Θέατρο κιών οι δυό βασικές φιγούρες του Καραγκιόζη και του

Φατζηαβάτη (που υπάρχουν αυτούσιες και στο τουρκικό Θέατρο κιών) άλλαξαν

(τουλάχιστον αισθητικά) ενώ καινούριες άρχισαν να εισάγονται σταδιακά Μερικές

από αυτές εικάζεται ότι ίσως είναι εξελληνισμός κάποιας φιγούρας του τουρκικού

Θεάτρου κιών (καθώς φαίνεται να έχουν κάποια κοινά στοιχεία) ενώ κάποιες

άλλες αποτελούν ευρήματα εξ ολοκλήρου των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών

υνολικά δημιουργήθηκαν ακόμη 9 ακόμη βασικές φιγούρες ιορ-Διονύσιος

Μπαρμπαγιώργος ταύρακας Δερβέναγας ή Βεληγκέκας ή Πεπόνιας Μορφονιός

Κολλητήρης (αργότερα προστέθηκαν και άλλα δύο παιδιά του Καραγκιόζη ο

Κοπρίτης ή κορπιός και ο Μυρικόγκος ή Μιτσικόκος Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα

2 Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτριου αρντούνη 3 Πολλοί ερευνητές αλλά και οι ίδιοι οι καραγκιοζοπαίχτες συνδέουν το Θέατρο κιών με

τα Ελευσίνια Μυστήρια και τις αρχαίες εν γένει θρησκευτικές παραδόσεις Οπωσδήποτε

πρόκειται για μια τέχνη που μας οδηγεί βαθιά στο χρόνο αλλά δεν είναι της παρούσης

εργασίας δυνατότητα η παρουσίαση αυτών των απόψεων

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

7

7

και η αφομοίωσή της στην ντόπια παράδοση άρχισε με τον Μίμαρο2 ο οποίος

εμπνεύστηκε από την παντομίμα του Υασουλή τα μπουλούκια τα λαϊκά

αναγνώσματα και τον ηθογραφισμό (Puchner1989 176) Οι ερευνητές συνδέουν

τον Καραγκιόζη με την Αριστοφανική κωμωδία αλλά και με την Commedia del

Arte3 Η φιγούρα του γελωτοποιού ωστόσο είναι πολύ αρχαιότερη

Οι πρώτοι καραγκιοζοπαίχτες ήταν οι Μίμαρος Ρούλιας και Φριστοδούλου οι

οποίοι αναδημιούργησαν ριζικά τον Καραγκιόζη και τον ενέταξαν στην ελληνική

πραγματικότητα (Puchner Κιουρτσάκης Ιωάννου) Σο μεγάλο φάσμα της

μυθιστοριογραφίας επέτρεψε να διατελέσει έναν σημαντικότατο κοινωνικό ρόλο

(Puchner 1989177) Ο ρόλος αυτός συνίσταται στην πολλαπλή λειτουργικότητά

του και τις ποικίλες πολιτισμικές λειτουργίες του το ζωντάνεμα και τη διάδοση

της λαϊκής παράδοσης την κοινωνική κριτική ενημέρωση για επίκαιρα θέματα

κοινωνικοποίηση μετάδοση και επιβεβαίωση συλλογικών προτύπων και αξιών

πολιτική σάτιρα και γενικότερα το ζωντάνεμα της πλατείας και της

συλλογικότητας (Puchner 1989177) (Κιουρτσάκης 1983 74) Σα χρόνια της

ακμής του μεταξύ 1900 ndash 1930 ο Καραγκιόζης διασκέδαζε κοινό πολλαπλάσιο από

όλα τα άλλα θέατρα μαζί (Puchner 1989177)

το ελληνικό Θέατρο κιών οι δυό βασικές φιγούρες του Καραγκιόζη και του

Φατζηαβάτη (που υπάρχουν αυτούσιες και στο τουρκικό Θέατρο κιών) άλλαξαν

(τουλάχιστον αισθητικά) ενώ καινούριες άρχισαν να εισάγονται σταδιακά Μερικές

από αυτές εικάζεται ότι ίσως είναι εξελληνισμός κάποιας φιγούρας του τουρκικού

Θεάτρου κιών (καθώς φαίνεται να έχουν κάποια κοινά στοιχεία) ενώ κάποιες

άλλες αποτελούν ευρήματα εξ ολοκλήρου των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών

υνολικά δημιουργήθηκαν ακόμη 9 ακόμη βασικές φιγούρες ιορ-Διονύσιος

Μπαρμπαγιώργος ταύρακας Δερβέναγας ή Βεληγκέκας ή Πεπόνιας Μορφονιός

Κολλητήρης (αργότερα προστέθηκαν και άλλα δύο παιδιά του Καραγκιόζη ο

Κοπρίτης ή κορπιός και ο Μυρικόγκος ή Μιτσικόκος Καραγκιόζαινα ή Αγλαΐα

2 Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτριου αρντούνη 3 Πολλοί ερευνητές αλλά και οι ίδιοι οι καραγκιοζοπαίχτες συνδέουν το Θέατρο κιών με

τα Ελευσίνια Μυστήρια και τις αρχαίες εν γένει θρησκευτικές παραδόσεις Οπωσδήποτε

πρόκειται για μια τέχνη που μας οδηγεί βαθιά στο χρόνο αλλά δεν είναι της παρούσης

εργασίας δυνατότητα η παρουσίαση αυτών των απόψεων

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

8

8

Εβραίος Μπέης ή Πασάς ή Βεζύρης4 Τπάρχουν και πολλά άλλα περιστασιακά

πρόσωπα μυθικά ή ιστορικά καθώς και διάφορα ζώα και σκηνικά

Οι χρωματιστές φιγούρες ήρθαν το 1918 από την Αίγυπτο από τον Μανωλόπουλο

(Κιουρτσάκης 1983225)Οι διαστάσεις του μπερντέ μεγάλωσαν γύρω στο 1920 και

το 1924 εισάγεται από τον Κελαρινόπουλο η σούστα που επιτρέπει στη φιγούρα να

κάνει laquoμεταβολήraquo καθώς και η καινοτομία του Φαρίλαου για τα δύο πανιά που

ανεβοκατεβαίνουν και δίνουν τη δυνατότητα για διαφορετικά σκηνικά χωρίς

διάλειμμα (Κιουρτσάκης 1983226)

Σο ελληνικό θέατρο σκιών παρουσιάζει 3 κατηγορίες έργα 1 ‟ αυτά που

αποδίδεται κωμικά η καθημερινή ζωή 2 Έργα επηρεασμένα από παραμύθια ή

παραδόσεις amp 3 Ιστορικά ή ηρωικά (Ιωάννου 1983) Ο ηφάκης αξιοποιώντας την

ορολογία του Vladimir Propp στην κλασική μελέτη για την μορφολογία του

παραμυθιού συνοψίζει τις εξής λειτουργίες Έλλειψη ή ανάγκη του πασά (ή του

μπέη) μεσιτεία του Φαητζαβάτη συνεργασία του Φαητζηαβάτη με τον Καραγκιόζη

ανάληψη εργασίας από τον τελευταίο γελοιοποίηση όλων των προσώπων μπλέξιμο

ή και θρίαμβος του κωμικού ήρωα (Κιουρτσάκης 198321) 5 ύμφωνα με τον

Ιωάννου (Ιωάννου τα) υπάρχουν τρεις σχολές καραγκιοζοπαιχτών του Μίμαρου

του Ρούλια και του Μέμου οι οποίες αφορούν στους ιδιαίτερους τρόπους και

τεχνικές που χρησιμοποιεί ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης

Σο Θέατρο κιών είναι μια σημαντικότατη πολυδιάστατη λαϊκή τέχνη laquoΟι

συνιστώσες του θεάματοςraquo όπως μας λέει ο Δαμιανάκος laquoδεν αφορούν μόνο τον

σκηνικό χώρο τα σκηνικά τη δραματουργία τους διαλόγους και τα σκηνικά

δρώμενα όπως τραγούδια χοροί γλώσσα σκηνικά εφέ κλπ αλλά και τις στάσεις

τις αποχρώσεις της φωνής την προφορά τις φωτιστικές ιδιαιτερότητες τα σκηνικά

παιχνίδια φωτισμό μουσική κλπraquo (Δαμιανάκος 1987189190)

Πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες έχουν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών και θαύμαζαν

την τεχνική όσο και τους λαϊκούς καλλιτέχνες που την εξέφραζαν Η επιρροή του

Καραγκιόζη είναι ποικιλοτρόπως εμφανής όχι μόνο στη νεοελληνική κωμωδία

αλλά και στη νεώτερη πολιτιστική δημιουργία

4 Δεδομένου ότι πρόκειται για προφορική παράδοση ενδέχεται να υπάρχουν και άλλες

παραλλαγές 5 Αυτά αφορούν στις παραστάσεις που δεν αντλούν το θέμα τους από την Ιστορία ή

Μυθολογία

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

9

9

Σο θέμα που θα αναπτυχθεί εδώ αφορά στην ανυπακοή και τη σημασία της όπως

αυτή παρουσιάζεται στο ελληνικό Θέατρο κιών από τον βασικότερο ήρωά του τον

Καραγκιόζη Σο θέμα αυτό της laquoανυπακοήςraquo είναι κεντρικό στοιχείο έκφρασης του

λαϊκού ήρωα όπως φανερώνεται μέσα από τη διαντίδρασή του με τους άλλους

ήρωες του Θεάτρου κιών καθώς εκφράζεται η παρουσία των ανθρώπινων αναγκών

από τη μια και των κοινωνικοπολιτικών συλλογικών λειτουργιών από την άλλη

(των τρόπων δηλαδή που αυτές οι ανάγκες καλύπτονται ή δεν καλύπτονται μέσα

από την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες σχέσεις) τις οποίες ακριβώς η

laquoανυπακοήraquo αυτή επιχειρεί να αναδιοργανώσει

Σην έννοια της laquoανυπακοήςraquo δεν θα πρέπει να την αντιληφθούμε μόνο ως σχέση με

την laquoτάξηraquo και τον laquoκανόναraquo ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος η οποία

εξάλλου διαφέρει αναγκαστικά ανάμεσα σε διαφορετικό κοινό χρονική περίοδο

και καραγκιοζοπαίχτη (ακριβώς επειδή πρόκειται για λαϊκή τέχνη και επομένως

φέρει τη σφραγίδα του κοινού που συνδημιουργεί) αλλά και ως μια βαθύτερη

ανάγκη για τη διάλυση κάθε συμβατικού στοιχείου που περιορίζει την δυνατότητα

έκφρασης και ελευθερίας Ο Καραγκιόζης (ως ο κεντρικός ήρωας) δεν εντάσσεται σε

χωροχρονικούς περιορισμούς σε περιορισμούς τάξης γνώσης ηθικής λογικής

ακόμη και στην ίδια τη βασική και αμετάκλητη (για τη Δύση τουλάχιστον)

συνθήκη του θανάτου Πρόκειται για το αποτύπωμα μιας συλλογικής έκφρασης

που παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά με τα καρναβαλικά δρώμενα η οποία

διερευνά τα δημιουργήματά της με laquoονειρικήraquo ελευθερία6 και σχολιάζει αυτά

laquoανελέηταraquo όταν τα βρίσκει ανεπαρκή

6 Η laquoσουρεαλιστικήraquo απεικόνιση μοιάζει με τον τρόπο που παρουσιάζονται στα όνειρα

(Κιουρτσάκης 1985 189)

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

10

10

Η ΑΝΤΠΑΚΟΗ ΣΗ ΡΙΖΑ ΣΟΤ ΛΑΩΚΟΤ ΘΕΑΣΡΟΤ

O Καραγκιόζης είναι ο εαυτός μας Είναι η μορφή που δεν σκύβει το

κεφάλι Είναι η μορφή που μάχεται και διεκδικεί ανυπότακτα σο

υπάρχει φως θα υπάρχει σκιά και όσο θα υπάρχει σκιά θα υπάρχει ο

Καραγκιόζης μας Γιώργος Ηπειρώτης (καραγκιοζοπαίχτης)

Εγώ είμαι τίμιος λωποδύτης

Αντιστροφές αντιθέσεις πλαίσια μέσα σε άλλα πλαίσια που αλληλοαναιρούνται

και ταυτόχρονα συνυπάρχουν το Θέατρο κιών και ειδικότερα ο βασικός του

ήρωας ο Καραγκιόζης αποτελεί τον ορισμό της ανατροπής καταδεικνύοντας μια

χωρίς όρια και αποδομητικού χαρακτήρα laquoάναρχηraquo σχέση με τα πράγματα μια

πλήρη κατάλυση αυτού που μπορεί να καταλυθεί όχι μόνο εντός του πλαισίου των

χαρακτήρων που διαντιδρά αλλά και εντός του χωρόχρονου μέσα στον οποίο

εντάσσεται

laquoΔεν είναι εδώ εδώ όμως είναιraquolaquoΒλάκας ήμουνα αλλά ήμουνα έξυπνοςraquo laquoΣον ξέρω

ποιος είναι αυτόςraquo κλπ ή ακόμη laquoθα φάμε θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμεraquo

laquoεγώ είμαι laquoτίμιος λωποδύτηςraquo laquoδεν είμαι εδώraquo laquoτο πετρωμένο του ανθρώπουraquo

laquoξέρω bdquoγω τι ξέρωraquo laquoΚυριακή αγρίαraquo κλπ κλπ συμπυκνώνουν στο οξύμωρο

laquoαυθαίρετοraquo ή laquoανόητοraquo σημασιολογικό ή ηχητικό παιχνίδι τους μια πολύπλευρη

ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που μπορεί να laquoδιαβαστείraquo σε πολλά επίπεδα ndash αν

και καμιά ανάγνωση δεν είναι πιστεύω ικανή να την εξαντλήσει (Κιουρτσάκης

1983 210)

Σο ανακάτεμα των ιστοριών το ευφυές πάντρεμα των προσώπων (μυθολογικών

ιστορικών καθημερινών κλπ) σε ένα αέναο τώρα οι ήρωες οι χαρακτήρες και οι

ιστορίες εντάσσουν στη δυναμική τους κάποια από τα εκφραστικά μέσα που

διαθέτει το Θέατρο κιών μέσα από τους δικούς του κανόνες σ‟ αυτή την απόπειρα

πρόσληψης αλλά και κατανόησης του κόσμου

laquoΈξω φτώχια μέσα λόρδαraquo laquoΕ να μη λες αφού λες κατάλαβεςraquo laquoΕίσαι εσύ χι ο

άλλοςraquo laquoΠού γεννήθηκες το σπίτι μου Εννοώ σε ποιο μέρος Δίπλα στο τζάκι και

