135
المملكة العربية السعوديةلعالي وزارة التعليم ا القرى بمكة المكرمةعة أم جام كلية التربيةم علم النفس قسوء تعض ضتوسطة فرحهة انب انف ندى طعن ان جدةنة يدة فاعجتة وانفسرات انتغ ان0 لطالباد ا إعدو الشهريو عبد الر نوح ب علي بو إشرافذ الدكتورستا ا: امبدا لعزيز إمامي ع إةرتة انت تكهرتوفس انتنة إني قسى عهى انراسة يقدي د- يعة أو انقرى جار فاجست نهحصول عهي درجة انهطهة تك يترشاد نفس اثان ان انفصم اندراس1429 / 1430 هـ2009 و

ضعت ءوض ٌف ةطسوتًنا ةهحرًنا بلاط ىدن فنعنا 0 ةدج ةنٍدي ٌف ... 52_5.pdf · ت ، يِسٟاسض زاٌأٔ ٞاىمعلا ٌٛاهو عفز

  • Upload
    others

  • View
    15

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

المملكة العربية السعودية

وزارة التعليم العالي جامعة أم القرى بمكة المكرمة

كلية التربية قسم علم النفس

انعنف ندى طالب انرحهة انتوسطة ف ضوء تعض

0انتغرات اننفسة واالجتاعة ف يدنة جدة

إعداد الطالب

علي بو نوح بو عبد الرمحو الشهري

إشراف

إهلامي عبدا لعزيز إمام : األستاذ الدكتور

جايعة أو انقرى -دراسة يقدية إني قسى عهى اننفس انترتو تكهة انترتة

اإلرشاد نفس يتطهة تكه نهحصول عهي درجة اناجستر ف

انفصم اندراس انثان

هـ 1430/ 1429

و 2009

‌أ

ع ث ح عجذا شح اشش : أسم الباحث

اعف ذ طالة اشحخ ازسطخ ف ضء ثعض ازغ١شاد افس١خ االجزبع١خ ف .:عنىان الدراسة 0ذ٠خ جذح

.إب عجذا عض٠ض أب. د . أ : المشرف على الرسالة . ح اج اصفأسزخذ اجبحث ف ز اذساط :منهج الدراسة

530)طالة اصف اثبث ازسطخ ف ذ٠خ جذح، ثغذ اع١خ ابئ١خ ذساسخ :مجتمع الدراسة وعينتها(. طبت

: أدوات الدراسة (. 2008) م١بط اعف إعذاد إ٠ب جبي اذ٠ -1 إعذاد إب عجذ ( األ –األة ) م١بط أسب١ت ازشئخ االجزبع١خ وب ٠ذسوب األثبء رجب و -2

(. 1987) اعض٠ض (. إعذاد اجبحث ) اسزبسح اج١ببد األ١خ -3

اسزخذذ ازسطبد احسبث١خ االحشافبد اع١بس٠خ است ائ٠خ زح١ ج١ع :األساليب اإلحصائية

اسزخذا رح١ ازجب٠ األحبد عشفخ افشق ث١ زسطبد دسجبد ( ANOVA)فمشاد أداح اجحث، ر

اسزخذ عب اسرجبط ث١شس عب االسرجبط افب وشجبخ زحذ٠ذ طج١عخ اعاللخ االسرجبط١خ ، أفشاد اع١خ

زحذ٠ذ افشق ف أبط سن اعف رجعب T. test( د)جحث، ر اسزخذا اخزجبس ا ث١ زغ١شاد

‌.زغ١شاد اذساسخ

: نتائج الدراسة : مذ خصذ اذساسخ إ ازبئج ازب١خ

رجذ عاللخ اسرجبط١ راد دالخ إحصبئ١خ ث١ دسجبد م١بط اعف دسجبد م١بط أسب١ت ازشئخ .1. االجزبع١خ وب ٠ذسوب أفشاد ع١خ اذساسخ

ع أحذ )ط اعف ز١جخ زغ١ش ألبخ اطالة رجذ فشق راد دالخ إحصبئ١خ ف دسجبد م١بال .2 .ذ أفشاد ع١خ اذساسخ( ااذ٠ أ و١ب أ غ١شب

ال رجذ فشق راد دالخ إحصبئ١خ ف دسجبد م١بط اعف رجعب الخزالف اسز ازع١ اذ٠ .3 .ذ أفشاد ع١خ اذساسخ

اذ٠ االلزصبدعف رجعب الخزالف اسز رجذ فشق راد دالخ إحصبئ١خ ف دسجبد م١بط ا .4 .ذ أفشاد ع١خ اذساسخ

ال رجذ فشق راد دالخ إحصبئ١خ ف دسجبد م١بط اعف رجعب الخزالف حج األسشح ذ أفشاد .5 . ع١خ اذساسخ

: التىصيات :‌في‌ضوء‌ما‌جوصلث‌إليه‌هره‌الدزاسة‌من‌نحائج‌نسحطيع‌القول‌أن‌

ع ثأبط اعف آثبس اسج١خ ع اصحخ افس١خ ازافك االجزبع افس خالي ص٠بدح ا. 1لاد اإلعال اخزفخ ؤسسبد اجزع اع١خ ثبزشث١خ اثمبفخ، ره ثب رمذ ره اؤسسبد

.اجشاج ازمبس٠ش اششاد اذاد

. طبس اذسسخك ج األفخ ادح داخ اإل. 2

ضشسح رشج١ع األسشح زصشفبد اطبت اال٠جبث١خ ثبزشج١ع اع ابد أل١زب ف ع١بد ازشئخ . 3. االجزبع١خ أثشب ع شخص١خ األثبء سو

رج١ األسشح بسسخ أسب١ت رشث٠خ س١خ اجخ أخطبء األثبء حز ال ٠ؤد ره إ اإلحجبط . 4 .د اىشا١خ، ب لذ ٠جعث ف١ اعف اشغجخ ف االزمباىت

رشج١ع طالة اشحخ ازسطخ ع االشزشان ف األشطخ اجشاج اثمبف١خ االجزبع١خ اش٠بض١خ .5 .ابدفخ، ح افشصخ بسسخ األشطخ اطالث١خ اخزفخ داخ اذسسخ

‌ب

Thesis abstract

Researcher's name : Ali Noah Abdulrahman Alshehri

Thesis title : violence practiced by the intermediate school students in light of some the

psychological and social variables in Jeddah .

Thesis supervisor : Prof. Dr. Elhami Abdulaziz Imam.

Thesis approach : in this study , the researcher adopted the descriptive approach .

Thesis sample : (518 ) students at the third year intermediate

Thesis tools : the scale of the techniques of social upbringing from attitude of the children

towards their parents prepared by Elhami Abdulaziz ( 1987 ) – the scale of violence prepared

by Eman Jamaludin in ( 2008 ) – the preliminary statements form prepared by ( the

researcher)

Statistical techniques: The researcher adopts the following statistic categories :

(Product-moment correlation Person, and (Cronbach Alpha) ‌The descriptive

statistics (the norm averages – standard deviation – frequent, and distribution – percentage)

used to describe the sample. and Inferential statistics : by the technique of ( one way

ANOVA or analysis of variance ) to know if there are differences of statistical significance

between the study sample individuals. And (T. tests) to define the differences in the patterns

of violence behavior in terms of the study variables .

The thesis main results are as follows :

1- There is a statistical correlation between violence and the methods of children

upbringing by both parents as seen in view of the intermediate students in Jeddah .

2- There are no differences of statistical differences in the points of the violence scale of

the sample group of the intermediate students in Jeddah , attributed to the social

conditions .

3- There are no differences of statistical differences in the points of the violence scale

of the sample group of the intermediate students in Jeddah attributed to the education

level of the parents.

4- There are differences of statistical differences in the points of the violence scale of

the sample group of the intermediate students in Jeddah attributed to the economic

conditions of the family . These differences came in favor of the high income

families.

5- There are no differences of statistical differences in the points of the violence scale of

the sample group of the intermediate students in Jeddah attributed to the family size.

Recommendations :

In light of the results of the thesis in hand , I can recommend the following :

1- There should be some kind of awareness towards violence patterns and its passive

effects on the psychological health and social integration through the mass media

channels and educational and cultural institutions of the community as these

institutions present reports , programs , symposia and brochures in this connection.

2- There should be an atmosphere of intimacy inside the school.

3- Families must reinforce the positive behavior of the students by presenting

spiritual or material rewards as they are very important in the processes of social

upbringing and they have influence on their personality and behavior .

4- The family should adopt educational proper methods when facing their children's

mistakes so that they may not be frustrated and turned towards hatred .

5- The intermediate students should be encouraged to participate in the educational

activities and play effort exerting games inside school so as to acquire favorable

behavior and to avoid the violence .

‌ت

أاز ضساسي ، احلىدهلل الر عمي اإلطا وا مل عمي ، زفع وها العمىا

، صال زب { قل هل يستوي الذيه يعلمون والذيه ال يعلمون } الكان يف ذلهي التصن

ضالو عم خري وعمي بعح بسضال العمي فها ادا وبػسا رسا عم أل

:أمت تطمي صشب أفضن صال

أغهس اهلل أال عم تفك ع ، ثي أتكد بالػهس اجلصن ، الجا

عم تفضم إهلاو عبدا لعصص أوا: الععي ألضتاذ الفاضن األضتاذ الدنتز

باألغساف عم السضال دد دعى صرب وتابعت املطتىس ور بد العىن ست

الطدد األثس البالؼ يف سن مجع املػهالت اليت اخلتا، فكد نا لتدات

ادت الباسح ، فذصا اهلل خري اجلصا أدع اهلل أ فك سعا أ حيكل ل

0وا

نىا اغهس و تفضال مباقػ ر السضال نن و الدنتز عابد الفع

أ أن عد ضعاد األضتاذ الدنتز ذلىد املس ذلىد إمساعن زادا و اهلل

0سط ظي

نىا اغهس نن و الدنتز ػا رلىس الدنتز عابد الفع المر

تفضال مباقػ خط البشح ، لصشي إزغادي لخسز را العىن إ غا اهلل

0عم أنىن د ،ضاال املىل عص دن أ جيصىا عين خري اجلصا

تز شري الهاظى زظ أعضا نىا أغهس عىد نم الرتب الدك

٠0 التدزظ بكطي عمي الفظ جلدي دعىي املتاصن وعا

نىا أغهس األخ وطب إداز التعمي مبشافع دد الر برلا دد

طسا نن الطبن لتطبل أدات الدزاض الػهس اجلصن لمطالب الر جتابا وع

0الباسح يف تطبل أدا الدزاض

نىا أغهس نن و نا ل دد يف ر السضال مل سد ذنس طأه

0ا اخلري لمد الدا اهلل أ جيعن يف عىما ر

الباحث

‌خ

املضع

الصفش

أ رلمص الدزاض

ب ومخص الدزاض بالمػ االزلمص

ز الػهس التكدس

د قاى املضعات

قاى اجلداه

ش قاى املالسل

ودخن إىل الدزاض: الفصن األه

2 وكدو

6 وػهم الدزاض تطاؤالتا

7 أداف الدزاض

8 أى الدزاض

8 وصطمشات الدزاض

9 سدد الدزاض

اإلطاز العس عخ دزاضات الطابك: الفصن الجا

12 اإلطاز العس : أال

12 العف: احملز األه

14 تعسف العف

15 العسات اليت تفطس ضمك العف

23 تصفات العف

26 العاون املؤد إىل العف

‌ج

الصفش املضع

29 خصاص الطالب العف

31 أضباب ظاس العف يف املدازع

دتىاع عالقتا بطمك املتػريات األضس اال: احملز الجا

العف

34 التػ٠ األضس

40 ضه أ أقاو الطالب

41 احلال االقتصاد لألضس

42 املطت التعمى لألضس

43 سذي األضس

املضع

الصفش

45 عخ دزاضات ضابك: ثاا

64 فسض الدزاض: ثالجا

إدساات البشح: الفصن الجالح

66 ور الدزاض: أال

66 دلتىع الدزاض: ثاا

66 ع الدزاض: ثالجا

71 أدات الدزاض: زابعا

76 إدساات التطبل : خاوطا

80 :مجع الباات املعاجلات اإلسصا: ضادضا

عسض التار تفطريا واقػتا –الفصن السابع

82 قػتاتار الفسض األه تفطريا وا

86 تار الفسض الجا تفطريا واقػتا

87 تار الفسض الجالح تفطريا واقػتا

‌ح

90 تار الفسض السابع تفطريا واقػتا

92 تار الفسض اخلاوظ تفطريا واقػتا

املكرتسات ومخص التار التصات: الفصن اخلاوظ

96 ومخص التار

97 التصات

98 الدزاضات املكرتس

100 املصادز املسادع

111 املالسل

‌خ

رقم الجدول

وطى اجلده

الصفش

67 (أقاو الطالب) صف ع الدزاض تبعا ملتػري 1

68 (املطت التعمى لألب)صف ع الدزاض تبعا ملتػري 2

69 (املطت التعمى لأل) الدزاض تبعا ملتػري صف ع 3

70 (دخن األضس) صف ع الدزاض تبعا ملتػري 4

71 (سذي األضس)صف ع الدزاض تبعا ملتػري 5

72 االتطام الداخم ملكاع العف 6

75 االتطام الداخم ملكاع أضالب التػ٠ االدتىاع 7

اع أضالب التػ٠ االدتىاع نىا دزنا ضح ثبات وك 8

االبا

78

ضح ثبات وكاع أضالب التػ٠ االدتىاع نىا دزنا 9

األبا

78

بني وعاوالت االزتباط ملكاع أضالب التػ٠ االدتىاع 10

نىا دزنا األبا

79

آلبا بني تػبع املكاظ اخلاص بأضمب التػ٠ االدتىاع ه 11

نىا دزن األبا بالعاون العا

80

اختباز وعاون ازتباط بريض بني دزدات وكاع العف دزدات 12

وكاع أضالب التػ٠ االدتىاع نىا دزنا أفساد ع

الدزاض

82

اختباز وعاون ازتباط بريض بني العف أضالب التػ٠ لأل 13

نىا دزنا األبا

84

Independent"لعتني وطتكمتني " ت"تار اختباز 14

Sample T test" لدزدات وكاع العف تذ ملتػري أقاو

لد أفساد ع ( وع أسد الالد أ نمىا أ غريىا)الطالب

.الدزاض

86

‌د

سل اجذي

اصفحخ وطى اجلده

لدزدات وكاع العف ANOVAا تار اختباز حتمن التب 15

.تبعا الختالف املطت التعمى لمالد لد أفساد ع الدزاض

88

لدزدات العف لد أفساد ANOVAتار اختباز حتمن التبا 17

ع الدزاض اليت تعص إىل املطت التعمى لأل

90

الضتذابات ( scheffeاختباز غف )تار املكازات البعد 18

أفساد دلتىع الدزاض تبعا الختالف املطت االقتصاد لد

.أفساد ع الدزاض

91

لدزدات وكاع العف ANOVAتار اختباز حتمن التبا 19

.تبعا الختالف سذي األضس لد أفساد ع الدزاض

93

‌ذ

سل احك

الصفش وطى املمشل

وكاع أضالب التػ٠ االدتىاع نىا دزنا األبا 1

األ-جتا نن و األب

112

115 وكاع العف لد املساكني 2

117 اضتىاز الباات األل 3

اخ خطاب تطذن الدزاض يف وعد البشخ إسا الرت 4

اإلضالو ظاوع أ الكس

119

خطاب ضعاد عىد نم الرتب ظاوع أ الكس إىل 5

ضعاد ودس عا الرتب التعمي مبطك وه املهسو

121

123 خطاب تطن وى الباسح 6

1

الفصلىاألولى مدخلىإلىىالدرادة

مقدمةىى

مذكلةىالدرادةىوتداؤالتكاى أهدافىالدرادةى أهموةىالدرادة

مصطلحاتىالدرادةى حدودىالدرادةى

2

: ڄٹڄصظ٭ ٨دش ځىٺ خڀ٭ىٳ زن ٤ځسص خنخ، ڄه ؤټؽ خنٽض خنص ځسص

نعىٸ٫ ڄه خنص، ون٭ځهد زحص ن وخوعدخ، وخڀيت ٸ ظ٭ٷ خڀ٭مٿ خڀعزى وخڀع٭ځم خٴ٩دش خڀ٭ىٳ خن ڄه خڀ٩ىخ خڀجص . ڄجمص ڀعمٹٷ خخٲ خڀعزىص خنىى٤ص هبد

٬ځ ټدٿ خڀ٭دڄځن هبد ڀع٭دڄځهڃ خڀىڄ ڄ٫ خټؽ ى٬د يف خنخ وزدظط ظٽٿ ٬سحد ؼٹش وڀځم٭ځمن وخنه خڀعزىن ي خڀځىټدض، وؤسمط ڄٽځص جص يخش خن

. وخزدء وخنىعن يف ٠ندپ خڀمص خڀىٵص خنص

وعىڂ ڄ٥ځك خڀ٭ىٳ ڀدش بذل ز٭ خعفدزدض ؤو خ٧ند٢ خڀځىټص خڀيت ظ٭ٲ ڄه خڀىـهص خـعمد٬ص زإهند ڄاص ؤو ٠دش ؤو خڄص ټد٬عخء ٬ځ خوه

ويف ڄخىد ظسو (. 2003ٴد٬، )ؤو خڀىص وخڀعهٽڃ زدڀ١ذ ؤو ٬ځ ٣نعځٽدهتڃ، خڀٽؽن ڄه خڀعٴدض خناص ڀي خڀ٭ ڄه خڀ٥ځسص وخنعمؽځص يف خعىخڂ خڀ٭ىٳ خن

وخخء خن٭ىى زدع٭مدپ ؤڀٵد٦ زحص ن ڄعمسص يف خڀعىد٤ر ٣ند اؼ ځسد ٬ځ خڀ٭مځص وش ٬ځ ڀٻ ٴةن ظإؼن خ خڀځىٺ ن خڀى خڀع٭ځمص وخڀعمٿ خڀخ ڀځ٥ځسص، ٪

٬ځ خڀسحص خڀٵص ٽٿ ب٬دـد ڀځم٭ځڃ ٣ند ٪ن ڄه خڀٹش ٬ځ نٹٷ خخٲ خڀعزىص (. 2005ـديو، )وخڀع٭ځمص وبيخش خنص خڀٵص زٽٿ ڄجڃ

ٴٵ بلدجص نص ديش ٬ه وخش خڀعزص وخڀع٭ځڃ، ټٳ ٬ه خڀ٭ ڄه ، لػ وٸ٭ط (1425)ٴدض خڀ٥ځسص ولىخيغ خڀ٭ىٳ خن وپ خڀ٭دڂ خڀخ ٢ندپ

لديؼص ٬ىٳ وخ٬عخء ظخولط ڄد زن خ٬عخء ٬ځ خن٭ځمن، وهتفڃ وعڃ ٬ځ ( 2171)خڀ٥ځسص وخن٭ځمن وبؼدش خڀٱر وخڀٵى٠ يخوٿ خنص، وخ٬عخء ٬ځ خنمعځٽدض وخوپ

(. 2005خنىخـد ، )زدو٩مص وخڀع٭ځمدض خنص

وظن خناخض خحملځص يف خنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص بذل ؤن ٨دش خڀ٭ىٳ يف ڄخ خنلځص خنعى٥ص زدڀع٭ځڃ خڀ٭دڂ زديدي ب ل٧ خڀٽؽن ڄه خڀعزىن ظٵدٸڃ ي خڀ٩دش، ٴٵ

ي ؤڀٳ ٤دڀر ٭ى( 180)وخڀيت ؤـط ٬ځ ( ـ 1422خڀٱدڄ وآوون ، ) يخص

3

ڄص خعټط يف ب٬خيد بيخخض خڀعزص وخڀع٭ځڃ يف وخش خڀعزص وخڀع٭ځڃ ( 500) يف ٸ١ص ٤زص ، وـدء ځىٺ خڀ٭ىٳ ( 820)ڄٽځص ځىټص و( 2041)ي خڀخص ظىدوڀط

يف خنظسص خڀؽدڄىص يف خنٽض خڀيت ظ٭دشل ڄىهد خنى٩ىڄص خڀعزىص يف خنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص٬ځ ڄعىي خنىد٤ٷ وخحملدٴ٩دض خڀيت مشځهد خنك ، وـدءض وسص ڄٽځص خڀځىٺ خڀ٭وخشل

) ڄٹدوص زىسص ؤيسل يف خنلځص خڀؽدوىص %( 44.9ڄظٵ٭ص يف خنلځص خنعى٥ص زىسص وټٵط يخص ؤوي وهتد %( 37)وظإب زىهمد خنلځص خزعخجص زىسص %( 17.5

٨هى ٬ي ڄه ( ـ 1423/ 11/ ٬17يد خڀدي ىڂ خل )ـش خڀد يف خنٽض خڀځىټص ڀي ز٭ خڀسدذ خڀ٭ىي يف ڄخلٿ خڀع٭ځڃ خنىعځٵص وڄه زىهد

(. ـ1425يڀٿ خڀعزص وخڀع٭ځڃ ،)خڀځىٺ خڀ٭وخشل ؤو خڀ٭ىٳ

خين، ٬ه ؤڄد ٬زد ٴٹ ټٵط خڀخص خڀيت ٸدڄط هبد وخش خڀعزص وخڀع٭ځڃ يفڄص ( 231)ڄي خوعد ځىٺ خڀ٭ىٳ يف خنخ خنٽىڄص ولػ مشځط خڀخص

لدڀص ٴيص ڄه لدض خڀ٭ىٳ خڀيت ( 25)٤دڀسد و٤دڀسص ټمد نط يخص ( 115514)٠مط ووځط خڀخص بذل ؤن ٬ي لدض خڀ٭ىٳ . خ٬عربض ٬ىٵد ڄع٥ٴد ٬ه ٤ٷ خنٹدزځص خڀٵيص

لدڀص ٬ىٳ، وؤن خڀځىٺ خڀ٭وخشل خڀ ( 43981)خنخ خنٽىڄص زځٯ خنفځص يف(. 1997خڀىپ وخنىخو، )٬ند خڀټى ؤټؽ ٬يخ وؤ يـص ڄه خودغ

و٬ځ خڀ٭ خڀ٭دن ظع خڀىدض خنعمش خڄٽص ٸدجمص خڀوپ خڀيت ىع ٴهد يف خنخ، وؤسك ڄه خن٥ىش نٽدن خڀدذ خڀ٭ىٳ خن، ٴمىخيغ خڀٹعٿ نغ ىڄد

بذل ي خنخ، وظس٣ زدڀځىټدض خڀ٭وخوص، نٿ ڄعن ووذ ڄه خنخ، ټمد ىع خڀ٭ىٳ خن يف يوپ ؤوي ڄؽٿ ؤندود وٴود وظدو وخعخڀص زىسص ټسنش

(. 2000ـىندن، )

National Centerټ لدءخض خڀع٭ځڃ ويف يخص ؤـخد خنټ خڀى٤ين خڄ

For Educational Statistics لىپ خڀ٭ىٳ وخو١سد٢ 1997-1996زن ٬دڂ ،خڀځىټ يف خنخ خنٽىڄص، ظسن ؤن ؤز ڄٽض خو١سد٢ خڀځىټ خڀيت ٬دسل ڄىهد

4

ش خڀىدص، خڀ٭خٺ خڀسشل وخڀفد زن خڀ٥ځسص ، ونٿ خځك: ڄو خنخ خنٽىڄص (. 2005ـديو، )وبدوص خن٭ځمن ڀٵ٩د وخ٬عخء ٬ځهڃ زود، وخڀځځص، وظٽىه خڀ٭دزدض

بذل ؤن 2001وٸ ظىځط خنم٭ص خڀىٵص خڄٽص ڄه وپ بلدجص ند ٬دڂ ڄن لدڀص ٬ىٳ نغ يف لڂ 3خن٭ځمن ١ند٤ىن زدڀ٭ىٳ وخڀٹىش، وؤن ؤټؽ ڄه

ؤڀٳ لدڀص ٬ىٳ يف خڀىڂ خڀىخل ؤو 16يخ يف خڀىص خڀىخلش ؤ ڄد ٭ديپ خندڄ٭دض وخدل. (American Psychological Association , 2001)ؼىخن 6لدڀص ٬ىٳ ټٿ

ويف ٨ٿ خڀىخٸ٫ ند ٹڄ ڄه ڄ٭٥دض ويض، ٬ه لفڃ خڀ٩دش وو٥ىهتد، وند ڀٱ ٴ٭ٽ ٧ن٣ خڀعىحص خص ؤن خڀ٭ىٳ سؤ يف خڀٽرب زٿ ع٭ځم خودن ڄى خ

