Էմ Փի Ջի - nature-ic.am · ՀՀ մարզերի շարքում տարածքի մեծությամբ գրավում է միջին տեղ, իսկ բնակչության թվով

1

«Տեղական զարգացման բարելավված պլանավորման միջոցով

կլիմայի փոփոխության ռիսկերի մեղմումը գյուղական համայնքներում»

ՄԱԶԾ-ՃԿՎԲ/00075559 ծրագիր

Կլիմայի փոփոխության հետ առնչվող ռիսկերի վերլուծություն և

գնահատում.

ՎԱՅՈՑ ձՈՐ. ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Հաշվետվություն

Էմ Փի Ջի ընկերություն

Պայմանագրի ժամկետը` ապրիլ – նոյեմբեր, 2014թ.

Պայմանագրի պատասխանատու անձ` Արամ Նավասարդյան

Պայմանագրի hամարը` RFQ-017/14

Վերանայող՝ _______________Գոհար Հովհաննիսյան

Հաշվետվությունն ընդունող՝ ______________ Դիանա Հարությունյան

ԵՐԵՎԱՆ 2014

2

Բովանդակություն

Մեթոդաբանության նկարագրություն

3

Բաժին 1: Վայոց ձորի մարզի ընդհանուր արդյունքներ

4

Բաժին 2. Համայնքների հարցումների ամփոփում

10

Հավելված 1. Քանակական հետազոտության հարցաթերթ

147

Հավելված 2. Որակական հետազոտության հարցաթերթ 152

3


31.05.2014-01.06.2014 ընկած ժամանակահատվածում Էմ Փի Ջի ընկերությունը ՄԱԶԾ-ի

«Տեղական զարգացման բարելավված պլանավորման միջոցով կլիմայի փոփոխության

ռիսկերի մեղմումը գյուղական համայնքներում» ծրագրի շրջանակներում իրականացրել է

հարցումներ և բազային իրավիճակի ուսումնասիրություն Վայոց ձորի մարզի 15 գյուղական

համայնքներում` կլիմայի փոփոխության և դրան առնչվող ռիսկերի և մեղմման միջոցների

ընկալումը գնահատելու նպատակով:

Վայոց ձորի մարզում հարցումներ իրականացված համայնքներն են`

1. Ագարակաձոր 6. Հերհեր 11. Ռինդ

2. Գնիշիկ 7. Հորբատեղ 12. Շատին

3. Գոմք 8. Հորս 13. Բարձրունի

4. Թառաթումբ 9. Մարտիրոս 14. Արին

5. Խնձորուտ 10. Չիվա 15. Սերս

Յուրաքանչյուր գյուղական համայնքի 18 տնային տնտեսություններում իրականացվել են

հարցումներ: Հետևյալ քանակությամբ հարցումների իրականացումը թույլ է տալիս

հետազոտվող հարցերի վերաբերյալ տվյալ գյուղական համայնքի մասին ընդհանուր

պատկերացում կազմել: Բացի այդ, ելնելով ծրագրի բյուջեի սահմաններից` այս թիվը

համաձայնեցվել է նաև պատվիրատուի հետ: Հետազոտությունն իրականացվել է

քանակական մեթոդով1, կիրառվել է դեմ առ դեմ հարցազրույցների մեթոդը: Յուրաքանչյուր

18 հարցումներում ներառված են.

տնային տնտեսություններ, որոնց գյուղատնտեսական աշխատանքներով

հիմնականում զբաղվում են/կառավարում են կանայք,

տնային տնտեսություններ, որոնք ստացված ապրանքները վաճառում են շուկայում

կամ տանից/բակից,

խոշոր ֆերմերներ2:

Քանակական հարցումներից բացի յուրաքանչյուր գյուղական համայնքում իրականացվել է

նաև որակական 2-ական հարցում տվյալ գյուղական համայնքի համայնքապետի և վերջինիս

կողմից լիազորված անձի հետ3:

Քանակական և որակական մեթոդների հարցաթերթերը4 մշակվել են Էմ-Փի-Ջի ընկերության

մասնագետների կողմից, որի վերջնական հաստատումը ստացվել է ՄԱԶԾ-ՃԿՎԲ ծրագրի

կողմից:

1 Հետազոտության մեթոդ է, որի վերջնարդյունքում հնարավորություն ենք ստանում տվյալները

ներկայացնել թվային տեսքով, ցուցանիշներով: 2 Խոշոր ֆերմերներն ընտրվել են գյուղապետերի խորհրդով:

3 Որոշ գյուղական համայնքներում գյուղատնտեսների, աշխատակազմի ղեկավարների,

համայնքապետի տեղակալի հետ: 4 Հարցաթերթերը ներկայացված են հավելվածում:

4

Բաժին 1: Վայոց ձորի մարզի ընդհանուր արդյունքներ

Վայոց ձորի մարզի նկարագրություն 5

Մարզկենտրոնը` ք. Եղեգնաձոր

Տարածաշրջանները` Վայք և Եղեգնաձոր

Քաղաքները` Եղեգնաձոր, Ջերմուկ և Վայք

Տարածքը` - 2308 քառ. կմ

Բնակչության թիվը - 56000, որից

քաղաքային - 19300 /34,5%/

գյուղական - 36700 /65,5 %/

Համայնքների թիվը` 44, որից քաղաքային` 3, գյուղական` 41

Սահմանակից է Սյունիքի, Գեղարքունիքի, Արարատի մարզերին:

ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆ

Վայոց ձորի մարզը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության հարավարևելյան վերջույթում:

ՀՀ մարզերի շարքում տարածքի մեծությամբ գրավում է միջին տեղ, իսկ բնակչության թվով

ամենափոքր մարզն է: Մարզը զբաղեցնում է 2308քառ.կմ մակերես, հյուսիսից սահմանակից է

Գեղարքունիքի մարզին, հյուսիսարևելքից` ԼՂՀ ին, հարավարևելքից` Սյունիքին, հարավից`

Նախիջևանի Հանրապետությանը (Ադրբեջան), արևմուտքից` Արարատի մարզին:

Մարզը ունի կտրտված մակերևույթ` լայն, խորը ձորերի և բարձր լեռների երկիր է: Հարևան

մարզերի հետ կապող ճանապարհները անցնում են բարձրադիր, դժվարամատչելի և

ոլորապտույտ լեռնանցքներով: Գեղարքունիքի մարզի հետ կապված է Սուլեմայի լեռնանցքով

(2410մ), Արարատյան գոգավորության հետ` Զովաշենի (Թուխմանուկի) լեռնացքով, Սյունիքի

հետ` Որոտանի լեռնանցքով: Մարզի կենտրոնով ձգվում է Երևան-Արտաշատ-Եղեգնաձոր–

Վայք-Մեղրի–Իրան միջպետական նշանակության մայրուղին:

ԲԿԱՆԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ - Մարզին բնորոշ են լանդշաֆտի բազմազանությունն ու

ռելիեֆի գոտիականությունն ու կտրվածությունը, որով էլ պայմանաորված է ֆլորայի և

ֆաունայի բազմազանությունը: Առանձնացվում են 3 ենթաշրջաններ` Արփայի

գոգավորություն, Վայքի ծալքաբեկորավոր լեռնաշղթա (ձգվում է հարավում), Վարդենիսի

հրաբխային լեռնավահան: Մարզի արևելյան սահմանը Սյունիքի հետ անցնում է Զանգեզուրի

լեռնաշղթայի հյուսիսային բարձրադիր գագաթներով: Վայոց ձորի մարզին բնորոշ են նաև

երկրակեղևի սաստիկ ցնցումներ, որի անխոս վկաններն են 735թ. ավերված Մոզ քաղաքի

ավերակները: Նշենք, որ Մոզ քաղաքը կործանվել է հրաբխի ժայթքումից և երկրաշարժից:

Կլիման աչքի է ընկնում չորությամբ: Տեղումների քանակը ըստ բարձրության տատանվում է

300-800մմ, համեմատաբար մեղմ ամառներ լինում են լեռների բարձրադիր հատվածներում:

Բնական հիմնական լանդշաֆտները կիսաանապատներն ու տափաստաններն են:

Տիրապետում են լեռնաշագանակագույն և մարգագետնատափաստանային հողերը: Մարզի

տարածքում հայտնաբերվել են պղնձի, տուֆի, մարմարի, կրաքարի, կավի, ավազի, բազալտի,

գրանիտի, ֆելզիտի, (Մարտիրոսի ֆելզիտը), կվարցային ավազի և հանքային ջրերի մեծ

պաշարներ: Սակայն մետաղական նշանակության պաշարը դեռ չեն շահագործվել:

http://vdzor.gov.am/general-information/

5

2006թ-ին ՀՀ բնապահպանության նախարարության կողմից հատկացված լիցենզիայի

համաձայն Գեոթիմ ՓԲԸ-ն երկրաբանահետախուզական աշխատանքներ է իրականացնում

Հայաստանի Վայոց ձորի մարզում` Ամուլսարի տարածքում: Ամուլսարը գտնվում է Վայոց

ձորի և Սյունիքի մարզերի վարչական սահմանին` մայրաքաղաք Երևանից 170կմ

հեռավորության վրա: 2008թ-ին իրականացված հետախուզական աշխատանքների

արդյունքում տարածքում հայտնաբերվել է 16.4 տոննա ոսկեբեր հանքանյութ: 2009թ-ին

հանքարդյունահանման հատուկ լիցենզիա է ստացվել ՀՀ էներգետիկայի և բնական

ռեսուրսների նախարարությունից, և նույն տարվա դեկտեմբերին, համապատասխան

օրենսդրական պահանջների կատարման արդյունքում ստորագրվել է

հանքաարդյունաբերական աշխատանքի իրականացման համաձայնագիրը:

Առողջարանային, զբոսաշրջային գոտիներով ու քաղաքներով հարուստ Հայաստանում իր

ուրույն տեղն է գրավում Վայոց ձորի Ջերմուկ քաղաքը: Ջերմուկի կազդուրիչ հանքային

ջրերը դեռ շատ հնուց օգտագործվել են ամենատարբեր հիվանդությունների բուժման

նպատակով:

ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԵՎ ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ - Վայոց ձորի մարզի բուսական աշխարհի

տեսակային կազմը հարուստ է: Այստեղ հաշվվում է գրեթե 1650 բուսատեսակ, որոնցից 1500

տեսակը խոտաբույսեր են, որոնց մեջ գերակշռում են դեղաբույսերը: Մարզն աղքատ է

անտառներով (տարածքի 1.6% կամ 3700հա): Սակայն անտառի կազմի մեջ մտնող 150

ծառատեսակները մեծամասամբ արժեքավոր են` հազվագյուտ ու էնդեմիկ տեսակներ են:

Դրանց մեջ կան հատուկ պահպանվող տարածքներ` Հերհերի գիհու նոսարանտառային և

Ջերմուկի անտառային արգելավայրերը: Բնական պայմանների բազմազանությամբ է

պայմանավորած նաև հարուստ կենդանական աշխարհի գոյությունը: ՀՀ –ում գրանցված 460

տեսակի կենդանիներից 225-ը հանդիպում են Վայոց ձորի մարզում: Դրանցից են բեզոարյան

այծը, վայրի ոչխարը` (մուֆլոնը), վայրի խոզը, գորշ արջը, աղվեսը, գայլը, նապաստակը,

թռչուններից` լորը, քարակաքավը, անգղերը, արծիվները, ձկնատեսակներից`

կարմրախայտը, բեղլուն, կողակը: Հաճախակի հանդիպում են նաև թունավոր օձեր`

հայկական իժ, գյուրզա:

Ինչպես բույսերի, այնպես էլ կենդանիների շատ տեսակներ գրանցված են «Կարմիր գրքում»:

Կենդանիների պահպանման նպատակով ստեղծվել են արգելավայրեր: Վայոց ձորի մարզում

աճում են ծիրանի, բալի, տանձի, դեղձի, խնձորի, խաղողի, սալորի, սերկևիլի, փշատի,

ընկույզի բազմաթիվ տեսակներ, բազմաթիվ հատապտուղներ:

ՋՐԱԳՐԱԿԱՆ ՑԱՆՑԸ - Վայոց ձորի տարածքը մասնատված է բազմաթիվ գետակներով,

գետերով, հովիտներով: Հիմնական զարկերակը Արփա գետն է, որը մարզի տարածքում

հոսում է 92կմ, 2080մ քառ. ջրահավաք ավազանով: Արփան սկիզբ է առնում մարզի

տարածքում` 3260մ բարձրությունից, Սյունիքի բարձրավանդակի հյուսիսարևմտյան

լանջերից, թափվում է Արաքս գետը, Նախիջևանի տարածքում: Այն հարուստ է վտակներով,

որոնք տեղ-տեղ առաջացնում են սահանքներ և ջրվեժներ, որոնցից են Ջերմուկի (Ջրահարսի

ջրվեժը) և Հերհերի ջրվեժները: Ամենախոշոր վտակը Եղեգիսն է, որի հովիտը Վայոց ձորի

գեղատեսիլ շրջաններից է, ինչպես նաև հատուկ պահպանվող տարածքներց մեկը: Վայոց

ձորի բոլոր գետերն ու գետակները սրընթաց են, արագահոս, ունեն մեծ անկում ու թեքություն

և հարուստ են էներգետիկ պաշարներով: Արփայի ջրերի մի մասը Սևանա լիճ փոխադրելու

նպատակով կառուցվել է 48կմ երկարությամբ Արփա-Սևան ստորգետնյա ջրատար թունելը,

որը սկիզբ է առնում Կեչուտի ջրամբարից: Մարզում է գտնվում նաև Հերհերի ջրամբարը և էլի

6

մի շարք փոքր լճեր և լճակներ, որոնք ունեն բնապահպանական և հանգստի գոտու

նշանակություն:

ԲՆԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ - Բնակչության թվաքանակով և խտությամբ Վայոց ձորի մարզը ՀՀ

մարզերի շարքում զբաղեցնում է վերջին տեղը: 2009թ. հունվարի 1-ի տվյալներով Վայոց ձորի

բնակչության թիվը կազմում է 55800 մարդ, որից 19500-ը քաղաքային բնակչություն է, իսկ

36500-ը` գյուղական: Մարզն ունի 44 համայնք, որից 3-ը` քաղաքային (Եղեգնաձոր, վայք,

Ջերմուկ): Վայոց ձորում գյուղական բնակավայրերի խոշոր կուտակումնր չկան: Քաղաքները

ևս փոքր քաղաքներ են: Ամենախոշորը մարզկենտրոն Եղեգնաձորն է, որի բնակչության թիվը

8200մարդ է (2009թ.): Քաղաքը գտնվում է Երևան–Ստեփանակերտ–Իրան միջպետական

ճամապարհի վրա: Քաղաքի հարավով հոսում է Արփա գետը, հյուսիսում քաղաքին են

ձուլվում Գլաձոր և Վերնաշեն գյուղերը: Քաղաքում աստիճանաբար ակտիվանում է

մշակույթային կյանքը զարգանում է կրթական ոլորտը:

Վայք ու Ջերմուկ քաղաքները ունեն մինչև 6000 բնակիչ (2009թ.): Վերջինս առողջարանային

քաղաք է: Այստեղ էլ կատարվում է «Ջերմուկ» հանքային ջրի շշալցումն ու առաքումը: Վայոց

ձորի մարզի քաղաքային բնակչությունը կազմում է ընդհանուր բնակչության 28%, կանանց

թվականակը գերազանցում է տղամարդկանց թվականակին:

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ - Վայոց ձորի մարզի տնտեսությունը ՀՀ տենտեսության թույլ օղակներից

է: Առաջատար է գյուատնտեսությունը, իսկ արդյունաբերությունը հիմնականում

ներկայացված է գյուղմթերքների վերամշակմամբ: Գյուղատնտեսության մեջ առաջատար է

անասնապահությունը հետևյալ ենթաճյուղերով` խոշոր եղջերավոր, բրդատու

ոչխարաբուծություն, այծաբուծություն, մեղվապահություն, թռչնաբուծություն:

Բուսաբուծության մեջ աչքի են ընկնում խաղողագործությունն ու պտղաբուծությունը:

Այստեղ աճում են ծիրանի, բալի, տանձի, դեղձի, խնձորի, փշատի, սերկևելի սալորի կեռասի,

խաղողի բազմաթիվ տեսակներ, ընկույզ և հատապտուղներ: Արփայի հովտի ցածրադիր

մասերում զբաղվում են բանջարաբոստանային մշակաբույսերի մշակությամբ, իսկ մարզի

նախալեռնային գոտին համարվում է ՀՀ խաղողագործության 4 շրջաններից մեկը, որոնք

հումք են հանդիսանում գինեգործության համար: Հայտնի է հատկապես «Արենի» տեսակի

էնդեմիկ խաղողը, որից արտադրվում է «Արենի» գինին: Գինեգործությունն այստեղ ունի

հազարամյա պատմություն:

Արդյունաբերական համալիրը լրացնում են նաև պանրագործությունը, հանքային ջրերի

արտադրությունը և գինեգործությունը: Կան նաև մի քանի փոքր ջրաէլեկտրակայաններ:

Սարքաշինական գործարան` Եղեգնաձորում: Մարզի տնտեսության զարգացման մեջ մեծ

դեր է կատարում առողջարանային տնտեսության ենթակառուցվածքների ընդարձակումը:

7

ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅԱՆ ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Յուրաքանչյուր համայնքի հարցման արդյուքները ներկայացված են Բաժին 2-ում,

որոնց հիման վրա կազմվել է նաև մարզի կլիմայի փոփոխությունից խոցելիության

ընդհանրացված պատկերը

ՀԱՐՑՎՈՂՆԵՐԻ ԴԵՄՈԳՐԱՖԻԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐ

Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հետևյալն է. 42%-ը արական սեռի

ներկայացուցիչներ են, 58%-ը` իգական:

Գծապատկեր 1-ում ներկայացված է հարցվողների տարիքային բաշխվածությունը: 18-24

տարեկան են հարցվողների 4%-ը, 25-34 տարեկան` 16%-ը, 35-44 տարեկան` 19%-ը, 45-54

տարեկան` 27%-ը, 55-64 տարեկան` 23%-ը, 65 և ավելի` 13%-ը:

Գծապատկեր 1. Հարցվողների տարիքային բաշխվածությունը

Գծապատկեր 2-ում ներկայացված է հարցվողների կրթական մակարդակը: Տարրական կամ

ավելի ցածր կրթություն ունեն հարցվողների 0.4%-ը, թերի միջնակարգ` 6%-ը, միջնակարգ`

48%-ը, միջին մասնագիտական` 28%-ը, ոչ լրիվ բարձրագույն` 3%-ը, բարձրագույն` 15%-ը:

Գծապատկեր 2. Կրթական մակարդակ

Գծապատկեր 3-ում ներկայացված է տնային տնտեսությունների անդամների քանակը: 1-2

հոգուց բաղկացած են տնային տնտեսությունների 20%-ը, 3-4 հոգի`24%-ը, 5-6 հոգի`35%-ը, 7-

8 հոգի`16%-ը, 9-10 հոգի` 4%-ը, 11-12 հոգի` 1%-ը:

Գծապատկեր 3. Տնային տնտեսությունների անդամների քանակը

4% 16% 19%

27% 23% 13%

18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 65 և ավելի

0.4%

6%

48%

28%

3%

15%

Տարրական կամ ավելի ցածր

Թերի միջնակարգ

Միջնակարգ

Միջնակարգ մասնագիտական

Ոչ լրիվ բարձրագույն

Բարձրագույն

20%

24%

35%

16%

4%

1%

1-2 հոգի

3-4 հոգի

5-6 հոգի

7-8 հոգի

9-10 հոգի

11-12 հոգի

8

ՀԱՐՑՈՒՄՆ ԱՆՑԿԱՑՎԱԾ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ Ուժեղ կողմերն են

Մեղմ կլիմա – կլիմայական բարենպաստ պայմաններ (Բարենպաստ կլիմայական

պայմաններ այգեգործության համար համապատասխան պայմանների դեպքում.

Հակակարկտակայան, ոռոգման համակարգ)

Մարդկային ներուժ

Խաղողագործություն – Կան նախապայմաններ խաղողագործության, գինեգործության

համար, ինչպես նաև առկա են խաղողի իրացման վայրեր ղ

Մեղվաբուծություն - Այստեղ կան բարենպաստ պայմաններ մեղվաբուծության

համար

Անասնապահություն – որոշ համայնքներում բացի խոշոր եղջերավորներից

տարածված են նաև ոչխարաբուծությունը և այծաբուծությունը

Արոտավայրեր – Արոտավայրեր առկա են, ինչը նպաստում է անասնապահության

զարգացմանը և գտնվում են համայնքներից մոտավորապես 20 կմ հեռավորության վրա

Գյուղատնտեսական գործունեություն - Հարցմանը մասնակցած համայնքների 98%-ը

զբաղվում է հողագործությամբ, 91%-ը` անասնապահությամբ և միայն 1%-ը չի զբաղվում

գյուղատնտեսական գործունեությամբ

ՀԱՐՑՈՒՄՆ ԱՆՑԿԱՑՎԱԾ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐԻ Թույլ կողմերն են

Իրացման վայրեր - Ընդհանուր առմամբ իրացման վայրերի խնդիր կա, ապրանքների

իրացումը հիմնականում կատարում են ապրանքափոխանակության միջոցով

Հակակարկտակայանի բացակայություն - Հարցված համայնքներից միայն Ռինդ

համայանքում կա հակակարկտային կայան:

Պաշտպանիչ ցանցերի բացակայություն - Պաշտպանիչ ցանցերը ընդհանրապես

բացակայում են

Ցրտահարության դեմ հստակ մեխանիզմների բացակայություն – Միակ մեխանիզմը

ծխահարումն է, որը գյուղացիների հիմնական մասը կիրառում է, սակայն, ինչպես

նշում են հարցվողները, այս տարի արդյունավետ չի եղել

Ոռոգման խնդիր – Ոռոգման համակարգ համայնքների մի մասում առկա էր, սակայն

այս դեպքում էլ խնդիր կար ամբողջական ոռոգման իրականացման հետ

Ճանապարհների խնդիր – Գրեթե բոլոր համայնքներում առկա է թե´ գյուղ տանող,

թե´ գյուղամիջյան ճանապարհների խնդիր

Սոցիալական – Ինչպես պարզ դարձավ հետազոտության արդյունքում, գյուղական

համայնքների բնակիչները ապրում են սոցիալապես ոչ բարենպաստ պայմաններում:

Վերջիններիս տարեկան ընդհանուր եկամուտների 37%-ը ստացվում է

աշխատավարձերից, 11%-ը` հողագործությունից, 15%-ը` անասնապահությունից,

37%-ը` այլ աղբյուրներից/ կենսաթոշակ, նպաստ, փոխանցումներ այլ երկրներից և

այլն/: Իսկ տարեկան կտրվածքով յուրաքանչյուր տնային տնտեսության ընդհանուր

եկամուտները ներկայացված են ստորև: Մինչև 500 000 դրամ եկամուտ ունեն

հարցված տնային տնտեսությունների 22%-ը, 500 001-1 000 000 դրամ` 26%, 1 000 001-

2 000 000 դրամ` 32%-ը, 2 000 001 – 3 000 000 դրամ` 12%, 3000 001 դրամ և ավելի` 8%:

9

Գծապատկեր 4. Տնային Տնտեսության ընդհանուր եկամուտները տարվա կտրվածքով

Փոքր մասնատված հողակտորներ – Գյուղացիների հողակտորները մասնատված էին,

ինչը խոչընդոտում էր թե´ միասնական ոռոգման աշխատանքներին, թե´ մշակման

աշխատանքներին, թե´ կլիմայական ռիսկերին դիմակայելուն, մասնավորապես`

միաժամանակ տարբեր հողակտորներում ծխահարում կազմակերպելուն:

Կլիմայի փոփոխման հետ կապված հիմնական միջոցառումների կարիք.

Համայնքային փոխօգնության ֆոնդ

Ապահովագրության համակարգ

Մասնագիտական խորհրդի կարիք

Վաղ ահազանգման ծառայություն

Փոխառության և վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ (վարկերը ոչ բոլոր

համայնքներում են ողջունվում, սակայն որոշ համայնքներում կան ցածր

տոկոսադրույքներով վարկերի կարիք)

Վերջին 3 տարիների ընթացքում ինտենսիվացած կլիմայական փոփոխությունները.

Վաղ ցրտահարություն

Կարկուտ

Երաշտ

Սողանքներ

Եղանակային երևույթներից տուժում են հետևյալ մշակաբույսերը.

Մրգեր

Բանջարեղեն

Հացահատիկային մշակաբույսեր

Հատիկավոր մշակաբույսեր

Խոտհարք

Եղանակային փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվության ստացման

աղբյուրի նախապատվություն

Հեռուստատեսություն

Նախազգուշացում մարզպետարանին/գյուղապետարանին

Նախազգուշացում SMS-ների միջոցով

22%

26%

32%

12%

8%

Մինչև 500 000 դրամ

500001-1000000 դրամ

1000001-2000000 դրամ

2000001-3000000 դրամ

3 000 000 և ավելի

10

Բաժին 2. Համայնքների հարցումների ամփոփում


31.05.2014-01.06.2014 ընկած ժամանակահատվածում Էմ Փի Ջի ընկերությունը ՄԱԶԾ-ի

«Տեղական զարգացման բարելավված պլանավորման միջոցով կլիմայի փոփոխության

ռիսկերի մեղմումը գյուղական համայնքներում» ծրագրի շրջանակներում իրականացրել է

հարցումներ և բազային իրավիճակի ուսումնասիրություն Վայոց ձորի մարզի 15 գյուղական

համայնքներում` կլիմայի փոփոխության և դրան առնչվող ռիսկերի և մեղմման միջոցների

ընկալումը գնահատելու նպատակով:

Յուրաքանչյուր գյուղական համայնքի 18 տնային տնտեսություններում իրականացվել են

հարցումներ: Հետևյալ քանակությամբ հարցումների իրականացումը թույլ է տալիս

հետազոտվող հարցերի վերաբերյալ տվյալ գյուղական համայնքի մասին ընդհանուր

պատկերացում կազմել: Բացի այդ, ելնելով ծրագրի բյուջեի սահմաններից` այս թիվը

համաձայնեցվել է նաև պատվիրատուի հետ: Հետազոտությունն իրականացվել է

քանակական մեթոդով6, կիրառվել է դեմ առ դեմ հարցազրույցների մեթոդը: Յուրաքանչյուր

18 հարցումներում ներառված են.