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

11

11

την ώρα που ήτανε να γεννηθώ Ναι Είχε μπουγάδα η μάνα μου και με γέννησε η

θειά μουraquo laquoΜπέης πόσων χρονών είσαι Καραγκιόζης Δεκαεννέα και μπαίνω στα

εξήνταraquo

Ο Καραγκιόζης είναι έντιμος μέσα στην ατιμία του και σεβαστικός μέσα στο

διαλυτικό του χιούμορ πως μας τον περιγράφει ο Δαμιανάκος

Χεύτης ασύστολος όμως και ειλικρινής μέχρι κυνισμού αφελής μα και

ταυτόχρονα πονηρός αδαής χαζός χονδράρθρωπος και αμοραλιστής όμως και

προικισμένος με στέρεα λογική ετοιμόλογος και γενναιόδωρος αντικείμενο

περιφρόνησης και στόχος της επιθετικότητας των πάντωνhellip(Δαμιανάκος1987 213)

Αλλά ποιος είναι αυτός που τολμά όχι μόνο να διαρρηγνύει όλα τα όρια της

λογικής τάξης αλλά και να παραβιάζει σημαντικά κοινωνικά πλαίσια λέγοντας

στον μελλοθάνατο αιχμάλωτο ήρωα laquoΓέλια που έχω να κάνω θα ξεκαρδιστώ στα

γέλιαraquo να εύχεται στον πεθαμένο laquoζωή σ‟ ελόγου σουraquo ή κουβεντιάζοντας με έναν

επίσης πεθαμένο στη μάχη να τον laquoπαρηγορείraquo με το laquoμην στενοχωριέσαι θα

σιάξουν τα πράγματαraquo (Κιουρτσάκης 1985 213-215)

Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να δούμε σε ποια παράδοση εντάσσεται το

άναρχο χιούμορ του Καραγκιόζη ανιχνεύοντας τη σχέση του με άλλα λαϊκά

δρώμενα και ειδικότερα το καρναβάλι

Δεν βλέπεις τον αυτοκράτορα πασών των κακομοιριών

Ο Καραγκιόζης είναι η σκιά του καλύτερού μας εαυτού

Άθως Δανέλλης

Η έννοια της ενθρόνισης και της εκθρόνισης που χαρακτηρίζει τα λαϊκά δρώμενα

του καρναβαλιού είναι συνεχώς παρούσα στις ιστορίες του Καραγκιόζη Σο

laquoκαραγκιόζικο σύμπανraquo φέρει εντός του τους κανόνες του καρναβαλικού δρώμενου

σε μια προσπάθεια laquoεκθρόνισηςraquo συμπεριφορών κανόνων ιεραρχιών στάσεων

ζωής χαρακτήρων

Ο Καραγκιόζης laquoεκθρονίζειraquo επίσης συνεχώς όλους τους άλλους εννοώ όλους τους

γνωστούς μας τύπους του μπερντέ ndash ανώτερους και κατώτερους Έλληνες και

Σούρκους είτε χτυπώντας τους είτε περιγελώντας τους είτε εξαπατώντας τους

είτε πιο γενικά υποβιβάζοντας και απομυθοποιώντας τον καθένα χωριστά και όλους

μαζί αποκαλύπτοντας τον ταπεινό και διεφθαρμένο καταχραστή που κρύβεται πίσω

από τον μεγαλόπρεπο και γενναιόδωρο αξωματούχο τον βάναυσο και χοντροκέφαλο

βλάχο πίσω από τον laquoαγνόraquo χωρικό τον δειλό πίσω από τον laquoπαλικαράraquo τον laquoβλάκαraquo

πίσω από τον laquoέξυπνοraquo τον λωποδύτη πίσω από τον laquoτίμιοraquo κοκ απογυμνώνοντας

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

12

12

δηλαδή με τα καμώματά του τον καθένα από το συμβατικό του προσωπείο και

καθιστώντας τον από τον σοβαροφανή κοινωνικό ρόλο που κατέχει στη συνείδηση

του θεατή όταν πρωτοεμφανίζεται στη σκηνή Κι αυτό μόνο ένας βασιλιάς του

γέλιου σαν τον Καραγκιόζη μπορεί να το πετύχει Θέλω να πω μόνο ένας

γελωτοποιός που έχει εξ ορισμού την ικανότητα να αυτογελοιοποιείται

απεριόριστα να ενθρονίζει και να εκθρονίζει συνεχώς τον ίδιο τον εαυτό του

(Κιουρτσάκης 1983285)

laquoΟ Καραγκιόζης γεννήθηκε και ζει όχι στον κόσμο των πραγματικών ανθρώπων

αλλά στο ldquoχωριό της καρναβαλικής ουτοπίαςrdquoraquo (Κιουρτσάκης 1985257) και μέσα

από αυτή την οπτική μπορούμε να κατανοήσουμε το αμέτρητο πλήθος των

αντιφατικών ή παράλογων στοιχείων και των συμβολικών συνειρμών που παράγουν

το συνολικό νόημα της παράστασης

‟ αυτό το πλαίσιο οι παράξενες αντιστροφές οι περιπαιχτικές ατάκες σε μια

κρίσιμη ή άτοπη περίσταση (όπως ο θάνατος) και ndash λίγο πολύ ndash όλα τα κωμικά

ευρήματα του Καραγκιόζη αποκτούν διαφορετικό νόημα Κατάρες που δεν είναι

κατάρες ευχές που δεν είναι ευχές η μόνιμη παρουσία του καρναβαλικού

συμβολισμού (με τις βαθιές και πλούσιες ρίζες του) με την οποία προσπαθεί να

αναπαρασταθεί το laquoσωματικό δράμα ως σύνθετη ενιαία και καθολική πράξηraquo

(Κιουρτσάκης 1985212) καθώς εκφράζει μια laquoκαρναβαλικήraquo συμμετοχή στον

κύκλο ζωής (με αποτέλεσμα να εύχεται στις κηδείες laquoκαι στα δικά σαςraquo ή στους

γάμους laquoκαλά σαράνταraquo) εμπλέκονται σκανδαλωδώς τα αντίθετα όχι επειδή το

επιθυμεί αλλά επειδή η συλλογική γνώση της οποίας είναι φορέας και εκφραστής

όλα αυτά τα εμπεριέχει (Κιουρτσάκης 1985) Αυτοί είναι και οι λόγοι που όλες

αυτές οι παράλογες και άτοπες συμπεριφορές δεν ενοχλούν αλλά παράγουν γέλιο

Βεζύρης παιδιά μου να ζήσετε να γεράσετε

Καραγκιόζης να μαυρίσετε να κορακιάσετε

Ο Καραγκιόζης συνήθως ενσωματώνει ένα σύνολο αντιφάσεων σε μια φαινομενικά

παράλογη ιστορία μως αυτός ο παραλογισμός αποκτά ένα διαφορετικό νόημα

όταν ο Καραγκιόζης γίνει αντιληπτός όχι ως πρόσωπο αλλά ως laquoο συλλογικός

εαυτόςraquo Γράφει εναργώς ο Κιουρτσάκης

Γιατί όταν ο Καραγκιόζης διατείνεται ότι τα χρόνια που οι πρόγονοί του ήταν

φουρναραίοι laquoείναι και δικά του χρόνιαraquo λέει απλούστατα πως αυτός ο σημερινός

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

13

13

φούρναρης περιέχει αυτούς τους προγόνους όχι μόνο την επαγγελματική τους

πείρα αλλά κατά κάποιον τρόπο κι αυτούς τους ίδιους Έτσι εφαρμόζει σ‟ ένα

καινούριο πεδίο την πάγια laquoθεωρίαraquo ότι ο εαυτός του (διάβαζε κάθε άνθρωπος) δεν

είναι μόνο ο εαυτός του αλλά και οι άλλοι εδώ οι νεκροί του πρόγονοι οι οποίοι

συνεχίζοντας να ζουν μέσα του συναποτελούν συλλογικά αυτόν τον εαυτό ndash σάρκα

από τη σάρκα του και πνεύμα από το πνεύμα του Ξαναβρίσκουμε την παραδοσιακή

αντίληψη για το άτομο ως απλό κρίκο στην ατελεύτητη αλυσίδα των γενεών Και

ξαναβρίσκουμε μοιραία το καρναβάλι αυτή τη γιορτή που τελώντας περιοδικά την

ένωση της ζωής με τον θάνατο κάνει δυνατή την επίσκεψη των νεκρών στον κόσμο

των ζωντανών [hellip] (Κιουρτσάκης 1985300)

Και όταν σε ένα από τα γνωστά laquoπερίεργαraquo αστεία του παρηγορεί έναν Μπέη για το

θάνατο του αδελφού του λέγοντάς του ότι θα πεθάνει σε δυο μέρες κάνοντάς μας

γνωστή τη δική του (σχετική) αθανασία μας παρουσιάζει τον εαυτό του ως αυτό

που πράγματι είναι η λαϊκή φιγούρα του εθνικού7 γελωτοποιού Γράφει σχετικά ο

Κιουρτσάκης

laquoέτσι είναι ο κόσμος ποιος θα ζήσει σ‟ αυτόν τον παλιόκοσμο Προχτές πέθανε ο

αδελφός σου ε κάνα δυό μέρες θα πεθάνεις εσύ ε πεντέξη μέρες ο Φατζηαβάτης

ε κάνα δυό χιλιάδες χρόνια εγώ8 Χεύτικος ντουνιάς όλα ματαιότηςraquo επισημαίνει

ότι laquoη δική του ζωή υπακούει σε διαφορετικούς νόμουςmiddot ότι δεν είναι η ζωή ενός

ατόμου αλλά εκείνη ενός συλλογικού σώματος που υπόκειται βέβαια και αυτή

στην κοινή ανθρώπινη μοίρα (κι εδώ ο Καραγκιόζης φανερώνει επίσης τη

σχετικότητα της αθανασίας του) αλλά μέσα σε χρονικά πλαίσια που θα ταίριαζαν

μόνο με τη διάρκεια ενός ολόκληρου πολιτισμού ενός ιστορικού λαού ή ακόμα

(όπως στο λόγο του Ζακυνθινού μασκαρά) του ίδιου του ανθρώπινου είδους και του

κοσμικού σύμπαντος που το περιβάλλειraquo (Κιουρτσάκης 1985 301)

Η δυνατότητα αυτή εξομοίωσής του με τον καθένα (από τον πλέον φτωχό έως τον

Βεζύρη) του δίνει τη δύναμη που υπερβαίνει το ατομικό καθώς μπορεί να

συνδεθεί με κάθε συλλογικότητα και να γίνει η φωνή του κάθε ανθρώπου που

βιώνει την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής είναι που του χαρίζει ένα είδος

αθανασίας Μιας αθανασίας όμως που δεν προέρχεται laquoεκ των άνωraquo δεν είναι

δεδομένη από κάποια θρησκεία ή δόγμα δεν είναι laquoαμόλυντηraquo και laquoμακάριαraquo στην

ιερή της διάσταση αλλά εγκόσμια που έχοντας τις ανθρώπινες αδυναμίες της τόσο

εκτεθειμένες έχει τον χώρο ελεύθερο να εκφράσει όλα τ‟ άλλα Και αυτό είναι που

κάνει το θέαμα και την όλη εκδήλωσή του laquoμια αληθινή λαϊκή τελετουργία όπου οι

7 Ας επιτραπεί αυτή η έκφραση με την έννοια του εξελληνισμού του ως φιγούρα 8 ε άλλο απόσπασμα αναφέρει 200 αιώνες (σημείωση δική μου)

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

14

14

απλοί άνθρωποιndashμετέχοντας στο γέλιο και στο πάθος του σκιερού μικρόκοσμου

αναγνώριζαν σ‟ αυτόν το ομαδικό εγώ τουςraquo (Κιουρτσάκης1983139)

Ο Καραγκιόζης είναι η δύναμη πίσω από τα εφήμερα πράγματα η φωνή πίσω από

τη μάσκα Ή μάλλον καλύτερα είναι και η μάσκα και η φωνή πίσω από τη μάσκα

και ακριβώς αυτή είναι η δύναμή του Ασκεί την κριτική του με την γοητεία του

υπερφυσικού γκροτέσκο αλλά ποτέ δεν υιοθετεί τον κόσμο των laquoκανονικώνraquo

ανθρώπων Δεν καταφέρνει να κρατήσει το όποιο αξίωμα του δίνεται και βρίσκεται

πάντα στο μηδέν Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει βέβαια διαφορετικά εφόσον ο

ρόλος του είναι τελείως διαφορετικός Ο Καραγκιόζης είναι ο ίδιος ο λαός

(Κιουρτσάκης 303-306) ο οποίος έχει επίγνωση των ατελειών του πεπερασμένου

ρόλου του και των ανθρώπινων αδυναμιών του

Και η αμφισβήτηση που παράγει το Θέατρο κιών μέσα από όλη αυτή την

ανυπακοή σε κάθε μορφής αρχή (κοινωνική πολιτική πολιτισμική ηθική

λογική) είναι καταλυτική και αναγεννητική καθώς διευρύνει με την εφήμερη

διάλυσή τους τα όρια της αντίληψής μας για ότι δομεί τον κόσμο υπενθυμίζοντας

ότι οι φαινομενικά ακατάλυτες αρχές που παρουσιάζει είναι πολύ πιο

πεπερασμένες απ‟ ότι ο ίδιος θα ήθελε να φαίνεται

laquoΣα κόλπα και οι πονηριές οι απρόσμενες καταστάσεις τα καλαμπούρια οι

παράλογες ιστορίες τα laquoσκηνικά γεγονόταraquo (χοροί ξυλοφορτώματα καβγάδες

τούμπες και άλλα κωμικά ευρήματα) η παράσταση της φιγούρας (σωματικά ή

ενδυματολογικά χαρακτηριστικά πόζες κινητική αρθρώσεις μεταμφιέσεις) και

κυρίως η γλώσσα (παρανοήσεις φωνητικές ή γραμματικές παραμορφώσεις τικ

λογοπαίγνια σημασιολογικές αντιστροφές κλπ) αποτελούν μερικούς από τους

κοινούς τρόπους έκφρασης ενός καταλυτικού χλευασμού του οποίου το πεδίο

δράσης τοποθετείται πολύ πιο πέρα από μια απλή laquoκοινωνική διαμαρτυρίαraquo

συνδεδεμένη με την επικαιρότητα μιας εποχής Σοποθετείται στην πιο

ριζοσπαστική εκδοχή της έννοιας της ανατροπής στην αμφισβήτηση του

συστήματος στο σύνολό του όπως και στις θεμελιώδεις αρχές του στην κοινωνική

πολιτισμική και ηθική τάξη και τον φαινομενικά ακλόνητο ορθολογισμό της

(Δαμιανάκος 1987221)