زدض خعمدڂ زخص ځىٺ خڀ٭ىٳ ڀي خڀ٥ځسص وـ٭ځ ٴد ووخـعمد٬ص خڀيت ٬دهد، ڀځخص وخڀسمػ، ٠وش ڄدص، مد يف ڄلځص خنخٹص و ظسؤ نلځص خڀع٭ځڃ

ڄه ٠ٱى٢ خنعى٣، لػ عڃ ځىٺ خڀ٥ځسص يف ي خنلځص زدڀ٭ىٳ زسر ڄد ٭دوىو ن٭ځهڃ ٭ىن يف ـى ڄه خڀخ٪ خڀىٵ ٤ځص ٴعش ڄخٹعهڃ، خ زد٠دٴص بذل خنى

خن، وخلسد٢، وخڀ١ٱى٢ خڀخص خڀيت ن ڄه ؤو٥عهڃ خـعمد٬ص، ون٭ځهڃ عمىن خض خڀعم و٠ذ زدڀٹځٷ وخڀعىظ وخڀ٭سص ڄعفهن ٥نى ظٵٯ خوٵ٭دهتڃ ڄه وپ ځىٺ

(. 2001خڀ٭ٹدي، )ڂ ؤو نر خنمعځٽدض خنص ڄج

خض خڀ٭ىٳ خڀدج٭ص، بن ڀځعىحص خص وخـعمد٬ص ؤؼ زدڀٯ ٬ځ خټعدذ ځىٺټدٴعٹد وخ٠ك ڀځمهدخض خوٵ٭دڀص ؤو خڀ٭د٤ٵص، وبذل وٹ يف خڀٽٵدءش خـعمد٬ص ڀي

ص خڀ٭د٤ٵص ڀ خټرب خؼ، خڀ٥ځسص، وڄه خڀىخ٠ك ؤو ظىٹ خنهدخض وخڀ٭ٸدض خـعمد٪ووىد وؤن ظځٻ خنهدخض ٠وص ڀځعٽٳ خـعمد٬ خڀځڃ وخڀ٭ٸدض خـعمد٬ص

خڀسىدءش وخڀيت ٺ ٴهد خنء ڄد٬ خوه، وڄه ب ظىٹهڃ ڄهدش خڀع٭د٤ٳ ڄ٫ ڄد ٪ن٣ (. 2004ڄىى )هبڃ، و٩ه ڀٻ ٴمد عٵىن ز ڄه لش خڀ٥سد٪ وخڀځىٺ خڀ٭ىٳ

وڄٽځص خڀ٭ىٳ ڀي خڀ٥ذ ند ؤوـ ڄع٭يش و٩خ ڀىـىي ڄعٱنخض ظاؼ يف لوؼهد، ٴمىهد ڄد ع٭ځٷ زدڀٵي وٵ وڄىهد ڄد ع٭ځٷ زدش ، لػ ؤن خڀ٥دڀر ؤخ ل١

بذل خنص وى ڄؽٹٿ نٽض ؤص، ٴ ٩ن ند ڄعىٵ آيف خنص، وزدڀعدرل ىعٹٿ

5

ذل خنص ڄه ؤ٧ند٢ ڄع٭يش ڀځ٭ىٳ ڄؽٿ خڀىص وخڀ١ذ وخيخء، خڀ٭ىٳ ڄه خش بوخعىخڂ خڀٵد٦ خڀىٸمص يف خنص وخڀعه وخندسص وؤ١د ظإؼن ند٬ص خٸخن يف

. خټعدذ خڀ٭ىٳ وؤ١د خنعٱنخض خجملعم٭ص وخنىٸٵص خڀيت نه ڀ٩هى خڀ٭ىٳ خن

ش ڄلځص خنخٹص ووپ ي خنلځص ٽؽ خعىخڂ وخنلځص خنعى٥ص ظ٭عرب زخ ٧ن٣ خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩ ڀځع٭سن ٬ه خنىخٸٳ خحملس٥ص وخڀيت ظؽن خڀٱ١ر ڀي خنخٷ وٸ ـ٫ ڀٻ بذل ظ٥ى ڄ٩د خڀىمى وظ٥ى ؤدڀر خڀع٭سن ٬ه خوٵ٭دض ڀ لػ ظه ڄلځص خنخٹص

خڀعٱنخض ظى٭ٽ ٬ځ ځىٺ خنخٷ يف ىش ني ظٱنخض ـمص وـىص وخوٵ٭دڀص، وي و٬دن ٬ځ خڀځ٥ص خڀىخڀ وخنص وخجملعم٫ لػ ؤو يف ي خنلځص ٹٿ خلد زدڀ٠د ويخي خڀٹځٷ وخټعحدذ وظيخي ڄ٭ض خڀ٭وخوص وخڀ٭ىٳ وخندسص وخڀعون

ص خڀخض، و٬ځ خ ٴدن خڀ٭ىٳ وبيڄدن خنىخض وٸ ٽىن ڀٻ خـ٭د بذل خڀسمػ ٬ه ى. ٽىن ؤټؽ خ٧ند٢ خڀځىټص ى٬د يف ي خنلځص

وخڀ٭ىخڄٿ خص ظهڃ يف لوغ خڀ٭ىٳ خن وعمؽٿ يف ىء ڄ٭دڄځص خزه وڄدش خڀ٭ىٳ يف خش، وىدٺ ڄعٱنخض ؤوي ظظس٣ زدڀ٭ىٳ، ڄىهد دذ خڀٸدزص خڀى

ن ٬ه خڀسط ڀٵعش ٤ىځص، وٸدزص خزدء ڀ ؤ٨نص يف ظىحص خڀص ، ودذ ؤل خڀىخڀخزىدء، و٠٭ٳ خڀٸدزص خڀى خڀص ڀزىدء ڀوٱدپ ؤو خڀ٭ف ٬ه خڀٸدزص ؤو خنعدز٭ص ڀځىټدض خزىدء ىعؿ ڀٻ خنځٿ يف خڀعزص ز٭ خڀځىټدض خڀ٭ىٵص، وظٹ٫ ڄحىڀص ڀٻ ٬ځ خزدء،

ودء وخڀعمدو ڄ٭هڃ وخڀعمغ ٬ه ڄٽهتڃ وڄد٬هتڃ يف ب٩ندي زٿ ٩نر خنځى ڄ٫ خذ. خنځىپ ند

وىدٺ ڄه خڀ٭ىخڄٿ خص خوي خڀيت ٸ ظٽىن ند يو يف لوغ خڀ٭ىٳ ڀي خڀ٥ذ، ى ٬ڂ خڀعىخٴٷ وخوفدڂ خ ولوغ خنٽض خص خڀيت ل ند

ض خڀ٥ٶ، وخنف، وظ٭د٤ خنىخض، وخڀ٭ٹدذ وخڀيت ڄه ؤ٨نهد، خڀعٵٽٻ خ ڄؽٿ لدخنعم ڀزه، وخ٦نٵد خنعىي خٸعدي وخـعمد٬ ڀش، ووٹ خندوش

خـعمد٬ص ڄه خش، ٴد٤ٵدپ خڀه ٩نون خڀىٸىٲ ڄه خش يف لٿ ڄٽهتڃ خنص وـذ خوعسدي وڄدوهتڃ خـعمد٬د وخوٵ٭دڀد ٸ ځٽىن ځىٺ ن ى و٬ىٳ يف

6

ڄجهڃ خڀ٥ذ، ټمد ؤن لفڃ خش وزىدءد ڀ ٬ٸص زدوڄدؾ خڀ٥دڀر يف خڀ٭ىٳ خن، ٴدش خڀٽسنش خڀ٭ي ظع٫٥ ظىٴن خندـدض خنمص وخڀىٵص زىدجهد ڄٹدوص زدش

. خڀٱنش ٣ند اؼ ٬ځ ځىټدض خڀ٥ذ يف خنص

حص خڀؽدوص خڀيت ظځ خش وخڀيت عڃ ٴهد ٧نى خڀ٥دڀر خڀىٵ وخنص خڀروخـعمد٬ وهتحع ڀځمدش خنعٹسځص ، ٴو خنص ٹع ٬ځ خټعدذ خن٭ٴص ٴٹ٣ زٿ

ؤهند ظځ٭ر يوخ دڄد يف ٧نى خڀ٥ذ وظىحعهڃ خـعمد٬د ، وبټدهبڃ خنهدخض وخڀٹڃ خڀع٭دڄٿ ڄ٫ زحعهڃ ، وڀٽ عڃ يو خنص وو٨دجٵهد خنىعځٵص وخنددض خڀيت ظد٬ڃ يف

ز وؤن ظٽىن زحص ي٬ڃ وؤڄه ڀځ٥ذ ظد٬ڃ يف ٧نىڃ ؤټدي٬ند وخـعمد٬د وخوٵ٭دڀد وځىټد ، وٻ ؤن خنىدن خن خ٩نديب ڀځ٥ذ وٵد وظزىد د٬ خڀ٥ذ يف

زدن٭دٲ وخنهدخض وخنددض وخ٧ند٢ خڀځىټص ٧نىڃ خڀىٵ وخـعمد٬ ،وويڃ(. 1426لن، )خڀىص

: ڄٽځص خڀخص وظدئهتدظن خڀخدض خڀدزٹص خڀټ بذل خوعد ٨دش خڀ٭ىٳ خن وخن وخءد

.ڄعٱنخض وٵص وخـعمد٬ص

ن٫ ؤن ٨هى خڀځىټدض خڀ٭ىٵص ٬ى ز٭ خڀ٥ذ اؼ ځسد ٬ځ ٬ٸص خنؿخن خنسين ٬ځ خڀعٵد٬ٿ وخڀع٭دون، واؼ ٬ځ ڄعىي خيخء خن ٬ى اء خڀ٥ځسص

خڀه عٴىن ظٴد ٬ىٵد ڄ٫ ڄجهڃ، وسر ن٭ص حص ڀځمخ خڀيت ظٽعىٵهد ظځٻ خڀځىټدض وظسك ٬ىخڄٿ ٤ديش ڄه خنخ خڀيت ظىي ٴهد ڄؽٿ ظځٻ خڀځىټدض،

حص ڀځمص ٬ځ ڃ ؤن خڀځىټدض دل ظٽه ڄىـىيش دزٹد ٴهد، وزىش وظسك ومص . ٬دڄص ٴةهند ؤ١د ظء بذل خڀع٭ځڃ خنعى٣

و٣ند يٴ٫ خڀسدلػ بذل خوعد خ خنى٠ى٪ نٽڃ خڀ٭مٿ يف لٹٿ خڀع٭ځڃ يف خدي ٬ىٳ ڀي خپ)خڀ٥يب ڀځملځص خنعى٥ص وڄ٭دص ي خڀ٩دش ؤيي بذل خوعد ڄى٠ى٪

(. ٤ذ خنلځص خنعى٥ص يف ٠ىء ز٭ خنعٱنخض خڀىٵص وخـعمد٬ص

7

ونؽٿ ڄٽځص خڀخص يف يخص خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ وز٭ خنعٱنخض خڀىٵص وخـعمد٬ص ڀي ٬ىص ڄه ٤ذ خنلځص خنعى٥ص يف خڀع٭ځڃ يف ڄىص ـش ڄه وپ

: خـدزص ٬ځ خڀعدئض خڀعدڀص

: ټه دص ڄٽځص خڀخص يف خڀعدئض خڀسمؽص خڀعدڀص وصلٿ ظىـ ٬ٸص خظسد٤ زن يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ويـدض ڄٹد ؤدڀر .1

خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد ؤٴخي ٬ىص خڀخص؟

ڄ٫ ؤل )ٿ ىدٺ ٴوٶ يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ وعفص نعٱن ؤٸدڄص خڀ٥ذ .2ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص؟ ( خ ؤو ن٨ندخڀىخڀه ؤو ټځهڃ

ٿ ظىـ ٴوٶ يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ خنعىي خڀع٭ځم .3 ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص ؟

ٿ ظىـ ٴوٶ يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ خنعىي خٸعدي .4 ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص؟

خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ لفڃ خش ڀي ٿ ظىـ ٴوٶ يف يـدض ڄٹد .5ؤٴخي ٬ىص خڀخص؟

: ؤخٲ خڀخص

:هتٲ خڀخص بذل

خڀع٭ٲ ٬ځ خڀ٭ٸص زن ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد خزىدء وخڀ٭ىٳ .1. ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص

خڀ٥ذ ڄ٫ وخڀهڃ ؤو ؤل٨ند ؤو ٸدڄص يف خڀ٭ىٳ ظس٭د خڀع٭ٲ ٬ځ خڀٵوٶ .2. ٨ند ڀي ؤٴخي خڀ٭ىصٮ

عىي خڀع٭ځم ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي يف خڀ٭ىٳ ظس٭د ڀځڃخڀع٭ٲ ٬ځ خڀٵوٶ .3 .خڀ٭ىص

نعىي خٸعدي ڀش ڀي ؤٴخي پ يف خڀ٭ىٳ ظس٭دخڀع٭ٲ ٬ځ خڀٵوٶ .4. خڀ٭ىص

8

. خڀع٭ٲ ٬ځ خڀٵوٶ زن لفڃ خش وخڀ٭ىٳ ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص .5 :شؤ٨نص خڀخ

: و٬نٽه بزخ ي خ٨نص يف خندوسن خڀعدڀن

:خ٨نص خڀى٩ص .1

يف خظٵد٪ ؤو خڀع٭ٲ ٬ځ ٠نمى٬ص ڄه خڀ٭ىخڄٿ وخناؼخض خڀيت ظځ٭ر يوخ ٴد٬خ٦نٵد وسص خڀ٭ىٳ ڀي خڀ٥ذ خڀه ٩ه ٬ځهڃ ڄ٩د خڀ٭ىٳ، ٣ند ىٴ ٸد٬ش ڄه

خپ خڀىٵ يف خڀع٭ځڃ ودص ويف خنمځٽص خڀ٭زص خن٭ځىڄدض خڀىٵص خڀيت ٬نٽه ؤن ظؽ خنؿ. خڀ٭ىيص ٬دڄص

: خ٨نص خڀع٥سٹص .2

ؤڄد ٬ه ؤ٨نص خڀخص خڀع٥سٹص ٴ ٻ ؤن يخص خڀ٭ىٳ خڀ٥يب د٬ود يف ظٹصل خنىش نه ٩ه ٬ځهڃ ځىٺ خڀ٭ىٳ يف خنخ خڀ٭ىيص وظمڃ خڀربخڄؿ خڀ٭ـص خڀيت

ـىي ڄؽٿ ي خڀربخڄؿ ڄځمد و ڀ٭ڂ ظىٴد زٽٿ ڄځمى٦ وخڀ ٭٥ خپ و. خڀعىـ وخدي ڀ٪نص ټسنش ڄه خڀ٥ذ ڀعمع٭ىخ زدڀمص خڀىٵص وخڀعىخٴٷ خڀىٵ

: ڄ٥ځمدض خڀخص: خڀ٭ىٳ

ى ٣ندص خڀٹىش خڀسوص وخپ خي زدىد ؤو خنمعځٽدض ، ټمد ؤو خڀٵ٭ٿ ؤو "(. ٢45:1999نعد، " )ڄځص خڀيت نغ ٠خ ـمد ؤو خڀعوٿ يف خنص خڀىصخن٭د

بذل لدڀص خوٵ٭دڀص ظىعه زةٹد٪ خي ؤو خڀ١ زدو : "وب٠دٴص بذل خ ن خڀ٭ىٳىخء ټدن خ خو ٴيخ ؤو حد ٴهى ع١مه خخء خڀسشل، وخنفىڂ خڀځٵ٩ ون٥ڃ

بذل ل خڀعه زدڀٹعٿ، وخڀ٭ىٳ ى ىء خعىخڂ خڀځ٥ص زٱن ٬پ، خنمعځٽدض، وٸ ٿ (. 21: 1427پ ، " ) وخعىخڂ خڀٹىش خڀيت ىعؿ ٬ىهد ٠ ؤو بدزص ؤو ڄ٭دودش

: و٭ٲ خڀ٭ىٳ يف ؤ٤د خڀخص خندڀص ټمد ځ

9

ى ټٿ ٴ٭ٿ ؤو هت ع١مه خعىخڂ خڀٹىش هبٲ بندٶ خي خنم ؤو "". زدوهخڀىٵ

:خڀع٭ٳ خـخج ڀځ٭ىٳ

عمؽٿ خڀ٭ىٳ يف ٠نمى٪ خڀـدض خڀيت ٪نٿ ٬ځهد خڀ٥دڀر، ټمد ٹد نٹد (. 2008)خڀ٭ىٳ خڀ٥يب ڄه ب٬خي ب٬ندن ندپ خڀه

: خنعىي خڀع٭ځم ڀځىخڀهوٹ ز ؤ٬ځ هديش ٬ځمص لٿ ٬ځهد وخڀ خڀ٥دڀر ڄه حص ٬ځمص ند

: خلٿ لدهتمد ، وٸ ؤٸع خنعىي خڀع٭ځم يف ي خڀخص ٬ځ س٫ ٴحدض ووپ ڂ (.ڄدـعن، يټعىخي) ؤڄ، ٹؤ وٽعر، خزعخج، ڄعى٣، ؼدوى، ـدڄ٭، يخدض ٬ځد

: بٸدڄص خڀ٥دڀر. ؤ ڄ٫ ڄه ٽه خڀ٥دڀر، ڄ٫ خذ ؤو خڂ ؤو ټځهمد ؤو آوه ؤٸزدء ڀځ٥دڀر

: ش ٬ي خوىشلفڃ خش وټؽ. ؤ ٬ي ؤٴخي ؤش خڀ٥دڀر ڄه ؤوىي ؤو ؤٸدذ وخڀه ٽىىن ڄ٭ زىٵ خنىپ

: خڀعىحص خـعمد٬صڄد خي خڀىخڀه وعمٽدن ز ڄه ؤدڀر يف ظزص ؤزىدجهڃ ټمد ٩ه ڀٻ يف بيخٺ

ش ټمد ټهد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬) خزىدء ني خدڀر ٬ى خعفدزعهڃ نٹد ( . 1987)ڄه ب٬خي ٬س خڀ٭ ( خذ وخڂ) خزىدء ندي ټٿ ڄه

: لوي خڀخصظعمي وعدجؿ خڀخص خندڀص ز٭ي ڄه خحمليخض، وخڀيت ٬نٽه ڄىدٸص خڀىعدجؿ وبڄٽدوص ظ٭ممهد يف

: وظعمؽٿ ي خحمليخض ٴمد ځ. ٠ىجهد

ؤدڀر خڀعىحص : خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ خن وخنعٱنخض: ش، وىخنى٠ى٪ خڀ ظعىدوڀ خڀخص خندرل. 1، وبٸدڄص خڀ٥دڀر، وخنعىي خڀع٭ځم ڀځىخڀه، وخنعىي خٸعدي (ټمد ټهد خزىدء)خـعمد٬ص

. ڀي ٤ذ خنلځص خنعى٥ص يف ڄىص ـش(. ڀش، ولفڃ خش

10

.٤دڀسد ڄه ٤ذ خنلځص خنعى٥ص نمدٴ٩ص ـش (518)زدڀٯ ٬ي ؤٴخي ٬ىص خڀخص خندڀص، وخپ. 2

: خيوخض خنعىڄص يف خڀخص خندڀص، و. 3

(.2008)ڄٹد خڀ٭ىٳ خڀ٥يب، ڄه ب٬خي ب٬ندن ندپ خڀه -1

(. 1987)ڄٹد خڀعىحص خـعمد٬ص، ڄه ب٬خي بندڄ ٬سخ ڀ٭ -2

. ڄه ب٬خي خڀسدلػ خعمدش خڀسدودض خوڀص، -3وڀٻ يف خنخ خنعى٥ص خڀعدز٭ص يخش ظ٭ځڃ ڄىص ـش،: ڄٽدن بـخء خڀخص خندڀص، وى. 4

خڀٶ وخڀٱذ وخڀى٣ وخڀمدپ : ويف ڄخټ خخٲ خڀعزى خنمص( زىن)ـش . وخنىىذ وڄټ خڀٵد، وڄټ خڀىڃ

.ـ1430-1429ڀٵٿ خڀخ خڀؽدشل ڀ٭دڂ خ: ڄدن بـخء خڀخص خندڀص، وى. 5

11

الفصلىالثانيى اإلطارىالنظريىوبحوثىودراداتىدابقة

اإلطارىالنظري:ىأوال:

ىىالعنف:ىالمحورىاألول.تعروفهىى -النظرواتىالمفدرةىلدلوكىالعنفى -أدسىتصنوفهىىى -أدبابىالظاهرةىفيىالمدارسى -.ىالعنفىالمدرديىأنوارهىومظاهرهى -

ىالمتغوراتىاألدروةىواالجتماروةىورالقتكاىبدلوكىالعنف:ىالثانيالمحورى:.ىالتنذئةىاألدروة -دكنىالطالبىمعىالوالدونىأوىأحدهماىى -.ىالمدتوىىالتعلوميىللوالدون -.ىالمدتوىىاالقتصاديىلألدرة -.ىىحجمىاألدرة -

ىدابقةلىاىدراداتال:ىثانوا. فروضىالدرادة:ىثالثا.