տնային տնտեսություններ, որոնց գյուղատնտեսական աշխատանքներով

հիմնականում զբաղվում են/կառավարում են կանայք,

տնային տնտեսություններ, որոնք ստացված ապրանքները վաճառում են շուկայում

կամ տանից/բակից,

խոշոր ֆերմերներ7:

Քանակական հարցումներից բացի յուրաքանչյուր գյուղական համայնքում իրականացվել է

նաև որակական 2-ական հարցում տվյալ գյուղական համայնքի համայնքապետի և վերջինիս

կողմից լիազորված անձի հետ: Ստորև ներկայացնում ենք հարցված գյուղապետերի նրանց

կողմից լիազորված անձանց տվյալները:

1. Ագարակաձոր Պարգև Միրզոյան,

գյուղապետ

Սամվել Մարգարյան,

գյուղապետի տեղակալ

2. Գնիշիկ Մեսրոպ Մելքոնյան,

գյուղապետ

Դավիթ Հովհաննիսյան,


3. Գոմք Մխիթար Հովհաննիսյան,

գյուղապետ

Մարինե Կարապետյան,

հաշվապահ

4. Թառաթումբ Գագիկ Մաթևոսյան,

գյուղապետ

Կարեն Համբարձումյան,

աշխատակազմի ղեկավար

5. Խնձորուտ Ժիրայր Նազարյան,

գյուղապետ

Աշոտ Գասպարյան,

աշխատակազմի քարտուղար

6. Հերհեր Անդրանիկ Աբրահամյան,

գյուղապետ

Բագրատ Հախվերդյան,


6 Հետազոտության մեթոդ է, որի վերջնարդյունքում հնարավորություն ենք ստանում տվյալները

ներկայացնել թվային տեսքով, ցուցանիշներով: 7 Խոշոր ֆերմերներն ընտրվել են գյուղապետերի խորհրդով

11

7. Հորբատեղ Գագիկ Սանդրոսյան,

գյուղապետ

Հովհաննես Կարապետյան,


8. Հորս Շմավոն Ամիրգյուլյան,

գյուղապետ

Թովմաս Մանվելյան,

առաջատար մասնագետ

9. Մարտիրոս Կամո Մկրտչյան,

գյուղապետ

Մովսես Մանուկյան,


10. Չիվա Նաիրի Սարգսյան,

գյուղապետ

Լիպարիտ Կարապետյան,

մշակույթի տան տնօրեն

11. Ռինդ Կամո Մկրտչյան,

գյուղապետ

Մովսես Մանուկյան,


12. Շատին Մամիկոն Սմբատյան,

գյուղապետ

Լուսինե Գրիգորյան,


13. Բարձրունի Գագիկ Գևորգյան,

գյուղապետ

Պլատոն Արմաղանյան,


14. Արին Վագեն Սայադյան,

գյուղապետ

Սիսակ Հարությունյան,

համայնքի ավագանի

15. Սերս Տիգրան Մալխասյան,

գյուղապետ

Վահան Միքայելյան,

մասնագետ

12

2.1. Ագարակաձոր գյուղական համայնքի արդյունքներ

Ագարակաձոր գյուղական համայնքի նկարագրություն 8

Մակերես` 58.4կմ2

Բնակչություն` 1508

Համայնքի վարչական տարածքը համապատասխանում է Ագարակաձոր գյուղին։ Գտնվում

է Վայոց ձոր մարզի Եղեգնաձորի տարածաշրջանում։ Եղեգնաձոր քաղաքից գտնվում է մոտ

3կմ հարավ և հեռավորությունը Երևան քաղաքից 119կմ է։

Գյուղը հիմնադրվել է 19-րդ դարի սկզբին, թեպետ հիշատակվում է նաև 12-13-րդ դարերի

մասին։ Նախկինում գյուղն ունեցել է Այար, Ագյար անվանումները։ Վերանվանվել է

1946թվականին։

Գյուղը գտնվում է Արփա գետի ձախ ափին, նրա վտակ Ագարակաձորի գետաբերանի

շրջանում։

Ծովի մակարդակից ունեցած բարձրությունը կազմում է 1120մ։ Կլիման

մերձարևադարձային է` չոր, ցամաքային, ամառները` շոգ, ձմեռները` ցուրտ։ Տարեկան

տեղումների քանակը 300-350մմ է։ ԲՆական լանդշաֆտները կիսանապատներ և չոր

տափաստաններ են, որոնք վերամշակվել են` վերածվելով կուլտուր - ոռոգելի

լանդշաֆտների։

Սա պատմականորեն եղել է Օրբելյանների կալվածքը և պատմական այս

ժամանակահատվածը դիտվում է որպես Վայոց ձորի ամենածաղկուն շրջանը։ Տնտեսական

կյանքի և առևտրի զարգացման համար մեծ մշանակություն տալով ճանապարհաշինությանը,

Տարասայիճ Օրբելյանը(13-րդ դար ) կառուցել է մի քանի քարավանատներ և կամուրջներ, այդ

թվում`նաև Ագարակաձորի կամուրջը, որը կանգուն է և գործում է մինչ այսօր։ Այժմ այդ

կամրջի միջոցով են Եղեգնաձոր քաղաքի հետ կապ հաստատում Արփա գետի ձախափնյա

շատ գյուղեր։

Բնակչությունը ներգաղթել է ռուս- պարսկական պատերազմի տարիներին Խոյ, Սալմաստ

գավառներից , ինչպես նաև Մակուից։ 1838թ.-ին ունեցել է 216, 1980թ.-ին ` 930, 2001թ.-ին`

1204 բնակիչ։ 2011թ.-ի դրությամբ Ագարակաձոր համայնքի բնակչությունը կազմում է 1508

բնակիչ, որից առկա բնակչության քանակը` 1297, ժամանակավոր բացականեր` 94,

երկարատև բացականեր` 117։ Համայնքն ունի 340 տնտեսություն։ Պետական կառույցներում

աշխատում են շուրջ 125 մարդ։

Համայնքի տնտեսության գլխավոր ճյուղը գյուղատնտեսությունն է։ Այստեղ կլիման

նպաստավոր է այգեգործության և խաղողագործության համար։ Մշակում են հացահատիկ,

կերային մշակաբույսեր և բանջարաբոստանային մշակաբույսեր։ Զբաղվում են

անասնապահությամբ, բուծելով խոշոր և մանր եղջերավոր անասուններ:

Արոտավայրերը զբաղեցնում են 912հա տարածք։ Պահուստային հողերը յուրացվում և

օգտագործվում են որպես վարելահողեր։

Արդյունաբերության հիմքը սննդի արդյունաբերությունն է։ Գյուղում գործում են «Ջերմուկ»

հանքային ջրերի մեկ գործարան, երկու քարի մշակման արտադրամաս, որոնք օգտագործում

են Գնիշիկից և Սիսիանից բերված հումքը։ Համայնքի տարածքում հայտնաբերված է տուֆի

հանքավայր, բայց այն ունի պահուսատային նշանակություն և չի շահագործվում։

Ագարակաձոր համայնքում գործում է միջնակարգ դպրոց, մանկապարտեզ, մշակույթի

տուն, բուժկետ, կապի հանգույց։

8 http://vdzor.gov.am/about-communities/760/

13

Հետազոտության արդյունքներ

Սոցիալ-դեմոգրաֆիական ցուցանիշներ

Սույն բաժնում ներկայացված է հարցվողների սոցիալ-դեմոգրաֆիական ցուցանիշները:

Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հետևյալն էր՝ 89% իգական սեռի և 11% արական

սեռի ներկայացուցիչներ:

Գծապատկեր 1-ում ներկայացված է հարցվողների տարիքային բաշխվածությունը:

Գծապատկեր 1. Հարցվողների տարիքը

Աղյուսակ 1-ում ներկայացված է հարցված տնային տնտեսությունների անդամների թիվը:

Աղյուսակ 1. Հարցված տնային տնտեսությունների անդամների թիվը

Ընդհանուր Մինչև 18 տարեկան 18 տարեկանից բարձր

6 2 4

5 2 3

5 0 5

4 0 4

10 2 8

7 1 6

5 2 4

3 0 3

9 2 7

10 3 7

3 0 3

6 2 4

1 0 1

4 1 3

7 2 5

7 2 5

2 0 2

2 0 2

17%

6%

17%

39%

22%

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

14

Աղյուսակ 2-ում ներկայացված է հարցված տնային տնտեսությունների տարեկան

եկամուտները, ինչպես նաև բաշխվածությունը ըստ եկամտի աղբյուրների:

Աղյուսակ 2. Հարցված տնային տնտեսությունների տարեկան եկամուտները

Ընդհանուր

Աշխատավարձ

Հողագործություն

Անասնապահություն

Եկամուտի այլ աղբյուր /

կենսաթոշակ, նպաստ,

փոխանցումներ այլ

երկրներից և այլն /

1660000 960000 300000 100000 300000

460000 0 0 100000 360000

840000 840000 0 0 0

1300000 840000 100000 0 360000

840000 840000 0 0 0

400000 0 0 80000 320000

360000 0 0 0 360000

540000 540000 0 0 0

1600000 1200000 0 400000 0

6000000 0 2000000 3000000 1000000

1800000 0 0 0 1800000

1716000 1080000 0 0 636000

540000 540000 0 0 0

1360000 1000000 0 0 360000

1700000 500000 0 0 1200000

460000 0 100000 0 360000

852000 0 0 0 852000

960000 0 0 0 960000

Գծապատկեր 2-ում ներկայացված է հարցվողների կրթական մակարդակը:

15

Գծապատկեր 2. Հարցվողների կրթական մակարդակը

Հարցված տնային տնտեսությունների

գյուղատնտեսական գործունեության նկարագրություն

Ագարակաձոր համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ,

անասնապահությամբ: Հարցված գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են

թե´ հողագործությամբ, թե´ անասնապահությամբ: Ինչպես նշում է գյուղապետը, հողերը

բերրի են, իսկ անասնապահության համար կան բարենպաստ պայմաններ` արոտավայրերը

գտնվում են 20 կմ հեռավորության վրա:

Հարցված տնային տնտեսությունների 100%-ը զբաղվում է հողագործությամբ, որից 94%

նույնպես զբաղվում են անասնապահությամբ:

Ագարակաձոր գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր

տնային տնտեսությունները մշակում են բանջարեղեն, 94%-ը` պտղատու այգիներ, 39%-ը`

կարտոֆիլ, 11%-ը` խոտհարք, 33%-ը մշակում է հացահատիկային մշակաբույսեր, 33%-ը՝

հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ թվում`եգիպտացորեն, լոբի, 33%` խաղող:

Գծապատկեր 3. Մշակաբույսերը, որոնք մշակվում են տնային տնտեսություններում

6%

56%

28%

11%


Միջնակարգ

Միջնակարգ մասնագիտական /տեխնիկում,

ուսումնարան, քոլեջ/

Բարձրագույն /4 կուրս և ավելի բարձր/

100%

78%

39%

33%

33%

33%

11%


Պտղատու այգի

Կարտոֆիլ

Հատիկավոր կուլտուրաներ /եգիպտացորենի, ոլոռ,

ոսպ, սիսեռ և այլն/

Խաղող

Հացահատիկային կուլտուրաներ /ցորեն, գարի/

Խոտհարք

16

Հետազոտության ընթացքում պարզել ենք, թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսությունում ինչ

կենդանիներ կան: Գծապատկեր 4-ից տեսնում ենք, որ այն տնային տնտեսություններում,

որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ նույնպես ունեն ընտանի թռչուններ

(հիմնականում մինչև 20 հատ), 94%-ը՝ խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև

2 հատ, 1 տնային տնտեսություն 6 հատ, 2 տնային տնտեսությունում մինչև 30 հատ), 12%-ը՝

մեղվի փեթակ (մինչև 10), 6%-ը` ձի (1 հատ), 12%-ը՝ խոզ (2 հատ):

Գծապատկեր 4. Տնային տնտեսություններում կենդանիների առկայությունը

Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հիմնականում սևահողեր են և բերրի հողեր, սակայն

ոռոգման ջրի հետ կապված խնդիրներ կան. ոռոգման ջրի մոտ 70%-ի կորստի պատճառով

խմելու ջուրն է օգտագործվում ոռոգման նպատակներով: Գյուղատնտեսական

գործունեությամբ հիմնականում զբաղվում են տղամարդիկ: Գյուղում արտագաղթի լուրջ

խնդիր կա, երիտասարդները շատ քիչ են գյուղում:

Մշակվող հողակտորների չափի մասին հարցից, թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսությունում

քանի հա հողակտոր են մշակում, այդ թվում` նաև վարձակալածները, պարզվեց, որ հարցված

տնային տնտեսությունների 89%-ը մշակում են մինչև 2 հա հողատարածք, իսկ 11%-ը` 4-7 հա:

Ինչպես նշում է գյուղապետը և գյուղապետի տեղակալը, գյուղում կա իրացման խնդիր: Հարցվողները ստացված բերքը, կաթնամթերքը և մսամթերքը հիմնականում սպառում են

տնային տնտեսությունում /94%/, 6%-ը նշել է, որ նվիրում են բարեկամներին, հարևաններին,

17%-ը նշել է, որ վաճառում են տանից/բակից, 28%-ը` վաճառում են շուկայում:

Գծապատկեր 5. Որտեղ են սպառում ստացված ապրանքները (բերք, կաթնամթերք,

մսամթերք և այլն)

6%

12%

12%

71%

100%

Ձի

Մեղվի փեթակ

Խոզ

Խոշոր եղջերավոր անասուն

Ընտանի թռչուններ

94%

28%

17%

6%

6%

Սպառում ենք տնային տնտեսությունում

Վաճառում ենք շուկայում

Վաճառում ենք տանից/բակից

Նվիրում ենք բարեկամներին,

հարևաններին

Դժ.պատ.

17

ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՄԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐ

Հարցերի հետևյալ բլոկն ուղղված է կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին:

Հարցվողների 83%-ը տեղեկացված է կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներից:

Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին բոլոր հարցվողները (100%) տեղեկանում են

հեռուստատեսությունից, իսկ 7%-ը` նույնպես համացանցից:

Եղանակային փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն հարցվողների 67%-ը

նախընտրում է ստանալ հեռուստացույցից, 33%-ը՝ SMS-ների միջոցով:

Գծապատկեր 6. Կլիմայի փոփոխման վերաբերյալ ինֆորմացիայի ստացման աղբյուրի

հարցվողների նախընտրությունը

Հարցվողների 44%-ը նշել է, որ իրենց համայնքում գոյություն ունի միմյանց

զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ, 56% նշել է նման համակարգի բացակայություն:

Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողների 25%-ը նշել է բջջային զանգերը, 75%-ը նշել է

հեռախոսային/ռադիոկապ, 50%-ը` համայնքի զանգերի/բարձրախոսների համակարգ, 25%-ը

նշել է, որ գյուղամիջից են միմյանց տեղեկացնում:

Գծապատկեր 7. Համայնքում միմյանց զգուշացնելու/ահազանգելու ուղիները

Թե գյուղապետը, թե տեղակալը և թե հարցվողները նշել են, որ վերջին 3 տարիների

ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Ագարակաձորում ինտենսիվացել են հետևյալ

եղանակային երևույթները. վաղ ցրտահարություն` 100%, կարկուտ՝ 67%, սողանքներ`17%,

սելավներ` 17%: Գյուղապետը նշում է, որ նախկինում այստեղ կար հակակարկտային կայան,

սակայն այժմ այն չի գործում և այդ առումով մեծ վնասներ են կրում:

Գծապատկեր 8. Վերջին 3 տարիների ընթացքում որ եղանակային երևույթներն են

ինտենսիվացել

67%

33%

Եղանակային փոփոխությունների մասին

հեռուստացույցով նախազգուշացում


75%

50%

25%

25%

Հեռախոսային/ռադիո կապ

Համայնքի զանգերի/բարձրախոսների համակարգ

Բջջային զանգեր

Գյուղամիջից

17% 17% 67%

100%

Սելավներ Սողանք Կարկուտ Վաղ ցրտահարություն

18

Գծապատկեր 9-ում ներկայացված է, թե տվյալ եղանակային երևույթներից հատկապես որ

մշակաբույսերը, որ ոլորտներն են տուժել: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք Գծ. 9-ում, կլիմայի

փոփոխություններից առավել տուժել են մրգերը, բանջարեղենները:

Գծապատկեր 9. Գյուղատնտեսության որ ոլորտներն են առավել ենթարկվում

կլիմայի փոփոխության ռիսկերին

Գծապատկեր 10-ում ներկայացված է, թե եղանակային երևույթները որ սեզոնին են

հատկապես վտանգավոր: Ինչպես տեսնում ենք, կարկուտը և վաղ ցրտահարությունը

առավել վտանգավոր են գարնանը:

Գծապատկեր 10. Տարվա որ սեզոնին են այս երևույթներն առավել վտանգավոր

Իսկ թե որքանով էր գյուղը/համայնքը պատրաստված դիմակայելու նման կլիմայական

ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 11-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Ագարակաձոր

համայնքում ոչ մի դեպքում էլ չկար որևէ պատրաստվածություն:

Գծապատկեր 11. Գյուղական համայնքի պատրաստվածությունը

դիմակայելու կլիմայական երևույթներին

Ինչպես վկայում են հետազոտության արդյունքները, գյուղում չկա հակակարկտային կայան:

Ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված միակ մեխանիզմը, որը գյուղացիները

հիմնականում կիրառում են, ծխահարումն է, սակայն, ինչպես նշում են հարցվողները,

կոնկրետ այս տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը եղել է անօգուտ: Ոռոգման

համակարգի հետ կապված կան շատ խնդիրներ, քանի որ, ինչպես արդեն նշվեց, վերևում

ոռոգման ջրի պաշարի 70%-ի կորուստ կա:

Որպես կլիմայական ռիսկերին հակազդման մեխանիզմներ, և´ հարցվողները, և´

գյուղապետը, և´ տեղակալը նշել են. Կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և պաշտպանիչ ցանցեր,

ցրտահարություն՝ ծխահարում և ոռոգում, երաշտ՝ ոռոգում:

6% 8% 6%

100% 72%

92% 94%

Կարկուտ Վաղ ցրտահարություն

Հատիկավոր կուլտուրաներ /ոլոռ,


Հացահատիկային կուլտուրաներ


Մրգեր

100% 100%

17%


Գարուն

Ձմեռ

100%

67%

6% 28%


Ընդհանրապես

պատրաստված չէր

Ավելի շուտ

Պատրաստված չէր

Ավելի շուտ

Պատրաստված էր

19

Այն հարցին, թե արդյոք պատճառված վնասների դիմաց ստացել են որևէ փոխհատուցում,

հարցվողները նշեցին, որ ոչ մի փոխհատուցում և խորհրդատվություն չեն ստացել:

Հարկ ենք համարում նշել, որ այն հարցին, թե արդյոք հարցվողները լսել են վտանգի մասին

նախքան պատահարը, հարցվողների 83%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող

վտանգի մասին, իսկ 17%-ը՝ ոչ: Բոլոր հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել են

հեռուստացույցի միջոցով:

Պարզվեց, որ հարցվողների 94%-ը արդյոք ստանում են կլիմայի փոփոխությունների

վերաբերյալ տեղեկատվություն ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ: Բոլոր հարցվողները /100%/

տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից և ընդհամենը 6%-ը՝ նույնպես վեբ կայքի

միջոցով:

Իսկ ստացված տեղեկատվության օգտակարությունը հարցվողները գնահատել են հետևյալ

կերպ. 35%-ը կարծում է որ ավելի շուտ օգտակար է, 24%-ը` շատ օգտակար է, ընդհանրապես

օգտակար չէ` 35%, ավելի շուտ օգտակար չէ` 6%:

Գծապատկեր 12. ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ ստացված

տեղեկատվության օգտակարության գնահատում

Հարցվողներին հարց է տրվել նաև այն մասին, թե իրենց ընտանիքը կլիմայի փոփոխման

ռիսկերի հետ կապված ինչ միջոցառումների կարիք ունի: Ապահովագրության համակարգ

նշել է հարցվողների 39%-ը, Համայնքային փոխօգնության ֆոնդ նշվել է հարցվողների 50%-ի

կողմից, վաղ ահազանգման ծառայություն` 17%, մասնագիտական խորհրդատվություն`22%:

Գծապատկեր 13. Կլիմայի փոփոխման ռիսկերի հետ կապված

ինչ միջոցառումների կարիք կան

24%

35%

6%

35%

Շատ օգտակար է

Ավելի շուտ օգտակար է

Ավելի շուտ օգտակար չէ

Ընդհանրապես օգտակար չէ

17%

22%

39%

50%


Մասնագիտական խորհրդատվություն



20

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Ագարակաձոր Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.

Բարենպաստ կլիմա

Քարի արտադրամասի առկայություն

Փորձնական ջերմոցներ

Բերրի հողեր

Ագարակաձոր Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.

Հակակարկտակայանի բացակայություն

Պաշտպանիչ ցանցերի բացակայություն

Ցրտահարության դեմ հստակ մեխանիզմների բացակայություն

Ոռոգման խնդիր

Իրացման խնդիր








Կարկուտ


Մրգեր


Եղանակային փոփոխությունների վերաբերյալ ինֆորմացիայի ստացման աղբյուրի

նախապատվություն.



21

2.2. Գնիշիկ գյուղական համայնքի արդյունքներ

ԳՆԻՇԻԿ գյուղական համայնքի նկարագրություն 9

Մակերես` 64,17կմ2


Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի Գնիշիկի համայնքն իր մեջ

ընդգրկում է Գնիշիկ և Մոզրով գյուղերը։ Գնիշիկ գյուղը գտնվում է մարզկենկտոնից 24կմ

հեռավորության վրա, հարավ արևմտյան մասում, սահմանակից է մարզի Արփի, Եղեգնաձոր,

Ագարագաձոր, Խնձորուտ, Խաչիկ, Արենի, Աղավնաձոր համայնքներին, ինչպես նաև Վայոց

ձորի մարզի համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող տարածքի` Նախիջևանի

Ինքնավար Հանրապետությանը։ Ծովի մակարդակից գտնվում է 2060մ բարձրության վրա։

Կլիման բարեխառն է, ձմռանը մեղմ է, բայց ձյունառատ, ամռանը զով է։ Գնիշիկ գյուղում

բնակվում են 71անձ, որոնց մի մաս ձմռանը տեղափոխվում են այլ բնակավայրեր։

Զբաղվածության ոլորտներն են` գյուղատնտեսությունը, անասնապահությունը և

մեղվաբուծությունը։ Վարչական տարածքը կազմում է 6417հա ։

Գնիշիկ գյուղն իր պատմության ընթացքում մի քանի անգամ կառուցվել և քանդվել է, այդ

են վկայում տարբեր գրականություններից մեզ հասած տվյալները, ներկայումս գոյություն

ունեցող տարբեր ժամանակի դամբարանադաշտերը, գերեզմանոցները, խաչքարերը, 9-13րդ

դարերի եկեղեցին, մատուռները, ջրաղացները։ Չնայած այն բանին, որ գյուղի տարածքում

ներկայումս էլ կա 4րդ, 5րդ դարերի խաչքարեր, սակայն ըստ պատմածի նախավերջին

անգամ գյուղը վերակառուցվել է 1770- ական թվականներին, բնակիչներըը եկել են

Նախիջևանից, Ղարաբաղից Ալաշկերտից և այլ տեղերից։

1950 ական թվականներին գյուղում 150 ծուխ կար։ Նախկին Եղեգնաձորի շրջանի

հացահատիկի զգալի մասը մթերվում էր հենց Գհիշիկ գյուղից, որի համար էլ գյուղը

համարվել է մեր տարածաշրջանի հացի շտեմարանը։

1960 ական թվականներից սկսած տարածքի սողանքի պատճառով գյուղի բնակչությունը

տարների ընթացքում տեղափոխվել Արփա գետի հովտում նոր կառուցվող Արփի գյուղը։

1975 թվականին Գնիշիկ և Արփի գյուղերի մեջտեղում սկսեցին կառուցել ևս մեկ գյուղ`

Մազրովը։ Գնիշիկցիների մեծ մասը տեղափոխվեցին Արփի, իսկ մնացած մասը` Մոզրով։

13-րդ դարում Գնիշիկը եղել է Օրբելյան Իշխանների ամառանոցը։

Ինչպես նշվեց վերևում` Մազրով գյուղը հիմնվել է 1975 թվականին, 1988-90 ականներին

ունեցել է մոտ 35 տնտեսություն, ժողովրդի զբաղվածությունը հիմնականում եղել է

անասնապահությունը։

1991 թվականին կազմավորվեց Գնիշիկի համայնքը, Գնիշիկ և Մոզրով գյուղերի

ընդգրկումով։ Այժմ համայնքը ունի 61 ծուխ, 225 բնակչով։

Գյուղն ունի հիմնական դպրոց։

9 http://vdzor.gov.am/about-communities/773/

22



Սույն բաժնում ներկայացված է հարցվողների սոցիալ- դեմոգրաֆիական ցուցանիշները:

Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հետևյալն է` 83%-ը արական և 17%-ը իգական







4 1 3

5 1 4

3 0 3

9 5 4

8 2 6

2 0 2

8 4 4

4 0 4

9 3 6

1 0 1

5 3 2

4 2 2

6 0 6

6 2 4

5 1 4

3 0 3

2 0 2

7 0 7

6%

22%

17%

33%

22%

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և …

23




Ընդհանուր








300000 0 200000 100000 0

3800000 3000000 350000 450000 0

2640000 1440000 0 1200000 0

1834000 1200000 250000 0 384000

700000 0 300000 400000 0

940000 0 100000 0 840000

1200000 0 0 200000 1000000

720000 360000 0 0 360000

1112000 0 300000 500000 312000

300000 0 0 0 300000

2000000 0 1000000 1000000 0

2800000 900000 1000000 700000 200000

984000 0 0 0 984000

992000 0 0 200000 792000

2850000 1440000 200000 250000 960000

4000000 0 2000000 2000000 0

1000000 0 0 0 1000000

3800000 1800000 620000 500000 880000



6%

42%

26%

26%


Միջնակարգ




24



Գնիշիկ համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ և անասնապահությամբ:

Հարցված գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են թե´ հողագործությամբ

(94%), թե´ անասնապահությամբ (89%): Միայն հարցվողների 6%-ը նշել է, որ

հողագործությամբ չի զբաղվում:

Գնիշիկ գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված տնային

տնտեսությունների 88%-ը մշակում են բանջարեղեն, 65%-ում` պտղատու այգիներ, 76%-ը`






որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ 94%-ը ունեն ընտանի թռչուններ (հիմնականում

մինչև 30 հատ) և 94%-ը խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 6 հատ, 6

տնային տնտեսությունում՝ մինչև 20 հատ), 50%-ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 50 հատ), 38%-ը՝ այծ

(մինչև 15, 1 տնային տնտեսությունում՝ 60 հատ), 25%-ը՝ ավանակ (1 հատ), 19%-ը՝ ոչխար

(մինչև 20 հատ), 13%-ը՝ նապաստակ/ճագար (մինչև 18 հատ), 6%-ը՝ խոզ (3 հատ):


6%

35%

41%

47%

65%

76%

88%

Խաղող

Հատիկավոր կուլտուրաներ /եգիպտացորենի,

ոլոռ, ոսպ, սիսեռ և այլն/


Խոտհարք


Կարտոֆիլ


6%

13%

19%

25%

38%

50%

94%

94%

Խոզ

Նապաստակ /ճագար/

Ոչխար

Էշ

Այծ




25

Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հիմնականում բերրի հողեր են,ակայն ոռոգման ջրի հետ

կապված խնդիրներ կան: Գյուղում ոռոգման ջրի խնդիր սովորաբար չի լինում:

Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե´ տղամարդիկ, թե´ կանայք:

Երիտասարդները հիմնականում ներգրավված չեն, քանի որ մեկնում են արտագնա

աշխատանքի:

Գծապատկեր 5-ում ներկայացված է, թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսությունում քանի հա

հողակտոր են մշակում, այդ թվում` նաև վարձակալածները: Ինչպես տեսնում ենք

գծապատկերից հարցված տնային տնտեսություններոի 29%-ը մշակում են մինչև 2 հա

հողատարածք, 2-5 հա` 47%, , 7-20 հա` 24%:

Գծապատկեր 5. Մշակվող հողակտորները (հողակտորների չափը) հեկտարներով

Ինչպես նշում է գյուղապետը, գյուղում կա մթերքների իրացման խնդիր: Հարցվողները

ստացված բերքը, կաթնամթերքը և մսամթերքը հիմնականում սպառում են տնային

տնտեսությունում /94%/, 41%-ը նշել է, որ նվիրում են բարեկամներին, հարևաններին, 35%-ը

նշել է, որ վաճառում են տանից/բակից, 65%-ը` վաճառում են շուկայում:

Գծապատկեր 6. Որտեղ են սպառում ստացված ապրանքները

(բերք, կաթնամթերք, մսամթերք և այլն)


Հարցերի հետևյալ բլոկն ուղղված է կլիմայի փոփոխման հիմնախդիրներին:


Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին բոլոր հարցվողները տեղեկանում են

հեռուստատեսությունից, 6% -ը ծանոթներից, բարեկամներից, հարևաններից:



29%

47%

24% Մինչև 2 հա

2-5 հա

7-20 հա

35%

41%

65%

94%


Նվիրում ենք բարեկամներին, հարևաններին



26




զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ, 22%-ը՝ նրա բացակայության:

Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողների 25%-ը նշել է բջջային զանգերը, 75%-ը` նշել է

հեռախոսային/ռադիոկապ, 25%-ը`համայնքի զանգերի/բարձրախոսների համակարգ:


Ինչպես նշեց գյուղապետը, Գնիշիկ գյուղում կլիման մեղմ է, սակայն վերջին տարիներին

նկատվում են որոշակի փոփոխություններ: Թե´ գյուղապետը, թե´ տեղակալը և թե´

հարցվողները նշել են, որ վերջին 3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝

Գնիշիկում ինտենսիվացել են հետևյալ եղանակային երևույթները. վաղ ցրտահարություն`

83%, կարկուտ՝ 61%, սելավներ` 28%, սողանքներ` 22%, երաշտ` 17%, ուժեղ քամիներ` 17%:

Գծապատկեր 9. Վերջին 3 տարիների ընթացքում որ

եղանակային երևույթներն են ինտենսիվացել


մշակաբույսերը, որ ոլորտներն են տուժել: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք Գծ. 10-ում,

կլիմայի փոփոխություններից առավել տուժել են մրգերը, բանջարեղենները:

67%

17%

16% Եղանակային փոփոխությունների մասին



Դժ.պատ

75%

25%

25%


Համայնքի զանգերի/բարձրախոսների համակարգ


17%

17%

22%

28%

61%

83%

Երաշտ

Ուժեղ քամիներ

Սողանք

Սելավներ

Կարկուտ


27

Գծապատկեր 10. Գյուղատնտեսության որ ոլորտներն են առավել ենթարկվում կլիմայի

փոփոխության ռիսկերին






ռիսկերին, ներկայացված է Գծապատկեր 12-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Գնիշիկ համայնքում

ոչ մի դեպքում էլ գրեթե չկար որևէ պատրաստվածություն:

Գծապատկեր 12. Գյուղական համայնքի պատրաստվածությունը դիմակայելու

կլիմայական երևույթներին


Ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված միակ մեխանիզմը, որը գյուղացիները

հիմնականում կիրառում են, ծխահարումն է, սակայն, ինչպես նշում են հարցվողները,

կոնկրետ այս տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի տվել: Երաշտների

ժամանակ էլ փորձում են առավելագույնս ոռոգել, սակայն ջուրը չի բավականացնում, քանի

որ 40% ոռոգման ջրի կորուստ ունեն:

9% 13%

100% 87% 82%

93%

18%


Հացահատիկային

կուլտուրաներ Բանջարեղեն

Մրգեր

Խոտհարք

100% 100%


Գարուն

Ամառ

100% 80%

7% 7%

7%


Լիովին պատրաստաված էր

Ավելի շուտ Պատրաստված էր

Ավելի շուտ Պատրաստված չէր

Ընդհանրապես պատրաստված

չէր

28

Որպես կլիմայական ռիսկերին հակազդման մեխանիզմներ, և´ հարցվողները և´

գյուղապետը, և´ տեղակալը նշել են. կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և պաշտպանիչ ցանցեր,

ցրտահարություն՝ ծխահարում և ոռոգում:


գյուղապետը նշեց, որ չեն ստացել որևէ փոխհատուցում:

Այն հարցին, թե արդյոք հարցվողները լսել են վտանգի մասին նախքան պատահարը, հարկ

ենք համարում նշել, որ հարցվողների 94%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող

վտանգի մասին: Բոլոր հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել են հեռուստացույցի

միջոցով:

Այն հարցին, թե արդյոք հարցվողները ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ ստանում են կլիմայի

փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն, հարցվողների 89%-ը պատասխանել է

դրական, իսկ 11%-ը՝ բացասական: Հարցվողների 100%-ը տեղեկատվություն ստանում են

հեռուստացույցից:




Գծապատկեր 13. ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ ստացված տեղեկատվության

օգտակարության գնահատում



նշել է հարցվողների 33%-ը, համայնքային փոխօգնության ֆոնդ 67%-ի կողմից,

փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ`6%:



6%

69%

13%

13%





6%

33%

67%

Փոխառության, վարկերի տրամադրման

մեխանիզմներ



29

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Գնիշիկ Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.