Επομένως όταν στον λόγο του εισάγει φαινομενικά laquoπαράλογεςraquo αντιστροφές και

laquoάτοπεςraquo διαντιδράσεις με τους άλλους ήρωες παρουσιάζει ακριβώς αυτή τη

διάσταση και ισχύ της λειτουργικότητάς του είναι αυτός (ο λαός δηλαδή ο

συλλογικός εαυτός) που ζει σε βάθος χρόνου ενόσω όλοι και όλα είναι εφήμερα και

πεπερασμένα εφόσον μέσα σ‟ αυτό το βάθος χρόνου οι αντιθέσεις (λύπη ndash χαρά

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

15

15

θάνατος ndash ζωή πένθος ndash γέλιο ιερό ndash κοσμικό κλπ) αλληλοαφομοιώνονται στους

αλλεπάλληλους κύκλους της ζωής που ξεδιπλώνεται

Κύριε δημόσιε κατήφορε κύριοι διχασταί

Σο Θέατρο κιών ως λαϊκό θέατρο αντλεί την ισχύ του από την σχέση του με τον

κόσμο Βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με το κοινό του και εμπεριέχει όχι απλώς

τη laquoλαϊκή νομιμοποίησηraquo αλλά κύρια τη λαϊκή συνδημιουργία Σο κοινό

συμμετέχει laquoσυνδημιουργείraquo την παράσταση laquoκαθορίζοντας τι και πώς πρέπει να

παιχτείraquo laquoκατευθύνοντας την παράστασηraquo και laquoδιορθώνοντας το ύφος κρίνει

απορρίπτει τροποποιεί τους εκάστοτε νεωτερισμούς καθοδηγεί την δημιουργίαraquo

δίνοντας έτσι στον καραγκιοζοπαίχτη την ιδιότητα ενός laquoεκτελεστή της ομαδικής

βούλησηςraquo (Puchner 1989177-179 Κιουρτσάκης 1983182)

Η ομαδική δημιουργία αποτυπώνεται μέσα από αυτή τη συμμετοχική διαδικασία

και αναπόφευκτα επιδρά στην ισχύ του ενεργειακού φορτίου που μεταφέρει Η

διαδικασία αυτή είναι ένα γίγνεσθαι που διαρκώς ανανεώνεται εφόσον η επαφή

του θεάτρου με το κοινό είναι συνεχής ζωντανή και αναδημιουργείται

(τουλάχιστον κατά την περίοδο της ακμής του)

laquoδεν αποτελεί ένα τελειωμένο προϊόν κατανάλωσης ούτε καν όπως λέμε σήμερα

μια laquoπολιτισμική κληρονομιάraquo δηλαδή ένα laquoέχειraquo αποτελεί έναν τρόπο

λειτουργίας και φανέρωσης της ίδιας της ύπαρξής της δηλαδή ένα είναιraquo

(Κιουρτσάκης 1983214)

Σο Θέατρο κιών είναι laquoκοινωνικό θέατροraquo9 Οι καραγκιοζοπαίχτες ήταν

ενημερωμένοι για ότι απασχολούσε τον καθημερινό άνθρωπο (μερικοί πιο

μορφωμένοι διάβαζαν εφημερίδα καθημερινά) Είχαν άμεση επαφή με τον κόσμο

όντας και αυτοί προερχόμενοι από τις λαϊκές γειτονιές σχολίαζαν ποικιλοτρόπως

την επικαιρότητα σε όλα τα επίπεδα και την αναδιαμόρφωναν μέσα από τη δύναμη

της φιγούρας

laquoΣο φωτισμένο πανί γίνεται με αυτό τον τρόπο καθρέφτης και laquoενισχυτήςraquo της

λαϊκής δυσαρέσκειας μια έκφραση εκτόνωσης αλλά και χλευασμού και ενδόμυχης

εξέγερσης που αν μένει κατά κανόνα πρακτικά ανήμπορη αποτυπώνει ωστόσο τις

βαθύτερες ροπές ενός κόσμου με τον οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης έχει κοινά

βιώματα και άμεση επαφήraquo (Κιουρτσάκης 198376)

9 Έκφραση του Άθου Δανέλλη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

16

16

Ο Καραγκιόζης είναι μια βαθιά πολιτική φιγούρα Είναι η αποτύπωση της λαϊκής

δυσαρέσκειας ή της στάσης του λαού απέναντι στα δρώμενα Η περιθωριοποίησή

του από την πολιτική ζωή και η δραστηριοποίησή του μετά την μεταπολίτευση με

αποκλειστικά παιδικό κοινό έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό αυτό τον

χαρακτήρα

Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος εάν δεν

σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος Η παράδοση

δεν είναι νεκρή μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό Ο Καραγκιόζης όπως λέω

είναι σαν το ποτάμι δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται

συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία γιατί είναι αντιεξουσιαστής

Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα

καυτηριάσει αυτά θα σχολιάσει για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει Ο Καραγκιόζης

είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή Ο Καραγκιόζης

χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους [] Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη

δυναμική είναι στοιχείο δημοκρατικό η επανάσταση η ανατροπή η υπέρβαση ο

σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης Είναι

αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια

(Άθως Δανέλλης εφ Εποχή 28-11-2003)

σχολιασμός αυτός μπορεί να είναι έκφραση αυτού που όλοι θα θέλαμε να πούμε

αλλά που όταν λέγεται από τον Καραγκιόζη με τη βαθιά σκωπτική του διάθεση

αποκτά άλλο νόημα και αξία καθώς φαίνεται άμεσα να εντάσσεται σε ένα ολόκληρο

πολιτισμικό σύστημα

Φατζηαβάτης (με τον γνωστό γαλίφικο τρόπο) αχ ξέρεις Καραγκιόζη μου ότι λεφτά

υπάρχουνε

Καραγκιόζης (με απορία) ε

Φ ξέρεις ότι λεφτά υπάρχουνε

Κ μωρέ εγώ το ξέρω ότι υπάρχουνε τα λεφτά τα λεφτά δεν ξέρουνε ότι υπάρχω εγώ

(Από την παράσταση Ο Καραγκιόζης και η τρόικα)

Αν ο Κιουρτσάκης αναφέρεται στο καρναβάλι ως laquoλαϊκό δικαστήριοraquo και στα

δρώμενα του καρναβαλιού ως laquoόπλα αμφισβήτησης και διαμαρτυρίας αν όχι

ανοιχτής ανυπακοήςraquo (Κιουρτσάκης313) αλλά και στον Καραγκιόζη ως κατ‟

εξοχήν καρναβαλικό δρώμενο και ως laquoπρόσωπο της παμπάλαιης πολυεθνικής

παράδοσης του λαϊκού γέλιουraquo (Κιουρτσάκης322) ο Καραγκιόζης και ο

laquoκαραγκιοζίστικοςraquo κόσμος αποτελούν την άμεση λαϊκή κριτική στα δρώμενα της

καθημερινότητας καθώς είναι προσιτός στον καθένα και δεδομένου ότι είναι θέαμα

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

17

17

της πλατείας του καφενείου της κάθε πόλης και περιοχής που ndashλόγω της χαμηλής

τιμής ndash μπορούσε ο καθένας να μετέχει

Ξύλο laquoμετά μουσικήςraquo

Ο Καραγκιόζης χρησιμοποιεί το υπερφυσικά μακρύ χέρι του10 ως μέσο άσκησης

κριτικής Σο χέρι αυτό το οποίο αποτυπώνει την έκφραση της λαϊκής

δυσαρέσκειας λειτουργεί ως πρόταση υποβιβασμούπροβιβασμού ως laquoπαράσημοraquo ως

laquoπαιδευτικήraquo διαδικασία αλλά και μέσα από τη βαθιά του σχέση με τις

καρναβαλικές αντιστροφές και συμβολισμούς το χέρι αυτό αποκτά τη βαθύτερη

σημασία που έχει το ξύλο στα λαϊκά δρώμενα μια αναγεννητική αναζωογονητική

διάσταση ένα μέσον θεραπείας (Κιουρτσάκης 1985269270272283)

Πνεύμα ασυμβίβαστο και ανυπότακτο πότε ζητούσε έγγραφη άδεια για να

σκοτώνει μύγες (που τυχαία αργότερα έβλεπε πάνω στο κεφάλι του δοσίλογου

Φατζηαβάτη και του Δερβέναγα) και πότε ξεγελούσε την κεντρική εξουσία και

περνούσε ένα ολόκληρο απόγευμα στο μαγειρείο μέσα στο αράι Ένας απόλυτα

λαϊκός ήρωας επαναστάτης και ανυπάκουος ο Καραγκιόζης είναι ένας κορυφαίος

Έλληνας (Γιώργος Κτενάς Ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372 )

μως ο Καραγκιόζης δέχεται συχνά τις επιπτώσεις της ανυπότακτης ή

αποκλίνουσας συμπεριφοράς του καθώς κατά το σύνηθες έχει laquoμπλεξίματαraquo με

τους εκπρόσωπους της τάξης του σαραγιού Και συχνά ο Μπαρμπαγιώργος

παρουσιάζεται με το ογκώδες σώμα του μπροστά σε κάποιον απ‟ αυτούς για να του

θυμίσει laquoΔεν το ξέρ‟ς ότι έχει και μπάρμπα το π‟δίraquo καταδεικνύοντας με αυτό τον

τρόπο ndash όπως εύστοχα το θέτει ο Κιουρτσάκης (Κιουρτσάκης 1985) ndash την ισχύ και

την προστατευτικότητα των οικογενειακών δεσμών

Εδώ όμως είναι τα όρια ως φαίνεται του ίδιου του Καραγκιόζη καθώς η

προστατευτικότητα του θείου μπορεί ταχύτατα να μετατραπεί σε laquoκριτικήraquo με

αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται συχνά στην laquoαγκλίτσαraquo του Μπαρμπαγιώργου πάνω

στην καμπούρα του ως laquoεπιβράβευσηraquo κάποιας ατασθαλίας που προκύπτει είτε από

τις δυσκολίες και τις ανάγκες της μοίρας (όταν έχει κάνει κάποια απατεωνιά) είτε

από τη γνωστή του διάθεση για πειράγματα (για να laquoτσιγκλήσειraquo τον δύστροπο

χαρακτήρα του καλοκάγαθου θείου)

10 Σο χέρι αυτό θεωρείται η μεταμόρφωση του φαλλού ο οποίος υπήρχε στον τούρκικο

Καραγκιόζη

18

18

Ο ίδιος ο Καραγκιόζης σχολιάζοντας τη laquoμόνιμη δομή καταπίεσηςraquo της εξουσίας11

ως την γκλίτσα του Μπαρμπαγιώργου η οποία laquoόλο Ιστορία σύγχρονη σκαλίζει στις

ράχες των ανθρώπωνraquo δίνει με αυτό τον τρόπο μια ενδιαφέρουσα διάσταση στην

καμπούρα καθώς φαίνεται να αντιλαμβάνεται την ανθρώπινη Ιστορία ως μια

παιδευτική και επώδυνη διαδικασία12

Μέσα στην ποικιλία των παραδοξολογιών ωστόσο και υπό την οπτική όλων αυτών

των τεχνασμάτων η επιλογή να χτυπήσει ο Καραγκιόζης κάποιο αδυσώπητο εχθρό

με το ποτιστήρι (όπως στο έργο Ο Μέγας Αλέξανδρος και το καταραμένο φίδι που

βοηθά τον Αλέξανδρο να σκοτώσει το φίδι με το ποτιστήρι) περιέργως δεν

γελοιοποιεί τις δυνάμεις του ήρωα αντίθετα τονίζει τον αγαθό καλοπροαίρετο

χαρακτήρα του Σο ποτιστήρι μάς υποδεικνύει μια αθωότητα που τον ταξινομεί έξω

από την άγρια φύση αυτών των μαχών Σο χιούμορ του Καραγκιόζη δεν είναι

κακόβουλο

δεν είναι υστερόβουλος δεν είναι κακός δεν έχει μοχθηρία είναι ένας άκακος

χαρακτήρας με καλές προθέσεις που είναι όμως ένα πνεύμα άναρχο (Άθως

Δανέλλης κιές και φωνές)

Ο Καραγκιόζης δεν υπερβαίνει μόνο τον καραγκιοζοπαίχτη (ως ο λαός που

συνδημιουργεί) υπερβαίνει και τον ίδιο του τον εαυτό ενόσω δέχεται πρώτα ο

ίδιος τις επιπτώσεις αυτής της κριτικής όχι μόνο όταν laquoτις τρώειraquo αδιαμαρτύρητα

ndash όπως είπαμε ndash από τον Μπαρμπαγιώργο στην ανακάλυψη κάποιας απατεωνιάς

αλλά και όταν σχολιάζει ο ίδιος ανελέητα τις ατέλειες και τα laquoκουσούριαraquo του Δεν

κριτικάρει από θέση άμβωνος κριτικάρει όντας ατελής εκ των έσω και δεν

καταδεικνύει περιφρόνηση για τους αντιπάλους του αλλά μάλλον αποδοχή και

συμπάθεια

Ο Καραγκιόζης πρώτα κάνει την αυτοκριτική του και μετά κρίνει τους άλλους

Πρώτα αυτοσαρκάζεται και μετά κοροϊδεύει τους άλλους γι‟ αυτό είναι

καλοπροαίρετος (Σάσος Κώνστας υζήτηση με αφορμή την προβολή του

Ντοκυμαντέρ Πού το πάει ο Καραγκιόζης Ιονικός ύνδεσμος1415 )

Έχει ασκήσει τόσο έντονη κριτική στον εαυτό του που του επιτρέπεται να σατιρίζει

και τους άλλουςhellip δεν έχει αφήσει τίποτα που να μην το σατιρίσει πάνω του οπότε

μπορεί να σατιρίσει και τους άλλους χωρίς να έχει κακή πρόθεση (Άθως Δανέλης)

11Η έκφραση του Κιουρτσάκη 12 Ο συμβολισμός είναι προφανέστατα πολύ πιο πλούσιος

19

19

Ο Καραγκιόζης και ο Μπαρμπαγιώργος παρόλα αυτά laquoτρώνεraquo ξύλο απ‟ τα

κολλητήρια και πάντα την laquoπατάνεraquo με την αφέλεια του πρωτάρη από τα (επίσης)

laquoχονδροκομμέναraquo αστεία τους13

Ο Ιερός γελωτοποιός

λα όσα είναι πραγματικά σπουδαία πρέπει να περιέχουν εντός τους το

στοιχείο του γέλιου (Μπαχτίν Δοκίμια Ποιητικής)

Ο Καραγκιόζης δεν σέβεται περίπου κανένα από τα πράγματα που

θεωρούνται γενικά άξια σεβασμού Rousell

Γιατί τον έβλεπα με μανία στην τηλεόραση Ποιος ο λόγος που ένιωθα τόσο

φιλική και ζεστή τη γαϊδουροφωνάρα του Από πού κι ως πού η τεράστια

χαρά όταν μου πήραν δώρο τις φιγούρες του Για ποιο λόγο άκουγα ξανά και

ξανά την ίδια κασέτα από παράστασή του και κάθε φορά έμοιαζαν οι ίδιες

λέξεις να βγαίνουν με παρθενική φρεσκάδα

(httppaixnidoupoliblogspotgr200805blog-posthtml)

