ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԳՐԱԴԱՐԱՆ

ՍԵՐԳԵՅ ՓԱՐԱՋԱՆՈՎ (ՍԱՐԳԻՍ ՓԱՐԱՋԱՆՅԱՆ)

ԿԵՆՍԱՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

ԵՐԵՎԱՆ-2016 «ԳԻՐՔ»

Կազմողներ` ԱՆՈՒՇ ԱՄԻՐՋԱՆՅԱՆ

ՍՎԵՏԼԱՆԱ ՇԻՐՎԱՆՅԱՆ ԼԻԼԻԹ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ

Սերգեյ Փարաջանով (Սարգիս Փարաջանյան): Կենսամատենագիտություն

/Կազմ.` Ա. Ամիրջանյան, Ս. Շիրվանյան, Լ. Վարդանյան.- Եր., 2016.- 488 էջ: Կենսամատենագիտությունն ընդգրկում է Սերգեյ Փարաջանովի և նրա մասին

Հայաստանի ազգային գրադարանում պահպանվող գրքերի, պարբերական մամուլի, ժողովածուների մատենագիտական նկարագրությունները՝ հայերեն և օտար լեզու-ներով: Նյութերը դասավորված են այբբենական կարգով և ժամանակագրությամբ (1958-2015): Նախատեսված է Ս. Փարաջանովի կյանքն ու ստեղծագործությունն ուսումնասիրողների, մասնագիտական և ոչ մասնագիտական լայն շրջանակների համար:

Նվիրվում է Սերգեյ Փարաջանովի ծննդյան 90-ամյակին:

Հայաստանի ազգային գրադարան 2016 www.nla.am e-mail: info@nla.am

2

http://www.nla.am/

ԿՅԱՆՔԻ ԵՎ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԵԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ 1924 Ծնվել է Թբիլիսիում, Հովսեփ Փարաջանովի և Սիրանուշ Բեժանովա- Փարաջանովայի ընտանիքում: 1932-1942 Սովորել է Թբիլիսիի թիվ 42 միջնակարգ դպրոցում: 1942 Ընդունվել է Թբիլիսիի երկաթուղային տրանսպորտի ինստիտուտը: 1943-1945 Թողնելով ինստիտուտը՝ սովորել է Թբիլիսիի կոնսերվատորիայի վոկալի ֆակուլտետում, ապա՝ օպերայի և բալետի թատրոնի պարարվեստի ուսումնարանում, հետո՝ Մոսկվայի կոնսերվատորիայում (պրոֆ. Նինա Դորլիակի դասարան): 1945-1952 Սովորել է կինեմատոգրաֆիայի համամիութենական պետական ինստիտուտում (ВГИК)՝ Ի. Սավչենկոյի և Ա. Դովժենկոյի արվեստանոցում: 1948 Մասնակցել է Ի. Սավչենկոյի «Երրորդ հարվածը» ֆիլմի ստեղծմանը: 1950 Մոսկվայում ամուսնացել է: 1951 Ողբերգական պատահարի զոհ է դարձել կինը: Մասնակցել է Ի. Սավչենկոյի «Տարաս Շևչենկո» ֆիլմի նկարահանումներին:

1952 Նկարահանել է դիպլոմային աշխատանքը՝ «Մոլդովական հեքիաթները», աշխատանքի է անցել Կիևի Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում՝ որպես ռեժիսորի ասիսենտ:

1955 Կիևի Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում Յակով Բազելյանի հետ Նկարահանել է «Անդրիեշ» ֆիլմը, ամուսնացել է Սվետլանա Շչերբատյուկի հետ: 1957 Կիևի Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում նկարահանել է «Դումկա», «Նատալյա Ուժվիյ», «Ոսկե ձեռքեր» վավերագրական ֆիլմերը: 1958 Ծնվել է որդին՝ Սուրեն Փարաջանովը: 1959 Կիևի Ա. Դովժենկոյի անվան կիոստուդիայում նկարահանել է առաջին խաղարկային ֆիլմը՝ «Առաջին տղան»: 1961 Կիևի Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում նկարահանել է «Ուկրաինական ռապսոդիա» ֆիլմը: 1962 Կիևի Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում նկարահանել է «Ծաղիկը քարի վրա» ֆիլմը: 1964 Կիևի Ա. Դովժենկոյի անվան կինոստուդիայում Միխայիլ Կոցյուբինսկու վիպակի հիման վրա նկարահանել է «Մոռացված նախնիների ստվերները», որն արժանացել է համամիութենական և միջազգային մի շարք փառատոների մրցանակների: 1964-1965 Գրել է «Կիևյան որմնանկարներ» ֆիլմի սցենարը և օպերատոր

Ա. Անտիպովի հետ սկսել ֆիլմի նկարահանման աշխատանքները, որոնք հետո արգելվել են:

1966-1969 Աշխատել է «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում՝ որպես կինոռեժիսոր: 1967 Երևանի վավերագրական և գիտահանրամատչելի ֆիլմերի կինոստուդիայում նկարահանել է «Հակոբ Հովնաթանյան» ֆիլմը՝ նվիրված 19-րդ դարի նկարիչ Հակոբ Հովնաթանյանի ստեղծագործությանը:

3

1968 «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում ավարտել է «Նռան գույնը» («Աշխարհումս…», «Սայաթ-Նովա») ֆիլմի նկարահանումը: 1969 Գրել է «Ննջող ամրոցը» և «Խոստովանություն» ֆիլմերի սցենարները: 1970 Գրել է «Ինտերմեցցո» սցենարը: 1971 Գրել է «Դևը» ֆիլմի սցենարը՝ ըստ Լերմոնտովի ստեղծագործության: 1972 Գրել է «Ինգա», «Արա Գեղեցիկ» ֆիլմերի սցենարները:

1973 Գրել է Հանս Քրիստիան Անդերսենին նվիրված «Հրաշք Օդենսում» ֆիլմի սցենարը, սկսել է նկարահանման աշխատանքները, սակայն դեկտեմբերի 17- ին ձերբակալվել է : 1974 Կիևի մարզային դատարանը դատապարտել է 5-ամյա ազատազրկման: միջազգային հանրությունը ազատ արձակման համար իր բողոքի ձայնն է բարձրացրել. Ֆրանսուա Տրյուֆո, Ժան-Լյուկ Գոդար, Ֆեդերիկո Ֆելինի, Լուկինո Վիսկոնտի, Միքելանջելո Անտոնիոնի…

1977 Խորհրդային Միություն այցելած ֆրանսիացի գրող Լուի Արագոնի միջամտությամբ (վերջինիս խնդրել էր Լիլյա Բրիկը) վաղաժամկետ ազատ է արձակվել և բնակություն հաստատել Թբիլիսիի հայրական տանը: 1982 Ենթարկվել է քրեական պատասխանատվության, ձերբակալվել Թբիլիսիում և 11 ամսվա արգելափակումից հետո արդարացվել:

1984 «Վրացֆիլմ» կինոստուդիայում նկարահանել է «Լեգենդ Սուրամի ամրոցի մասին» (նախնական վերնագիրը՝ «Ճերմակահեր Կովկասի հավատալիքները») կինոնկարը՝ Դոդո Աբաշիձեի համագործակցությամբ: 1985 Թբիլիսիի Կինոյի տանը բացվել է առաջին անհատական ցուցահանդեսը՝ «Դիմակահանդես կինոռեժիսորի արվեստանոցում» խորագրով: 1986 «Վրացֆիլմ» կինոստուդիայում նկարահանել է վրաց նկարիչ Նիկո Փիրոսմանիին նվիրված «Արաբեսկներ Փիրոսմանիի թեմաներով» ֆիլմը, գրել է «Շուշանիկի չարչարանքները» սցենարը: 1987 Գրել է «Արարատ լեռան գանձերը» սցենարը: 1988 «Վրացֆիլմ» կինոստուդիայում նկարահանել է «Աշուղ Ղարիբ» կինոնկարը, Ժողովրդական ստեղծագործության թանգարանում հունվարի 15-ից մարտի 20- ը բացել է երևանյան առաջին անհատական ցուցահանդեսը՝ «Այց կինոռեժիսորի արվեստանոց» խորագրով, մասնակցել է Ռոտերդամի կինոփառատոնին, որտեղ 20 կինոռեժիսորների շարքում հռչակվել է աշխարհի լավագույն կինոբեմադրիչներից մեկը, ներկա է գտնվել Մյունխենի, Վենետիկի (այցելել է Սուրբ Ղազար կղզի), Նյու-Յորքի, Փարիզում անցկացված վրացական ֆիլմերի փառատոներին, ստացել է ՀՍՍՀ պետական մրցանակ՝ «Նռան գույնը» և «Հակոբ Հովնաթանյան» ֆիլմերի համար: 1989 Մասնակցել է Ստամբուլի և Պորտոյի (Պորտուգալիա) կինոփառատոներին,

Ժողովրդական արվեստի թանգարանում բացվել է երևանյան երկրորդ անհատական ցուցահանդեսը, «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում անավարտ են մնացել «Խոստովանություն» ինքնակենսագրական ֆիլմի նկարահանումները, «Սասունցի Դավիթ», «Արա Գեղեցիկ», «Արարատ լեռան գանձերը» և շատ այլ կինոսցենարներ կյանքի կոչելու մտահղացումները:

1990 Մայիս-հունիս ամիսներին բուժման նպատակով փոխադրվել է Փարիզ, հուլիսի

4

20-ին մահացել է Երևանում, թաղվել Կոմիտասի անվան կենտրոնական պանթեոնում: Արժանացել է ՀԽՍՀ և Ուկրաինայի ԽՍՀ ժողովրդական արտիստի կոչման:

1991 Երևանում բացվել է Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանը, ուր հանգրվանել են Փարաջանովի գեղանկարչական աշխատանքները: Թանգարանի հիմնադիր-

տնօրենն է ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Զավեն Սարգսյանը:

5

ԱՌԱՋԱԲԱՆ «Կինոյի տաճարում կան կերպարներ, լույս և իրականություն, իսկ

Փարաջանովն այդ տաճարի վարպետն է…»: Ժան-Լյուկ Գոդար Սերգեյ Փարաջանով - թբիլիսաբնակ հայ ընտանիքից սերված արտասովոր,

արտիստական վառ անհատականություն, բեմադրիչ, նկարիչ, դիզայներ, յուրա-հատուկ մարդկային ու ստեղծագործական խառնվածքի բոլոր դրսևորումներում: Փարաջանովի հանճարը հրաշքներ է գործել և ՛ հայկական, և ՛ վրացական և ՛ ուկրաինական կինեմատոգրաֆիայում: «Գերհանճար» - այսպես է բնորոշել Սերգեյ Փարաջանովին Փարիզի «Լը ֆիգարո» օրաթերթը՝ համարելով նրան մեր ժամանակների ամենահանճարեղ բեմադրիչը: Արվեստագետ ու հրաշագործ, որի գեղակերտ, մարդկային մտքի ու տրամաբանության ստեղծագործական արգասիքներն են ֆիլմերը, կոլաժները և ստեղծագործական այլ մտահղացումները: «Կինեմատոգրաֆը նուրբ, զարմանալի նուրբ արվեստ է, զարմանալի կուսական ու զարմանալի առնական և չափազանց բարդ…»,- գրել է Փարաջանովը:

«Մոռացված նախնիների ստվերները» նրան համաշխարհային ճանաչում բերեց: Ուկրաինացիների էթնիկական խմբի՝ գուցուլների ծեսերի, հավատալիքների, տոնախմբությունների գունագեղ ու խորհրդավոր աշխարհում բացահայտվում է մարդու ներաշխարհը: Այն դասվեց աշխարհի լավագույն ֆիլմերի շարքը և արժանացավ 28 մրցանակի:

Փարաջանյան-արվեստագետի տաղանդի վառ դրսևորում է թբիլիսցի անվանի նկարչի արվեստի գանձերը ներկայացնող «Հակոբ Հովնաթանյան» ֆիլմը:

Արվեստագետի գլուխգործոցը, սակայն, Սայաթ-Նովային նվիրված «Նռան գույնը» ֆիլմն է:

«Նռան գույնը» մեր ազգային կինոլեզվի այսբերգն է…»: Միքայել Վարդանով «Նռան գույնով» Փարաջանովը կինոն մի քանի տասնամյակ առաջ մղեց»: Ֆեդերիկո Ֆելինի Անսպառ երևակայության և բնատուր շնորհքի արգասիք, գունային

նրբերանգներով, պատկերային խորհրդանիշերով, լռությամբ հագեցած ֆիլմ, որտեղ ինքնատիպ մտածելակերպով, թեմայի մեկնաբանման ուրույն մոտեցմամբ ներկայաց-վում է ազգային ճարտարապետությունը, բնությունը, կենցաղը, երաժշտությունը, մարդը՝ իր մտքերով ու հույզերով…

«Հայաստանն ինձ համար ճամփորդության վայր չէ, ես հայ եմ իմ բջիջներով, ուղնուծուծով և ամեն ինչով: Ես իմ պարտքը հայրենիքի հանդեպ կատարել եմ ինչ-որ

6

չափով: Թեկուզ արդեն այնքանով, որ հայկական կինոյում պատուհան եմ բացել, որից կարելի է զննել Նարեկացու ու Սայաթ-Նովայի, Թորոս Ռոսլինի և Սարգիս Պիծակի, Հաղպատի ու Սանահինի գեղարվեստական զարմանահրաշ աշխարհը՝ արդի կինե-մատոգրաֆիական հայեցեղությամբ…»:

Սերգեյ Փարաջանով Երկար տարիներ (շուրջ 15 տարի) կինոարարումից օտարված մնաց, ինչպես

նրա կինը՝ Սվետլանա Շչերբատյուկն է գրում. «Սերգեյն այն հազվագյուտ մարդկանցից է, ով իրեն ազատության շռայլություն էր թույլ տալիս անազատ երկրում»:

Հետո՝ «Արաբեսկներ Փիրոսմանիի թեմաներով»՝ նվիրված վրաց նկարիչ Նիկո Փիրոսմանիին, ապա՝ առասպելական, հեքիաթային պատումի փարաջանովյան մեկնաբանություն՝ «Սուրամի ամրոցի լեգենդը»:

Յուրաքանչյուր ֆիլմ ինքնատիպ է, ժողովրդական կյանքի փիլիսոփայության, մարդկային հոգեկան ներաշխարհի, գեղեցկության, բարության բացահայտում է:

Մոտ 2 տասնյակի հասնող կինոսցենարներ («Արա Գեղեցիկ», «Սասունցի Դավիթ», «Արարատ լեռան գանձերը», «Շուշանիկի նահատակություը»…) կինովերար-տադրման բախտին չարժանացան: Անավարտ մնաց «Խոստովանանքը», որի մասին Ս. Փարաջանովը գրել է. «Ես Հայաստանին պարտք եմ կինեմատոգրաֆիական մի խոստովանություն, սեփական Աստվածաշնչի պես մի բան: Այն իմ մոր ու հոր, իմ մանկության, իմ երազների մասին է…»: Այն հետագայում ամբողջությամբ օգտա-գործվեց Միքայել Վարդանովի «Փարաջանով: Վերջին գարուն» ֆիլմում:

Առանձնահատուկ են փարաջանովյան վառ երևակայությամբ արարված զար-մանահրաշ կոլաժները, անսամբլաժները, գծանկարները, էսքիզները. «Ինձ չէին թողնում ֆիլմեր նկարել, ես էլ սկսեցի կոլաժներ անել: Կոլաժը սեղմված ֆիլմ է: Իմ կոլաժները իմ գեներն են, իմ սրտի թրթիռները»:

Նրա արվեստը հմայում է, մղում մարդուն խորհելու, երազելու, ոգեշնչվելու, կրկին անդրադառնալու և բացահայտելու փարաջանովյան անկրկնելի աշխարհը:

«Նրա տաղանդը պատկերում է այն աշխարհը, որից ինքն է սկիզբ առել, և որում ինքն ապրում է: Իսկ դա գեղեցիկի և բարու աշխարհն է»:

Գեորգի Շենգելայա Մշակութային մեծ իրադարձություններ են գեղարվեստական ստեղծագործու-

թյունների ցուցահանդեսները Թբիլիսիում, Երևանում և արտասահմանում: Տուն-թանգարան - փարաջանովյան միջավայր, փիլիսոփայություն, երևակայու-

թյուն, գեղեցկություն, վայելք, խորհրդավորություն: «Լինել Փարաջանովի կողքին, նշանակում է լուսեղեն օդ շնչել, հեքիաթով

հագեցած օդ, որի մեջ թափանցիկ փոշեհատիկներ են լողում: Փարաջանովը քեզ հանում է իրականությունից, նվիրում է իր երազը…»:

Տոնինո Գուերա

7

Փարաջանովյան արվեստի գնահատման վառ ապացույցներն են նրան նվիրված, նրա արվեստը ոգեկոչող ֆիլմերը, բեմականացումները, գրքերը, տարաբնույթ միջոցառումները, որոնցից առանձնացնենք հետևյալը՝

2005-ից սահմանվել է «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի «Փարաջանովյան թալեր» մրցանակ:

2014-ին մեկնարկած «Ոսկե ծիրան», «Կինոաշուն» և այլ միջոցառումներ նվիրվեցին Սերգեյ Փարաջանովի 90-ամյակին:

Կաննի հատուկ ծրագրում կազմակերպվեց «Նռան գույնը» ֆիլմի վերականգնված տարբերակի ցուցադրություն: Ֆիլմը վերականգնել է Մարտին Սկորսեզեի հիմնադրամը, որը կոչված է փրկելու համաշխարհային գլուխգոր-ծոցները:

«Փարաջանովը համաշխարհային երևույթ է, և մենք պիտի գանք դեպի Փարաջանովը, պիտի ձգտենք հասկանալ նրան, որովհետև նրա կինոաշխարհը բացառիկ է ու անկրկնելի»:

Ա. Միխալկով-Կոնչալովսկի

8

ՍԵՐԳԵՅ ՓԱՐԱՋԱՆՈՎԻ ՀԵՂԻՆԱԿԱԾ ԳԻՐՔԸ 2012

1. Փարաջանով Սերգեյ, Կոցյուբինսկի Միխայլո: Հավերժական շարժում: Մոռացված նախնիների ստվերները / Բնագր. թարգմ.՝ Ռաիսա Ղարագյոզյանը.- Ե.: Նաիրի, 2012.- 128 էջ, 8թ. լուսանկ.:

Բովանդ.՝ Անմար լույսը տաղանդի…[Առաջաբան] / Օլեքսանդր Բոժկո; Մոռացված նախնիների ստվերները / Միխայլո Կոցյուբինսկի; Հավերժական շարժում / Սերգեյ Փարաջանով:

Գրախոս.՝ Մուրադյան Մանուկ: Մոռացված նախնիների ստվերները // Հոգևոր հայրենիք.- 2012.- թ. 4.- Ապրիլ.- էջ 6-7, լուսանկ.:

Сергей Параджанов. ,,Вечное движение’’ ж-л ,,Искусство кино’’ 1966, N 1.

9

ՍԵՐԳԵՅ ՓԱՐԱՋԱՆՈՎԸ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆ ՄԱՄՈՒԼՈՒՄ և ԺՈՂՈՎԱԾՈՒՆԵՐՈՒՄ

1967 2. [«Սասունցի Դավիթը» էկրանավորելու մասին զրույցը նոյեմբերի 23-ին Թբիլի-

սիում վարեց «Գարուն»-ի թղթակիցը]: (Անդրադառնալով մեր ելույթին. «Ժամանակը չէ՞, արդյոք, էկրանում հնչեցնելու Դավթի անունը») // Գարուն.- 1967.- թ. 12.- էջ 91:

1969

3. Զրույց Սերգեյ Փարաջանյանի հետ: [Ժամանակակից կինեմատոգրաֆի, «Նռան գույնը» ֆիլմի, կինոյում պլաստիկ արտահայտման սկզբունքին հանգելու մասին] / Հարցազրույցը վարեց՝ Գ. Յանկովսկայա-Միսակյանը // Էկրան.- 1969.- թ. 5.- էջ 4, լուսանկ.:

4. «Կամուրջներ մոռացության վրայով»: [Ֆիլմի մասին հիացական խոսք՝

ուղղված կինոնկարի հեղինակներ Բորիս Սահակովին, Յուրի Երզնկյանին, Սերգեյ Իսրայելյանին, Ռոբերտ Ամիրխանյանին] // Էկրան.- 1969.- թ. 7.- էջ 5:

1970

5. Ես գրեցի սցենարը, ես ջանացի նկարել այն… [«Սայաթ-Նովա» ֆիլմի, կինե-մատոգրաֆիական արվեստի, «Անուշ» նկարելու առաջարկություն ստանալու մասին] // Գարուն.- 1970.- թ. 1.- էջ 80-81, լուսանկ.:

1973

6. Արա Գեղեցիկ: Հատված սցենարից: Ըստ Ն[աիրի] Զարյանի համանուն ողբեր-գության // Էկրան.- 1973.- թ. 7.- էջ 10-11, լուսանկ.:

1974

7. Ես գրեցի սցենարը, ես ջանացի նկարել այն… [«Սայաթ-Նովա» ֆիլմի, կինեմատոգրաֆիական արվեստի, «Անուշ» նկարելու առաջարկություն ստանալու մասին] // Բագին.- Բեյրութ, 1974.- թ. 4.- էջ 54:

1978

8. Բնագիր մը… (Գրուած 1974ի իր բանտարկութենէն ետք) // Հայ ընտանիք.- Վենետիկ, 1978.- թ. 1-2.- էջ 24-25, լուսանկ.:

9. Նամակ մը… (Պրեժնևի, Քոսիկինի, Փոտկոռնիի ուղղուած նամակ – Քիեւ,

Ապրիլ 1968): [Սովետական Միությունում մտավորականության` արվեստագետների

10

և գիտնականների դեմ ուղղված քաղաքական դատավարությունների կապակ-ցությամբ արտահայտած մտահոգության մասին] // Հայ ընտանիք.- Վենետիկ, 1978.- թ. 1-2.- էջ 24, լուսանկ.:

1980 10. Անբաղձալի արուեստագէտը՝ Սարգիս (Սերգէյ) Փարաճանեան: [Փարիզյան

«Լը Մոնտ» շաբաթաթերթում հրապարակված հարցազրույցը՝ Յ. Անասյանի նկարագրությամբ ՝ «Նռան գույնը» Լոս Անջելեսում հունվ. 9- 11-ը ցուցադրվելու առիթով] / Ա. Ձ. // Ասպարէզ.- Լոս Անջելես, 1980.- թ. 6273.- 29 դեկտ.- էջ 3, 6:

1984

11. Ես գրեցի սցենարը, ես ջանացի նկարել այն…[«Սայաթ-Նովա» ֆիլմի, կի-նեմատոգրաֆիական արվեստի, «Անուշ» նկարելու առաջարկություն ստանալու մասին] // Ազդակ.- Բեյրութ, 1984.- թ. 173.- 1 հոկտ.- էջ 4; Ազատ օր.- Աթենք, թ. 11.996.- 20 հոկտ.- էջ 4, լուսանկ.:

1985

12. Նորից Փարաջանովի հետ: [1984-ին «Վրացֆիլմ» կինոստուդիայում Դոդո Աբաշիձեի ռեժիսորական համագործակցությամբ նկարահանված «Սուրամի բերդը» (Դ. Ճոնղաձեի համանուն վիպակի հիման վրա) կինոնկարը Երևանի կինոյի տանը ցուցադրվելու առիթով՝ կինոարվեստի, մեր աշխարհընկալմանն ու գոյատևման ակունքներին վերադառնալու համար «Սասունցի Դավիթ» նկարահանելու անհրաժեշտության մասին: Առաջաբ. պատրաստ. և հարցազրույցը վարեց] / Միքայել Վարդանովը // Սովետական արվեստ.- 1985.- թ. 8.- էջ 26-36, դիմանկ.; Յառաջ.- Փարիզ, թ. 16.104.- 28 նոյեմբ.- էջ 2; թ. 16.105.- 29 նոյեմբ.- էջ 2; Մարմարա.- Ստամբուլ, թ. 2410.- 30 դեկտ.- էջ 3:

13. Փարաճանով.- «Հայաստանին «Սասունցի Դաւիթ»-ը հարկաւոր է»: [Հատված՝

«Սովետական արվեստ» (1985, թ. 5) ամսագրում հրապարակված Միքայել Վարդա-նովի՝ Ս. Փարաջանովի հետ վարած հարցազրույցից] // Արմենիա.- Բուենոս-Այրես, 1985.- թ. 11.310.- 20 դեկտ.- էջ 3-4, լուսանկ.:

1986

14. Հարցազրոյց Սարգիս Փարաջանովի հետ: [Հատվածներ՝ «Սովետական արվեստ» (1985, թ. 5) ամսագրում հրապարակված Միքայել Վարդանովի՝ Ս. Փարաջանովի հետ վարած հարցազրույցից] // Ազդակ.- Բեյրութ, 1986.- թ. 166.- 25 սեպտ.- էջ 6-7:

11

1987 15. «Մենավոր ընկուզենին»: [Վարդգես Պետրոսյանի ստեղծագործության հիման

վրա նկարահանված Ֆրունզե Դովլաթյանի ֆիլմի մասին արտահայտած տեսակետը (Յուլիս. 1987)] // Մարմարա.- Ստամբուլ, 1987.- թ. 2714.- 8 սեպտ.- էջ 3:

16. Շնորհավորական հեռագիր: [Ֆրունզե Դովլաթյանի 60-ամյակի և «Մենավոր

ընկուզենին» ֆիլմի առիթով] // Ֆիլմ.- 1987.- թ. 15.- 30 մայիսի.- էջ 1: Մի քանի օր է, ինչ գտնվում եմ քո զարմանալի «Մենավոր ընկուզենին» ժապավենի

տպավորության տակ: Սյուժետային կոլիզիաները, փիլիսոփայական ընդհանրացումները, հոգեկան թրթիռներն ու հերոսների արատներն անգամ ծնում են բիբլիական զգացողություններ…

17.Սերգեյ Փարաջանով. «Հայֆիլմն իմ ապագան է…»: [Ամենայն հայոց

կաթողիկոս Վազգեն Առաջինի պատվերով Էջմիածնի գանձերի մասին («Գանձեր Արարատ լեռան ստորոտում») ֆիլմ նկարահանելու նպատակով Հայաստան այցելելու, հետագա մտահղացումների մասին] / Զրույցը վարեց՝ Սուսաննա Դավթյանը // Գարուն.- 1987.- թ. 5.- էջ 67-70, լուսանկ.; Յառաջ.- Փարիզ, թ. 16.558.- 25 օգոստ.- էջ 2; թ. 16. 559.- 26 օգոստ.- էջ 2; Ասպարէզ.- Գլենդել, թ. 8112.- 12 սեպտ. էջ 1, 30-32, լուսանկ; Ազդակ.- Բեյրութ, թ. 200.- 10 նոյեմբ. էջ 5, 7; Մասիս.- Փասադենա, թ. 33.- 12 սեպտ.- էջ 7, լուսանկ.; Հորիզոն.- Մոնրեալ, թ. 22.- 26 հոկտ.- էջ 8, լուսանկ.:

18. Սերժ Փարաճանով՝ անբաղձալի բեմադրիչը: Բանտեր; Ածուխով; Վախը:

[Թիֆլիսում կայացած հարցազրույցը («Լը Մոնտ»: Քաղուած՝ Գառնի Մատենաշարի թիւ 1 թիւէն)] / Հարցազրոյցը վարեց՝ Յ. Անասեան // Հայրենիք.- Բոստոն, 1987.- թ. 43079.- 14 փետր.- էջ 6-7, լուսանկ.:

19. Փառաճանովի առհաւական վերադարձը: [Հատվածներ՝ «Գարուն» (1987, թ. 5)

ամսագրում հրապարակված Սուսաննա Դավթյանի՝ Ս. Փարաջանովի հետ վարած հարցազրույցից] / Մ. Մ. // Հայրենիք.- Բոստոն, 1987.- թ. 43252.- 3 նոյեմբ.- էջ 3, 7, լուսանկ.- ( Շարժանկարի աստղերէն); Ազդակ.- Բեյրութ, թ. 150.- 8 սեպտ.- էջ 5, լուսանկ.:

1988 20. «Ամբողջ կյանքը պետք է ստեղծագործական արարում լինի»: (Երեք ժամ

Սերգեյ Փարաջանյանի հետ): [Կինոարվեստի, գրականության, Հոլանդիայում «Գալիք դարի քսան ռեժիսորների» մեծարմանը իրեն ընդգրկելու մասին հարցազրույցը՝ Ժողովրդական արվեստի պետական թանգարանում բացված երևանյան ցուցահանդեսի առիթով վարեցին] / Գ. Մելքումյանը և Գ. Գալստյանը // Ավանգարդ.- 1988.- թ. 17.- 7 փետր.- էջ 4:

12

21. Խոստովանանք…(Դրվագներ գրական կինոսցենարից) // Սովետական արվեստ.- 1988.- թ. 5.- էջ 16-17; Ազդակ.- Բեյրութ, թ. 147.- 5 սեպտ.- էջ 4, լուսանկ.; Ֆիլմ.- թ. 21.- 31 հուլիսի.- էջ 4; Մարմարա.- Ստամբուլ, թ. 3017.- 15 օգոստ.- էջ 3:

22. «Հայֆիլմ» ն իմ ապագան է…[Հատված՝ «Գարուն» ամսագրում (1987, թ. 5)

տպագրված զրույցից] / Զրոյցը վարեց՝ Սուսաննա Դաւթեանը // Բագին.- Բեյրութ, 1988.- թ. 3-4.- էջ 15:

23. Հարցազրույց՝ առաջին դեմքով: (Հանդիպում ձեզ համար): [Երևանում

բացված առաջին անհատական ցուցահանդեսի առիթով հարցազրույցը վարեցին] / Հակոբ Մարտունին և Վարազդատ Գրիգորյանը // Սովետական Հայաստան.-1988.- թ. 54.- 4 մարտի.- էջ 4, դիմանկ.; Յառաջ.- Փարիզ, թ. 16.715.- 26-27 մարտի.- էջ 2:

24. «Մենավոր ընկուզենին» էկրաններին: [Խոսք՝ Ֆրունզե Դովլաթյանի ֆիլմի

մասին] / Թարգմ.՝ Սուրեն Սարուխանյանը // Ֆիլմ.- 1988.- թ. 12.- 30 ապր.- էջ 1: 25. Պարաջանով հասած իր երազին: [Հատվածներ՝ Փարիզում իր ժապավենների

ցուցադրությանը ներկա գտնվելու առիթով «Լիբերասիոն»-ում հրապարակված հարցազրույցից] / Վարեց՝ Պատրիկ Կազալսը // Յառաջ.- Փարիզ, 1988.- թ. 16.881.- 15 նոյեմբ.- էջ 2.- (Արմատներ); Ալիք.- Թեհրան, թ. 278.- 25 դեկտ.- էջ 2:

26. Պարաջանովը Ռոտերդամում: «Տառապեցի թուրք բանաստեղծ Նազըմ

Հիքմէթի նման»: ասում է մեծ բեմադրիչը կակաչներ ի ձեռին ու ողջունում է Փելեշեանին: [Թիֆլիսի հայի խոսքը՝ «Լիբերասիոն» թերթի թղթակցի նկարագրությամբ] // Ալիք.- Թեհրան, 1988.- թ. 51.- 5 մարտի.- էջ 2; Յառաջ.- Փարիզ, թ. 16.680.- 9 մարտի.- էջ 1; Ֆիլմ.- թ. 9.- 31 մարտի.- էջ 4; Հայրենիք.- Բոստոն, թ. 43326.- 25 փետր.- էջ 1, 5, դիմանկ.- (Վերակառուցում):

Սուրամի բերդին առասպելը յայտնութիւն մը եղաւ Ռոթերտամ, այսօր յայտնութիւնը՝ Պարաճանովն իսկ է:

«Լիբերասիոն» թերթի թղթակից

27. Սարգիս Փարաճանեան (Սերկէյ Փարաճանով): Սինեմարուեստի մասին:

«Փայլատակեցին ֆիլմեր, որոնք խաչուած էին»; «Ի՞նչ եմ անում ես հիմա»; «Խոստովանանքը փաստօրեն իմ ինքնակենսագրութիւնն է»; «Բարոյական, հոգեւոր, ազգային պատկեր»; «Կինեմատոգրաֆը անասելի ոխակալ է»; «Ոչ մի սերունդ չի ների»; «Կինեմատոգրաֆը նուրբ, զարմանալի նուրբ արուեստ է»; «Ֆրունզէ Դովլաթեանը համաձայնեց «Արա Գեղեցիկը» համատեղ նկարահանել» // Արարատ.- Բեյրութ, 1988.- թ. 13.718.- 7 օգոստ.- էջ 4, լուսանկ.:

28. Սերգէյ Փարաջանով. «Իմ ճակատագիրը, իմ տան, իմ ծնողների, իմ

մասնագիտութեան ճակատագիրը…»: [Խորհրդածություններ՝ կինոյի այսօրվա և

13

վաղվա վերաբերյալ, «Խոստովանանք», Ալբերտ Յավուրյանի հետ՝ «Աշուղ Ղարիբ», Հայֆիլմի գեղարվեստական ղեկավար Ֆրունզե Դովլաթյանի հետ «Արա Գեղեցիկ» ֆիլմերը նկարահանելու մտադրություն: Զրույցը ] / Գրի առավ՝ Ռուզան Զաքարեանը // Յառաջ.- Փարիզ, 1988.- թ.16.747.- 10 մայիսի.- էջ 2; Ազգային մշակոյթ.- Բեյրութ, թ. 50.- 25 սեպտ.- էջ 6, լուսանկ.; Սովետական Հայաստան.- թ. 1.- էջ 20-21, լուսանկ.; Հայրենիք.- Բոստոն, թ. 43390.- 26 մայիսի.- էջ 6, լուսանկ.:

29. [Սերգեյ Փարաջանովի մտքերից՝ քաղված «Գարուն» ամսագրում (1987, թ. 5)

տպագրված Սուսաննա Դավթյանի վարած հարցազրույցից] // Բագին.- Բեյրութ, 1988.- թ. 3-4.- էջ 14, լուսանկ.:

30. Սուրբ Ղազարի այցելուներու յուշամատյանէն: [Նաև՝ մեծ արվեստագետի

թողած ռուսերեն գրության մասին] // Յառաջ.- Փարիզ, 1988.- թ.16.861.- 15 հոկտ.- էջ 3: 31. Փարաճանով՝ առասպելը: Ծագումը; Մանկութիւնը; Ուսում; Լերմոնտով

նկարահանել; Գեղագիտութիւն; Սեւ տարիներ; Կորբաջով; Լիլի Պրիքի մասին; Ազատ արձակում; Յաջորդ ժապաւէնս: [Ռոտերդամ ժամանած Փարաջանովի հետ հարցազրույցը վարեց ֆրանսիական «Լիբերասիոն» թերթի թղթակից (Հոդվածը թարգմանաբար հրապարակվել է «Լիբերասիոն» թերթի փետրվարի 16-ի համարում)] / Պատրիկ Կազալսը // Հայրենիք.- Բոստոն, 1988.- թ. 43333.- 5 մարտի.- էջ 6; թ. 43334.- 8 մարտի.- էջ 4-5; Մարմարա.- Ստամբուլ, թ. 2832.- 22 մարտի.- էջ 3; 23 մարտի.- էջ 3; 24 մարտի.- էջ 3; 28 մարտի.- էջ 3: [Թերթի հերթական համարը չի փոխվել]:

1989

32. …Գերզգայուն մարդը: [Իտալիայում ֆիլմերի փառատոնին մասնակցելու առիթով] / Հարցազրույցը վարեց՝ Ժաքի Թոփագեանը // Ազդակ.- Բեյրութ, 1989.- թ. 264.- 23 յունուարի.- էջ 5-6:

33. Հարցազրոյց Սերկէյ Փարաջանովի հետ: [Ռոտերդամում կայացած

հարցազրույցից հատվածներ՝ տպագրված փարիզյան «Les cahiers du sinema» ամսագրում՝ ֆիլմերի, հետագա ծրագրերի մասին: Վարեց] / Շարլ Թեսսոն / Ֆրանսերենէ հայացուց՝ Լեւոն Թորոսեան // Ապագա.- Մոնրեալ, 1989.- թ. 673.- 6 փետր.- էջ 13, լուսանկ.:

34. Մարդկութեան համար հոյսը մշակոյթի ու արուեստի մէջ է: Հայ ծագումով

վրացի շարժանկարիչ Փարաճանով կը քննադատէ դրամատիրութիւնն ալ, համայնավարութիւնն ալ: [Ստամբուլում «Աշուղ Ղարիբը» ցուցադրվելու առիթով «Ճումհուրիյէթ» թերթում հրապարակված հացազրույցը վարեց (Թուրքիոյ Շարժանկարի աշխարհի հեղինակավոր անուններէն)] / Աթիլլա Տորսա // Մարմարա.- Ստամբուլ, 1989.- թ. 3209.- 10 յուլիսի.- էջ 3, լուսանկ.:

14

1990 35. [Խոսք: (Բոլորը գիտեն, որ ես երեք հայրենիք ունեմ: Ծնվել եմ Վրաստանում,

աշխատել եմ Ուկրաինայում և պատրաստվում եմ մեռնել Հայաստանում)] // Ֆիլմ.- 1990.- թ. 20.- 31 հուլիսի.- էջ 1, լուսանկ:

36. Հեռագիր: ԽՍՀՄ պետկինոյի նախագահ Ռոմանովին // Ֆիլմ.- 1990.- թ. 20.- 31

հուլիսի.- էջ 3, լուսանկ.: 37. Նամակներ բանտից: Ուղղված Սվետլանա Շչերբատյուկին // Ֆիլմ.- 1990.- թ.

20.- 31 հուլիսի.- էջ 3, լուսանկ.: 38. Փարաճանով՝ առասպելը: Ծագումը; Մանկութիւնը; Ուսում; Լերմոնտով

նկարահանել; Գեղագիտութիւն; Սեւ տարիներ; Կորպաչով; Լիլի Պրիքի մասին; Ա-զատ արձակում; Յաջորդ ժապաւէնս: [1988-ին տեղի ունեցած հարցազրույցը վարեց ֆրանսիական «Լիբերասիոն» թերթի թղթակից] / Պատրիկ Կազալսը // Ասպարէզ.- Գլենդել, 1990.- թ. 8819.- 28 յուլիսի.- էջ 12-14, լուսանկ.:

39. Փարաջանով. ինքնաբնութագրումներ: (…Եվ մնաց որպես ոգի, որպես

հավերժական ներկա): [1988 թ.-ի հունվարին Երևանի ժողովրդական ստեղծագործու-թյան տանը անհատական ցուցահանդեսի բացման առիթով կայացած հարցա-զրույցից] // Երեկոյան Երևան.- 1990.- թ. 165.- 25 հուլիսի.- էջ 3, լուսանկ.:

40. Փարաջանովը և մեծ կորուստների իր հայրենիքը: (Եվ ժամանակից առաջ են

ընկնում): [Թիֆլիսյան իր տանը արված ձայնագրությունը՝ «Խոստովանանք» սցենարը ֆիլմի վերածելու, մեծ կինեմատոգրաֆիայի արժանի (ստեղծարար) հայ ժողովրդի մասին…] // Դպրություն.-1990.- թ. 61.- 31 հուլիսի.- էջ 7, լուսանկ.:

1991

41. «Կյանքը պետք է արարչագործություն լինի»: Երեք ժամ Սերգեյ Փարաջանովի հետ: 1988 թ. Հունվար: [Կինոարվեստի, գրականության, Հոլանդիայում «Գալիք դարի քսան ռեժիսորների» մեծարմանը իրեն ընդգրկելու մասին հարցազրույցը՝ Ժողովրդական արվեստի պետական թանգարանում բացված երևանյան ցուցահանդեսի առիթով: Առաջաբ. պատրաստ. և հարցազրույցը վարեց] / Գագիկ Մելքումյանը // Կինո.- 1991.- թ. 4.- Հունիս.- էջ 2.- լուսանկ.:

Ֆրանսիական ամսագրերից մեկը հրապարակել է աշխարհի 750 առաջատար կինոգործիչների պատասխանները՝ «ինչու՞ եք կինոնկար նկարահանում հարցին»: Կարմիր գույնով և ամենախոշոր տառերով տպագրվել են 2 լավագույն պատասխանները՝ Բերգմանի և Փարաջանովի:

15

42. Նամակներ գաղութից: [1974-1975 թթ.-ին որդուն՝ Սուրեն Փարաջանովին,

կնոջը՝ Սվետլանա Շչերբատյուկին, Լիլյա Բրիկին և Վասիլի Քաթանյանին հղած նամակներից] // Էկրան.- 1991.- թ. 7.- էջ 8-9:

43. Նամակներ կալանավայրից: Ս. Փարաջանովի մահվան տարելիցը: [Որդուն և

կնոջը ուղղված առաջին, երկրորդ և վերջին նամակը] / Պատրաստ.՝ Ս. Հարությունյանը և Ս. Հասմիկյանը // Հայաստանի Հանրապետություն.- 1991.- թ. 158.- 25 յուլիսի.- էջ 2, լուսանկ.:

44. Սերգեյ Փարաջանով. Կյանքում՝ ինչպես կինոյում: Փարաջանովը «Աշուղ

Ղարիբի» պրեմիերայի ժամանակ: (Հետադարձ հայացք): [Հատված՝ ելույթից: (Մոսկվա, 1989 թ. հունվ. 22)] // Վրաստան.-Թբիլիսի, 1991.- թ. 146/147.- 14 դեկտ.- էջ 4, լուսանկ.:

1992 45. «…Բանտում ես անցկացրել եմ իմ լավագույն տարիները»: [Հունգարացի

լրագրող Իոսիֆ Բարատի վարած հարցազրույցը՝ 1984 թ. Թբիլիսիում «Սուրամի բերդի առասպելը» ֆիլմի ցուցադրության ավարտից հետո] // Գրական թերթ.- 1992.- թ. 5.- 31 հունվ.- էջ 1, 3, լուսանկ.:

Հարցազրույցը հաղորդվել է հունգարական ռադիոյով, ապա՝ զետեղվել 1988-ին Բուդապեշտում լույս տեսած «Աստղերի շրջադարձը: Վերակառուցման երկուսուկես տարի» գրքում:

1993 46. Բոլոր Թոփչյաններ: Ս. Փարաջանովի երկրորդ նամակը: [Ալեքսանդր և

Անահիտ Թոփչյաններին ուղարկված բանտային նամակներից] // Ազգ.- 1993.- թ. 36.- 27 փետր.- էջ 4-5, լուսանկ.; Ասպարէզ.- Գլենդել, թ. 9433.- 27 յունուարի.- էջ 13-14, լուսանկ.:

47. Հնաշխարհիկ բույրեր / Տպագր. պատրաստ.՝ Նորա Ազատյանը // Գարուն.-

1993.- թ. 9.- էջ 88-89: Բովանդ-ից՝ Սերգեյ Փարաջանովը՝ Լ. Յու. Բրիկին և Վ. Ա. Քաթանյանին:

[Նամակ՝ գրված 1975թ. դեկտ. 18-ին բանտային կյանքի 3 տարին լրանալուց հետո]:

1994

48. «Ինտերմեցցո»: Էջեր չնկարահանված ֆիլմի սցենարից // Կինո.- 1994.- թ. 4.- էջ 1, լուսանկ.:

1995 49. «Ես երջանիկ եմ, որ ապրել եմ այնպես, ինչպես կյանքս եղել է»:

[Բանտարկության տարիներին գրած նամակները իր բարեկամներին՝ Ուկրաինայի պետկինոյի (այն ժամանակ արդեն նախկին) նախագահ Սվյատոսլավ Իվանովին և

16

նրա կնոջը՝ հրապարակախոս, կինոսցենարիստ, արձակագիր Տամարա Շևչենկոյին] // Գարուն.- 1995.- թ. 1.- էջ 60-64:

50. Ձիերը: Ավե Մարիա: Գովերգ մազերին կամ արթնացում: (Մասունք) /

Թարգմ.՝ Արա Թադևոսյանը // Առավոտ.- 1995.- թ. 15.- 11 փետր.- էջ 6, լուսանկ.: 1969-ին գրված «Գովերգ մազերին» և «Ավե Մարիա» նովելները հետագայում վերամշակվել և տեղ

են գտել «Խոստովանություն» սցենարում, որը սկսեց նկարահանել 1989-ին ու մնաց անավարտ:

1998

51. Փարաջանովի կատեխիզիսը: (Դարի դեմքերը): [Հատվածներ՝ բուլղարական «Կինոիսկուստվո» և լեհական «Էկրան» հանդեսներում լույս տեսած հոդվածներից] / Հրապ. պատրաստ.՝ Զավեն Բոյաջյանը // Հայաստանի Հանրապետություն.- 1998.- թ. 42.- 5 մարտի.- էջ 5, լուսանկ.:

1999 52. «Իմ ճակատագիրը, իմ տան, իմ մասնագիտության ճակատագիրը»: [«Փշե

պսակով մարդու» հետ կայացած զրույցից քաղված պատառիկներ ՝ կինեմատո-գրաֆիայի, Ալբերտ Յավուրյանի հետ Լերմոնտովի «Դևը» ստեղծագործության և Դ. Ճոնղաձեի «Աշուղ Ղարիբ» հեքիաթի հիման վրա ֆիլմ նկարահանելու, ինք-նակենսագրական «Խոստովանանք»-ի մասին: Ներկայացրեց] / Ռուզան Զաքարյանը // AV COURIER. Հայաստանի կինոգետների և կինոլրագրողների ասոցացիայի լրա-տու.- 1999.- թ. 1.- էջ 11:

53. Իր կյանքը ծես էր: [Հատված՝ 1971թվականի դեկտեմբերի 1-ի Մինսկի

ելույթից՝ Սերգեյ Գալոյանի մեկնաբանությամբ] // Հայացք Երևանից.- 1999.- թ. 3.- էջ 48, լուսանկ.:

54. Ռեքվիեմ՝ վավերագրական ֆիլմով. «Սերգեյ Փարաջանով»: [«Աշուղ Ղարիբ»

ֆիլմի՝ 1988-ին Մյունխենի կինոփառատոնում ցուցադրության առիթով հարցազրու-յցը (հրատարակվել է 1996-ին գերմանական «Քինեմա» ամսագրում)] / Ռոն Հալաուեյի / Անգլ. թարգմ.՝ Աշխեն Բախչինյանը // Գարուն.- 1999.- թ. 5.- էջ 10-14, լուսանկ.:

55. Սերգեյ Փարաջանով. Սաբուրթթալոյի քամիները: Գետաձի / Թարգմ.՝

Անուշավան Մեսրոպյանը // Գարուն.-1999.- թ. 6.- էջ 26: 56. Փարաջանով՝ այժմ և միշտ: «Թիֆլիսն ինձ համար Օքսֆորդն է»; Կիևն այն

քաղաքն է, ուր առաջին անգամ զգացի՝ ինչ է փառքը; Առաջին ձերբակալություն; Երևանը իմ ապագան է; Ես ավելի շուտ հովիվ եմ, որ քշում է իր հոտը: [Առաջաբ. և հրապ.] / Սվետլանա Հարությունյանի // Հայաստանի Հանրապետություն.- 1999.- թ. 139.- 20 հուլիսի.- էջ 5, լուսանկ.:

17

2000 57. «Ավե Մարիա»; Գովերգ մազերին կամ արթնացում: [Երկու նովել] / Թարգմ.՝

Արա Թադևոսյանը // Համայնապատկեր.- Գլենդել, 2000.- թ. 9.- էջ 9: 58. Եկել է ժամանակը, որ մենք ներողություն խնդրենք: Սերգեյ Փարաջանովի

ելույթը Մինսկում 1971 թվականին: [Հատված՝ Ս. Գ.- ի մեկնաբանություններով] // Ազգ.- 2000.- թ. 61.- 4 ապր.- էջ 6:

59. Թոփչյան Անահիտ: Անիմանալին, անկանխատեսելին // Ազգ.- 2000.- թ. 16.- 1

փետր.- էջ 6, լուսանկ.: Բովանդ-ից՝ Ս. Փարաջանովի Մինսկի ելույթից: Փարաջանովի վերջին

տարիների հարցազրույցներից: 60. S. Paradjanov: Հայը… L’ Arménien: (Այցեքարտ՝ Սերգեյ Փարաջանով):

[Ինքնակենսագրական] // Արմիոն.- 2000.- թ. 1.- էջ 12, լուսանկ.- Տեքստը՝ հայ. և ֆրանս.:

«Հայաստան եկուր տղայ, հոն է, որ պետք է ստեղծագործես, հոն է մեր հողը: Խօսք տուր, որ պիտի գաս Հայաստան, խօսք տուր ինձ՝ Փարաջանեանիս՝ հայ ազգի որդոյն , որ Հայաստան պիտի գաս դուն, հայ տղայ, Հայաստան գնայ…»:

61. Սերգէյ Փարաջանով. «Իմ ճակատագիրը, իմ տան, իմ ծնողների, իմ

մասնագիտութեան ճակատագիրը…»: [Խորհրդածություններ՝ կինոյի այսօրվա և վաղվա վերաբերյալ. «Խոստովանանք» ֆիլմի, Ալբերտ Յավուրյանի հետ՝ «Աշուղ Ղարիբ», Հայֆիլմի գեղարվեստական ղեկավար Ֆրունզե Դովլաթյանի հետ «Արա Գեղեցիկ» ֆիլմերը նկարահանելու մտադրություն: Զրույցը ] / Գրի առավ Ռուզան Զաքարեանը // Ալիք.- Թեհրան, 2000.- թ. 173.- 13 օգոստ.- էջ 4, լուսանկ.:

62. Սերգեյ Փարաջանով 1924-1990: Փարաջանովի մտքերից: (20-րդ դարի հայ

կինոռեժիսորները) // Օրեր.- Պրահա, 2000.- թ. 11-12.- էջ 13, լուսանկ.: 63. Փարաջանովը և Անդրոպովը: [Հատված՝ 1971 թ. դեկտեմբերի 1-ի Մինսկի

ելույթից] // Երկրապահ.- 2000.- թ. 37.- 17 նոյեմբ.- էջ 7, լուսանկ.:

2001

64. [Խոսքը (Եթե տաղանդ ունես, չմոռանաս, որ ժառանգել ես քո ժողովրդից….) և լուսանկարը՝ շպկ. վրա] // Համայնապատկեր.- Գլենդել, 2001.- թ. 4:

18

65. «Տառապանքներ ըստ Փարաջանովի»: (Դառը մտքերի կոլաժ կալանավայրից գրված նամականիի հրապարակման առիթով): [Գայանե Խաչատրյանին և Ալբերտ Յավուրյանին գրած նամակները] // Գրական թերթ.- 2001.- թ. 7-8.- 1-15 մայիսի.- էջ 3:

2002

66. Անընդհատ շարժում / Թարգմ.՝ Մկրտիչ Մկրտչյան // Գարուն.- 2002.- թ. 7- էջ 75-81, լուսանկ.:

67. Ասույթներ: (Հավերժին ի պահ) // Ավանգարդ.- 2002.- թ. 3.- 13-19 փետր.- էջ 3.-

լուսանկ.: 68. [Կոլաժ: Տրամադր.՝ տուն-թանգարանի տնօրեն Զավեն Սարգսյանը] //

Հորիզոն.- 2002.- թ. 6.- 15-21 մարտի.- էջ 1: 69. Սերգեյ Փարաջանովի ելույթը Բելոռուսիայի մտավորականների հավաքում

(Մինսկ, 1-ը դեկտեմբերի, 1971թ.) / Ռուս. թարգմ.՝ Սերգեյ Գալոյանը // Գրական թերթ.- 2002.- թ. 20.- 31 մայիսի.- էջ 11, լուսանկ.; թ. 21.- 7 հունիսի.- էջ 10. լուսանկ.; թ. 22.- 14 հունիսի.- էջ 10, 11, լուսանկ.; թ. 24.- 28 հունիսի.- էջ 10; Արագած.- Կիև, թ. 12.- Դեկտեմբեր.- էջ 5, լուսանկ.:

2003

70. Հանճարեղ կալանավորի հոգու պատերազմը: Նամակներ՝ գրված բանտից: [Կենսասիրությամբ, լավատեսությամբ ու ջերմությամբ ողողված նամակներից երկուսը՝ հասցեագրված կնոջը՝ Սվետլանա Շչերբատյուկին: Ներկայացրեց] / Արտաշես Ղազարյանը // Գրական թերթ.- 2003.- թ. 6.- 7 մարտի.- էջ 12:

2004

71. Հավատո հանգանակ; Առաքելությունը; Որմնանկարները; Կինոն; Վերին ձայնանիշը; Զգայականությունը; Ռեժիսորը; Ցնորատեսությունը; Պաթոլոգիան; Գեղանկարչությունը; Թրի փայլը; Մունջ արվեստը; Նկարիչը; Օքսֆորդը:[Ծննդյան 80-ամյակի առթիվ բուլղարական, լեհական և ֆրանսիական մամուլում հրապարակված հոդվածներից՝ ծաղկաքաղ] / Էջը պատրաստ.՝ Զավեն Բոյաջյանը // Ազգ.- 2004.- թ. 5.- 17 հունվ.- էջ 6:

72. Ներբող մազերին; Ձյունամրրիկը; Ձախլիկը; Գիժ մարտը; Մատանին; Ձիերը;

Նա խելագար է; Կարապի լիճը. զոնա: [Պատմվածքներ] // Ակտուալ արվեստ.- 2004.- թ. 1.- էջ 105-110:

19

73. Սերգեյ Փարաջանով-80: [Ասույթներ] // Քաղաքացիական ծառայություն.-

2004.- թ. 3.- 28 հունվ.- էջ 3, լուսանկ.:

2006

74. Խորան է «Մենավոր ընկուզենին»: [Գրականության և արվեստի թանգարանում պահվող Սերգեյ Փարաջանովի հոդվածը՝ նվիրված Ֆրունզե Դովլաթյանի վերոհիշյալ ֆիլմին] // Եթեր.- 2006.- թ. 41.- 12 հոկտ.- էջ 15, 23, լուսանկ.:

2007

75. Ես աղոթում եմ ձեզ համար: Ռոտերդամի ճայերը; Թզուկի թաղումը; Նուռը; Ես վերակառուցման ցուցանմուշ եմ; Հոլանդական թագուհու զուգարանը; Իմ ինքնակենսագրությունը: (Մանրապատումներ՝ հիմնականում բանտում գրված) / Թարգմ.՝ Վարդան Ֆերեշեթյանի // Ժամանակ Երևան.- 2007.- թ. 106.- 9 հունիսի.- էջ 7, լուսանկ.:

«Հոլանդական թագուհու զուգարանը» մանրապատումից դուրս մնացած մի ամբողջ պարբերություն (թարգմանչի ներողամտությամբ) մեջբերվել է թ. 111-ի (16 հունիսի) էջ 7-ում զետեղված «Սերգեյ Փարաջանով. Ուզում եմ մեռնել Գրիբոյեդովի պես» վերնագրով հոդվածի ներքո :

76. Պարաճանովեան յուշի պատառիկներ: Բանտի իր գրառումները:

Ռոթերտամի ճայերը; Թզուկի թաղումը; Նուռը; Ես վերակառուցման ցուցանմոյշ եմ; Իմ ինքնակենսագրութիւնը / Թարգմ.՝ Վարդան Ֆերեշեթեանի // Յառաջ.- Փարիզ, 2007.- թ. 21.738.- 30 յունիսի.- էջ 2-3:

2008

77. Կարապի լիճը. զոնա / Թարգմ.՝ Վարդան Ֆերեշեթյանը // 168 ժամ.- 2008.- թ. 110.- 6-7 նոյեմբ.- էջ 14-15, լուսանկ.:

78. Սերգեյ Փարաջանով-Ռոնալդ Ռեյգան // 168 Ժամ.- 2008.- թ. 19.- 28-29

փետր.- էջ 14, լուսանկ.: Բովանդ-ից՝ Հատվածներ «Լինքոլն-ցենտրում» Փարաջանովի մամուլի

ասուլիսից:[1988 թ. աշնանը Նյու Յորքի միջազգային XXVI կինոփառատոնին «Աշուղ Ղարիբը» ներկայացվելու առիթով պատրաստ.] / Գագիկ Կարապետյանը:

2009

79. Կարենալուդ հետ և կամենալն է քեզ ախորժելի: (Սերգեյ Փարաջանովի նամակը որդուն՝ «Նամակներ կալանավայրից» գրքից) / Էջը՝ Մանիկ Աճեմյանի // Եթեր.- 2009.- թ. 39.- 24 սեպտ.- էջ 22, լուսանկ.:

20

2010 80. Սերգեյ Փարաջանով. Հավերժական շարժում: [Էսսե] / Ռուս. թարգմ.՝ Ռաիսա

Ղարագյոզյանը // + Կինո.- 2010.- թ. 9-10.- էջ 51-56, լուսանկ.; 2011.- թ. 11-12.- էջ 18-23, լուսանկ.:

2013 81. [Խոսք (…Տարիների ընթացքում ավելի ու ավելի մեծ քնքշանք եմ տածում

հայրենիքի հանդեպ, ուր ես դժբախտաբար դեռ չեմ ապրում: Հայաստանն ինձ համար արվեստ է ու պատմություն: Իմ ընկերներն են, իմ ուրախությունները, մեր կորուստները)] // Իրատես de facto.- 2013.- թ. 33.- 17-20 մայիսի.- էջ 7, լուսանկ.:

82. Մի կաթիլ դառնություն՝ արվեստի նեկտարին: (Սերգեյ Փարաջանովի

ծննդյան տարեդարձի առիթով): [Նաև հատված՝ Ֆրունզե Դովլաթյանին ուղղված վեր-ջին նամակից: Տրամադրեց Ֆրունզե Դովլաթյանի կինը՝ «Հայֆիլմ» կինոստուդիայի հնչյունային ռեժիսոր Իրեն Օրդուխանյանը: Ներկայացրեց] / Նաիրա Փայտյանը // Կինոաշխարհ. Հայաստանի ազգային կինոկենտրոնի ամսաթերթ.- 2013.- թ. 1.- Հունվար.- էջ 4, լուսանկ.:

83. Սերգեյ Փարաջանով. Ինչպես էի ես նախանձում Ֆելինիին: [Իտալացի

կինոռեժիսոր Ֆեդերիկո Ֆելինիի «Եվ նավը լողում է» ֆիլմից ստացած տպավորու-թյան մասին] // Հրապարակ.- 2013.- թ. 158.- 7 սեպտ.- էջ 8, լուսանկ.:

2014

84. Sergei Parajanov: [Հատվածներ՝ Ռոտերդամի կինոփառատոնին մասնակցելու առիթով Արևմուտքում (Հիլտոն հյուրանոցում) կայացած առաջին հարցազրույցից: Ներկայացվում է «Ոսկե ծիրան» կինոփառատոնի՝ Փարաջանովին նվիրված ծրագրի կապակցությամբ] / ՊվԲ // Ոսկե ծիրան = Golden Apricot.- 2014.- թ. 1-2.- 13-14 հու-լիսի.- էջ 5, լուսանկ.:

21

ՍԵՐԳԵՅ ՓԱՐԱՋԱՆՈՎԻ ՄԱՍԻՆ ԳՐՔԵՐ

85. Կինոբեմադրիչ Հարություն Խաչատրյան / Խմբ.՝ Գենոֆիա Մարտիրոսյան, Սուսաննա Հարությունյան.- [Ա. Տ., Ա. Թ., Ա. Հ].- 32 էջ:

Բովանդ-ից՝ Հողը ցնցվում է: [Հայ ամենատաղանդավոր կինոգործիչներից նաև Սերգեյ Փարաջանովի՝ ավելի հաճախ Հայաստանի սահմաններից դուրս ստեղծագործական բարձունքների հասնելու մասին] / Անդրեյ Պլախով, կինոգետ, Կի-նոքննադատների միջազգային ֆեդերացիայի (FIPRESS) նախագահ; Պոետի վե-րադարձը: [Նաև կինոբեմադրիչ Հարություն Խաչատրյանի՝ Սերգեյ Փարաջանովի և Արտավազդ Փելեշյանի թողած արժեքներին հետամուտ լինելու մասին] / Անելկա Գրիգորյան:

1977 86. Մաթոսյան Ռոբերտ: Հարցազրույց ձեզ համար / Խմբ.՝ Ջ. Մ. Ղազարյան.- Ե.:

Սովետ. գրող, 1977.- 145 էջ: Բովանդ-ից՝ Կինոխցիկից անբաժան: [Նաև՝ «Նռան գույնը» ֆիլմի գունային

լուծումների մասին] / Ալբերտ Յավուրյան; Բեմադրող նկարիչը կինոյում [Նաև՝ «Նռան գույնը» ֆիլմի ձևավորման մասին] / Ստեփան Անդրանիկյան:

1982

87. Ստեփան Անդրանիկյան: Հայկական ՍՍՀ վաստակավոր նկարիչ / Կատալոգը կազմ.՝ Աստղիկ Ստամբոլցյանը.- Ե.: Նկարիչների տուն, 1982.- 55 էջ:

Բովանդ-ից՝ [Նաև Ստեփան Անդրանիկյանի՝ «Նռան գույնը» ֆիլմի բեմադրող- նկարիչ հանդես գալու մասին (1968)] / Մարիամ Այվազյան; Վերատպություններ: [«Նռան գույնը» կինոնկարի ձևավորումներից 1967: Սերգեյ Փարաջանովի դիմանկա-րը 1968]; Կինոնկարի ձևավորումներ:[Նաև՝ «Նռան գույնը». գեղարվեստական կինոնկար: Հ. Բեկնազարյանի անվան «Հայֆիլմ» կինոստուդիա, 1969: Սցենարը և ռե-ժիսուրան` Ս. Փարաջանովի]; Ցանկ գեղարվեստական կինոնկարների՝ Ս. Անդրա-նիկյանի ձևավորմամբ: [Նաև՝ «Նռան գույնը» - 1968. լիամետրաժ կինոնկար, «Հայֆիլմ»]:

1984 88. Գալստյան Սերգեյ: Անուններ էկրանի վրա: Դիմանկարներ, հոդվածներ,

հարցազրույցներ.- Ե.: Սովետ. գրող, 1984.- 184 էջ, լուսանկ.: Բովանդ-ից՝ Ալավերդյան պատկերներ: («Նռան գույնը» ֆիլմի նկարահանման

առիթով); 1 հարց 13 պատասխան: Ի՞նչ գիտեք Հայաստանի և հայկական կինեմա-տոգրաֆիայի մասին: Աննա Կարինա: [Ֆրանսիայում «Հրե նժույգներ» («Մոռացված նախնիների ստվերների ստվերները») ֆիլմի ցուցադրության առիթով արտահայտած կարծիքի մասին]:

22

1985

89. Նռան գույնը: Սարգիս Փարաճանեան / Խմբ.՝ Մ. Ս. Հերկելեան; գեղ. ձեւա-վորում՝ Ալ. Պեկեան; լուսանկ.՝ Գալուստ Պապեանի.- Պէյրութ: Տպ.՝ Համազգայինի Վահէ Սէթեան.- [1985].- 64 էջ.- (Գառնի մատենաշար թիւ 1):

Բովանդ.՝ Սայաթ-Նովա: [Ֆիլմի ստեղծման գաղափարի մասին] / Սարգիս Փարաճանեան; Ծանոթանանք: ա.- «Նռան գույնի» բնակարանը «անջրպետն է»: [Սա-յաթ-Նովայի կյանքի ու ստեղծագործության մասին]; բ. «Նռան գոյնը»՝ արնագոյն ծիրանին: [Ֆիլմի խորհրդանշանների բացահայտում, դրվագների վերլուծություն]: գ. «Նռան գոյնը»ի ոճը; դ. «Գերհանճարը»: [Կյանքն ու ստեղծագործությունը] / Մ. Հերկելեան; «Մոռացված նախնիներից մինչև Սայաթ-Նովա» / Է. Մարտիրոսեան, կի-նոռեժիսոր; Սայաթ-Նովա՝ նկարահանման մեկ օրը / Գէորգ Ալագէօզեան; Նռան գոյնը / Ա. Սեւունց; Փարաճանովը Սայաթ-Նովային մաքրեց աշուղութիւնից / Ֆրունզէ Դովլաթեան ; Պատկերը հիմք է կինոնկարի համար / Սուրէն Խաչատրեան; Նռան գոյնը: Ֆիլմի գունաշխարհը / Սաբիր Ռիզայէւ; Եւ նորից Նռան գոյնը / Մերի Եուզ-բաշեան; Սերժ Փարաջանով: Բանտարկուած բեմադրիչը / Ժան Վիտալ; Արուեստա-գէտ մը վտանգի տակ / Հէրպըրթ Մարշալ; Հավերժութեան նշանաբանով: [Խորհրդա-յին իշխանությունների վերաբերմունքի մասին]; Սերգէյ Փարաջանով / Յարութիւն Նագուլեան; Նռան գոյնը / Սամիր Ֆարիտ; Դեպի բանտ՝ Փարաճանով… / Անթոնէն Լեհմ; «Հրեղէն ձիերէն» դէպի պայթած «Նուռերը» / Ֆ. Լ.: «Նռան գոյնը» ազատութեան երգը՝ Մոսկուայի մէջ: Ժապավէն-բանաստեղծութիւնը; Կենդանի ազատութիւնը; Մեղեդին եկեղեցիին մէջ; Խենթ աշխարհը; Հայրենիքի որոնումը / Իսամ Մահֆուզ; Սերժ Փարաճանով՝ անբաղձալի բեմադրիչը: Բանտեր; Ածուխով; Վախը / Հարցազրոյցը վարեց՝ Յ. Անասեան; Կարծիքներ / Տէյվիտ Էրընսթեյն; Շէյլա Պէնսըն; Սայաթ-Նովա / Ե. Չարենց; Ես գրեցի սցենարը, ես ջանացի նկարել այն / Սերգեյ Փարաջանով; Առ ի տեղեկութիւն; Վերջին պահուն: Փարաճանեան կրկին կը մեծարուի Մոսկուայի մէջ:

Գրախոս.՝ Նռան գոյնը // Ազդակ.- Բեյրութ, 1986.- թ. 80.- 13 յունիսի.- էջ 4, 7:

1989

90. Հայր Տաճատ Եարտըմեան: Սուրբ Ղազար կղզին Մայրավանք Մխիթարեաններու.- Վենետիկ: Սբ. Ղազար, 1989.- 151 էջ:

Բովանդ-ից՝ [Թանգարանի հայկական հավաքածուի առնչությամբ հայ նկարիչ-արվեստագետներից նաև՝ Փարաջանովի անունը հիշատակվելու, վերջինիս՝ Սբ. Ղազար կղզու Մխիթարյանների Մայրավանքի Ոսկեմատյանում 1988-ին թողած գրությունը ներկայացվելու մասին]:

1990 91. Մադոյան Ռազմիկ: Ժամանակը ժապավենի վրա.- Ե.: Արևիկ, 1990.- 264 էջ,

նկ.:

23

Բովանդ-ից՝ Յուրի Երզնկյան: [Նաև «Հայֆիլմ»-ի տնօրենի (Մադոյան Ռազմիկ)` Սայաթ-Նովային նվիրված ֆիլմ նկարահանելու համար Փարաջանովին Երևան հրավիրելու մասին]; «Նռան գույնը» և նրա հեղինակը; Անդրեյ Տարկովսկի: [Նաև Տար-կովսկին՝ Փարաջանովի և վերջինս՝ ռուս բեմադրիչի մասին]; [Անդրեյի` որպես ռեժի-սորի ասիսենտ, «Նռան գույնը» ֆիլմում հանդես գալու մասին]; Հայֆիլմը ութսունա-կան թվականներին: [Նաև, ըստ «Հայֆիլմ»-ի գեղարվեստական ղեկավար Ֆրունզե Դովլաթյանի, Սերգեյ Փարաջանյանի «Խոստովանություն» ֆիլմի նկարահանումը սկսելու մասին]:

1993 92. Վաղարշյան Լաերտ: Ուզում եմ պատմել ձեզ… Ե.: Լույս, 1993.- 362 էջ: Նաև «Հայֆիլմ»-ի տնօրեն Լաերտ Վաղարշյանի`Սայաթ-Նովային նվիրված

ֆիլմի առնչությամբ Փարաջանովի հանդեպ ցուցաբերած բարյացակամ վերաբերմուն-քի, Կիևում ձերբակալված տաղանդավոր արվեստագետին ազատելու հարցի մասին:

1997

93. Ֆրունզե Դովլաթյան / Կազմ., խմբ. և ձևավորեց՝ Սերգեյ Գալստյանը.- Ե.: «Վերնատուն», 1997.- 81 էջ, լուսանկ.:

Բովանդ-ից՝ Սերգեյ Փարաջանով – Խորան է «Մենավոր ընկուզենին»: [Ֆրուզե Դովլաթյանի ֆիլմի մասին]; Այս լուսանկարի պատմությունը: [1987-ին Թբիլիսիում XX համամիութենական կինոփառատոնին Ֆրունզե Դովլաթյանի «Մենավոր ընկու-զենին» ֆիլմի ցուցադրությանը ներկա գտնվելու, 60-ամյակը նշելու առիթով թբիլիս-յան տանը անցկացված ընդունելության մասին] / Ռոբերտ Մաթոսյան; Ֆրունզե Դով-լաթյան - Փարաջանովը Սայաթ-Նովային մաքրեց աշուղությունից: [«Նռան գույնը» ֆիլմի մասին]; [Նաև՝ Ֆրունզե Դովլաթյանին մի առիթով «Հայկական կինոյի խորան» անվանելու մասին] / Բոժիդար Զեչևիչ; [Լուսանկ.՝ (Սերգեյ Փարաջանով. «Ֆրունզե Դովլաթյանին օրհնող հրեշտակը»)]:

1998

94. Իգիթյան Հենրիկ: Հայաստանի արդի արվեստի թանգարան.- Ե.: Տիգրան Մեծ, 1998.- 270 էջ, լուսանկ.: Բնագիրը՝ հայ., ռուս. և անգլ.:

Բովանդ-ից՝ [Հայաստանի ու Վրաստանի արվեստը և Փարաջանովը, վերջինիս՝ Մինասի տանը հյուրընկալվելու մասին]; [Ֆաբերժեի հիշատակին, 1984; Կարմիր ձուկ, 1980; Իրաքլի թագավորի գահին, 1984; Սբ. Գեորգին երկնագույնով, 1986] ; Սերգեյ Փարաջանով:[Համառոտ տեղեկություն]; Հայաստանի ժամանակակից արվես-տի տպավորությունների գրքից: [Նաև՝ Փարաջանովի խոսքի մասին: 1979]:

24

1999 95. Սաֆարյան Վաչե: Ազատն Մինասը: Լենինը Ապոլլոն չի, որ նկարեմ… /

Խմբ.՝ Բագրատ Ալեքյան.-Ե.: 1999.- 111 էջ: Բովանդ-ից՝ Մինասի առասպելի աշխարհում: Գլ. Ժ: [Նաև՝ 60-ականների

երրորդությունը (պայթյունները)՝ Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատունը» պոեմը, Մինասի «Ջաջուռը» նկարը, Փարաջանովի «Նռան գույնը» կինոնկարը քաղաքակիրթ աշխարհին ներկայանալու անձնագիր-վկայական համարվելու մասին; գլ. ԺԻ: [Նաև՝ հայ և համաշխարհային արվեստի, գրականության մեծություններից Մինաս մարդու, Մինաս նկարչի հանդեպ Սերգեյ Փարաջանովի հիացմունքի և սիրո մասին]; գլ. ԻԴ: [Հուշեր՝ Մինասի և Փարաջանովի փոխհարաբերությունների մասին: «Նռան գույնը» ֆիլմի պրեմիերայից առաջ Փարաջանովի համարձակ բացում-նախաբանի (տխրա-հուշ շեղում՝ մասնավորապես կինոմինիստր Գ. Հայրյանին ուղղված) մասին]:

2001

96. Մադոյան Ռազմիկ: Նռան գույնը և Փարաջանովի լեգենդը. – ԱՄՆ: Լոս Անջելես: 2001.- 216 էջ:

Բովանդ.՝ Յառաջաբան / Պերճ Զեյթունցյան; Հեղինակի կողմից; Հեռակայ ծանօթութիւն; Հանդիպում աչք-աչքի; Լեզուս պապանձուէր… կամ Ձեր նախընտ-րութիւնը «Տանիա Կարենինան» է; Երեւանեան եւ քիեւեան որմնանկարներ; Բան-տախուց… մեծն Անդերսենի ուղեկցութեամբ: Նամակ ի պաշտպանութիւն Սերգէյ Փարաջանովի; Այդ քաղցր բառը՝ ազատութիւն; Սերգէյ Փարաջանով – Անդրէյ Տար-կովսկի. Կապեր և առնչութիւններ; «Սայաթ-Նովա»… ո ՛չ, «Նռան գույնը»; «Սայաթ-Նովայի» քննարկումը «Հայֆիլմ»ի գեղարուեստական խորհրդի ընդլայնված նիստում; Դրուագներ «Արա Գեղեցիկ» կինոպատումից; Վերջաբանի փոխարէն; Իբրեւ յարգանքի տուրք:

Գրախոս.՝ Գալոյան Սերգեյ: Անվերջ բացահայտվող Փարաջանովը // Ազգ.- 2001.- թ. 210.- 16 նոյեմբ.- էջ 6; Ուշագրավ աշխատանքներ: «Նռան գույնը և Փարա-ջանովի լեգենդը» / Համարի նյութերը՝ Յաշա Չախոյանի // Թատերական Երևան.- 2002.- թ. 1.- էջ 11:

2004 97. Բախչինյան Արծվի: Հայերը համաշխարհային կինոյում.- Ե.: ԳԱԹ, 2004.- 688

էջ: Բովանդ-ից՝ Ներածություն: [Նաև հայ կինոյի այցետոմս Ս. Փարաջանովը՝

ուկրաինական և վրացական կինոյում]; գլ. Բ . Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ: Բեմադրիչներ: Ռուբեն Մամուլյան: [Նաև կինոյում խորհրդապաշտական մտածողու-թյունը՝ ի դեմս Փարաջանովի (Ֆելինիի, Կուստուրիցայի) նոր որակ ստանալու մասին]; գլ. Գ. Կանադա: Այլ բեմադրիչներ: [Նաև Փարաջանովի ՝ բեմադրիչ, լուսա-նկարիչ, պրոդյուսեր Կարինե Թորոսյանի խորհրդապաշտական կինոմտածողության զարգացման մեջ նկատելի դեր ունենալու, Լենա Երեցյանի՝ փարաջանովյան թեմայով

25

«Բեկում լույսի մեջ» գործը 2002-ին Մոնրեալում կայացած ուսանողական ֆիլմերի փառատոնում 65 կինոնկարների մեջ՝ առաջին տեղը գրավելու մասին]; գլ. Դ. Ֆրան-սիա: Այլ բեմադրիչներ և արտադրիչներ: [Նաև վավերագրական կինոյի բեմադրիչ և մոնտաժող Ժաք Քեբադյանը` Սերժ Ավետիքյանի հետ Փարաջանովին նվիրված մի ֆիլմ նկարահանելու, 1994-ին հայ կինոգործիչների հետ ֆրանսիական «Գիսանի» կինոստուդիան՝ Ռուբեն Գևորգյանցի «Փարաջանով. վերջին կոլաժ» վավերագրական ֆիլմը նկարահանելու, 1990-ից Արցախում և Հայաստանում վավերագրական կինո-նկարներ նկարահանած Սարգիս Հացպանյանը՝ «Նռան գույնը» կինոնկարի ավար-տաճառ գրելու մասին:]; Սերժ Ավետիքյան: [Նաև՝ Փարաջանովի հետ մտերիմ լինելու մասին]; գլ. Ե. Արևմտաեվրոպական այլ երկրներ: [Նաև՝ վիեննաբնակ բեմադրիչ, պատմաբան Արտեմ Օհանջանյանի «Սերգեյ Փարաջանով. իմն է աշխարհը գեղեցիկ» գեղարվեստա-վավերագրական ֆիլմը՝ Չիկագոյի 2001-ի փառատոնում արծաթե պարգևի արժանանալու, Փարաջանովի հետ համատեղ «Մոցարտ և Սալիերի» կինո-նկարը նկարահանելու մտադրության մասին]; գլ. Զ. Արևելյան Եվրոպայի երկրներ: [Նաև հունգար օպերատոր-լուսանկարիչ Հարություն Բալաբանյանի՝ 1960-ական-ներին Հայաստանում Փարաջանովի մասին 10 րոպեանոց կինոնկար ստեղծելու, Չեխիայում բնակվող կինոգործիչ Հայկ Մարտիրոսյանի՝ Փարաջանովին մոտիկից ճանաչելու մասին]; գլ. Է. Թուրքիա: Այլ բնագավառներ: [Նաև ստամբուլաբնակ հռչակավոր լուսանկարիչ Արա Գյուլերի՝ 1989-ին Ստամբուլում լույս տեսած լուսա-նկարչական մի ալբոմում Սերգեյ Փարաջանովի լուսանկարը ընդգրկելու մասին]; գլ. ԺԲ. Ավստրալիա և Նոր Զելանդիա: [Ծնունդով պարսկահայ, ավստրալիական կինեմատոգրաֆիայի հայ ներկայացուցիչ Նորիկ Դիլանչյանը՝ իր գործընկեր Իգոր Նոսարի հետ Սերգեյ Փարաջանովի մասին ֆիլմ նկարահանելու աշխատանքներ նախաձեռնելու, ծրագիրը անավարտ մնալու մասին]:

2005

98. Մուրադյան Դավիթ: Ժառանգության իրավունք: Հոդվածներ, ակնարկներ, թատերախաղ / Խմբ.՝ Վ. Ալեքսանյան.- Ե.: ՀԳՄ հրատ., 2005.- 184 էջ:

Բովանդ-ից՝ Դժվար անցում բաց դռներով: [Նաև 60-ականների կինոյի վերելքը՝ հանձինս Փարաջանովի]; Ազատության ու ճգնաժամի միջև: [Նաև՝ կինեմատոգրա-ֆիայում Փարաջանովի դերի մասին]; Հայ կինոյի վիպասանը: [Նաև՝ Փարաջանովը՝ 60-ականների խորհրդանիշ, գեղարվեստական հայտնություն]: Եվրոպա, հետգրու-թյուն: [Նաև Փարաջանովի հեղինակային կինոն՝ Կոցյուբինսկու ասքից ու Սայաթ-Նովայի քնարերգությունից սնվելու մասին]:

99. Սարիբեկյան Արմինե: Երբ ներդաշնակվում են երազանքները: Հայ կինոե-

րաժշտությունը. մտորումներ.- Ե.: Գրակ. հայրենիք, 2005.- 76 էջ, նկ.: Բովանդ-ից՝ Բարի ներդաշնակության խորհուրդը: [Նաև՝ Ս. Փարաջանովը

ֆիլմի ստեղծման կազմակերպիչ և պատասխանատու (կինոճարտարապետ), ռեժի-

26

սոր-կոմպոզիտոր հարաբերությունը՝ հանձին Տիգրան Մանսուրյան-Ս. Փարաջանով համագործակցության]; Հայ կինոերաժշտության բնորոշ գիծը: [Ժանրային բազմազա-նությունը նաև՝ «Նռան գույնը» ֆիլմին հատուկ լինելու մասին]; Հին թեման՝ նորովի: [Նաև`«Նռան գույնը» ֆիլմի կինոերաժշտության մասին]; Հայ մշակույթի նվիրյալների խոսքը: [Նաև Տիգրան Մանսուրյանի՝ «Նռան գույնը» ֆիլմին ակնածանքով վերաբեր-վելու մասին] / Էդուարդ Միրզոյան. կոմպոզիտոր, Խորհրդային Միության ժողովրդա-կան արտիստ; [Նաև՝ Փարաջանովի շնորհիվ կինոաշխարհի հետ առնչվելու, «Նռան գույնը» ֆիլմի վրա աշխատելու մասին] / Յուրի Հարությունյան. կոմպոզիտոր; [Նաև՝ «Նռան գույնը» ֆիլմի երաժշտության մասին] / Սուրեն Հասմիկյան. կինոգետ, ՀՀ վաստակավոր գործիչ; [Նաև կոմպոզիտորի՝ պոետական ֆիլմերի հետ հարաբերվելը Փարաջանովից սկսելու մասին] / Տիգրան Մանսուրյան. Հայաստանի Հանրապետու-թյուն ժողովրդական արտիստ; [«Նռան գույնը» ֆիլմի համար գրած երաժշտության մասին] / Ռուբեն Գևորգյանց. կինոռեժիսոր, ՀՀ վաստակավոր գործիչ:

100. Վրաստանի գրողների ստեղծագործական միություն: Կամուրջ: Տարեգիրք:

2004-2005 / Կազմ. և գլխ. խմբ.՝ Անահիտ Անի Բոստանջյան.- Թբիլիսի: «Էրովնուլի Մծերլոբա» հրատ., 2005.- 353 էջ:

Բովանդ-ից՝ Թռիչք դեպի Թբիլիսի կամ վերադարձ ծննդավայր: [Թբիլիսիում հուշարձանի բացման արարողության մասին: Հեղինակ՝ Իտալիայում ստեղծագործող վրացի քանդակագործ Վաժա Միքաբերիձե] / Անահիտ Անի Բոստանջյան. բանաս-տեղծ, թարգմանիչ, լրագրող, գրական-հասարակական գործիչ, ՎԳՄ անդամ; Փարա-ջանովին: [Բանաստեղծություն] / Սոնա Վան. բանաստեղծ, հոգեբանության մագիստ-րոս:

2007 101. Մաթոսյան Ռոբերտ: Հարդագողի կինոճանապարհով.- Ե.: Ոսկան Երևանցի,

2007.- 108 էջ, նկ.: Բովանդ-ից՝ Ֆրունզե Դովլաթյան: Ֆելինիի թիկնոցը [առաջինը կրելու

պատիվը թբիլիսյան տանը Ֆրունզե Դովլաթյանին ընձեռելու մասին]; Փարաջանով-յան էսքիզներ; Փարաջանովը դադարեցնում է ֆիլմի նկարահանումները; «Աշխարհումս, Սայաթ-Նովա» ֆիլմը արգելքի տակ; Երևանի «Մոսկվա» կինոթատ-րոնում; Բժշկական ինստիտուտում; Փարաջանովի ձերբակալումը; Փարաջանովը նորից Երևանում է; Հանդիպում Թբիլիսիում:

102. Վրաստանի գրողների ստեղծագործական միություն: Կամուրջ: Տարեգիրք:

2006-2007 / Կազմ. և գլխ. խմբ.՝ Անահիտ Անի Բոստանջյան.- Թբիլիսի: «Էրովնուլի Մծերլոբա» հրատ., 2007.- 464 էջ:

Բովանդ-ից՝ Անմոռաց հանդիպումներ: Նամակ Լոս Անջելեսից: [Նաև՝ Փարա-ջանովի հետ Երևանի համալսարանում կազմակերպված հանդիպման մասին] / Ռոբերտ Պետրոսյան; Իմ Փարաջանովը: (Մահվան 15-ամյակի առիթով): [Հիշողու-

27

թյուններ. «Սայաթ-Նովա» ֆիլմի նկարահանման առիթով 1967-ին Ալավերդի կատա-րած այցելության և 1978-ին Երևանում կայացած հանդիպումների մասին] / Սերգեյ Գալստյան. արձակագիր, կինոգետ; Ճշմարտության որոնումներում: Հարցազրույց կինոյի և թատրոնի վիրահայ ռեժիսոր Լևոն Ուզունյանի հետ:Սկիզբ երկրորդ… [Նաև՝ Փարաջանովի հետ փոխհարաբերության մասին]:

2008

103. Հանապազ լույսի ճանապարհով / Վիգեն Չալդրանյան / Կազմ. և խմբ.՝ Սահականուշ Սահակյան.- Ե.: Վան Արյան, 2008.- 172 էջ:

Բովանդ-ից՝ Մամուլի հրապարակումներ: Մեր էության ձայնը բարբառոյ: Վիգեն Չալդրանյանի «Ձայն բարբառոյ…» ֆիլմի առիթով: [Նաև՝ վերոհիշյալ ֆիլմի և Փարաջանովի ստեղծագործությունների միջև զուգահեռ, ըստ ամերիկյան կինոքննա-դատ Քևին Թոմասի]; Չալդրանյանի ամենահաջող ֆիլմը: [Նաև՝ Փարաջանովի խոսքի մասին] / Սաթիկ Սեյրանյան; Արարման ճանապարհ եւ արդյունք: [Նաև՝ «Նռան գույնը» ֆիլմի վերաբերյալ մի հասարակ մարդու արտահայտած կարծիքի մասին (Հարգելի ընկեր Փարաջանով, ես դիտեցի Ձեր ֆիլմը և ոչինչ չհասկացա, բայց դրանում ինձ եմ մեղադրում)] / Վիգեն Չալդրանյան:

104. Սիմոնյան Հռիփսիմե: Սա մեր երկիրն է, Հայաստան: Ուղեցույց.- Ե.:

Հեղինակ. հրատ., Տիգրան Մեծ, 2008.- 496 էջ: Բովանդ-ից՝ Երևան: [Նաև՝ տուն-թանգարանի (ճարտ.՝ Ա. Ղազարյան, 1991)

մասին]; Պանթեոն: Սերգեյ Փարաջանով (Սարգիս Փարաջանյանց, 1924-1990): [Փարաջանովի ֆենոմենի, արվեստի մասին: (Մահարձանի հեղինակ՝ քանդ. Ա. Շիրազ, ճարտ.՝ Ա. Մխիթարյան)]; Օշական-Բյուրական: [Համո Բեկնազարյանի ան-վան «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում նկարահանված նաև՝ «Նռան գույնը» ֆիլմի կենսունակության մասին]:

2009

105. Աղասյան Արարատ: Հայ կերպարվեստի զարգացման ուղիները XIX-XX դարերում / ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստ.; Խմբ.՝ Աննա Ասատրյան.- Ե.: Ոսկան Երևանցի, 2009.- 292 էջ, նկ.:

Բովանդ-ից՝ Առաջաբան: [Նաև Ս. Փարաջանովի գործերի՝ նորովի մեկնա-բանվելու և արժևորվելու մասին]; գլ. Գ. 1960-1980-ական թթ. կերպարվեստը: [Գեղարվեստամշակութային թանգարաններից նաև՝ Փարաջանովի տուն-թանգա-րանը]; Գեղանկարչություն: Հաստոցային գեղանկարչություն: [Նաև՝ Հենրի Էլիբեկ-յանի ստեղծագործությունները բարձր գնահատող ավագ գործընկեր, մտերիմ բարեկամ Սերգեյ Փարաջանովին՝ որպես կոլաժների, դիմանկարների, տարածական-եռաչափ պատկերների՝ անսամբլաժների, գեղանկարչական և գրաֆիկական հորին-վածքների, խճանկարների, փակցանկարների (ապլիկացիա), խեցեղեն դեկորատիվ

28

գործերի հեղինակ ներկայացվելու, ֆիլմերի՝ կերպարվեստի հետ ուղղակի առնչվելու, ցուցահանդեսների, տուն-թանգարանի մասին]; Գրաֆիկա: Հաստոցային գրաֆիկա: [Նաև՝ կալանավայրում ստեղծած գծանկարների մասին]; Հայաստանի երրորդ հանրապետության գեղարվեստական կյա