12

ىىالعنف:ىالمحورىاألول.ځىٺ خڀ٭ىٳ وڄد ٫نٵ ڄه يوخٴ٫ وبلسد٤دض ؤو ڄىخٸٳ ځىټص ٸ ظاي بڀ، ١نٿ ٭عرب

خعمدڂ خڀٽؽن ڄه خڀسدلؽن يف ڄديه خڀ٭ځىڂ خودوص ټ٭ځڃ خڀىٵ و٬ځڃ خـعمد٪، وخڀ٥ر وخڀ٭ىٳ ٬مىڄد ڄه خڀ٩ىخ خن٠ص يف خجملعم٫ خڀيت ظاؼ يف لدش خٴخي وخنمد٬دض ، خڀىٵ

ڂ ڄه خڀ١ وخي ڄه ـخء خڀ٭ىٳ ٬ځهڃ و٬ځ ٣نعځٽدهتڃ، وى ڄه خڀ٩ىخ ند ځمٹخڀځسص خڀيت ظاؼ ٬ځ خڀ٭ٸدض خـعمد٬ص زن خٴخي وخنمد٬دض ٴعدذ ظځٻ خڀ٭ٸدض

. زدڀعٵٽٻ وخڀع٪ وخهند

و٭عرب ځىٺ خڀ٭ىٳ ڄه ؤټؽ خنٽض خڀځىټص زن خ٤ٵدپ وخنخٹن ٴٹ خڀ٭ ڄه خڀخدض وخڀسمىغ بذل ديظص زن خڀ٥ذ يف خنخ ڄٹدوص زدنٽض ؤدض

خڀځىټص خوي خڀيت ٭دوهد خڀ٥ذ يف خنخ، ټمد اؼ ٬ځ ڄعىي ظ٭ځمهڃ . وظ٭٠هڃ ڀځ٭ٹدذ، وڄ٭دودش خزدء وخنزىن ڄه ځىٺ خڀ٭ىٳ ڄه خ٤ٵدپ وؤ١د ڄه خنخٹن

ٴدش خڀيت ىي ٤دز٫ خڀ٭ىٳ وعن ؤن خڀ٭ىٳ ىڀ خڀ٭ىٳ؛ڀخ ي ټؽن ڄه خدلخڀويب، )بذل خڀځىٺ خڀ٭ىٳ خڀ٭ٸدض زن ؤٴخيد، دڀسد ڄد ٽىن ؤ٤ٵدند ڄدڀنيف

2002 .)و٦نځ بذل ؤن خڀعىحص خص خڀٹدجمص ٬ځ خڀي٪ وخڀڂ وخڀسدذ، ظ٪ خڀوق

خعٵخ ٬ځ ظإـؿ ظځٻ خڀوق خڀ٭وخوص ڀهڃ، خڀ٭وخوص وخڀ٭ىٳ ڀي خزىدء، ود٬% 58ظن خڀخدض خڀعزىص بذل ؤن وسص خڀخ٬دض خنص؛ ب وى ڄد اي بذل ټؽش

خڀيت ظاي بذل خڀ٭ىٳ، ظـ٫ بذل ټٿ ڄه خعٵخ وخڀىص ڄه ظځٻ خڀخ٬دض خڀ٥زص(. 1423خڀ٭م، )وخڀعىحص خنىڀص

ؤن ځىٺ خڀ٭ىٳ خڀ ٹىڂ ز خڀ٥ذ، ٸ ٽىن بڄد وعفص ظٹځ ءوي خڀ٭ځمد٬ىڄځىخ ز يف خش ڄه ٸسٿ خڀىخڀه، ڄؽٿ خڀ١ذ وخڀعه وخڀى٬ خځىذ خڀ

خندق، وبڄد ڀځعىٵ ٬ه خڀسص يف خوعٹدڂ ڄه خڀىخڀه زعمىٿ خڀ٭ىٳ وخڀىص وخڀٽڂ(. 2005خڀخ، )ظخء ٬ځهڃ ع٥٭ىن خ٪ وخڀ٭وخن بذل آوه

ټدٴص ٨دش ځىټص وخ٭ص وٽٿ ځىٺ خڀ٭ىٳ ڀي ٤ذ خنخ نعىدهتڃخوٵ٭درل يخوٿ خنخ، خوعد، واي خ خڀځىٺ بذل خڀٵى٠ وخظسدٺ وخڀعىظ

خن٭ځڃ ڄه ـهص، ټمد وى٭ٽ ؤؼي ٬ځ ټٿ ڄه خڀ٥ذ وخن٭ځمن؛ لػ ىىٵ ؤيخء. ٸش خڀ٥ذ ٬ځ خڀعمٿ خڀخظىىٳ

13

٭ خڀ٭ىٳ ڄه خڀځىټدض خنٽعسص، وى ڄه خڀ٩ىخ خـعمد٬ص خڀيت ظؽن خڀٹځٷ ٴهى يف ظخ ڄعم، وڀ ڄ٩د وؤٽدپ ٢نعځٵص وټمد ظع٭ي خڀوخٴ٫ وخڀ٭ىخڄٿ خڀٽدڄىص وخء

خ يف خجملعم٫ خڀ٭يب، ٨هىي وخعٵمدڀ وخؼد خنعظسص ٬ځ، و٨دش خڀ٭ىٳ ٨هض ڄاو. ووىد يف خنادض خڀع٭ځمص ڄه ٸسٿ ز٭ خڀ٥ذ

: ظ٭ٳ خڀ٭ىٳظ٭يض وخوعځٵط خڀع٭ٵدض يف خيزدض خڀعزىص وخـعمد٬ص وخڀىٵص خن٭دش خڀيت لدوڀط ؤن ظٽٳ ٬ه ڄٵهىڂ خڀ٭ىٳ ڄه ـىخور ٢نعځٵص، وظإب ظځٻ خوعٴدض ظس٭د

خنـ٭ص ڀځؽٹدٴدض خڀ٭دڄص وخڀؽٹدٴدض خڀٵ٬ص خنىـىيش يخوٿ خجملعم٫ ويف ڀوعٴدض وخ٤ : ڄدځ ٬ ڃ ظځٻ خڀع٭ٵدض

دل ٴٷ ز ٴهى ٬ىٳ، و٬ىٳ : ٬ىٳ ز و٬ځ، وز٭ىٳ ٬ىٵد و٬ىدٴص"ڄه : ٴدڀ٭ىٳ ڀٱصٲ ؤوي ز٭ىٳ، وخڀ٭ه: ڄ ز٭ىٳ وي و٬عر ٬ځ، وؤ٬ىٵ ٬ىٳ ٬ځ، وخ٬عىٷ خڄ: ٴود

ز١ڃ خڀىىن ٠ خڀٴٷ، وخڀع٭ىٳ ن٭ىن خڀع٭سن زدڀځىڂ، و٩ه ڄه خڀع٭ٳ خڀځٱى ڀځ٭ىٳ ؤن (. 638ڂ، 1997خڀسعدشل، " )خڀ٭ىٳ ى خنٱدش يف خڀش، وى ٠ خڀٴٷ

و٭ٲ ٬ځمدء خـعمد٪ خڀ٭ىٳ، زإو ځىٺ هٲ خڀٹدجڃ ز بذل بخء خوه ٬ه وڂ ٬ځڃ خڀىٵ و٠ندظ خنىعځٵص ڄٵهىڂ خڀ٭ىٳ ڀځڀص ، وط(Berkowitiz, 1993)ٸ

٬ځ خعفدزص خڀيت ي خنء هبد ٬ځ خنسص وخلسد٢ وخنڄدن، ڄه وپ ڄهدنص ڄ ، (Tremblay, 2000)، وخ ڄد اټي ظ٬نسځ (ڂ٢1999نعد، )خنسص ؤو ز ٬ىهد

خڀ٭ىٳ ؤ ځىٺ ٬ه ٸ ووص، إب ز خڀ ي ٴ " زدووخ"٬ىڄد ؤد بذل ظ٭ٳ خڀٵي يف ڄىخٸٳ خلسد٢، خڀىدنص ٬ه ب٬دٸص خڀٵي بسد٪ يوخٴ٭، ؤو نٹٷ سدظ، ٴعىعدز

لدڀص ڄه خڀٱ١ر و٬ڂ خظخن ن٭ځ عفر زٽٿ ٬ىٳ وخڀ سر خي ڀوه، هدڂ يف بسد٪ خحملس٣ ٴ٭ و خنٲ ڄه خڀ٭ىٳ نٵٳ خدل خڀىدظؿ ٬ه خڀ٭ى زدلسد٢ وخ

. خڀٵي زدڀخلص و٭ىي بذل لدڀص خظخنخڀ ( (Murphyٴٹ ؤدخ بذل ظ٭ٳ ڄيف ( ڂ 2007)وؤڄد خڀٹم وخن٭د٥ص

وخڀ ن ٴ بذل ؤن خڀ٭ىٳ ځىٺ ڄع١مه خعفدزص هتٲ بذل " زدووخ"عٵٷ ٴ ڄ٫ . ٶ خڀسدضخڀعٱځر ٬ځ خڀ٭ٹسدض، خڀيت ظٹٳ يف سٿ نٹ

ؼؼص ڄ٭دن ڀځمٽڃ ٬ځ ڄد بخ ټدن خڀځىٺ ٬وخود ؤڂ ، وظعمؽٿ " زدووخ"و٪ني ي خن٭دن ندج خڀځىٺ ڄؽٿ خدو ؤو خڀ١ذ، وش خڀځىٺ، وودج ټٿ ڄه

14

٬ځ ٠وش وـىي خڀىص لىت ٥نٽڃ ٬ځ خڀځىٺ " زدووخ"خن٭ع وخن٭عي ٬ځ، وټ ٬ىڄد ٬ٲ ( (Fraser, 1996، وخ ڄد ؤټ ٬ځص ٴ (Tremblay, 2000)خو ٬ىٳ

(Freeman)ظ٭ٳ ٴ٬ندن ( ڂ 2000)ؤو خڀىص خنسعص ڀخء، وظىدوپ له : خڀ٭ىٳ( ڂ2000)ٴ٭ٿ ڄٹىي وڄٺ اي بذل بخء خوه، وإب خڀ٩د: ڀځىٺ خڀ٭ىٳ ؤو

ؤن خڀ٭ىٳ ىعؿ ٬ى بخء ڀى آو خڀ ي( hcabhceF(1970, زع٭ٳ ٴسدن. ـد ؤو خوٵ٭دڀد وؤ٠دٲ ؤ١د خڀعه وبظٲ خدء

ڀځ٭ىٳ وى ؤټؽ خڀع٭ٵدض ( Buss)بذل ظ٭ٳ ز ( ڂ1999)وٸ ؤد ٢نعد ؤ ځىٺ ٬ه خڀٵي ڀٵ٩د ؤو زود ؤو ڄديد، ٪ند ؤو : مشى ب ي زإن خڀ٭ىٳ ى

ڄسد، ود٥د ؤو دڀسد، وعظر ٬ځ خ خڀځىٺ بندٶ ؤي زشل ؤو ٠مىد، ڄسدخ ؤو ٮ. ڄدي ؤو وٵ ڀځى وٵ دلر خڀځىٺ ؤو خوه

خ٬عخء وخڀعدـ وخوعٹدڂ بذلزدنٿ "ٴٹ ٬ٴ ( 14ڂ، 1990)ؤڄد خڀنيف جهڃ وب٨هدڃ وخندټص وخن٭دوش، وخنٿ ڀځعم، وخڀعځ يف وٹ خوه وټٳ ؤو٥د

ن٩ه خڀ١٭ٳ ؤو خڀ٭ف، وخندي ٥نى خڀع٭ر، وخڀعىٱ وظ٭ٽن خنى، وخڀعهن وبلخغ " خڀٵنت، وخڀىىزدض خڀ٭سص زىد خنىعځٵص خن٭وٴص

٣ندص خڀٹىش خڀسوص وخپ خي زدىد ؤو :" زإو( 9:ڂ1999)و٬ٴ لځم خڀيت نغ ٠خ ـمد ؤو خڀعوٿ يف خنص خنمعځٽدض، ټمد ؤو خڀٵ٭ٿ ؤو خن٭دڄځص

". خڀىصى ټٿ ڄد ڄه خڀ٥ذ ڄه : "ٴٹ ٬ٴ زإو( 13ڂ، 1424)ؤڄد خڀ٭ين

ځىٺ ؤو ٴ٭ٿ ع١مه بخء خوه وعمؽٿ يف خ٬عخء زدڀ١ذ وخڀر ؤو بظٲ ٣نعځٽدض خڀعىظ، وټإ ٴ٭ٿ آو ز وؤن ٬دڄص ؤو ودص، وخ خڀٵ٭ٿ ڄمىزد زدوٵ٭دض خوٵفد و

" ٽىن ڀ ٲ عمؽٿ يف نٹٷ ڄځمص ڄ٭ىىص ؤو ڄديصخع٭مدپ ن خڀٹدوىشل ڀىدجٿ خڀٹ : "زإو( 43ـ ڂ، 1424)و٬ٴ خڀعن

". خندي ؤو خڀسشل خزعٱدء نٹٷ ددض ىص ؤو ند٬ص ش ؤو ڄص، ودڀسد ڄد سو ى ؤٴ٭دپ بټخص ـمص ؤو ڀٵ٩ Aggressionٴدڀ٭ىٳ

يف ٽٿ ځىٺ خڀ٭ىٳ ظڄن ٸ ىـ ٥نى خڀسحص ؤو ٥نى ى آو ؤو ٥نى خڀخض ټمد يف (. 1989خن٥ر ، )لدڀص خټعحدذ

15

وى ځىٺ فىڄ ى٥ى ٬ځ خټخي وخخء، وهبخ خن٭ىن ٽىن خڀ٭ىٳ خوٴد٬د و٩ه خڀ٭ىٳ يف خندش خڀىڄص . ش ٠٭ٵدفىڄد سك ڄ٭ ٠س٣ خڀى ڀىىخ٬ خڀخوځ

زإٽدپ ٢نعځٵص و٩ه يف ؤټؽ ڄخلٿ خڀ٭م، وٸ ٽىن ڄٽىٴد ووخ٠مد، وٽىن ؤلدود ؤوي ٢نٵد وڄٱ٥، ويف ڄلځص خنخٹص ظس٣ ڄ٫ خڀىد٢ خڀ ؤن ٩ن ڀ ڄعىٵد

(. 2003خڀٴد٬،)ځىٺ ـ ؤو ڀٵ٩ هٲ بذل : ڄه ټٿ ڄد سٷ وع٫٥ ؤن وٹىپ ؤن خڀ٭ىٳ

ٴز ؤن . خخء ؤو خڀعىر ىخء ب وعفص وٲ ؤو ب ټىځص ڀعمٹٷ ٸ ؤو دص ڄدع١مه خڀ٭ىٳ خڀٹ وخڀىص يف بندٶ خي خنٹىي زى ڄ٭ن، ىخء ټدن ڀٻ خي

ي ځىٺ فىڄ وخ ي خڀخص ، ٭ٲ خڀسدلػ خڀ٭ىٳ زإن. ڄسدخ ؤڂ ن ڄسدڄىـ ٥نى خوه ؤو ٣نعځٽدهتڃ، و٥نى خڀى٩دڂ خن وڀٻ زٹ خخء وبندٶ خڀ١ ٬ه

.٤ٷ خڀ٭ىٳ خن خڀځٵ٩ ؤو خڀڄ ؤو خندي

:اننظزيبد انزي رفسز سهن انعنف

هاك افحزاظات أساسة قايث عهها بعط انظزات انشائعة ف جفسز سهىك

جهة انظز انبىنىجة، ظزة انححهم انفس، فزظة انعذوا انعف وه واناجج ع اإلحباط انظزة انسهىكة، وظزة انحعهى االجحاع، وجفسز

: جىنا نهسهىك انعف وسىف عزظه انباحث ها ألغزاض انذراسة

: انظزة انبىنىجة

عه إه عف بطبعحه وإ جحثم وجهة انظز انبىنىجة ف انظز إن اإلساانعف يحصهة نهخصائص انبىنىجة نإلسا فهقذ وجذت بعط انذراسات

انحذثة أ هاك عالقة ب انعف ي جهة واظطزابات انجهاس انغذ وانكزويىسىيات ويسحىي انشاط انكهزبائ ف انجهاس انعصب انزكش ي

أى ( Simpson , 2001)بسىى كوا أكذ سين. (Calvillo , 2000)جهة أخزي لذي اإلنساى بشكل عام نسعت هىروثت السخخذام اسخجاباث عذوانيت وسلبيت حيث اكخشف بأى

16

هناك هنبهاث حعول كوطلقاث فطريت لالسخجاباث العذوانيت وهي هرحبطت بالنظام العصيب العضلي .للفرد

: و٩ص خڀعمځٿ خڀىٵ

خڀ٭وخن نص ڄه ندض خڀىص، لػ خ٬عٹ ټدن ٴو ڄه خوخجٿ خڀه خ٬عربوخ ؤن خڀځىٺ خڀس ٬وخشل زدڀٵ٥ش، وخڀ٭ىٳ ىعؿ ـخء يخٴ٫ زىڀىـ ١مه خندش وزٹدء

ڀٹ ـ٭ٿ ٴو ش خڀ٭وخن ڄعځص . خنى ڄه ـدور وڄه ـدور آو ٹىي ڀځمىض٬ص خڀعىر وعفص زٱش خنىض وخعىديخ بذل خ خٴعخ ٴٽٿ بودن ٫نځٷ وڀ و

ڀلسد٤دض خڀيت ظىخـه و٪نر خڀع٭سن ٬ىهد زٽٿ ؤو زأو ٴةن دل ن ي خڀ٥دٸص ڄىٵخ ند بذل (. 2001خڀ٭ٹدي، )ٴهى ىـ ٥نى خڀى وٵ " خڀسحص"خندؾ

ؤن خلسد٢، ٸ ٪نغ ڀځ٥ٵٿ ٬ىڄد ٪نغ ڄد او ؤو ٭٥ٿ ؤو ( ٴو)وي وىد سؤ يف ظٵد٬ځ خڀ٭وخشل و٪ن٥ڃ ڄد خي ؤڄدڄ، وظ٭عم يـص عمٽڃ يف بسد٪ لدـدظ،

نمٿ خڀٵي ڀلسد٢ ز٭ و١ىـ وظٵد٬ځ ٬ځ خڀ٥ٹص خڀ٭ىٵص خڀيت ڄدهد يف ٤ٵىڀع، ٬ځ . يـص خڀعمٽڃ، وخڀ١س٣ وخنووص خڀيت خټعسهد ڄه خڀسحص خحمل٥ص ز

ؤن ( ٤دڀر )د ز٭ خڀسدلؽن وٸ ؼد لىپ ي خڀى٩ص خڀٽؽن ڄه خنپ و٬دي خڀى٩ص دل ظىفك يف و٫٠ ٧ندؾ ظٵنص دنص وڄٹى٭ص ، ٴه ز٭ش ٬ه خڀىخٸ٫ ون

دنص ڀعٵن ز٭ ؤ٧ند٢ خڀځىٺ خـخڄ وؤلدود ؤلي ظٹڂ ظٵنخض ٬دڄص ن ڄٹى٭ص خودن، ن ټمد ي آوون زإهند ٭ر ظ٭ممهد ٬ځ. ون ڄىدسص يف خڀڄدن وخنٽدن

خودن ڄى ويظ وى يف ند٬ص ع٭ځڃ ڄى خڀځم٩ص خوذل، وظٽعر ٬ه ٤ٹهد يوخٴ٫ (. ڂ٬1998و،)ظىـه

17

:خلسد٢ -و٩ص خڀ٭وخن

، ڀىودي يوذ Sears، وزض ن Millerڄه ؤه ٬ځمدء ي خڀى٩ص وٿ ڄځځ Doob ـىن يوي ،Dollard اء خڀ٭ځمدء ٬ځ خنىخور خـعمد٬ص ، وىر خعمدڂ

ڀځځىٺ خودشل وٸ ٠٬ط ؤوپ ىش ني خڀى٩ص ٬ځ ٴ وـىي خظسد٢ زن خلسد٢ وخڀ٭وخن، لػ ىـ خظسد٢ زن خلسد٢ ټمؽن وخڀ٭وخن ټدعفدزص، ټمد عمؽٿ ـى

: خڀى٩ص يف خب

. خشلؤن خلسد٤دض ظ ڄه خلعمدض ي خڀٵ٭ٿ خڀ٭و -

. ؤن خڀ٭وخن ٵع ڄسٹد وـىي بلسد٢ دزٷ -

ونعځٳ ش خڀسص يف خڀځىٺ خڀ٭وخشل زدوعٲ ټمص خلسد٢ خڀ ىخـه خڀٵي و٭عرب ټٳ خڀځىٺ خڀ٭وخشل يف خنىخٸٳ خلسد٤ص نؽدزص بلسد٢ آو واي ڀٻ بذل خيدي ڄٿ

. Calvillo,2000))خڀٵي ڀځځىٺ خڀ٭وخشل

: ص خڀځىټصخڀى٧

ي خڀځىټىن ؤن خڀ٭وخن إو إن ؤ ځىٺ ٬نٽه خټعدٴ و٬نٽه ظ٭ځ وٴٹد ڀٹىخون خڀع٭ځڃ، وڀڀٻ ټض نىغ ويخدض خڀځىټىن يف يخعهڃ ڀځ٭وخن ٬ځ لٹٹص

( خنؽنخض)اڄىىن هبد و ؤن خڀځىٺ زڄع ڄع٭ځڃ يف خڀسحص، وڄه ب ٴةن خنربخض خنىعځٵص ڀيت خټعر ڄىهد ى ڄد خڀځىٺ خڀ٭وخشل وخعفدزص خڀ٭ىٵص، ٸ ب ظ٬مهد ند ٭ خ

وخو٥ځٷ خڀځىټىن بذل . ڀي خڀى ٨هى خعفدزص خڀ٭وخوص ټځمد ظ٭ نىٸٳ ١نس٣٤دجٵص ڄه خڀعفدذ خڀيت ؤـط زخص ٬ځ خج خڀځىټص ـىن وخ٤ىن وهبخ ٭عرب

وټدن ؤځىهبڃ يف خڀعمٽڃ ٴ وڄى٭ ٬ه . ن ځىٺ ڄع٭ځڃ ٬نٽه ظ٭ځخڀځىټىن ؤن خڀ٭وخخڀ٭ٹدي، )خڀ٩هى، ى خڀٹدڂ هبڂ ٧نىؾ خڀع٭ځڃ خڀ٭وخشل وب٬ديش زىدء ٧نىؾ ڄه خڀع٭ځڃ خن

2001 .)بذل ؤن خودن ع٭ځڃ خڀځىٺ ٬ه ٤ٷ خڀؽىخذ وخڀ٭ٹدذ " ٽى"وٸ ؤد

پ بذل ظٽخي، وخڀځىٺ خن٭دٸر ڀ ٽي، وخ خڀځىٺ ٴدڀځىٺ خنؽدذ ڀي خڀٵي ٬نټمد ؤن ڄٽدٴإش خڀځىٺ خڀ٭وخشل ا خ خڀځىٺ لىت وڀى .ى٥سٷ ٬ځ خڀ٭ىٳ وخڀ٭وخن

(. ڂ 2008ب٬ندن، ) ټدوط ي خنٽدٴإش ن ڄىع٩مص

18

: خڀى٩ص خن٭ٴص

خوڀىخ ځىٺ خڀ٭ىٳ ؤن نت Cognitive psychologyلدوپ ٬ځمدء خڀىٵ خن٭ٴىن ڀي خودن زدڀسمػ وخڀخص هبٲ ٬ـ وٸ ټوخ يف ڄ٭٩ڃ يخدهتڃ ونىؼهڃ لىپ خڀٽٵص خڀيت ٺ هبد خڀ٭ٹٿ خودشل وٸدج٫ ؤلخغ ڄ٭ىص يف خجملدپ خيخټ ؤو خن خنى

دش خڀىٵص ڀودن ټمد عمؽٿ يف ٢نعځٳ خنىخٸٳ خـعمد٬ص خن٭دص وخو٭ٽدهد ٬ځ خحلوټٳ ؤن ڄؽٿ ي خند٬ . ڀودن ٣ند اي ز بذل ظٽىه ڄد٬ خڀٱ١ر وخڀٽخص

وڄه ب ټدوط ٤ٹعهڃ . ظعمىپ بذل بيخٺ يخوځ ٹىي دلس بذل ٣ندص خڀځىٺ خڀ٭وخشلخڀ٭ـص ڀځعمٽڃ يف خ خڀىى٪ ڄه خڀځىٺ خڀ٭وخشل ٬ه ٤ٷ خڀع٭ٿ خيخټ وظوي

ڀٳ خنٹدجٷ وخن٭ځىڄدض خنعدلص يف خنىٸٳ ٣ند ى٠ك ؤڄدڄ خجملدپ خيخټ و عٺ ٴ نىطؤ مى ؤو بهبدڂ ٣ند ٩ن٭ځ ڄعسخ زٽٿ خز٭دي وخڀ٭ٸدض زن خڀسر وخڀىعفص

(Calvillo,2000) .