Για τη σχέση του ιερού με το γέλιο την παρωδία και την σάτιρα γίνεται αναφορά

σε αρκετές θρησκευτικές παραδόσεις (Μπαχτίν σε Κιουρτσάκη) από τις

αρχαιοελληνικές παρωδίες τους γελωτοποιούς-άγιους του Θιβέτ τους laquoδιά Φριστόν

σαλούςraquo της Ανατολικής Εκκλησίας την parodia sacra και την παρουσία των

γελωτοποιών στα μυστήρια του μεσαίωνα ε αυτές τις τελετουργικές εκφράσεις

του γέλιου το σοβαρό και το αστείο συνυπήρχαν

Οι αναφορές του Μπαχτίν (Κιουρτσάκης 1985 40-41) για τις τελετουργικές ρίζες

της παρωδίας καταδεικνύουν τις πολλαπλές σημασίες αυτών των τελετουργιών

λειτουργούσαν ως μαγική δύναμη που προκαλούσε τον ήλιο προκειμένου να

αναγκαστεί να ανανεωθείmiddot αφύπνιζαν τις κοιμισμένες θεότητες και έδιωχναν τα

κακά πνεύματαmiddot αλλά και πραγματοποιούσαν κάποιες ιδιαίτερες λειτουργίες που

αφορούσαν στην καθημερινότητα στους ρωμαϊκούς θριάμβους οι στρατιώτες

εγκωμίαζαν και ταυτόχρονα κορόιδευαν τον νικητή ενώ στις ρωμαϊκές κηδείες

έκλαιγαν τον νεκρό και ταυτόχρονα γελούσαν μαζί του

13 Σο γεγονός αυτό ndash βέβαια ndash αποκτά μια ιδιαίτερη αξία στους laquoκαραγκιόζικουςraquo

συμβολισμούς

20

20

Ίσως όμως αυτά να έχουν μια διαφορετική ισχύ σε πολιτισμούς που εκφράζονται

στο πλαίσιο του κυκλικού χρόνου κατά τον οποίο το κάθε τι (ακόμη και ο θάνατος)

δεν έχουν αυτή τη ζοφερή ανεπίστρεπτη σημασία ndash δεν παρουσιάζονται ως κάτι

ανεπανόρθωτο

Η ειρωνεία (και το γέλιο) ως υπέρβαση μιας κατάστασης ως εξύψωση πάνω απ‟

αυτήν Μονόπλευρα σοβαροί είναι μόνο οι δογματικοί και οι αυταρχικοί

πολιτισμοί Η βία δεν γνωρίζει το γέλιο Η σοβαρότητα μας βαραίνει με

απελπισία το γέλιο μας υψώνει πάνω απ‟ αυτήν μας ελευθερώνει από αυτήν Σο

γέλιο δεν δεσμεύει τον άνθρωπο τον ελευθερώνει Ο κοινωνικός χορικός

χαρακτήρας του γέλιου η επιδίωξή του για παλλαϊκότητα και παγκοσμιότητα Οι

θύρες του γέλιου είναι ανοιχτές για όλους και για τον καθένα Η αγανάκτηση ο

θυμός η οργή είναι πάντα μονόπλευρη αποκλείουν εκείνον προς τον οποίον

απευθύνονται κλπ προκαλούν ανταποκριτικό θυμό (Μπαχτίν 2014205)

Σο γέλιο βέβαια πηγάζει από νοήματα και μεταφέρει νοήματα το Θέατρο κιών

δεν διαχωρίζεται αυτός που γελάει ή χλευάζει από αυτόν που χλευάζεται Και αυτό

είναι ένα στοιχείο από την ιδιαίτερη φύση της κοινωνικής του λειτουργικότητας

καθώς μέσα από αυτή τη διαδικασία παράγει γέλιο που ενώνει και δεν διαχωρίζει

και αυτή ακριβώς η ενοποιητική διαδικασία είναι που λειτουργεί αναγεννητικά

Ψστόσο αυτή η καθολική γελοιοποίηση δεν είναι μόνο σκώμμα χλευασμός ή

σάτιρα δηλαδή μια αμιγής άρνησηmiddot εκφράζει συνάμα κάτι θετικό που εμπνέει

αγαλλίαση και αισιοδοξία Σο γέλιο αυτό είναι αμφίπλευρο και αμφίσημο καταλύει

αλλά ταυτόχρονα οικοδομεί υποβιβάζει αλλά και ανυψώνει laquoεκθρονίζειraquo αλλά και

laquoενθρονίζειraquo laquoσκοτώνειraquo αλλά και laquoανασταίνειraquo Αυτή είναι η άλλη όψη της

καθολικότητας του που αναδύεται με ενάργεια στη λαϊκή γιορτή όπου όλοι γελούν

με όλα και με όλους ακόμα και με τον εαυτό τους γιατί το γέλιο τους είναι πριν

απ‟ όλα σημάδι γενικής χαράς και ευθυμίας που αποκλείει τον πικρό μονοσήμαντο

σαρκασμό Εδώ έγκειται η διαφορά της μεσαιωνικής παρωδίας από τη νεότερη

σάτιρα laquoΟ σατιρικός συγγραφέας που δεν γνωρίζει παρά το αρνητικό γέλιο

τοποθετείται έξω από το αντικείμενο του σαρκασμού του προς το οποίο αντιτίθεταιmiddot

κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα να καταστρέφει την ακεραιότητα της κωμικής όψης του

κόσμου [hellip] Ενώ το αμφίπλευρο λαϊκό γέλιο εκφράζει την άποψη ολόκληρου του

κόσμου ενός κόσμου εν εξελίξει μέσα στον οποίο περιλαμβάνεται αυτός που γελά

(Κιουρτσάκης 198520-2139)

Αυτή η διαφορά επικοινωνίας με το κοινό είναι καίριας σημασίας στον

Καραγκιόζη

21

21

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέ

Σο γέλιο έμεινε πάντα το όπλο της ελευθερίας

στα χέρια του λαού (Μπαχτίν)

Η λαϊκή αυτή laquoγιορτήraquo του Καραγκιόζη θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή ως μια

πολυδιάστατη διαδικασία δημιουργικής αφομοίωσης των σημαντικών γεγονότων

της ζωής αλλά και της καθημερινότητας με όλες τις πτυχές της ιερής και βέβηλης

οπτικής της με όλες τις πολυποίκιλες εκφραστικές διαστάσεις της πολιτικές

κοινωνικές καλλιτεχνικές διαδραστικές Μια διαλεχτική σχέση και ταυτόχρονη

παρουσία του laquoιερούraquo με το laquoκοσμικόraquo μως ποιο είναι το ιερό και ποιο το

κοσμικό

Ο μπερντές λειτουργεί ως ένα πεδίο που το κοινό επικοινωνεί και διαντιδρά με το

συνολικό γίγνεσθαι καθημερινό μυθολογικό ηρωικό Ο καραγκιοζοπαίχτης (όπως

επιχειρηματολογεί εύστοχα ο Κιουρτσάκης) γίνεται η φωνή του κόσμου η φωνή

του συλλογικού εαυτού Αφενός δηλαδή το Θέατρο κιών είναι διάλογος του

καραγκιοζοπαίχτη με το κοινό του και αφετέρου ο διάλογος αυτός παρουσιάζει

αναδύει φέρνει στο φως και αναδεικνύει ndash εν τέλει ndash τη συλλογική δυναμική πάνω

στα δρώμενα μέσα από τη συλλογική δημιουργία Η δημιουργία αυτή δεν είναι

ανεξάρτητη αλλά εντάσσεται στους ήδη υπάρχοντες κώδικες της παράδοσης14 που

όπως είδαμε εδώ συνδέονται με τη μεγαλύτερη λαϊκή παράδοση του καρναβαλιού

μως είναι ο Βεληγκέκας ο Πασάς ο Φατζηαβάτης ή ο Νιόνιος που εκφράζουν

την παρουσία της ακατάλυτης αρχής αυτού του κόσμου Ή μέσα από την

αποδομητική σάτιρα την εμπλοκή των ηρώων την παρουσίαση τη φιγούρα την

πλοκή και τις στιχομυθίες κλπ (όλες δηλαδή τις εκφραστικές δυνάμεις του

μπερντέ) φανερώνεται ακριβώς αυτή τους η πεπερασμένη (σε σχέση με το βαθύτερο

συλλογικό εαυτό) πλευρά τους

Εκ πρώτης όψεως φαίνεται η διαλυτική διάσταση του αστείου στον Καραγκιόζη και

το laquoξεσάλωμαraquo του καρναβαλικού στοιχείου να αποτελούν την παρεκτροπή από την

καθεστηκυία τάξη η οποία χρειάζεται άμεση ρύθμιση προκειμένου να διατηρηθεί

η ευταξία μως εδώ προτείνεται η ακριβώς αντίθετη ανάγνωση το καρναβάλι

όπως και ο Καραγκιόζης αφορούν την επισήμανση από το laquoαθάνατοraquo κομμάτι του

14 Ο Κιουρτσάκης παρομοιάζει την παράδοση ως ρίζες και κορμό ενός δέντρου ενώ η

ομαδική δημιουργία τα κλαδιά τα φύλλα τα άνθη και οι καρποί

22

22

κόσμου (μέσω του οποίου εκφράζεται η λαϊκή παράδοση και η συλλογική ύπαρξη

χρησιμοποιώντας μέσα από την ανεξάντλητη πηγή της θεούς δαίμονες και

υπερφυσικές δυνάμεις) ότι το laquoκοσμικόraquo με τις ποικίλες εκδοχές του με τις οποίες

διαντιδρά στην καθημερινή ζωή είναι πεπερασμένο και ακριβώς αυτή την

πεπερασμένη του διάσταση επισημαίνει

Δεν είναι δηλαδή η καθημερινότητα ο κανόνας και το καρναβάλι ή ο Καραγκιόζης

η εξαίρεση που αποδομεί τον κόσμο ή αποτελεί μια δραματουργική αποτύπωση της

απόκλισης αλλά το καρναβάλι και ο Καραγκιόζης είναι τα μέσα από τα οποία

εκφράζονται οι βαθύτερες δυνάμεις της τάξης του κόσμου Και οι δυνάμεις αυτές

εκφράζουν αυτό που υπερβαίνει και τον Καραγκιόζη και τους καγκιοζοπαίχτες

την μέσα από τη λαϊκή συνείδηση βαθύτερη καθολικότερη και επιτακτικότερη

ανάγκη για δικαιοσύνη και ισοτιμία ενάντια στον παραλογισμό και το άδικο της

εξουσίας την προσπάθεια αποδοχής και διαχείρισης των ανθρώπινων αδυναμιών

τον κριτικό σχολιασμό των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων και καταστάσεων

επιστρατεύοντας ένα παράξενο σύμπαν ενότητας (καθώς μιλάνε μέσα από τον έναν

συλλογικό εαυτό επικοινωνώντας και διαντιδρώντας μαζί του) μέσα από τη

δημιουργική αφομοίωση των ποικίλων εντυπώσεων που πηγάζουν από τα

συλλογικά βιώματα

το καρναβάλι (όπως μας λέει ο Κιουρτσάκης) laquoοι άνθρωποι διαβαίνουν το κατώφλι

του εαυτού τους και εξερευνούν τον άλλοraquo - στον Καραγκιόζη αυτή η laquoεξερεύνησηraquo

που αποτελείται από αυτόν τον ποικιλόμορφο και σχετικά σταθερό μικρόκοσμο ndash

αποτύπωμα των βασικότερων χαρακτήρων της ελληνικής (τουλάχιστον) ζωής ndash

προσπαθεί μέσα από αυτή την φαινομενικά παράλογη μέθεξη να δώσει το

περιθώριο σε μια λαϊκή έκφραση που ενώνει και στην ανάπτυξη μιας συλλογικής

αυτογνωσίας που αναδιαμορφώνει και καθοδηγεί

Η ερευνητική πρόταση

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια ιδιότυπη και αντεστραμμένη συλλογική διαβατήρια

τελετή Μια τελετή που εμβαπτίζει στη λαϊκή διαντίδραση όλα τα μικρά και

μεγάλα γεγονότα της καθημερινότητας και οπωσδήποτε ότι είναι άξιο να

επικοινωνηθεί ‟ αυτή τη laquoδιαβατήριαraquo τελετή το 2ο στάδιο (στάδιο του

laquoκατωφλίουraquo) αντί να τοποθετεί στο περιθώριο τα μέλη της τα εμβαπτίζει στο

συλλογικό γίγνεσθαι σε μια βαθιά μέθεξη με το κοσμικό laquoόλοraquo

Αν οι βασικές δομικές συνισταμένες αυτής της τελετής (του περάσματος δηλαδή σε

μια νέα κατάσταση) όπως περιγράφεται από τον Van Gennep είναι

23

23

1 Ο αποχωρισμός του ατόμου για την προετοιμασία εισόδου του στο νέο στάδιο

2 Η περιθωριοποίηση ή φάση μετάβασης και η ιδιαίτερη διαντίδρασή του με το

ιερό κλπ (liminal stage)

3 Η επανένταξή του στην κοινωνία

νομίζω ότι μπορούμε εδώ κατ‟ αναλογία να δούμε μια παρόμοια διαδικασία

1 Απόφαση για σύμπραξη των χαρακτήρων

2 Με διάφορους τρόπους μέθεξή τους η οποία περιλαμβάνει διάφορες

αποδομητικές μορφές διαντίδρασης

3 Επιστροφή στον ξεχωριστό τους κόσμο στην καθημερινότητα

Ο Καραγκιόζης μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι μια διαρκής διαβατήρια τελετή (με

την έννοια μιας κοινής συλλογικής παιδευτικής διαδικασίας πάνω στα πράγματα

που αφορούν στη συλλογική ζωή) που όπως ήδη τονίστηκε δεν πραγματοποιείται

μόνο από τη δυναμική της φιγούρας και του καραγκιοζοπαίχτη αλλά κυρίως από

τη δυναμική του πίσω-από-τη-φιγούρα συλλογικού όλου Και μέσα σ‟ αυτό το

πλαίσιο η μέθεξη στο καραγκιόζικο σύμπαν δεν αποτελεί τόσο μια μέθεξη στο

laquoσωματικόraquo laquoκαρναβαλικόraquo laquoκάτωraquo παρά μόνο ως αναγκαία κατάλυση των ισχυρών

διαχωρισμών που σε αυτό το laquoκάτωraquo έχουν επιβληθεί (και της ανελευθερίας που

συνοδεύει αυτές τις ταξινομήσεις) αλλά περισσότερο μια μέθεξη του καθημερινού

κόσμου και των πιο ακατάλυτων διαχρονικών αρχών του laquoιερούraquo όλου της με το

οποίο η συλλογική συνείδηση διά του γέλιου επικοινωνεί ανιχνεύει και

laquoπροκαλείraquo

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια λαϊκή χοάνη που εντός της μετασχηματίζεται η