Աշխատուժի առկայություն

Գնիշիկ Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.





Ոռոգման ջուր






Վերջին 3 տԳնիշիկերի ընթացքում ինտենսիվացած կլիմայական փոփոխությունները.


Կարկուտ


Մրգեր






30

2.3. Գոմք գյուղական համայնքի արդյունքներ

ԳՈՄՔ գյուղական համայնքի նկարագրություն 10



Վայոց ձորի շատ հին շեներից է Գոմքը։ Այն գրով հիշատակված է Ստեփանոս Օրբելյանի

<<Սյունիքի Պատմությունը>> մեծարժեք երկում։ Մեծանուն պատմիչը պարզել է, որ Գոմք

գյուղը վեց չափ հարկ է տվել Տաթևի վանքին, որն էլ նշանակում է, որ շենը եղել է ոչ շատ մեծ։

Գյուղն այդպես էլ հիշատակված է ` < Գոմք>, և հիմնազուրկ է այն ենթադրությանը , թե դա

հին Գոմեր գյուղն է։

Շենը եղել է ոչ շատ մեծ, սակայն աչքի է ընկել իր մի հրաշալի զարդով, որը մեր

բազմադարյան ճարտարապետության եզակի նմուշներից է։ Դա որմնափակ խարքար-

մատուռն է, որն իր կառուցվածքով, մտահաղացմամբ, քանդակներով և վիմագիր

հիշատակարաններով մի անգնհատելի կոթող է։ Ըստ պահպանված արձանագրության`

Խաչքար- մատուռը կառուցվել է 1263 թվականին։

Գյուղամիջում գտնվում է եկեղեցու ավերակներ, որն իր ոճով ավելի շատ առնչվում է 16-

17-րդ դարերին։

1989թ-ին լքված գյուղ եկան առաջին հայ բնակիչները, որոնք մարզապուրծ փախել էին

Սումգայիթից, Բաքվից, Կիրովաբաթից և այլ վայրերից, մի քանիսն էլ եկան աղետի գոտուց։

Այսօր համայնքում 80-ից ավելի տնտեսություն կա, մոտ 287 բնակիչ։

Գոմք համայնքը գտնվում է ՀՀ Վայոց ձորի մարզի Վայքի տարածաշրջանի , Ախտա գետի

ափամերձ լանջերի վրա, ծովի մակարդակից 1800մ բարձրության և մարզկեն-տրոնից 35 կմ

հեռավորության վրա։ Սահմանակից է Զառիթափ և Արտավան համայնքներին և

Նախիջևանին։

Համայնքում առկա է հետևյալ հողատեսքերը` ընդամենը `3834.4հա, գյուղատնտեսական

հողեր` 3671հա։

Բնակչությունը հինականում զբաղվում է անասնախահությամբ ու հողագործությամբ։

Համայնքում գործում է միջնակարգ կրթության դպրոց, բուժկետ։

10

http://vdzor.gov.am/about-communities/775/

31




Հարցվողների 78%-ը իգական սեռի ներկայացուցիչներ են, իսկ 22-ը՝ արական:






5 1 4

5 2 3

4 2 2

4 2 2

5 2 3

3 0 3

2 0 2

6 1 5

1 0 1

6 3 3

7 2 5

4 0 4

4 1 3

4 2 2

6 2 4

1 0 1

9 2 7

1 0 1

6%

11%

17%

28%

28%

11%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

32




Ընդհանուր








1380000 0 300000 0 1080000

400000 0 300000 100000 0

4120000 480000 150000 250000 3240000

1570000 1320000 150000 100000 0

1440000 840000 500000 100000 0

1840000 1440000 100000 300000 0

948000 540000 0 0 408000

300000 0 200000 100000 0

1000000 1000000 0 0 0

2100000 1900000 200000 0 0

2640000 1800000 0 0 840000

4600000 3600000 0 0 1000000

6600000 4800000 1800000 0 0

424000 0 0 100000 324000

3960000 3960000 0 0 0

432000 0 0 0 432000

420000 264000 0 0 156000

180000 0 0 0 180000



6%

56%

22%

17%


Միջնակարգ




33

Հարցված տնային տնտեսությունների գյուղատնտեսական գործունեության

նկարագրություն

Գոմք համայնքում հիմնականում զբաղվում են մեղվաբուծությամբ, հողագործությամբ և

անասնապահությամբ: Ինչպես նշում է գյուղապետը, այստեղ հողերը բերրի են և

բարենպաստ հողագործության, մասնավորապես` պտղաբուծության համար: Գյուղում կան

փորձնական ջերմոցներ, սառնարաններ: Բացի այդ, գյուղում կա կարի արտադրամաս:


(89%), թե´ անասնապահությամբ (83%): Միայն հարցվողների 6%-ը չի զբաղվում

գյուղատնտեսական գործունեությամբ:

Գոմք գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր տնային

տնտեսություններում մշակում են բանջարեղեն, 94%-ում` պտղատու այգիներ, 56%-ը`






որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ 93%-ը ունեն ընտանի թռչուններ (հիմնականում

մինչև 30 հատ) և 80%-ը խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 6 հատ), 13%-

ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 10 հատ), 27%-ը՝ խոզ (մինչև 6 հատ), 25%-ը՝ ձի (1 հատ), 19%-ը՝

ոչխար (մինչև 20 հատ), 13%-ը՝ նապաստակ/ճագար (մինչև 30 հատ), 7%-ը՝ ոչխար (2 հատ):


6%

6%

38%

44%

50%

56%

94%

100%

Այլ

Խաղող




Խոտհարք

Կարտոֆիլ



7%

13%

13%

27%

27%

80%

93%

Ոչխար



Ձի

Խոզ



34

Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հիմնականում բերրի հողեր են: Ոռոգման ջրի հետ

կապված ևս խնդիրներ չկան, քանի որ մոտակայքում կա աղբյուր և այնտեղից կարողանում

են ոռոգում իրականացնել: Սական, ինչպես նշեց գյուղապետը, կաթիլային ոռոգման կարիք

ունեն: Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե´ տղամարդիկ, թե´ կանայք:

Ջերմոցներով հիմնականում կանայք են զբաղվում, երիտասարդները ևս ներգրավված են

գյուղատնտեսական աշխատանքներին:



գծապատկերից. հարցված տնային տնտեսությունների 50%-ը մշակում են մինչև 2 հա

հողատարածք, 2-3 հա` 44%, 4-7 հա` 6%:


Ինչպես նշում է գյուղապետը, գյուղում կա մթերքների իրացման խնդիր: Բացի այդ կա նաև դեպի գյուղ տանող ճանապարհների խնդիր: Հարցվողները ստացված բերքը, կաթնամթերքը և

մսամթերքը հիմնականում սպառում են տնային տնտեսությունում /100%/, 24%-ը նշել է, որ

նվիրում են բարեկամներին, հարևաններին, 65%-ը նշել է, որ վաճառում են տանից/բակից,

այդ թվում`նաև փոխանակումներ, 6%-ը` վաճառում են շուկայում:







հեռուստատեսությունից:

50% 44%

6%

Մինչև 2 հա

2-3 հա

4-7 հա

100%

65%

24% 6%

Սպառում ենք տնային

տնտեսությունում

Վաճառում ենք

տանից/բակից

Նվիրում ենք

բարեկամներին,



շուկայում

35


նախընտրում է ստանալ հեռուստացույցից, 17%-ը՝ SMS-ների միջոցով, 11%-ը`

նախազգուշացում գյուղապետարանին:

Գծապատկեր 7. Կլիմայի փոփոխման վերաբերյալ ինֆորմացիայի ստացման

աղբյուրի հարցվողների նախընտրությունը


զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ: Հարցվողների մեծամասնությունը (72%) նշել է նրա

բացակայության մասին:

Որպես ահազանգման ուղիներ բոլոր հարցվողները նշել են բջջային զանգերը, 20%-ը` նշել է

գյուղամիջից են իրար տեղեկացնում:

Ինչպես նշեց գյուղապետը, Գոմք գյուղում կլիման մեղմ է, սակայն վերջին տարիներին

նկատվում են որոշակի փոփոխություններ: Թե´ գյուղապետը, թե´ հաշվապահը և թե´


Գոմքում, ինտենսիվացել են հետևյալ եղանակային երևույթները. վաղ ցրտահարություն`

100%, կարկուտ՝ 94%, սելավներ` 33%, երաշտ` 6%, ուժեղ քամիներ` 17%:






67%

17%

11%

17%




Նախազգուշացում գյուղապետարանին

Դժ.պատ

6%

17%

33%

94%

100%

Երաշտ


Սելավներ

Կարկուտ


36

Գծապատկեր 9. Գյուղատնտեսության որ ոլորտներն են առավել ենթարկվում

կլիմայի փոփոխության ռիսկերին






ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 11-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Գոմք համայնքում ոչ

մի դեպքում էլ չկար գրեթե որևէ պատրաստվածություն:




Ցրտահարության դեմ պայքարի միակ մեխանիզմը, որը գյուղացիները կիրառում են,

ծխահարումն է, սակայն, ինչպես նշում են հարցվողները, կոնկրետ այս տարվա

ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի տվել: Երաշտների ժամանակ էլ փորձում

են առավելագույնս ոռոգում կատարել:

18% 11% 12% 11%

100% 89%

100% 100%

12% 6%


Հատիկավոր կուլտուրաներ

/ոլոռ, ոսպ, սիսեռ և այլն/ Հացահատիկային


Մրգեր

Խոտհարք

100% 100%

6% 17%


Գարուն

Ամառ

Ձմեռ

82% 83%

6% 6% 12% 11%




Ավելի շուտ

Պատրաստված չէր

Ավելի շուտ


37

Որպես կլիմայական ռիսկերին հակազդման մեխանիզմներ, հարցվողները ևս նշել են.

Կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և պաշտպանիչ ցանցեր, ցրտահարություն՝ ծխահարում և

ոռոգում:


գյուղապետը նշեց, որ չեն ստացել և չէին էլ դիմել փոխհատուցման համար:

Այն հարցին, թե արդյոք հարցվողները լսել են վտանգի մասին նախքան պատահարը,

հարցվողների 72%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող վտանգի մասին:

Բոլոր հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել են հեռուստացույցի միջոցով: Իսկ

տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/, և վեբ կայքից ` 8%:

Հարկ է նշել, որ հարցվողների 67%-ը ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ են ստանում կլիմայի

փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն:








նշել է հարցվողների 28%-ը, համայնքային փոխօգնության ֆոնդ` 67%-ի կողմից:



8%

33%

25%

25%




28%

67%

Ապահովագրության համակարգ Համայնքային փոխօգնության ֆոնդ

38

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Գոմք Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.




Փորձնական ջերմոցներ

Ոռոգման համակարգ

Սառնարաններ

Գոմք Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.





Ճանապարհների վատ որակ




Վերջին 3 տարիներին ընթացքում Գոմքում ինտենսիվացած կլիմայական

փոփոխությունները.


Կարկուտ


Մրգեր







39

2.4. Թառաթումբ գյուղական համայնքի արդյունքներ

Թառաթումբ գյուղական համայնքի նկարագրություն 11



Թառաթումբ գյուղը գտնվում է Վայոց ձոր մարզի Եղեգնաձորի տարածաշրջանում,

Վարդենիսի լեռնաշղթայի հարավային լանջերին, ծովի մակարդակից 1640մ բարձրության

վրա, Եղեգնաձոր քաղաքից 22 կմ հյուսիս-արևմուտք, Երևան քաղաքից 140 կմ

հեռավորությամբ։ Գյուղը սահմանակից է Հորս, Սալլի, Քարագլուխ, Աղնջաձոր գյուղերին,

արևմուտքից սահմանակից է Մարտունու տարածքին։ Կլիման տաք է և չոր`շոգ ամառներով

և ցուրտ ձմեռներով, տարեկան տեղումների քանակը կազմում է 400-450մմ։ Բնական

լանդշտաֆները տափաստանային են։

Գյուղը հիմնադրվել է 1830թ. Պարսկահայաստանի Խոյ գավառի Ղորուղ գյուղից գաղթած

10 ընտանիքների կողմից։

Ըստ Հայաստանի Հանրապետության ազգային արխիվի տվյալների՝ 1831 թվականին

գյուղն ունեցել է 56 բնակիչ՝ 26 տղամարդ և 30 կին, իսկ 1896 թվականին՝ 232՝ 131 տղամարդ և

101 կին։

Գյուղի տարածքում կան շատ խաչքարեր, եկեղեցու ավերակներ, որոնք վկայում են, որ

տարածքը բնակեցված է եղել դեռևս հին դարերում։

Այժմ գյուղն ունի 160 տնտեսություն, 549 բնակիչ՝ 281 տղամարդ և 268 կին։

Գյուղը տվել է Հայրենական Մեծ պատերազմի և Սոցիալիստական աշխատանքի

մեկական հերոսներ։

Գյուղն ունի գործող եկեղեցի, որը կառուցվել է 1896 թվականին, Հայրենական Մեծ

պատերազմում զոհված թառաթումբցիների հիշատակը հավերժացնող հուշարձան-կոթող։

Գյուղն ունի միջնակարգ դպրոց, նորակառուց համայնքի կենտրոն, որտեղ տեղակայված

են գրադարանը, մշակութի տունը, համայնքապետարանը, բուժկետը և խաղասենյակ։

2008թ.կառուցվել է խմելու ջրի նոր ջրագիծ, որը վերջնականապես լուծել է խմելու ջրի

հիմնախնդիրը։ Գյուղում գործում է քարի մշակման արտադրամաս։

Բնակչությունն զբաղվում է այգեգործությամբ, հիմնականում` խնձոր և ընկույզ,

կարտոֆիլի մշակությամբ, մեղվաբուծությամբ և անասնապահությամբ։

11


40




Հարցվողների 61%-ը իգական և 39% արական սեռի ներկայացուցիչներ են:






2 0 2

5 0 5

4 2 2

4 0 4

6 2 4

3 0 3

6 1 5

3 0 3

2 0 2

7 2 5

5 0 5

4 0 4

6 3 3

5 2 3

4 2 2

4 0 4

2 0 2

4 0 4

6%

22%

17%

39%

11%

6%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

41




Ընդհանուր








1350000 0 100000 0 1250000

1640000 480000 100000 100000 960000

424000 0 50000 50000 324000

570000 420000 150000 0 0

1140000 0 150000 150000 840000

1000000 0 0 400000 600000

100000 0 0 0 100000

2800000 0 2000000 800000 0

354000 264000 60000 30000 0

2460000 1440000 0 300000 720000

980000 780000 0 200000 0

890000 840000 0 50000 0

240000 0 0 0 240000

430000 0 35000 35000 360000

340000 180000 0 0 160000

500000 0 0 500000 0

300000 0 0 0 300000

400000 0 400000 0 0



61%

28%

11%

Միջնակարգ




42



Թառաթումբ համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ և

անասնապահությամբ, սակայն, ինչպես նշում է գյուղապետը, անասնպահության ծավալները

նվազել են` կապված արոտավայրերի խնդիրների հետ: Հարցված բոլոր (100%) տնային

տնտեսություններում զբաղվում են թե´ հողագործությամբ, թե´ անասնապահությամբ:

Թառաթումբ գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր

տնային տնտեսությունները մշակում են պտղատու այգիներ, 67%-ը` կարտոֆիլ, 6%-ը՝

խաղող, 50%-ը` խոտհարք, 18%-ը մշակում է բանջարեղեն, 3%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր,

այդ թվում`եգիպտացորեն, լոբի:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ ընտանի թռչուններ ունեն 83%-ում (հիմնականում

մինչև 15 հատ), 78%-ը՝ խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 3 հատ, 3

տնային տնտեսությունում մինչև 7 հատ), 44%-ը՝ այծ (մինչև 8 հատ), 39%-ը՝ ոչխար (մինչև 7

հատ), 33%-ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 20), 6%-ը՝ նապաստալ/ճագար (1 հատ) ), 6%-ը՝ խոզ (10

հատ):


Ինչպես պարզեցինք նաև խորին հարցազրույցների ընթացքում, գյուղատնտեսական

գործունեությամբ զբաղվում են թե´ կանայք, թե´ տղամարդիկ, սակայն գյուղատնտեսական

3%

6%

18%

50%

67%

100%



Խաղող


Խոտհարք

Կարտոֆիլ


6%

6%

33%

39%

44%

78%

83%

Խոզ



Ոչխար

Այծ



43

աշխատանքների կառավարումն իրականացվում է տղամարդկանց կողմից:

Երիտասարդները հիմնականում մեկնում են արտագնա աշխատանքի և այդքան էլ

հետաքրքրված չեն գյուղատնտեսական աշխատանքներով: Իսկ ինչ վերաբերում է

հողագործության ծավալներին, ապա, ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում կան շատ

խնդիրներ կապված թե ջրագծերի, թե իրացման հետ, ինչն էլ խոչընդոտում է

հողագործության զարգացմանը:

Թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսությունում քանի հա հողակտոր են մշակում, այդ թվում`

նաև վարձակալածները, պարզվեց, որ հարցված տնային տնտեսությունների 67%-ը մշակում

են մինչև 1 հա հողատարածք, իսկ 33%-ը` 2 հա:

Ինչպես նշում է գյուղապետը և աշխատակազմի ղեկավարի տեղակալը, գյուղում հողագործությամբ զբաղվողները հիմնականում բերքը սպառում են տանը, և վաճառքներ կամ փոխանակում իրականացնում թե´ շուկայում, թե´ տանից/բակից: Հարցվողները








Հարցվողների մեծամասնությունը՝ 89%-ը տեղեկացված է կլիմայի փոփոխման

հիմնախնդիրներից: Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին բոլոր հարցվողները

տեղեկանում են հեռուստատեսությունից, 27%-ը` համացանցից, 7-ական տոկոս

ծանոթներից, բարեկամներից և ռադիոյից:

Գծապատկեր 6. Կլիմայի փոփոխման վերաբերյալ ինֆորմացիայի ստացման աղբյուրները

6%

17%

33%

56%

61%

Դժ.պատ.





7%

7%

27%

100%

ռադիո

ծանոթ, բարեկամ, հարևան

համացանց

հեռուստատեսություն

44


նախընտրում է ստանալ հեռուստացույցից, 50%-ը՝ SMS-ների միջոցով, 22%-ը՝

գյուղապետարանից, 6%-ը` ռադիոյով:




զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ: Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողների 73%-ը

նշել է բջջային զանգերը, իսկ 36%-ը` հեռախոսային/ռադիոկապ:

Թե´ գյուղապետը, թե´ աշխատակազմի քարտուղարը և թե´ հարցվողները նշել են, որ վերջին

3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Թառաթումբում, ինտենսիվացել են

հետևյալ եղանակային երևույթները. վաղ ցրտահարություն` 94%, կարկուտ՝ 100%,

սողանքներ` 6%, սելավներ` 6%, երաշտ` 17%, ուժեղ քամիներ` 11%:




մշակաբույսերը, որ ոլորտներն են տուժել: Այսպիսով, կլիմայի փոփոխություններից առավել

տուժել են մրգերը, բանջարեղենները, խոտհարքը:

6%

6%

22%

44%

50%

Դժ.պատ

Նախազգուշացում ռադիոյով





6% 6%

6%

11%

17% 94%

100%

Համաճարակ

Սողանք

Սելավներ


Երաշտ


Կարկուտ

45

Գծապատկեր 9. Գյուղատնտեսության որ ոլորտներն են

առավել ենթարկվում կլիմայի փոփոխության ռիսկերին






ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 11-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Թառաթումբ

համայնքում ոչ մի դեպքում էլ գրեթե չկար որևէ պատրաստվածություն:



Ինչպես վկայում են հետազոտության արդյունքները, գյուղում բացակայում են

հակակարկտային կայան, ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված հստակ մեխանիզմներ,

իսկ ոռոգման համակարգի հետ կապված կան շատ խնդիրներ: Ունեն պոմպակայան, սակայն

երաշտներին չեն կարողանում դիմակայել:


գյուղապետը, և´ աշխատակազմի ղեկավարը նշել են. Կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և

պաշտպանիչ ցանցեր, ցրտահարություն՝ ծխահարում, երաշտ՝ ոռոգում:

6% 11%

94% 88% 100% 94%

39%

18% 11%


Հատիկավոր կուլտուրաներ /ոլոռ, ոսպ,

սիսեռ և այլն/ Հացահատիկային կուլտուրաներ


Մրգեր

Խոտհարք

Ընտանի կենդանիներ

83% 88%

6% 6% 6% 6% 17%

6%


Գարուն Ամառ Աշուն Սեզոնը կապ չունի

100% 94%

6%


Ընդհանրապես պատրաստված չէր Ավելի շուտ Պատրաստված չէր

46


Թառաթումբ համայնքի գյուղապետը նշեց, որ Մարզպետարանի կողմից փոխհատուցվել է վնասը` տրամադրել են սերմացուներ, ինչպես նաև ԳԱՄԿ-ից պարբերաբար ստանում են խորհրդատվություն:

Հարցվողների 61%-ը նշել է, որ արդյոք լսել են վտանգի մասին նախքան պատահարը, սակայն

անզորու է եղել որևէ կերպ ազդել ռիսկերի նվազեցման գործընթացին: Հարցվողների 39%-ը

նշել է, որ տեղեկացված չի եղել սպառնացող վտանգի մասին:

Հարցվողների 91%-ը հեռուստատեսությունից է ստացել տեղեկատվություն, 9%-ը` մամուլից:

Հետազոտության ընթացքում պարզվեց, որ հարցվողների 94%-ը ստանում է կլիմայի

փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ: Իսկ

տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/ և վեբ կայքի միջոցով` 6%:


կերպ: 29%-ը նշել է, որ ավելի շուտ օգտակար չէ, 35%-ը կարծում է, որ ավելի շուտ օգտակար

է, 24%-ը` շատ օգտակար է, 6%-ը` ընդհանրապես օգտակար չէ:





նշել է հարցվողների 39%-ը, վաղ ահազանգման ծառայություն` 22%, Համայնքային

փոխօգնության ֆոնդ նշվել է հարցվողների 17%-ի կողմից, փոխառության, վարկերի

տրամադրման մեխանիզմներ` 6%:



24%

35%

29%

6%

6%





Դժվարանում եմ պատասխանել

33%

6%

17%

22%

39%

ԴԺ.պատ.






47

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Թառաթումբ Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.


Թառաթումբ Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.