: و٩ص خڀټدء خوٵ٭درل

شل يف ڄلځص دلر ي خڀى٩ص ى ـىندن لػ ٭ ڄٽځص خڀځىٺ خڀ٭وخخنخٹص، ڄه ؤڃ خنٽض خڀيت خعڃ هبد ـىندن ٴمىخيغ خڀ٭ىٳ وخڀٹعٿ خڀيت ن زن خڀ٥ذ يف خنخ خ٬خيص وخڀؽدوىص يٴ٭ط ـىندن بذل بـخء خن ڄه خڀسمىغ ٬ه

ص خنهدخض خوٵ٭دڀص ڀي خنخٹن، وؤود خ٨نص يف زخڄؿ ظىمص خنهدخض خوٵ٭دپؤن ؤ٤ٵدپ خڀىڂ ٭دوىن ڄه ٬ش ڄٽض ڄىعش ( 2000)و ي ـىندن.وخـعمد٬ص

زٽٿ وخ٠ك يف خجملعم٫ خڄٽ وخجملعم٭دض خوي، وظىسث ټٿ خناخض بذل خندي ځىٺ خومدذ ؤو خنٽض : خ٤ٵدپ زؽسدض بذل خ٥نخٲ وظ٩ه ڄه وپ ؤ٧ند٢ ځىټص ڄؽٿ

. خوعسدي وڄدټٿ خڀعٵٽن، خنىىق وخڀ٭وخوص خـعمد٬ص ،٬ڂ

خ٥نخٲ "٬ځ ي خنٽض خڃ (Goleman, 2005)ڀٹ ؤ٤ځٷ ـىندن و٭ين خڀىٹ خڀٽسن يف خڀٽٵدءخض خوٵ٭دڀص، ٴةن ؤد ڄدټٿ خ٤ٵدپ خن٥نش " خڀ٭د٤ٵ

پ ڄد ىل اء ٽمه زدلعدـدهتڃ خنعخش ڀځٽٵدص خڀ٭د٤ٵص وخـعمد٬ص، وىدٺ وٿخ٤ٵدپ ى ؤهنڃ عىځىن ؤن خ٤ٵدپ خوه ٬وخوىن ٠ڃ، و ٵٽون يف ن٩ص

اء خ٤ٵدپ ٠٭ٵدء ٬د٤ٵد ن٭ىن ؤهنڃ ٭ىخ . خڀٱ١ر ىي يف ء وخل ى خ٬عخءخڀعىظ ٭ون زدڀٱ٧ سدذ ټؽنش يف ڄ٭٩ڃ خلدن يون خوعسدي ند ٪نغ يف خڀىخٸ٫

19

وعٵىن زدوٴد٬ص وٵعٹون بذل ڄهدخض . ٴسمفي ؤن ٹعلىخ خڀعه ٹٵون بذل خڀٵ٭ٿي خڀځىټدض ظپ ٬ځ ن بيخټ . و٬ خڀخض ؤ ٴهڃ ڄد٬ڃ وڄد٬ خوه

٬مٷ ڀي خ٤ٵدپ خڀ٭وخون، ٴدنٿ خڀين خڀ دلر خ٤ٵدپ خڀ٭وخون ٤ىخپ لدهتڃ ، زإن خڀعىـ خڀ٭وخشل سؤ ”Goleman“ڂ ٠٬ص ڀځمدټٿ، ٴني ـىندن ى خڀ ٩ن٭ځ

ڄى ىىخض خڀخص خنسٽش لػ ٤ن ؤن خ٤ٵدپ خټؽ ٬وخوص ٵځىن يف ظ٭ځڃ خڀعٵدو ولٿ خڀىخ٬دض، زٿ ع٭ځمىن خڀٹىش وخڀ٭زش وٵځىن يف ظ٭ځڃ ؤ ٥ش ٬ځ خڀخض يف

.لٿ وٴدهتڃ خڀٳ وځفاون ڀځٹىش وخڀعه يف

:و٩ص خڀعٵٽٻ خـعمد٬خڀعٵٽٻ خـعمد٬ ڄ٥ځك د٪ خعىخڄ يف ټعدزدض ٬ځمدء خـعمد٪ ڀځڀص

٬ځ ڄٵهىڂ ٬دڂ مٿ ټٿ ڄ٩د ىء خڀعى٩ڃ يف خجملعم٫ ڄه خڀىدلعن خڀ٭١ىص وخڀؽٹدٴص، ، ڄه خڀىدلعن خڀ٭١ىص وٸ خي ز ؤلدود ٬ڂ خڀعىدٷ ؤو خڀعىخن زن ؤـخء ؼٹدٴص خجملعم٫

وخڀؽٹدٴص، وٸ خي ز ؤلدود ٬ڂ خڀعىدٷ ؤو خڀعىخن زن ؤـخء ؼٹدٴص خجملعم٫ ن وظعمؽٿ يوخ٬ خڀعٵٽٻ خـعمد٬ يف خڀعٱنخض خڀ٭ص خڀيت نغ يخوٿ خجملعم٫ ، ٴ٭ىڄد ع٭

خڀعخز٣ خـعمد٬ ى٭ڂ خجملعم٫ ندڀص ڄه ٬ڂ خعٹخ يف خڀ٭ٸدض خڀٹدجمص زن ؤ١٬دج ٴةن(. ڂ1998ؤزى ظىظص، )زن ؤـخج

خڀسدلػ خڄٽ ؤوپ ڄه ؤٴك ( يوظه ځن)ؤن ( ڂ1998)و١ٳ ؤزى ظىظص ٬ه خؼ خڀعٵٽٻ خـعمد٬ يف بلخغ خڀ٩دش خـخڄص، ٬ىڄد ؤو٠ك ؤن خجملعم٭دض خڀٵص

ن وخعٹخ، ٣ند ٩ن٭ٿ ځىټ ىيد خڀعخز٣ خـعمد٬ و٭ خڀٵي يخوځهد زدڂڄ١مىن ( ځن ) وځى . ڄىفمد ڄ٫ خن٭دن خڀدجش يف خجملعم٫، نٲ خجملعم٫ خن١

: و٩ع يف خب بن خڀعٵٽٻ خـعمد٬ ځ٭ر يوخ ٸىد يف ٧نى ٨دش خڀځىٺ خنىمٲ ، زد٬عسد ؤن

٨ڃ وټٿ ولش ڄىهد ظس٫ ڀ ز٭ خڀٵي ظس٣ نفمى٬ص ڄه خڀىلخض خـعمد٬ص وخڀهخندـدض ، وڀٽٿ ولش ٠نمى٬ص ڄه خن٭دن خڀيت ظى٩ڃ خڀځىٺ ، ٴةخ ټدوط ظځٻ خن٭دن وخلش زدڀىسص ڀٽٿ خڀىلخض يف خن٭دن خڀيت ظى٩ڃ خڀځىٺ ، ولػ بن خڀٵي يف ظٵد٬ځ

بذل ڄء خڀ٭مٿ ، وڄه يخوٿ خجملعم٫ ىعٹٿ ڄه ند٬ص خش بذل ند٬ص خڀٴدٶ وڄه خنص وپ ظٵد٬ٿ خڀٵي ڄ٫ ي خنمد٬دض ٴةو ٽعر ڄىهد ز٭ ڄ٭دن خڀځىٺ خڀيت ظىـ

20

٬ٸدظ زدوه ،وؤن ٴص خڀعمدؼٿ زن خن٭دن ظيخي ټځمد ټدوط خنمد٬دض خڀيت عٵد٬ٿ ن خ٥٠خذ ڄ٭هد خڀٵي ١نويش ز٭ٽ ڄد بخ خظ٭ط يخجش ظٵد٬ځ وى ڄد اي بذل لدڀص ڂ

يف خنىون خن٭يف ڀځم٭دن يف لدڀص وـىي ؤ٧ند٢ ؼٹدٴص وڄ٭دن ٢نعځٵص زن خنمد٬دض ظاي . ڀخ٬دض يخوځص ظاي بذل ؤ٧ند٢ خ٥نخٴ

و٣ند ڄد سٷ ع١ك ؤو بخ خوعځٵط خن٭دن خڀيت ظى٩ڃ خن٭دن خڀيت ظى٩ڃ خڀځىٺ زن خ٬ځ يخوٿ خجملعم٫ زىهد و خش وخنص، خڀىلخض خـعمد٬ص خڀيت ظىٹٿ خڀٵي يف ظٳ

وند٬ص خڀٴدٶ، وڄء خڀ٭مٿ وند ، ٴةو ٬ىج مغ ڀځٵي خ٬دض يخوځص ظاي ز بذل خڀ٭ىٳ، وؤو ټځمد خظ٭ط يخجش ظٵد٬ځ، ٴةن ڀٻ اي بذل لدڀص ڄه خ٥٠خذ يف

ڀٵص زن خنمد٬دض ظاي بذل خ٬دض خنىون خن٭يف ڀځم٭دن ،ٴٵ لدڀص وـىي ڄ٭دن ٢نط. يخوځص ظاي بذل ؤ٧ند٢ ٢نعځٵص ڄه خڀ٭ىٳ

وي خڀى٩ص ٬ځ ىخذ ٬ىڄد ٸض ؤ٨نص خڀعخز٣ خـعمد٬ وخوفدڂ خن٭دن خـعمد٬ص خڀ١دز٥ص ڀځځىٺ زن ولخض خجملعم٫ خنىعځٵص ، ٴٻ يف ؤن خوعٲ خن٭دن

، اي بذل خ٬دض يخوځص وخ٥٠خزدض وٵص خنى٩مص ڀځځىٺ زن خش، وخنص ڄؽ. ظٹىي بذل خڀځىټدض خڀ٭ىٵص

وڀٽه او ٬ځ ي خڀى٩ص ؤهند دل ظٵ خڀٽٵص خڀيت ظعڃ هبد وخٸ٭ص خن٬نص ٬مىڄد ؤو خڀ٭ىٳ ؤ دل ظى٠ك ٬ٸص خڀسسص زن خڀعٵٽٻ خـعمد٬ وخڀ٭ىٳ ؤو خن٬نص ٬مىڄد خ

بذل خ٬عمديد ٬ځ ٬دڄٿ وخل وظټد ٬ځ يف ظٵند ڀځځىٺ خ٥نخٲ ؤو زد٠دٴصوڄئي ٴ٠عهڃ لىپ خلسد٢ ( ـىن يو ي )خڀ٭ىٵ ٬ٴط ي خڀى٩ص ڄى ؤن و

(. ڂ1986ئوٲ ، )وخڀ٭وخن ، ٴٹ و٩وخ بذل خڀ٭وخن ٬ځ ؤو وعفص ڀلسد٢ يخجمد

: وڀىـص خڀى٩ص خـعمد٬ص خوؽوذ٬ىخڄٿ خنمد٬ص : ظي ي خڀى٩ص ؤن خندي خڀٵ٥ ٹڃ بذل ٸمن، خڀٹڃ خوپ

ؼٹدٴص خڀ٭ىٳ، ؤڄد خڀٹڃ خوپ وى ٬ىخڄٿ خنمد٬ص ٹىڂ ٬ځ ٴٽش خڀ٭وي : وخڀٹڃ خڀؽدشلخنمد٬ص لػ ٵٹ خٴخي خڀعٵٽن خنى٥ٹ يف ب٤د خڀڄش ؤو خنمد٬ص ، وٸ ؤٴع ٴعىف

وـىي لدڀص ٽىڀىـص ؤنىد لدڀص بڀظٵي ظايي بذل ديش خڀځىٺ 1983وآوون خوٴد٬ خنمىى٪ خـعمد٬د ند يف ڀٻ ځىٺ خڀ٭ىٳ وٸ عؽد خڀعٵي زٵ٭ٿ ٨وٲ ڄ٭ىص

ټدڀىض خنظٵ٫ )و ؤلد خڀٵي ؤن ؤل ٭ٴ، وخعؽدش )خجملهىڀص : ڄىهد

21

خڀؽدشل ٴهى ؼٹدٴص خڀ٭ىٳ وى ڄه خنخوٿ خنؽص يف ظٵن ٨دش خڀ٭ىٳ ، ؤڄد خڀٹڃ(وخڀ٭ٹدٸنوڀٻ خڀ سىن ٬ځ خٴعخ ڄايخي وـىي ؼٹدٴص ن خنددض خجملعم٫ ٥نى خڀ٭ىٳ، ڄؽٿ نف خڀ٭ىٳ يف خڀوخدض وودجٿ خ٬ڂ وخ٬عىدٶ ڄ٭دن خـعمد٬ص ظٹىڂ ٬ځ ؤٴٽد ڄؽٿ

خ بټدء ٸىخون خڀعىدٴ يف خڀع٭دڄض خٸعديص وخـعمد٬ص ، وؤ(خڀٱدص ظرب خڀىځص)٬ځ خڀىمى خڀ ٩ن٭ځ خڀٹدوىن خد ڀځسٹدء، ٣ند ڄ٭ خڀ٭ىٳ وزدڀعدرل ظسك خڀىعفص

خڀىهدجص ڀىـىي ؼٹدٴدض ؤدص ؤو ٴ٬ص نف خڀ٭ىٳ وظٹي وظرب وعدجف يف خجملعم٫ (. ڂ1980خنىي، )

: ڂ خـعمد٬و٩ص خڀع٭ٿ

ظعځى وـهص و٩ زدووخ يف ظٵن خڀ٭وخن زإن ڄ٭٩ڃ ځىٺ خڀ٭ىٳ ٽعر ڄه وپ خنل٩ص وخڀعٹځ، لػ ع٭ځڃ خ٤ٵدپ ځىٺ خڀ٭ىٳ نل٩ص ٧ندؾ وؤڄؽځص ڄه

خڀځىٺ خڀ٭ىٳ ٹڄهد ؤٴخي خش وخٸدء وخٴخي خڀخون يف زحص خڀ٥ٵٿ، وىدٺ دل ڄه وند خڀ٥ٵٿ زدنل٩ص ڄىهد خڀعإؼن خ، خٸخن، خڀىمدؾ خڀڄص ٬ش ڄدي ع٫

. ټدڀعځٵىن

. خټعدذ خڀځىٺ خڀ٭وشل ڄه خنربخض خڀدزٹص -

.ظإټ خ خڀځىٺ ڄه وپ خڀع٭ وخنٽدٴأض -

.خڀ٭ٹدذ ٸ اي بذل ديش خڀ٭وخن -

خودض ؤو ب٬دٸص ځىٺ ڄىـ ٥نى بؼدش خڀ٥ٵٿ بڄد زدنفىڂ خنم زدڀعهخض ؤو خي - . (Calvillo,2000) ٲ

ڀڀٻ ٴةن ٧ن٣ خڀعىحص خص وخـعمد٬ص ځ٭ر يوخ ٸىد يف ٧نى ٨دش خڀځىٺ خنىمٲ، زد٬عسد ؤن خڀٵي ظس٣ نفمى٬ص ڄه خڀىلخض خـعمد٬ص وخڀى٩ڃ، وټٿ ولش

ڄه خن٭دن خڀيت ظى٩ڃ خڀځىٺ، ٴةخ ټدوط ڄىهد ظس٫ ڀ ز٭ خندـدض، وڀٽٿ ولش ٠نمى٬صظځٻ خن٭دن وخلش زدڀىسص ڀٽٿ خڀىلخض خنمؽځص ڀځؽٹدٴص يف خجملعم٫، لىح ظىـ ڄٽځص،

وڀٽه ظ٩ه خنٽځص لىمد نعځٳ ي خڀىلخض يف خن٭دن خڀيت ظى٩ڃ خڀځىٺ، ولػ بن ش بذل ند٬ص خڀٴدٶ وڄه خنص بذل ڄء خڀٵي يف ظٵد٬ځ يخوٿ خجملعم٫ ىعٹٿ ڄه ند٬ص خ

22

خڀ٭مٿ، وڄه وپ ظٵد٬ٿ خڀٵي ڄ٫ ي خنمد٬دض ٴةو ٽعر ڄىهد ز٭ ڄ٭دن خڀځىٺ (. 2004ؤزى ٬، )خڀيت ظىـ ٬ٸدظ زدوه

وبن ٴص خڀعمدؼٿ زن خن٭دن ظيخي ټځمد ټدوط خنمد٬دض خڀيت عٵد٬ٿ ڄ٭هد خڀٵي ڄد بخ خظ٭ط يخجش ظٵد٬ځ وى ڄد اي بذل لدڀص ڄه خ٥٠خذ يف خنىون ١نويش، ز٭ٽ

خن٭يف ڀځم٭دن يف لدڀص وـىي ؤ٧ند٢ ؼٹدٴص وڄ٭دن ٢نعځٵص زن خنمد٬دض ظاي بذل خ٬دض (. 2007خڀٹم وخن٭د٥ص، )يخوځص ظاي بذل ؤ٧ند٢ ب٥نخٴص

ظى٩ڃ خڀځىٺ زن خڀىلخض خـعمد٬ص وڄ٭ىن ڄد سٷ، ؤو بخ خوعځٵط خن٭دن خڀيت خڀيت ىعٹٿ خڀٵي يف ظٵد٬ځ يخوٿ خجملعم٫ زىهد و خش، وخنص، وند٬ص خڀٴدٶ،

وڄء خڀ٭مٿ وند، ٴةو ٬ىج مغ ڀځٵي خ٬دض يخوځص ظاي ز بذل خڀ٭ىٳ، وبو خذ يف خنىون خن٭يف ټځمد خظ٭ط يخجش ظٵد٬ځ، ٴةن ڀٻ اي بذل لدڀص ڄه خ٣٠

ڀځم٭دن، ٴٵ لدڀص وـىي ڄ٭دن ٢نعځٵص زن خنمد٬دض ظاي بذل خ٬دض يخوځص عظر . ٬ځهد ؤ٧ند٢ ٢نعځٵص ڄه خڀ٭ىٳ

لػ ٭ىي خڀعٵد٬ٿ ، وڄه ىد ول٧ خ خـعمد٬ص خڀيت ٹىڂ ٬ځهد خڀ٭ىٳ، ي وخوعٹدڀ ٬رب خنىخٸٳ خنىعځٵصخـعمد٬ خڀځيب زدڀو خټرب يف وىء خڀ٭ىٳ وخعمخ

نىد يو خڀ٭ىخڄٿ خڀسحص " خڀسىڀىـص"و" خؼىڀىـص"ٴةخ ڄد خزع٭ود ٸځ ٬ه خڀى٩ص وخـعمد٬ص وخڀؽٹدٴص يف ظٽځ ىخء زدټعدز ڄه وپ ظ٭ي ټمد ى خندپ ڀي

ؤو وعفص ڀع٭٠ " خٸزدووخ وٲ"خڀځىټىن ؤو زع٭ځم زدڀعٹځ ټمد ى خندپ ڀي و خڀى٩دض خدص خڀيت " يوڀ وڄځ"ڀلسد٢ يف ڄىخٸٳ ڄعٽش ټمد ى خندپ ڀي

. خعى بڀهد خڀسمػ خندرل

ڀٽه ڄد يو . ي ؤڃ خڀى٩دض خڀيت لدوڀط ظٵن خڀځىٺ خڀ٭ىٳ زٽٿ ٬دڂوخنص ؤن ظىخټر خش وخنص يف خن ڄه ي خڀ٩دش؟ ڀڀٻ ٩نر ٬ځ خش

خڀع٥ىخض خن١دص وخـعمد٬ص، وظعمد ڄ٫ ڄٹع١دض ولدـدض خجملعم٫، ٴه ڀط ڄٽدود ڀځ٭ وخڀع٭ځڃ ٴمر، زٿ بذل ـدور ڀٻ ڄادض ظزىص خـعمد٬ص ٬خي

. خڀىء وظىـههڃ ند عٵٷ وڄدحل خجملعم٫ خـعمد٬ص وخڀدص وخڀؽٹدٴص

ڂ خڀى٩دض خنٵش ڀځ٭ىٳ، ٬نٽىىد خڀٹىپ زإن ي خڀى٩دض زٽٿ وڀځعىٴٷ زن ؤي٠نعم٫ نؽٿ ـء دڂ ڄه خڀعخغ خڀى٩ نى٠ى٪ خڀ٭ىٳ، و ٬ځ خڀڃ ڄه ظ٭ي ظٵنخهتد

23

ټ ند ظعسىن ڄه خنددض وؤخء ب ؤهند ظٽمٿ ز٭١هد خڀس٭، ٴني ٴو ؤن خودن ڀ يڄن وڄد ظ٭٠ط ڀ ي خڀى٩ص وڄدخڀط ڄه خڀىٹ خن ڄى ش نټ بذل خڀ٭وخن وخڀط

ولىت خن لػ ظ٭ ي خڀى٩ص ود٤حص زٹ ڄد ودٸص لػ ؤهند ندځط " ٴو"ووي ؤن و٩ص .دج ٬مځدض خڀع٭ځڃ لػ ىدٺ ظٵد٬ٿ زن خڀٽدجه خن وخڀسحص ڄه لىڀ

خڀ٭ىٳ وخڀ٭وخن وؤن خڀى٩ص خوؽوزىڀىـص خڀ٭وخن ظز٣ زٽٿ وؼٷ زن –خلسد٢ ظى٨ٳ ځىٺ خڀ٭ىٳ وٴٹد ڀؽٹدٴص خجملعم٫ وؤٴخيي، ټمد ؤن و٩ص خڀع٭ځڃ خـعمد٬ ظاټ ٬ځ ؤن خڀٵي ع٭ځڃ خڀ٭وخن ڄه خڀسحص ڄه لىڀ ، ى٠ك ڀىد خندي خـعمد٬ ؤ١د ڄدي خڀعإؼن

. ٬ځ خڀٽدجه خن ټعدذ خ خڀځىٺ

:ٴدض خڀ٭ىٳظينټؽنش ـخ خڀځىټدض خڀيت ظىٳ زإهند ٬ىٵص، وٸ و٭ زإن ځىٺ خڀ٭ىٳ

٨دش وخ٠مص خن٭ددل هځص خڀع٭ٳ ب ؤن خنٹٹص ن ڀٻ ندڄد، ودص ٴمد ع٭ځٷ زدڀ٭ىٳ ؤن وٳ خڀځىٺ ( 1989)وي خن٥ر ؤټمد ( Bandora)خن لػ ي زدووخ

وى٬ص خڀځىٺ وٵ، ټدڀ٭ىٳ خن ؤو خڀعڃ -1: ؼؼص ڄ٭دن وزدڀ٭ىٳ عى خذلودج خڀى خن٭ع، -3ش خڀځىٺ -2.ؤو خدوص ؤو خ٬عخء ٬ځ خنمعځٽدض

ٴدڀ٥ځسص ٪نمځىن خڀٹځٷ وخڀعىظ وخڀٱ١ر ڄ٭هڃ ڄه سحعهڃ خص وٽٵىن ٬ه ؤوٵهڃ ظس٥ط زدڀځىٺ خڀ٭وخشل ، ڄؽٿ خڀعمٿ يخوٿ ـخن خنص، وىدٺ ٬ىخڄٿ و٥نش خ

وىٳ خڀ٭ىٳ (. (Breaely 2001خڀخ خنعشل وظرب خندټٿ خڀځىټص وخ٥نخٲ :لر وخڀىځص بذل

:خڀ٭ىٳ خڀسشل ؤو خن -1

آپ )ځىٺ ٬ىٵ لخغ خن٭دودش وخي وخدل خڀسشل ڀوه وخڀ٭ و خڀ٭ وخٴٷ خ ټځ ٬ديش وڄه ؤڄؽځع خڀ١ذ وخڀټٿ(.ـ1421ىي،

٪ن، )وىزدض ڄه خڀٱ١ر وىـ ٬ديش خ خڀٱ١ر ٥نى خن خڀج خنسر ڀځ٭ىٳ وخڀ٭ىٳ خڀسشل ٭عرب ؤٸڂ ؤوىخ٪ خڀ٭ىٳ خڀيت ٬ٴهد خودن ڄى خڀٹڂ ټٽدجه (. ڂ 2000

(. ڂ1993خنٳ ، )ڄعم ڀ ٴٽ وبخيش

24

: خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩ -2

ڄه خڀعمص ؤن خ خڀ٭ىٳ ى خخء زدڀځٵ٧ ؤ ؤن وځص خڀ٭ىٳ خڀٽڂ، وع١ك وهٲ خ خڀىى٪ ڄه خڀ٭ىٳ بذل خڀع٭ ٬ځ لٹىٶ خوه ز٥ٹص خڀٽڂ وخڀٵد٦

خڀىدزص، و٬ديش خ خڀىى٪ ڄه خڀ٭ىٳ سٷ خڀ٭ىٳ خن ڀٹ وى خڀٽٳ ٬ه ٸخض خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩، وٽىن ٸسٿ ؤن ع٥ى خڀ٭ىٳ ڄه وبڄٽدودض خىد خنىـ بڀهڃ خ

(. ڂ1993خنٳ ، )خڀٽڄ بذل خن

: خڀ٭ىٳ خڀڄ-3

ى ٬ىٳ ظځ٥ ټمد م ٬ځمدء خڀىٵ، وى ٸش عمع٫ هبد دلر خ خڀىى٪ ڄه خڀ٭ىٳ وخڀ ڄى ڄؽٿ خ خڀ٭ىٳ وخنعمؽٿ يف خعىخڂ ز٭ خڀ٥ٶ خڀڄص

يغ آؼد وٵص و٬ٹځص وخـعمد٬ص ٬ځ خڀى خنىـ بڀ خڀ٭ىٳ، وخ خڀ٭ىٳ وخڀع٭سنص ظكن ڀٵ٩ ټدلعٹد خوه ؤو ٬ڂ خڀى٩ بذل خڀى خنىـ ڀ خڀ٭خء ؤو خڀ٭ىٳ ؤو

خيخءي ونٹني ؤو ؤ بدش ن ڀٵ٩ص وب٧ند ظپ ٬ځ خڀڄص وظ٭ين ؤؼدش خڀى خنىـ ڀ . (ـ1421آپ ىي، )خڀڄ خڀى٩ ؤو خدش ؤو

:ظٹڃ خڀ٭ىٳ لر خڀ٥ٹص

خن ؤو : وى ٬ىٳ ىـ ڄسدش نؽن خنى٠ى٪ خځ ڀعفدزص خڀ٭وخوص، ڄؽٿ -1 .خيخن ؤو خڀ٥ذ ؤو ؤ ى ٽىن ڄخ ؤځد ؽن خعفدزص خڀ٭وخوص

خنؽن ڀځ٭ىٳ، وڀ ڀځمؽن ٬ىٳ ىـ بذل ڄى خنى٠ى٪ خٿ: خڀ٭ىٳ ن خنسد -2خځ ڀځ٭ىٳ وڄؽدپ ڀٻ ٬ىڄد ٤دڀر ؤن ؽد ڄه ڄ٭ځڃ ٴإن خ خڀ٥دڀر عف بذل ڄ خنؽن خڀ ؤؼد ڀ خڀ٭ىٳ ڄؽٿ دش خ خن٭ځڃ ٴٹىڂ زعٽن ؤ ء يف خڀدش

خن٭ځڃ ټدڀـدؾ ؤو ني، وڀٻ ڀ٭ڂ خع٥د٬ع ظىـ خڀ٭ىٳ ڀځمؽن خځ وى(. ڂ1994ىٸ، )٬عسدخض ڄد

وظٹڃ خڀ٭ىٳ بذل زشل وڀٵ٩ وڄ، ى ظٹڃ ڀځ٭ىٳ نر خڀىځص، ؤڄد ظٹڃ .خڀ٭ىٳ بذل ٬ىٳ ڄسد، و٬ىٳ ن ڄسد، ٴهى ظٹڃ نر ٤ٹص خڀ٭ىٳ