συλλογική εμπειρία ενόσω περνά από το μακρύ χέρι και το μεγάλο στόμα του

ατίθασου laquoΚαμπούρηraquo Ο Καραγκιόζης συμβολίζει το αθάνατο15 στοιχείο τού

συνεχώς αγωνιζόμενου ανθρώπου να σπάσει τα όρια και τα δεσμά του να διαρρήξει

τους διχοτομικούς του περιορισμούς τους περιορισμούς της μοίρας του και να

αλλάξει τα δεδομένα του για να κερδίσει τη ζωή καταδεικνύοντας τους

περιορισμούς του συστήματος που παράγει και τις δικές του ατέλειες και

εκδηλώνοντας το πνεύμα της ανυπακοής και της αμφισβήτησης ως απαραίτητο

εργαλείο για την ανανέωση και την αλλαγή εντάσσοντας και τον εαυτό του στις

επιπτώσεις της

15Με την έννοια του διαγενεακού

24

24

Προς τούτο ο Καραγκιόζης ως ήρωας υπερβαίνει ndash όπως είπαμε αδιαμαρτύρητα ndash

και τον δικό του εαυτό είναι ταυτόχρονα η φιγούρα και το πρόσωπο πίσω από τη

φιγούρα Υέρει μια βαθιά λαϊκή γνώση η οποία αντιλαμβάνεται την πάλη των

αντιθέτων μέσα στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος που την παράγει

αποζητώντας να καταδείξει ότι πίσω από τις φαινομενικά ανεξίτηλες δομές της

αδικίας της φτώχιας και της εξουσίας υπάρχει μια ακόμη πιο ισχυρή αυτή του

αποδομητικού γέλιου και της laquoιερήςraquo ανυπακοής

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas

19

19

Ο Καραγκιόζης και ο Μπαρμπαγιώργος παρόλα αυτά laquoτρώνεraquo ξύλο απ‟ τα

κολλητήρια και πάντα την laquoπατάνεraquo με την αφέλεια του πρωτάρη από τα (επίσης)

laquoχονδροκομμέναraquo αστεία τους13

Ο Ιερός γελωτοποιός

λα όσα είναι πραγματικά σπουδαία πρέπει να περιέχουν εντός τους το

στοιχείο του γέλιου (Μπαχτίν Δοκίμια Ποιητικής)

Ο Καραγκιόζης δεν σέβεται περίπου κανένα από τα πράγματα που

θεωρούνται γενικά άξια σεβασμού Rousell

Γιατί τον έβλεπα με μανία στην τηλεόραση Ποιος ο λόγος που ένιωθα τόσο

φιλική και ζεστή τη γαϊδουροφωνάρα του Από πού κι ως πού η τεράστια

χαρά όταν μου πήραν δώρο τις φιγούρες του Για ποιο λόγο άκουγα ξανά και

ξανά την ίδια κασέτα από παράστασή του και κάθε φορά έμοιαζαν οι ίδιες

λέξεις να βγαίνουν με παρθενική φρεσκάδα

(httppaixnidoupoliblogspotgr200805blog-posthtml)

Για τη σχέση του ιερού με το γέλιο την παρωδία και την σάτιρα γίνεται αναφορά

σε αρκετές θρησκευτικές παραδόσεις (Μπαχτίν σε Κιουρτσάκη) από τις

αρχαιοελληνικές παρωδίες τους γελωτοποιούς-άγιους του Θιβέτ τους laquoδιά Φριστόν

σαλούςraquo της Ανατολικής Εκκλησίας την parodia sacra και την παρουσία των

γελωτοποιών στα μυστήρια του μεσαίωνα ε αυτές τις τελετουργικές εκφράσεις

του γέλιου το σοβαρό και το αστείο συνυπήρχαν

Οι αναφορές του Μπαχτίν (Κιουρτσάκης 1985 40-41) για τις τελετουργικές ρίζες

της παρωδίας καταδεικνύουν τις πολλαπλές σημασίες αυτών των τελετουργιών

λειτουργούσαν ως μαγική δύναμη που προκαλούσε τον ήλιο προκειμένου να

αναγκαστεί να ανανεωθείmiddot αφύπνιζαν τις κοιμισμένες θεότητες και έδιωχναν τα

κακά πνεύματαmiddot αλλά και πραγματοποιούσαν κάποιες ιδιαίτερες λειτουργίες που

αφορούσαν στην καθημερινότητα στους ρωμαϊκούς θριάμβους οι στρατιώτες

εγκωμίαζαν και ταυτόχρονα κορόιδευαν τον νικητή ενώ στις ρωμαϊκές κηδείες

έκλαιγαν τον νεκρό και ταυτόχρονα γελούσαν μαζί του

13 Σο γεγονός αυτό ndash βέβαια ndash αποκτά μια ιδιαίτερη αξία στους laquoκαραγκιόζικουςraquo

συμβολισμούς

20

20

Ίσως όμως αυτά να έχουν μια διαφορετική ισχύ σε πολιτισμούς που εκφράζονται

στο πλαίσιο του κυκλικού χρόνου κατά τον οποίο το κάθε τι (ακόμη και ο θάνατος)

δεν έχουν αυτή τη ζοφερή ανεπίστρεπτη σημασία ndash δεν παρουσιάζονται ως κάτι

ανεπανόρθωτο

Η ειρωνεία (και το γέλιο) ως υπέρβαση μιας κατάστασης ως εξύψωση πάνω απ‟

αυτήν Μονόπλευρα σοβαροί είναι μόνο οι δογματικοί και οι αυταρχικοί

πολιτισμοί Η βία δεν γνωρίζει το γέλιο Η σοβαρότητα μας βαραίνει με

απελπισία το γέλιο μας υψώνει πάνω απ‟ αυτήν μας ελευθερώνει από αυτήν Σο

γέλιο δεν δεσμεύει τον άνθρωπο τον ελευθερώνει Ο κοινωνικός χορικός

χαρακτήρας του γέλιου η επιδίωξή του για παλλαϊκότητα και παγκοσμιότητα Οι

θύρες του γέλιου είναι ανοιχτές για όλους και για τον καθένα Η αγανάκτηση ο

θυμός η οργή είναι πάντα μονόπλευρη αποκλείουν εκείνον προς τον οποίον

απευθύνονται κλπ προκαλούν ανταποκριτικό θυμό (Μπαχτίν 2014205)

Σο γέλιο βέβαια πηγάζει από νοήματα και μεταφέρει νοήματα το Θέατρο κιών

δεν διαχωρίζεται αυτός που γελάει ή χλευάζει από αυτόν που χλευάζεται Και αυτό

είναι ένα στοιχείο από την ιδιαίτερη φύση της κοινωνικής του λειτουργικότητας

καθώς μέσα από αυτή τη διαδικασία παράγει γέλιο που ενώνει και δεν διαχωρίζει

και αυτή ακριβώς η ενοποιητική διαδικασία είναι που λειτουργεί αναγεννητικά

Ψστόσο αυτή η καθολική γελοιοποίηση δεν είναι μόνο σκώμμα χλευασμός ή

σάτιρα δηλαδή μια αμιγής άρνησηmiddot εκφράζει συνάμα κάτι θετικό που εμπνέει

αγαλλίαση και αισιοδοξία Σο γέλιο αυτό είναι αμφίπλευρο και αμφίσημο καταλύει

αλλά ταυτόχρονα οικοδομεί υποβιβάζει αλλά και ανυψώνει laquoεκθρονίζειraquo αλλά και

laquoενθρονίζειraquo laquoσκοτώνειraquo αλλά και laquoανασταίνειraquo Αυτή είναι η άλλη όψη της

καθολικότητας του που αναδύεται με ενάργεια στη λαϊκή γιορτή όπου όλοι γελούν

με όλα και με όλους ακόμα και με τον εαυτό τους γιατί το γέλιο τους είναι πριν

απ‟ όλα σημάδι γενικής χαράς και ευθυμίας που αποκλείει τον πικρό μονοσήμαντο

σαρκασμό Εδώ έγκειται η διαφορά της μεσαιωνικής παρωδίας από τη νεότερη

σάτιρα laquoΟ σατιρικός συγγραφέας που δεν γνωρίζει παρά το αρνητικό γέλιο

τοποθετείται έξω από το αντικείμενο του σαρκασμού του προς το οποίο αντιτίθεταιmiddot

κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα να καταστρέφει την ακεραιότητα της κωμικής όψης του

κόσμου [hellip] Ενώ το αμφίπλευρο λαϊκό γέλιο εκφράζει την άποψη ολόκληρου του

κόσμου ενός κόσμου εν εξελίξει μέσα στον οποίο περιλαμβάνεται αυτός που γελά

(Κιουρτσάκης 198520-2139)

Αυτή η διαφορά επικοινωνίας με το κοινό είναι καίριας σημασίας στον

Καραγκιόζη

21

21

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέ

Σο γέλιο έμεινε πάντα το όπλο της ελευθερίας

στα χέρια του λαού (Μπαχτίν)

Η λαϊκή αυτή laquoγιορτήraquo του Καραγκιόζη θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή ως μια

πολυδιάστατη διαδικασία δημιουργικής αφομοίωσης των σημαντικών γεγονότων

της ζωής αλλά και της καθημερινότητας με όλες τις πτυχές της ιερής και βέβηλης

οπτικής της με όλες τις πολυποίκιλες εκφραστικές διαστάσεις της πολιτικές

κοινωνικές καλλιτεχνικές διαδραστικές Μια διαλεχτική σχέση και ταυτόχρονη

παρουσία του laquoιερούraquo με το laquoκοσμικόraquo μως ποιο είναι το ιερό και ποιο το

κοσμικό

Ο μπερντές λειτουργεί ως ένα πεδίο που το κοινό επικοινωνεί και διαντιδρά με το

συνολικό γίγνεσθαι καθημερινό μυθολογικό ηρωικό Ο καραγκιοζοπαίχτης (όπως

επιχειρηματολογεί εύστοχα ο Κιουρτσάκης) γίνεται η φωνή του κόσμου η φωνή

του συλλογικού εαυτού Αφενός δηλαδή το Θέατρο κιών είναι διάλογος του

καραγκιοζοπαίχτη με το κοινό του και αφετέρου ο διάλογος αυτός παρουσιάζει

αναδύει φέρνει στο φως και αναδεικνύει ndash εν τέλει ndash τη συλλογική δυναμική πάνω

στα δρώμενα μέσα από τη συλλογική δημιουργία Η δημιουργία αυτή δεν είναι

ανεξάρτητη αλλά εντάσσεται στους ήδη υπάρχοντες κώδικες της παράδοσης14 που

όπως είδαμε εδώ συνδέονται με τη μεγαλύτερη λαϊκή παράδοση του καρναβαλιού

μως είναι ο Βεληγκέκας ο Πασάς ο Φατζηαβάτης ή ο Νιόνιος που εκφράζουν

την παρουσία της ακατάλυτης αρχής αυτού του κόσμου Ή μέσα από την

αποδομητική σάτιρα την εμπλοκή των ηρώων την παρουσίαση τη φιγούρα την

πλοκή και τις στιχομυθίες κλπ (όλες δηλαδή τις εκφραστικές δυνάμεις του

μπερντέ) φανερώνεται ακριβώς αυτή τους η πεπερασμένη (σε σχέση με το βαθύτερο

συλλογικό εαυτό) πλευρά τους

Εκ πρώτης όψεως φαίνεται η διαλυτική διάσταση του αστείου στον Καραγκιόζη και

το laquoξεσάλωμαraquo του καρναβαλικού στοιχείου να αποτελούν την παρεκτροπή από την

καθεστηκυία τάξη η οποία χρειάζεται άμεση ρύθμιση προκειμένου να διατηρηθεί

η ευταξία μως εδώ προτείνεται η ακριβώς αντίθετη ανάγνωση το καρναβάλι

όπως και ο Καραγκιόζης αφορούν την επισήμανση από το laquoαθάνατοraquo κομμάτι του

14 Ο Κιουρτσάκης παρομοιάζει την παράδοση ως ρίζες και κορμό ενός δέντρου ενώ η

ομαδική δημιουργία τα κλαδιά τα φύλλα τα άνθη και οι καρποί

22

22

κόσμου (μέσω του οποίου εκφράζεται η λαϊκή παράδοση και η συλλογική ύπαρξη

χρησιμοποιώντας μέσα από την ανεξάντλητη πηγή της θεούς δαίμονες και

υπερφυσικές δυνάμεις) ότι το laquoκοσμικόraquo με τις ποικίλες εκδοχές του με τις οποίες

διαντιδρά στην καθημερινή ζωή είναι πεπερασμένο και ακριβώς αυτή την

πεπερασμένη του διάσταση επισημαίνει

Δεν είναι δηλαδή η καθημερινότητα ο κανόνας και το καρναβάλι ή ο Καραγκιόζης

η εξαίρεση που αποδομεί τον κόσμο ή αποτελεί μια δραματουργική αποτύπωση της

απόκλισης αλλά το καρναβάλι και ο Καραγκιόζης είναι τα μέσα από τα οποία

εκφράζονται οι βαθύτερες δυνάμεις της τάξης του κόσμου Και οι δυνάμεις αυτές

εκφράζουν αυτό που υπερβαίνει και τον Καραγκιόζη και τους καγκιοζοπαίχτες

την μέσα από τη λαϊκή συνείδηση βαθύτερη καθολικότερη και επιτακτικότερη

ανάγκη για δικαιοσύνη και ισοτιμία ενάντια στον παραλογισμό και το άδικο της

εξουσίας την προσπάθεια αποδοχής και διαχείρισης των ανθρώπινων αδυναμιών

τον κριτικό σχολιασμό των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων και καταστάσεων

επιστρατεύοντας ένα παράξενο σύμπαν ενότητας (καθώς μιλάνε μέσα από τον έναν

συλλογικό εαυτό επικοινωνώντας και διαντιδρώντας μαζί του) μέσα από τη

δημιουργική αφομοίωση των ποικίλων εντυπώσεων που πηγάζουν από τα

συλλογικά βιώματα

το καρναβάλι (όπως μας λέει ο Κιουρτσάκης) laquoοι άνθρωποι διαβαίνουν το κατώφλι

του εαυτού τους και εξερευνούν τον άλλοraquo - στον Καραγκιόζη αυτή η laquoεξερεύνησηraquo

που αποτελείται από αυτόν τον ποικιλόμορφο και σχετικά σταθερό μικρόκοσμο ndash

αποτύπωμα των βασικότερων χαρακτήρων της ελληνικής (τουλάχιστον) ζωής ndash

προσπαθεί μέσα από αυτή την φαινομενικά παράλογη μέθεξη να δώσει το

περιθώριο σε μια λαϊκή έκφραση που ενώνει και στην ανάπτυξη μιας συλλογικής

αυτογνωσίας που αναδιαμορφώνει και καθοδηγεί

Η ερευνητική πρόταση

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια ιδιότυπη και αντεστραμμένη συλλογική διαβατήρια

