ΤΟ

ΠΑΝΗΓΥΡΙ

ΕΚΘΕΣΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΓΕΛ ∆ΟΛΙΑΝΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΆΆµµρροο ΧΧρρήήσσττοοςς,, ∆∆ρρίίββααςς ΛΛάάζζααρροοςς,, ΖΖήήγγοοςς ΣΣττέέφφααννοοςς,,

ΖΖόότταα ΝΝίίκκοοςς,, ΗΗλλίίαα ΕΕυυααγγγγεελλίίαα,, ΚΚάάττσσηη ΕΕυυττυυχχίίαα,,

ΛΛοουυττσσάάρρηηςς ∆∆ηηµµήήττρριιοοςς,, ΣΣέέχχοουυ ΕΕλλββίίρραα,, ΣΣέέχχοουυ ΣΣιιννττοορρέέλλλλαα,,

ΤΤόόµµηη ΕΕγγκκλλααττίίνναα,, ΤΤσσιιάάννοοςς ΚΚωωνν//ννοοςς,, ΧΧααλλδδοούύππηηςς ΒΒαασσίίλλεειιοοςς

ΕΕππιιββλλέέππωωνν ΚΚααθθηηγγηηττήήςς:: ΓΓκκααρρττζζοοννίίκκααςς ΚΚωωννσσττααννττίίννοοςς

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2011 – ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος

σελ. 2

Εισαγωγή

Πορεία ερευνητικού έργου

σελ.

σελ.

3

3

Έρευνα – 1η Φάση

Το πανηγύρι- Ιστορική Εξέλιξη

Αρχαιότητα

Ελληνιστική & Ρωµαϊκή Περίοδος

Βυζαντινή Περίοδος

Αγροτική Κοινωνία: Οθωµανική περίοδος –

Σύσταση νέου ελληνικού κράτους

Νεότεροι Χρόνοι

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

6

6

8

9

10

12

Έρευνα – 2η Φάση

Ηπειρώτικο πανηγύρι – Το πανηγύρι του

τόπου µας

Τόπος & Χρόνος

Πανηγυριστές

Κοµπανίες , χοροί και τραγούδια

Τελετουργικό

Ενδυµασία

Φαγητό – Ποτό

Το ηπειρώτικο πανηγύρι σήµερα

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

13

14

15

15

16

17

17

17

Έρευνα – 3η Φάση

Το πανηγύρι – Συµβολισµοί & Προεκτάσεις

∆ιασκέδαση

Πολιτισµός

Θρησκεία

Οικονοµία

Πολιτική

Κοινωνία

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

σελ.

19

19

20

20

21

22

22

Συµπεράσµατα

σελ.

23

Βιβλιογραφία

σελ. 24

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στα πλαίσια του µαθήµατος της ερευνητικής εργασίας του πρώτου

τετράµηνου του σχολικού έτους 2011-2012 δώδεκα µαθητές της Α΄ τάξης του Γενικού Λυκείου ∆ολιανών, επιλέξαµε ως θέµα της έρευνας µας «ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ», µίας κοινωνικής εκδήλωσης µε ιδιαίτερη σηµασία για εµάς και τον τόπο µας, τον ∆ήµο Πωγωνίου της Ηπείρου.

Στην ερευνητική µας αυτή προσπάθεια θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε όλους όσους µας συµπαραστάθηκαν.

Τον επιβλέποντα καθηγητή κύριο Γκαρτζονίκα Κων/νο. Τον διευθυντή του ΓΕΛ. ∆ολιανών κ. Γαλανό Βασίλειο. Τον σύλλογο

διδασκόντων καθηγητών και ιδιαίτερα τους καθηγητές µας Γκούβα Κων/να, Μυλωνά Πέτρο, Τάση Γεώργιο και Πετροπούλου Θωµαή για τη βοήθεια τους στη διαθεµατική προσέγγιση του θέµατος.

Τον Aρχιµανδρίτη της Ιεράς Μητροπόλεως Κονίτσης πατήρ Χερουβείµ Σουτόπουλο.

Τον Αντιδήµαρχο του δήµου Πωγωνίου κ. Γκόγκο Χρήστο. Τον χοροδιδάσκαλο και ερευνητή του λαϊκού πολιτισµού κ. Ράπτη

Βασίλειο. Τον καθηγητή µουσικής και δεξιοτέχνη του κλαρίνου κ. Παπαγεωργίου

Βασίλειο. Τον Πρόεδρο του πολιτιστικού συλλόγου Παρακαλάµου κ. Μπίκα

Κων/νο. Τον ∆/ντη του τµήµατος παραδοσιακών χορών του Πνευµατικού

Κέντρου του ∆ήµου Ιωαννιτών κ. Ηλία Γκαρτζονίκα. Τέλος θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε τους πληροφορητές Βάκκα

Βασιλική, ∆ρίβα Ελευθερία, Λούκα Τάκη, Ηλία Μιχαήλ , Μπάγια Σοφία, Νάση Αλεξάνδρα, Τζούνη Σταύρο, Τσέκα Βασιλική και Τσόντζο Γεώργιο που µε την προσωπική τους µαρτυρία βοήθησαν στην διεξαγωγή της έρευνας µας.

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το µεγάλο πανηγύρι του χωριού µας είναι µέρα ξεχωριστή για όλους µας. Οι µεγαλύτεροι το περιµένουν για να ξεφύγουν λίγο από τον µόχθο της καθηµερινότητας. Οι γεροντότεροι για να τους επισκεφθούν εκείνοι που έχουν φύγει σε άλλα µέρη. Εµείς οι νεότεροι περιµένουµε την γιορτή, το γλέντι, τη χαρά . Το χωριό µας θα γεµίσει µε κόσµο, θα έρθουν και από τα άλλα τα χωριά και από τα Γιάννενα , την Αθήνα , τη Γερµανία.

Παρατηρώντας απλά µία φωτογραφία ενός πανηγυριού των περασµένων χρόνων (από τις πολλές που βρίσκονται στα οικογενειακά µας άλµπουµ φωτογραφίας) ταξιδεύεις νοερά στο παρελθόν, το συγκρίνεις µε το παρόν και ίσως στο τέλος να αρχίσεις να φαντάζεσαι και το µέλλον.

Η κοινωνική αυτή εκδήλωση αποτελεί βασικά µια συνεύρεση ανθρώπων για διασκέδαση. Όµως η ιδιαίτερη σηµασία που δίνουν οι κάτοικοι του τόπου αυτού στο πανηγύρι τους, αποτελεί για εµάς αφορµή έρευνας έτσι ώστε να διαπιστώσουµε ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που κάνουν τους κατοίκους αυτού του τόπου να πανηγυρίζουν µε συγκεκριµένο τρόπο, όπως και οι προγονοί τους πολλά χρόνια πριν.

ΠΟΡΕΙΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Αρχικά συγκροτήθηκε το τµήµα ενδιαφέροντος από 12 µαθητές τη Α΄

Τάξης του ΓΕΛ ∆ολιανών που στα πλαίσια του µαθήµατος της Ερευνητικής Εργασίας επέλεξαν ως θέµα « Το πανηγύρι» µε επιβλέποντα καθηγητή τον κ. Γκαρτζονίκα Κων/νο.

Το θέµα αποφασίστηκε να διερευνηθεί σε τρεις φάσεις (από ένα γενικό σε ένα πιο ειδικό επίπεδο) από τρεις διαφορετικές οµάδες των τεσσάρων ατόµων.

Αφού τα µέλη του τµήµατος συµφώνησαν στους βασικούς κανόνες λειτουργίας της οµάδας έγινε ο προγραµµατισµός του ερευνητικού έργου.

Οι τέσσερις οµάδες συγκροτηθήκαν ύστερα από συζήτηση στην ολοµέλεια µε βάση τα χαρακτηριστικά των µαθητών ώστε να είναι όλες οι οµάδες λειτουργικές. Στη συνέχεια, η κάθε οµάδα ανέθεσε ρόλους στα µέλη της όπως συντονιστή , γραµµατέα, εκφωνητή, αρχειοθέτη.

Η πρώτη οµάδα που ονοµάστηκε « η οµάδα των πράσινων»

συγκροτήθηκε από τους Ζότα Νίκο , Ηλία Ευαγγελία, Κάτση Ευτυχία και Χαλδούπη Βασίλειο. Ανέλαβε την 1η φάση της έρευνας µε θέµα : «Το

πανηγύρι: Η ιστορική του εξέλιξη».

Η προβληµατική που η οµάδα ανέπτυξε περιελάµβανε τα παρακάτω ερωτήµατα:

• Ποια η ετοιµολογία του όρου «πανηγύρι»;

• Ποια η αφορµή τέλεσης των πανηγυριών ιστορικά;

• Ποια η µορφή του πανηγυριού, τα κοινά σηµεία και οι διαφορές στην πορεία του στο χρόνο από την εποχή του χαλκού ως σήµερα;

Η δεύτερη οµάδα που ονοµάστηκε «η οµάδα των µπλε»

συγκροτήθηκε από τους Άµρο Χρήστο, ∆ρίβα Λάζαρο, Τόµη Εγκλατίνα και

4

Τσιάνο Κων/νο. Ανέλαβε τη 2η φάση της έρευνας µε θέµα: «Ηπειρώτικο

πανηγύρι: Το πανηγύρι του τόπου µας».

Η προβληµατική που η οµάδα ανέπτυξε περιελάµβανε τα παρακάτω ερωτήµατα:

• Ποια τα χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου και ειδικότερα του ∆ήµου Πωγωνίου, που ενδεχοµένως επηρεάζουν την µορφή του πανηγυριών;

• Ποια η µορφή του ηπειρώτικου και ειδικότερα του πωγωνήσιου πανηγυριού;

• Ποια τα ειδικότερα χαρακτηριστικά που διακρίνουν το πωγωνήσιο πανηγύρι; Η τρίτη οµάδα που ονοµάστηκε «οµάδα των πορτοκαλί»

συγκροτήθηκε από τους Ζήγο Στέφανο , Λουτσάρη ∆ηµήτριο , Σέχου Ελβίρα και Σέχου Σιντορέλα. Ανέλαβε την 3η φάση της έρευνας µε θέµα: « Το

πανηγύρι : Συµβολισµοί και προεκτάσεις» . Η προβληµατική που η οµάδα ανέπτυξε περιελάµβανε τα παρακάτω

ερωτήµατα:

• Το πανηγύρι αποτελεί απλά µία κοινωνική εκδήλωση , ένα απλό έθιµο ή έναν κοινωνικό θεσµό;

• Ποιοι οι συµβολισµοί που προκύπτουν από το τελετουργικό του πανηγυριού;

• Ποιες οι προεκτάσεις των πανηγυριών σε τοµείς όπως ο πολιτισµός, η κοινωνία , η οικονοµία;

Οι πηγές που επιλέχθηκαν να ερευνηθούν ήταν: βιβλία, αρχειακό υλικό

όπως φωτογραφίες και βίντεο, περιοδικά, ιστοσελίδες, αφίσες-φυλλάδια και προφορικές µαρτυρίες τόσο ειδικών όσο και απλών ανθρώπων του περιβάλλοντος µας.