وڄد بخ ټدن ڄىـهد ٥نى خنى٠ى٪ خځ خنؽن عفدزص خڀ٭ىٳ، ؤو ٥نى ؤل ڄى . و٪ خځخنى

25

: ٹڃ نر خ خ٬عسد بذل: ؤڄد ڄه لػ ڄو٬ص خڀ٭ىٳ :خڀ٭ىٳ خنو٪ -1

ىدٺ ڄه خڀ٭ىٳ ڄدى ڄو٪ وى خڀٴد٪ ٬ه خڀ٭ وخندپ وخحملدڂ وخڀى٤ه ، ټإن خٴ٫ ٴي ٬ه ٠٬ ڄه ؤن ىعهٻ ،ؤو خٴ٫ ٬ه ڄدڀ ڄه ى ؤو ؤىد ون

زد٤ٿ وزدڀٹىش ، وڄىهد خڀٴد٪ ٬ه خڀى٤ه ڄه ؤ خ٬عخء ؤوي ڄى زون وـ لٷ وؤ٧ند زدپؤو ؤوپ زإڄه خڀى٤ه وڀٻ ٬ه ٤ٷ خڀ٤ص ؤو خن خڀ ڄهمع خڀٴد٪ ٬ه خڀى٤ه و٬ه لٹىٶ خڀىد وـ٭ځهڃ عمع٭ىن زدڄه وندعهڃ ٣نه ٪ندوڀىن خ٬عخء ٬ځ

. لٹىٸهڃ ؤوخن ٫نځىخ زإڄىهڃ وو٩دڂ و٤ىهڃ

: خڀ٭ىٳ ن خنو٪ -2

وى خڀ٭ىٳ ن خنو٪ ؤو ن خنمىق ز وى خنىدڀٳ ڀځٹىخون وخڀى٩ڃ وخڀٹڃ : وخ٬خٲ وخڀ٭ديخض وخڀعٹدڀ ، وزدنمځص ى خڀځىٺ خڀ٭ىٳ ن خڀى، وڄؽدڀ

.خڀ١ذ وخڀٹعٿ وخخء ، وخ خڀىى٪ مٿ ن٫ ؤوىخ٪ خڀ٭ىٳ

:بذل وڄه لػ ٴيص ؤو ند٬ص خڀ٭ىٳ، وٹڃ خڀ٭ىٳ -

: خڀ٭ىٳ خڀٵي -1

وى ٬ىٳ ڄه ٴي بذل ٴي آو وى ؤټؽ وسص لوغ يف خجملعم٫ ڄٹدوص زإوىخ٪ : خڀ٭ىٳ خوي، وىٹڃ خ خڀىم٣ ڄه خڀ٭ىٳ بذل ؼغ ٴحدض

ڃ ؤٴخي ڄعځ٥ىن وخڀ٭ىٳ ٬نؽٿ ـء ڄه ځىټدهتڃ، و٪نٹٷ ددض : خڀٵحص خوذل .وٵ٭ىن ڀعمٹٹهد ٬ه ٤ٷ خڀځىٺ خڀ٫

ٴهڃ ؤٴخي ٭دوىن ڄه ٬ٹش خڀىٹ، و٭عرب خڀ٭ىٳ خڀ٥ٹص خڀع٭ى١ص : خڀٵحص خڀؽدوصڀ خ خڀىٹ خڀ ٭ون ز، و٭عرب خ خڀىى٪ ڄه خڀ٭ىٳ ٬ٸص ظ٭ى١ص زن

.خڀخض خنىىٵ وزن خڀ٭ىٳ

ڃ ؤٴخي عىڄىن خڀ٭ىٳ ټىځص ٬دٸس يف لدڀص ٬ڂ خعفدزص : خڀٵحص خڀؽدڀؽص. خوه ن٥دڀسهڃ وعمىن زدڀ٭ىٳ وخودوص

26

: خڀ٭ىٳ خنم٭ -2

٬ىٳ ڄه ٠نمى٬ص ڄه خٴخي، ڄ٫ خڀعدز يف ٭ىڃ ٥نى و٫٠ ڄد وڄىد١ع، وڄه وـهص خڀى٩ خند هبىء خٴخي زإن خڀ٭ىٳ ى خڀىځص خڀىلش نٿ ڄد ٭ع٠هڃ

خنىخٴٹص ندي ڄىخ٫٠ يف لدهتڃ، وظٽىن ڄه ؤڄى ظىخٴٷ سدهتڃ ؤو ڀهڃ ٴ و٬ڂخڀٵص نڃ يف ٣ندص خڀ٭ىٳ و٣ خجملمى٬ص ن ڀٻ ٸ ٪ندسىن ڀىـىيڃ يخوٿ

. خنمد٬صوي ٬ځمدء خڀىٵ ؤن خڀ٭ىٳ بڄد ؤن ٽىن ٬ىٵد زود ؤو ٵىد ؤو ظځ٥د وخڀ٭ىٳ

، وىخء ټدن ڄو٬د ؤو ن ىخء خظٽس ٴي ؤو ند٬ص وىخء ټدن ڄسدخ ؤو ن ڄسد : ڄو٪ ٫نؾ ٬ه ؼؼص ؤوىخ٪

خڀ١ذ، :ى خڀ٭ىٳ خڀ ىـ بذل ـڃ خڀى، وڄه ؤڄؽځع: خڀ٭ىٳ خن-1. وخخء، و٥نى٨ند

٬ىٳ عڃ ٬ه ٤ٷ خڀځدن زإڀٵد٦ ش ڄسدڀٯ ٴهد، وظعمؽٿ يف : خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩-2. عڃ ، و٥نى٨ندخ٬عخء ٬ځ خوه،ټدڀٹٲ، وخپ

٬ىٳ زعٴدض خض يض وخ٠مص ٹ ؤدو ڄه ظىـ بڀ وڄه : خڀ٭ىٳ خڀڄ-3(. ـ1393خنٳ ،)ؤڄؽځعهد خڀى٩ بذل ى ڄد زدلعٹد، و٥نى ڀٻ

: خڀ٭ىخڄٿ خنايص بذل خڀ٭ىٳىسؽٷ ځىٺ خڀ٭ىٳ زىٵ ؤځىزد نٿ خنٽض يف خنلځص خنسٽش ڄه ٬م

ي خعفدزدض ٸ ظظس٣ زدڀ٭ىخڄٿ خڀٵىڀىـص وخص وخڀؽٹدٴص وخڀسحص، خڀ٥دڀر، وو نغ يف ؤو٠د٪ ٢نعځٵص يف خڀسط وخنص وخڀد٪، وىدٺ خڀ٭ ڄه خڀ٭ىخڄٿ ٸ

. ظدڃ يف ـ٭ٿ خڀ٥ذ ٬ىٵن

بن ٤س٭ص خش ٸ ظٴ٫ خڀ٥ٵٿ بذل خڀځىٺ خڀ٭وخشل، وٸ وـ ؤن خڀ٥ٵٿ خڀ ڀٹ خڀٹځٿ ڄه خڀعٹسٿ و٭ ؤو ڄٴى ڄه ٸسٿ خش ٬نٿ بذل خڀٹدڂ زدڀځىټدض ط

خڀ٭خجص، ټمد وـ ؤن ىدٺ ٬ٸص خظسد٤ ڄىـسص زن خڀ٭ٸدض خـعمد٬ص خڀٵدظش ن وؤ٠دٲ ٴ(. 2001خڀ٩د، )خنس٭ص وـخود ڄه ٸسٿ خزدء وځىٺ خ٤ٵدپ خڀ٭خج

(Fraser, 1996) ،ؤن خڂ خڀيت ظعٵد٬ٿ زٽٿ ٸځٿ ڄ٫ خڀ٥ٵٿ ٸ ظاؼ ٬ځ ٬خجص ٤ٵځهد

27

وخ٤ٵدپ خڀه ٭ ځىټهڃ خڀ٭وخشل يف خڀسط ڃ ٬ځ خـك، عٴىن ز٭وخوص يف خڄدټه خـعمد٬ص خوي، وڀزدء يو ټسن يف بټدذ خڀ٥ٵٿ خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڄه

ونص ٬ٸص . عفدزدض خڀ٭وخوص خڀيت ٸ ظ ٬ه خزدءوپ ١ندټدش خزىدء وظٹځڃ ڀزن ٬وخن خزىدء و٤ٹص خڀعزـص، لػ ؤن ؤ٤ٵدپ خزدء خنعدځن، وؤ٤ٵدپ خزدء خڀه

. ٬ندىن خڀ٭ٹدذ خڀخج ڄ٫ ؤزىدجهڃ ٸ ون ڄه ٬وخوص ؤزىدجهڃ

خڀيت ىيد خڀفد ؤن خوٵدپ خڀىخڀه، وخندش خنىڀص( 1999)وي ٢نعدخڀخجڃ زن خزىن، ؤو بدزص ؤل٨ند زدن، اؼ ٬ځ ٨هى خڀ٭وخن ٬ى خزىدء، وؤن

ظ ڄه خڀځىٺ ، خڀ٭دجض خڀيت ظٵعٹ بذل ڄٽه ڄجڃ و٤٭دڂ وڀسد، و٬دص مص ڄجمص. خڀ٭خج ڀي خزىدء

وغ ظٱنخض ٴىڀىـص ؤن ىدٺ ٬ىخڄٿ ٧ندجص ظعمؽٿ يف ل( 2000)وي ٬ٹٿ وخـعمد٬ص وخوٵ٭دڀص ڀي خڀ٥ځسص، و٨هى لدـدض وٵص وخـعمد٬ص ظع٬ بسد٬د وسص

ڄځمص يف ظإټ خهتڃ ب٠دٴص بذل لدعهڃ خڀش ڀځىٹ، ودٴعهڃ خوٵ٭دڀص وټځهد ٬ىخڄٿ ص ڀي خڀٵي وؤ١د ىدٺ ٬ىخڄٿ ظـ٫ بذل و٬ص ٬وخن. ظٴ٫ خذل ٨هى خڀځىٺ خڀ٭وخشل

ظىإ زٵص ودص وعفص خنڄدن و٬ڂ بسد٪ لدـدض خڀ٥ٵٿ خدص، وٽىن خڀځىٺ ؤو ٬ىخڄٿ ظـ٫ بذل ٠٭ٳ خڀ٭ى زدڀور ؤو (. ني، وذ، نر)خڀ٭وخشل ٬ځ ٽٿ

وظـ٫ يف ؤدهد بذل ( ٸص، ټذ، خ٬عخء)دز، وٽىن خڀځىٺ خڀ٭ىٳ ٬ځ ٽٿ (. 2005ـديو، )خود خ٬ځ خ٥٠خزدض ظٽىه

ؤن ( 2004)ؤڄد ٬ه يو خنص يف ځىټدض خڀ٥ذ خڀ٭وخوص ٴٹ وـ ؤزى ٬ ڄه خسدذ خڀيت ظ ڄه ٬وخوص خڀ٥ٵٿ يف خنص، ٬ڂ وٴدء خن زدڀى٬ىي خڀيت ؤ٥٬دد

خن٭ځڃ ڀځعځم، وخعمدڂ ز٥دڀر ڄ٭ن وب٨ندپ خوه يف خڀٵٿ خڀخ، وؤن ١روؤوخڄ ، ودـ ٬ځ خڀعځم، و٬ڂ وـىي و٩دڂ ؼدزط ڀځم٭ځڃ ٭ٴ خڀعځم ڄ٭ٴص ـش

وخڀعي يف خڀع٭ځمدض ٸ ظ ڄه خڀ٭وخوص، وخعىخڂ خن٭ځڃ ڀځ٭ٹدذ ، خو١سد٢ خڀ٭دڀص .خڀ يف خڀع٭دڄٿ ڄ٫ خڀ٥ذ ٸ ڄه ٬وخوعهڃ ؤ١د

ظٵىٶ ٸخظ وخع٭خيخظ ؤو ظعٵٷ ڄ٫ ڄىڀ وٸ اي ظٽځٳ خڀ٥دڀر زإ٬مدپ وسدظ، و٬ڂ خ٤ند خنهمدض ىخء يف خڀسط ؤو يف خنص، بذل ٭ى خڀ٥دڀر زدلسد٢ خڀ اي بذل خڀ٭وخوص، ټمد ؤن ٬ڂ ظ٥سٷ خـخءخض خڀعزىص خنىدسص، و٬ڂ بدي

28

ودڀٵن ٸ اي بذل خڀعمدي يف ڄؽٿ خڀ٥ذ وظىـههڃ، ؤو خڀعدٿ خنٵ٢ ڄ٫ خڀ٥ذ خدل. ظځٻ خڀځىټدض وزدڀعدرل ى٭ٽ ٬ځ خڀ٥ذ خوه زدڀع٭ځڃ ڄىهڃ وظٹځڃ

ؤن ٬ي خڀ٥ذ خڀٽسن يف خڀٵٿ ( (Blatchford, 2003وٸ وـ زظٵي اي بذل ديش ظعط خڀ٥ذ و٤ىپ خڀىڂ خڀخ، وىء ظى٩ڃ ـوپ ظى٫ خڀو

. پ ظ ڄه ٬وخوص خڀ٥ذټځهد ٬ىخڂ

، خظسد٢ خڀ٭وخن ز٭ىخڄٿ ٴىڀىـص وزحص( 2007)و١ٳ خڀٹم وخن٭د٥ص لػ وـ يف ټؽن ڄه خڀخدض ؤن خظٵد٪ ڄعىي ڄىن خڀعععنون ٬ى خڀ٭وخون

ؤټؽ ڄه خڀ٭دين، وؤن خڀ٩وٲ خڀٵىڀىـص وخڀعىٸ٭دض خـعمد٬ص ن٭ٿ خڀ٭وخن ؤټؽ ټمد ؤن ىدٺ ٬ٸص ٸىص زن خظٵد٪ يـص لخش خنى ، ظدخ زن خڀټى ٬ه خودغخن

. وخڀځىٺ خڀ٭وخشل

وظس٣ ځىٺ خڀ٭وخن زدڀؽٹدٴص، لػ ظ٭ ز٭ خجملعم٭دض بذل ؼٹدٴص ي خڀ٭وخن زدڀ٭وخن وخڀعم ٬ځ، و ظ٭ ي خجملعم٭دض بذل و ؼٹدٴص خنىخ وخڀع٭دڄٿ

ظخڂ، زد٠دٴص بذل ڄد ظٹڄ ودجٿ خ٬ڂ ڄه ڄد خڀ٭ىٳ وخٴڂ خنىٵص وڄد ظٹىڂ زدقز خڀ٭دذ خڀٽعووص ڄه يو يف وق خڀ٭وخن وخڀعم خڀ٭ىٳ وىد يف ٬

. خوعض ٴ ظځٻ خڀ٭دذ خڀٽعووص خز٭ خوعد

٬ه خڀ٩وٲ خنص ٴٹ٣، زٿ و٨دش ځىٺ خڀ٭ىٳ يف خنخ ٸ ظٽىن ودنص ودنص ٬ه ظٵد٬ٿ خڀ٭ ڄه خڀ٭ىخڄٿ خڀىخؼص وخڀسحص، وخڀ٭ىٳ ٸ ٽىن ڄه ؤسدز خڀٽسط

، وٸ ٭ خڀ٥دڀر خڀ ٬ند (2005، خڀخ)وخنڄدن وخنىٲ وخلد زدن٥ش ٬ى ٬ڂ نىء ځىٺ خڀ٭ىٳ زدڀور، ب ؤو ٬ند وى ٭ زإو ٹىڂ زو ـىرل وند

. ؤ ڄه خڀ٥ٴن بذل خنىخ ولٿ خنٽض زدڀ٥ٶ خڀځمص

ټڀٻ ؤن ىدٺ ڄادض خـعمد٬ص ؤوي ن خش وخنص ند خؼ يف خټعدذ خڀ٥ٵٿ ؤو خڀدذ ځىټدض ٬ىٵص، ڄه ي خنادض ودجٿ خ٬ڂ خنىعځٵص،

ټي ڄه ؤوىخ٪ ڀځ٭ىٳ ٴٹ ـ٫ خڀ٭ىٳ وڄد سٷ. وخن خڀ عىب ٴ خڀدذ ون٨ندؤ١د بذل ؤسدذ ڄ٠ص ظٴ٫ خڀى بذل خڀٹدڂ زدڀځىٺ خڀ٭ىٵ ندي خوه، وظاټ ؤ١د خلدجدض وـىي خظسد٢ زن ځىٺ خڀ٭ىٳ وخندڀص خٸعديص خنىىٵ١ص خڀيت ٭هد ز٭

(. ڂ٬1998م، )خٴخي

29

خڄٿ خنهمص يف زو ځىٺ خڀ٭ىٳ ٴدڀه ٹىڂ و٭ ٠٭ٳ خڀىخ٪ خڀين ڄه خڀ٭ىخڀځىٺ وهز، وٽس خڀٹڃ خڄص خڀدڄص و٪ني ڄه خڀځىټدض خنىمٴص، وڄىهد

خڀ٭ىٳ، و ٪ يف خڀٵي ٸڃ ڄؽٿ خڀعدڄك وخڀرب وخڀ٭ٵى وخڀٴٷ وخڀنص، وټځهد ٸڃ ظس٭ .ڀ ى ٬ٽ خڀٴٷ وخڀعدڄك وخڀنصخڀٵي ټٿ خڀس٭ ٬ه خڀ٭ىٳ خڀ عڃ زدودوص خ

ؤن خ٥نخٲ وخڀ٭ىٳ ( ڂ1974)وٸ خؼسعط خڀخدض ټخص ؤزى خنن وخڀ٭ش خن ټځمد ٸځط ٣ندص خڀٵي ڀځٵو خڀىص، وظٵن ي خڀ٭ٸص ـ٫ بذل ؤن خڀع٭دڀڃ

وظس٭ي ٬ه خڀىص ظٱ يف وٵ خڀٵي ٸىخ٬ خوٶ، ونؽ ٬ځ خڀځىٺ خڀٳ، .يوذ خڀٯ وخڀ٭ىٳ وخ٥نخٲ

: خصبئص انطبنت انعنيف

٭عٹ خڀس٭ ؤن ىدٺ خوعٴد يف ندض خڀىص زن خڀ٭وخون ٬ه ن خڀ٭وخون، ٴٹ ؤي ؤن خڀ٥ٵٿ خڀ٭وخشل عٳ (Schaefer & Millma, 2001) ټٿ ڄه ٵ وڄځمدن

ي خلسد٢ وخنٹدظځص وخعىخڂ خڀفد نٿ زدنفىڄص، وب٨هد وىزدض خڀٱ١ر خنديش ٬هخنٴدض، وندٿ لٹىٶ خوه وسدهتڃ، ټمد ظ٩ه خنل٩ص خنسدش ڀځ٥ذ خڀ٭وخون

ؤو ىٸ٭ىن هبڃ خي خنم ٴ٭، وعمؼىن زىربش ىض ، ؤهنڃ هيون خوه زديزص خڀٵىص ڀسدهتڃ، وعٵىن زدنٿ ځسص، وٱ٩ىن خوه و٪نـىهنڃ، و٥دڀسىن زدعفد

ڀځم٭د٠ص وبٹد٪ خي ڀٵ٩د وـمد و٪ندوڀىن بد٨ص خوه، و٩نون ٭ىزص يف ظٹسٿ . خڀىٹ ؤو خلسد٢

ؤن خ٤ٵدپ خڀ٭وخون ٵعٹون بذل ظٹصل ، ( Persson, 2005)ټمد وـ زنىن وؤٸٿ ٭ىخ زدڀور ندي ، ن ٬وخوصوؤن ڀهڃ وىخد ؤټؽ ڂ، خند٬ش وخنىٵ٭ص ڀوه

وي ؤهنڃ ى٩ون بذل خڀ٭ددل خندـ ، خوه، وٵعٹون نهدخض خڀعٽٳ ڀ١س٣ خوٵ٭دهتڃوهند ؤټؽ ٬وخود ، ٬ځ ؤو ڄهي وڄٽدن ٬وخشل، ٴدڀ٭وخوىن ون خنىخٸٳ زٽٿ ٢نعځٳ

. و١سد ڄه خ٤ٵدپ خٸٿ ٬وخود

زسر لٽم ن خنجڃ ، خع٭مدڀ ڀځځىټدض خڀ٭وخوصبن خڀ٥دڀر خڀ٭وخشل رب٬ځ وىخد خوه، ٴهى عىٸ٫ ؤن ؤٸدءي نڃ وىخد ٬وخوص ند، وزدڀعدرل ٬ځ خڀ٥دڀر

و٬ديش ٽىن خڀ٥ٵٿ خڀ٭وخشل ن ١نسىذ، وٸ اي ٴ . خڀ٭وخشل خڀي ٬ځهڃ زدنؽٿ

30

مد ځسد، وٴ٫ ز ڀځ٭ى زدڀىلش وخو٭خپ، بذل ظٹڃ وٵ ظٷ، خڀٴدٶ وخزع٭ديڃ ٬ىخ وٸ عمىپ بذل ټس ٴخء وع٭ بذل ٬ٹىزدض وڄ١دٹدض ټؽنش دل ٽه ڀ ؤص ٬ٸدض

(. 2005، خڀٹم وخن٭د٥ص)سسص هبد

لػ بهنڃ ٭دوىن ، ودڀسد ڄد ٵٿ خ٤ٵدپ خڀ٭وخوىن يف ظ٥ى ڄهدخض خـعمد٬ص٣ند د٬ ٬ځ ٧نى خڀ٭وخن وخعمخي، ٬وش ٬ځ ڀٻ ؤن ، خڀعىخٿڄه وٹ يف ڄهدخض

، وى ڄد رب ؤن (2004و خهلل، )خڀ٭وخون ؤٸٿ ټدء ڄه خ٤ٵدپ ن خڀ٭وخون ، ٪نځىن ٬ځ خڀعف٫ خـعمد٬ خڀٽديف، خڀ٥ذ خڀه ىخـهىن ٭ىزص يف خڀع٭ځڃ

ئي بذل خلسد٢ و٨هى ؤٴ٭دپ ٢نعځٵص، وٸ ٬نٿ ٣ند ، زسر ٠٭ٳ خ٤ندخهتڃ خڀع٭ځمصزىمد ٬نٿ ز٭١هڃ ، وٴ خندټص ڄ٫ زٹص خڀعڄ، ز٭١هڃ بذل خومدذ ڄه خجملمى٬ص

خندټص وإو ځىټ يخوٿ ٬ځڀعم خيف ١ندوڀعهڃ ، بذل ؤن ٽىوىخ ٬وخون، خوڀعمي ٬ځ ځ٥ص خن٭ځڃ وڄ١دٹص خڀٵٿ ٱص خلعفدؾ ٬ځ خڀىخـسدض خنٽځٵن هبد، وخ، وي ٢نعد (2005، خڀخ)خڀ٥ذ خنه، و٢ندڀٵص ؤ٧ند٢ خڀځىٺ خڀٵ خنٹسىپ

، ؤن خڀ٥دڀر خڀ٭وخشل ٭دشل ڄه ؤلد يٴن زدڀىٹ، وخ ڄد ٽٿ خڀ٬دڄص (1999)ڀى٬ص ب اي خلد زدڀىٹ بذل ٨هى خ، خدص يف خڀځىٺ خڀى ڀي خڀ٥دڀر

ووـض ؤ١د ز٭ خڀخدض لىپ خڀ٭ٸص زن خڀ٭وخن وخودوص ڀي ، خڀ٭وخوص ڀ. خڀ٥ذ، ؤن خڀ٭وخون ؤټؽ ؤودوص ڄه ن خڀ٭وخون

وڀ ىدٺ خظٵدٸد زن خڀسدلؽن ٬ځ خ٬عسد خڀ٭وخن ٠دخ يخجمد لػ بو ٬ځ ؤو ڀ وعدجؿ خ٩ندزص وڄٵش، ٴهى پ خڀڃ ڄه وـىي ٵدض ځسص ڀځ٥دڀر خڀ٭وخشل ب

و٭عرب ، وخخيش، ٬ځ لىص وود٢ خڀ٥ٵٿ، وټمد اي زدڀ٥ٵٿ بذل خڀعمٻ زدنٷ وخنؽدزشويو خڀٶ ، خڀ٭وخن وځص ع٭ځڃ ڄىهد خڀ٥ٵٿ وـىذ خلعخڂ لٹىٶ خوه وڄځٽدهتڃ

وى ، خڀىٵ وخؼسدض خڀخضوخ٩ندزدظ، وځسدض خڀٽذ، ټمد وؤو ىم خڀٹش ٬ځ ٠س٣ خندور خوپ وى خندور خڀى خڀسىدء، : ٴهى ي ؤن ڀځ٭وخن ـدوسن، ڄد اټ ٬ځ ٴو

يءخ ڀو٥د خڀيت هتي خودن، وڄه ؤـٿ ندص خڀخض ، وخڀ عىڂ ټمٽدوڂ يٴد٬ؤڄد . ذل خنصوب٤ند خخٲ وظٹ خڀخض، ونٹٷ خڀىـىي وڄٹدوڄص خڀ٩ځڃ وخڀع٥ځ٫ ب