τελετή Μια τελετή που εμβαπτίζει στη λαϊκή διαντίδραση όλα τα μικρά και

μεγάλα γεγονότα της καθημερινότητας και οπωσδήποτε ότι είναι άξιο να

επικοινωνηθεί ‟ αυτή τη laquoδιαβατήριαraquo τελετή το 2ο στάδιο (στάδιο του

laquoκατωφλίουraquo) αντί να τοποθετεί στο περιθώριο τα μέλη της τα εμβαπτίζει στο

συλλογικό γίγνεσθαι σε μια βαθιά μέθεξη με το κοσμικό laquoόλοraquo

Αν οι βασικές δομικές συνισταμένες αυτής της τελετής (του περάσματος δηλαδή σε

μια νέα κατάσταση) όπως περιγράφεται από τον Van Gennep είναι

23

23

1 Ο αποχωρισμός του ατόμου για την προετοιμασία εισόδου του στο νέο στάδιο

2 Η περιθωριοποίηση ή φάση μετάβασης και η ιδιαίτερη διαντίδρασή του με το

ιερό κλπ (liminal stage)

3 Η επανένταξή του στην κοινωνία

νομίζω ότι μπορούμε εδώ κατ‟ αναλογία να δούμε μια παρόμοια διαδικασία

1 Απόφαση για σύμπραξη των χαρακτήρων

2 Με διάφορους τρόπους μέθεξή τους η οποία περιλαμβάνει διάφορες

αποδομητικές μορφές διαντίδρασης

3 Επιστροφή στον ξεχωριστό τους κόσμο στην καθημερινότητα

Ο Καραγκιόζης μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι μια διαρκής διαβατήρια τελετή (με

την έννοια μιας κοινής συλλογικής παιδευτικής διαδικασίας πάνω στα πράγματα

που αφορούν στη συλλογική ζωή) που όπως ήδη τονίστηκε δεν πραγματοποιείται

μόνο από τη δυναμική της φιγούρας και του καραγκιοζοπαίχτη αλλά κυρίως από

τη δυναμική του πίσω-από-τη-φιγούρα συλλογικού όλου Και μέσα σ‟ αυτό το

πλαίσιο η μέθεξη στο καραγκιόζικο σύμπαν δεν αποτελεί τόσο μια μέθεξη στο

laquoσωματικόraquo laquoκαρναβαλικόraquo laquoκάτωraquo παρά μόνο ως αναγκαία κατάλυση των ισχυρών

διαχωρισμών που σε αυτό το laquoκάτωraquo έχουν επιβληθεί (και της ανελευθερίας που

συνοδεύει αυτές τις ταξινομήσεις) αλλά περισσότερο μια μέθεξη του καθημερινού

κόσμου και των πιο ακατάλυτων διαχρονικών αρχών του laquoιερούraquo όλου της με το

οποίο η συλλογική συνείδηση διά του γέλιου επικοινωνεί ανιχνεύει και

laquoπροκαλείraquo

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια λαϊκή χοάνη που εντός της μετασχηματίζεται η

συλλογική εμπειρία ενόσω περνά από το μακρύ χέρι και το μεγάλο στόμα του

ατίθασου laquoΚαμπούρηraquo Ο Καραγκιόζης συμβολίζει το αθάνατο15 στοιχείο τού

συνεχώς αγωνιζόμενου ανθρώπου να σπάσει τα όρια και τα δεσμά του να διαρρήξει

τους διχοτομικούς του περιορισμούς τους περιορισμούς της μοίρας του και να

αλλάξει τα δεδομένα του για να κερδίσει τη ζωή καταδεικνύοντας τους

περιορισμούς του συστήματος που παράγει και τις δικές του ατέλειες και

εκδηλώνοντας το πνεύμα της ανυπακοής και της αμφισβήτησης ως απαραίτητο

εργαλείο για την ανανέωση και την αλλαγή εντάσσοντας και τον εαυτό του στις

επιπτώσεις της

15Με την έννοια του διαγενεακού

24

24

Προς τούτο ο Καραγκιόζης ως ήρωας υπερβαίνει ndash όπως είπαμε αδιαμαρτύρητα ndash

και τον δικό του εαυτό είναι ταυτόχρονα η φιγούρα και το πρόσωπο πίσω από τη

φιγούρα Υέρει μια βαθιά λαϊκή γνώση η οποία αντιλαμβάνεται την πάλη των

αντιθέτων μέσα στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος που την παράγει

αποζητώντας να καταδείξει ότι πίσω από τις φαινομενικά ανεξίτηλες δομές της

αδικίας της φτώχιας και της εξουσίας υπάρχει μια ακόμη πιο ισχυρή αυτή του

αποδομητικού γέλιου και της laquoιερήςraquo ανυπακοής

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas

20

20

Ίσως όμως αυτά να έχουν μια διαφορετική ισχύ σε πολιτισμούς που εκφράζονται

στο πλαίσιο του κυκλικού χρόνου κατά τον οποίο το κάθε τι (ακόμη και ο θάνατος)

δεν έχουν αυτή τη ζοφερή ανεπίστρεπτη σημασία ndash δεν παρουσιάζονται ως κάτι

ανεπανόρθωτο

Η ειρωνεία (και το γέλιο) ως υπέρβαση μιας κατάστασης ως εξύψωση πάνω απ‟

αυτήν Μονόπλευρα σοβαροί είναι μόνο οι δογματικοί και οι αυταρχικοί

πολιτισμοί Η βία δεν γνωρίζει το γέλιο Η σοβαρότητα μας βαραίνει με

απελπισία το γέλιο μας υψώνει πάνω απ‟ αυτήν μας ελευθερώνει από αυτήν Σο

γέλιο δεν δεσμεύει τον άνθρωπο τον ελευθερώνει Ο κοινωνικός χορικός

χαρακτήρας του γέλιου η επιδίωξή του για παλλαϊκότητα και παγκοσμιότητα Οι

θύρες του γέλιου είναι ανοιχτές για όλους και για τον καθένα Η αγανάκτηση ο

θυμός η οργή είναι πάντα μονόπλευρη αποκλείουν εκείνον προς τον οποίον

απευθύνονται κλπ προκαλούν ανταποκριτικό θυμό (Μπαχτίν 2014205)

Σο γέλιο βέβαια πηγάζει από νοήματα και μεταφέρει νοήματα το Θέατρο κιών

δεν διαχωρίζεται αυτός που γελάει ή χλευάζει από αυτόν που χλευάζεται Και αυτό

είναι ένα στοιχείο από την ιδιαίτερη φύση της κοινωνικής του λειτουργικότητας

καθώς μέσα από αυτή τη διαδικασία παράγει γέλιο που ενώνει και δεν διαχωρίζει

και αυτή ακριβώς η ενοποιητική διαδικασία είναι που λειτουργεί αναγεννητικά

Ψστόσο αυτή η καθολική γελοιοποίηση δεν είναι μόνο σκώμμα χλευασμός ή

σάτιρα δηλαδή μια αμιγής άρνησηmiddot εκφράζει συνάμα κάτι θετικό που εμπνέει

αγαλλίαση και αισιοδοξία Σο γέλιο αυτό είναι αμφίπλευρο και αμφίσημο καταλύει

αλλά ταυτόχρονα οικοδομεί υποβιβάζει αλλά και ανυψώνει laquoεκθρονίζειraquo αλλά και

laquoενθρονίζειraquo laquoσκοτώνειraquo αλλά και laquoανασταίνειraquo Αυτή είναι η άλλη όψη της

καθολικότητας του που αναδύεται με ενάργεια στη λαϊκή γιορτή όπου όλοι γελούν

με όλα και με όλους ακόμα και με τον εαυτό τους γιατί το γέλιο τους είναι πριν

απ‟ όλα σημάδι γενικής χαράς και ευθυμίας που αποκλείει τον πικρό μονοσήμαντο

σαρκασμό Εδώ έγκειται η διαφορά της μεσαιωνικής παρωδίας από τη νεότερη

σάτιρα laquoΟ σατιρικός συγγραφέας που δεν γνωρίζει παρά το αρνητικό γέλιο

τοποθετείται έξω από το αντικείμενο του σαρκασμού του προς το οποίο αντιτίθεταιmiddot

κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα να καταστρέφει την ακεραιότητα της κωμικής όψης του

κόσμου [hellip] Ενώ το αμφίπλευρο λαϊκό γέλιο εκφράζει την άποψη ολόκληρου του

κόσμου ενός κόσμου εν εξελίξει μέσα στον οποίο περιλαμβάνεται αυτός που γελά

(Κιουρτσάκης 198520-2139)

Αυτή η διαφορά επικοινωνίας με το κοινό είναι καίριας σημασίας στον

Καραγκιόζη

21

21

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέ

Σο γέλιο έμεινε πάντα το όπλο της ελευθερίας

στα χέρια του λαού (Μπαχτίν)

Η λαϊκή αυτή laquoγιορτήraquo του Καραγκιόζη θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή ως μια

πολυδιάστατη διαδικασία δημιουργικής αφομοίωσης των σημαντικών γεγονότων

της ζωής αλλά και της καθημερινότητας με όλες τις πτυχές της ιερής και βέβηλης

οπτικής της με όλες τις πολυποίκιλες εκφραστικές διαστάσεις της πολιτικές

κοινωνικές καλλιτεχνικές διαδραστικές Μια διαλεχτική σχέση και ταυτόχρονη

παρουσία του laquoιερούraquo με το laquoκοσμικόraquo μως ποιο είναι το ιερό και ποιο το

κοσμικό

Ο μπερντές λειτουργεί ως ένα πεδίο που το κοινό επικοινωνεί και διαντιδρά με το

συνολικό γίγνεσθαι καθημερινό μυθολογικό ηρωικό Ο καραγκιοζοπαίχτης (όπως

επιχειρηματολογεί εύστοχα ο Κιουρτσάκης) γίνεται η φωνή του κόσμου η φωνή

του συλλογικού εαυτού Αφενός δηλαδή το Θέατρο κιών είναι διάλογος του

καραγκιοζοπαίχτη με το κοινό του και αφετέρου ο διάλογος αυτός παρουσιάζει

αναδύει φέρνει στο φως και αναδεικνύει ndash εν τέλει ndash τη συλλογική δυναμική πάνω

στα δρώμενα μέσα από τη συλλογική δημιουργία Η δημιουργία αυτή δεν είναι

ανεξάρτητη αλλά εντάσσεται στους ήδη υπάρχοντες κώδικες της παράδοσης14 που

όπως είδαμε εδώ συνδέονται με τη μεγαλύτερη λαϊκή παράδοση του καρναβαλιού

μως είναι ο Βεληγκέκας ο Πασάς ο Φατζηαβάτης ή ο Νιόνιος που εκφράζουν

την παρουσία της ακατάλυτης αρχής αυτού του κόσμου Ή μέσα από την

αποδομητική σάτιρα την εμπλοκή των ηρώων την παρουσίαση τη φιγούρα την

πλοκή και τις στιχομυθίες κλπ (όλες δηλαδή τις εκφραστικές δυνάμεις του

μπερντέ) φανερώνεται ακριβώς αυτή τους η πεπερασμένη (σε σχέση με το βαθύτερο

συλλογικό εαυτό) πλευρά τους

Εκ πρώτης όψεως φαίνεται η διαλυτική διάσταση του αστείου στον Καραγκιόζη και

το laquoξεσάλωμαraquo του καρναβαλικού στοιχείου να αποτελούν την παρεκτροπή από την

καθεστηκυία τάξη η οποία χρειάζεται άμεση ρύθμιση προκειμένου να διατηρηθεί

η ευταξία μως εδώ προτείνεται η ακριβώς αντίθετη ανάγνωση το καρναβάλι

όπως και ο Καραγκιόζης αφορούν την επισήμανση από το laquoαθάνατοraquo κομμάτι του

14 Ο Κιουρτσάκης παρομοιάζει την παράδοση ως ρίζες και κορμό ενός δέντρου ενώ η

ομαδική δημιουργία τα κλαδιά τα φύλλα τα άνθη και οι καρποί

22

22

κόσμου (μέσω του οποίου εκφράζεται η λαϊκή παράδοση και η συλλογική ύπαρξη

χρησιμοποιώντας μέσα από την ανεξάντλητη πηγή της θεούς δαίμονες και

υπερφυσικές δυνάμεις) ότι το laquoκοσμικόraquo με τις ποικίλες εκδοχές του με τις οποίες

διαντιδρά στην καθημερινή ζωή είναι πεπερασμένο και ακριβώς αυτή την

πεπερασμένη του διάσταση επισημαίνει

Δεν είναι δηλαδή η καθημερινότητα ο κανόνας και το καρναβάλι ή ο Καραγκιόζης

η εξαίρεση που αποδομεί τον κόσμο ή αποτελεί μια δραματουργική αποτύπωση της

απόκλισης αλλά το καρναβάλι και ο Καραγκιόζης είναι τα μέσα από τα οποία

εκφράζονται οι βαθύτερες δυνάμεις της τάξης του κόσμου Και οι δυνάμεις αυτές

εκφράζουν αυτό που υπερβαίνει και τον Καραγκιόζη και τους καγκιοζοπαίχτες

την μέσα από τη λαϊκή συνείδηση βαθύτερη καθολικότερη και επιτακτικότερη

ανάγκη για δικαιοσύνη και ισοτιμία ενάντια στον παραλογισμό και το άδικο της

εξουσίας την προσπάθεια αποδοχής και διαχείρισης των ανθρώπινων αδυναμιών

τον κριτικό σχολιασμό των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων και καταστάσεων

επιστρατεύοντας ένα παράξενο σύμπαν ενότητας (καθώς μιλάνε μέσα από τον έναν

συλλογικό εαυτό επικοινωνώντας και διαντιδρώντας μαζί του) μέσα από τη

δημιουργική αφομοίωση των ποικίλων εντυπώσεων που πηγάζουν από τα

συλλογικά βιώματα

το καρναβάλι (όπως μας λέει ο Κιουρτσάκης) laquoοι άνθρωποι διαβαίνουν το κατώφλι

του εαυτού τους και εξερευνούν τον άλλοraquo - στον Καραγκιόζη αυτή η laquoεξερεύνησηraquo

που αποτελείται από αυτόν τον ποικιλόμορφο και σχετικά σταθερό μικρόκοσμο ndash

αποτύπωμα των βασικότερων χαρακτήρων της ελληνικής (τουλάχιστον) ζωής ndash

προσπαθεί μέσα από αυτή την φαινομενικά παράλογη μέθεξη να δώσει το

περιθώριο σε μια λαϊκή έκφραση που ενώνει και στην ανάπτυξη μιας συλλογικής

αυτογνωσίας που αναδιαμορφώνει και καθοδηγεί

Η ερευνητική πρόταση

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια ιδιότυπη και αντεστραμμένη συλλογική διαβατήρια