Հողերը բերրի չեն










Փոխառության և վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ



Կարկուտ


Մրգեր






48

2.5. Խնձորուտ գյուղական համայնքի արդյունքներ

Խնձորուտ գյուղական համայնքի նկարագրություն 12

Մակերես` 66,9339 կմ2


Խնձորուտ համայնքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի

հարավ-արևմտյան հատվածում, սահմանակից է մարզի Նոր Ազնաբերդ, Մարտիրոս, Գնիշիկ

գյուղերին և Նախիջևանի Հանրապետությանը։

Գյուղը հիմնադրվել է 1827թ. ռուս-պարսկական Գյուլիստանի պայմանագրի համաձայն,

Պարսկաստանից հայ ազգաբնակչության ներգաղթի հաշվին։

Ըստ նախնիների պատմածների գյուղը հիմնադրվել է 1837-40-ական թվականներին,

սկզբնական շրջանում գյուղում ապրել են 7 ընտանիք, այնուհետև գյուղը սկսել է

ազգաբնակչության աճ ապահովել, նաև պարսկաստանից և այլ բնակավայրերից եկվորների

հաշվին։

Չնայած բնակլիմայական անբարենպաստ պայմաններին (սակավաջուր, չոր

կիսատափաստանային հողերի հիմնական մասը գտնվում են 15-200 թեքությունների վրա )

գյուղն աստիճանաբար զարգանում է և ապահովում բնակչության աճ։

Մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը գյուղը պատկանել է Նախիջևանի նահանգի

Շարուր Դարալագյազ գավառին։

1931 թվականից սկսել է գյուղի կոլեկտիվացումը, որն ավարտվել է 1936 թվականին։

1941-1945թթ Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցել է 229 խնձորուտցիներ, որից

հետ չեն վերադարձել 80-ը։

Պատերազմից հետո, ինչպես նաև նախքան պատերազմը Խնձորուտի հարևան գյուղերը`

Օղբին, Ախաչ, Հորադիս գյուղերը, չնայած իրենց ունեցած համեմատաբար բերրի և

գյուղատնտեսության համար պիտանի հողատարածքների, արոտավայրերի և խոտհարքերի

լքվել են։ Խնձորուտը մնացել է կանգուն հարևան գյուղերից կտրված շուրջ 20 կմ-ով, թշնամու

դեմ հանդիման` շուրջ 25կմ սահմանով։

Բնակչության հիմնական զբաղվածությունը եղել է անասնապահությունը և

հողագործությունը։

Այժմ գյուղի տարածքը կազմում է 6693.39 հա, որից վարելահող` 544.17 հա։

Ազգաբնակչության թիվը կազմում է 541 մարդ:

Գյուղն ունի դպրոց, բուժկետ։

12


49




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը՝ 61% արական, 39% իգական սեռի

ներկայացուցիչներ:






8 3 5

7 3 4

8 3 5

6 2 4

5 0 5

4 0 4

4 2 2

5 2 3

7 3 4

4 0 4

2 0 2

5 1 4

3 0 3

4 0 4

2 0 2

2 0 2

2 0 2

4 2 2

2 0 2

6%

11%

17%

44%

11%

11%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

50




Ընդհանուր








800000 0 50000 0 750000

1130000 0 400000 0 730000

1380000 400000 200000 300000 480000

1830000 1200000 0 150000 480000

1060000 960000 50000 50000 0

1008000 0 0 0 1008000

200000 0 0 200000 0

2260000 660000 0 1000000 600000

1524000 1524000 0 0 0

660000 660000 0 0 0

150000 0 0 150000 0

880000 480000 300000 100000 0

300000 0 200000 100000 0

1860000 1560000 300000 0 0

300000 0 200000 100000 0

888000 0 400000 0 488000

180000 50000 100000 30000 0

1400000 1400000 0 0 0

1932000 0 1000000 500000 432000



11%

56%

17%

17%

Միջնակարգ



Ոչ լրիվ բարձրագույն /ոչ պակաս քան 3

ԲՈՒՀ-ական տարի/


51



Խնձորուտ համայնքում հիմնականում զբաղվում են խաղողագործությամբ,

մեղվաբուծությամբ, հողագործությամբ, անասնապահությամբ: Կլիման մեղմ է, ինչը և

բարենպաստ պայմաններ է ստեղծում հողագործության, մասնավորապես պտղաբուծության

համար:


(100%), թե´ անասնապահությամբ (94%):

Խնձորուտ գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված գրեթե

բոլոր տնային տնտեսություններում մշակում են բանջարեղեն (94%), պտղատու այգիներ,

խաղող, 89%-ը` կարտոֆիլ, 83%-ը` խոտհարք, 28%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ

թվում` եգիպտացորեն, լոբի, 33%`հացահատիկային մշակաբույսեր:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ ունեն ընտանի թռչուններ` (հիմնականում մինչև

30 հատ), 94%-ը` խոշոր եղջերավոր անասուններ (մինչև 10 հատ), 35%-ը՝ մեղվի փեթակ

(մինչև 18 հատ), 6%-ը՝ խոզ (մինչև 3 հատ), 24%-ը՝ ձի (1 հատ), 59%-ը՝ ոչխար (մինչև 18 հատ),

35%-ը՝ այծ (մինչև 10 հատ), 6%-ը՝ ավանակ (1 հատ):


28%

33%

83%

89%

94%

100%




Խոտհարք

Կարտոֆիլ



6%

18%

24%

35%

35%

59%

94%

100%

Խոզ

Ավանակ

Ձի

Այծ


Ոչխար



52

Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հողերը բերրի չեն: Ոռոգման ջրի հետ կապված ևս

խնդիրներ կան, քանի որ հողակտորների մեծամասնությունը չեն ոռոգվում:

Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե տղամարդիկ, թե կանայք:

Երիտասարդները գրեթե ներգրավված չեն գյուղատնտեսական աշխատանքներին,

հիմնականում ժամկետային զինծառայողներն են կամ նախընտրում են մեկնել արտագնա

աշխատանքի:

Հետազոտության արդյունքում ներկայացվեց, թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսությունում

քանի հա հողակտոր են մշակում, այդ թվում` նաև վարձակալածները: Հարցված տնային

տնտեսությունների 33%-ը մշակում են մինչև 2 հա հողատարածք, իսկ 67%` 3-6 հա:

Ինչպես նշում է գյուղապետը, գյուղում կա մթերքների իրացման խնդիր: Գյուղը շատ հեռու է գտնվում մարզկենտրոնից և կա դեպի գյուղ տանող ճանապարհների խնդիր: Մթերքը հիմնականում փոխանակում կամ վաճառում են հենց տանից/բակի: Հարցվողները ստացված

բերքը, կաթնամթերքը և մսամթերքը հիմնականում սպառում են տնային տնտեսությունում

/56%/, 28%-ը նշել է, որ նվիրում են բարեկամներին, հարևաններին, 56%-ը նշել է, որ

վաճառում են տանից/բակից, այդ թվում`նաև փոխանակումներ, 17%-ը` վաճառում են

շուկայում:






Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին հարցվողները տեղեկանում են

հեռուստատեսությունից (100%), 18%-ը` համացանցից, 18%-ը` ծանոթներից, բարեկամներից

և հարևաններից, 6%-ը` ռադիոյից:


17%

28%

56%

56%





6%

18%

18%

100%

ռադիո

համացանց



53



նախազգուշացում գյուղապետարանին, 6%-ը` ինտերնետով, 6%-ը` ռադիոյով:

Գծապատկեր 7. Կլիմայի փոփոխման վերաբերյալ ինֆորմացիայի

ստացման աղբյուրի հարցվողների նախընտրությունը


զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ:

Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողների 89%-ը նշել են բջջային զանգերը, 56%-ը` նշել է

հեռախոսային/ռադիոկապ, 11%-ը` փակցված հայտարարությունները:


Ինչպես նշեց գյուղապետը, Խնձորուտ գյուղում կլիման մեղմ է, սակայն վերջին տարիներին

նկատվում են որոշակի փոփոխություններ: Թե գյուղապետը, թե հարցվողները նշել են, որ

վերջին 3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Խնձորուտում

ինտենսիվացել են հետևյալ եղանակային երևույթները. Վաղ ցրտահարություն` 100%,

կարկուտ՝ 100%, ուժեղ քամիներ` 28%, սելավներ` 22%, երաշտ` 22%, համաճարակ` 11%:

Գծապատկեր 9. Վերջին 3 տարիների ընթացքում

որ եղանակային երևույթներն են ինտենսիվացել

6%

6%

22%

44%

56%

Նախազգուշացում ռադիոյով

Ինտերնետով





89% 56%

11%

Բջջային զանգեր Հեռախոսային/ռադիո կապ Փակցված հայտարարություն

11%

22%

22%

28%

100%

100%

Համաճարակ

Սելավներ

Երաշտ


Կարկուտ


54



կլիմայի փոփոխություններից առավել տուժել են մրգերը, բանջարեղենները,

հացահատիկային և հատիկավոր մշակաբույսերը:







Ինչպես նշեցին հարցվողները, Խնձորուտ համայնքում ոչ մի դեպքում էլ չկար որևէ

պատրաստվածություն:


հակակարկտային կայան, ոռոգման համակարգ: Ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված

մեխանիզմը, որը գյուղացիների մի մասն է կիրառել, ծխահարումն է, սակայն, ինչպես նշում

են հարցվողները, կոնկրետ այս տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի

տվել:

Որպես կլիմայական ռիսկերին հակազդման մեխանիզմներ, հարցվողները նշել են.


ոռոգում:

Այն հարցին, թե արդյոք պատճառված վնասների դիմաց ստացել են փոխհատուցում, նշեցին,

որ ստացել են էժան գարու սերմ:

50%

6%

50%

6%

72% 78% 78%

94%

22%

11% 6%






Մրգեր

Խոտհարք


100% 100%

6% 22%

6% 6%


Գարուն

Ամառ

Աշուն

Ձմեռ

55


հարցվողների 72%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող վտանգի մասին, իսկ 28%՝

տեղեկացված չի եղել: Հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել են հեռուստացույցի

միջոցով, 8%-ը` ընկերների, հարևանների միջոցով:

Իսկ թե արդյոք հարցվողները ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ են ստանում կլիմայի

փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն, 78%-ը պատասխանել է դրական:

Տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/:


կերպ: 57%-ը կարծում է, որ ավելի շուտ օգտակար է, 7%-ը` շատ օգտակար է, ավելի շուտ

օգտակար չէ` 29%:





նշել է հարցվողների 50%-ը, համայնքային փոխօգնության ֆոնդ` 17%-ի կողմից, վաղ

ահազանգման ծառայություն` 11%, փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ`

11%, մասնագիտական խորհրդատվություն`11%:



7%

57%

29%

7%





17%

11%

11%

11%

11%

17%

50%

ԴԺ.պատ.

Այլ







56

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Խնձորուտ Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.


Խնձորուտ Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.






Արտագաղթ


Գյուղի աշխարհագրական դիրքը






Փոխառությունների և վարկավորման մեխանիզմներ

Վերջին 3 տԽնձորուտերի ընթացքում ինտենսիվացած կլիմայական



Կարկուտ


Մրգեր










Ռադիոյով

57

2.6. Հերhեր գյուղական համայնքի արդյունքներ

Հերhեր գյուղական համայնքի նկարագրություն 13


Հերհեր գյուղը գտնվում է Արփա գետի համանուն վտակի միջին հոսանքում, գետակի

աջ ափին, Վայոց սար լեռան հարավային լանջին: Հեռավորությունը Երևան-Գորիս

ավտոմայրուղուց 12 կմ է, Վայք քաղաքից դիրքով՝ հյուսիս-արևելք, Ջերմուկ քաղաքից՝

արևմուտք:

Ծովի մակերևույթից համայնքի բարձրությունը 1500-1750 մ է, գյուղամիջյան

հրապարակում՝ 1650մ: Գյուղական համայնքին պատկանող մերձակա լեռնագագաթների

բարձրությունն անցնում է 2600 մետրից: Կլիման ցամաքային է, ամռանը՝ 25-280C,

առավելագույնը՝ 370C, ձմռանը՝ -7- -80C, նվազագույնը՝ -200C: Տեղումները սակավ են,

հիմնականում՝ գարնանը: Ամառները շոգ են, սակավանձրև, ձմեռները` ձյունառատ:

Գյուղի տարածքը սահմանային է, հրաբխային բարձրավանդակի և ծայքաբեկորավոր

լեռների տարածվածության առումով, այդ պատճառով հողի տիպերը բազմազան են:

Վայոցսար հանգած հրաբխային կոնի հարավային լանջերը հիմնականում ավազային են,

գյուղի տարածքում շատ են ավազահանքերը: Ուսումնասիրված ապարատեսակներից

տարածված են բազալտը, գրանիտը, պեռլիտը, մարմարը: Առկա են օբսիդիանի (վանակատ)

պաշարներ:

Հողի վերին շերտերը բերրի են, սակայն դժվարամշակելի են ապառաժոտ տեղանքի

պատճառով: Գյուղի հարավային և արևելյան մասերում առկա են սևահողեր և կարմրահողեր,

մեծ տարածվածություն ունեն լեռնաշագանակագույն հողերը: Ձգված տեղադիրքի

պատճառով հարավից հյուսիս գոյանում են լանդշաֆտների տարբեր տիպեր. գերակշռում

են անտառային և լեռնատափաստանային լանդշաֆտները:

Բուսական աշխարհը հարուստ է: Հանդիպում են բազմաթիվ էնդեմիկ բուսատեսակներ`

Հայկական լեռնաշխարհի համապատասխան բարձրության գրեթե բոլոր բուսատեսակները:

Գյուղի տարածքն աչքի է ընկնում դեղաբույսերի, բուժիչ խոտաբույսերի հարուստ պաշարով:

Մրգատեսակները` գյուղի տարածքում կան բազմաթիվ դարավոր ընկուզենիներ: Բացի

ընկույզից մշակվում են խնձոր, տանձ, սերկևիլ, սալոր, շլոր, դեղձ, նուշ ու պնդուկ: Իսկ

ծիրանի մշակությամբ զբաղվում են հատկապես վերջին տարիներին: Բանջարաբոստանային

մշակաբույսերից մշակվում են` վարունգ, սոխ, սխտոր, լոլիկ, լոբի, պղպեղ, դդում, դդմիկ:

Կենդանատեսակները ևս բազմազան են: Հերհերի տարածքում և նախախորհրդային, և

խորհրդային տարիներին, և ներկայումս մշտապես գոյություն են ունեցել հատուկ

պահպանվող տարածքներ: Վայրի կենդանատեսակներից հանդիպում են գայլ, աղվես, արջ,

վարազ, հանդիպում են նաև օձերի ու մողեսների բազմաթիվ տեսակներ: Թռչուններից

տարածված են լորը, կաքավը, ագռավը, կաչաղակը, ճնճղուկը, չվող թռչուններից

ամենատարածվածը սարյակն է: Խորհրդային տարիներին գյուղում եղել է

կաթնապրանքային ֆերմա, ներկայումս ել խնամվում են և խոշոր, և մանրեղջերավոր

անասուններ: Ոչխարի «բալբաս» և «մերինոս» ցեղերի բուրդը գորգագործական կարևոր

հումք է:

Հերհեր հանմայնքի աշխարհագրական տարածքում են գտնվում բնության հետևյալ

հուշարձաններն ու պահպանվող տարածքներն ու արգելավայրերը.

13


58

- Վայոց սար («Դալիկ թափա») հրաբխային կոնը, բարձրությունը` 2581 մ, խառնարանի

խորությունը՝ 130 մ,

- «Հերհեր» ջրվեժը - գյուղից 2.5 կմ հյուսիս,

- «Սուրբ Գևորգ» աղբյուրները – գյուղից հարավ,

- «Հերհերի նոսր անտառներ» արգելավայրը (հանդիսանում է հատուկ պահպանվող

տարածք):

Պատմական տեղեկությունները Հերհեր գյուղի վերաբերյալ հարուստ չեն: Գյուղի

տարածքում առկա են մի շարք բնակավայրեր, որոնց ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ

գյուղը բնակեցված է եղել շատ վաղուց: Դա է պատճառը, որ բազմաթիվ են հանրապետական

նշանակության պատմամշակութային հուշարձանները: Վաղ միջնադարում այն արդեն

կարևոր նշանակություն ունեցող բնակավայր էր: Պահպանվել են գյուղի Հերհեր, Երերն,

Երերան անվանումները: Զաքարյանների իշխանապետության շրջանում (12-13-րդ դարեր)

այն եղել է Օրբելյանների վասալ Շահուռնեցիների նստավայրը: Հերհերում է ծնվել

միջնադարի խոշոր մտածող, րաբունապետ Գրիգոր Տաթևացին (աշխարհիկ անունը՝

Խութլուշահ): Գյուղից հյուսիս-արևելք գտնվող Սուրբ Սիոն մենաստանը (վանական

համալիր՝ կառուցված 11-13-րդ դարերում) հռչակված է եղել իր կրթական գործունեությամբ:

Այդ մենաստանի տարածքում կան միջնադարյան ճարտարապետության ու

խաչքարագործության եզակի նմուշներ: Գյուղի արևելյան մասում են գտնվում Կապույտ

բերդ կոչվող ամրոցը և Սբ. Գևորգ մատուռը: Վերջինիս տարածքի հողը մինչև հիմա էլ

հայտնի է մաշկային հիվանդություններ (էկզեմա) բուժելու հատկությամբ:

Գյուղի ողջ տարածքում բազմաթիվ են մատուռները, խաչքարերը, միջնադարյան

կառույցների մնացորդները: Ավելի ուշ շրջանում՝ Շահ-Աբասի արշավանքների ժամանակ

գյուղը ենթարկվել է տեղահանության, սակայն գյուղացիների մի մասը փրկվել է

բռնագաղթից՝ ապաստանելով գյուղից 3 կմ հյուսիս գտնվող քարանձավում, որը մինչև հիմա

կոչվում է «Սյուրգուն» (թյուրք լեզուներում՝ աքսոր, գաղթ): Արևելյան Հայաստանը

Ռուսաստանին միանալուց հետո գյուղ են ներգաղթել հայեր Պարսկահայաստանի Խոյի ու

Սալմաստի գավառներից: Այդ պատճառով գյուղի բնակչության մեջ տարածված է եղել երեք

բարբառ: Խոսվածքում առավելություն ունի «Կըլա» ճյուղը, որը Արարատյան բարբառի

ենթաճյուղ է: Նախախորհրդային տարիներին գյուղում բնակվել են նաև թուրք-ազերիներ, և

ազգամիջյան բազում բախումներ են հայտնի: 1940-ական թվականներին նրանց մեծ մասը

արտագաղթել է: 1990-ական թվականների սկզբին ընդամենը մեկ ընտանիք է մնացել, որի

հեռանալուց հետո Հերհերի բնակչությունը միատարր է:

Գյուղը ունի հարուստ հնարավորություններ զարգանալու առումով – առկա են և սոցիալ-

տնտեսական, և բնակլիմայական-ռեկրեացիոն ռեսուրսներ: Գյուղի համար հեռանկարային

կարող է լինել պատմամշակութային, ինչպես նաև էկո և ագրոտուրիզմի զարգացումը:

59




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հետևյալն է՝ 67% իգական և 33% արական սեռի







4 1 3

6 3 3

7 3 4

6 2 4

4 0 4

6 2 4

8 2 6

4 2 2

6 1 5

3 1 2

6 3 3

7 2 5

1 0 1

3 0 3

3 0 3

2 0 2

7 1 6

2 0 2

2 0 2

22%

11%

33%

17%

17%

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

60




Ընդհանուր








808000 0 100000 0 708000

1000000 0 400000 0 600000

1880000 0 400000 400000 1080000

1320000 0 100000 500000 720000

463000 63000 200000 200000 0

1600000 0 800000 800000 0

2800000 0 800000 800000 1200000

1000000 1000000 0 0 0

600000 0 300000 300000 0

4300000 0 0 0 4300000

360000 0 0 0 360000

2860000 2500000 0 0 360000

360000 0 0 0 360000

1092000 720000 0 0 372000

2220000 720000 1000000 500000 0

576000 0 0 0 576000

440000 0 200000 0 240000

960000 0 0 0 960000

1932000 0 1000000 500000 432000



22%

11%

33%

17%

17%


Միջնակարգ



Ոչ լրիվ բարձրագույն /ոչ պակաս քան 3 ԲՈՒՀ-

ական տարի/


61



Հերհեր համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ, անասնապահությամբ:

Ինչպես նշում է գյուղապետը, այստեղ հողերը բերրի են, կլիման մեղմ է, ինչը և բարենպաստ

պայմաններ է ստեղծում հողագործության, մասնավորապես պտղաբուծության համար:

Հարցված գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են թե´ հողագործությամբ,

(94%), թե´ անասնապահությամբ (78%): Հերհեր գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ

մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր տնային տնտեսություններում մշակում են բանջարեղեն,

պտղատու այգիներ, 72%-ը` կարտոֆիլ, 67%-ը` խոտհարք, 67%-ը մշակում է

հացահատիկային մշակաբույսեր, 39%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ

թվում`եգիպտացորեն, լոբի, 6%` խաղող:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ նույնպես ունեն ընտանի թռչուններ

(հիմնականում մինչև 30 հատ) և խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 6

հատ, 6 տնային տնտեսությունում մինչև 20 հատ), 36%-ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 10 հատ), 50%-

ը՝ խոզ (մինչև 2 հատ), 7%-ը՝ ձի (1 հատ), 36%-ը՝ ոչխար (մինչև 20 հատ), 21%-ը՝

նապաստակ/ճագար (մինչև 18 հատ), 36%-ը՝ ոչխար (մինչև 20 հատ), 21%-ը՝ այծ (մինչև 10

հատ), 29%-ը՝ ավանակ (1 հատ):


6%

39%

67%

67%

72%

100%

100%

Խաղող



Խոտհարք


Կարտոֆիլ



7%

21%

21%

29%

36%

36%

50%

100%

100%

Ձի

Այծ


Ավանակ

Ոչխար


Խոզ



62

Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հիմնականում բերրի հողեր են: Ոռոգման ջրի հետ

կապված ևս խնդիրներ չկան, քանի որ մոտակայքում կա աղբյուր և այնտեղից կարողանում

են ոռոգում իրականացնել, միայն խնդիրը ժամանակ առ ժամանակ ուշացումներն են:

Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե տղամարդիկ, թե կանայք:

Երիտասարդները գրեթե ներգրավված չեն գյուղատնտեսական աշխատանքներին, քանի որ

նախընտրում են մեկնել արտագնա աշխատանքի:




հողատարածք, 3-5 հա` 39%, 6-10 հա` 22%:


Ինչպես նշում է գյուղապետը, գյուղում կա մթերքների իրացման խնդիր: Բացի այդ կան դեպի գյուղ տանող ճանապարհների խնդիր: Մթերքը հիմնականում փոխանակում կամ վաճառում են հենց տանից/բակից կամ շուկայում: Հարցվողները ստացված բերքը, կաթնամթերքը և



այդ թվում`նաև փոխանակումներ, 61%-ը` վաճառում են շուկայում:





Հարցվողների 89%-ը տեղեկացված է կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներից: Կլիմայի

փոփոխման հիմնախնդիրներին բոլոր հարցվողները տեղեկանում են

հեռուստատեսությունից, 6%-ը` համացանցից:




39%

39%


3-5 հա

6-10 հա

100%

61% 39% 33%

Սպառում ենք

տնային



շուկայում






63





նշել են բջջային զանգերը, 67%-ը` նշել է հեռախոսային/ռադիոկապ:

Ինչպես նշեց գյուղապետը, Հերհեր գյուղում կլիման մեղմ է, սակայն վերջին տարիներին

նկատվում են որոշակի փոփոխություններ: Թե´ գյուղապետը, թե´ հարցվողները նշել են, որ

վերջին 3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Հերհերում ինտենսիվացել են

հետևյալ եղանակային երևույթները. վաղ ցրտահարություն` 100%, կարկուտ՝ 72%:

Գծապատկեր 7. Վերջին 3 տարիների ընթացքում որ եղանակային

երևույթներն են ինտենսիվացել



փոփոխություններից առավել տուժել են մրգերը, բանջարեղենները, խոտհարքը:

Գծապատկեր 8. Գյուղատնտեսության որ ոլորտներն են առավել

ենթարկվում կլիմայի փոփոխության ռիսկերին




61%

33%

11%

Եղանակային

փոփոխությունների մասին

հեռուստացույցով

նախազգուշացում

Նախազգուշացում SMS-ների

միջոցով

Նախազգուշացում

գյուղապետարանին

72%

100%

Կարկուտ


15% 17% 15%

83% 85% 100% 100%



/ոլոռ, ոսպ, սիսեռ և այլն/ Հացահատիկային կուլտուրաներ


Մրգեր

Խոտհարք

64



ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 10-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Հերhեր համայնքում ոչ





Ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված մեխանիզմը, որը գյուղացիները հիմնականում

կիրառում են, ծխահարումն է, սակայն, ինչպես նշում են հարցվողները, կոնկրետ այս տարվա

ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի տվել:



ոռոգում: Այն հարցին, թե արդյոք պատճառված վնասների դիմաց ստացել են որևէ

փոխհատուցում, գյուղապետը նշեց, որ չեն ստացել որևէ փոխհատուցում և մասնագիտական

խորհրդատվություն:

Հարկ ենք համարում նշել, որ հարցվողների մեծամասնությունը (94%-ը) նշել է, որ

տեղեկացված է եղել սպառնացող վտանգի մասին: Հարցվողների 94%-ը տեղեկատվությունը

ստացել է հեռուստացույցի միջոցով, 6%-ը` ինտերնետի:

Հարցվողների 78%-ը ստանում է կլիմայի փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն

ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ: Իսկ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/:


կերպ: ճնշող մեծամասնությունը (93%) ընդունել է տեղեկատվությունը որպես օգտակար և

միայն 7%-ը համարել է այն ոչ օգտակար:



նշել է հարցվողների 17%-ը, և համայնքային փոխօգնության ֆոնդը նշվել է հարցվողների

94%-ի կողմից:

100% 100%

8%


Գարուն

Ամառ

100% 94%

6%


Ընդհանրապես պատրաստված չէր


65

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Հերհեր Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.




Ոռոգման համակարգ

Հերհեր Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.









Վերջին 3 տարի ընթացքում ինտենսիվացած կլիմայական փոփոխությունները.


Կարկուտ


Մրգեր


Խոտհարք






66

2.7. Հորբատեղ գյուղական համայնքի արդյունքներ

Հորբատեղ գյուղական համայնքի նկարագրություն 14

Մակերես` 19.42կմ2


Համայնքի վարչական տարածքը համապատասխանում է Հորբատեղ գյուղին։ Այն

գտնվում է Վայոց ձորի մարզի Եղեգնաձորի շրջանում` Եղեգնաձոր-Սելիմ մայրուղու

հյուսիս-արևելյան մասում։ Հեռավորությունը մարզկենտրոն Եղեգնաձոր քաղաքից 23 կմ է,

հանրապետական նշանակության ճանապարհից` 12 կմ։

Համայնքը սահմանակից է Արտաբույնքի, Շատինի, Եղեգիսի, Սալլիի գյուղական

համայնքներին։

Գյուղը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1850մ բարձրության վրա։ Կլիման ձմռանը

ցրտաշունչ է, ամռանը` զով։ Հաճախակի են չորային և երաշտի տարիները։

Գյուղից վերև բարձրաբերձ գագաթներով սարեր են, որոնց լանջերից բխող աղբյուրները

խմելու և ոռոգման ջուր են մատակարարում գյուղին։

Գյուղն ունի 92 տնտեսություն։

Համայնքի տարածքում գտնվող Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցին 11-րդ դարի կառույց

է։ Տարածքում կան նաև խաչքրեր։

Գյուղի տնտեսության գլխավոր ճյուղը գյուղատնտեսությունն է։ Հիմնականում զբաղվում

են հողագործությամբ և անասնապահությամբ։ Արոտավայրերը զբաղեցնում են 1136.8 հա

տարածք, վարելահողերը` 6.9 հա, խոտհարքերը` 197 հա։

Գյուղում գործում է միջնակարգ դպրոց, բուժկետ, կապի հանգույց։

14


67




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը՝ իգական սեռի ներկայացուցիչներ՝ 56%, արական՝

44%:






6 2 4

2 0 2

5 1 4

5 0 5

6 3 3

3 0 3

6 3 3

4 2 2

3 0 3

4 2 2

7 2 5

6 3 3

6 2 4

7 3 4

5 1 4

2 0 2

2 0 2

8 1 7



17%

28%

39%

17%

25-34

35-44

45-54

55-64

68


Ընդհանուր








3042000 720000 350000 1000000 972000

1176000 0 200000 100000 876000

1900000 600000 200000 500000 600000

243000 0 0 200000 43000

1424000 540000 300000 200000 384000

636000 0 0 300000 336000

1580000 720000 300000 200000 360000

300000 0 0 0 300000

5240000 4200000 0 800000 240000

1220000 720000 0 500000 0

1460000 0 0 500000 960000

384000 0 0 0 384000

400000 0 0 400000 0

1340000 0 0 500000 840000

1450000 1000000 400000 50000 0

1620000 960000 200000 100000 360000

3220000 3120000 100000 0 0

2380000 540000 500000 500000 840000



50%

28%

22%

Միջնակարգ


/տեխնիկում, ուսումնարան, քոլեջ/


69



Հորբատեղ համայնքում հիմնականում զբաղվում են մեղվաբուծությամբ, հողագործությամբ,

անասնապահությամբ: Հարցված գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են թե

հողագործությամբ (100%), թե անասնապահությամբ (94%):

Հորբատեղ գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր

տնային տնտեսությունները մշակում են բանջարեղեն և պտղատու այգիներ, 94%-ը`

կարտոֆիլ, 89%-ը` խոտհարք, 28%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ թվում`

եգիպտացորեն, լոբի, 17%` խաղող:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ 88%-ում ունեն ընտանի թռչուններ (հիմնականում

մինչև 25հատ), 94%-ը՝ խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 10 հատ), 65%-ը՝

ոչխար (մինչև 15 հատ), 47%-ը՝ այծ (մինչև 5հատ), 65%-ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 30), 24%-ը՝

խոզ (մինչև 5 հատ):


Ինչպես նշեց գյուղապետը, հողերը բերրի չեն, գյուղում հիմնականում 5-րդ կարգի հողեր են:

Ինչպես պարզեցինք նաև խորին հարցազրույցների ընթացքում, գյուղատնտեսական

գործունեությամբ և կառավարմամբ զբաղվում են թ’ կանայք, թե’ տղամարդիկ, սակայն

գյուղատնտեսական աշխատանքների կառավարումն իրականացվում է տղամարդկանց

կողմից:

17%

28%

89%

94%

100%

100%

Խաղող



Խոտհարք

Կարտոֆիլ



24%

47%

65%

65%

88%

94%

Խոզ

Այծ

Ոչխար




70

Այն հարցին, թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսությունում քանի հա հողակտոր են մշակում,

այդ թվում` նաև վարձակալածները պարզվեց, որ հարցված տնային տնտեսությունների 78%-

ը մշակում են մինչև 2 հա հողատարածք, իսկ 22%՝ 3-5 հա:

Ինչպես նշում է գյուղապետը և աշխատակազմի ղեկավարը, գյուղում կա իրացման խնդիր: Հիմնականում ապրանքները, բացի տնային տնտեսությունում սպառելուց, տեղում փոխանակում են կամ վաճառում, ինչն այդքան էլ ձեռնտու չէ: Հարցվողները ստացված բերքը,

կաթնամթերքը և մսամթերքը հիմնականում սպառում են տնային տնտեսությունում /39%/,

39%-ը նշել է, որ նվիրում են բարեկամներին, հարևաններին, 67%-ը նշել է, որ վաճառում են

տանից/բակից, 11%-ը` փոխանակում է, 44%-ը` վաճառում են շուկայում:







հեռուստատեսությունից, 13%՝ բարեկամ, հարևան, 7%-ը` համացանցից:




գյուղապետարանից:

11%

28%

39%

44%

67%

Փոխանակում





100%

13% 7%

հեռուստատեսություն ծանոթ, բարեկամ, հարևան համացանց

71




զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ: Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողները նշել է

բջջային զանգերը, 20%-ը` նշել է հեռախոսային/ռադիոկապ:


3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Հորբատեղում, ինտենսիվացել են

հետևյալ եղանակային երևույթները. Վաղ ցրտահարություն` 100%, կարկուտ՝ 100%,

սողանքներ` 6%, սելավներ` 11%, համաճարակներ` 17%:











17%

44%

61%





6%

11%

17%

100%

100%

Սողանք

Սելավներ

Համաճարակ

Կարկուտ


89% 78%

100% 100%

17% 6%


Բանջարեղեն Մրգեր Խոտհարք

72



ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 11-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Հորբատեղ






իսկ ոռոգման համակարգի հետ կապված խնդիրներ գրեթե չկան:


գյուղապետը, և´ աշխատակազմի ղեկավարը նշել են. կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և

պաշտպանիչ ցանցեր, ցրտահարություն՝ ծխահարում, երաշտ՝ ոռոգում: Ցրտահարության

դեմ գյուղացիների որոշ մասը կատարել է ծխահարում, սակայն բոլորը նշում են, որ

ընդհանրապես արդյունավետ չէր ծխահարման կազմակերպումը:




հարցվողների 83%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող վտանգի մասին:

Հարցվողների 87%-ը հեռուստատեսությունից է ստացել տեղեկատվություն, 27%-ը`

ընկերներից/հարևաններից:

Իսկ թե արդյոք հարցվողները ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ ստանում են կլիմայի

փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն, հարցվողների 78%-ը պատասխանել է

դրական: Իսկ ՀԱՅԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/:


կերպ: 71%-ը կարծում է որ ավելի շուտ օգտակար է, 8%-ը` շատ օգտակար է, 14%-ը կարծում

է որ ավելի շուտ օգտակար չէ, 7%-ը` ընդհանրապես օգտակար չէ:

89%

100%

22% 6%

6%

Կարկուտ


Աշուն Ամառ Գարուն

94% 89%

6% 6% 6%



պատրաստված չէր Ավելի շուտ

Պատրաստված չէր Ավելի շուտ


73






կողմից, փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ` 6%, Վաղ ահազանգման

ծառայություն` 22%:



8%

71%

14%

7% Շատ օգտակար է



Դժվարանում եմ

պատասխանել

50%

22%

6%

6%

6%

22%






Այլ

ԴԺ.պատ.