خندور خڀؽدشل ٴهى خندور خڀٱن ى، خنخڂ خڀ عىڂ ٬ه و٬ ؤو ن و٬، ټق ٭مٿ ڀدحل خ٬عخء وخڀعىر وخڀعڄن وخڀٵىدء، زدڀىسص ڀودن ؤو زدڀىسص ڀځسحص خڀيت

(. 1999، ٢نعد)٭ يف ټىٵهد ٬ځ ل ىخء

31

: ؤسدذ ٨دش خڀ٭ىٳ يف خنخ٨دش خڀ٭ىٳ خن يف ټٿ خجملعم٭دض، وؤسمط نؽٿ ڄٽځص لٹٹص ظعظر ټؽش

٬ځهد ؤؼدخ ځسص ٬ځ خڀٵي وخجملعم٫ وع١ك خظسد٢ خنص زدڀ٭ىٳ ڀعإؼند خڀٹى يف ىص خنغ ڄه ودلص ، وظإؼند يف خڀسحص خحمل٥ص ڄه ودلص ؤوي، ٴدنص ظ٭ ڄاص

ٸ ظٵٿ خنص يف ؤيخء و٨ٵعهد خنٹٹص، خلعمدپ بـد٬هد ڀ٭ىخڄٿ ظزىص خـعمد٬ص ، وڄع٭يش ، ڄىهد ڄد ع٭ځٷ زدنغ وٵ ، وڄىهد ڄد ع٭ځٷ زدنىخي خڀخص وڄى٠ى٬دهتد، ؤو

. و٬نٽه ظٵٿ ظځٻ خسدذ زدڀعدرل(. ڂ ٬1981دٲ، )خڀى٩دڂ خن زٵص ٬دڄص

: ظځ٣ خنص ڄىن اي بذل وځٷ ـٿ ن ٸدي ٬ځ لٿ ڄٽظ وٸ ظځ٣ خيخش وخن٭ٿ

ع٥ى ڀٻ بذل خلسد٢ وخ٬عپ خڀمص خڀىٵص خڀيت زود بذل ځىٺ خڀ٭ىٳ ،ٴمىت خع٥د٬ط خنص خڀٹدڂ زود خڀع٭ځم وخڀعزى، ٴعٵ خڀٹىخ٬ وخڀع٭ځمدض وخڀى٩ڃ،

٬ځمدض وخڀى٩ڃ، وؤظس٭ط ؤځىزد دڄد ٴةخ ندوض لويد خن٭ٹىڀص يف ٴ خڀٹىخ٬ وخڀط عٵٷ ڄ٫ خن خڀ٥س٭ ڀڄى ٴٻ اي ڀٻ بذل وٵى خڀ٥ذ ڄه خنص

وټخعهد وخنوذ ڄىهد، ب عس٫ خنوذ خن٥ىش خوذل يف خڀىٸى٪ يف ځىټدض ڄىمٴص (. ـ1414خڀ٥ى، )

وڀص، و ٪نٿ ٬ځ خڀىمى خنعىخٴٷ وٸ عمع٫ خڀ٥دڀر زىى٪ خنص وخڀ٭ى زدناڄ٫ ٤س٭ع ولدـدض خجملعم٫، و٬ى ڀٻ دذ خڀ٥دڀر زدوٵدٶ وخڀٹځٷ وخڀ٭ى زدڀىٹ، وخندي بذل ز٭ خ٬مدپ ن خـعمد٬ص ؼسدض خظ وخڀع٭ى ٬ه خڀىٹ خڀ ٭ ز

(. ڂ1955خڀٹى، )

: ڀځ٥ذ خجملعم٫ خن ٸ خ٬ خڀٵوٶ خڀٵيصټؽنخ ڄد ظټ خنص ٬ځ خڀ٥دڀر خنعٵىٶ وخڀىدـك و هتعڃ زدڀ٥دڀر خڀ ٭دشل ٭ىزدض ظ٭ځمص، ؤو خڀ٥دڀر ن خنعفدوذ ڄ٫ خنص، ونر و٩ص خڀوخٴ٫، ٴةن

خلسد٢ ى خڀخٴ٫ خڀج خڀ ځ خڀ٭ىٳ، ٴسدڀ٭ىٳ عمٽه خڀٵي خڀ ٭ زدڀ٭ف، ڄه ظ، وټؽنخ ڄد ٽىن خڀ٭ىٳ وعفص ٬ه خنىدٴص وخڀٱنش، وؤ١د خڀ٥دڀر خڀ ٭دٸر ؤؼسدض ٸخ

. ڄه ڄ٭ځم زدعمخ سمػ ٬ه ى ٵٮ ١س ٬ځ

32

: خڀسحص خنص ٬ى ٨هى ٬ڄدض خ٥نخٲ ڀي ٤ذ خنص، وخنعىٸ٫ ؤن ظٹىڂ خنص زود

ض وخڀٹخض ڀي ٤دٸڃ خنص ڄه خيخن ن٭دنص خ خ٥نخٲ، وڀىٹ خڄٽدودوخن٭ځمن ڀٽٳ خ خ٥نخٲ وظٹصل خڀىدجٿ وخدڀر خڀعزىص وخڀ٭ـص نى٫ خ

خ٥نخٲ، وټمد ٭ي خوعد ځىټدض خڀ٭ىٳ بذل وٹ ٸخض وبڄٽدودض خن٭ځمن ٬ځڃ نىخـهص و٬ؾ وخڀعزىن خڀه ع٭دڄځىن ڄ٫ خڀ٥ذ و٠٭ٳ ووٹ ؤ٬خي وظإٿ خدل

ڄٽض خڀ٥ذ، و٬ڂ خعمدڂ وخڀ٭ىدص خڀٵيص زدڀ٥ذ، وټؽش ٬ي خڀ٥ذ يف خنخ ٣ند ىعؿ ٬ه ڀٻ وى٬د ڄه خڀعىظ وخڀ١ٷ وخ٥٠خذ، وهث خڀ٥دڀر ڀځځىٺ

. خڀ٭ىٵ

: خوٵدٶ خڀخبـد٬ بذل ٸ ى٭ٽ خوٵدٶ خڀخ ٬ځ ځىٺ خڀ٥ذ وظٴدهتڃ ، و٬نٽه

ؤسدذ ڄع٭يش ڄىهد ڄد ع٭ځٷ زدڀٹش خڀ٭ٹځص و٬ڂ ڄخ٬دش خڀٵوٶ خڀٵيص زن خڀ٥ذ يف خڀ٭مځص خڀع٭ځمص، وڄىهد ڄد ٭ي بذل ٬ڂ خڀسص و٬ڂ خڀعىخٴٷ ڄ٫ خڀربخڄؿ خڀخص ، وټځهد

وذ ڄه ؤڄى ند ؤؼد ٬ځ ىص خڀ٥دڀر، وٸ ن٭ځ عف بذل ځىټدض خڀ٭ىٳ وخنخنص ؤو يوي ٴ٭ٿ ڄ١ديش ڀځمفعم٫ ڀ٭ىڃ زدڀىٹ، و٣ندص خڀ٭ىٳ ڄ٫ خڀخض يف

(. ـ1424خڀ٭ين ، )ز٭ خلدن ټدوعمد

: ځىټدض خنصبن خڀو خڀ ځ٭س خن٭ځڃ وخن وخيخش خنص يف خڀع٭دڄٿ ڄ٫ ڄٽځص خڀ٭ىٳ،

ظ يف خڀع وند ٸ ىعؿ ٬ىهد خ٥نخٲ ڀي خن٭ځڃ يف بيخظ ڀځٵٿ و٤ٷ شوٸى(. ڂ1995ىخن ، )خڀ٥ذ، وظاټ ز٭ خڀخدض

ؤن بندڂ خنص ز٥س٭ص خنلځص خڀىمدجص وزددڀر خڀممص يف خڀع٭دڄٿ ڄ٫ خڀ٥ذ وٸدڄهد زود خڀعزى وخڀع٭ځم ٬ځ ؤټمٿ وـ، ؤؼسط ؤو ڄه خڄى خڀيت ند ځص وؼٹص ز٭ىٳ و٬وخوص خڀ٥ذ، ٬ڂ و٬ خن٭ځڃ ز٥س٭ص ٤ز، وخڀ٭ف ٬ه ٴهڃ وٵص وودج

(. ـ1424خڀ٭ين، )خنلځص خڀيت ٬نون هبد خڀ٥ذ

33

ؤ١د ب٨ندپ ڄ خنص ڀ يو ڄه، وظٱن خن ڄه ٸسٿ ؤيخش خڀعزص وخڀع٭ځڃ ش ٬ه خن خڀدزٷ، نځٷ ويوىپ آو ز٥ٶ ظزىص ؤوي وظ٭ځمدض وظىـهدض ٢نعځٳ

ظزذ وڄٹدوڄص ٬ى خڀ٥ذ ڄ٫ ظځٻ خڀعٱنخض، وټٿ ڀٻ ڀ آؼد ځسص ٬ځ وخڀع٭ٹ خيخ خڀ ٸ ظعٳ ز ؤيخش خنص، و٠٭ٳ خڀٸدزص . ځىټدض خڀ٥ذ

٬ځ خڀ٥ذ وٸځص ڄعدز٭عهڃ، و٬ڂ خعمدڂ زخص ڄٽهتڃ، وټٿ ي خسدذ ٸ خنادض خڀعزىص ظ٭دشل ڄه ٬ڂ ڄه ذ بذل خوعهدؾ خڀځىٺ خڀ٭ىٳ، وټؽنظٴ٫ خڀ٥

وـىي ندن ظإيسص ظؽسط يود وٴد٬ځعهد ووـىي يود ڄعدز٭ص خڀ٥ځسص، وظٵعٹ ڀىـىي ؤو٩مص وٸىخون ظإيسص ن٭دنص خنٴدض يخوٿ خنادض خڀعزىص، و٬ڂ وـىي ٤ٶ

خيخن يف خنادض خڀعزىص وزن خڀ٥ځسص وؤوڀدجهڃ ٬مځص زن خن٭ځمن وخنحىڀن ووخنحىڀن وخيخن يف ظځٻ خنادض خڀعزىص، وخعىخڂ خدڀر ن خنى٩مص ٸ

٤ ڄخض و عٺ ـعهديخض ىص خندڀص ظه٩ندور خڀىخذ وٸ ظر ڄش و يودندن ڀى ٬مٿ هبد ڀٽدن يون و٣٥ وٸىخون وؤدڀر ڄوص ڄسٹد، ويو ي خپ

وبيخش خڀ٥دڀر وخن٭ځڃ و زن ٬ٸدضخپ وڀٹى٬ـ ؤووٸدج ىخء ټدن خ٩نديب خنص خڀوٴٿ ؤيخء يف ، ودذ ڄؽٿ ظځٻ خڀځفدن يف خنص ٸ ظٽىن سسد شخن

. شخنىى٢ هبد، وٸ ظىـ ندن يف خنخ وڀٽه يود دل ٵ٭ٿ وب٧ند ز٥ٹص ى

: خڀمسص خڀحص يخوٿ خنص

مسص خڀ٥دڀر خڀحص يف خنص، ظٽىن يف ٽٿ ند٬دض ظ٭٥ نه خزعځ نؽٿ ي خڀمسص خڀفد٬ص ڀځٻ ٤ٷ خ٥نخٲ، و٬نٿ بذل ځىټدض خڀ٭ىٳ، وڄه خن٭ځىڂ ؤن

ع٭خي ڀځعإؼ خڀمسص خڀحص ٽىن ظإؼند ب نه ى يف ڄلځص خنخٹص ن ڀهڃ خزځىټدض خٸخن وؤ١د خع٭خي ڀ٥نخٲ ،وٸ ٽىن مك ؤن خڀ٥دڀر خن ٸ

٬نځٻ خع٭خي دزٷ ڀ٥نخٲ وخعفدزص ڀځمىپ خڀ٭ىٵص ڄه زحع خـعمد٬ص ، وؤ١د ون ٸ ك خڀٹىپ زإن خنص خنٹش يف ؤيخء وخـسهد ودڀعهد خڀعزىص وخڀع٭ځمص ظٻ

.سر يف يٴ٫ ٤هبد ٥نى خڀځىټدض خڀ٭ىٵص

وٸ ٽىن ز٭ خڀ٭ىذ خنځٹص ڀي ز٭ خڀ٥ذ ٣ند ٩ن٭ٿ ڄج ومسع خڀحص ىون ڄى زر ظځٻ خڀ٭ىذ، وبلد زدڀىٹ خ ٩ن٭ځ إب نټدض دش

34

خ نه دل ڀع٭ى خڀىٹ ؤو خڀ٭ر خڀ ؤيي زڄج ومسع خڀحص خڀىص ڄى، و . ٽه ڀ ؼٹص يف وٵ

ؤن خڀٹه وخڀدلر بڄد ؤن ٽىن لدڄٿ ڀځمٻ ؤو ودٴه ټن، ڀخ ٩نر ٬ځ : ٣ند سٷ ع١ك ؤن ؤسدذ خڀ٭ىٳ . خڀ٥دڀر ؤن ٫نعد ٷ ى و وځٷ له

ځ٥ص خنص، ووـىي ٠نعم٫ ڄ خ٬ خڀٵوٶ خڀٵيص ڀ٥ز وخوٵدٶ . خنص وخڀٴٹص ؤو خڀمسص خڀحصخڀخ وځىټدض

:املتغريات األسزية واالجتىاعية وعالقتا بسموك العف: احملور الجاي :انزنشئخ األسزيخ .1

خڀعخغ خڀ٭ځم خڀى٩ وخنخشل ٵ يف ؤن خڀعىحص خص خـعمد٬ص وځص عس٭هد ـځىٺ خڀيت ن٭ځهـڃ عىخٴٹىن يف خزدء ڀٽ سؽىخ يف ؤزىدجهڃ خڀٹـڃ وخنؽٿ وؤ٧ند٢ خپ

لدهتـڃ و٭ون يف ٬ٸدهتڃ خـعمـد٬ـص ڄـ٫ خوـه وىفمىن يف ؤ٬مدنـڃ .(Bronfenbrenner, 1996)و٫ن٥٥ـىن نعٹسځهـڃ وآڄدنـڃ

وٽدي ٩نم٫ ٬ځمدء خـعمد٪ و٬ځڃ خڀىٵ خـعمد٬ ٬ځ ؤن خش خناص ٬ه ظٽىه ىص خڀ٥ٵٿ ڄه خڀىىخل خڀ٭ٹځص وخڀىـخوص خنحىڀصخـعمد٬ص خوذل

وخوٸص وخنمدوص وخـعمد٬ص وخڀىٵص، وبخ ټدن ڀس٭ خنادض خـعمد٬ص خوي يو يف ٬مځص خڀعىحص خـعمد٬ص، ٴةو يو ؼدوى و إب يف ڄلځص ڄىص لٹص

(. 1423خڀ٭م، )خڀ٥ٵٿ يف ؤل١دن ؤظ ٬ځ خڀىىخض خڀعٽىىص خوذل خڀيت ٭هدخنمد٬ص خودوص خوذل خڀيت ٬ند : "خش زإهند( 54: 2000)و٭ٲ خن٭د٥ص

٬ه بټدز ؤ٧ند٢ خڀځىٺ ڄحىڀصٴهد خڀ٥ٵٿ ؤوذل ٬ٸدظ خودوص، وڀڀٻ ٴه ٬ٸدض خودوص يف خـعمد٬، وټؽنخ ڄه ڄ٩د خڀعىخٴٷ ؤو ىء خڀعىخٴٷ ظـ٫ بذل وى٪ خپ

". خشوٸ ؤعڃ ټؽن ڄه خڀسدلؽن زدش، ند ند ڄه يو ڄاؼ وٴ٭دپ يف خ٥نخٲ

وخڀځىٺ خڀ٭ىٵ، وڀٻ ند نعځ خش ڄه ؤ٨نص لىص يف ٬مځص خڀعىحص خـعمد٬ص ڀځٵي،

35

و٧ندؾ يوي ؤٴ٭دڀ ب ٬ه ٤ٹهد ظٱ يف وٵ خڀٱن وپ ىىخض ٤ٵىڀع خنسٽش ؤ٧ند٤د(. 1423خڀ٭م، )وخعفدزدظ ندي خڀعٵٽن وخلد وخڀٹڃ وخن٭دن

لىپ خڀى٫٠ Show & Mukayيخص ى وڄدټد ( 1998)وٸ ؤوي ڄ١دن ڄىمٴد زىص ٽدى، وڄٹدوعهد نفمى٬ص ( 1675)خ جملمى٬ص ڄه خنىمٴن ٬يد

، ڄه ڄى٥ٹص خٸدڄص وخڀٽه وٵهد، وـ (7278)ه ٬يد ؤوي ٠دز٥ص ڄه ن خنىمٲڄه ن %( 37.1)ڄه خنىمٴن ـدءوخ ڄه ؤ ڄع٬ص زدنٹدوص زـ %( 42.1)ؤن

. خنىمٴن Sheldenڄه ب٬خي ځون وخڀىىـځىٺ ( 1986)ويف يخص خويد خڀو

& Alenurjluk ىن ڄ٫ خڀىخڀه، بڄد زسر ؤؼسعط وعدجفهد ؤن خ٤ٵدپ خند٥نن ٭خڀ٥ٶ ؤو خنف زن خڀىخڀه، وؤن خ٤ٵدپ خند٥نن عمىن ز٭ڂ خلعخڄهڃ ڀىخڀهڃ، وؤن

خڀسىض خڀيت ٭ ٴهد خ٤ٵدپ خند٥نىن ظعڃ زعٵٽٽهد خڀٹم، و٠٭ٳ خڀٸدزص، وخو٭خڂ ق ؤټرب وسد ڄه ٬دجځص وـىي ودجٿ خڀعځص وخڀعوك يخوٿ خش، وؤن ٬دجځص خڀ٥ٵٿ خندن

. خڀ٥ٵٿ ن خندوكيف ز٥دود ٬ه Ferkunenيخص ؤـخد ٴنټىون ( 1423)وٸ ټ خڀ٭م

لؼد ٬ديوخ ( 65)خڀ٭ٸص زن خنڄدن خڀىخڀ، وخڀ٭ىي بذل خـخڂ، وخوعد ٬ىص ڄه ٬ځ وـىي ٬ٸص لؼد خظٽسىخ خن٬نص وپ ڄش، يڀط وعدجؿ خڀخص ( 53)ڀځف٬نص، و

خظسد٢ ڄىـسص زن خنڄدن خڀىخڀ وخڀ٭ىي ڀځف٬نص، وظسن ټڀٻ ؤن وٴدش خذ ظاؼ زٹىش يف . خظٽدذ خنغ ڀځف٬نص

وظن ز٭ خڀخدض بذل ؤن ٬مځص خڀعىحص خص ٸ ظٽىن ود٤حص، ىٹهد ظ٭ځڃ ص، ؤو ظٹىڂ ٬ځ خنددض وخڀص خن٭دن وخيوخ خـعمد٬ص خڀځمص، وخناوڀص خـعمد٪

خڀعځ٣ وخڀٹىش وخڀ٬دص خڀخجش وخڀعڀٿ وخ٨ندپ وخڀٴ وخڀعٵٸص يف خن٭دڄځص : دڀسص ڄؽٿزن خڀټى وخودغ، وزن خڀٽسد وخڀٱد، وزن خٹدء ون خٹدء، وخڀعزذ يف

(. 1984خن، )خن٭دڄځص ؤن اء "ش نمد لىپ خلخغ خند٥نن يف يخ Hel & Brnrوي ٿ وزو

خلخغ خند٥نن دل عه لڃ ٸ٣ ؤن عٹم ىد ٬نؽٿ يف و٩ي خڀىخڀ خڀدحل، ب دل ؤ٬ځ ڀ و٭خڂ ٹڃ خذ ؤو خڂ زو ٭فر ز خڀ٥ٵٿ، زٿ ٸدڄد زو دل ٹسځ خڀ٥ٵٿ ڄؽ

(. 1985خـك، )خڀځص خڀ٥سص وخڀ٥س٭ص زىهمد

36

خ خنى٥ځٷ ٴٹ ؤټض ن٫ خيدن خڀمدوص ٬ځ ؤ٨نص خش، وخعمط وڄهزعٽىىهد، ويف ڀٻ لٽمص بنص ڄ٥ځٹص خحملدٴ٩ص ٬ځ زين خڀس ڄه ټٿ ڄد ٸ اهڃ ڄديد

ؤو ڄ٭ىىد، ٴدش ؤڃ وؤوپ خز٥ص خـعمد٬ص ٭ٴهد خودن يف لدظ ڄى خڀىيش، (. 2000خن٭د٥ص،)ڀود و٤ىخپ لدظ يف خ

وٹ خڂ يو خش خڀٹى يف ظٽىه ىص خڀٵي، وؤؼ خ خڀو يف ڄد ڄه ڄىڀىي ب ىڀ : "خعٹدڄص ځىټ ؤو خ٬ىـدـ، ٸدپ ىپ خهلل ځ خهلل ٬ځ وځڃ

مك خڀسىد، لػ ٸڃ " )٬ځ خڀٵ٥ش، ٴإزىخي هىيخو ؤو ىخو ؤو ٬نفدو1358 .)