Οι µέθοδοι που επιλέχθηκαν να χρησιµοποιηθούν ήταν: η ανάλυση

και ερµηνεία περιεχοµένου, η παρατήρηση, η διερεύνηση στάσεων, η αξιοποίηση προφορικής µνήµης.

Ερευνητικά εργαλεία που επιλέχθηκαν να χρησιµοποιηθούν ήταν: τα

ερωτηµατολόγια, η συνέντευξη, η φωτογράφηση, η βιντεοσκόπηση.

Η επόµενη φάση περιελάµβανε τη συλλογή πληροφοριών από κάθε µία οµάδα χωριστά αλλά και από την ολοµέλεια. Οι οµάδες συνέταξαν τα ερωτηµατολόγια και έκαναν συναντήσεις µε ανθρώπους του περιβάλλοντος τους για τη συµπλήρωσή τους. Επέλεξαν ειδικούς για συνέντευξη οι οποίες και διενεργήθηκαν στο χώρο του σχολείου και βιντεοσκοπήθηκαν. Έκαναν βιβλιογραφική και διαδικτυακή έρευνα και συνέλλεξαν φωτογραφίες. Στο πλαίσιο του µαθήµατος των αρχαίων ελληνικών µεταφράστηκαν σχετικά κείµενα των Θουκυδίδη, Πλάτωνα και Λουκιανού. Στο πλαίσιο του µαθήµατος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας αναλύθηκε το ποίηµα του Κώστα Κρυστάλλη «Το πανηγύρι της Λαµπρής». Στο πλαίσιο του µαθήµατος των θρησκευτικών αναζητήθηκε το τελετουργικό των ορθόδοξων εορτών όσο και η θέση της εκκλησίας απέναντι στου εγκόσµιους πανηγυρισµούς τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Στη συνέχεια η κάθε οµάδα επεξεργάστηκε τις πληροφορίες που συνέλλεξε µε γνώµονα την απάντηση των ερευνητικών θεµάτων που τέθηκαν στην προβληµατική και συνέταξε το τµήµα της ερευνητικής έκθεσης που αφορά τη φάση – υποθέµα που της ανατέθηκε.

5

Η ερευνητική έκθεση της κάθε οµάδας παρουσιάστηκε στην ολοµέλεια. Μετά τις παρατηρήσεις και διορθώσεις οι οµάδες κατέληξαν στα συµπεράσµατα που αποτέλεσαν το αποτέλεσµα της έρευνας. Μέλη διαφορετικών οµάδων ανέλαβαν τη σύνταξη του προλόγου, της εισαγωγής, του συµπερασµατικού κειµένου, της βιβλιογραφίας και των περιεχοµένων. Η ολοµέλεια κατέληξε ως τέχνηµα να παράγει ταινία που θα παρουσιαστεί στη σχολική κοινότητα. Οι µαθητές συµµετείχαν όλοι στην παραγωγή της ταινίας ως εκφωνητές, κάµεραµαν, επιλογή βίντεο και φωτογραφιών ενώ το µοντάζ έγινε µε τη βοήθεια ειδικού που παρουσίασε την διαδικασία και συνεργάστηκε µε τους µαθητές.

Τέλος σχηµατίστηκε ο φάκελος της ερευνητικής εργασίας που περιλαµβάνει:

• την ερευνητική έκθεση,

• τα επιµέρους παραστατικά και συµπληρωµατικά στοιχεία,

• το τέχνηµα και προγραµµατίστηκε η παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας στη σχολική κοινότητα.

6

ΕΡΕΥΝΑ – ΦΑΣΗ 1Η

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ : ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Το πανηγύρι αποτελεί οµαδικό εορτασµό της µνήµης αγίου ή άλλης θρησκευτικής επετείου, που τελείται µε τη συµµετοχή κατοίκων της περιοχής και περιλαµβάνει θρησκευτικές εκδηλώσεις ( λειτουργία, λιτανεία κ.λ.π ) αλλά και σύσταση προσωρινής υπαίθριας αγοράς, χορό κ.λ.π. Κατ’ επέκταση αποτελεί οµαδική και θορυβώδης διασκέδαση, κυρίως σε χωριό µε δηµοτικούς χορούς, όργανα κ.λ.π. Παράγεται από τις αρχαίες λέξεις παν + άγυρις που σηµαίνει συνάθροιση πλήθους, αγορά. 1

Η µέρα του πανηγυριού είναι για τους κατοίκους αυτούς µέρα ιερή. Θα ανταµώσουν, θα αναζητήσουν την χαρά και θα λατρέψουν το θείο. Αυτό γίνεται από παλιά, από τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες.

Με την βιβλιογραφική έρευνα , τις µαρτυρίες ειδικών και την ανάλυση αρχειακού υλικού, θα αναζητήσουµε την πορεία του πανηγυριού στο χρόνο.

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Η σχέση του χορού και της µουσικής µε την αρχαιοελληνική λατρεία

είναι δεδοµένη. Το χοροστάσι, ο χώρος εκτέλεσης της χορικής πράξης αποτελεί χώρο συνάντησης της ανθρώπινης και της θεϊκής σφαίρας. 2

Από τη Μινωική ακόµη περίοδο σε πολλές εικονιστικές παραστάσεις εµφανίζονται µουσικές εκδηλώσεις και χοροί που σχεδόν όλοι έχουν ιερό χαρακτήρα, δεδοµένου ότι στις σκηνές αυτές εµφανίζονται θρησκευτικά σύµβολα. Ο χορός προκαλούσε την έκσταση και συνέβαλλε έτσι στον οραµατισµό της θεοφάνιας. Οι τελετουργικοί χοροί λάµβαναν χώρα συχνά σε ιερά άλση.3

1 Μπαµπινιώτης Γ., Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας,

2002, σ.1312. 2 ∆ρ. Παπαδοπούλου Ζώζη. «Χοροί του Απόλλωνα Σπάρτη- ∆ήλος-∆ελφοί», Αρχαιολογία

& Τέχνες, τεύχος 90, 2004, σ. 29 3 Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού ( IME) e-history.gr, «Η εποχή του χαλκού, Μινωική Κρήτη,

Θρηκεία». Πηγή: http://www.fhw.gr/chronos/02/crete/gr/religion/index.html τελ.επ.5/12/11

7

Ο Όµηρος στην θαυµαστή περιγραφή της ασπίδας που κατασκεύασε ο θεός Ήφαιστος για τον Αχιλλέα (Ιλιάδα, Ραψωδία Σ, 494) αναπαριστά χορό όµοιο µ’ αυτό που ο ∆αίδαλος είχε φιλοτεχνήσει στην Κνωσό. Νέοι και νέες χόρευαν κυκλικούς ή αντικριστούς χορούς ενώ κόσµος πολύς τριγύρω διασκέδαζε.

Ο Πλάτων στους Νόµους – Β΄ Βιβλίο αναφέρει ότι επειδή οι θεοί λυπήθηκαν το γένος των ανθρώπων που από την φύση τους είναι καταδικασµένο να µοχθεί πολύ, όρισαν ως ξεκούραση από τους κόπους τις γιορτές προς τιµήν των θεών. Έδωσαν στους ανθρώπους ως συνεορταστές τις µούσες, τον Απόλλωνα και τον ∆ιόνυσο.

Αντίθετα ο Θουκυδίδης υποτιµά ως ένα βαθµό το θρησκευτικό στοιχείο και δίνει έµφαση στο γεγονός ότι οι γιορτές ήταν κοινωνικοί µηχανισµοί που βοηθούσαν στην εξισορρόπηση περιόδων παραγωγικής δραστηριότητας.4

Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως στα πρώιµα χρόνια οι θυσίες και οι εορταστικές εκδηλώσεις ξεκινούσαν µετά το θερισµό, όταν οι άνθρωποι ήταν κουρασµένοι από τις αγροτικές εργασίες και ήθελαν να ξεφαντώσουν.5

Οι θρησκευτικές τελετές της περιόδου αυτής εκτός του χορού και της

µουσικής συνοδευόταν και από άλλες ποικίλες εκδηλώσεις όπως ποµπές, γυµνικούς και µουσικούς αγώνες, οργάνωση αγοραπωλησιών, ρύθµιση διάφορων πολιτικών ζητηµάτων και απαγγελίες Πανηγυρικών λόγων6.

Ιδιαίτερης λαµπρότητας ήταν οι γιορτές προς τιµή του θεού Απόλλωνα στο ιερό του στη ∆ήλο. Οι ∆ήλιοι είχαν αποκτήσει ειδικότητα στη σύσταση και

εκτέλεση των χορών, σύµφωνα µε τον Μένανδρο, πράγµα που κατέστησε παροιµιώδη τη χαρά των εορτών τους, µε αποτέλεσµα οι αρχαίοι Έλληνες να λένε : «άδεις ώσπερ εις ∆ήλον πλέων».7

Ονοµαστές γιορτές στην Αρχαία Αθήνα ήταν τα Παναθήναια προς τιµή

της θεάς Αθηνάς, τα Βραυρώνια προς τιµή της θεάς Άρτεµης και τα Ελευσίνια προς τιµή της θεάς ∆ήµητρας.