74

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Հորբատեղ Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.



Հորբատեղ Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.






Ջրագծեր









Կարկուտ


Մրգեր


Խոտհարք






75

2.8. Հորս գյուղական համայնքի նկարագրություն

Հորս գյուղական համայնքի նկարագրություն 15


Վայոց ձոր մարզի Հորս գյուղը վերաբնակեցվել է 1918 թվականին Նախիջևանի Մեծոպ

գյուղից ներգաղթված ընտանիքներով։

Գյուղն ավելի հին է քան ենթադրվում է, որի վկայությունն է գյուղի կենտրոնում

կառուցված զարդաքանդակներով, սրբատաշ պատերով, 13 – րդ դարի կիսավեր «Չեսարի

Դարպաս» կառույցը և հարակից` վարդագույն քարերով կերտած եկեղեցիական համալիրը։

Գյուղը գտնվում է ծովի մակերևույթից 1650 մ բարձրության վրա։

Գյուղից վերև Գնդասար լեռն է` 2960 մ բարձրությամբ։ Գնդասար և հարակից լեռների

աղբյուրները ջրով ապահովում են գյուղը։

Գյուղն ունի մշակույթի տուն , հիմնական դպրոց, բուժկետ։

Գյուղն ունի 106 ծուխ` 312 բնակչով, որոնք զբաղվում են գյուղատնտեսությամբ և

անասնապահությամբ։

Գյուղը սահնմանակից է Շատին, Սալլի և Թառաթումբ համայնքներին,

հեռավորությունը մարզկենտրոնից 20 կմ է։

Կլիման` ձմռանը ցուրտ է, ամռանը` զով։

15


76




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հետևյալն է՝ 56%-ը արական և 44%-ը իգական սեռի







4 0 4

1 0 1

8 3 5

5 0 5

5 1 4

4 0 4

7 1 6

3 0 3

4 0 4

6 1 5

7 0 7

5 1 4

2 0 2

2 0 2

7 1 6

2 0 2

2 0 2

4 0 4

6%

6%

17%

39%

17%

17%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

77




Ընդհանուր








808000 0 100000 0 708000

1000000 0 400000 0 600000

1880000 0 400000 400000 1080000

1320000 0 100000 500000 720000

463000 63000 200000 200000 0

1600000 0 800000 800000 0

2800000 0 800000 800000 1200000

1000000 1000000 0 0 0

600000 0 300000 300000 0

4300000 0 0 0 4300000

360000 0 0 0 360000

2860000 2500000 0 0 360000

360000 0 0 0 360000

1092000 720000 0 0 372000

2220000 720000 1000000 500000 0

576000 0 0 0 576000

440000 0 200000 0 240000

960000 0 0 0 960000

1932000 0 1000000 500000 432000



17%

44%

28%

6%

6%


Միջնակարգ



Ոչ լրիվ բարձրագույն /ոչ պակաս քան 3 ԲՈՒՀ-

ական տարի/


78



Հորս համայնքում հիմնականում զբաղվում են խաղողագործությամբ, մեղվաբուծությամբ,

հողագործությամբ և անասնապահությամբ: Կլիման մեղմ է, ինչը բարենպաստ պայմաններ է

ստեղծում հողագործության, մասնավորապես` պտղաբուծության համար:

Հարցված բոլոր (100%) տնային տնտեսություններում զբաղվում են և` հողագործությամբ, և´

անասնապահությամբ:

Հորս գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր տնային

տնտեսություններում մշակում են բանջարեղեն, պտղատու այգիներ, խաղող, 56%-ը`

կարտոֆիլ, 83%-ը` խոտհարք, 28%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ թվում`

եգիպտացորեն, լոբի, 6%` խաղող:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ ունեն ընտանի թռչուններ` 89% (հիմնականում

մինչև 20 հատ), 89%-ը` խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 6 հատ, 6

տնային տնտեսությունում մինչև 10 հատ), 100%-ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 60 հատ), 50%-ը՝ խոզ

(մինչև 2 հատ), 17%-ը՝ ձի (1 հատ), 44%-ը՝ նապաստակ/ճագար (մինչև 10 հատ), 67%-ը՝

ոչխար (մինչև 20 հատ), 22%-ը՝ այծ (մինչև 10 հատ), 6%-ը՝ ավանակ (1 հատ):


6%

28%

56%

83%

100%

100%

100%

այլ



Կարտոֆիլ

Խոտհարք



Խաղող

6%

17% 22%

44%

67% 89%

89%

100%

Էշ

Ձի

Այծ


Ոչխար




79

Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հողերը բերրի չեն: Ոռոգման ջրի հետ կապված ևս

խնդիրներ կան, քանի որ ոռոգման համակարգ չկա: Գյուղատնտեսական գործունեությամբ

զբաղվում են թե´ տղամարդիկ, թե´կանայք: Երիտասարդները գրեթե ներգրավված չեն

գյուղատնտեսական աշխատանքներում, քանի որ նախընտրում են մեկնել արտագնա

աշխատանքի:

Գծապատկեր 5-ում ներկայացված է, թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսություն քանի հա

հողակտոր է մշակում, այդ թվում` նաև վարձակալածները: Ինչպես տեսնում ենք

գծապատկերից հարցված տնային տնտեսությունների 23%-ը մշակում են մինչև 2 հա

հողատարածք, 3-5 հա` 44%, 8 և ավելի հա` 33%:


Ինչպես նշում է գյուղապետը, գյուղում կա մթերքների իրացման խնդիր: Բացի այդ, կա դեպի գյուղ տանող ճանապարհների խնդիր: Մթերքը հիմնականում փոխանակում կամ վաճառում են հենց տանից/բակի: Հարցվողները ստացված բերքը, կաթնամթերքը և մսամթերքը

հիմնականում սպառում են տնային տնտեսությունում /61%/, 28%-ը նշել է, որ նվիրում են

բարեկամներին, հարևաններին, 61%-ը նշել է, որ վաճառում են տանից/բակից, այդ թվում`

նաև փոխանակումներ, 11%-ը` վաճառում են շուկայում, 33%-ը` հանձնում է գործարան:






Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին հարցվողների 94%-ը տեղեկանում է

հեռուստատեսությունից, 13%-ը` համացանցից, 19%-ը` ծանոթներից, բարեկամներից և

հարևաններից, 6%-ը` ռադիոյից:

23%

44%


3-5 հա

8 և ավելի

61%

61%

33%

28%

11%

6%



Հանձնում են գործարան



Դժ.պատ.

80




նախազգուշացում գյուղապետարանին, 11%-ը` ինտերնետով:





Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողների 60%-ը նշել են բջջային զանգերը, 33%-ը` նշել է

հեռախոսային/ռադիոկապ, 20%-ը` գյուղամիջից:


Ինչպես նշեց գյուղապետը, Հորս գյուղում կլիման մեղմ է, սակայն վերջին տարիներին

նկատվում են որոշակի փոփոխություններ: Թե´ գյուղապետը, թե´ հարցվողները նշել են, որ

վերջին 3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Հորսում, ինտենսիվացել են

հետևյալ եղանակային երևույթները. վաղ ցրտահարություն` 89%, կարկուտ՝ 100%, ուժեղ

քամիներ, սելավներ` 50%, երաշտ` 28%, սողանք` 22%:

6%

13%

19%

94%

ռադիո

համացանց



61%

22%

17%

11%

6%






Դժ.պատ

33%

60%

20%

Հեռախոսային/ռադի

ո կապ



81





կլիմայի փոփոխություններից առավել տուժել են մրգերը, բանջարեղենները, խոտհարքը:








ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 13-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Հորս համայնքում

գրեթե ոչ մի դեպքում էլ չկար որևէ պատրաստվածություն:

22%

28%

50%

50%

89%

100%

Սողանք

Երաշտ

Սելավներ



Կարկուտ

17% 6%

17% 6%

78% 81% 89%

81%

33%

19% 17% 19%

6%





Մրգեր

Խոտհարք


67% 81%

17% 6%

17% 6%


Գարուն

Ամառ

Աշուն

Ձմեռ

82





մեխանիզմը, որը գյուղացիները հիմնականում կիրառում են, ծխահարումն է, սակայն ինչպես

նշում են հարցվողները, կոնկրետ այս տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ

օգուտ չի տվել:



ոռոգում:


գյուղապետը նշեց, որ չեն ստացել որևէ փոխհատուցում, իսկ մասնագիտական

խորհրդատվություն ստացել են ԳԱՄԿ-ից:

Հարցվողների 56%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող վտանգի մասին:

Հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել է հեռուստացույցի միջոցով, 10%-ը` ինտերնետի:

Հարցվողների 78%-ը ստանում է կլիմայի փոփոխությունների վերաբերյալ

տեղեկատվություն ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ: Իսկ ՀԱՅԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ տեղեկատվություն

ստանում են հեռուստացույցից /100%/, կայքից` 14%: Իսկ ստացված տեղեկատվության

օգտակարությունը հարցվողները գնահատել են հետևյալ կերպ: 83%-ը կարծում է, որ

օգտակար է, իսկ 17%-ը` ոչ:



նշել է հարցվողների 83%-ը, համայնքային փոխօգնության ֆոնդ` 22%-ի կողմից, վաղ

ահազանգման ծառայություն` 44%, փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ`

22%, մասնագիտական խորհրդատվություն` 6%:

Գծապատկեր 14. Կլիմայի փոփոխման ռիսկերի հետ կապված ինչ

միջոցառումների կարիք կան

94% 88%

6% 6% 6%




Ավելի շուտ Պատրաստված

չէր

Ավելի շուտ Պատրաստված

էր

22%

17%

6%

22%

22%

44%

83%

ԴԺ.պատ.

Այլ


Փոխառության, վարկերի տրամադրման …




83

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Հորս Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.


Հորս Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.






Արտագաղթ








Վերջին 3 տՀորսերի ընթացքում ինտենսիվացած կլիմայկան փոփոխությունները.


Կարկուտ


Մրգեր


Խոտհարք






84

2.9. Մարտիրոս գյուղական համայնքի արդյունքներ

Մարտիրոս գյուղական համայնքի նկարագրություն 16


Մարտիրոսը հունարեն բառ է, որը նշանակում է դավանած գաղափարի ու հավատի

համար նահատակված մարդ։ Իսկ տեղի ավանդապատումի համաձայն Մարտիրոս

նշանակում է մարտերի հերոս։ Մարտիրոս անվան առաջացման մասին կա մի

ավանդապատում։ Ըստ պատմիչ Սպեփանոս Օրբելյանի տեղեկության` Ավարայրի

ճակատամարտը վերջանալուց հետո Հայաստանի տարբեր վայրերից Ավարայր գնացած

հայրենասեր մարտիկները խումբ-խումբ սկսում են հեռանալ ճակատամարտի դաշտից։

Վերադարձող հայկական մի զորախմբի, որը պիտի անցներ Արցախ, հետապնդում է

պարսկական խոշոր մի հեծելազոր` Աթաշխուդա անունով մի զորահրամանատարի

գլխավորությամբ։ Մեծաքանակ պարսկական զորքի ընթացքը կասեցնելու նպատակով,

Վայոց ձորի տարածքում, Արփա և նրա վտակ Եղեգիս գետերի միախառնման վայրում, հայ

մարտիկներն արյունահեղ մարտի են բռնվում խիզախ իշխան Մարտիրենի գլխավորությամբ։

Մարտիրենը և նրա զինակիցները ճակատամարտում հերոսաբար նահատակվում են,

սակայն դրանով իսկ կասեցնում պարսկական զորքերի կրկնակոխ հետապնդումը։

Մարտիրեի հիշատակը հավերժացնելու նպատակով հետագայում վայոցձորցիները նրա

անունով են վերանվանել գավառի բնակավայրերից մեկը` Մարտիրոսը։

Մարտիրոսը մեկն է Վայոց ձորի, ինչպես նաև ողջ Հայաստանի այն սակավաթիվ

գյուղերից, որի հիմնադրման ստույգ տարեթիվը և հիմնադրողների անունները պահպանվել

են։ Այդ կարևոր տեղեկությունը արձանագրված է գյուղամիջի մեծ աղբյուրի մոտ 1283թ.

վարդագույն գրանիտից կանգնեցված երեք մետրից ավելի բարձրություն ունեցող

գեղաքանդակ խաչքարի վրա` ներքևում հետևյալ արձանագրությամբ.

«Ես` Դեղիկի որդի Մխիթարս, Իշխանաց իշխան Պռոշի և նրա որդի Հասանի հրամանով,

1283թ. շինեցի Մարտիրոս գյուղը և կանգնեցրի այս խաչքարը սուրբ վկայարանի /եկեղեցու/

դռան առջև, ի բարեխոսություն և իմ ամուսին Մամջրին և իմ որդի Ղարիբ Շահին և իմ

դուստր Ռուզաքանին, ովքեր որ ընթերցեք, հիշեցեք մեզ։ Շինվեց Շնորհավորի ձեռքով»։

Փաստերը վկայում են, որ Մարտիրոսը Պռոշ իշխանի հրամանով կառուցվել է ոչ թե

ամայի վայրում, այլ վերակառուցվել է մի գյուղ, որը ունեցել է իր բնակիչները։

Մարտիրոս գյուղի շրջակայքում հաշվում է 11 մեծ ու փոքր հին բնակատեղեր, բազմաթիվ

եկեղեցիներ, վանքեր, մատուռներ, բերդեր ու տարբեր տեսակի խաչքարեր։

Հին բնակատեղերից հայտնի է հատկապես Վերին լիճ /Վրին գյոլ/ բնակատեղին։ Դա

գտնվում է հին Մարտիրոսից մոտ 2,5 կմ դեպի արևելք, լեռնաշղթայի գագաթի սարահարթի

վրա, որը հետագայում տարածվելով իջել է նաև լեռնաշղթայի ստորոտները։ Տեղեկագրական

տվյալներից ենթադրվում է, որ սա գուցե պատմական Հողացիմ գյուղն է եղել, որը

հիշատակվում է 5-րդ դարից։ Այդ գյուղից է Հովսեփ Վայոցձորցին` Մեսրոպ Մաշտոցի ավագ

աշակերտներից, որը դարձավ Ամենայն հայոց կաթողիկոս և մասնակցեց Վարդանանց

պատերազմին։ Այնտեղ մինչ օրս պահպանվել են Գայանե և Հռիփսիմե մատուռները, խոշոր

տապանաքարերով գերեզմանները, մեծ ու փոքր խաչքարերը։

Մարտիրոսը, իր ավելի քան 700 տարվա պամության ընթացքում, թողել է բազմաթիվ

պատմական ու մշակութային արժեքներ։

16


85

Մարտիրոսի ամենանշանավոր ճարտարապետական հնությունը 13-րդ դարի վիմափոր

Սուրբ Աստվածածին վանքն է, որը գտնվում է գյուղից 2,5 կմ հարավ-արևելք, Նզար սարի

ստորին հատվածում, այն տեղում, ուր սկիզբ են առնում սառնորակ աղբյուրները։ Վանքը

ամբողջությամբ կերտված է Նզար սարի ներսում, ստորգետնյա լեռան մեջ։ Ըստ պահպանված

արձանագրությունների, վանքը կառուցել է Մարտիրոս Վարդապետը 1286 թ., իսկ

ճարտարապետն է քարագործ Գրիգորիկը։

Վիմափոր եկեղեցին Գեղարդից հետո ամենանշանավոր և խոշոր ժայռափոր

ճարտարապետական համալիրն է Հայաստանում, իսկ ներքին հնչեղությամբ այն առաջինն է

հայ եկեղեցական շինարարության մեջ` իր կառուցողական բարձր արվեստով։

Վանքի առջև, մինչ օրս, պահպանվել են հին գյուղատեղի, վանքի միաբանների

կացարանների ավերակներն ու մինչև գետ փորված 200մ-ոց հորանցքի մուտքը։

Պատմամշակութային մեծ արժեք է ներկայացնում ծննդական-խաչքարի հարևանությամբ,

փոքր բլրակի վրա, հին եկեղեցու տեղում 1866թ. կառուցված մեծ եկեղեցին։ 19-րդ դարի

վարպետները շինարարության մեջ օգտագործել են նաև հին եկեղեցու բեկորներն ու

խաչքարերը։ Եկեղեցու մուտքի դռան վերևի մասում մեծ տառերով փորագրված է «Յիսուս

Քիրստոսի Ս. Վկայարան Երկրորդ Երուսաղեմ »։ Հարավային պատին պահպանվել է

արևային ժամացույցը։ 1980-90-ականներին այն վերակառուցվել է։

Հին Մարտիրոս գյուղի կենտրոնում, եկեղեցու և ծննդական-խաչքարի հայացքի առջև,

հնուց բխող սառնորակ աղբյուրի վրա 1948-ից վեր է խոյանում Մեծ Հայրենականում զոհված

203 երիտասարդների հիշատակի հուշարձանը։Մեծ եկեղեցու բակում 2000թ. տեղադրվել է ևս

մի գեղեցիկ խաչքար, որը նվիրվել է 451-454թթ. Վարդանանց պատերազմում զոհվածների

հիշատակին, 1915-1921թթ. եղեռնի նահատակների Արցախյան հերոսամարտի զոհվածների

հիշատակին։

Անգնահատելի տեղեկություններ պարունակում գյուղի տարածքի երեք

գերեզմանոցները` պատմական մեծ արժեք ներկայացնող տապանաքարերով ու 13-17

դարերի խաչքարերով։Գերեզմանոցներից մեկում մի տապանաքարի վրա կարդացվում է

Իսրայել Օրու հարազատներից մեկի` Մելիք Մարտիրոսի անունն ու մահվան թվականը։ Այս

և այլ բազմաթիվ պատմական փաստեր ևս վկայում են, որ Իսրայել Օրու ծննդավայրը Վայոց

ձորի Մարտիրոս գյուղն է։

Ներկայումս Մարտիրոս գյուղը բաղկացած է հին և նոր բնակավայրերից։ Գյուղը գտնվում

է Գոգի լեռան ստորոըում, ծովի մակերևույթից 2000մ բարձրության վրա։ Հին գյուղը 1960-

ական թվականներին որակվեց որպես սողանքային գոտի և բնակության համար ոչ պիտանի։

1968թ. Մարտիրոսը տեղափոխվեց 2կմ դեպի արևելք։

Սահմանակից բնակավայրերն են` հյուսիս-արևելքից` Զառիթափը, հարավ-

արևմուտքից` Սերսը, Մարտիրոսը, հարավ-արևելքից սահմանակից է Նախիջևանի

հանրապետությանը։ Հեռավորությունը մարզկենտրոնից 33կմ, Վայք քաղաքից 20կմ,

մայրաքաղաքից` 155կմ։

Գյուղի տարածքը բաժանված է երկու ենթագոտիների` չոր լեռնատափաստանային

և բարձր լեռնատափաստանային։

Կլիման մեղմ է, զով ամառներով և ցուրտ ձմեռներով։ Համայնքի տարածքը կտրտված է

բազմաթիվ ձորերի և ձորակների խիտ ցանցով։ Միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմում է`

ամենաբարձրը` +37oC, ամենացածրը` ¬¬-31oC, տեղումների տարեկան քանակը 556մմ,

ձյունածածկ օրերի թիվը 124 օր։

Մարտիրոս գյուղի տարածքում պահպանվել են վայրի նապաստակը, աղվեսը,

քարակաքավը, կզաքիսը, ոզնին, գայլը, վայրի խոզը, լեռնային քարարծիվը, վայրի կատուն,

հայկական վայրի ոչխարը և հայկական գյուրզան։

86

Գյուղի մարգագետիններում ու սարերում աճում են բազմաթիվ դեղաբույսեր ու թփեր,

որոնք դեռևս վաղ ժամանակներից մարդիկ օգտագործել են ժողովրդական բժշկության մեջ։

Դրանցից են դաղձը, ուրցը, եզան լեզուն, եղինջը, մանդակը, խռնդատը, մասուրը, ալոճենին,

անթառամը և այլն։

Մարտիրոսի տարածքը հարուստ է լեռնային սառնորակ աղբյուրներով, որոնք

բավարարում են թե Մարտիրոսի և թե հարևան Զառիթափ համայնքի կարիքները։

Մարտիրոսի տարածքում առկա են կավային շերտեր, բազալտներ ու գրանիտի հզոր

երակներ։ Սակայն «Մարտիրոսի քար» անվանումը կապված է ֆելզիտային տուֆի

անվանման հետ, որի շահագործումը սկսվել է 1953թ.։

Դեղին, կապույտ, կանաչ երանգներով այդ քարատեսակը, որն արտաքուստ նման է

բնապատկերների, Խորհրդային Միությունում օգտագործվել է հատուկ կառույցների

արտաքին հարդարման համար։ Դրանցից կարելի է առանձնացնել Կրեմլի համագումարների

պալատը, Մոսկվայի մետրոպոլիտենը, Երևանի մարզահամերգային համալիրը, Ս.

Պետերբուրգի, Կիևի, Մինսկի, Սոչիի, Թբիլիսիի նշանավոր կառույցներ։

Մարտիրոսի համայնքի բնակչությունը 1828թ. գաղթել է Պարսկաստանի Խոյ և Սալմաստ

գավառներից։ Ներկայումս համայնքն ունի 231 տնտեսություն, բնակչությունը կազմում է 712

մարդ։

Համայնքի բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ և

անասնապահությամբ։ Համայնքի վարչական տարածքը կազմում է 5662,75 հա, որից 2110,85

հա գյուղատնտեսական նշանակության հողեր։ Վարելահողերը կազմում են 768,48 հա,

խոտհարքները` 72,80 հա, արոտ` 1264,57 հա։ Սեփականաշնորհված է 630 հա հողատարածք։

Հողատարածքներում աճեցնում են ցորեն, գարի, առվույտ, կորնգան, կարտոֆիլ, լոբի,

կաղամբ, գազար, բազուկ և այլն։

Ծառատեսակներից աճում են խնձորենին, տանձենին, ընկուզենին, սալորենին, բալենին և

այլն։

Համայնքն ունի մշակույթի տուն, գրադարան, փոստի բաժանմունք, բուժկետ, դպրոց և

կապի բաժանմունք։

87




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հետևյալն է. 72% իգական սեռի և 28% արական







5 2 3

7 3 4

2 0 2

3 0 3

5 1 4

7 2 5

4 0 4

3 0 3

3 0 3

6 2 4

6 3 3

6 2 4

2 0 2

2 0 2

7 3 4

6 2 4

5 1 4

1 0 1

6%

11%

28%

28%

17%

11%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

88




Ընդհանուր








2640000 2160000 0 0 480000

1140000 0 100000 200000 840000

130000 0 30000 100000 0

450000 0 50000 0 400000

880000 300000 100000 0 480000

3400000 3000000 200000 200000 0

980000 780000 0 200000 0

880000 480000 0 400000 0

840000 840000 0 0 0

1056000 600000 0 0 456000

704000 240000 100000 100000 264000

920000 0 0 200000 720000

992000 0 0 800000 192000

2080000 1380000 0 100000 600000

486000 0 0 150000 336000

672000 288000 0 0 384000

512000 0 0 80000 432000

636000 0 0 0 636000



11%

72%

11%

6%


Միջնակարգ



Բարձրագույն /4 կուրս և ավելի

բարձր/

89



Մարտիրոս համայնքում հիմնականում զբաղվում են մեղվաբուծությամբ, հողագործությամբ,

անասնապահությամբ: Հարցված գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են թե’

հողագործությամբ (100%), թե’ անասնապահությամբ (94%):

Մարտիրոս գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված գրեթե

բոլոր տնային տնտեսություններում մշակում են կարտոֆիլ և պտղատու այգիներ, 83%-ը`

խոտհարք, 56%`հացահատիկային մշակաբույսեր, 18%-ը` բանջարեղեն, 3%-ը՝ հատիկավոր

մշակաբույսեր, այդ թվում`եգիպտացորեն, լոբի:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ 94%-ը ունեն ընտանի թռչուններ` (հիմնականում

մինչև 30 հատ), 94%-ը` խոշոր եղջերավոր անասուններ (մինչև 10 հատ), 53%-ը՝ մեղվի

փեթակ (մինչև 20 հատ), 35%-ը՝ խոզ (3 հատ), 24%-ը՝ ձի (1 հատ), 47%-ը՝ ոչխար (մինչև 6

հատ), 18%-ը՝ այծ (մինչև 10 հատ), 12%-ը՝ նապաստակ/ճագար (4 հատ):


Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հողերը բերրի չեն: Ոռոգման ջրի հետ կապված մեծ

խնդիրներ չկան, հողակտորների մեծամասնությունը ոռոգվում են գետից:

Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե´ տղամարդիկ, թե´ կանայք:

Երիտասարդները գրեթե ներգրավված չեն գյուղատնտեսական աշխատանքներին,

նախընտրում են մեկնել արտագնա աշխատանքի:

3%

18%

56%

83%

100%

100%





Խոտհարք

Կարտոֆիլ


12%

18%

35%

47%

53%

94%

94%


Այծ

Խոզ

Ոչխար




90




հողատարածք, 1-3 հա` 22%, 67%-ը` 5-8 հա:


Ինչպես նշում է գյուղապետը, գյուղում կա մթերքների իրացման խնդիր: Մթերքը հիմնականում փոխանակում կամ վաճառում են հենց տանից/բակի: Հարցվողները ստացված



վաճառում են տանից/բակից, այդ թվում` նաև փոխանակումներ, 17%-ը` վաճառում են

շուկայում:






Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին հարցվողները տեղեկանում են

հեռուստատեսությունից, 20%-ը` համացանցից, 20%-ը` ծանոթներից, բարեկամներից և

հարևաններից:


11%

22%

67%

Մինչև 1 հա

1-3 հա

5-8 հա

61% 56%

33% 17%

6%

Սպառում ենք

տնային








շուկայում

Դժ.պատ.