τελετή Μια τελετή που εμβαπτίζει στη λαϊκή διαντίδραση όλα τα μικρά και

μεγάλα γεγονότα της καθημερινότητας και οπωσδήποτε ότι είναι άξιο να

επικοινωνηθεί ‟ αυτή τη laquoδιαβατήριαraquo τελετή το 2ο στάδιο (στάδιο του

laquoκατωφλίουraquo) αντί να τοποθετεί στο περιθώριο τα μέλη της τα εμβαπτίζει στο

συλλογικό γίγνεσθαι σε μια βαθιά μέθεξη με το κοσμικό laquoόλοraquo

Αν οι βασικές δομικές συνισταμένες αυτής της τελετής (του περάσματος δηλαδή σε

μια νέα κατάσταση) όπως περιγράφεται από τον Van Gennep είναι

23

23

1 Ο αποχωρισμός του ατόμου για την προετοιμασία εισόδου του στο νέο στάδιο

2 Η περιθωριοποίηση ή φάση μετάβασης και η ιδιαίτερη διαντίδρασή του με το

ιερό κλπ (liminal stage)

3 Η επανένταξή του στην κοινωνία

νομίζω ότι μπορούμε εδώ κατ‟ αναλογία να δούμε μια παρόμοια διαδικασία

1 Απόφαση για σύμπραξη των χαρακτήρων

2 Με διάφορους τρόπους μέθεξή τους η οποία περιλαμβάνει διάφορες

αποδομητικές μορφές διαντίδρασης

3 Επιστροφή στον ξεχωριστό τους κόσμο στην καθημερινότητα

Ο Καραγκιόζης μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι μια διαρκής διαβατήρια τελετή (με

την έννοια μιας κοινής συλλογικής παιδευτικής διαδικασίας πάνω στα πράγματα

που αφορούν στη συλλογική ζωή) που όπως ήδη τονίστηκε δεν πραγματοποιείται

μόνο από τη δυναμική της φιγούρας και του καραγκιοζοπαίχτη αλλά κυρίως από

τη δυναμική του πίσω-από-τη-φιγούρα συλλογικού όλου Και μέσα σ‟ αυτό το

πλαίσιο η μέθεξη στο καραγκιόζικο σύμπαν δεν αποτελεί τόσο μια μέθεξη στο

laquoσωματικόraquo laquoκαρναβαλικόraquo laquoκάτωraquo παρά μόνο ως αναγκαία κατάλυση των ισχυρών

διαχωρισμών που σε αυτό το laquoκάτωraquo έχουν επιβληθεί (και της ανελευθερίας που

συνοδεύει αυτές τις ταξινομήσεις) αλλά περισσότερο μια μέθεξη του καθημερινού

κόσμου και των πιο ακατάλυτων διαχρονικών αρχών του laquoιερούraquo όλου της με το

οποίο η συλλογική συνείδηση διά του γέλιου επικοινωνεί ανιχνεύει και

laquoπροκαλείraquo

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια λαϊκή χοάνη που εντός της μετασχηματίζεται η

συλλογική εμπειρία ενόσω περνά από το μακρύ χέρι και το μεγάλο στόμα του

ατίθασου laquoΚαμπούρηraquo Ο Καραγκιόζης συμβολίζει το αθάνατο15 στοιχείο τού

συνεχώς αγωνιζόμενου ανθρώπου να σπάσει τα όρια και τα δεσμά του να διαρρήξει

τους διχοτομικούς του περιορισμούς τους περιορισμούς της μοίρας του και να

αλλάξει τα δεδομένα του για να κερδίσει τη ζωή καταδεικνύοντας τους

περιορισμούς του συστήματος που παράγει και τις δικές του ατέλειες και

εκδηλώνοντας το πνεύμα της ανυπακοής και της αμφισβήτησης ως απαραίτητο

εργαλείο για την ανανέωση και την αλλαγή εντάσσοντας και τον εαυτό του στις

επιπτώσεις της

15Με την έννοια του διαγενεακού

24

24

Προς τούτο ο Καραγκιόζης ως ήρωας υπερβαίνει ndash όπως είπαμε αδιαμαρτύρητα ndash

και τον δικό του εαυτό είναι ταυτόχρονα η φιγούρα και το πρόσωπο πίσω από τη

φιγούρα Υέρει μια βαθιά λαϊκή γνώση η οποία αντιλαμβάνεται την πάλη των

αντιθέτων μέσα στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος που την παράγει

αποζητώντας να καταδείξει ότι πίσω από τις φαινομενικά ανεξίτηλες δομές της

αδικίας της φτώχιας και της εξουσίας υπάρχει μια ακόμη πιο ισχυρή αυτή του

αποδομητικού γέλιου και της laquoιερήςraquo ανυπακοής

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas

21

21

Η διαβατήρια τελετή του μπερντέ

Σο γέλιο έμεινε πάντα το όπλο της ελευθερίας

στα χέρια του λαού (Μπαχτίν)

Η λαϊκή αυτή laquoγιορτήraquo του Καραγκιόζη θα μπορούσε να γίνει αντιληπτή ως μια

πολυδιάστατη διαδικασία δημιουργικής αφομοίωσης των σημαντικών γεγονότων

της ζωής αλλά και της καθημερινότητας με όλες τις πτυχές της ιερής και βέβηλης

οπτικής της με όλες τις πολυποίκιλες εκφραστικές διαστάσεις της πολιτικές

κοινωνικές καλλιτεχνικές διαδραστικές Μια διαλεχτική σχέση και ταυτόχρονη

παρουσία του laquoιερούraquo με το laquoκοσμικόraquo μως ποιο είναι το ιερό και ποιο το

κοσμικό

Ο μπερντές λειτουργεί ως ένα πεδίο που το κοινό επικοινωνεί και διαντιδρά με το

συνολικό γίγνεσθαι καθημερινό μυθολογικό ηρωικό Ο καραγκιοζοπαίχτης (όπως

επιχειρηματολογεί εύστοχα ο Κιουρτσάκης) γίνεται η φωνή του κόσμου η φωνή

του συλλογικού εαυτού Αφενός δηλαδή το Θέατρο κιών είναι διάλογος του

καραγκιοζοπαίχτη με το κοινό του και αφετέρου ο διάλογος αυτός παρουσιάζει

αναδύει φέρνει στο φως και αναδεικνύει ndash εν τέλει ndash τη συλλογική δυναμική πάνω

στα δρώμενα μέσα από τη συλλογική δημιουργία Η δημιουργία αυτή δεν είναι

ανεξάρτητη αλλά εντάσσεται στους ήδη υπάρχοντες κώδικες της παράδοσης14 που

όπως είδαμε εδώ συνδέονται με τη μεγαλύτερη λαϊκή παράδοση του καρναβαλιού

μως είναι ο Βεληγκέκας ο Πασάς ο Φατζηαβάτης ή ο Νιόνιος που εκφράζουν

την παρουσία της ακατάλυτης αρχής αυτού του κόσμου Ή μέσα από την

αποδομητική σάτιρα την εμπλοκή των ηρώων την παρουσίαση τη φιγούρα την

πλοκή και τις στιχομυθίες κλπ (όλες δηλαδή τις εκφραστικές δυνάμεις του

μπερντέ) φανερώνεται ακριβώς αυτή τους η πεπερασμένη (σε σχέση με το βαθύτερο

συλλογικό εαυτό) πλευρά τους

Εκ πρώτης όψεως φαίνεται η διαλυτική διάσταση του αστείου στον Καραγκιόζη και

το laquoξεσάλωμαraquo του καρναβαλικού στοιχείου να αποτελούν την παρεκτροπή από την

καθεστηκυία τάξη η οποία χρειάζεται άμεση ρύθμιση προκειμένου να διατηρηθεί

η ευταξία μως εδώ προτείνεται η ακριβώς αντίθετη ανάγνωση το καρναβάλι

όπως και ο Καραγκιόζης αφορούν την επισήμανση από το laquoαθάνατοraquo κομμάτι του

14 Ο Κιουρτσάκης παρομοιάζει την παράδοση ως ρίζες και κορμό ενός δέντρου ενώ η

ομαδική δημιουργία τα κλαδιά τα φύλλα τα άνθη και οι καρποί

22

22

κόσμου (μέσω του οποίου εκφράζεται η λαϊκή παράδοση και η συλλογική ύπαρξη

χρησιμοποιώντας μέσα από την ανεξάντλητη πηγή της θεούς δαίμονες και

υπερφυσικές δυνάμεις) ότι το laquoκοσμικόraquo με τις ποικίλες εκδοχές του με τις οποίες

διαντιδρά στην καθημερινή ζωή είναι πεπερασμένο και ακριβώς αυτή την

πεπερασμένη του διάσταση επισημαίνει

Δεν είναι δηλαδή η καθημερινότητα ο κανόνας και το καρναβάλι ή ο Καραγκιόζης

η εξαίρεση που αποδομεί τον κόσμο ή αποτελεί μια δραματουργική αποτύπωση της

απόκλισης αλλά το καρναβάλι και ο Καραγκιόζης είναι τα μέσα από τα οποία

εκφράζονται οι βαθύτερες δυνάμεις της τάξης του κόσμου Και οι δυνάμεις αυτές

εκφράζουν αυτό που υπερβαίνει και τον Καραγκιόζη και τους καγκιοζοπαίχτες

την μέσα από τη λαϊκή συνείδηση βαθύτερη καθολικότερη και επιτακτικότερη

ανάγκη για δικαιοσύνη και ισοτιμία ενάντια στον παραλογισμό και το άδικο της

εξουσίας την προσπάθεια αποδοχής και διαχείρισης των ανθρώπινων αδυναμιών

τον κριτικό σχολιασμό των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων και καταστάσεων

επιστρατεύοντας ένα παράξενο σύμπαν ενότητας (καθώς μιλάνε μέσα από τον έναν

συλλογικό εαυτό επικοινωνώντας και διαντιδρώντας μαζί του) μέσα από τη

δημιουργική αφομοίωση των ποικίλων εντυπώσεων που πηγάζουν από τα

συλλογικά βιώματα

το καρναβάλι (όπως μας λέει ο Κιουρτσάκης) laquoοι άνθρωποι διαβαίνουν το κατώφλι

του εαυτού τους και εξερευνούν τον άλλοraquo - στον Καραγκιόζη αυτή η laquoεξερεύνησηraquo

που αποτελείται από αυτόν τον ποικιλόμορφο και σχετικά σταθερό μικρόκοσμο ndash

αποτύπωμα των βασικότερων χαρακτήρων της ελληνικής (τουλάχιστον) ζωής ndash

προσπαθεί μέσα από αυτή την φαινομενικά παράλογη μέθεξη να δώσει το

περιθώριο σε μια λαϊκή έκφραση που ενώνει και στην ανάπτυξη μιας συλλογικής

αυτογνωσίας που αναδιαμορφώνει και καθοδηγεί

Η ερευνητική πρόταση

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια ιδιότυπη και αντεστραμμένη συλλογική διαβατήρια

τελετή Μια τελετή που εμβαπτίζει στη λαϊκή διαντίδραση όλα τα μικρά και

μεγάλα γεγονότα της καθημερινότητας και οπωσδήποτε ότι είναι άξιο να

επικοινωνηθεί ‟ αυτή τη laquoδιαβατήριαraquo τελετή το 2ο στάδιο (στάδιο του

laquoκατωφλίουraquo) αντί να τοποθετεί στο περιθώριο τα μέλη της τα εμβαπτίζει στο

συλλογικό γίγνεσθαι σε μια βαθιά μέθεξη με το κοσμικό laquoόλοraquo

Αν οι βασικές δομικές συνισταμένες αυτής της τελετής (του περάσματος δηλαδή σε

μια νέα κατάσταση) όπως περιγράφεται από τον Van Gennep είναι

23

23

1 Ο αποχωρισμός του ατόμου για την προετοιμασία εισόδου του στο νέο στάδιο

2 Η περιθωριοποίηση ή φάση μετάβασης και η ιδιαίτερη διαντίδρασή του με το

ιερό κλπ (liminal stage)

3 Η επανένταξή του στην κοινωνία

νομίζω ότι μπορούμε εδώ κατ‟ αναλογία να δούμε μια παρόμοια διαδικασία

1 Απόφαση για σύμπραξη των χαρακτήρων

2 Με διάφορους τρόπους μέθεξή τους η οποία περιλαμβάνει διάφορες

αποδομητικές μορφές διαντίδρασης

3 Επιστροφή στον ξεχωριστό τους κόσμο στην καθημερινότητα

Ο Καραγκιόζης μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι μια διαρκής διαβατήρια τελετή (με

την έννοια μιας κοινής συλλογικής παιδευτικής διαδικασίας πάνω στα πράγματα

που αφορούν στη συλλογική ζωή) που όπως ήδη τονίστηκε δεν πραγματοποιείται

μόνο από τη δυναμική της φιγούρας και του καραγκιοζοπαίχτη αλλά κυρίως από

τη δυναμική του πίσω-από-τη-φιγούρα συλλογικού όλου Και μέσα σ‟ αυτό το

πλαίσιο η μέθεξη στο καραγκιόζικο σύμπαν δεν αποτελεί τόσο μια μέθεξη στο

laquoσωματικόraquo laquoκαρναβαλικόraquo laquoκάτωraquo παρά μόνο ως αναγκαία κατάλυση των ισχυρών

διαχωρισμών που σε αυτό το laquoκάτωraquo έχουν επιβληθεί (και της ανελευθερίας που

συνοδεύει αυτές τις ταξινομήσεις) αλλά περισσότερο μια μέθεξη του καθημερινού

κόσμου και των πιο ακατάλυτων διαχρονικών αρχών του laquoιερούraquo όλου της με το

οποίο η συλλογική συνείδηση διά του γέλιου επικοινωνεί ανιχνεύει και

laquoπροκαλείraquo

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια λαϊκή χοάνη που εντός της μετασχηματίζεται η

συλλογική εμπειρία ενόσω περνά από το μακρύ χέρι και το μεγάλο στόμα του

ατίθασου laquoΚαμπούρηraquo Ο Καραγκιόζης συμβολίζει το αθάνατο15 στοιχείο τού

συνεχώς αγωνιζόμενου ανθρώπου να σπάσει τα όρια και τα δεσμά του να διαρρήξει

τους διχοτομικούς του περιορισμούς τους περιορισμούς της μοίρας του και να

αλλάξει τα δεδομένα του για να κερδίσει τη ζωή καταδεικνύοντας τους

περιορισμούς του συστήματος που παράγει και τις δικές του ατέλειες και

εκδηλώνοντας το πνεύμα της ανυπακοής και της αμφισβήτησης ως απαραίτητο

εργαλείο για την ανανέωση και την αλλαγή εντάσσοντας και τον εαυτό του στις

επιπτώσεις της

15Με την έννοια του διαγενεακού

24

24

Προς τούτο ο Καραγκιόζης ως ήρωας υπερβαίνει ndash όπως είπαμε αδιαμαρτύρητα ndash