Στην αρχαία Σπάρτη στις γιορτές προς τιµή του Απόλλωνα (Κάρνεια, Υάκινθα, Γυµνοπαιδιές), ο χορός και το τραγούδι είχαν πρωτεύουσα θέση. Τα παιδιά έπαιζαν κιθάρες φορώντας ζωσµένους χιτώνες και τραγουδούσαν ύµνους προς το θεό, χοροί νέων έψαλλαν παραδοσιακά τραγούδια ενώ

4 Βλάχος Σ.(µτφ), Θουκυδίδη: Περικλέους Επιτάφιος Γ΄ Λυκείου. Αθήνα: ΟΕ∆Β, 2010, σ.7

5 Βικιπαίδεια - ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, “Χορός στην Αρχαία Ελλάδα – Η παρουσία των

Θεών», τελ.τροπ. 23/5/2010 Πηγή: http://el.wikipedia.org/wiki/Χορός_στην_αρχαία_Ελλάδα 6 Παπαδάκης Γ., «Πάµε Πανηγύρι», ∆ΙΦΩΝΟ , τευχ. 8 , 1996, σ.σ. 31-33

7 Κουτελάκης Χ., «Κυκλάδες. Οίνος παλιός σε ασκούς νέους», CORPUS , τευχ. 72, 2005, σ.σ.

57 – 63. Πηγή: http://www2.e-yliko.gr/htmls/arctles/koutelakis.doc

8

χορευτές χόρευαν υπό τους ήχους αυλών και τραγουδιών. (Πολυκράτης στον Αθήναιο 4.139d-f)8.

Αντίστοιχες εορτές είχαν και οι Μακεδόνες όπως τα «Εν ∆ίο Ολύµπι».

Στο µεγάλο αυτό θρησκευτικό πανηγύρι λατρεύονται επί εννιά ηµέρες ο Ολύµπιος ∆ίας και οι Μούσες που κάθε µια έδινε το όνοµα της σε µια από τις εννιά ηµέρες της γιορτής.9

Εξέχουσα θέση σε όλο τον αρχαίο κόσµο κατείχαν οι γιορτές προς τιµή του ∆ιονύσου (Βάκχου). Σε κάποιες από τις τελετές αυτές ο εορτασµός περιελάµβανε µεταξύ άλλων συµπόσια και οινοποσία ενώ οι άνδρες χόρευαν και τραγουδούσαν στους δρόµους της πόλεως συνοδεία λύρας και αυλών.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ & ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ Η εξάπλωση του Ελληνισµού και η ανάµειξή του µε τους λαούς της

Ανατολής είχε συνέπειες και στη θρησκεία. Οι συνθήκες ευνοούσαν την ανάµειξη των θρησκευτικών πεποιθήσεων και παράλληλα την εµφάνιση νέων λατρειών. Έτσι εκτός από τις παραδοσιακές λατρείες , επικράτησαν κυρίως λατρείες µε µυστηριακό χαρακτήρα, όπως τα Ελευσίνια µυστήρια, οι ∆ιονυσιακές τελετές και τα µυστήρια της Ίσιδας, του Μίθρα και της Κυβέλης, η λατρεία του Σάραπη (Πλούτωνα).10

Η µυστηριακή λατρεία της ελληνιστικής περιόδου καθώς και η

τυπολατρία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας περνά µέσω της Μεγάλης Ελλάδος (Σικελία, Κάτω Ιταλία) στους Ρωµαίους οι οποίοι γοητεύονται από το καθετί ελληνικό και το υιοθετούν. Παρεµφερείς αστικές λατρείες της Ελλάδας και της Ιταλίας συγχωνεύονται και εµπλουτίζουν η µια την άλλη τόσο µυθολογικά όσο και τελετουργικά.11

Μία από τις πιο χαρακτηριστικές και σηµαντικές ρωµαϊκές γιορτές ήταν τα Σατουρνάλια. Γινόταν προς τιµή του θεού Σατούρνους και ταυτιζόταν µε τα αρχαία Κρόνια. Εκτός από τις τυπικές θυσίες, η γιορτή περιλάµβανε δηµόσια αργία, καθώς και διάφορα έθιµα, όπως την ανταλλαγή µικρών δώρων ή υπαίθριες αγορές. Επιτρέπονται τα τυχερά παιχνίδια ακόµα και για τους δούλους. Επίσηµα ενδύµατα δε φοριούνταν, ενώ οι δούλοι δεν µπορούσαν να τιµωρηθούν και αντιµετώπιζαν µε χλευασµό τους κυρίους τους. Γενικότερα οι

8 ∆ρ ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΥ Ζώζη (όπως αναφέρθη) σ.σ.30-31.

9 Λγος Φουρτούνας Α. «Το αρχαίο µακεδονικό µηνολόγιο και οι γιορτές του», ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, τεύχ. 6, 2006, σ.σ.65-69. Πηγή: http://www.army.gr/default.php?pname=Article&art_id=35214&cat_id=85 10

Μαστραπάς Α., Ιστορία του αρχαίου κόσµου - Α΄ Λυκείου. Αθήνα: : ΟΕ∆Β, 2010, σ.143. 11

Βικιπαίδεια - ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, «Σατουρνάλια», τελ.τροπ. 24/12/2011. Πηγή:http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BD%CE%AC%CE%BB%CE%B9%CE%B1

9

ρόλοι αντιστρέφονταν ανάµεσα σε δούλους και ιδιοκτήτες κάτι που οδηγούσε σε ξέφρενο γλέντι, άφθονη οινοποσία και ακολασίες.

Σηµαντικές πληροφορίες για τον τρόπο τέλεσης των εορτών µας δίνει ο συγγραφέας της ύστερης αρχαιότητας Λουκιανός (120 µ.Χ – µετά το 180 µ.Χ.) στον διάλογο του «Περί Ορχήσεως». Μεταξύ άλλων αναφέρει ότι οι ∆ιονυσιακές και Βακχικές τελετές, αποτελούταν όλες από χορούς (Κόρδαξ, Σικιννίς, Εµµέλεια) (22) ενώ επικαλούµενος τον Όµηρο και τον Ησίοδο τονίζει ότι ο χορός συνοδεία µουσικής είναι δώρο θεών στους ανθρώπους. (23,24).

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ Η χριστιανική θρησκεία προσπάθησε να αναµορφώσει τον άνθρωπο,

να τον στρέψει στην καλλιέργεια του εσωτερικού κόσµου, να πλάσει κάτι νέο. Όµως ο λαϊκός άνθρωπος παρέµεινε δεισιδαίµων ενώ οι δυσκολίες της ζωής ήταν πάντα ενώπιον του. Έτσι παλιοί µύθοι και παραδόσεις που ήταν βαθιά ριζωµένες στην «παλιά» θρησκεία ήταν δύσκολό να ξεριζωθούν. Οι συνήθειες αυτές επικρίθηκαν από πολλούς ιεράρχες όπως ο Μέγας Βασίλειος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστοµος ο οποίος συνέδεσε τον χορό µε τον διάβολο (ένθα όρχησις, εκεί διάβολος).12 Τα θαυµάσια του Θεού έπρεπε να γιορτάζονται όχι µε πανηγύρια και τρόπο κοσµικό, αλλά µε τρόπο υπερκόσµιο.

Η ανάγκη όµως να διακοπεί ο µονότονος ρυθµός της καθηµερινής ζωής αναγνωρίστηκε από την εκκλησία η οποία άρχισε να ανέχεται τα πανηγύρια, δίνοντας τους χριστιανική διάσταση. Αυτά τελούταν πλέον µε αφορµή χριστιανικές επετείους ενώ έγινε προσπάθεια να καθιερωθεί ένα πιο σεµνό τελετουργικό. Έτσι ο Γρηγόριος ο Θεολόγος συµβουλεύει τους πανηγυριώτες να χορεύουν αν θέλουν να γλεντήσουν, αλλά όχι και τους επαίσχυντους χορούς της Ηρωδιάδος και των ειδωλολατρών.

Τις ηµέρες των εορτών οι χριστιανοί φόραγαν λαµπερά φορέµατα (δανειζόµενοι αν ήταν ανάγκη από τους πλουσιότερους). Μετά την θεία λειτουργία αν ο ναός που γιόρταζε ήταν εκτός πόλεως, σκορπίζονταν γύρω και συνήθιζαν να συµποσιάζονται σφάζοντας και ψήνοντας ζώα, έθιµο που χαρακτηρίστηκε «εθνικό» και επιχειρήθηκε να καταργηθεί. Εκτός αυτού έπιναν, παρακολουθούσαν θεάµατα µίµων, τραγουδούσαν µε την συνοδεία οργάνων και πιάνονταν στο χορό.13

12

Παπαδάκης Γ. ∆ΙΦΩΝΟ (όπως αναφέρθη) σ.σ. 33-34 13

Κουκουλές Φ., Βυζαντινών Βίος & Πολιτισµός- Τόµος Β, Εορταί και Πανηγυρισµοί. ΑΘΗΝΑ, 1948, σ.σ. 8-18

10

Τα βυζαντινά πανηγύρια συνοδευόταν από πλήθος θεαµάτων όπως ζώα (σκυλιά, πίθηκους, ελέφαντες, αρκούδες κ.α.) να κάνουν εντυπωσιακά πράγµατα. Θέαµα αποτελούσαν οι γίγαντες, οι νάνοι , οι λαϊκές συναυλίες, οι αναπαραστάσεις µαχών και οι επιδείξεις αθλητών, ακροβατών και θαυµατοποιών.