100%

20% 20%

հեռուստատեսություն համացանց ծանոթ, բարեկամ,

հարևան

91








նշել են բջջային զանգերը, 33%-ը` նշել է հեռախոսային/ռադիոկապ:

Ինչպես նշեց գյուղապետը, Մարտիրոս գյուղում կլիման մեղմ է, սակայն վերջին տարիներին

ինտենսիվացել են ցրտահարությունները և կարկտային տեղումները: Թե´ գյուղապետը, թե´


Մարտիրոսում, ինտենսիվացել են հետևյալ եղանակային երևույթները. վաղ

ցրտահարություն` 100%, կարկուտ՝ 100%, սողանքներ` 61%, ուժեղ քամիներ` 22%, երաշտ`

22%, սելավներ` 22%, , համաճարակ` 11%:





փոփոխություններից առավել տուժել են մրգերը, բանջարեղենները, հացահատիկային և

հատիկավոր մշակաբույսերը:

61%

44%

22%

6%

6%






Դժ.պատ

11%

22%

22%

33%

61%

100%

100%

Համաճարակ

Երաշտ


Սելավներ

Սողանք

Կարկուտ


92








ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 11-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Մարտիրոս






11% 6%

22% 22% 18%

78% 78%

9%

83%

94%

18% 11%

6% 6% 6%

36%

9% 6%

18%

Սողանք Կարկուտ Վաղ

ցրտահարություն


/ոլոռ, ոսպ, սիսեռ և այլն/ Հացահատիկային


Մրգեր

Խոտհարք


Ոչ մի ոլորտ

Բոլոր ոլորտները

45%

89% 100%

18% 17% 18% 6% 11% 9%

27%

11%

27%

Սողանք Կարկուտ Վաղ ցրտահարություն

Գարուն

Ամառ

Աշուն

Ձմեռ

Սեզոնը կապ չունի

Դժ.պատ.

82% 89% 89%

9% 6% 6% 9% 6% 6%

Սողանք Կարկուտ Վաղ ցրտահարություն

Ընդհանրապես պատրաստված չէր Ավելի շուտ Պատրաստված չէր ԴՊ

93

մեխանիզմը, որը գյուղացիների փոքր մասն է կիրառել, ծխահարումն է, սակայն ինչպես նշում

են հարցվողները, կոնկրետ այս տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի

տվել:


կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և պաշտպանիչ ցանցեր, ցրտահարություն՝ ծխահարում և

ոռոգում: Այն հարցին, թե արդյոք պատճառված վնասների դիմաց ստացել են որևէ

փոխհատուցում, պատասխանել են, որ ստացել են էժան գարու սերմ, իսկ մասնագիտական

խորհրդատվություն ստացել են տարբեր կազմակերպությունների կողմից:

Հարկ ենք համարում նշել, որ հարցվողների 56%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել

սպառնացող վտանգի մասին: Հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել են հեռուստացույցի

միջոցով, 20%` ինտերնետի միջոցով, 10%-ը` ընկերների, հարևանների միջոցով:

Գծապատկեր 12. Որտեղի՞ց եք ինֆորմացիա ստացել վտանգի մասին


փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն, հարցվողների 78%-ը պատասխանել են

դրական: Իսկ ՀԱՅԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/:


կերպ. 42%-ը կարծում է, որ ավելի շուտ օգտակար է, 58%-ը` շատ օգտակար է:

Այն հարցին, թե հարցվողների ընտանիքը կլիմայի փոփոխման ռիսկերի հետ կապված ինչ

միջոցառումների կարիք ունի, ապահովագրության համակարգ նշել է հարցվողների 50%-ը,

համայնքային փոխօգնության ֆոնդ` 22%-ի կողմից, վաղ ահազանգման ծառայություն` 22%,

փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ` 17%, մասնագիտական

խորհրդատվություն`6%:



100%

20% 10%

Հեռուստատեսություն Ինտերնետ Ընկերներ/հարևաններ

11%

22%

6%

17%

22%

22%

50%

ԴԺ.պատ.

Այլ







94

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Մարտիրոս Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.


Ոռոգման ջրի համակարգ

Մարտիրոս Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.














Կարկուտ

Սողանքներ


Մրգեր








95

2.10. Չիվա գյուղական համայնքի արդյունքներ

ՉԻՎԱ գյուղական համայնքի նկարագրություն 17


Չիվա գյուղը գտնվում է Վայոց ձորի մարզի հարավ-արեմտյան մասում, Եղեգնաձոր-

Երևան մայրուղու վրա, ծովի մակերևույթից բարձր է 1116 մ։

Գյուղը մարզկենտրոնից ունի 23 կմ հեռավորություն, իսկ մայրաքաղաքից` 102 կմ։

Գտնվում է Վեդի-ներքին Արփա նախալեռնային գոտում, ձմեռվա տևողությունը 4 ամիս է։

Չիվան, տեղակայված է Վարդենիսի լեռների Ճյուղավորություններից կազմված

ձորամիջում։ Ունի առկա 305 տնտեսություն։

Գյուղի մասին հիշատակումներ կան Ստեփանոս Օրբելյանի <<Սյունիքի պատմություն>>

աշխատության մեջ` 13-րդ դարի թվագրությամբ։ Սակայն դա սկիզբը չէ, այն ունի առավել հին

պատմություն և անվանվել է նաև Չվա, Չուվա և այլն։ Գյուղի անունը չի ստուգաբանվում։

Ժողովրդական ավանդության համաձայն` 735թ. Մոզի կործանիչ երկրաշարժից ահաբեկված

փախչող մարդիկ հասնում են Չիվայի տարածք, հանգիստ առնում և գոչում` չիք վայ, չկա վայ,

որտեղից էլ առաջանում է գյուղի անունը։

Չիվան հարուստ գյուղ է եղել, Չիվայի ձորը հայտնի է բազմատեսակ պտղատու

այգիներով։

Գյուղը վանքապատկան է եղել։ 13- րդ դարում հատուկ հրովարտակով տրվել է Ջալալ

Օրբելյանին որպես կալվածք։

Մետաքսի ճանապարհի մի ճյուղը Սելիմով հասնելով Արենի, մի ճյուղով էլ թեքվում էր

Չիվա`ուղղություն վերցնելով դեպի Դվին ևԱյրարատ։

Ենթադրվում է, որ գյուղը բնակեցված է եղել դեռևս հեթանոսական ժամանակաշրջանից։

Այդ մասին են վկայում հին գյուղատեղի տարածքում հայտնաբերված կարասներով

թաղումները։

Գյուղը մի քանի անգամ կարճ տեղափոխումներ է ապրել, սկզբում `ձորամեջ, ապա`

դիմացի սարալանջ, ուր կան քրիստոնեական վկայություններ` ժամտուն, խաչքարեր։

Ռուս-պարսկական պատերազմից հետո այստեղ են եկել հայ-գաղթականներ Խոյից,

Սալմաստից։ Երկար ժամանակ Չիվա գյուղում հայերի հետ ապրել են նաև այլազգիներ։ 1988

թվականից գյուղն ամբողջապես դարձավ միատարր։

Բնակչության հիմնական զբաղվածությունն անասնապահությունն ու հողագործությունն

է։

Հիմնականում մշակում են` ծիրան, դեղձ, խաղող, բանջարաբոստանային մշակաբույսներ

և հացահատիկ։

Գյուղն ունի միջնակարգ դպրոց , մշակույթի տուն, բուժկետ։

Գյուղում գործում է առևտրի 5 կետ։ Գյուղից պարզ տեսանելի է Արարատ լեռն իր Սիս և

Մասիս գագաթներով:

Գյուղից 3կմ դեպի հյուսից-արևելք գտնվում է հրաբխային կենտրոն Դալի թափան, որի

հետևանքով 735 թվականին կործանվել է Մոզ քաղաքը:

Գյուղում գործում են` դպրոց, բուժկետ, ակումբ, գյուղապետարան: Համայնքը սնվում է

գազի և էլ. սնուցման կենտրոնական ցանցից, ունի 2 տրանսֆորմատորներ:

Համայնքն ունի խմելու ջրի 1 ինքնահոս ջրաղբյուր 8-լ/վրկ. ելքով:

17


96

Համայնքի տարածքում կա 1 հատ ՕԿՋ 300 մ3, ջրամատակարարումը ստորգետնյա է,

մեկուսացված: Համայնքն ապահովված է ավտոմատ հեռախոսակապով:

Համայնքին է պատկանում Հերհերի ջրամբարը` 74 մետր խորությամբ: Համայնքում կա 73

բնակելի շինություն: Շենքերը հիմնականում 1-2 հարկանի քարեշեն տներ են, կից

հողամասերով:




Հարցվողների 56%-ը իգական սեռի և 44%-ը արական սեռի ներկայացուցիչներ են:






7 1 6

6 0 6

5 1 4

7 2 5

2 0 2

5 0 5

5 1 4

4 1 3

5 2 3

1 0 1

2 0 2

4 0 4

1 0 1

2 0 2

6 1 5

6 2 4

2 0 2

7 3 4

6%

17%

17%

22%

33%

6%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

97




Ընդհանուր








776000 0 500000 0 276000

1060000 0 200000 0 860000

768000 0 0 0 768000

14904000 0 0 0 14904000

360000 360000 0 0 0

1930000 840000 100000 30000 960000

720000 720000 0 0 0

100000 0 0 100000 0

438000 0 50000 100000 288000

1476000 996000 0 0 480000

1500000 1000000 500000 0 0

2656000 2400000 100000 0 156000

824000 624000 100000 100000 0

712000 0 200000 200000 312000

1560000 1200000 0 0 360000

1000000 0 0 0 1000000

1064000 0 100000 100000 864000

1300000 1200000 100000 0 0



44%

28%

28%

Միջնակարգ




98



Չիվա համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ, անասնապահությամբ:


(100%), թե´ անասնապահությամբ (94%):

Չիվա գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված տնային



հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ թվում` եգիպտացորեն, լոբի, 28%` խաղող:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ 94%-ը ունեն ընտանի թռչուններ ունեն

(հիմնականում մինչև 40 հատ) և 82%-ը խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև

3 հատ), 6%-ը՝ ավանակ (1 հատ), 6%-ը՝ մեղվի փեթակ (40 հատ):


Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հիմնականում բերրի հողեր են: Սակայն ոռոգման ջրի

հետ կապված խնդիրներ կան: Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե´

տղամարդիկ, թե´ կանայք: Երիտասարդները հիմնականում ներգրավված չեն, քանի որ

մեկնում են արտագնա աշխատանքի:



89%

78%

67%

44%

33%

28%

22%






Կարտոֆիլ

Խաղող

Խոտհարք

6%

6%

82%

94%

Ավանակ




99


հողատարածք, 2-3 հա` 33%, , 4-7 հա` 11%:


Ինչպես նշում է գյուղապետը և ավագանին, գյուղում կա իրացման խնդիր: Հարցվողները









Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներին բոլոր հարցվողների տեղեկանում են

հեռուստատեսությունից (100%), 6-ական տոկոս համացանցից և ծանոթներից,

բարեկամներից, հարևաններից:




56% 33%


2-3 հա

4-7 հա

100%

33%

22%

22%






100





Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողների 17%-ը նշել է բջջային զանգերը, 33%-ը` նշել է

հեռախոսային/ռադիոկապ, 50%-ը`գյուղամիջից:


Թե´ գյուղապետը, թե´ տեղակալը և թե´ հարցվողները նշել են, որ վերջին 3 տարիների

ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Չիվայում, ինտենսիվացել են հետևյալ

եղանակային երևույթները. վաղ ցրտահարություն` 94%, կարկուտ՝ 61%, երաշտ` 44%, ուժեղ

քամիներ` 28%, սելավներ` 6%, սողանքներ` 11%:





տուժել են մրգերը, բանջարեղենները, հացահատիկային մշակաբույսերը և հատիկավոր

մշակաբույսերը:

67%

28%

6%

11%





Դժ.պատ

17%

33%

50%




6%

11%

28%

44%

61%

94%

Սելավներ

Սողանք


Երաշտ

Կարկուտ


101





առավել վտանգավոր են գարնանը, երաշտը` ամռանը:



ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 12-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Չիվա համայնքում ոչ





հակակարկտային կայան: Ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված միակ մեխանիզմը, որը

գյուղացիները հիմնականում կիրառում են, ծխահարումն է, սակայն ինչպես նշում են

հարցվողները, կոնկրետ այս տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի տվել:

Երաշտների ժամանակ էլ փորձում են առավելագույնս ոռոգել, սակայն ջուրը ժամանակ առ

ժամանակ չի բավականացնում:

38%

55%

24%

50% 45% 47%

75% 82%

71%

38%

73% 82%

13% 9%

Երաշտ Կարկուտ Վաղ



/ոլոռ, ոսպ, սիսեռ և այլն/



Մրգեր

Խոտհարք

13%

100% 100% 88%

9%

Երաշտ Կարկուտ Վաղ ցրտահարություն

Գարուն

Ամառ

Աշուն

Ձմեռ

75% 91%

59%

13% 9%

29%

13% 12%

Երաշտ Կարկուտ Վաղ


Ընդհանրապես պատրաստված

չէր



102

Որպես կլիմայական ռիսկերին հակազդման մեխանիզմներ, և´ հարցվողները և գյուղապետը,

և´ տեղակալը նշել են. կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և պաշտպանիչ ցանցեր,



գյուղապետը նշեց, որ մարզպետարանից ստացել են սերմացուներ որպես ցրտահարության

դեմ փոխհատուցում:


սպառնացող վտանգի մասին: Բոլոր հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել են



փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն, հարցվողների մեծամասնությունը (89%)

պատասխանել են դրական: Իսկ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/:

Ստացված տեղեկատվության օգտակարությունը հարցվողները գնահատել են հետևյալ կերպ:

25%-ը կարծում է որ ավելի շուտ օգտակար է, 38%-ը` շատ օգտակար է, ընդհանրապես






նշել է հարցվողների 39%-ը, փոխառության, համայնքային փոխօգնության ֆոնդ 50%-ի

կողմից, վաղ ահազանգման ծառայություն` 33%, մասնագիտական խորհրդատվություն`6%:

Գծապատկեր 14. Կլիմայի փոփոխման ռիսկերի հետ

կապված ինչ միջոցառումների կարիք կան

38%

25%

19%

19%





6%

33%

39%

50%





103

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Չիվա Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.




Ոռոգման ջրի առկայություն

Չիվա Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են










Վերջին 3 տարիների ընթացքում Չիվայում ինտենսիվացած կլիմայական



Կարկուտ


Մրգեր








104

2.11. Ռինդ գյուղական համայնքի արդյունքներ

Ռինդ գյուղական համայնքի նկարագրություն 18

Մակերես` 43,8832 կմ2


Ռինդ գյուղը հիմնադրվել է 1800թ-ի սկզբներին, Շորգեցի Սիմոնի կողմից, որից հետո

այնտեղ են հաստատվել Մելիք Բալին իր եղբայրներ Աղաբաբի և Գրիգորի հետ միասին,

Զարգար Թադևոսը և այլ ընտանիքներ։

1967թ-ին սողանքի պատճառով գյուղը տեղափոխվել է և հիմնվել հին գյուղատեղին

հարող «Թափ» հանդամասում։

Ներկայումս գյուղի վարչական տարածքը 4388.32 հա է, տնտեսությունների թիվը`432։

Մարզկենտրոնից հեռավորությունը 25կմ է, մայրուղուց` 4կմ։

Ռինդ գյուղը սահմանակից է Ելփին, Չիվա, Արենի, Աղավնաձոր, Հորս,Թառաթումբ

համայնքներին։

Գյուղի տարածքում պահպանվել են XII-XIII դարի եկեղեցու մնացորդներ, մատուռներ,

XIII-XIV դարի խաչքարեր։

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է խաղողագործությամբ,

անասանապահությամբ, այգեգործությամբ։ Գյուղը հայտնի է իր մշակած մրգերով` դեղձ,

ծիրան և արտադրած համեղ գինիով։

Գյուղը ունի միջնակարգ դպրոց, մշակույթի տուն, մանկապարտեզ, փոստ, բուժկետ։




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը. 67%-ը իգական, 33%-ը արական սեռի




18


10%

28%

28%

17%

17%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

105




6 0 6

5 2 3

5 2 3

3 0 3

7 2 5

5 1 4

6 1 5

6 2 4

7 4 3

3 0 3

3 1 2

3 0 3

7 2 5

6 2 4

6 1 5

6 2 4

8 0 8

3 1 2

2 0 2




Ընդհանուր








3260000 1800000 400000 400000 660000

2250000 1800000 150000 0 300000

80000 0 80000 0 0

690000 540000 0 150000 0

2780000 1200000 0 200000 1380000

916000 480000 100000 0 336000

3700000 3600000 100000 0 0

2084000 1200000 200000 300000 384000

4060000 2000000 200000 1500000 360000

680000 80000 0 0 600000

1500000 0 0 0 1500000

106

1660000 500000 200000 0 960000

2724000 1200000 0 0 1524000

910000 660000 200000 50000 0

1800000 1200000 200000 100000 300000

2920000 1800000 200000 200000 720000

1440000 0 0 0 1440000

360000 360000 0 0 0

1932000 0 1000000 500000 432000

636000 0 0 0 636000





Ռինդ համայնքում հիմնականում զբաղվում են խաղողագործությամբ, հողագործությամբ և

անասնապահությամբ: Գյուղը ավելի շատ աչքի է ընկնում այգեգործությամբ,

պտղաբուծությամբ: Հարցված գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են թե

հողագործությամբ (100%), թե անասնապահությամբ (94%):

Ռինդ գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված գրեթե բոլոր

տնային տնտեսություններում մշակում են պտղատու այգիներ (94%), 83%-ը` բանջարեղեն,

72%-ը` խաղող, 56%`հացահատիկային մշակաբույսեր, 28%-ը` կարտոֆիլ, 17%-ը`

խոտհարք, 28%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ թվում` եգիպտացորեն, լոբի:


17%

22%

61%




Միջնակարգ

17%

28%

28%

56%

72%

83%

94%

Խոտհարք

Հատիկավոր կուլտուրաներ /եգիպտացորենի, ոլոռ, …

Կարտոֆիլ


Խաղող



107



որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ 94%-ը ունեն ընտանի թռչուններ` (հիմնականում

մինչև 20 հատ), 71%-ը` խոշոր եղջերավոր անասուններ (մինչև 2-3 հատ), 12%-ը՝ մեղվի

փեթակ (մինչև 50 հատ), 6%-ը՝ խոզ (3 հատ), 12%-ը՝ ոչխար (մինչև 5 հատ), 12%-ը՝

նապաստակ/ճագար (3 հատ):


Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հողերը բերրի չեն: Ոռոգման ջրի հետ կապված մեծ

խնդիրներ չկան, կա նոր ջրագիծ, սակայն աշխատանքները դեռ վերջնականապես չեն

ավարտվել: Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե տղամարդիկ, թե կանայք:

Երիտասարդները գրեթե ներգրավված չեն գյուղատնտեսական աշխատանքներին, մեկնում

են արտագնա աշխատանքի:

Այն հարցին, թե յուրաքանչյուր տնային տնտեսությունում քանի հա հողակտոր են մշակում,

այդ թվում` նաև վարձակալածները, պարզվեց, որ հարցված տնային տնտեսությունների 83%-

ը մշակում են մինչև 1 հա հողատարածք, իսկ 17%՝ 2-3 հա:

Ինչպես նշում է գյուղապետը գյուղում կա մթերքների իրացման խնդիր: Մթերքը հիմնականում փոխանակում կամ վաճառում են շուկայում: Խաղողը հիմնականում Արմենիա Վայն գինու գործարանից են գալիս տանում: Հարցվողները ստացված բերքը, կաթնամթերքը և



այդ թվում` նաև փոխանակումներ, 67%-ը` վաճառում են շուկայում:



6%

12%

12%

12%

71%

100%

Խոզ

Ոչխար





100%

67%

11%

11%

6%






Գալիս են գործարանից հանձնում ենք

108



Հարցվողների 89%-ը տեղեկացված է կլիմայի փոփոխման հիմնախնդիրներից հիմնականում

հեռուստատեսությունից /100%/ և համացանցից (6%):






Միայն հարցվողների 39%-ը նշել է, որ իրենց համայնքում գոյություն ունի միմյանց

զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ: Որպես ահազանգման ուղիներ հարցվողների 86%-

ը` նշել է հեռախոսային/ռադիոկապ, 14%-ը նշել են բջջային զանգերը, և 14%-ը նշել է, որ

գյուղամիջից են տեղեկանում:

Ինչպես նշեց գյուղապետը, Ռինդ գյուղում կլիման մեղմ է, սակայն վերջին տարիներին

ինտենսիվացել են ցրտահարությունները և երաշտը, տեղումները: Գյուղում կա

հակակարկտային կայան: Թե գյուղապետը, թե հարցվողները նշել են, որ վերջին 3 տարիների

ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Ռինդում ինտենսիվացել են հետևյալ

եղանակային երևույթները. Վաղ ցրտահարություն` 100%, ուժեղ քամիներ` 6%, երաշտ` 39%:






56%

39%

11%

6%






6%

39%

100%


Երաշտ


109




հատկապես վտանգավոր: Ինչպես տեսնում ենք, վաղ ցրտահարությունը առավել

վտանգավոր է գարնանը, երաշտը` ամռանը:



ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 10-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Ռինդ համայնքում ոչ

մի դեպքում էլ չկար որևէ պատրաստվածություն:



Ինչպես վկայում են հետազոտության արդյունքները, գյուղում առկա են և հակակարկտային

կայան և ոռոգման համակարգ: Սակայն ինչպես նշում է գյուղապետը կաթիլային ոռոգման

կարիք ունեն: Ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված մեխանիզմը, որը գյուղացիների մի

մասն է կիրառել, ծխահարումն է, սակայն ինչպես նշում են հարցվողները, կոնկրետ այս

տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի տվել:

Որպես կլիմայական ռիսկերին հակազդման մեխանիզմներ, հարցվողները նշել են. կարկուտի

դեմ՝ կարկտակայան և պաշտպանիչ ցանցեր, ցրտահարություն՝ ծխահարում և ոռոգում:

Պատճառված վնասների հարցին պատասխանել են, որ ստացել են քիչ չափաբաժնով սերմ,

իսկ մասնագիտական խորհրդատվություն ստացել են տարբեր կազմակերպությունների

կողմից:

22% 14%

22%

71% 83% 86%

94%

Երաշտ Վաղ ցրտահարություն


/ոլոռ, ոսպ, սիսեռ և այլն/

Հացահատիկային

կուլտուրաներ


Մրգեր

14%

100% 86%


Գարուն Ամառ

100%

89%

6%

6%






110

Ինչպես վկայում են հետազոտության արդյունքները, բոլոր հարցվողները լսել են վտանգի

մասին նախքան պատահարը: Հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել է հեռուստացույցի

միջոցով` 83%, 11%` ինտերնետի միջոցով, 11%-ը` տեղական իշխանությունների միջոցով:



փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն, 89%-ը պատասխանեց դրական: Իսկ

տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/ և կայքի միջոցով` 13%:


կերպ: 36%-ը կարծում է, որ ավելի շուտ օգտակար է, 7%-ը` շատ օգտակար է, 7%-ը` ավելի

շուտ օգտակար չէ, 50% ընդհանրապես օգտակար չէ:





նշել է հարցվողների 39%-ը, համայնքային փոխօգնության ֆոնդ` 6%-ի կողմից,

փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ` 50%, մասնագիտական




83%

11%

11%


Տեղական իշխանություններ

Ինտերնետ

7%

36%

7%

50%





6%

6%

39%

50%






111

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Ռինդ Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.


Ոռոգման ջրի համակարգ

Հակակարկտային կայան

Ռինդ Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.











Վերջին 3 տարիների ընթացքում Ռինդում ինտենսիվացած կլիմայական



Կարկուտ

Սողանքներ


Մրգեր








112

2.12. Շատին գյուղական համայնքի արդյունքներ

Շատին գյուղական համայնքի նկարագրություն 19

Շատին գյուղը վերաբնակեցվել է 1828թ. Պարսկաստանի Սալմաստ գավառից

ներգաղթված հայ ընտանիքներով: Գյուղն ունի հին պատմություն, ինչի մասին վկայում են

գյուղում գտնվող վանքերն ու մատուռները:

Գյուղի տարածքում է գտնվում երբեմնի Եղեգիս քաղաքի ավերակները,Աղվանք և

Բազելիկ եկեղեցիները, Շատիվանք եկեղեցի-համալիրը: Գյուղի տարածքում է գտնվում

Ավարայրի ճակատամարտից նահանջած հայրենասեր մարտիկների գերեզմանները,որոնք

նահանջի ճանապարհին մարտի են բռնվել պարսիկների հետ: Այդ փաստն են վկայում

Անգեղի, Սուրբ Աստվածածին և գյուղի այլ տարածքներում գտնվող մատուռները:

Գյուղը ծովի մակարդակից բարձր է 1300-1350 մ, այն ունի գեղեցիկ դիրք: Արևյելյան

կողմից գյուղի վրա կախված են ժայռակազմ լեռների բազմասյուն ճակատները: Գյուղի

տարածքը ձգվում է Եղեգիս գետի երկայնքով,նրա երեք վտակների հատման տեղում:

Գեղեցիկ բնաշխարհ ունի: Բնակչության զբաղմունքն անասնապահությունն ու

հողագործությունն է: Ցանկացած պտուղ, հատապտուղ, բանջարեղեն աճում է այս

տարածքում:

Գյուղը մարզկենտրոնից գտնվում է 12 կմ հեռավորության վրա: Գյուղով անցնում է

մարզկենտրոնն ութ գյուղերին միացնող միջմարզային ճանապարհը և դեպի Սևանի ավազան

տանող բարեկարգ ճանապարհը:

Գյուղով է անցնում ”Հերմոն-Ելփին” ոռոգման ջրատարը, որի շնորհիվ հնարավոր է

ոռոգելի դարձնել համայնքի շուրջ 200 հա տարածք:

Համայնքի տարածքում կան հանքային հանածոներ` շինարարական

քար`գրանիտ,տրավերտին:

Համայնքի բնակչությունը 2011թ. հունվարի 1-ի տվյալներով 2052 մարդ

է,տնտեսությունների թիվը` 723:

Համայնքի վարչական տարածքը 3325 հա է, այդ թվում` տնամերձի ֆոնդը` 75 հա, գյուղ

նշանակության հողերը`1085 հա:

Ներհամայնքային փողոցների և ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 20800 մ է,

որից ասֆալտապատ`4500, մնացած մասը գրունտային է:

Գյուղում գործում է մեկ միջնակարգ դպրոց,առողջության կենտրոն,մշակույթի

տուն,գրադարան:

Գյուղի բնակչությունը որպես հանգստի գոտի օգտագործում է Եղեգիս գետի հունին կից

ծառապատ ազատ տարածությունները:

19


113




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հավասար է՝ 50%-ական իգական և արական սեռի







4 0 4

3 0 3

6 2 4

7 4 3

3 0 3

11 2 9

6 1 5

5 2 3

6 0 6

2 0 2

1 0 0

9 4 5

6 2 4

6 2 4

3 0 3

1 0 1

9 3 6

7 3 4

17%

11%

11%

11%

39%

11%

18-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

114




Ընդհանուր








1292000 504000 0 20000 768000

840000 0 0 0 840000

100000 0 0 100000 0

384000 0 0 0 384000

960000 960000 0 0 0

1880000 720000 0 200000 960000

360000 0 0 0 360000

240000 0 0 0 240000

1320000 720000 0 0 600000

600000 0 0 0 600000

360000 0 0 0 360000

400000 0 0 100000 300000

540000 540000 0 0 0

1290000 0 0 450000 840000

150000 0 100000 50000 0

460000 0 0 100000 360000

590000 540000 0 50000 0

1500000 0 100000 400000 1000000



6%

50%

28%

17%


Միջնակարգ




115



Շատին համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ, անասնապահությամբ,

խաղողագործությամբ և մեղվաբուծությամբ: Հարցված բոլոր տնային տնտեսություններում

զբաղվում են հողագործությամբ, իսկ անասնապահությամբ զբաղվում են hարցված տնային

տնտեսությունների 83%-ը: Ովքեր չեն զբաղվում անասնապահությամբ, հիմնական պատճառ

նշել են անասնակերի թանկ լինելը, ինչպես նաև ապրանքների իրացման խնդիրներն են:

Շատին գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր

տնային տնտեսությունները մշակում են պտղատու այգիներ, 67%-ը` կարտոֆիլ, 61%-ը՝

խաղող, 33%-ը` խոտհարք, 18%-ը մշակում է բանջարեղեն, 3%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր,

այդ թվում` եգիպտացորեն, լոբի:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ ընտանի թռչուններ ունեն 93%-ում (հիմնականում

մինչև 15 հատ), 87%-ը՝ խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 3 հատ, 3

տնային տնտեսությունում մինչև 13 հատ), 40%-ը՝ մեղվի փեթակ (3 տնային տնտեսությունում

3 փեթակ, 3-ում` մինչև 30), 7%-ը՝ ձի (1 հատ):


Ինչպես պարզեցինք նաև խորին հարցազրույցների ընթացքում գյուղատնտեսական

գործունեությամբ զբաղվում են թե կանայք, թե տղամարդիկ, սակայն գյուղատնտեսական

աշխատանքների կառավարումն իրականացվում է տղամարդկանց կողմից: Իսկ ինչ

վերաբերվում է հողագործության ծավալներին, ապա ինչպես նշեց գյուղապետը գյուղում կան

3%

18%

33%

61%

67%

100%




Խոտհարք

Խաղող

Կարտոֆիլ


7%

40%

87%

93%

Ձի




116

շատ խնդիրներ կապված թե´ ջրագծերի, թե´ իրացման հետ, ինչն էլ խոչընդոտում է

այգեգործության զարգացմանը:

Ինչպես վկայում են հետազոտության արդյունքները, հարցված բոլոր տնային

տնտեսություններում մշակում են մինչև 1 հա հողատարածք:

Ինչպես նշում է գյուղապետը և աշխատակազմի ղեկավարը,, գյուղում հողագործությամբ զբաղվողները հիմնականում բերքը սպառում են տանը, խաղողը հանձնում են Գետափի գինու գործարանին, և վաճառքներ կամ փոխանակում իրականացնում թե´շուկայում, թե´ տանից/բակից: Հարցվողները ստացված բերքը, կաթնամթերքը և մսամթերքը հիմնականում

սպառում են տնային տնտեսությունում /67%/, 11%-ը նշել է, որ վաճառում են շուկայում և

նվիրում են բարեկամներին, հարևաններին , 28 ական %-ը նշել է, որ վաճառում են

տանից/բակից և հանձնում գինու գործարանին:






փոփոխման հիմնախնդիրներին հարցվողների 94%-ը տեղեկանում են





67%

28%

28%

11%

11%

11%



Հանձնում են գինու գործարանին




Դժ.պատ.