( 1425)وڄه ؤسدذ ځىٺ خڀ٭ىٳ خڀيت ظـ٫ بذل خش ڄد ؤويظ ٤ندش خڀىى وظعځى زدڀعٵٽٻ خ، وخڀعڀٿ خڀخج ڄه خڀىخڀه، وخڀٹىش خڀخجش ڄه خڀىخڀه،

. و٬ڂ ڄعدز٭ص خش ڀزىدء وخڀ١ٱى٢ خٸعديص ؤن ڄلځص خڀ٥ٵىڀص ڄه وظځ٭ر خش يوخ زدخ يف ظٽىه ىص خڀ٥ٵٿ، زد٬عسد

ؤڃ ڄخلٿ خڀىمى يف لدش خودن، ٴٵهد ظڃ وني ىعهڃ، ټمد عمي ڄعٹسځهڃ و٧نىڃ خنم، وخڀ٭ٹځ، وخڀىٵ، وخـعمد٬، وخڀىـخشل، وڀٽ ظن خش يف

ڃ، خڀ٥ٷ خڀځڃ، ز ڄه بيخٺ خڀىخڀه ڀځ٥ٶ وخدڀر خڀممص يف ڄ٭دڄځعهڃ زىدت. (Yao, 2007)ب خڀسىص خدص ڀځعزص خڀځمص

ٴدڀ٭ٸص خنٵ٭مص زدنر وخنووص وخڀ٭٥ٳ وخڀ٬دص وخڀٲء ظٱ يف خڀ٥ٵٿ خڀٹسىپ وخڀؽٹص زدڀىٵ، وخڀ٭ٸص خنٵ٭مص زدڀىس وخڀٹىش وخنڄدن وخ٨ندپ وخڀٴ، ظاي بذل

,Shek). وخنىٲ و٠٭ٳ خڀؽٹص زىٵ ٬ىخٸر وومص ٬ځ ىص خڀ٥ٵٿ، ٴدذ زدڀٹځٷ

1996) وظن خڀى٩ص خٽىڀىـص بذل ؤن ىدٺ ٬ىخڄٿ ؼؼص ڄعٵد٬ځص عإؼ هبد خٴخي

نعىدض ٢نعځٵص؛ و خڀٵي وخڀ٭مځص وخڀدٶ، نػ ٽىن خنعىي خوپ ڀځعإؼن ڄه ٸسٿ خخل، وڄه ي خڀمدض ...ص خش، زٽٿ ودجهد وندهتد خڀىٵص وخـعمد٬ص وخٸعدي

خص خناؼش يف ىص خٴخي زٽٿ ؤز٭ديد خڀٹسىپ وخڀٴ خڀىخڀ خنٺ ڄه ٸسٿ خزىدء، وخڀ ظعىٸٳ ٬ځ ٬ىخڄٿ ټؽنش ظع٭ځٷ ند٠ خزىدء وڄعٹسځهڃ ځسد ؤو

. (Baumrind, 2006)ب٩ندزدزن ؤدڀر خڀعىحص زىـىي ٬ٸص و٤ش Campbell (2008) و٭عٹ ټدڄسٿ

خڀىخڀص وڄعىي خڀ٭ىٳ، نػ ظظس٣ ؤدڀر خڀعىحص خنسىص ٬ځ خڀٲء وخوڄدؾ خ٩نديب

37

ب٩ندزد نعىي زد٩ندزص، زىمد ظظس٣ ؤدڀر خڀعىحص خنسىص ٬ځ ظځٹن خڀٹځٷ خڀخجڃ وخڀ٭ٹدذ . خڀىخڀ ځسد نعىي خڀ٭ىٳ وخڀٴ وخڀ١س٣ خڀدڂ

ي وو ؤن لىپ خڀٵي ٬ځ خڀٹسىپ وخنر ٩ن٭ځ ؤټؽ ٭ىخ زدڀؽٹص وټمد زىٵ، ؤټرب ټٵدءش، ؤ٩٬ڃ ٥٬دء، وؤټؽ ٸش ٬ځ خڀعٽٳ وڄىخـهص ٠ٱى٢ خندش، يف لن ؤن بيخٺ خڀ٥ٵٿ زإو ڄٴى ٩ن٭ځ ٭ زدڀځسص وخڀڄسدش، و٬ڂ خڄه، وخڀ٭ف، و٬ڂ

٬ځ خهدڂ يف ظىمص خجملعم٫ خڀ ٭ ٴ زد٬عسدي ١٬ىخ ڄه خڀٽٵدص، وزدڀعدرل ٬ڂ خڀٹش. (Rohner,1999)ؤ١٬دج، زٿ وسك خڄد

ڀٻ زٹىڀ ؤن خڀ٭ٸص خڀيت ىيد خڀٲء Schaefer (2004)واټ ٵني وخنر وخڀعٹ خنعسديپ زن خڀ٥ٵٿ ووخڀ، نهتد بودن ڄ٥محه بذل لدظ ڄعن يف خوٵ٭دض

. و٬ىخ٤ٵ، ٸدي ٬ځ خڀعٵٽن وخڀعى٣٥ ڀوخٴ٭ وؤخٴ وخڀ٭ٽ مكوټ وو ؤو ٬نٽه خڀعىسا زد٥٠خزدض خڀىٵص خڀيت ظر خڀ٥ٵٿ، وڀٻ ڄه

وپ ؤدڀر خڀعىحص خص، ٴةن ٴ خڀ٥ٵٿ ڄه ٸسٿ وخڀ ٬ڃ ڀ خڀ٭ى زدڀووص، . (Rohner, 1999)ىخء يخوٿ خش ؤو ودـهد و٬ڂ خڄدن يف ٬ٸع ڄ٫ خوه ؤن بظسد٪ خزدء ځىذ خڀٹد ٵ ٬ه ( 1991)ټمد ظټ خوخق يىٸ

ټمد خو . وـىي ودج ځسص ڄه ٬ڂ خڀعىخٴٷ وخټعحدذ وخڀٹځٷ وخظٽدڀص ڀي ؤزىدجهڃش ؤو ظىم ز بذل ٸ ظ٭ځى خڀٹخض خڀ٭ٹځص زدودن وظٿ ز بذل ڄخظر خنٽمص وخڀٹدي

ڄعىدض يووص، ٴدڀىد ٫نعځٵىن يف ٸخهتڃ خڀ٭ٹځص ټمد ٫نعځٵىن يف ندهتڃ خنخـص ويف .ؤ٤ىخنڃ وؤوخهنڃ ووځٹهڃ و٬ديخهتڃ وؤڀىخن زهتڃ وظٹدڀڃ

وخعمدڂ ټؽن ڄه خڀسدلؽن زدش، ـ٫ ڀود خناؼ يف خ٥نخٲ وخڀځىٺ ڄه ؤ٨نص لىص يف خڀعىحص خـعمد٬ص ڀځٵي يف خعفدزدظ وؤٴ٭دڀ خڀ٭ىٳ، وڀٻ ند ڀش

(. ـ1423خڀ٭م ،)وظٵٽني وڄىڀ وٸم وټؽن ڄه ځىټدظ خنٽعسص

لىپ خڀى٫٠ خ ٠نمى٬ص ڄه خنىمٴن ( ى وڄدټد ) ٴٵ يخص ڀٽٿ ڄه ي ٠دز٥ص ڄه ن ڄىمٴد زىص ٽدى، وڄٹدوعهد نفمى٬ص ؤو( 1675)٬يد

ڄه %( 42.1)ڄه ڄى٥ٹص خٸدڄص وخڀٽه وٵهد، وـ ؤن ( 7278)خنىمٴن ٬يد ڄ١دن، )ڄه خنىمٴن %( 37.1)خنىمٴن ـدءوخ ڄه خ ڄع٬ص زدنٹدوص ذ

(. ـ1423

38

( ڂ1953)٬دڂ ( ځىن وخڀىىـځىٺ)ويف يخص ؤوي ٸدڂ هبد خڀ٭دندن خڄٽدن ي خڀخص ؤن خند٥نن ڄه خ٤ٵدپ دل ٭ىخ ڄ٫ ؤڃ، بڄد زر خڀ٥ٶ ؤو ؤؼسعط وعدجؿ

خنف زن خڀىخڀه ،وبن خ٤ٵدپ خند٥نن ٪نعڄىن وخڀهڃ ، وخن خند٥نىن ڄه خ٤ٵدپ ٬دىخ يف خ ڄٵٽٽص، وڄخٸسعهد زىدجهد ٠٭ٵص، ڄ٫ ٬ڂ وـىي ؤدڀر خڀعٴ وخڀعځص

ي خ، ولفڃ ؤ خ٤ٵدپ خند٥نن ؤټرب ٬ي وسد ڄه خ٤ٵدپ ن وخعفمدڂ يف ي(. ـ1423خڀو، )خند٥نن

يف ز٥دود ٬ه ( ڂ1976)٬دڂ ( ٴنټىون ) يخص ؤـخد ( ـ1423)وٸ ؤوي خڀ٭م لؼد ٬ديوخ ( 65)خڀ٭ٸص زن خنڄدن خڀىخڀ، وخڀ٭ىيش بذل خـخڂ ، وخوعد ٬ىص ڄه

لؼد خظٽسىخ خن٬نص وپ ڄش، يڀط وعدجؿ خڀخص ٬ځ وـىي ٬ٸص ( 53)ن٬نص، وپخظسد٢ ڄىـسص زن خنڄدن خڀىخڀ وخڀ٭ىيش ڀځف٬نص، وظسن ټڀٻ ؤن وٴدش خذ ظاؼ زٹىش

. يف خظٽدذ خنغ ڀځف٬نصد ظ٭ځڃ وظن ز٭ خڀخدض بذل ؤن ٬مځص خڀعىحص خص ٸ ظٽىن ود٤حص ىٹ

خن٭دن وخيوخ خـعمد٬ص خڀځمص، وخناوڀص خـعمد٬ص، ؤو ظٹىڂ ٬ځ خنددض وخڀص خڀعځ٣ وخڀٹىش وخڀ٬دص خڀخجش وخڀعڀٿ وخ٨ندپ وخڀٴ وخڀعٵٸص يف خن٭دڄځص : دڀسص ڄؽٿ

خن، )ڄځص زن خڀټى وخودغ وزن خڀٽسد وخڀٱد، وزن خٹدء، وخڀعزذ يف خن٭د(. ڂ1980

ؤن اء ) يف يخص نمد لىپ خلخغ خند٥نن ( ٿ وزوو ) وي ټٿ ڄه خلخغ خند٥نن دل عه لڃ ٴٹ٣ ؤن عٹم ىد ٬نؽٿ يف و٩ي خڀىخڀ خڀدحل ب دل

خڀځص ٹڃ خذ ؤو خڂ زو ٭فر خڀ٥ٵٿ زٿ ٸدڄد زو دل ٹسځ خڀ٥ٵٿ ڄؽٿ ؤ٬ځ ڀ و٭خڂ(. ڂ1985خـك ،)خڀ٥سص وخڀ٥س٭ص زىهمد

وٽخ ٴةن خذ وخڂ ٹىڄدن زو ڄهڃ وؤد يف ظىحص ؤزىدجهڃ، وٸ ٫نعځٳ خ خوپ ٬ه اون خڀ٥ٵٿ وخلعدـدظ خنحىپخڀو ٬ى خڂ ٬ى ڀي خذ، ٴدڂ ظ٭

ڄځص خڀعىحص خـعمد٬ص ز٭ ؤن خڀسىڀىـص، وخڀىٵص، زىمد ٹىڂ خذ زدڀو خټرب ڄه ٪ر خڀٱن، وسؤ يف خټعدذ خڀٹڃ وخن٭دن خنىزص ڄه ٸسٿ خڀىخڀه وخڀيت ٹد

. و٠دد خجملعم٫ ڀو يف ظځٻ خڀ٭مځص، و٬نٽه ب١دق ڀٻ ٴمد ځ : و٭ يو خذ وخڂ ڄٽم

39

: در األو

يظ، وظعىذل بسد٪ لدـدظ ٬ه ٤ٹهد خڂ ٹ٫ ٬ځ ٬دظٹهد اون خڀ٥ٵٿ ڄى وىخء يف ٠ندپ خڀ٠د٬ص ؤو خڀىىڂ ؤو خوخؾ، وسين ؤوذل وربخظ يف لفخظ يف لفد، ڀڀٻ

خوپ ٬ه ٬مځص خڀعىحص خـعمد٬ص ڀ٤ٵدپ، و٣ند ٻ خنحىپخ٬عربد ټؽن ڄه خڀسدلؽن خ، واؼ يف ؤدڀر خڀعىحص ڀهد، ٴ ؤن خ خڀو ى٭ٽ ٬ځ خنددض خڂ ٥نى ٤ٵځ

(. 1991لىخڄش، )و٩ه ٴٸد زىهد وزن خذ ظىـ زن خڂ و٤ٵځهد ٬ٸص ٬د٤ٵص ظسديڀص نځاد زىربخض ( Lidz)وټمد ٹىپ ڀ

خنر وخنىدن، وخ ڄد ع٫٥ خڀ٥ٵٿ خنىپ ٬ځ زون ؤڄ، و٭ خنر ى ؤوذل ب ٬ندهد خزه وؤ٨نهد ن٭د، هند ظع٭ځٷ ز٭ٸدض خڀىي وخڀ٭٥ٳ خڀيت خڀ٭ٸدض خودوص خپ

ڄه ؤڃ ٣نخض خش خڀ٭ش، و٭مٿ خنر ټخٴ٫ دڂ يف ظ٭ځڃ ټؽن ڄه خنددض (. ٥٬1995ص، )خـعمد٬ص خڀيت ني ٬ٸص خزه زدجملعم٫، ټمد ني يـص ظٽٵ

ؤد ؼٹص خڀٱن زىٵ وزدڀ٭ددل ظعىٸٳ بذل ل ؤن Eriksonونخ ي خٽىن وٽخ ٴةن ڀڂ يوخ ڄهمد وزدڀٯ . ټسن ٬ځ وى٪ ٬ٸع زإڄ يف خنلځص خنسٽش ڄه ٧نىي

خڀعإؼن ٬ځ خڀ٥ٵٿ، يف ظٽىه ىع وظٽٵ ڄ٫ خجملعم٫ خندـ، وڀٻ ن ؤوذل ٬ٸدض . ، وخڀيت نؽٿ ڀ ټٿ ء يف خڀىـىي ڄه لىڀخڀ٥ٵٿ خڀيت ٬ندهد ڄ٫ خوه ظسؤ ڄ٫ خڂ

: در األة

ڀٹ ټدن ٭عٹ خڀس٭ ؤن يو خڂ ؤټؽ ؤ٨نص ڄه يو خذ زىمد خڀىخٸ٫ اټ ؤن يو خذ ڀ وٵ ؤ٨نص يو خڂ يف ٬مځص خڀعىحص خـعمد٬ص ڀزىدء، ٴمدـص خڀ٥ٵٿ بذل ؤز

لځص خخٲ ٬ځ ځىٺ خڀ٥ٵٿ يف ڄلځص ظىإ ڄسٽش، ؤو ؤن يوي ٠و ٴٹ٣ يف ڂخنخٹص، وخ ٬ڃ ود٤ث، ن لدـص خڀ٥ٵٿ بذل خذ ڀط زسر خخٲ ٴمر،

ڀٽه خڀ٥ٵٿ عىڃ يف ؤز خڀ ٬دي وسديڀ خنر خنؽٿ خ٬ځ ىعر بڀ، و ٩ن يف ټىٵ (. 1985ټ، )خڄدن

ج ى ڄٹخ ٤ندل يف ټر ؼٹعهڃ و٭ ١نٻ ٤ندق خذ يف ظٽىه ىص ؤزىدبڀ ټځمد ديٴعهڃ خندټٿ، نځفإ وڄىيهتڃ زدڀـص خڀيت ن٭ځهڃ عىون ڄى ٹد

وؤ٬عهڃ خنٿ، و٭ ٬ٽ خ خڀ٭ى ڄه ٬ڂ ټر خڀؽٹص وخنىيش ڄه ـدور خزه ندي خش و٬في وخڀي، ووز ڄى ڄه ڄ٩د ٴٿ خ خذ يف خڀٹديش زوي خڀٹدي يف

(. 1982خڀٱر، )٬ه نٹٷ خظدپ خڀىٵ خڀ٥ر زى وزن خزى

40

و٭ خذ ى ڄ خڀځ٥ص يف خنىپ، وى خڀ خوخڄ وخڀىىخ وٵ خڀ٭ٹدذ و٪نڂ خڀ٥ٵٿ، ٴدڀ٥ٵٿ ر يف ظٹځ ؤز وظٹم ىع، و ي ٴ خڀٹوش

ذ ى خڀځ٥ص خڀيت ىد٬هد ؤل يف خنىپ، ٴفر ؤن ٽىن خنىص، وخنؽدپ خڀ٥ر، ٴدځ٥ص ٬ديڀص وديجص، ڀٽ ظن ٬ځ خڀىخذ يخجمد ، وؤن ٽىن ڄ٥خ ٬ځ وٵ، ڀڀٻ

(. 1980خڀ٭ى، )ىسٱ ؤن ٭ ڄ٫ ؤزىدج زٵٽي ووـخو و٬ىخ٤ٵ دڄد يف خڀعإؼن ٬ځ ىص خزىدء و٬ځ ووص خڀٹىپ ظ٭ ىص خذ ٬دڄ

ظٽٵهڃ وخظٹدجهڃ خڀىٵ وخـعمد٬، ٴدڀىص خڀىص ڀذ ظىعؿ ؤزىدء ؤىدء، وخڀ٭ٽ مك ٴدذ خڀ ٭دشل ڄه خ٥٠خذ ڄ٭ن، ؤو ٬ڂ خڀٹش ٬ځ خڀع٭دڄٿ ڄ٫

خوه اؼ زدڀځر ٬ځ ظٵد٬ځ خنعسديپ زن خڀ٥ٵٿ ووخڀ يف ن٫ ڄخلٿ لدظ، وع١ك . ١د ظإؼن ؤ٧ند٢ خن٭دڄځص خڀىخڀص يف ظٽٿ ىص خزىدءؤ

: ٽه ؤو ؤٸدڄص خڀ٥دڀر .2

بن ڀٱدذ خذ ؤو خڂ ؤوټځهمد ظإؼن يف خ٥نخٴدض خڀځىټص ٬ى ؤزىدجهڃ لػ ظسن يخدض ٬ش يف خوزد وؤڄٽد وز٭ خڀسي خڀ٭زص ، وـىي ٬ٸص ټسنش زن خڀځىٺ

وڄه ؤسدذ دذ خذ ؤو خڂ، خڀىٴدش وخڀ٥ٶ ؤو ( ودص خذ ) خڀىخڀه خندوك ودذ (. 1985ټ، )خنف وند

ؤن وـىي خڀىخڀه يف لدش خزىدء ڀ ؤ٨نص ټسنش يف خعٹخڃ خڀىٵ وظىٴن ڄد ، وڄد ٪نعدـىو ڄه ٬دص و٬د٤ٵص ولىدن و ندعهڃ ز٭ خهلل ڄه ټؽن ڄه خ٥نخٴدض خڀځىټص

٪نغ ڄه ظٵٽٻ خ ودذ خل خڀىخڀه ڄه لدش خڀ٥ٵٿ ىڀ ٬ڂ خلد زدڄه وخعٹخ خوٵ٭درل، ووٹ خڀعىـ وخڀ٬دص خـعمد٬ص وخڀٸدزص وخعمدڂ وووؾ خ

خڀ٥ٵٿ ڀځد٪ وظٽىه ٸدض ڄ٫ ؤ٤ٵدپ ؤو ڄخٹن ڄىمٴن ځىټد ٭ خ خڀ٥ٵٿ خض ؤو ځىټدض خٸؤو خنىمٴص ڄه ٠مىهد ځىٺ خڀ٭ىٳ لىت يف خنص بذل خټعدذ ٬دي

وخڀعإؼ هبڃ يف خن١دزدض بخء خوه وخڀعىر وخڀعڄن وؤظٲ ٣نعځٽدض خننخن . (1980خڀ٭ى، )وخنص وڄخٴٷ ولخجٷ ودخض

ڂ ٬ځ خنن وڀى وـ يف لدش ز٭ اء خ٤ٵدپ ؤو خنخٹىن ؤزدء وؤڄهدض ڀىوإوون زإهڃ بذل ز خڄدن ند لغ ټٿ ڄد وي ووم٫ ڄه ٬ىٳ ٬ند خنخٹىن

وعځٵىن ټٿ ڄد ٹ٫ نط ؤهڃ، وټٿ ڄه خڀىخڀه ڄٽمٿ ڀو يف خڀعزص وخڀ٭د٤ٵص نخ

41

خڀ٥ٵٿ ؤو خنخٷ و ٬نٽه ؤن عٱين ٬ه ظىـههڃ وڄعدز٭عهڃ وٸدزعهڃ وڃ خڀ٥ٷ يف خندش، وڀسر ڄد ٸ ٭ ز٭ خ٤ٵدپ ؤو خنخٹن ڄ٫ ن وخڀهڃ ڂڀ خڀمك

سدذ ڄؽٿ خڀعڃ ؤو خڀ٭ ڄ٫ ٬م ؤو ودڀ ؤو ودڀع يف خنىص ڀٱ خڀخص ؤو ڀ٩وٲ ؤوي ،ؤو ڄ٫ ؤـخيي وٸ ٽىوىخ ټسد يف خڀه ٴ ع٥٭ىن ظٹصل خڀ٬دص وخنعدز٭ص خڀعدڄص

خنخٷ وڄ٫ ٸدض ڄىمٴص وووؾ ىد وىدٺ ىإ ڀ خ٥نخٴدض ځىټص نخ خڀ٥ٵٿ ؤوڄه ٠مىهد ٣ندص خڀ٭ىٳ ن خڀٱدڀسص خڀ٭٩م ڄه خ٤ٵدپ وخنخٹن ڀهڃ خ خڀځىٺ

خنٽعر ڄه خٸخن ، ڀخ ٩نر خن نؽٿ اء خ٤ٵدپ وخنخٹن خڀه ڀهڃ ٨وٲ ڄځهڃ زدڀ٬دص وخنعدز٭ص وخڀعىـ ىخء ؤٸزدء ؤو ڄ٭ځمن ؤو ؤز٭هتڃ ٬ه وخڀهڃ ؤن و

ڄه ٤زن ٴدڄدوص ڄعټص وڀى ٸدڂ ټٿ زوي ند لغ ټٿ ڄد وي ڄه خ٥نخٴدض خ٤ٵدپ وخنخٹن وټدن زدڄٽدن خن ڄه خ خ٥نخٲ خنځٵط ڀوعسدي وڄه ظځٻ

(. ـ ٬1404ىيش، )خ٥نخٴدض خڀځىټص خڀ٭ىٳ ووعىځ ٣ند سٷ ټي ؤن ظځٻ خڀ٭ىخڄٿ خڀيت ظس٭ خڀ٥ٵٿ ٬ه وخڀ ونڄ ڄه

لسهمد ولىدهنمد ظٽىن سر يف خ٥نخٲ ځىټ ټمد ؤو٠مط خڀخدض، وڄه ڀٻ خڀ٭ىٳ . خڀ ؤوع زن خنخٹن وخ٤ٵدپ

: خندڀص خٸعديص ڀش .3وخڀ٭مٿ، و٣ند ٬ڂ خڀعىخن ٬ خڀٵٹ ى ٬ڂ خڀعىخن يف خڀ٩وٲ خن٭ص وخڀوٿ

. خڀٵٹخء يف خنن خڀىد٬ص وخن١ص خڀيت ظعٹ٥ر ؤمدذ ئئ خڄىخپوخڀٵٹخء، و ي خنن ظ١ڃ ڄعىن ڄعىدٸ١ن ڄه خن٭ص وي ٬ځ ڀٻ وـىي خڀس٥دڀص

وخنعٹد٬ه ٬ه خڀ٭مٿ، وټٿ ڀٻ ٩ن٭ٿ ڄه ٽه خڀٵٹخء ڄ٫ خىدء، ؤڄدټه ڀعٵه(. ڂ٬1998م، )خجملڄن وخن٬نص وخ٥نخٴدض خڀځىټص زإڀىخهند خنىعځٵص

ؤش لخغ ( 925)ڄه وپ يخص ٬ځ ( ځىن وخڀد وى لځىٺ)وٸ وـ ڄه اء خ %( 68.2)٬دڀص ٬ځ خجملعم٫، وؤن %( 8.1)ڄىمٴن، ؤن زىهڃ

ون ز٩وٲ خٸعديص ڄىش عمع٫%( ٨23وٴهڃ خٸعديص يف لد خيسل، وؤن (. ڂ1984ـ٭ٵ، )

42

يف ؤندؼ ٬ه خن٬نص وـىىق خلخغ يف ڄىص ٽدى وىء ( ى ) زىمد وـ ٨وٴهڃ خن٭ص، بن وسص ټسنش ڄه خند٥نن ظـ٫ ـخجمهڃ وځىټهڃ خن١دي ڀځمفعم٫

خنٱيب، )جص بذل ىء خلىخپ خٸعديص وخـعمد٬ص و٨وٴهڃ خـعمد٬ص خڀ(. ڂ1967

ٴٹ خو٭ٹ ڀسمػ ڄځٿ خڀ٭ىٳ خڀىڄ خڀ ظ٭دشل ( 1997)وؤڄد ڄان وىىٺ ڄى خنن خڀٽربي يف خڀ٭ددل، ٴٹ ؤن ٴ بذل خٸدڂ خونش خڀنص خڀيت ؤ٨هض ؤن ٬ي خنخجڃ ولىخيغ خڀ٭ىٳ خظٵ٭ط ؼغ ڄخض وپ خڀىىخض خڀٹځځص خند٠ص يف خڀوپ

ؤڀٳ ٸعٿ ـخء ـخجڃ خڀٹعٿ خڀيت ـض ؤونخ يف ( 150)ڀٱزص، ٴٹ زځٯ ٬ي خڀٹعځ خؤڀٳ ( 256)ؤڄٽد وز٥دود وٴود وؤندود، ټمد زځٯ ٬ي ١ندوض خعدذ ٥نى

ؤڀٳ ١ندوڀص ٥ى ټسنش ٬ځ زىىٺ و١نض ندص ټربي ، ( 88)١ندوڀص، وڄد ٹذ ڄه پ ٬دزدض ڄه خنخٹن وخنعميه ٬ځ خجملعم٫، و٬نؽٿ ڀٻ وخ٬مدپ خڀ٭ىٵص ظعى ٻ

وذ ڄه خڀىخٸ٫ و٠ٱى٢ خندش ٬ځ ي خڀ٪نص خڀٽربي ڄه خڀىد خڀيت ظ٭دشل ڄه خڀٵٹ وخڀٹه وخن٭دودش وخڀسا، وڀٻ ڀٹى خو٩مص و٬خڀعهد ڀعځٱ خڀعمدخض خـعمد٬ص،

خء وخىدء،وظٹځٿ ڄه ٬ي خڀٵٹخء ونٵٳ ڄه وـىي خڀٵىخٶ خڀٽسنش زن خڀٵٹ٬م، )وخنيه خڀه ـ٭ځىخ ڄه خڀعمي وخڀ٭ىٳ ظ٭سنخ ٬ه و٠٭هڃ وڄد ٭دوىو

(. ڂ1998لىپ خڀ٭ىٳ خڀ٭دجځ وؤن ىدٺ خظسد٢ ڄىـر زن ( ـ1418)وظن يخص خڀعن

ه ٤يص، ڀدحل خڀوٿ وخڀ٭ىٳ خڀ٭دجځ، وخڀٹمص خنىـسص ظن بذل ټىن خڀ٭ٸص زن خنعٱن. ؤٴخي خ خض خڀوٿ خنظٵ٫

: خنعىي خڀع٭ځم ڀش. 4بن خ٦نٵد خنعىي خڀع٭ځم وخڄص ڀځىخڀه اي بذل خٴعٹد خزىه بذل خندڂ

زىدجٿ خڀعزص خنؽص ونىجهڃ بذل خڀ١ذ وخڀع٭ىٳ يف خڀع٭دڄٿ ڄ٫ ؤزىدجهڃ ٬ىڄد ٫ن٥حىن . خڄٿ ڄ٫ ؤزىدجهڃ وودج خڀىمى ڀځملځص خڀيت ٬نون هبدوـهځهڃ يف خڀع٫