Με την ευκαιρία θρησκευτικών γιορτών από τα αρχαία χρόνια συγκροτούνται τα εµπορικά πανηγύρια. Η εµποροπανήγυρης είναι ένας πανάρχαιος θεσµός, θρησκευτικού και εµπορικού χαρακτήρα. Ο Στράβων, µιλώντας για το πανηγύρι της ∆ήλου, επισηµάνει τον εµπορικό του χαρακτήρα. Στο Βυζάντιο οι εµποροπανηγύρεις οργανώνονταν µε την ευκαιρία θρησκευτικών εορτών, οπότε δηλώνονται µε τον όρο «πανήγυρης». Το Βυζαντινό πανηγύρι εντάσσεται στους κόλπους της εκκλησίας και προστατεύεται από το βυζαντινό δίκαιο, δεδοµένου ότι αποτελεί υποστηρικτική δοµή ανάπτυξης του εσωτερικού εµπορίου και κυκλοφορίας του νοµίσµατος σε ευρύτατα γεωγραφικά πλαίσια. Ονοµαστά τέτοια πανηγύρια ήταν του Αγίου ∆ηµητρίου στη Θεσσαλονίκη, του Ευαγγελιστή Ιωάννη στην Έφεσο, του Αγίου Ευγενίου στην Τραπεζούντα και του Αρχάγγελου Μιχαήλ στις Χώνες.14

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ – ΣΥΣΤΑΣΗ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Οι υπήκοοι της οθωµανικής αυτοκρατορίας από την εποχή που ο Μωάµεθ ο B' είχε παραχωρήσει σε αυτούς θρησκευτική ελευθερία, δεν διακρινόταν µε βάση την εθνικότητα τους αλλά µε βάση το θρήσκευµα. Έτσι εκτός των µουσουλµάνων από νωρίς θεσµοθετήθηκαν το ορθόδοξο και το αρµενικό µιλέτι (millet) , ενώ ανεπίσηµα λειτουργούσε και το εβραϊκό.15

14

Μούτζαλη Α., «Εµποροπανήγυρεις , το εµπόριο της περιπλάνησης». Αρχαιολογία & Τέχνες, τευχ.116, 2010 , σ.σ. 63-65. 15

Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού ( IME) e-history.gr, «Οθωµανική περίοδος, Καθηµερινή Ζωή», Πηγή : http://www.fhw.gr/chronos/11/el/gr/ceremony/time

11

Ο σηµερινός ελλαδικός χώρος αποτελούσε την περίοδο αυτή µια κατακερµατισµένη περιφέρεια. Υπήρχαν ιδιαιτερότητες κατά τόπους τόσο στην τέλεση των γιορτών και των πανηγυριών όσο και στην µορφή τους που εξαρτιόταν σε µεγάλο βαθµό από της τοπικές διοικήσεις. Έτσι στην µακραίωνη συγκατοίκηση µουσουλµάνων µε χριστιανικούς πληθυσµούς, παρατηρήθηκαν εντάσεις και απαγορεύσεις αλλά και διακριτική συµµετοχή αλλόθρησκων στους εορτασµούς των χριστιανών. Πολλές φορές οι ίδιες κοµπανίες έπαιζαν και στις γιορτές των Οθωµανών και των Ελλήνων.

Για τους χριστιανικούς πληθυσµούς του ελλαδικού χώρου ο χρόνος έπαιρνε µορφή και σχήµα κυρίως µέσα από το εορτολόγιο της ορθόδοξης εκκλησίας. Εορτές µεγάλων αγίων της χριστιανοσύνης, όπως εκείνες του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου ∆ηµητρίου σήµαιναν την έναρξη της άνοιξης ή των γεωργικών ασχολιών του φθινοπώρου. Αποτελούσαν ακόµη ορόσηµα για τις µετακινήσεις των καραβανιών και των πλοίων ή την προσωρινή κατάπαυση πολέµων και επαναστάσεων. Μεγάλες τοπικές γιορτές γινόταν αφορµή ταξιδιού όχι µόνο για προσκύνηµα αλλά και για οικονοµικές συναλλαγές. Τα περισσότερα από τα πιο γνωστά πανηγύρια 18ου αι. στον ελλαδικό χώρο άρχιζαν την ήµερα της εορτής ενός αγίου ή µιας τοπικής γιορτής όπως της Παναγίας.

Οι επαγγελµατικές συντεχνίες οργάνωναν γιορτές την ηµέρα µνήµης

του προστάτη αγίου τους, στις οποίες µετείχε το σύνολο της κοινότητας. Ιδιαίτερο χαρακτήρα είχαν οι γιορτές που συνδέονταν µε τις δεισιδαιµονίες του δωδεκαήµερου και των αποκριών.

Η αναγκαιότητα ανάπτυξης εµπορικών συναλλαγών καθιστούν την διοργάνωση εµποροπανηγύρεων και την περίοδο αυτή διαδεδοµένη πρακτική. Ονοµαστές εµποροπανηγύρεις κατά τον 18ο αι. ήταν στην Πελοπόννησο (Τρίπολη, Μιστράς, Καλάβρυτα ), στην Θεσσαλία ( Λάρισα, Ελασσόνα), στην Ήπειρο ( Ιωάννινα, Άρτα, Κόνιτσα, Παραµυθιά ).

Στο παζάρι του Μαυρονόρους Γρεβενών που γινόταν µε αφορµή την εορτή του Αγίου Αχιλλείου, σιατατιστινά, περιβολιότικα και βλάχικα καραβάνια µετέφεραν την πραµάτεια τους για πλούσιους και φτωχούς Τούρκους, Έλληνες και Αλβανούς. Σε ολόκληρη την περιοχή του πανηγυριού υπήρχαν ένα σωρό τσαρδάκια από κλαριά για σκιά, µε ψησταριές και πάγκους για να

12

σερβίρετε ο κόσµος. Όταν τελείωνε η δουλεία τα όργανα λαλούσαν, ο χορός άρχιζε και συνεχιζόταν όλη νύχτα.16 Ο ποιητής Κ. Κρυστάλλης στα διηγήµατα του «Το πανηγύρι της Καστρίτσας» και «Η πανήγυρης της Μεταµορφώσεως εν Ιωαννίνοις» µας δίνει σηµαντικές πληροφορίες για την τέλεση των πανηγυριών των µοναστηριών κατά τον 19ο αιώνα, στην τουρκοκρατούµενη περιοχή των Ιωαννίνων.17 Οι προσκυνητές κατέφθαναν από όλες τις γειτονικές περιοχές αποβραδίς, την παραµονή του εορτασµού της µονής. Μετά τον εσπερινό και το δείπνο, καθόταν έξω από την εκκλησία, γύρω από τη φωτιά. Άρχιζαν τα τραγούδια (ερωτικά, βακχικά, χορικά και κλέφτικα) και χόρευαν όλοι µαζί συρτό γαληνότατο, χορό. Πολλές φορές στο χορό έµπαιναν και άλλοι εκτός των Ελλήνων όπως Αρβανίτες και κρατούταν όλοι µαζί. Αυτοί δεν ήξεραν τα ρωµέικα τραγούδια και έσερναν το χορό µηχανικά µέχρι που ερχόταν στο κέφι και άρχιζαν τα δικά τους τραγούδια. Αντίθετα αν τύχαινε να υπάρχουν στο χώρο Οθωµανές διασκέδαζαν σε ερηµικό µέρος αποφεύγοντας τα βλέµµατα των αλλόθρησκων ανδρών. Οι χοροί συνεχιζόταν όλη νύχτα και σπάνια κάποιος έκλεινε µάτι. Στην πρωινή λειτουργία παρευρίσκονταν ολόρθοι όλοι οι πανηγυριστάδες που µετά τη λειτουργία σκορπιζόταν στους γύρω χώρους και άρχιζαν πάλι οι χοροί και τα τραγούδια. Αντίστοιχη µορφή διατηρούν τα πανηγύρια και µετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους ως και τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα.

ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Το ελληνικό πανηγύρι µεταπολεµικά αλλάζει µορφή όπως και τα περισσότερα πράγµατα στον τόπο. Η µετανάστευση και η αστυφιλία ερηµώνουν τα χωριά. Όµως τα πανηγύρια εξακολουθούν να είναι τόπος αντάµωσης, µε τη διαφορά ότι οι ξενιτεµένοι φέρνουν µαζί τους τις επιρροές από τους τόπους που κατοικούν. Σιγά-σιγά δίπλα στα παραδοσιακά όργανα εγκαθίσταται πανάκριβα συνθεσάιζερ και µικροφωνικές, τα ζώα που µετέφεραν τους πανηγυριστές αντικαθίστανται µε αυτοκίνητα τεχνολογίας ενώ οι πέτρινοι πάγκοι στο χοροστάσι από πλαστικές καρέκλες και τραπέζια. Τα τραγούδια και οι χοροί δέχονται εντονότερα επιρροές από άλλα είδη. Πολλές φορές τα αποκαλούµενα από τους διοργανωτές ως παραδοσιακά πανηγύρια, αποκαλούνται έτσι για εµπορικούς λόγους. Πανηγύρια τελούνται και ανεξάρτητα των θρησκευτικών εορτών είτε γιατί απλά τότε βολεύει είτε µε αφορµή την προβολή τοπικών προϊόντων (γιορτή πατάτας, ντοµάτας κ.λπ.).

Το πανηγύρι είτε έτσι, είτε αλλιώς συνεχίζει το ταξίδι του. Οι γλεντιστάδες χορευτές του σηµερινού πανηγυριού (ότι κι αν χορεύουν) συνδέονται µε ένα µοναδικό τρόπο µε τους κούρους ορχηστήρες που έβαλε ο Ήφαιστος στην ασπίδα του Αχιλλέα (ότι κι αν χόρευαν και εκείνοι)18. Οι κάτοικοι του τόπου συνεχίζουν να ανταµώνουν, να πιάνονται σε κύκλο, να τραγουδούν και να χορεύουν όπως και οι πρόγονοι τους χίλια, δύο χιλιάδες και τρεις χιλιάδες χρόνια πριν.

16

Σαράντης Θ.Κ.Π., Το χωριό Περιβόλι Γρεβενών. Αθήνα, 1977. 17

Πορφύρης Κ. (επιµέλεια) Άπαντα Κώστα Κρυστάλλη. Αθήνα: ΑΥΛΟΣ, (αχρονολόγητο). 18

Παπαδάκης Γ. ∆ΙΦΩΝΟ (όπως αναφέρθη) σ. 31.

13

ΕΡΕΥΝΑ – ΦΑΣΗ 2Η

ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ

Ο τόπος µας είναι το Πωγώνι της Ηπείρου, γη ποτισµένη µε αίµα και ιδρώτα για αξιοπρέπεια και προκοπή.