117





նշել է բջջային զանգերը, 30%-ը` նշել է գյուղամիջից են միմյանց զգուշացնում:

Թե գյուղապետը, թե աշխատակազմի քարտուղարը և թե հարցվողները նշել են, որ վերջին 3

տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Շատինում ինտենսիվացել են հետևյալ

եղանակային երևույթները. Վաղ ցրտահարություն` 94%, կարկուտ՝ 94%, սողանքներ` 22%,

սելավներ` 22%, երաշտ` 11%, ուժեղ քամիներ` 11%:





տուժել են մրգերը, բանջարեղենները:






22%

39%

44%





11%

11%

22%

22%

94%

94%

Երաշտ


Սելավներ

Սողանք

Կարկուտ


76%

94%

100%

82% 6%

12% Կարկուտ


Ընտանի կենդանիներ Խոտհարք Մրգեր Բանջարեղեն

118



ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 10-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Շատին համայնքում ոչ

մի դեպքում էլ գրեթե չկար որևէ պատրաստվածություն:





իսկ ոռոգման համակարգի ջրագծերի հետ կապված կան շատ խնդիրներ: Ոռոգման

համակարգ կա, բայց հասցնում է միայն ոռոգել տնամերձ հողատարածքները:





Շատին համայնքի գյուղապետը նշեց, որ Մարզպետարանի կողմից փոխհատուցվել է վնասը` տրամադրել են սերմացուներ, ինչպես նաև ԳԱՄԿ-ից պարբերաբար ստանում են խորհրդատվություն:

Այն հարցին, թե արդյոք հարցվողների լսել են վտանգի մասին նախքան պատահարը,

հարցվողների 89%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող վտանգի մասին, սակայն

անզորու է եղել որևէ կերպ ազդել ռիսկերի նվազեցման գործընթացին: Բոլոր հարցվողների

հեռուստատեսությունից է ստացել տեղեկատվություն:


ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ: Իսկ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/ և վեբ

կայքի միջոցով` 6%:


կերպ: 14%-ը նշել է որ ավելի շուտ օգտակար չէ, 64%-ը կարծում է որ ավելի շուտ օգտակար

է, և 14%-ը` շատ օգտակար է:

94% 100%

24%


Գարուն Ամառ

100%

94% 6%

Կարկուտ


Ավելի շուտ Պատրաստված չէր Ընդհանրապես պատրաստված չէր

119





նշել է հարցվողների 50%-ը, վաղ ահազանգման ծառայություն` 39%, վնասի փոխհատուցում`

11%, մասնագիտական խորհրդատվության` 11%, Համայնքային փոխօգնության ֆոնդ նշվել է

հարցվողների 6%-ի կողմից, փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ` 6%:



14%

64%

14%

7%





17%

6%

6%

11%

11%

39%

50%

ԴԺ.պատ.





Վնասի փոխհատուցում



120

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Շատին Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.


Պտղաբուծություն

Մեղվաբուծություն


Շատին Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.

Իրացման վայրեր





Ճանապարհների խնդիր

Սողանքների վտանգ









Կարկուտ

Սողանքներ


Մրգեր





Նախազգուշացում մարզպետարանին


121

2.13. Բարձրունի գյուղական համայնքի արդյունքներ

Բարձրունի գյուղական համայնքի նկարագրություն 20



Համայնքի վարչական տարածքը համապատասխանում է Բարձրունի գյուղին։ Գյուղը

գտնվում է Վայոց ձորի մարզի Վայքի տարածաշրջանում։ Այն մարզկենտրոնից հեռու է 45կմ,

Երևվանի` 220կմ։ Գյուղը սահմանամերձ բնակավայր է, Վայքի տարածաշրջանից հեռու է

28կմ, գտնվում է ծովի մակարդակից 1950մ-2050մ բարձրության վրա։ Կլիման ձմռանը

ցրտաշունչ է ,ամռանը` զով։ Տարեկան տեղումների քանակը կազմում է 350-400մմ։ Բնական

լանդշաֆտները կիսաանապատներ են և չոր տափաստաններ, որոնց մի մասը վերամշակվել

են` վերածվել կուլտուր- ոռոգելի լանդշաֆտների։

Գյուղը հիմնադրվել է 19-րդ դարի սկզբներին, այն երաբնակեցվել է 1928 թվականին`

արեմտյան Հայաստանի Խոյ, Սալմաստ գավառնեից ներգաղթված հայերով։ Նախկիմում

գյուղը ունեցել է «Սուլթան բեկ» անվանումը։ Վերանվանվել է 1930թ.-ին։ Սակայն գյուղն ավելի

հին է քան ենթադրվում է։ Այդ մասին վկայում են «Հին գյուղ» կոչվող տարածքում

հայտնաբերված, 7-րդ դարով թվագրված խաչքարերը, ինչպես նաեւ զարդաքարերով,

սրբատաշ քարերով կիսավեր կառույցները։ Գյուղը 1950թ-ին ունեցել է 450 ընտանիք` 960

բնակչով, որը պահպանվել է մինչեւ 1960- ական թվակաները։ Իսկ 2011թ-ին բնակչության

թիվը կազմում է 422 շունչ։

Պետական կառույցներում աշխատում են 50 բնակիչ։ Գյուղի կենսագործունեության

գլխավոր ճյուղը գյուղատնտեսությունն է։ Կլիման նպաստավոր է այգեգործության,

հացահատիկային, կերային մշակաբույսերի աճեցման համար։ Մարզդիկ զբաղվում են

անասնապահությամբ ու մեղվաբուծությամբ։ Պահուստային հողերը չեն օգտագործվում

սահմանամերձ լինելու պատճառով:

20


122




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը՝ 78%-ը իգական և 22%-ը արական սեռի







6 2 4

5 2 3

6 2 4

7 1 6

3 0 3

6 2 4

6 2 4

6 2 4

6 0 6

1 0 1

7 2 5

5 0 5

5 1 4

8 2 6

4 0 4

6 3 3

3 0 3

7 2 5

11%

33%

17%

11%

28%

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

123




Ընդհանուր








2790000 1800000 0 600000 390000

1710000 840000 0 30000 840000

610000 0 50000 200000 360000

450000 0 50000 0 400000

830000 0 30000 0 800000

1780000 1320000 50000 50000 360000

476000 0 100000 100000 276000

840000 0 0 0 840000

1240000 0 1000000 0 240000

480000 0 0 0 480000

2400000 1440000 0 0 960000

408000 0 0 0 408000

2820000 2040000 200000 100000 480000

3900000 2880000 80000 100000 840000

1120000 0 200000 80000 840000

1236000 0 200000 700000 336000

640000 0 100000 300000 240000

2252000 960000 200000 300000 792000



6%

11%

56%

17%

11%

Տարրական կամ ավելի ցածր


Միջնակարգ

Միջնակարգ մասնագիտական …


124



Բարձրունի համայնքում հիմնականում զբաղվում են մեղվաբուծությամբ, հողագործությամբ

և անասնապահությամբ: Հարցված բոլոր (100%) տնային տնտեսություններում զբաղվում են

և´ հողագործությամբ, և´ անասնապահությամբ:

Բարձրունի գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր

տնային տնտեսությունները մշակում են բանջարեղեն, 94%-ում` պտղատու այգիներ, 89%-ը`


հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ թվում` եգիպտացորեն, լոբի:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ ունեն ընտանի թռչուններ (հիմնականում մինչև 20

հատ), 94%-ը՝ խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 5 հատ, 5 տնային

տնտեսությունում մինչև 14 հատ), 83%-ը՝ ոչխար (մինչև 15 հատ), 56%-ը՝ այծ (մինչև 5հատ),

44%-ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 20), 44%-ը` ձի (1-2 հատ), 11%-ը՝ նապաստակ/ճագար (5-10

հատ), 11%-ը՝ ավանակ (1 հատ) 6%-ը՝ խոզ (2 հատ):


Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հիմնականում 5-րդ կարգի հողեր են, միայն մոտ 10 հա-ն

է 2-րդ կարգի: Բացի այդ ջրագծերը գտնվում են սողանքային գոտում, ինչ ն էլ խոչընդոտում է

գյուղատնտեսության զարգացմանը: Ինչպես պարզեցինք նաև խորին հարցազրույցների

22%

67%

83%

89%

94%

100%




Խոտհարք

Կարտոֆիլ



6%

11% 11%

44%

44%

44%

56%

83%

94%

100%

Խոզ

Ավանակ



Ձի


Այծ

Ոչխար



125

ընթացքում, գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե´ կանայք, թե´

տղամարդիկ, սակայն գյուղատնտեսական աշխատանքների կառավարումն իրականացվում

է տղամարդկանց կողմից: Գծապատկեր 7-ում ներկայացված է, թե յուրաքանչյուր տնային

տնտեսությունում քանի հա հողակտոր են մշակում, այդ թվում` նաև վարձակալածները:

Ինչպես տեսնում ենք գծապատկերից հարցված տնային տնտեսություններոի 23%-ը մշակում

են մինչև 2 հա հողատարածք, 3-5 հա` 44%, 5-10 հա` 33%:


Ինչպես նշում է գյուղապետը և աշխատակազմի ղեկավարը22, գյուղում կա իրացման խնդիր: Հիմնականում ապրանքները բացի տնային տնտեսությունում սպառելուց տեղում փոխանակում են կամ վաճառում, ինչն այդքան էլ ձեռնտու չէ: Հարցվողները ստացված բերքը,

կաթնամթերքը և մսամթերքը հիմնականում սպառում են տնային տնտեսությունում /67%/,

39%-ը նշել է, որ նվիրում են բարեկամներին, հարևաններին , 61%-ը նշել է, որ վաճառում են

տանից/բակից, 17%-ը` փոխանակում է, 6%-ը` վաճառում են շուկայում:






փոփոխման հիմնախնդիրներին բոլոր հարցվողների տեղեկանում են





23%

44%


3-5 հա

5-10 հա

6%

17%

39%

61%

67%


Փոխանակում




126





նշել է բջջային զանգերը, 24%-ը` նշել է հեռախոսային/ռադիոկապ, 12%-ը նշել է որ

գյուղամիջից են միմյանց տեղեկացնում:



3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Բարձրունիում, ինտենսիվացել են

հետևյալ եղանակային երևույթները. Վաղ ցրտահարություն` 100%, կարկուտ՝ 100%,

սողանքներ` 33%, սելավներ` 28%, երաշտ` 28%, ուժեղ քամիներ`22%:




մշակաբույսերը, որ ոլորտներն են տուժել: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք, կլիմայի


50%

50%

11%





12% 24%

88%

Գյուղամիջից Հեռախոսային/ռադիո կապ Բջջային զանգեր

100% 100%

33% 28% 28% 22%

Կարկուտ Վաղ ցրտահարություն Սողանք Սելավներ Երաշտ Ուժեղ քամիներ

127








ռիսկերին պարզվեց, որ ոչ կարկուտի, ոչ էլ վաղ ցրտահարության դեպքում, Բարձրունի

համայնքում չկար որևէ պատրաստվածություն:



իսկ ոռոգման համակարգի հետ կապված կան շատ խնդիրներ, քանի որ ինչպես արդեն նշվեց

վերևում ջրագծերը գտնվում են սողանքային գոտում` սարի տակ:

Որպես կլիմայական ռիսկերին հակազդման մեխանիզմներ, և´ հարցվողները և´


պաշտպանիչ ցանցեր, ցրտահարություն՝ ծխահարում, երաշտ՝ ոռոգում: Ցրտահարության

դեմ գյուղացիների որոշ մասը կատարել է ծխահարում, սակայն բոլորը նշում են, որ

ընդհանրապես արդյունավետ չէր ծխահարման կազմակերպումը:



Այն հարցին, թե արդյոք հարցվողների լսել են վտանգի մասին նախքան պատահարը, հարկ

ենք համարում նշել, որ հարցվողների 67%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել սպառնացող

վտանգի մասին: Հարցվողների 92%-ը հեռուստատեսությունից է ստացել տեղեկատվություն,

8%-ը` մամուլից և ընկերներից/հարևաններից, 17%-ը` նույնպես ինտերնետից:

72% 78% 89% 83%

39%

17% 6% 6% 6% 6% 6%





Մրգեր

Խոտհարք

78%

100%

33%

6% 11% 11%


Գարուն

Ամառ

Աշուն

Սեզոնը կապ չունի

128



ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ, իսկ 17%-ը՝ ոչ: Իսկ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից

/100%/:

Ստացված տեղեկատվության օգտակարությունը հարցվողները գնահատել են հետևյալ կերպ.

86%-ը կարծում է որ ավելի շուտ օգտակար է, և 14%-ը` շատ օգտակար է:




կողմից, փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ` 11%, մասնագիտական

խորհրդատվություն` 6%:



92%

8% 8% 17%

Հեռուստատեսություն Մամուլ Ընկերներ/հարևաններ Ինտերնետ

6%

11%

22%

33%

50%




ԴԺ.պատ.



129

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Բարձրունի Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.



Մեղվաբուծության համար բարենպաստ պայմաններ

Բարձրունի Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.






Ջրագծեր









Կարկուտ


Մրգեր


Խոտհարք





130

2.14. Արին գյուղական համայնքի արդյունքներ

Արին գյուղական համայնքի նկարագրություն 21

Մակերես` 36.7 կմ2


Արին համայնքը գտնվում է Վայոց ձորի մարզի վարչական տարածքում, մարզկենտրոնից

25կմ հեռավորության վրա դեպի հարավ-արևելք, ծովի մակերևույթից 1450մ բարձրության

վրա: Համայնքը հյուսիս արևելքից սահմանակից է Հերհեր, հյուսիս արևմուտքից` Մալիշկա,

հարավից` Ազատեկ գյուղերի հանդամասերին:

Համայնքի տարածությունն 3669.2 հա է, որից` վարելահող-337 հա, արոտ-845 հա, այլ

հողատեսքեր-2249 հա, բնակելի տարածքը-34 հա,պատմական նշանակության հողեր-41,1

հա, Հեր-հերի ջրամբարի տարածքը-102,1 հա, սեփականաշնորհված հողատարածքներ-274

հա: Գյուղի վարելահողերը հիմնականում անջրդի են և սևահող: Գյուղն ունի 73

տնտեսություն` 279 բնակչությամբ:

Բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է այգեգործությամբ, մեղվապահությամբ և

անասնապահությամբ: Ցանքը`ցորեն ու գարի` ցորոնը հիմնականում` աշնանացան, գարին`

գարնանացան:

Համայնքում աշունը երկարատև է, իսկ ձմեռը` ցուրտ ու քամոտ, որը տևում է 3.5-4 ամիս:

Գյուղը մինչև 1978 թվականը կոչվել է Դայլախլու: Գյուղի և տարածքի անվան մասին

նախնիներից փոխանցվել ու մեզ է հասել հետևյալ պատմությունը.

Գյուղի տարածքով անցնող մի նշանավոր հայ անձնավորություն, տեսնելով ձիերի

երամակը, զամբիկների հետևից եկող քուռակների խաղը, հիացել ու ասել է. <<Ինչ լավ

քուռկախաղ է>>: ՈՒ քանի որ այդ ժամանակ ձիու նկատմամբ պաշտամունք է եղել,

բնակիչներն այդ տարածքը կոչել են Քուռկախաղաց տեղեր:

Հետագայում, հավանաբար 1604 թվականին, Արին համայնքը վերաբնակեցվել է

այլազգիներով, որոնք Քուռկախաղաց անունն իրենց լեզվով վերանվանել են Դայլախլու:

Հնագույն հուշարձաններից է Սուլթանի քարայրը: Քարայրի ավերակների մեջ նկատվում են

երկու պարիսպներ` բոլորաձև` 3-4 արշին բարձրությամբ: Գտնվել են հղկված քարի

մնացորդներ, քարե դարի ժամանակվա իրեր ու առարկաներ: Դա ևս վկայում է այն մասին, որ

Արին գյուղը, որպես բնակավայր հայտնի է եղել դեռևս քարե դարից:

Գյուղի տարածքում է գտնվում 1947 թ. կառուցված Վ. Ի. Լենինի արձանը`

պատվանադանի վրա:

Գյուղից պարզ տեսանելի է Արարատ լեռն իր Սիս և Մասիս գագաթներով:

Գյուղից 3կմ դեպի հյուսից-արևելք գտնվում է հրաբխային կենտրոն Դալի թափան, որի

հետևանքով 735 թվականին կործանվել է Մոզ քաղաքը:

Գյուղում գործում են` դպրոց, բուժկետ, ակումբ, գյուղապետարան: Համայնքը սնվում է

գազի և էլ. սնուցման կենտրոնական ցանցից, ունի 2 տրանսֆորմատորներ:

Համայնքն ունի խմելու ջրի 1 ինքնահոս ջրաղբյուր 8-լ/վրկ. ելքով:

Համայնքի տարածքում կա 1 հատ ՕԿՋ 300 մ3, ջրամատակարարումը ստորգետնյա է,

մեկուսացված: Համայնքն ապահովված է ավտոմատ հեռախոսակապով:

Համայնքին է պատկանում Հերհերի ջրամբարը` 74 մետր խորությամբ: Համայնքում կա 73

բնակելի շինություն: Շենքերը հիմնականում 1-2 հարկանի քարեշեն տներ են, կից

հողամասերով:

21


131




Հարցվողների 67%-ը իգական և 33%-ը արական սեռի ներկայացուցիչներ են:






5 2 3

6 2 4

7 1 6

6 2 4

4 2 2

5 3 2

2 0 2

6 2 4

10 6 4

10 2 8

6 3 3

12 4 8

4 1 3

5 2 3

3 0 3

8 4 4

5 0 5

7 3 4

2 0 2

28%

22%

11%

28%

11%

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

132




Ընդհանուր








900000 0 0 0 900000

1032000 132000 0 60000 840000

1740000 720000 0 0 1020000

1176000 960000 0 0 216000

324000 0 0 0 324000

384000 0 0 0 384000

1000000 0 0 0 1000000

1650000 0 100000 550000 1000000

2200000 0 300000 100000 1800000

2800000 0 1000000 1000000 800000

1800000 1800000 0 0 0

600000 0 0 0 600000

300000 0 0 300000 0

6210000 0 200000 250000 5760000

1000000 600000 100000 300000 0

4000000 3600000 200000 200000 0

1336000 0 700000 300000 336000

1952000 1440000 100000 100000 312000

1932000 0 1000000 500000 432000



50% 44%

6% Միջնակարգ




133



Արին համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ և անասնապահությամբ:

Հարցված գրեթե բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են´ հողագործությամբ (89%),

անասնապահությամբ (83%), 6%-ը չի զբաղվում գյուղատնտեսական գործունեությամբ:

Արին գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված տնային



հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ թվում` եգիպտացորեն, լոբի, 33%` խաղող:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ ունեն ընտանի թռչուններ ունեն (հիմնականում

մինչև 30 հատ) և խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 10 հատ), 63%-ը՝ այծ

(մինչև 10), 56%-ը՝ ոչխար (մինչև 20 հատ, 2 տնային տնտեսությունում մինչև 80 հատ ), 44%-ը՝

մեղվի փեթակ (մինչև 20), 20%-ը՝ նապաստակ/ճագար (մինչև 20), 6%-ը` ձի (1 հատ), 19%-ը՝

խոզ (6 հատ):


6%

6%

13%

50%

50%

50%

88%

94%

Այլ

Խաղող

Խոտհարք



Կարտոֆիլ




100%

100%

63% 56%

44%

25%

19% 6%



Այծ

Ոչխար



Խոզ

Ձի

134

Ինչպես նշեց գյուղապետը, գյուղում հիմնականում սևահողեր են, բերրի հողեր են: Սակայն

ոռոգման ջրի հետ կապված խնդիրներ կան: Գյուղում կա ոռոգման ջրի համակարգ, սակայն

ոչ բոլոր տարածքներն են ոռոգվում: Գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվում են թե

տղամարդիկ, թե կանայք:




հողատարածք, 3-5 հա` 39%, , 6-10 հա` 22%:


Ինչպես նշում է գյուղապետը և ավագանին, գյուղում կա իրացման խնդիր: Գյուղը քաղաքից, շուկայից հեռու է գտնվում, բացի այդ ունեն ճանապարհների խնդիր: Հարցվողները ստացված



վաճառում են տանից/բակից, 17%-ը` վաճառում են շուկայում:






փոփոխման հիմնախնդիրներին բոլոր հարցվողների տեղեկանում են

հեռուստատեսությունից:



39%

39%


3-5 հա

6-10 հա

83%

50%

17%

17%

17%





Այլ

135





նշել է բջջային զանգերը, 75%-ը` նշել է հեռախոսային/ռադիոկապ:

Թե´ գյուղապետը, թե´ ավագանին և թե´ հարցվողները նշել են, որ վերջին 3 տարիների

ընթացքում իրենց գյուղական համայնքում՝ Արինում ինտենսիվացել են հետևյալ

եղանակային երևույթները. Վաղ ցրտահարություն` 94%, կարկուտ՝ 89%, սելավներ` 11%,

սողանքներ` 6%: Գյուղապետը նշում է, որ նախկինում այստեղ կար հակակարկտային

կայան, սակայն այժմ այն չի գործում և այդ առումով մեծ տույժեր են կրում:




մշակաբույսերը, որ ոլորտներն են տուժել: Այսպիսով, ինչպես տեսնում ենք, կլիմայի

փոփոխություններից առավել տուժել են մրգերը, բանջարեղենները, հացահատիկային

մշակաբույսերը և հատիկավոր մշակաբույսերը:



67%

17% 17%

Եղանակային


հեռուստացույցով

նախազգուշացում

Նախազգուշացում SMS-ների

միջոցով

Դժ.պատ

6%

11%

89%

94%

Սողանք

Սելավներ

Կարկուտ


50%

12%

50%

6%

72% 88%

78%

100%

22% 6%



ոսպ, սիսեռ և այլն/ Հացահատիկային կուլտուրաներ


Մրգեր

Խոտհարք

136






ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 15-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Արին համայնքում ոչ





հակակարկտային կայան: Ցրտահարության պայքարի դեմ ուղղված միակ մեխանիզմը, որը

գյուղացիները հիմնականում կիրառում են, ծխահարումն է, սակայն ինչպես նշում են

հարցվողները, կոնկրետ այս տարվա ցրտահարության դեմ ծխահարումը որևէ օգուտ չի տվել:

Ոռոգման համակարգի հետ կապված խնդիրներ, ոչ բոլոր հողատարածքներն են ոռոգվում:


գյուղապետը, և´ տեղակալը նշել են. Կարկուտի դեմ՝ կարկտակայան և պաշտպանիչ ցանցեր,



հարցվողները նշեցին, որ ոչ մի փոխհատուցում և խորհրդատվություն չեն ստացել, սակայն

եղանակային փոփոխությունների վերաբերյալ մարզպետարանից ստացել են

տեղեկատվություն:


սպառնացող վտանգի մասին: Բոլոր հարցվողները տեղեկատվությունը ստացել են


Կլիմայի փոփոխությունների վերաբերյալ տեղեկատվություն հարցվողների 89%-ը ստանում է

ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ: Իսկ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/:

94% 100%

22% 11% 11%



94% 88%

6% 6% 6%





ԴՊ

137

Ստացված տեղեկատվության օգտակարությունը հարցվողները գնահատել են հետևյալ կերպ.

25%-ը կարծում է որ ավելի շուտ օգտակար է, 19%-ը` շատ օգտակար է, ընդհանրապես






նշել է հարցվողների 33%-ը, փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ նշվել է

հարցվողների 56%-ի կողմից, վաղ ահազանգման ծառայություն` 17%, մասնագիտական




19%

25%

25%

31%





6%

6%

17%

33%

56%

Այլ






138

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Արին Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.




Արտագաղթի բացակայություն

Արին Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.