και τον δικό του εαυτό είναι ταυτόχρονα η φιγούρα και το πρόσωπο πίσω από τη

φιγούρα Υέρει μια βαθιά λαϊκή γνώση η οποία αντιλαμβάνεται την πάλη των

αντιθέτων μέσα στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος που την παράγει

αποζητώντας να καταδείξει ότι πίσω από τις φαινομενικά ανεξίτηλες δομές της

αδικίας της φτώχιας και της εξουσίας υπάρχει μια ακόμη πιο ισχυρή αυτή του

αποδομητικού γέλιου και της laquoιερήςraquo ανυπακοής

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas

22

22

κόσμου (μέσω του οποίου εκφράζεται η λαϊκή παράδοση και η συλλογική ύπαρξη

χρησιμοποιώντας μέσα από την ανεξάντλητη πηγή της θεούς δαίμονες και

υπερφυσικές δυνάμεις) ότι το laquoκοσμικόraquo με τις ποικίλες εκδοχές του με τις οποίες

διαντιδρά στην καθημερινή ζωή είναι πεπερασμένο και ακριβώς αυτή την

πεπερασμένη του διάσταση επισημαίνει

Δεν είναι δηλαδή η καθημερινότητα ο κανόνας και το καρναβάλι ή ο Καραγκιόζης

η εξαίρεση που αποδομεί τον κόσμο ή αποτελεί μια δραματουργική αποτύπωση της

απόκλισης αλλά το καρναβάλι και ο Καραγκιόζης είναι τα μέσα από τα οποία

εκφράζονται οι βαθύτερες δυνάμεις της τάξης του κόσμου Και οι δυνάμεις αυτές

εκφράζουν αυτό που υπερβαίνει και τον Καραγκιόζη και τους καγκιοζοπαίχτες

την μέσα από τη λαϊκή συνείδηση βαθύτερη καθολικότερη και επιτακτικότερη

ανάγκη για δικαιοσύνη και ισοτιμία ενάντια στον παραλογισμό και το άδικο της

εξουσίας την προσπάθεια αποδοχής και διαχείρισης των ανθρώπινων αδυναμιών

τον κριτικό σχολιασμό των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων και καταστάσεων

επιστρατεύοντας ένα παράξενο σύμπαν ενότητας (καθώς μιλάνε μέσα από τον έναν

συλλογικό εαυτό επικοινωνώντας και διαντιδρώντας μαζί του) μέσα από τη

δημιουργική αφομοίωση των ποικίλων εντυπώσεων που πηγάζουν από τα

συλλογικά βιώματα

το καρναβάλι (όπως μας λέει ο Κιουρτσάκης) laquoοι άνθρωποι διαβαίνουν το κατώφλι

του εαυτού τους και εξερευνούν τον άλλοraquo - στον Καραγκιόζη αυτή η laquoεξερεύνησηraquo

που αποτελείται από αυτόν τον ποικιλόμορφο και σχετικά σταθερό μικρόκοσμο ndash

αποτύπωμα των βασικότερων χαρακτήρων της ελληνικής (τουλάχιστον) ζωής ndash

προσπαθεί μέσα από αυτή την φαινομενικά παράλογη μέθεξη να δώσει το

περιθώριο σε μια λαϊκή έκφραση που ενώνει και στην ανάπτυξη μιας συλλογικής

αυτογνωσίας που αναδιαμορφώνει και καθοδηγεί

Η ερευνητική πρόταση

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια ιδιότυπη και αντεστραμμένη συλλογική διαβατήρια

τελετή Μια τελετή που εμβαπτίζει στη λαϊκή διαντίδραση όλα τα μικρά και

μεγάλα γεγονότα της καθημερινότητας και οπωσδήποτε ότι είναι άξιο να

επικοινωνηθεί ‟ αυτή τη laquoδιαβατήριαraquo τελετή το 2ο στάδιο (στάδιο του

laquoκατωφλίουraquo) αντί να τοποθετεί στο περιθώριο τα μέλη της τα εμβαπτίζει στο

συλλογικό γίγνεσθαι σε μια βαθιά μέθεξη με το κοσμικό laquoόλοraquo

Αν οι βασικές δομικές συνισταμένες αυτής της τελετής (του περάσματος δηλαδή σε

μια νέα κατάσταση) όπως περιγράφεται από τον Van Gennep είναι

23

23

1 Ο αποχωρισμός του ατόμου για την προετοιμασία εισόδου του στο νέο στάδιο

2 Η περιθωριοποίηση ή φάση μετάβασης και η ιδιαίτερη διαντίδρασή του με το

ιερό κλπ (liminal stage)

3 Η επανένταξή του στην κοινωνία

νομίζω ότι μπορούμε εδώ κατ‟ αναλογία να δούμε μια παρόμοια διαδικασία

1 Απόφαση για σύμπραξη των χαρακτήρων

2 Με διάφορους τρόπους μέθεξή τους η οποία περιλαμβάνει διάφορες

αποδομητικές μορφές διαντίδρασης

3 Επιστροφή στον ξεχωριστό τους κόσμο στην καθημερινότητα

Ο Καραγκιόζης μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι μια διαρκής διαβατήρια τελετή (με

την έννοια μιας κοινής συλλογικής παιδευτικής διαδικασίας πάνω στα πράγματα

που αφορούν στη συλλογική ζωή) που όπως ήδη τονίστηκε δεν πραγματοποιείται

μόνο από τη δυναμική της φιγούρας και του καραγκιοζοπαίχτη αλλά κυρίως από

τη δυναμική του πίσω-από-τη-φιγούρα συλλογικού όλου Και μέσα σ‟ αυτό το

πλαίσιο η μέθεξη στο καραγκιόζικο σύμπαν δεν αποτελεί τόσο μια μέθεξη στο

laquoσωματικόraquo laquoκαρναβαλικόraquo laquoκάτωraquo παρά μόνο ως αναγκαία κατάλυση των ισχυρών

διαχωρισμών που σε αυτό το laquoκάτωraquo έχουν επιβληθεί (και της ανελευθερίας που

συνοδεύει αυτές τις ταξινομήσεις) αλλά περισσότερο μια μέθεξη του καθημερινού

κόσμου και των πιο ακατάλυτων διαχρονικών αρχών του laquoιερούraquo όλου της με το

οποίο η συλλογική συνείδηση διά του γέλιου επικοινωνεί ανιχνεύει και

laquoπροκαλείraquo

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια λαϊκή χοάνη που εντός της μετασχηματίζεται η

συλλογική εμπειρία ενόσω περνά από το μακρύ χέρι και το μεγάλο στόμα του

ατίθασου laquoΚαμπούρηraquo Ο Καραγκιόζης συμβολίζει το αθάνατο15 στοιχείο τού

συνεχώς αγωνιζόμενου ανθρώπου να σπάσει τα όρια και τα δεσμά του να διαρρήξει

τους διχοτομικούς του περιορισμούς τους περιορισμούς της μοίρας του και να

αλλάξει τα δεδομένα του για να κερδίσει τη ζωή καταδεικνύοντας τους

περιορισμούς του συστήματος που παράγει και τις δικές του ατέλειες και

εκδηλώνοντας το πνεύμα της ανυπακοής και της αμφισβήτησης ως απαραίτητο

εργαλείο για την ανανέωση και την αλλαγή εντάσσοντας και τον εαυτό του στις

επιπτώσεις της

15Με την έννοια του διαγενεακού

24

24

Προς τούτο ο Καραγκιόζης ως ήρωας υπερβαίνει ndash όπως είπαμε αδιαμαρτύρητα ndash

και τον δικό του εαυτό είναι ταυτόχρονα η φιγούρα και το πρόσωπο πίσω από τη

φιγούρα Υέρει μια βαθιά λαϊκή γνώση η οποία αντιλαμβάνεται την πάλη των

αντιθέτων μέσα στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος που την παράγει

αποζητώντας να καταδείξει ότι πίσω από τις φαινομενικά ανεξίτηλες δομές της

αδικίας της φτώχιας και της εξουσίας υπάρχει μια ακόμη πιο ισχυρή αυτή του

αποδομητικού γέλιου και της laquoιερήςraquo ανυπακοής

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas

23

23

1 Ο αποχωρισμός του ατόμου για την προετοιμασία εισόδου του στο νέο στάδιο

2 Η περιθωριοποίηση ή φάση μετάβασης και η ιδιαίτερη διαντίδρασή του με το

ιερό κλπ (liminal stage)

3 Η επανένταξή του στην κοινωνία

νομίζω ότι μπορούμε εδώ κατ‟ αναλογία να δούμε μια παρόμοια διαδικασία

1 Απόφαση για σύμπραξη των χαρακτήρων

2 Με διάφορους τρόπους μέθεξή τους η οποία περιλαμβάνει διάφορες

αποδομητικές μορφές διαντίδρασης

3 Επιστροφή στον ξεχωριστό τους κόσμο στην καθημερινότητα

Ο Καραγκιόζης μέσα σε αυτό το πλαίσιο είναι μια διαρκής διαβατήρια τελετή (με

την έννοια μιας κοινής συλλογικής παιδευτικής διαδικασίας πάνω στα πράγματα

που αφορούν στη συλλογική ζωή) που όπως ήδη τονίστηκε δεν πραγματοποιείται

μόνο από τη δυναμική της φιγούρας και του καραγκιοζοπαίχτη αλλά κυρίως από

τη δυναμική του πίσω-από-τη-φιγούρα συλλογικού όλου Και μέσα σ‟ αυτό το

πλαίσιο η μέθεξη στο καραγκιόζικο σύμπαν δεν αποτελεί τόσο μια μέθεξη στο

laquoσωματικόraquo laquoκαρναβαλικόraquo laquoκάτωraquo παρά μόνο ως αναγκαία κατάλυση των ισχυρών

διαχωρισμών που σε αυτό το laquoκάτωraquo έχουν επιβληθεί (και της ανελευθερίας που

συνοδεύει αυτές τις ταξινομήσεις) αλλά περισσότερο μια μέθεξη του καθημερινού

κόσμου και των πιο ακατάλυτων διαχρονικών αρχών του laquoιερούraquo όλου της με το

οποίο η συλλογική συνείδηση διά του γέλιου επικοινωνεί ανιχνεύει και

laquoπροκαλείraquo

Σο Θέατρο κιών αποτελεί μια λαϊκή χοάνη που εντός της μετασχηματίζεται η

συλλογική εμπειρία ενόσω περνά από το μακρύ χέρι και το μεγάλο στόμα του

ατίθασου laquoΚαμπούρηraquo Ο Καραγκιόζης συμβολίζει το αθάνατο15 στοιχείο τού

συνεχώς αγωνιζόμενου ανθρώπου να σπάσει τα όρια και τα δεσμά του να διαρρήξει

τους διχοτομικούς του περιορισμούς τους περιορισμούς της μοίρας του και να

αλλάξει τα δεδομένα του για να κερδίσει τη ζωή καταδεικνύοντας τους

περιορισμούς του συστήματος που παράγει και τις δικές του ατέλειες και

εκδηλώνοντας το πνεύμα της ανυπακοής και της αμφισβήτησης ως απαραίτητο

εργαλείο για την ανανέωση και την αλλαγή εντάσσοντας και τον εαυτό του στις

επιπτώσεις της

15Με την έννοια του διαγενεακού

24

24

Προς τούτο ο Καραγκιόζης ως ήρωας υπερβαίνει ndash όπως είπαμε αδιαμαρτύρητα ndash

και τον δικό του εαυτό είναι ταυτόχρονα η φιγούρα και το πρόσωπο πίσω από τη

φιγούρα Υέρει μια βαθιά λαϊκή γνώση η οποία αντιλαμβάνεται την πάλη των

αντιθέτων μέσα στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος που την παράγει

αποζητώντας να καταδείξει ότι πίσω από τις φαινομενικά ανεξίτηλες δομές της

αδικίας της φτώχιας και της εξουσίας υπάρχει μια ακόμη πιο ισχυρή αυτή του

αποδομητικού γέλιου και της laquoιερήςraquo ανυπακοής

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas

24

24

Προς τούτο ο Καραγκιόζης ως ήρωας υπερβαίνει ndash όπως είπαμε αδιαμαρτύρητα ndash

και τον δικό του εαυτό είναι ταυτόχρονα η φιγούρα και το πρόσωπο πίσω από τη

φιγούρα Υέρει μια βαθιά λαϊκή γνώση η οποία αντιλαμβάνεται την πάλη των

αντιθέτων μέσα στους εγγενείς περιορισμούς του συστήματος που την παράγει

αποζητώντας να καταδείξει ότι πίσω από τις φαινομενικά ανεξίτηλες δομές της

αδικίας της φτώχιας και της εξουσίας υπάρχει μια ακόμη πιο ισχυρή αυτή του

αποδομητικού γέλιου και της laquoιερήςraquo ανυπακοής

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas

25

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Ιωάννου Γ 1995 Ο Καργκιόζης Αθήνα εκδΕρμής

Πούχνερ Β 1989 Λαϊκό Θέατρο στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια Αθήνα εκδ

Πατάκη

Κιουρτσάκης Γ 1995 Καρναβάλι και Καραγκιόζης Αθήνα εκδ Κέδρος

Κιουρτσάκης Γ 1996 Προφορική Παράδοση και Ομαδική Δημιουργία Αθήνα

εκδ Κέδρος

Μόλλα-Γιοβάνου Α 1981 Ο καραγκιοζοπαίχτης Αντώνης Μόλλας Αθήνα εκδ

Κέδρος

Δαμιανάκος 1987 Παράδοση Ανταρσίας και Λαϊκός Πολιτισμός Αθήνα εκδ

Πλέθρον

παθάρης χχ Αυτοβιογραφία Αθήνα εκδ Άγρα

ηφάκης Γ 1994 Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη Αθήνα εκδ

τιγμή

ΧΗΥΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

(Μάρτιος ndash Απρίλιος 2015)

Αγραφιώτης Θ httpkollitiriablogspotgrsearchlabelCE91CEB3CF81CEB1CF86CEB9CF8ECF84CEB7CF8220CE98CF89CEBCCEB1CF82 Γερολυμάτος Γ httpperitexnisologosblogspotgr201211blog-post_29html Γιαννίρης Η httpwwwasdagrhgiannirissenariohtm Δανέλλης Α httpswwwyoutubecomwatchv=Pl1N35Vhuuc

Κτενάς Γιώργος

httpwwwprotagongri=protagonelarticleampid=30372

Παρασκήνιο (Καρναβάλι και Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=aMGkXGw7Uvg

Παρασκήνιο (πού το πάει ο Καραγκιόζης)

httpswwwyoutubecomwatchv=hpHAQCp29cE

Σπαθάρης Σ

httpwwwkaragiozismuseumgrgenisikoinoniki_istoriahtm

Φύσσας Μ httpwwwaplotariagrkaragkiozis-fyssas