Το ηπειρωτικό τοπίο συνθέτουν βουνά µε πανύψηλες κορυφές ενώ τα πεδινά είναι λιγοστά. Οι βουνοπλαγιές είναι απότοµες µε πυκνά δάση και βοσκοτόπια. Παντού αναβλύζουν γάργαρα νερά που σχηµατίζουν ρυάκια και ποτάµια µε τοξωτά γεφύρια. Γραφικά χωριά µε πέτρινα σπίτια χωρισµένα σε µαχαλάδες. Μεσοχώρια µε πεζούλια ολόγυρα στην εκκλησιά, κάτω από βαθύσκιωτα πλατάνια. Όµορφες εκκλησιές και µοναστήρια, και παντού ερείπια από παλιότερους πολιτισµούς. Οι άνθρωποι εξαιτίας των κακοτράχαλων βουνών µε θυσίες κράτησαν στον τόπο την ζωή, κάνοντας το άγονο χώµα φτενά χωραφάκια και τρέφοντας τα ζώα στα κακοτράχαλα βουνά. Άλλοι γυρνούσαν όλη τη χώρα ως µάστοροι και τεχνίτες και όταν ο τόπος δεν τους χωρούσε, η µονή διέξοδος ήταν η ξενιτιά. Η οµορφιά της τέχνης πάντα µάγευε τους Ηπειρώτες. Αρχιτεκτονικά κοµψοτεχνήµατα, αντικείµενα που κοσµούσαν το χώρο αλλά και χορός και

τραγούδι.19 Ο δήµος Παγωνιού αποτελείται από τα χωριά του Πωγωνίου, του Άνω Καλαµά και του Καλπακίου. Βρίσκεται στην βορειοδυτική περιοχή της περιφερειακής ενότητας των Ιωαννίνων στα ελληνοαλβανικά σύνορα πάνω σε ένα σταυροδρόµι πολιτισµών. Το Πωγώνι χαρακτηρίζεται από πολλούς χαµηλούς λόφους και πολλές αλλά οµαλές χαραδρώσεις. Μερικά από τα πολλά ονοµαστά χωριά της περιοχής είναι το ∆ελβινάκι (η ιστορική έδρα του δήµου), το Κεφαλόβρυσο, η Πωγωνιανή και η Βύσσιανη. Η περιοχή του Άνω Καλαµά έχει ως κέντρο την

κοιλάδα του Καλαµά µε µεγαλύτερη λεκάνη αυτή που οριοθετείται από τα χωριά του Παρακαλάµου, των ∆ολιανών και του Καλπακίου (έδρα του δήµου).

Οι κάτοικοι ασχολήθηκαν κυρίως µε την γεωργοκτηνοτροφία. Αυτό όµως που χαρακτήρισε τον τόπο, τον πολιτισµό και την εξέλιξή του ήταν τα ταξίδια των ειδικευµένων τεχνητών και των εµπόρων και οι επιρροές που έφερναν από τα µέρη που ταξίδευαν. Όµως οι κοινωνικές και οικονοµικές συνθήκες οδήγησαν πολλούς από τους κατοίκους στην ξενιτιά φαινόµενο που στην περιοχή του Πωγωνίου προσέλαβε σηµαντικές διαστάσεις. Αντίθετα τα χωριά του Καλαµά µετακινήθηκαν σε πεδινότερες περιοχές συγκρατώντας ως ένα βαθµό τη µετανάστευση του πληθυσµού.20

19Μπαλάφας Κ., Ήπειρος. Αθήνα: Ποταµός-Μουσείο Μπενάκη, 2003

20 Νιτσιάκος Β., Νοµός Ιωαννίνων – Σύγχρονη Πολιτισµική Γεωγραφία , Γιάννινα:

Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων , 1998

14

Ο τόπος κατοικείται από οµάδες µε διαφορετικές καταβολές. Ο ντόπιος πληθυσµός συµβιώνει µε σαρακατσάνους, ζαγορίσιους, βλάχους, ροµά και οικονοµικούς µετανάστες από την Αλβανία συγκροτώντας ένα αξιοπρόσεκτο πολιτισµικό µωσαϊκό. Τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά της περιοχής συνέβαλαν στη διαµόρφωση ενός αξιοθαύµαστου λαϊκού πολιτισµού. Η µουσική τα τραγούδια και οι χοροί της περιοχής αποτελούν µια τεράστια πολιτιστική κληρονοµιά.

Τέλος όσα αναφέραµε για την περιοχή ανταµώνουν στα πανηγύρια. Αυτά που για αιώνες αποτελούν το µεγαλύτερο κοινωνικό γεγονός του τόπου.

Μέσα από τις προσωπικές µας εµπειρίες, τις συνεντεύξεις που µας παραχώρησαν ο Aρχιµανδρίτης της Ιεράς Μητροπόλεως Κονίτσης πατήρ Χερουβείµ, ο χοροδιδάσκαλος και ερευνητής του λαϊκού πολιτισµού κ. Ράπτης Βασίλειος, ο καθηγητής µουσικής και δεξιοτέχνης του κλαρίνου κ. Παπαγεωργίου Βασίλειος , έχοντας ως πληροφορητές κατοίκους της περιοχής αλλά και µελετώντας αρχειακό υλικό θα προσπαθήσουµε να παρουσιάσουµε το πανηγύρι του τόπου µας.

ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ Αφορµή για την τέλεση πανηγυριού αποτελούν οι εορτασµοί τοπικών

ναών ή µονών αφιερωµένοι σε κάποιο άγιο της ορθόδοξης εκκλησίας ή άλλες θρησκευτικές επέτειοι. Ταυτόχρονα ταυτίζονται µε συγκεκριµένες εποχές (π.χ. Αϊ Γιώργης την άνοιξη, ∆εκαπενταύγουστος το καλοκαίρι) αλλά και συγκεκριµένες γεωργικές ασχολίες (π.χ. τέλος θερισµού, έναρξη τρύγου κ.λ.π.).

Το πανηγύρι ξεκινούσε αµέσως µετά τη θεία λειτουργία στο προαύλιο της εκκλησίας. Πιανόταν όλοι σε κυκλικό χορό και τραγουδούσαν. Στη συνέχεια το πανηγύρι µεταφερόταν στο χοροστάσι του χωριού που ήταν στο µεσοχώρι ενώ αργότερα το βράδι, το γλέντι συνεχιζόταν και σε κλειστούς χώρους, στα «µαγαζιά» (καφενεία, ταβέρνες). Αν όµως γιόρταζε κάποιο εξωκλήσι ή µοναστήρι στο βουνό, κατέβαιναν τραγουδώντας σε ένα σιάδι όπου θα χωρούσαν όλοι να χορέψουν, µε τα όργανα καθιστά στη µέση πάνω στο χώµα.

Σε πολλά χωριά τα όργανα µετά την εκκλησία πηγαίνουν σε σπίτια

κατοίκων που τη µέρα εκείνη έχουν την ονοµαστική τους γιορτή.

15

Πολλές φορές το πανηγύρι διαρκούσε περισσότερες από µία ηµέρες. Ξεκινούσε την παραµονή της γιορτής και τελείωνε ακόµη και την επόµενη. Συχνά στο χώρο δηµιουργούταν και µικρές, προσωρινές, υπαίθριες αγορές. Ονοµαστά πανηγύρια είναι του προφήτη Ηλία στο Κεφαλόβρυσο , της Αγίας Παρασκευής στο ∆ελβινάκι και στο Καλπάκι, του Αγίου Παντελεήµονα στον Παρακάλαµο , το ∆εκαπενταύγουστο στη Βύσσιανη, στη Σιταριά και στα Κτίσµατα, της Γεννήσεως της Θεοτόκου στα ∆ολιανά.

ΠΑΝΗΓΥΡΙΣΤΕΣ Στο πανηγύρι συµµετείχαν όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Σε πολλά χωριά

περιµένουν να κατεβούν στο χοροστάσι όλες ο οικογένειες για να ξεκινήσουν τον χορό. Οργανωνόταν µε τέτοιο τρόπο έτσι ώστε όλοι συµµετέχουν στη λειτουργία και µετά να τραγουδήσουν και να χορέψουν. Επίσης το πανηγύρι ήθελε να ενώσει και έδινε τον ίδιο χρόνο στον φτωχό και στον πλούσιο. Οι επισκέπτες από τα γύρω χωριά έχουν πάντα τιµητική θέση στο πανηγύρι.

Ιδιαίτερα τα πανηγύρια των µοναστηριών αποτελούσαν τόπο συνάντησης κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. Οι προσκυνητές τα παλιότερα χρόνια έφθαναν στο µοναστήρι µε οποιοδήποτε τρόπο ακόµη και µε τα πόδια ή µε τα ζώα και συνήθως διανυκτέρευαν εκεί. Ονοµαστά πανηγύρια µονών της περιοχής είναι του Σώσινου και της Βελλάς.

ΚΟΜΠΑΝΙΕΣ, ΧΟΡΟΙ ΚΑΙ ΤΡΑΓΟΥ∆ΙΑ Οι κοµπανίες αποτελούταν από όργανα όπως το κλαρίνο, το βιολί, το

λαούτο και το ντέφι. Αργότερα προστέθηκαν οι τραγουδιστές αφού αρχικά τραγουδούσε ο κόσµος ή οι οργανοπαίκτες. Ονοµαστοί µουσικοί της ευρύτερης περιοχής είναι ο Φίλιππος Ρούντας, οι Χαλκιάδες από το ∆ελβινάκι, οι Χαλιγιαννέοι από τον Παρακάλαµο, οι Τζουµέοι από τα ∆ολιανά , οι Χαρισιάδηδες, οι Καψάληδες.

Πολλά από τα τραγούδια αφορούν την ξενιτιά, άλλα τον έρωτα, την καθηµερινή ζωή ακόµη και ηρωικά κατορθώµατα. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αποτελεί επίσης το ότι το πανηγύρι ξεκινά µε µοιρολόι. Ιδιαίτερο ύφος έχουν τα πολυφωνικά τραγούδια που οι ρίζες τους χάνονται στα βάθη της ιστορίας. Ο «πάρτης» ξεκινά τη µελωδία, ο «γυριστής» του απαντά και οι «ισοκράτες» κρατούν το ίσο δηλαδή τον φθόγγο της µελωδίας. Άλλους ρόλους έχουν µερικές φορές ο «κλώστης» και ο «ρίχτης».21

Οι χοροί είναι συνήθως οι αργοί συρτοί , πωγωνήσιοι µε το λυτό - δωρικό ύφος. Άλλοι χοροί είναι οι συρτοί στα τρία , οι συγκαθιστοί, οι καρσιλαµάδες, τα τσάµικα, ο ζαγορίσιος.