Ոռոգման ջրի մասնակի խնդիր



Փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ






Կարկուտ


Մրգեր








139

2.15. Սերս գյուղական համայնքի արդյունքներ

Սերս գյուղական համայնքի նկարագրություն 22


Սերս գյուղը ՀՀ Վայոց ձորի մարզի բարձր լեռնային և սահմանմերձ բնակավայրերից է։

Սերսն ունի հին ու վաղեմի պատմություն։ Հիմնադրման տարեթիվն անհայտ է։ Հայտնի է , որ

գյուղը պատկանում է պատմական Հայաստանի Սյունիք նահանգին։ Պահպանվում է գյուղի

եկեղեցին, որի հիմնադրման տարեթիվն անհայտ է։ Սակայն հայտնի է, որ եկեղեցին

վերանորոգվել է 1525 թվականին։ Գյուղի բնակիչները 1604 թվականին գաղթվել են Շահ

Աբասի կողմից։ Գյուղը վերաբնակեցվել է 1828 թվականին, երբ մեր պապերը գաղթեցին

Պատմական Հայաստանի Սալմաստ գավառի Սաֆրա գյուղից։ Սերս անունը բերելով իրենց

հետ, հավանաբար նախկին գյուղի անունը փորձել են այդպես հիշել։ Սերս գյուղը անմասն չի

մնացել 1918-20թթ հայ թուրքական բախումներից` տալով բազում զոհեր և ծնելով նորանոր

հերոսներ։ Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին ռազմաճակատ են զորակոչվել 106

սերսեցիներ, որոնցից վերադարձել են միայն 53-ը։ Սերսը, լինելով սահմանամերձ գյուղ, 1988-

1994 թթ նորից հայտնվել է պատերազմական իրավիճակում`, սակայն իր բնակիչների

վճռականության շնորհիվ դարձել է անխոցելի մի ամրոց։ Գյուղն այսօր ունի 80 ընտանիք, 280

բնակչով, որոնք ապրում են իրենց առօրյա հոգսերով։

Համայնքի բնակչությունը հիմնականում զբաղվում է անասնապահությամբ և

հողագործությամբ։




Հարցվողների սեռային բաշխվածությունը հետևյալն է. 58% արական և 42% իգական սեռի




22


17%

6%

39%

22%

17%

25-34

35-44

45-54

55-64

65 և ավելի

140




7 3 4

6 2 4

5 2 3

5 2 3

5 1 4

2 0 2

4 0 4

5 1 4

4 1 3

7 3 4

2 0 2

2 0 2

7 2 5

2 0 2

9 1 8

2 0 2

2 0 2

5 3 2

2 0 2




Ընդհանուր Աշխատավարձ Հողագործություն Անասնապահություն Եկամուտի այլ աղբյուր

/ կենսաթոշակ,

նպաստ,



1300000 0 50000 50000 1200000

2100000 1400000 0 100000 600000

1770000 0 250000 200000 1320000

1580000 1000000 100000 100000 380000

2050000 1100000 350000 600000 0

1080000 1080000 0 0 0

1680000 1380000 200000 100000 0

1254000 324000 100000 350000 480000

836000 0 200000 300000 336000

2580000 960000 600000 300000 720000

840000 0 0 0 840000

141

620000 180000 0 0 440000

840000 0 0 0 840000

960000 0 0 0 960000

1080000 600000 0 0 480000

720000 540000 0 0 180000

360000 0 0 0 360000

750000 0 0 0 750000

1932000 0 1000000 500000 432000





Սերս համայնքում հիմնականում զբաղվում են հողագործությամբ, անասնապահությամբ և

մեղվաբուծությամբ: Հարցված բոլոր տնային տնտեսություններում զբաղվում են

հողագործությամբ, իսկ անասնապահությամբ զբաղվում են տնտեսությունների 83%-ը:

Ովքեր չեն զբաղվում անասնապահությամբ, հիմնական պատճառը նշել են անասնակերի

թանկ լինելը, ինչպես նաև ապրանքների իրացման խնդիրները:

Սերս գյուղում հիմնականում մշակում են հետևյալ մշակաբույսերը: Հարցված բոլոր տնային

տնտեսությունները մշակում են բանջարեղեն, կարտոֆիլ, 83%-ը` պտղատու այգիներ, 72%-ը՝

հացահատիկային մշակաբույսեր, 72%-ը` խոտհարք, 39%-ը՝ հատիկավոր մշակաբույսեր, այդ

թվում` եգիպտացորեն, լոբի:




որտեղ զբաղվում են անասնապահությամբ ընտանի թռչուններ ունեն բոլորը (հիմնականում

5%

56% 22%

17%


Միջնակարգ



39%

72%

72%

83%

100%

100%

Հատիկավոր կուլտուրաներ …

Խոտհարք

Հացահատիկային կուլտուրաներ /ցորեն, …


Կարտոֆիլ


142

մինչև 25 հատ), 94%-ը՝ խոշոր եղջերավոր անասուններ (հիմնականում մինչև 7 հատ), 94%-ը՝

ոչխար (մինչև15 հատ), 75%-ը՝ մեղվի փեթակ (մինչև 25), 50%-ը՝ այծ (հիմնականում մինչև 5

հատ), 13%-ը՝ ձի (1 հատ), 6%-ը՝ նապաստակ/ճագար (1 հատ), 6%-ը՝ խոզ (1 հատ):


Ինչպես պարզեցինք նաև խորին հարցազրույցների ընթացքում գյուղատնտեսական

գործունեությամբ զբաղվում են թե´ կանայք, թե´ տղամարդիկ, սակայն գյուղատնտեսական

աշխատանքների կառավարումը հիմնականում իրականացվում է տղամարդկանց կողմից:

Իսկ ինչ վերաբերում է հողագործության ծավալներին, ապա ինչպես նշեց գյուղապետը

գյուղում կան շատ խնդիրներ կապված թե ջրագծերի, թե իրացման հետ, թե հողերի որակի

հետ, ինչն էլ խոչընդոտում է այգեգործության զարգացմանը:



գծապատկերից հարցված բոլոր տնային տնտեսությունների 17%-ում մշակում են մինչև 1 հա

հողատարածք, 33%-ում` 3-5 հա, 50%-ում` 6-10 հա:


Ինչպես նշում է գյուղապետը, գյուղում հողագործությամբ զբաղվողները հիմնականում բերքը սպառում են տանը, և վաճառքներ կամ փոխանակում իրականացնում թե շուկայում թե տանից/բակից: Հարցվողները ստացված բերքը, կաթնամթերքը և մսամթերքը հիմնականում

սպառում են տնային տնտեսությունում /56%/, 28%-ը նշել է, որ վաճառում են շուկայում, 56%-

ը`վաճառում են տանից/բակից կամ փոխանակում են իրականացնում:



6% 6%

13% 50%

75%

81%

94%

100%

Խոզ


Ձի

Այծ


Ոչխար



17%

33%

50%

Մինչև 1 հա 3-5 հա 6-10 հա

56% 56%

28% 17%

Սպառում ենք տնային





շուկայում

Այլ

143




փոփոխման հիմնախնդիրներին հարցվողները տեղեկանում են հեռուստատեսությունից,

20%-ը ծանոթներից, բարեկամներից, հարևաններից, 7%-ը` համացանցից, 7%-ը` ռադիոյից:




գյուղապետարանից, 6%-ը` ինտերնետով:




զգուշացնելու/ահազանգելու համակարգ, 22%-ը՝ նրա բացակայության մասին: Որպես

ահազանգման ուղիներ հարցվողների 93%-ը նշել է բջջային զանգերը, 29%-ը`

Հեռախոսային/ռադիոկապ, 7%-ը` նշել է գյուղամիջից են միմյանց զգուշացնում:


Գյուղապետը և հարցվողները նշել են, որ վերջին 3 տարիների ընթացքում իրենց գյուղական

համայնքում՝ Սերսում ինտենսիվացել են հետևյալ եղանակային երևույթները. Վաղ

ցրտահարություն`100%, կարկուտ՝ 100%, սելավներ` 6%, երաշտ` 28%, ուժեղ քամիներ` 17%:

100% 20%

7% 7%

հեռուստատեսություն ծանոթ, բարեկամ,

հարևան

ռադիո համացանց

28%

39%

67%

6%






7%

29%

93%




144





տուժել են մրգերը, բանջարեղենները, հատիկավոր և հացահատիկային կուլտուրաները,

խոտհարքը:








ռիսկերին ներկայացված է Գծապատկեր 13-ում: Ինչպես տեսնում ենք, Սերս համայնքում ոչ

մի դեպքում էլ գրեթե չկար որևէ պատրաստվածություն:

6%

17%

28%

100%

100%

Սելավներ


Երաշտ

Կարկուտ


50%

39%

50%

28%

72%

50%

78% 78%

22% 22%

6%



ոսպ, սիսեռ և այլն/ Հացահատիկային կուլտուրաներ


Մրգեր

Խոտհարք


94% 100%

22% 11% 11%



145





իսկ ոռոգման համակարգի ջրագծերի հետ կապված կան շատ խնդիրներ: Ոռոգման

համակարգ կա, բայց հասցնում է միայն ոռոգել տնամերձ հողատարածքները:





Սերս համայնքի գյուղապետը նշեց, որ ոչ մի փոխհատուցում և մասնագիտական խորհրդատվություն չեն ստացել:

Հարկ ենք համարում նշել, որ հարցվողների միայն 44%-ը նշել է, որ տեղեկացված է եղել

սպառնացող վտանգի մասին, սակայն անզորու է եղել որևէ կերպ ազդել ռիսկերի նվազեցման

գործընթացին: Բոլոր հարցվողները հեռուստատեսությունից են ստացել տեղեկատվությունը:


ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ: Իսկ տեղեկատվություն ստանում են հեռուստացույցից /100%/ և վեբ

կայքի միջոցով` 21%: Ստացված տեղեկատվության օգտակարությունը հարցվողները

գնահատել են հետևյալ կերպ. 14%-ը նշել է, որ օգտակար չէ, իսկ 86%-ը կարծում է, որ

օգտակար է:



նշել է հարցվողների 33%-ը, վաղ ահազանգման ծառայություն` 11%, մասնագիտական

խորհրդատվության` 6%, փոխառության, վարկերի տրամադրման մեխանիզմներ` 17%:



94% 94%

6% 6%




ԴՊ

33%

6%

11%

11%

17%

33%

ԴԺ.պատ.



Այլ

Փոխառության, վարկերի տրամադրման …


146

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Սերս Գյուղական Համայնքի ուժեղ կողմերն են.


Պտղաբուծություն

Մեղվաբուծություն

Սերս Գյուղական Համայնքի թույլ կողմերն են.

Իրացման վայրեր





Ճանապարհների խնդիր








Կարկուտ


Մրգեր


Խոտհարք








147

Հավելված 1. Քանակական հետազոտության հարցաթերթ

Հարցաթերթի

համար

Հարցազրու-

ցավար

Ամսաթիվ Գյուղ Հարցվողի անուն

ազգանուն

Հասցե Հեռախոսահամար

Կլիմայի փոփոխման ռիսկերի վերլուծություն և գնահատում

Բարև Ձեզ իմ անունն է ___________, ես ներկայացնում եմ “Էմ Փի Ջի” ընկերությունը: Մենք անցկացնում ենք

հետազոտություն Ձեր տարածաշրջանում պարզելու համար մարդկանց տեղեկացվածությունը կլիմայի

փոփոխմամբ պայմանավորված ռիսկերի վերաբերյալ: Հետազոտությունը անցկացվում է ՄԱԶԾ-ի (UNDP) կողմից

“Տեղական զարգացման բարելավված պլանավորման միջոցով կլիմայի փոփոխության ռիսկերի մեղմումը

գյուղական համայնքներում” ծրագրի շրջանակներում: Հարցվողները ընտրվել են պատահականության

սկզբունքով: Այս հետազոտության հիմնական նպատակն է վերհանել կլիմայի փոփոխության հետ կապված

ռիսկերից խոցելիության ընկալումը և ռիսկերի մեղմման վերաբերյալ տեսակետները գյուղական համայքներում:

K1. Ասացեք խնդրեմ ինչպիսի՞ գյուղատնտեսական գործունեությամբ եք Դուք զբաղվում Ձեր տնային

տնտեսությունում.

1. Հողագործություն 2. Անասնապահություն 3. Չեմ զբաղվում գյուղ. գործունեությամբ 4. Այլ____

ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՑԱՎԱՐ, ԵԹԵ ՀԱՐՑՎՈՂԸ ՉԻ ԶԲԱՂՎՈՒՄ ՀՈՂԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՄԲ ԿԱՄ ԱՆԱՍՆԱՊԱՀՈՒԹՅԱՄԲ

ՀԱՐՑՆԵԼ ԻՆՉՈՒ /Հարց K6, K7/

K2. Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ մշակաբույսեր եք մշակում.

1. Հատիկավոր մշակաբույսեր /եգիպտացորենի, ոլոռ, ոսպ, սիսեռ և

այլն/

4. Կարտոֆիլ 7. Ծխախոտ

2. Բանջարեղեն 5. Պտղատու այգի 8. Արոտավայր

3. Հացահատիկային մշակաբույսեր /ցորեն, գարի/ 6. Խաղող 9. այլ

K3. Ասացեք խնդրեմ, ի՞նչ տնային կենդանիներ ունեք Ձեր Տնային Տնտեսությունում.

Կենդանու տիպ Քանակ Կենդանու տիպ Քանակ

1. Խոշոր եղջերավոր անասուն 7. Ձի

2. Ոչխար 8. Էշ

3. Այծ 9. Նապաստակ /ճագար/

4. Խոզ 10. Մեղվի փեթակ

5. Ընտանի թռչուններ 11. Այլ

6. Գոմեշ 12. Այլ

K4. Ո՞վ է հիմնականում վարում/կառավարում գյուղատնտեսական աշխատանքները.

1. Դուք անձամբ /Կին/ 2. Դուք անձամբ /Տղամարդ/ 3. Այլ___________

K5. Նշեք խնդրեմ Ձեր հողակտորի չափը հեկտարներով /այդ թվում`վարձակալվածները/. ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՑԱՎԱՐ,

ԵԹԵ ՀԱՐՑՎՈՂՆ ՈՒՆԻ ՄԻ ՔԱՆԻ ՀՈՂԱԿՏՈՐ, ՆՇԵՔ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՉԱՓԸ. __________________________

148

K6. Ասացեք խնդրեմ, ստացված բերքը կամ մթերքները /մսամթերք, կաթնամթերք/ որտե՞ղ եք սպառում.

1. Սպառում ենք տնային տնտեսությունում 3. Վաճառում ենք շուկայում 5. Այլ --------------

2. Վաճառում ենք տանից/բակից 4. Նվիրում ենք բարեկամներին,


K7. Ինչու՞ չեք զբաղվում հողագործությամբ

1. Հողի մշակման ծախսերը չափազանց շատ են 3. Հողակտորը հեռու է կացարանից 5. Վաճառքի շուկան

անհասանելի է

2. Ստացվող բերքի գինը չափազանց ցածր է 4. Բացակայում է ոռոգման

համակարգը

6. Այլ-----------------

K8. Ինչու՞ չեք զբաղվում անասնապահությամբ

1. Անասնակերը թանկ է 3. Արոտավայրեր չկան 5. Այլ

2. Չգիտենք ինչպես իրացնենք կաթնամթերքը,

մսամթերքը

4. Ապրանքների /կաթնամթերք, մսամթերք/

գինը շատ ցածր է

6. Այլ

Բաժին A: Կլիմայի փոփոխման հիմնախնդրի վերաբերյալ տեղեկացվածություն և

վերաբերմունք

A1. Տեղյա՞կ եք արդյոք կլիմայի փոփոխության հիմնախնդրի մասին .

1. Այո 2. Ոչ /ԱՆՑՈՒՄ A3/ 99. ԴՊ

A2. Որտեղի՞ց եք լսել կլիմայի փոփոխման հիմնախնդրի մասին

1. հեռուստատեսություն 3. համացանց 5. մասնագիտացված հիդրոօդերևութաբանական ծառայություն 7. Այլ ___

2. ռադիո 4. մամուլ 6. ծանոթ, բարեկամ, հարևան 99. ԴՊ

A3. Ի՞նչ միջոցով կցանկանաք տեղեկատվություն/նախազգուշացում ստանալ կլիմայի փոփոխության

վերաբերյալ.

1. Եղանակային փոփոխությունների մասին


3. Նախազգուշացում SMS-ների

միջոցով

5. Այլ__________________

2. Նախազգուշացում գյուղապետարանին 4 . Նախազգուշացում ռադիոյով

A4. Արդյոք համայնքում կա՞ միմյանց զգուշացնելու/ահազանգելու ուղիներ, հնարավոր վտանգի մասին:

1. Այո /ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼ 2.Ոչ /ԱՆՑՈՒՄ A14 3. ԴՊ / ԱՆՑՈՒՄ A14

A5. Եթե այո, ապա որոն՞ք են դրանք: ԸՆԴՈՒՆԵԼ ՄԻ ՔԱՆԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆ

1.Հեռախոսային/ռադիո

կապ

2. Համայնքի

զանգերի/բարձրախոսների համակարգ

3. Բջջային

զանգեր

4. Այլ/նշել_________ 99.ԴՊ

149

A6.

Կլի

մա

յի փ

ոփ

ոխ

ութ

յամ

բ պ

այմ

ան

ավ

որ

վա

ծ ո

՞ր ե

ղա

նա

կա

յին

եր

ևո

ւյթ

նե

ր

են

ի

նտ

են

սի

վա

ցել

վե

րջի

ն 3

տ

ար

վա

ըն

թա

ցքո

ւմ Ձ

եր

գ

յուղ

ում

(20

11-2

014)

ԸՆ

ԴՈ

ՒՆ

ԵԼ

ՄԻ

ՔԱ

ՆԻ

ՊԱ

ՏԱ

ՍԽ

ԱՆ

A7.

Գյո

ւղա

տն

տե

սո

ւթյա

ն ո

՞ր ո

լոր

տն

եր

ն ե

ն Ձ

եր

հա

մա

յնք

ում

առ

ավ

ել

են

թա

րկ

վո

ւմ կ

լիմ

այի

փո

փո

խո

ւթյա

ն ռ

իս

կե

րի

ն

1. Հ

ատ

իկ

ավ

որ

մշա

կա

բույ

սե

ր /

ոլո

ռ,

ոս

պ,

սի

սե

ռ և

այլ

ն/,

2.

Հա

ցահ

ատ

իկ

այի

ն

մշա

կա

բույ

սե

ր,

3.

Բա

նջա

րե

ղե

ն,

4.

Մր

գե

ր,

5.Ա

րո

տա

վա

յր,

6.

Ըն

տա

նի

կե

նդ

ան

ին

եր

, 7. Ո

չ մ

ի ո

լոր

տ, 8

. Ա

յլ _

____

____

___,

99.

ԴՊ

A8.

Աս

ացե

ք խ

նդ

րե

մ,

տա

րվ

ա ո

՞ր ս

եզ

ոն

ին

ե

ն ա

յս ե

րև

ույ

թն

եր

ը ա

ռա

վե

լ

վտ

ան

գա

վո

ր

1. Գ

ար

ուն

, 2. Ա

մա

ռ, 3

. Աշո

ւն, 4

. Ձմ

եռ

,

5. Ս

եզ

ոն

ը կ

ապ

չո

ւնի

, 99.

Դժ

.պա

տ.

A9.

Ո

րք

ան

ո՞վ

էր

գ

յուղ

ը/հ

ամ

այն

քը

պ

ատ

րա

ստ

վա

ծ

դի

մա

կա

յելո

ւ ն

մա

ն

կլի

մա

յակ

ան

ռի

սկ

եր

ին

: Մ

ԵԿ

ՊԱ

ՏԱ

ՍԽ

ԱՆ

1. Ը

նդ

հա

նր

ապ

ես

պա

տր

աս

տվ

ած

չէր

, 2. Ա

վե

լի շ

ուտ

Պա

տր

աս

տվ

ած

չէր

3. Ա

վե

լի շ

ուտ

Պա

տր

աս

տվ

ած

էր, 4

. Լի

ով

ին

պա

տր

աս

տա

վա

ծ է

ր, 9

9. Դ

Պ

A10

. Փ

որ

ձե

լ ե

ք Ձ

եր

Տն

այի

ն տ

նտ

ես

ութ

յուն

ում

որ

ևէ

կե

րպ

հա

կա

զդ

ե՞լ

է

այդ

եղ

ան

ակ

այի

ն ե

րև

ույ

թի

ն,

եթ

ե ա

յո, ա

պա

ին

չպե

ս?

1. Ի

նք

ս ե

մ ծ

խա

հա

րո

ւմ կ

ազ

մա

կե

րպ

ել

2. Հ

ակ

ակ

ար

կտ

ակ

այա

նի

հե

տ պ

այմ

ան

ավ

որ

վա

ծութ

յուն

եմ

ձե

ռք

բե

րե

լ

3. Ո

չին

չ չե

մ ձ

եռ

նա

րկ

ել,

4. Ա

յլ__

____

___

A11

. Գ

նա

հա

տե

ք,

խն

դր

ում

եմ

, ա

ղե

տն

եր

ի հ

ետ

ևա

նք

նե

րի

կա

նխ

ար

գե

լմա

ն

վե

րը

ն

շվա

ծ մ

իջո

ցառ

ում

նե

րի

ա

րդ

յուն

ավ

ետ

ութ

յուն

ը

1-5

բա

լան

ոց

սա

նդ

ղա

կո

վ,

որ

տե

ղ 1

– ը

նդ

հա

նր

ապ

ես

ար

դյո

ւնա

վե

տ չ

էին

, ի

սկ

5ը

լի

ով

ին

ար

դյո

ւնա

վե

տ է

ին

1 2

3 4

5 /9

9 դ

ժ.պ

ատ

./

A12

. Ա

սա

ցեք

խ

նդ

րե

մ

որ

՞ն

եք

հ

ամ

ար

ում

տ

վյա

լ Կ

լիմ

այի

փ

ոփ

ոխ

մա

ն

ռի

սկ

եր

ի դ

եմ

պա

յքա

րի

առ

ավ

ել

ար

դյո

ւնա

վե

տ մ

եխ

ան

իզ

մը

1. Ծ

խա

հա

րո

ւթյո

ւն, 2

. Ոռ

ոգ

ում

, 3. Հ

ակ

ակ

ար

կտ

ակ

այա

ն

4. Պ

աշտ

պա

նի

չ Ց

ան

ցեր

, 5. Ա

յլ__

____

____

____

1. Ջրհեղեղ

2. Համաճարակ

3. Սելավներ

4. Սողանք

5. Երաշտ

6. Կարկուտ

7. Հրդեհ

8. Ուժեղ

քամիներ

9. Վաղ

ցրտահա-

րություն

10. Ոչ-մի

/ԱՆՑՈՒՄ

Հարց A14/

11.

Այլ/նշել______

99. ԴՊ

150

A13. Արդյոք ստացե՞լ եք որևէ աջակցություն, փոխհատուցում, խորհրդատվություն և եթե այո ով է տրամադրել

A14. Արդյոք լսե՞լ էիք սպառնացող վտանգի մասին նախքան պատահարը?

1. Այո 2. Ոչ / ԱՆՑՈՒՄ A16

A15. Որտեղի՞ց եք լսել այդ տեղեկատվությունը

1.Հեռուստատեսություն 5. Տեղական իշխանություններ

2. Ռադիո 6. Համայնքային իշխանություններ

3. Մամուլ 7. Այլ_________

4. Ընկերներ/հարևաններ

A16. Ասացեք խնդրեմ Կլիմայի փոփոխությունների վերաբերյալ ստանու՞մ եք արդյոք տեղեկատվություն

ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏ-ից.

1. Այո 2. Ոչ /ԱՆՑՈՒՄ A19/

A17. Ի՞նչ միջոցով եք ստանում տեղեկատվությունը ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ.

1. ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻ Վեբ կայքի միջոցով 4. Գյուղապետին են տեղեկացնում, գյուղապետի միջոցով են

տեղեկանում

2. Հեռուստացույցից 5. Այլ ___________________

3. ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏ-ի ամսագրի միջոցով

A18. Որքանո՞վ է օգտակար ՀԱՅՊԵՏՀԻԴՐՈՄԵՏԻՑ ստացված ինֆորմացիան

1. Շատ օգտակար է 2. Ավելի շուտ

օգտակար է

3. Ավելի շուտ

օգտակար չէ

4. Ընդհանրապես

օգտակար չէ

99. ԴՊ

1. Ֆինանսական

աջակցություն

/մասնակի կամ

լիովին

փոխհատուցում,

հողի հարկի

փոխհատուցում/

2. Տեխնիկական

աջակցություն /

սերմերի

տրամադրում,

պարարտանյոթեր,

վառելիք և այլն/

3.

Խորհրդատվություն

կանխատեսվող

կլիմայական

փոփոխությունների

դեմ

միջոցառումների

վերաբերյալ

4. Չեմ ստացել

ոչ մի

փոխհատուցում

5.

Այլ______

9.

ԴՊ

1. Հարազատներ 1 2 3 4 5 9

2. Տեղական

իշխանություններ

1 2 3 4 5 9

3. ՀՀ

կառավարություն

1 2 3 4 5 9

4. ԳԱՄԿ

/գյուղատնտեսության

աջակցության

մարզային

կենտրոններ/

1 2 3 4 5 9

5. Մարդասիրական

կազմակերպություն-

ներ

1 2 3 4 5 9

6. Այլ __________ 1 2 3 4 5 9

151

A19. Ձեր համայնքում կա՞ն արդյոք հակակարկտային կայաններ.

1.Այո կան և օգատագործվում են 2. Այո կան, բայց չեն օգտագործվում 3. Ոչ, չկան 99. ԴՊ

A20. Ձեր համայնքի ոռոգման համակարգը թույլ է տալիս արդյոք դիմակայել երաշտներին.

1. Այո 2.Ոչ 3. Չկան ոռոգման համակարգ 99. ԴՊ

A21. Ձեր համայնքում կա՞ն արդյոք ցրտահարության դեմ պայքարի մշակված մեխանիզմներ.

1. Այո / Նշել որոնք են____________________ 2.Ոչ 99. ԴՊ

A22. Ձեր կարծիքով Ձեր ընտանիքը կլիմայի փոփոխման ռիսկերի հետ կապված ի՞նչ միջոցառումների կարիք

ունի

1. Վաղ ահազանգման

ծառայություն

3. Ապահովագրության համակարգ 5. Համայնքային

փոխօգնության ֆոնդ

2. Մասնագիտական

խորհրդատվություն

4. Փոխառության, վարկերի տրամադրման


6. Այլ __________________

D1. Հարցվողի տարիքը________ Նշել միջակայքը D2. Հարցվողի սեռը

D3. Քանի՞ անձ է ապրում Ձեզ հետ միասին տնային տնտեսությունում` ներառյալ անձամբ Ձեզ և բոլոր

երեխաներին.


D4. Խնդրում ենք նշել, որքա՞ն է կազմում ընտանիքի տարեկան եկամուտը, այդ թվում, դրա որ մասն էր ստացվել

աշխատավարձից, որը հողագործությունից , որը անասնապահությունից, որ մասը եկամուտի այլ աղբյուրներից?

1.

Ընդհանուր

Տարեկան

եկամուտ

2.


3.


4.


5. Եկամուտի այլ աղբյուր /


փոխանցումներ այլ երկրներից և

այլն /

D5. Ի՞նչ կրթություն ունեք

1.Տարրական կամ ավելի ցածր 4. Միջնակարգ մասնագիտական /տեխնիկում, ուսումնարան, քոլեջ/

2.Թերի միջնակարգ 5. Ոչ լրիվ բարձրագույն /ոչ պակաս քան 3 ԲՈՒՀ-ական տարի/

3. Միջնակարգ 6. Բարձրագույն /4 կուրս և ավելի բարձր/ 99. Հրաժ.պատ

ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՐՑԱԶՐՈՒՅՑԻՆ ՄԱՍՆԱԿՑԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ

1. 18-24 2. 25-34 3. 35-44 4. 45-54 5. 55-64 6. 65 և ավելի 1. Արական 2. Իգական

152

Հավելված 2. Որակական հետազոտության հարցաթերթ Կլիմայի փոփոխման ռիսկերի վերլուծություն և գնահատում

Բարև Ձեզ իմ անունն է _ _ _ _ _, ես ներկայացնում եմ “Էմ Փի Ջի” հետազոտական ընկերությունը: Մենք

անցկացնում ենք հետազոտություն Ձեր տարածաշրջանում պարզելու համար մարդկանց

տեղեկացվածությունը կլիմայի փոփոխմամբ պայմանավորված ռիսկերի վերաբերյալ: Հետազոտությունը

անցկացվում է ՄԱԶԾ-ի (UNDP) կողմից “Տեղական զարգացման բարելավված պլանավորման միջոցով

կլիմայի փոփոխության ռիսկերի մեղմումը գյուղական համայնքներում” ծրագրի շրջանակներում:

Հարցվողները ընտրվել են պատահականության սկզբունքով: Այս հետազոտության հիմնական նպատակն է

վերհանել կլիմայի փոփոխության հետ կապված ռիսկերից խոցելիության ընկալումը և ռիսկերի մեղմման

վերաբերյալ տեսակետները գյուղական համայքներում:

Ներկայացեք խնդրեմ, որ թվականից եք հանդիսանում տվյալ գյուղի գյուղապետ.

Պատմեք մի փոքր Ձեր գյուղի մասին

Գյուղատնտեսական ինչ ճյուղերով է առանձնանում գյուղը, զարգացման ինչ ուղիներ

եք կան/որոնք եք տեսնում

Նշեք խնդրեմ գյուղի ուժեղ կողմերը, առավելությունները /աշխարհագրական դիրք,

վարելահողերի որակ, մեղմ կլիմա և այլն/

Նշեք խնդրեմ գյուղի թույլ կողմերը, թերությունները /ճանապարհների որակ,

հակակարկտային կայանի բացակայություն և այլն/

Որ ուղղությունն է գյուղում առավել զարգացած` հողագործությունը, թե

անասնապահությունը

Ովքեր են հիմնականում զբաղվում գյուղատնտեսական գործունեությամբ

Որքանով են կանայք ներգրավված գյուղ. Գործունեության մեջ

Որքանով են երիտասարդները ներգրավված գյուղատնտեսական գործունեության մեջ

Որտեղ են իրացնում գյուղացիները ապրանքները/մթերքները:

Կլիմայի փոփոխությամբ պայմանավորված ինչպիսի եղանակային երևույթներ են

առաջացել վերջին 3 տարվա ընթացքում Ձեր գյուղում /ջրհեղեղ, համաճարակ,

կարկուտ, երաշտ, ցրտահարություն և այլն/

Ինչ վնասներ է կրել գյուղը/գյուղացիները

Հատկապես որ ուղղությունն է տուժել կլիմայական փոփոխություններից

/հողագործությունը թե անասնապահությունը/, կոնկրետ ինչը

Ինչ որ կերպ փոխհատուցվել են այդ վնասները, եթե այո, ապա ում կողմից և ինչպես

Ինչ միջոցներ եք ձեռնարկում նման կլիմայական փոփոխությունների դեպքում

Կան արդյոք գյուղում հակակարկտային կայաններ

Գյուղում առկա է արդյոք ոռոգման ջրի համակարգ, արդյոք երաշտի ժամանակ այդ

համակարգը թույլ է տալիս դիմակայել վտանգներին

Ձեր համայնքում կան արդյոք ցրտահարության դեմ պայքարի մշակված

մեխանիզմներ. Որոնք են դրանք

Երբևէ մասնագիտական խորհրդատվություն տրամադրել են ձեզ կլիմայի

փոփոխությունների և դրանց հետ պայմանավորված ռիսկերի վեաբերյալ, եթե այո,

ապա որ կառույցի կողմից

Ձեր կարծիքով Ձեր գյուղը կլիմայի փոփոխման ռիսկերի հետ կապված ինչ

միջոցառումների կարիք ունի

Ինչ միջոցով նպատակահարմար կլինի ստանալ տեղեկատվություն կլիմայի


Documents

Էմ Փի Ջի - nature-ic.am · ՀՀ մարզերի շարքում տարածքի մեծությամբ գրավում է միջին տեղ, իսկ բնակչության թվով