21

∆ιαδικτυακή πύλη ∆ήµου Άνω Καλαµά . Λαογραφία – Το πολυφωνικό τραγούδι . ΠΗΓΗ: http://www.anokalama.gov.gr τελ.επισκ. 10/12/11

16

Συνήθως οι µουσικοί του κάθε πανηγυριού, όπως µας λέει ο καθηγητής µουσικής και δεξιοτέχνης του κλαρίνου Βασίλης Παπαγεωργίου, µε τα χρόνια δηµιουργούν µία σταθερή σχέση µε τους πανηγυριστές. Το κέφι του κόσµου µπολιάζεται µε την εφευρετικότητα των µουσικών γεγονός που καθορίζει και την επιτυχία του γλεντιού.

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ Αρχικά όλοι συµµετέχουν στον θρησκευτικό εορτασµό. Ο ναός

στολίζεται και γίνεται ο ευπρεπισµός της εικόνας του Αγίου. Αν υπάρχουν ιερά λείψανα τοποθετούνται σε χώρο που µπορούν οι πιστοί να τα προσκυνήσουν. Την παραµονή της εορτής τελείται ο εσπερινός. Μερικές φορές ακολουθεί αγρυπνία - ολονυκτία. Ανήµερα της γιορτής γίνεται η θεία λειτουργία στην οποία ενδεχοµένως χοροστατεί ο µητροπολίτης. Οι πιστοί συµµετέχουν µαζικά, κοινωνούν και λαµβάνουν τον άρτο. Στη συνέχεια µπορεί να ακολουθεί λιτανεία µε περιφορά της εικόνας και των ιερών λειψάνων.

Μετά ξεκινά η κοσµική πανήγυρης. Ο χορός είναι κυκλωτικός. Το χορό ξεκινά συνήθως ο ιερέας του χωριού και οι ιερείς των γειτονικών χωριών (συνδέοντας το πανηγύρι µε την θρησκευτική γιορτή) και ακολουθούσαν οι άλλοι κατά ηλικία από τον γεροντότερο προς τους νεότερους. Οι τοπικές αρχές και ο δάσκαλος πολλές φορές είχαν την τιµητική τους θέση.

Συνήθως µπροστά πιάνονται οι άνδρες (που πληρώνουν και τα

όργανα) και πίσω ακολουθούν οι γυναίκες. Άλλες φορές οι γυναίκες πιάνονται σε εσωτερικό κύκλο και οι άνδρες από έξω ή το αντίθετο.

Ο πρωτοχορευτής έχει κυρίαρχο ρόλο αφού καθορίζει το χορό που θα χορευτεί, είναι ο µόνος που µπορεί να κάνει φιγούρες και είναι αυτός που προσέχει περισσότερο το κοινό.

Όλοι έµπαιναν στο χορό και ιδιαίτερα τα νεαρά κορίτσια για να τα δουν οι υποψήφιοι γαµπροί. Οι οικογένειες, τα σόγια σηκωνόταν το ένα µετά το άλλο και χόρευαν. Στα «µαγαζιά» το τελετουργικό γίνεται πιο ελαστικό και οι παρέες χορεύουν µαζί.

Οι κανόνες αποτελούν για όλους άγραφους νόµους ενώ όταν κάποιες παρεξηγήσεις δηµιουργούνται, κάποιο από τα σεβάσµια πρόσωπα της κοινότητας δίνει τη λύση.

17

ΕΝ∆ΥΜΑΣΙΑ Όλοι οι συµµετέχοντες φορούν τα καλά - τα γιορτινά τους ρούχα. Οι

γυναίκες ντυνόταν οµοιόµορφα φορώντας την παραδοσιακή πωγωνήσια στολή ενώ οι άντρες που ήταν ταξιδευτές, πρώτοι αντικατέστησαν την παραδοσιακή ενδυµασία µε τα «φράγκικα» µοντέρνα ρούχα.

ΦΑΓΗΤΟ – ΠΟΤΟ Συνήθως µαγείρευαν σε µεγάλα καζάνια το κοφτό (πλιγούρι µε κρέας),

έφτιαχναν πίτες και έτρωγαν όλοι µαζί. Θέση πάντα στο τραπέζι είχε το παραδοσιακό ηπειρώτικο τυρί ενώ για γλυκά είχαν σταφίδες και λουκούµια. Κανένας δεν έπρεπε να φύγει νηστικός. Η «κοινή τράπεζα» είναι κοινό χαρακτηριστικό πολλών πανηγυριών του Πωγωνίου. Σε άλλα πανηγύρια στην ύπαιθρο οι πανηγυριστές έφερναν µαζί τους µια κουβέρτα και ένα τραπεζοµάντιλο που έστρωναν στο έδαφος και έτρωγαν τα φαγητά που κουβαλούσαν από τα σπίτια τους. Τόσο το φαγητό όσο και το ποτό (κρασί , τσίπουρο) ήταν από υλικά τοπικής παραγωγής.

ΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΣΗΜΕΡΑ Πολλά από τα στοιχεία των παλιών πανηγυριών διατηρούνται αλλά

υπάρχουν και πολλές αλλαγές. Πανηγύρια διοργανώνονται µε τη συµβολή των φορέων της τοπικής

αυτοδιοίκησης, από πολιτιστικούς αλλά και αθλητικούς συλλόγους µε σκοπό την αναβίωση του παραδοσιακού πολιτισµού, την προβολή τοπικών προϊόντων αλλά και την οικονοµική τους ενίσχυση.

Επίσης τοπικές επιχειρήσεις όπως κέντρα διασκέδασης και ταβέρνες διοργανώνουν πανηγύρια µε κερδοσκοπικό βέβαια σκοπό. Γίνονται µε αφορµή θρησκευτικούς εορτασµούς αλλά και σε άλλες ηµεροµηνίες ιδιαίτερα το καλοκαίρι που τα χωριά γεµίζουν µε κόσµο. Αποτελούν αφορµή συνάντησης των αποδήµων µε αυτούς που έµειναν στα χωριά, ενώ η βελτίωση του οδικού δικτύου ευνοεί την παρουσία πολλών επισκεπτών από άλλα µέρη.

18

Το τελετουργικό του χορού δεν είναι τόσο αυστηρό. Πολλές φορές δηµιουργούνται πολλοί µικρότεροι κύκλοι χορού ενώ άντρες και γυναίκες πιάνονται και µαζί. Οι παρεξηγήσεις µεταξύ των συµµετεχόντων είναι συχνές. Οι µουσικοί πληρώνονται από τον διοργανωτή πολιτιστικό σύλλογο ή τον επιχειρηµατία από τους οποίους εξαρτάται και η παραδοσιακή µορφή ή όχι του πανηγυριού.

Τα πλαστικά τραπεζοκαθίσµατα, τα σουβλάκια και οι µπύρες αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά πολλών σηµερινών πανηγυριών.

Οι µικροφωνικές εγκαταστάσεις έχουν αλλοιώσει το φυσικό ήχο ενώ όλο και περισσότερα τραγούδια και χοροί, παραδοσιακοί ή όχι άλλων περιοχών µεταφέρονται από τους απόδηµους και τους επισκέπτες, µετατρέποντας πολλά πανηγύρια σε κακό φολκλορικό θέαµα.

Παρά τις αλλαγές το ηπειρώτικο πανηγύρι κρατά σε µεγάλο βαθµό τα παραδοσιακά του χαρακτηριστικά. Για τους ηπειρώτες το πανηγύρι αποτελεί πολιτιστική κληρονοµιά που προσπαθούν να διαφυλάξουν. Το πλήθος των πανηγυριών, η προσπάθεια αναβίωσης του παραδοσιακού τρόπου από τους πολιτιστικούς συλλόγους αλλά και η µαζική συµµετοχή του κόσµου αποδεικνύουν την ιδιαίτερη αξία του.

19

ΕΡΕΥΝΑ – ΦΑΣΗ 3Η

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ - ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ & ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ

Το πανηγύρι αποτελεί για τα χωριά µας σηµαντική µέρα στον κύκλο του χρόνου. Από µικρά παιδιά µαθαίνουµε να συµµετέχουµε στο τελετουργικό του. Ακολουθούµε και εµείς το έθιµο αλλά ταυτόχρονα νιώθουµε ότι κάτι σπουδαιότερο επιτελείται. Είναι µία κοινωνική εκδήλωση γεµάτη από συµβολισµούς που είναι όµορφο να ανακαλύψεις. Σχετίζεται µε άλλες πτυχές της κοινωνικής ζωής.

Το πανηγύρι λοιπόν αποτελεί ένα απλό έθιµο, µια γιορτή ή µια σταθερή οργανωµένη δραστηριότητα που επιδιώκει σηµαντικούς κοινωνικούς σκοπούς και έτσι µπορεί να χαρακτηριστεί ως κοινωνικός θεσµός;22 Ποιες είναι οι κοινωνικές ανάγκες που προσπαθεί η κοινωνική αυτή εκδήλωση να καλύψει και ποιες λειτουργίες επιτελεί; Ποιοι είναι οι συµβολισµοί που προκύπτουν απ' το τελετουργικό του; Πως η κοινωνική εξέλιξη επιδρά στην µορφή του και ποιες λειτουργίες καλείται να επιτελέσει στις διάφορες πτυχές της κοινωνικής ζωής στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία; Μέσα από τις προσωπικές µας εµπειρίες και µνήµες, τις µαρτυρίες ειδικών ή απλών ανθρώπων του περιβάλλοντός µας και τη µελέτη αρχειακού υλικού θα προσπαθήσουµε να ανακαλύψουµε τους συµβολισµούς που βρίσκονται πίσω από το σύνηθες τελετουργικό ενός πανηγυριού και τις προεκτάσεις της συγκεκριµένης κοινωνικής εκδήλωσης στις διάφορες πτυχές της ζωής των ανθρώπων του τόπου µας, αναδεικνύοντας τέλος τη σηµασία του.

∆ΙΑΣΚΕ∆ΑΣΗ - ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ Το πανηγύρι ασφαλώς είναι µια αφορµή για γλέντι, γιορτή και διασκέδαση. Η κινητήρια δύναµη της χαράς είναι βαθιά ριζωµένη στη φύση του κοινωνικού ανθρώπου. Από την αρχαιότητα ως και το τέλος της αγροτικής κοινωνίας το πανηγύρι ήταν η µοναδική σχεδόν αφορµή έτσι ώστε να διακόπτεται ο µονότονος ρυθµός της καθηµερινής ζωής και να γεµίσει το ψυχικό κενό που αυτή δηµιουργεί. Σήµερα παρότι οι επιλογές διασκέδασης έχουν πληθήνει, σε αποµακρυσµένα από τα αστικά κέντρα χωριά όπως τα χωριά της περιοχής µας, το πανηγύρι εξακολουθεί να αποτελεί µία από τις κυριότερες ψυχαγωγικές εκδηλώσεις.

22

Σωτηρίου Σ. , Κορδονούρη Σ. , Ζαβρανίδου Αι. , Κοινωνική & Πολιτική Αγωγή Γ΄ Γυµνασίου. Αθήνα: ΟΕ∆Β, 2010, σ.σ. 31- 34

20

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Το πανηγύρι αποτυπώνει την κοινή κουλτούρα των συµµετεχόντων. Αυτό αποτέλεσε όπως υποστήριξε ο ερευνητής του λαϊκού πολιτισµού Βασίλης Ράπτης στην συνέντευξη που µας παραχώρησε, σηµαντικό στοιχείο ιδιαίτερα στους οθωµανικούς χρόνους, οπότε οι 'Έλληνες είχαν ανάγκη να διαφυλάξουν και να προβάλουν την πολιτιστική κληρονοµιά του ελληνισµού.

Σήµερα οι κάτοικοι των αστικών κέντρων, ως "µάζα" των µεγαλουπόλεων αναζητούν την πολιτιστική τους κληρονοµιά, τις ρίζες τους, θέλουν διαφυλάξουν την κουλτούρα και την ταυτότητα τους, αυτή που τους διακρίνει από τους άλλους.

∆εν πρέπει να ξεχνούµε την ιδιαίτερη πολιτιστική αξία της λαϊκής τέχνης όπως αυτή εκφράζεται στα πανηγύρια. Η µουσική, οι χοροί και τα ιδιαίτερα τραγούδια του τόπου µας όπως τα πολυφωνικά, αποτελούν τεράστια πολιτιστική κληρονοµιά. Αυτή διαµορφώθηκε και µέσα από τις µετακινήσεις των κοµπανιών και των πανηγυριστών από πανηγύρι σε πανηγύρι µεταφέροντας µαζί τους και τα πολιτιστικά στοιχεία.

Τα µέλη των πολιτιστικών συλλόγων, κοπιάζουν και συνεργάζονται αφιλοκερδώς για τη διοργάνωση των παραδοσιακών πανηγυριών. Στόχος τους είναι η διαφύλαξη του λαϊκού µας πολιτισµού και µε µόνη ανταµοιβή όπως µας λέει ο πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου Παρακαλάµου Κωνσταντίνος Μπίκας «η χαρά που βλέπουµε ζωγραφισµένη στα πρόσωπα των γονιών µας».

Στα χωριά του Πωγωνίου η διαφύλαξη του παραδοσιακού τρόπου τέλεσης αποτελεί προτεραιότητα. Όµως δεν µπορούµε να αγνοήσουµε ότι πολλά πανηγύρια στη χώρα µας έχουν µετατραπεί σε φολκλορικά θεάµατα αµφισβητήσιµης καλλιτεχνικής αξίας. Η έκφραση «είναι για τα πανηγύρια» αποτελεί πλέον

συνώνυµο της κακογουστιάς και της έλλειψης σοβαρότητας.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ Αφορµή για την τέλεση του πανηγυριού είναι η θρησκευτική γιορτή. Το

τελετουργικό της εκκλησίας είναι αναπόσπαστο κοµµάτι του πανηγυριού και η ηµέρα της γιορτής είναι µέρα ιερή γιατί λατρεύεται το θείο. Το πανηγύρι ξεκινά στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας και το χορό πολλές φορές «ανοίγει ο παπάς» συµβολίζοντας τη θρησκευτική βάση του πανηγυριού. Η εκκλησία προσπαθεί να είναι παρούσα σε όλες τις σηµαντικές στιγµές της ζωής, στις χαρές, στις λύπες, στις δυσκολίες. Ο θρησκευτικός εορτασµός ανυψώνει το πνεύµα ενώ ο κοσµικός ξεκουράζει το σώµα. Όµως όλα πρέπει να γίνονται µε µέτρο, όπως αναφέρει ο αρχιµανδρίτης της Ιεράς Μητροπόλεως Κονίτσης πατήρ Χερουβείµ στη συνέντευξη που µας παραχώρησε. Πρέπει να αποφεύγονται οι υπερβολές και οι ασχήµιες που δεν ταιριάζουν µε το πνεύµα του εορτασµού και τη διδασκαλία των πατέρων της εκκλησίας. Τότε µόνο το πανηγύρι είναι χρήσιµο, ωφέλιµο και το ευχαριστιούνται όλοι.

Σήµερα για πρακτικούς λόγους ορισµένα πανηγύρια γίνονται σε περιόδους που στα χωριά υπάρχει πολύς κόσµος ή απλά βολεύει το

21

πρόγραµµα των εµφανίσεων µίας «λαϊκής φίρµας» ανεξάρτητα από κάποια θρησκευτική γιορτή. Αυτό αποτελεί µια σηµαντικότατη αλλοίωση που διαφοροποιεί το συγκεκριµένο «γλέντι» από την παραδοσιακή έννοια του πανηγυριού.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Από τους αρχαίους χρόνους το πανηγύρι συνδέεται µε τις αγροτικές αρχικά ασχολίες στην συνέχεια µε άλλες οικονοµικές δραστηριότητες. Οι άνθρωποι προτιµούσαν να τιµούν τους θεούς ή τους αγίους σε περιόδους που αποτελούν το τέλος ή την αρχή κάποιας εποχής και ταυτόχρονα κάποιας παραγωγικής δραστηριότητας έτσι καθορίζονταν πότε έµπαινε η άνοιξη και ξεκινούσε η σπορά, πότε τελείωνε ο θερισµός, πότε θα ξεκινούσαν τα καραβάνια των ταξιδιωτών τα ταξίδια τους.

Οι περισσότερες παραγωγικές οµάδες έχοντας ως προστάτη κάποιον άγιο γιόρταζαν την µέρα αυτή προβάλλοντας τα προϊόντα τους και την επαγγελµατική τους τάξη.

Συχνά τα πανηγύρια συνοδεύονται από µικρές υπαίθριες αγορές µέχρι οργανωµένες εµποροπανηγύρεις. Αυτό τα παλαιότερα χρόνια αποτέλεσε σηµαντικό παράγοντα ανάπτυξης των συναλλαγών, του εµπορίου και της κυκλοφορίας του νοµίσµατος.

Σήµερα η ανάδειξη µίας τοπικής παραδοσιακής γιορτής και η διάσωση του λαϊκού πολιτισµού αποτελούν µεταξύ άλλων και παράγοντα τουριστικής ανάπτυξης µε οικονοµικά οπωσδήποτε οφέλη. Αυτό σε συνδυασµό µε την προβολή κάποιων τοπικών προϊόντων καθιστούν τις λαϊκές

γιορτές προτεραιότητα για τους φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης. Αυτοί εκδίδουν προγράµµατα και ενηµερώνουν ιστοσελίδες για τα πολιτιστικά δρώµενα της περιοχής έτσι ώστε να προσελκύσουν επισκέπτες.

Η διοργάνωση ενός πανηγυριού έχει ιδιαίτερη σηµασία όταν γίνεται από µη κερδοσκοπικούς φορείς (π.χ. εκκλησιαστικές επιτροπές, πολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους) µε σκοπό την οικονοµική τους ενίσχυση.

Τέλος µία µεγάλη κατηγορία επαγγελµατιών όπως ταβέρνες, µικροπωλητές, επιχειρήσεις ενοικιάσεως µικροφωνικών και τραπεζοκαθισµάτων, παραδοσιακοί οργανοπαίκτες, προµηθευτές τροφίµων και ποτών και ξενοδοχεία επωφελούνται οικονοµικά από την τέλεση των πανηγυριών.

22

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Στις ηµέρες του πανηγυριού ανταµώνουν όλοι. Αποτελεί µία

κοσµοαντάµωση ξενιτεµένων και ντόπιων όπως µας είπε ο Αντιδήµαρχος του ∆ήµου Πωγωνίου κ. Χρήστος Γκόγκος.

Το πανηγύρι αποτελεί λοιπόν αναπόφευκτα, στο περιθώριο των εορταστικών εκδηλώσεων µία ευκαιρία να συζητηθούν και να λυθούν τοπικά προβλήµατα παρουσία όλων. Μάλιστα σε πολλά χωριά γίνονται και λαϊκές συνελεύσεις τις ηµέρες των πανηγυριών. Οι τοπικές αρχές έχουν ξεχωριστή, τιµητική θέση στον πανηγύρι και στο χορό.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Η κοινωνική συνοχή όπως υποστηρίζει ο Βασίλης Ράπτης θεωρείται

δεδοµένη αφού έχει ήδη αποτελέσει κοινωνική επιλογή (ιδιαίτερα στους οθωµανικούς χρόνους). Απλά στο πανηγύρι προβάλλεται και αποτυπώνεται. 'Όλοι είναι εκεί, πλούσιοι και φτωχοί, µεγάλοι και παιδιά, γυναίκες και άντρες πιασµένοι σφιχτά σε κύκλο όπως και οι προγονοί τους µε µια ιεραρχία που υπαγορεύει η συγκεκριµένη κοινωνική και ιστορική φάση (π.χ. οι γεροντότεροι και οι άνδρες µπροστά, οι άλλοι ακολουθούν κ.τ.λ.). Θα παρακολουθήσουν την λειτουργία, όλοι θα φάνε και µετά θα χορέψουν και θα τραγουδήσουν. Οι διαφορές των χωριανών επιλύονται όπως το παλιό έθιµο πολλών πανηγυριών του Πωγωνίου «τα Ντολιά»,23 που έφερνε σε επαφή ανθρώπους µε σοβαρές διαφορές και τις γεφύρωνε. Οι κανόνες τηρούνται, και έτσι η κοινότητα προβάλει την δύναµη της, την ενότητα της τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της απέναντι σε όποιον την αµφισβητεί. Ακόµα και αν αυτός είναι ο ίδιος ο χάρος που συχνά οι γλεντζέδες τον καλούν σε αναµέτρηση.

Από αυτή τη διαδικασία κανείς δεν πρέπει να λείπει. Ούτε καν οι πεθαµένοι (το παρελθόν) και γι’ αυτό το γλέντι ξεκινά µε το µοιρολόι. Ούτε βέβαια οι ξενιτεµένοι και γι’ αυτό τα τραγούδια της ξενιτιάς είναι πολυάριθµα.

Οι επισκέπτες έχουν ξεχωριστή θέση αφού η φιλοξενία πάντα αποτελούσε για τον Έλληνα υψηλή αξία. Αλλά ταυτόχρονα οι επισκέπτες θα ήταν αυτοί που θα µετέφεραν στα µέρη τους το τι είδαν: τη λεβεντιά και τη δύναµη της κοινότητας. Μάλιστα αν τύχαινε να παρακολουθούν αλλόθρησκοι κυρίως του οθωµανικούς χρόνους όλα τα παραπάνω αποκτούσαν ακόµη µεγαλύτερη σηµασία.

23

∆ιδικτυακός τόπος Εκπολιτιστικού Εξωραϊστικού Συλλόγου Παλαιοπυργιτών. «Πολιτισµός, Ήθη – Έθιµα» , ΠΗΓΗ: http://palaiopogoni.gr/pogoni//?page_id=5 τελ.επισκ. 10/12/11

23

Η κοινότητα τέλος πρέπει να εξασφαλίσει τη συνέχεια της , το µέλλον της. Ο έρωτας και η αναπαραγωγή είναι αυτή που θα το πετύχει. Στο πανηγύρι οι νέοι και οι νέες θα συναντηθούν και θα κοιταχθούν, οι γεροντότεροι ως πιο έµπειροι θα τους καµαρώσουν και θα τους ταιριάξουν και τέλος θα τους ζευγαρώσουν. Η κοινότητα θα αναπαραχθεί αλλά µε τους όρους και τις αξίες που η ίδια θεωρεί απαραίτητες ώστε να εξασφαλιστεί η βιωσιµότητα του γάµου και της κοινότητας.

Σήµερα βέβαια πολλές από τις παραπάνω λειτουργίες του πανηγυριού έχουν καταργηθεί ή αλλάξει µορφή. ∆εν υπάρχει ξεκάθαρος εξωτερικός εχθρός για την κοινότητα αλλά αντίθετα ο τόπος έχει οργανωθεί σε ευρύτερους καλλικρατικούς δήµους. Οι κάτοικοι απλά επιδιώκουν τη διάσωση του τοπικού τους πολιτισµού, των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους και της ιδιαίτερης πολιτιστική τους ταυτότητας. Το αυστηρό τελετουργικό σε πολλά µέρη δεν εφαρµόζεται. Τα παραδοσιακά τραγούδια δεν µπορούν να εκφράζουν τα συναισθήµατα των νέων όπως παλιότερα. Οι πολλοί κύκλοι που γίνονται στα πανηγύρια , τα ξενόφερτα τραγούδια, η επίδειξη µέσα από το ντύσιµο ή το ξόδεµα χρηµάτων ακόµη και οι καυγάδες αποτυπώνουν τους χαλαρούς κοινωνικούς δεσµούς.

Τα πανηγύρια του τόπου µας διαχρονικά εξυπηρετούν πολυάριθµες κοινωνικές ανάγκες. Επιτελούν λειτουργίες απαραίτητες για την οµαλή λειτουργία της κοινωνικής ζωής ενώ αποτυπώνουν τη συγκεκριµένη κοινωνική και ιστορική φάση. Η µορφολογία της περιοχής , η απόσταση από τα µεγάλα αστικά κέντρα, η πλούσια πολιτιστική κληρονοµιά και η αγάπη των ντόπιων και ξενιτεµένων για τον τόπο τους, καθιστούν το πανηγύρι ακόµα και σήµερα έναν από τους ισχυρότερους κοινωνικούς θεσµούς της κοινωνίας µας.

24

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Το πανηγύρι αποτελεί µία κοινωνική εκδήλωση που σταθερά συναντάται στον τόπο µας από τους αρχαίους χρόνους ως σήµερα.

Η µορφή του αλλάζει ανάλογα µε τις συνθήκες και τις ανάγκες της κάθε ιστορικής περιόδου αλλά κοινά στοιχεία παρατηρούνται πάντα.

Έτσι αφορµή για πανηγύρι αποτελεί διαχρονικά ο θρησκευτικός εορτασµός αλλά αιτία η διάθεση για διακοπή του µονότονου ρυθµού της καθηµερινότητας, η διάθεση για γλέντι για χαρά, για αποφόρτιση.

Η αισθητική και καλλιτεχνική του αξία είναι στενά συνδεδεµένη µε τις πολιτιστικές τάσεις της κάθε εποχής. Από τον αυλητή στον κλαρινίστα , από τον κιθαρωδό στον λαουτιέρη, οι κάτοικοι του τόπου µε κυκλωτικούς και αντικριστούς χορούς συνευρίσκονται και γλεντούν.

Στο τελετουργικό του ηπειρώτικου πανηγυριού αποτυπώνονται οι κοινωνικές αξίες της κάθε εποχής γεγονός που καθιστά το πανηγύρι ισχυρό κοινωνικό θεσµό.

Ο σεβασµός στο παρελθόν και στους νεκρούς αλλά και σε όσους λείπουν όπως αυτό εκφράζεται µέσα από τα τραγούδια αποτελεί βασική προτεραιότητα σε κάθε πανηγύρι.

Ο ιερέας, ο δήµαρχος , ο δάσκαλος , οι γέροι , οι νέοι, οι γυναίκες έχουν συγκεκριµένη θέση στο χορό πράγµα που εκφράζει την κοινωνική ιεράρχηση.

Η µαζική συµµετοχή των κατοίκων και η τήρηση των κανόνων αποτυπώνουν την κοινωνική συνοχή και προβάλουν τη δύναµη της κοινότητας.

Τα συνοικέσια, που ζευγαρώνουν τους νέους εξασφαλίζοντας το µέλλον και τη συνέχεια, οι συζητήσεις πολιτικού περιεχοµένου για την αντιµετώπιση των τοπικών προβληµάτων αλλά και τα οικονοµικά οφέλη υποδηλώνουν ότι το πανηγύρι εξυπηρετεί σηµαντικές κοινωνικές ανάγκες.

Οι σηµερινές αλλοιώσεις των πανηγυριών σε καιρούς δύσκολους για των τόπο όπως η µη τήρηση των κανόνων, οι καυγάδες, η διάθεση για επίδειξη, η αφοµοίωση ξενόφερτων τραγουδιών και χορών αµφισβητήσιµης καλλιτεχνικής αξίας υποδηλώνουν τους χαλαρούς κοινωνικούς δεσµούς.

Ίσως σήµερα περισσότερο από ποτέ πρέπει να στραφούµε σε όσα ένωναν τους κατοίκους αυτού του τόπου και που αποτυπωνόταν στα πανηγύρια.

Τότε που όλοι πιασµένοι σφιχτά χέρι µε χέρι αντιµετώπιζαν µαζί τις χαρές και τις λύπες, το παρελθόν το παρόν και το µέλλον.

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βλάχος Σ., (µτφ), Θουκυδίδη : Περικλέους Επιτάφιος Γ΄ Λυκείου.

Αθήνα: ΟΕ∆Β, 2010. 2. Κουκουλές Φ., Βυζαντινών Βίος & Πολιτισµός – Τόµος Β΄, Εορταί

και Πανηγυρισµοί. ΑΘΗΝΑ: 1948. 3. Κουτελάκης Χ., «Κυκλάδες. Οίνος παλιός σε ασκούς νέους». CORPUS,

τευχ. 72, 2005. 4. Μαστραπάς Α., Ιστορία του αρχαίου κόσµου - Α΄ Λυκείου. Αθήνα:

ΟΕ∆Β, 2010 5. Μπαλάφας Κ., Ήπειρος. Αθήνα: Ποταµός-Μουσείο Μπενάκη, 2003. 6. Μπαµπινιώτης Γ., Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα:

Κέντρο Λεξικολογίας, 2002.

7. Μούτζαλη Α., «Εµποροπανήγυρεις , το εµπόριο της περιπλάνησης». Αρχαιολογία & Τέχνες, τευχ.116 , 2010.

8. Νιτσιάκος Β., Νοµός Ιωαννίνων – Σύγχρονη Πολιτισµική Γεωγραφία. Γιάννινα: Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, 1998.

9. Παπαδάκης Γ., «Πάµε Πανηγύρι». ∆ΙΦΩΝΟ , τευχ. 8 , 1996.

10. Παπαδοπούλου Ζώζη. «Χοροί του Απόλλωνα Σπάρτη- ∆ήλος-∆ελφοί». Αρχαιολογία & Τέχνες, τευχ. 90, 2004.

11. Πορφύρης Κ. (επιµέλεια) «Άπαντα Κώστα Κρυστάλλη». Αθήνα:

Αυλός, (αχρονολόγητο). 12. Σαράντης Θ.Κ.Π., Το χωριό Περιβόλι Γρεβενών. Αθήνα: 1977. 13. Σωτηρίου Σ. , Κορδονούρη Σ. , Ζαβρανίδου Αι., Κοινωνική &

Πολιτική Αγωγή Γ΄ Γυµνασίου. Αθήνα: ΟΕ∆Β, 2010.

14. Φουρτούνας Α. «Το αρχαίο µακεδονικό µηνολόγιο και οι γιορτές του». ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, τευχ. 6, 2006

∆ΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ 1. Βικιπαίδεια - ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια. “Χορός στην Αρχαία Ελλάδα – Η παρουσία των Θεών»,

http://el.wikipedia.org/wiki/Χορός_στην_αρχαία_Ελλάδα “Σατουρνάλια»,

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BD%CE%AC%CE%BB%CE%B9%CE%B1 2. ∆ήµος Άνω Καλαµά. «Λαογραφία – Το πολυφωνικό τραγούδι»,

http://www.anokalama.gov.gr 3. Εκπολιτιστικός Εξωραϊστικός Σύλλογος Παλαιοπυργιτών. «Πολιτισµός,

Ήθη – Έθιµα» http://palaiopogoni.gr/pogoni//?page_id=5 4. Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού (IME), e-history.gr. «Η εποχή του χαλκού, Μινωική Κρήτη, Θρηκεία»

http://www.fhw.gr/chronos/02/crete/gr/religion/index.html «Οθωµανική περίοδος, Καθηµερινή Ζωή», http://www.fhw.gr/chronos/11/el/gr/ceremony/time