وخنعىي خڀؽٹديف ڀذ وخڂ ڀ يو ټسن يف ظٽىه خنددض خش وٵهد ٥نى خڀع٭ځڃ وخڀع٭ځڃ وخڀ٭ٸص خڀٹدجمص ڄ٫ خجملعم٫ ووس خڀ٭ىٳ ، وخڀى٩ش خ٩ندزص وخڀؽٹص يف خڀىٵ

43

زىدء ڀځىخڀه و٩ش ؤ٬فدذ وظٹ ؤټؽ وخ٬عخ ؤڄدڂ ؤزىدئڃ وؤ١د يف خنٹدزٿ و٩ش خوٴى هبڃ ؤڄدڂ خوه ن ىدٺ وى٪ ڄه خڀعىخٿ ڀٵهڃ ټٿ ڄىهڃ خو وخټعدذ ټؽن

ڄه خن٭دٲ وخڀٹڃ ڄه خڀىخڀه، و٬ٽ ڀٻ خخ ټدن خڀىخڀه و ڄعىي ؼٹديف ص ؤو ظزىص ؤو وظ٭ځم ڄىىٵ ٽىن خڀعىخٿ ٭ر يف ٴهڃ ز٭ خڄى ىخء ؼٹدٲ

ڄلځص خڀىمى خڀيت ٬نون هبد وو٩ش خزىدء زدجهڃ خڄن ؤو ڄىىٵ١ خڀع٭ځڃ ٻ . عٽىن ٴهد وى٬د ڄه خڀځسص

وؤ١د لٿ ڄٽض خزىدء بخ دل ن ڄه ٪نځهد، ووٸى٬هڃ يف ڄٽض نعدؾ نص ؤو خننخن وٸ ڀعوځهڃ وٸ ٹٵىن ٬دـه ؤڄدڂ خټعدهبڃ خڀ٭ىٳ ڄه ڄجهڃ يف خ

. ٽىوىخ ٬دـه ٬ه ظٹصل لٿ نؽٿ ځىٺ خڀ٭ىٳ ڄ٫ خوىش ؤو ڄ٫ آوه ڄه ؤٸخهنڃټځمد خظٵ٭ط يـص ظ٭ځڃ خڀٵي ټځمد خ٦نٵ١ط ڄ٭ض نىج بذل خڀ٭ىٳ يف خڀع٭دڄٿ ڄ٫ خنٽض خص، وټځمد خظٵ٫ ڄعىي ظ٭ځڃ خڀٵي ټځمد ٸٿ ظ٭٠ ڀځ٭ىٳ خڀ٭دجځ

(. ـ1418ظن، خپ)وخش خنع٭ځمص ىي خلعخڂ وخڀعٹ يف ؤځىذ خڀع٭دڄٿ ڄ٫ ؤزىدءڃ زىدء وخڀس٭

٬ه ؤځىذ خڀٹ وخڀعٵدڃ وخنىخ، وڄعدز٭ص ځىټدض خزىدء يخوٿ وودؾ خش و٬ٸعهڃ زدڀ٭ددل خندـ وڄل٩ص خڀعٱنخض خڀيت ٸ ظ٥ؤ ٬ځهڃ وخ هٿ ٬مځص

ظٹىصل وخڀعىخٿ ڄ٫ خنص نٿ خنٽض وخڀ٭ىزدض خڀيت ٸ ظ٭ع خزىدء خڀ٭ؾ وخپ. ڄه وپ خڀدخض خنعٽش ڀځمص ول١ى ٠ندڀ خزدء

وخڀع٭ځڃ ٩ن٭ٿ ڄه خڀى بودن عٱٿ بڄٽدودظ خڀىص وظٵٽني يف خنٽڃ ٲ يف خڀع٭دڄٿ و خڀمك ٬ځ خڄى وخڀٴٷ وخڀځن وخڀعمدو وخڀس٭ ٬ه ؤځىذ خڀ٭ه

. ٭عرب ڀٻ لځص خڀ٭دـ

: لفڃ خش. 5ټؽش ؤٴخي خش ظٹىي بذل لوغ ز٭ خنځٿ يف خڀعزص وخنعدز٭ص وعظر ٬ځ

٬ڂ ڄٹش خش ؤو وٹ بڄٽدودهتد يف ظىٴن لدـدض ؤٴخيد ودڀسد ڄد ىإ خ٪ زن ٸ ع٥ى بذل وى٪ ڄه خڀفد وخڀ١ذ وٸ خڀوؾ وخڀوـص ڀعىٴن خلعدـدض خنىپ و

ٹ٣ خل خڀىخڀه ١س ٬ځ ؤزىدج، وټمد ؤن لفڃ خش وزىدءد ڀ ٬ٸص زدوڄدؾ

44

خڀ٥ٵٿ زدڀ٭ىٳ خن، وخنفڃ خڀٽسن ڀش ڀ ؤؼي يف ٧ن٣ لدهتد وخٸعديدهتد وٸ ؤ١٬دء خش وٸ ظٽىن ي خڀ٭ىدص خنىـهص ٴخيد، وي ڄعٱنخض ظځٹ زعإؼند ٬ځ

ڄه ٬ىخڄٿ خوٵفد خڀ٭ىٳ يخوٿ خش ؤو زن ؤ١٬دجهد ؤو ٸ ظٽىن سسد خنعٱنخض ٬دڄيف ٣ندص ؤ١٬دجهد ڀځ٭ىٳ ڄ٫ خوه ڄه ؤٴخي خجملعم٫ ٹعن ز١ٱى٢ خٸعديص ټسنش

ؤن خش وٹٿ ٸ خڀ٬دص وخعمدڂ خڀ ٬نٽه ؤن ىـ ١٬دجهد وڄه خن٭وٲخڀٽسنش ٹٿ لىپ خڀٵي ٬ځ خعمدڂ وخنىدن وخڀ٬دص وخعمدڂ زع٭ځم وٸ ظ٭ف ز٭ خ يف ظىٴن خلعدـدض ؤزىدجهد خڀ١وص زٿ خدص و٩خ ڀٽؽش خڀ٭ي وٸځص

(. ـ1425دزل ، )خڀوٿ

45

: خڀخدض خڀدزٹص: ؼدودڀيذ خڀعزى خڀدزٷ وخنع٭ځٷ زځىٺ خڀ٭ىٳ، ؤظ١ك زإن وعفص ڄخـ٭ص خڀسدلػ

خ خڀځىٺ ٸ خلعٿ ؤ٨نص ټسنش ٬ى خڀعزىن وخڀسدلؽن، وظ٭ ڀځخص وخڀسمػ ڄه ـىخور ڄع٭يش، ڄه زىهد ڄي خوعدي، وخٽدپ خڀيت ٩ه هبد وخڀ٭ىخڄٿ خناؼش ز٩هىي

ز، وٴمد ځ ٬ ڀس٭ خڀخدض خڀيت ب يخوٿ خنص، وند ڄه خنىخور خنظس٥ص خڀ٭ىٳ خن ظىدوڀط خوپ خڀخدض خڀيت: خنىپ ٬ځهد وٸ ب ظىٵهد بذل ٸمن

وخڀؽدشل خڀخدض خڀيت ظىدوڀط خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ خن وز٭ خنعٱنخض خص : وخـعمد٬ص، وٴمد ځ ٭ خڀسدلػ ي خڀخدض

:راسبد انزي رنبنذ انعنف انمذرسي انذ: ؤو

وٴط بذل خڀع٭ٲ ٬ځ ڄٽځص خڀ٭ىٳ يف خڀع٭ځڃ ( 2003)يخص ټىؼ بزخڃ خڀؽدوى خڀ٭دڂ وخڀٵين وخڀٽٳ ٬ه ڄي خوعٲ خعفدزص ٬ځ ي خنٽځص زدوعٲ

ٸص خوذل خڀٵ)وخوعٲ خڀٵٸص خڀخص ( ټى وبودغ)وخنى ( ٴين –٬دڂ )وى٪ خڀع٭ځڃ ٤دڀر و٤دڀسص ڄه خنخ خڀؽدوىص خڀ٭دڄص وخڀٵىص 800وظٽىوط ٬ىص خڀخص ڄه ( خڀؽدوص –

، وظىځط خڀخص بذل ٬ي ڄه خڀىعدجؿ 2002-2001نمدٴ٩ص يڄد٢ يف خڀ٭دڂ خڀخ وؤن ڄه ؤ٨نهد ؤن خڀټى ؤټؽ ٬ىٵد يف خڀع٭ځڃ خڀ٭دڂ وخڀٵين ىخء يف خڀ٭ىٳ خڀسشل ؤو خڀځٵ٩، خودغ يف خڀع٭ځڃ خڀٵين ؤټؽ ٬ىٵد ڄه خودغ يف خڀع٭ځڃ خڀ٭دڂ وودص يف خڀ٭ىٳ خن

. وخڀځٵ٩، وخڀيت ظ٥ٸط بذل ځىٺ خڀ٭ىٳ و٬ٸع نى خڀ٥دڀر (1985) يخص خڀسٽى

و٬مي، ولفڃ خڀٳ ونؽط يف ڄٽځص خڀ٭وخن يف خنخ خدص خيوص، وڀٻ ٴٿ يخ، زدعىخڂ ( 500)ڀىټدض خڀ٭وخوص ٬ځ ٬ىص ظٽىوط ڄه ڀعم ؤ٧ند٢ خڀ

ڄٹد ٤ىي خڀسدلػ ڀٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل وٴٹد ڀعٹخض خن٭ځڃ، وٸ ؤدض خڀىعدجؿ بذل ظدز يف ٧ن٣ خڀ٭وخن خڀ ٬ند خڀ٥ځسص يف خنلځعن خدص خڀود خڀ٭ځد، وڀٽه ڄ٫

وخن زن خڀ٥ٴن، لػ ٨هض ڄٽځ خڀ٭وخن ڀي ٤ځسص وـىي ٴدٶ ڄه لػ ټمص خڀ٭خنلځص خدص خڀود زـص ؤ٬ځ، ټمد وـ ٴوٸد يف خڀځىٺ خڀ٭وخشل ظظس٣ نفڃ

.خڀٵٿ، وټٵط خڀىعدجؿ ؤ١د ؤن خڀټى ؤټؽ ٬وخود ڄه خودغ

46

خڀع٭دڄٿ ڄ٫ خڀ٭ىٳ يخوٿ ٴىپ : ز٭ىىخن( ,Tom 1981)يف يخص ؤـد ظىڂ يخ خڀ٭دڄص يف خڀىدض خنعمش خڄٽص؛ هبٲ يخص ظٹىصل خنٽض خڀځىټص يخوٿ خدل

: خڀٵىپ خڀخص و٤ٹص خڀع٭دڄٿ ڄ٭هد، وټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص ڄد ځ

ؤن خڀ٥س٭ص خڀعىدٴص خڀ٭دڀص زن ؤٴخي خنادض خڀع٭ځمص ڄه ؤڃ خڀ٭ىخڄٿ خڀيت خوٿ خنخ، وؤن ٸځص وربش ز٭ خن٭ځمن ڄه خڀ٭ىخڄٿ خڀيت ؤهمط يف وـىي خڀ٭ىٳ ي

ؤهمط يف وـىي خڀ٭ىٳ يخوٿ خڀٵىپ، ؤن خڀ٥ش ٬ځ ؤلخغ خڀ٭ىٳ يخوٿ خنخ .إب ٬ه ٤ٷ خڀ٥ش ٬ځ ڄعىي خلسد٢ ڀي خڀ٥ذ

، وخڀيت ٴط بذل ن ؤٽدپ ځىٺ خڀ٭ىٳ يف (1987)ؤڄد يخص خڀ٭ىخڄځص خزعخجص يف ٬مدن وڄ٭ٴص ڄد بخ ټدوط نعځٳ زدوعٲ خنى، وزځٱط ٬ىص خنخ

٤دڀسد و٤دڀسص، وخ٬عمض خڀخص ٬ځ ؤځىذ خنل٩ص، وؤدض خڀخص ( 520)خڀخص بذل ٬ه ٽ ڄه ؤٽدپ خڀ٭وخن ٬ند خڀ٥ذ، وظسن ؤن ځىٺ خڀ١ذ وخڀٴ٫

ڄه %( 68) خ ٬ى خڀ٥ذ، نػ ٽځط ڄد وسع وخڀعڃ ڄه خڀځىټدض خټؽ ٨هى٠نمى٪ خڀځىټدض خڀ٭وخوص، ب خو دل ٩ن ٴوٸد خض يڀص بلدجد زن خڀټى وخودغ يف

. خڀځىٺ خڀ٭وخشل

( خڀ٭ىٳ)لىپ ٨دش خن١دزص ( 1995) ويف يخص ڄټ ؤندغ ڄٽدٴمص خن٬نص ڀيت ٴط بذل ظى٠ك ٨دش خڀ٭ىٳ، وخعىڄط يف ٠نعم٫ خنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص؛ وخ

زىخ وڄٹدد ٹ ڄي خڀ٭ىٳ خنع١مه يف يوي خڀٵ٭ٿ، وب ( 73) خعسدو ڄٽىوص ڄه : وټدوط ڄه ؤڃ خڀىعدجؿ ڄد ځ ( 378) خوعد ٬ىص ڄه ٴحعن ڄه خنسمىؼن، و٬ڃ

وخٸٳ خڀيت وهند ٬وخوص، ؤن ڀي ز٭ خٴخي خع٭خيخ ڀځي زدڀ١ذ يف خدلووـىي ٴحص ڄه خڀسدذ ن ودخ يف ڄىخٸٳ خڀ٭وخن ن خعىخڂ ؤځىذ خڀ١ذ

زدڀڃ ڄه ظىخٴ ؤدڀر ټؽنش يف ڄىخـهص خڀ٭وخن، وخوعد خڄص وڄعىي خڀع٭ځڃ ص خنىىٵ يف ؤود٢ خنىٸىٴن و آزدجهڃ، ووـىي ٬ٸص زن ڄدش ؤٴڂ خڀ٭ىٳ و٣ند

ڄه خنىٸىٴن يف ـخجڃ خن١دزص ټدوىخ ٸ خظٽسىخ ـخجڃ نط ظإؼن % 3خڀ٭ىٳ، وؤن خڀٽمىپ، زىمد خڀ٥ذ خڀه دټىخ يف لىخيغ خن١دزص دل ټوخ خڀٽمىپ ڄه ٠مه

. ؤسدذ خن١دزص

47

ٸدجمص خنٽض " زةـخء يخص ز٭ىىخن ( 1419)ټمد ٸدڂ خڀٹم٥دشل وآوون ، وٸ ٴط بذل خڀع٭ٲ ٬ځ خنٽض "ذ خنلځعن خنعى٥ص وخڀؽدوىص خڀځىټص ڀ٥

( 62039) خڀځىټص خڀيت ظىخـ ٤ذ خنلځعن خنعى٥ص وخڀؽدوىص، وزځٱط ٬ىص خڀخص ڄص ڄعى٥ص وؼدوىص نىص ـش وخنخټ خڀعدز٭ص ند، وٸ خعىڂ ( 200) ٤دڀسد ڄه

ټض خڀ٥ذ خن٭ش ڄه ٸسٿ خيخش خڀ٭دڄص ڀځعىـ وخدي زىخش خڀسدلؽىن ٸدجمص ڄ .خڀعزص وخڀع٭ځڃ

خڀٽه ز٭خ ٬ه -يف خنٽض خڀ٭دڄص: وؤ٨هض وعدجؿ خڀخص ٬ځ خڀىمى خڀعدرل ٠٭ٳ -خنص وخ٦نٵد٠د يوٿ خش وخڄص زن خڀىخڀه، ويف وخنٽض خڀمص

خنىٲ ڄه و٥إ خـدزص، وټؽش -زى، ويف خنٽض خنص خڀى٩ وٴٹ خڀڂ وخڀ٣ندص -ويف خنٽض خص . خڀىخـسدض، و٬ڂ ٸش خن٭ځڃ ٬ځ بدپ خنديش خڀ٭ځمص

خڀعون ڄه ٸسٿ خڀىخڀ، وظىٸ٫ ب٤ند ؤټرب ڄه ڄه ٸسٿ خش، وظوٿ ورل خڄ ټؽنخ يف ٬ڂ خنىخ٨سص ٬ځ ؤيخء خڀش يف ؤوٸدهتد، -٬ص حىن خڀ٥دڀر، ويف خنٽض خـعمد

خٶ وخڀىدن -وخڀه ټؽن، ٬ڂ خعؽمد ؤوٸدض خڀٵخٮ، ويف خنٽض خڀىٵص ٬ڂ ڄ٭ٴعهڃ زدڀٵ خڀخص و٬ڂ ڄ٭ٴعهڃ زدڀٵ -ويف خنٽض خنهىص . وخڀلدن

. خڀى٨ٵص ، و٬ڂ ٬دص خنىخر

خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ : زإـخء يخص ز٭ىىخن( 1420)ڂ ٬ىرب ويف خنى٠ى٪ وٵ ٸدوز٭ خڀربخڄؿ خڀعځٵدص خڀٵ١دجص ڀ ظڄ خڀٵىٲ خڀ٭ځد زدنلځص خزعخجص يف ١ندٴ٩ص

وهبٲ خڀع٭ٲ ٬ځ ټٵص ٸ١دء خڀعڄ خن٭ىىن خڀه ٬نعځٽىن ـهد خعٹسدپ . ـش خڀد٬دض خڀيت ٹ١هد ؤوڀحٻ خڀعڄ يف ڄدش خڀٹىىخض خڀٵ١دجص ؤوٸدض ٴخهڃ، و٬ي

ز٭ زخڄؿ خڀٹىىخض خڀعځٵدص خڀٵ١دجص ڄ٫ خڀع٭ٲ ٬ځ وى٬ص خڀربخڄؿ خنٵ١ځص ڀهڃ وؤسدذ ڄدهتڃ ند، وڄي خعمخص ڄدهتڃ ند، وخڀ٭ٸص زن خڄعٺ ـهد خعٹسدپ

خڄص، وڄي خوعٲ ظځٻ خڀ٭ٸص زدوعٲ خڀٹىىخض خڀعځٵىوص خڀٵ١دجص ويـص خڀ٭وخوص خڀ٫ڄخټ خخٲ خڀعزى، وخڀع٭ٲ ٬ځ خڀ٭ٸص زن خڀـص خڀٽځص ڀځىٺ خڀ٭ىٳ ووى٬ص

48

زخڄؿ خڀسػ خڀعځٵد خنسد خڀيت ٵ١ځىن ڄدهتد وؤونخ خڀع٭ٲ ٬ځ خڀٵوٶ زن . ص خڀ٭وخوص خڀ٭دڄص وڄدش ز٭ خڀربخڄؿ وخٴڂ ڀځمفمى٬ص خن٭ه

ظځمخ ڄه ظڄ خنلځص ( 240)ب بـخء خڀخص ٬ځ ٬ىص ٤سٹص ڄٽىوص ڄه ظعمى ڄدش زخڄؿ : خزعخجص ڄه خڀٵىٲ خونش وټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص ڄد ځ

خڀعځٵد ٬ځ خڀىر خټرب ڄه ؤوٸدض خڀٵخٮ ڀعڄ خنلځص خزعخجص، ووـىي ظسده و٬ڂ . ڄه ٬ي ٸىىخض خڀعځٵد خڀٵ١دجص خنعدلص ، و٬ي د٬دض خندشڄځمى٦ يف ټٿ

وـىي ٸدزص ؤص ٬ى ز٭ خ ٬ځ ڄد سػ ڄه زخڄؿ وؤٴڂ، وخلعځط زخڄؿ خڀد٠ص ڄؽٿ خند٬ص خنش، وؤٴڂ خڀٽدظ، وسدٶ خڀدخض، وؤٴڂ خنوذ وخڀڄد ٬ځ خنظسص

خهتد خڀعڄ خن٭ىىن، ووـىي ٬ٸص خظسد٤ خض يڀص بلدجص خوذل خڀيت عمع٫ ن، وخيخيض ظځٻ خڀ٭ٸص يف ( 0.78)زن خڄعٺ ـهد خعٹسدپ وخڀ٭وخوص ټدن ڄٹخد

. ز٭ ڄخټ خخٲ خڀعزى

: زدـخء يخص ز٭ىىخن ( ,Moses 1999)ټڀٻ يف خنى٠ى٪ وٵ ٸدڂ ڄى خڀ٭ىٳ زن ٤ذ خنخ خڀؽدوىص؛ وٸ ٴط خڀخص بذل خڀع٭ٲ ڄ٭ٴص ؤسدذ خوعد

٬ځ خسدذ خنايص بذل خوعد خڀ٭ىٳ زن ٤ذ خنخ خڀؽدوىص لىت عڃ خڀ٥ش ٬ځهد، : ٤دڀسد، وټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص ڄد ځ( 377) لػ زځٱط ٬ىص خڀخص

ڄه ( 2.41) ٬عخءخض ٬ىٵص ن٭پ ڄه ٠نمى٪ خڀ٭ىص ظ٭٠ىخ % ( 62) ؤن ٠نمى٪ ؤوىخ٪ خڀ٭ىٳ خڀعص، وخ ن بذل ؤن ټٿ ٤دڀر ظ٭ بذل خ٬عخء ؤټؽ ڄه ؼغ

. ڄخض، بن خودغ ؤټؽ ظ٭٠د ڀ٬عخءخض خڀ٭ىٵص ڄه خڀټى

يخص ز٭ىىخن ڄ٩د خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀ ٤ځسص ( 2000خڀىد، )ټمد ؤـي خنخ خڀؽدوىص يف يوڀص خڀٽىط وهبٲ خڀع٭ٲ ٬ځ ؤ٧ند٢ خڀځىٺ خڀ٭وخشل وخڀ٭ىٳ

خڀ ظٽس خڀ٥ذ ؤؼىدء ڄلځص خنخٹص وخڀع٭ٲ ٬ځ ڄىخ٤ه خوعٲ يف لفڃ ي ض خڀىٵص يف ظى خ٥نخٴدض خڀځىټص وظىځط خڀځىټدض وٴٷ ز٭ خنعٱنخ

وعدجؿ خڀخص بذل وـىي ٴوٶ زن خنىن ٴمد ٫ن لفڃ خڀ٭ىٳ وىدٺ ٴوٶ يف ز٭ خڀ٭ىخڄٿ خنٽىوص ڀځځىٺ خڀ٭وخشل وٴٷ خوعدهبڃ برل ٴحص ٬مص ڄ٭ىص

49

يي ، وخڀيت ض لدض خڀ٭ىٳ خن پ(2000)وټٵط يخص خڀ٭ځ ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص وظ٥ىد، وپ خڀىىخض خنم خونش، ومشځط ن٫ ٤ذ

ڄخ خنلځص خڀؽدوىص يف ڄىص خڀد، وؤ٨هض خڀىعدجؿ ؤن ز٭ خنٽض خڀځىټص خڀفد وخڀٵد٦ : ڀي خڀسدذ خڀ٭ىي ٨هض يف ڄخلٿ خڀع٭ځڃ خڀ٭دڂ خنىعځٵص، وؤزد

خڀٱ وخڀعىر وخڀځىٺ خڀ٭وخشل وخڀعإو خڀخ وخڀٱنش وخڀ٭ىدي ؤو خڀىدزص وخڀٽذ وخ٬عخءخض ٬ځ ڄجهڃ، وؤد بذل ؤن ٬ىخڄٿ ټؽنش د٨نط يف ب٩ندي خ خڀځىٺ خند٤ث

ؿ وخدڀر خنعس٭ص يف ٬ٹدذ خڀي خڀ٥ذ، وڄه ي خڀ٭ىخڄٿ خڀى٩دڂ خڀع٭ځم وخنه. ص وودجٿ خ٬ڂ، و ټځهد ندـص بذل خڀع٥ىخڀ٥ذ، وؤدڀر خڀعىحص خ

، ز٭ىىخن خنٽض خڀځىټص يف خنلځعن (2001)ويف يخص خڀٱدڄ وآوه خنعى٥ص وخڀؽدوىص نىص ـش خڀع٭ځمص، وخڀيت ٴط بذل خڀع٭ٲ ٬ځ لفڃ خوعد ٨دش

ولفڃ خوعد ٨دش نٿ ، شخڀځىٺ خڀ٭وخشل ٬ځ خڀڄء وخن٭ځمن و٣نعځٽدض خنخنىخي خڀ٥دش وخڀىىٶ )خځمص خڀىدص ولفڃ خوعد ٨دش خعىخڂ خنىخي خڀ١دش

٤دڀسد ڄه ٤ذ خنلځعن ( 51541)زن خڀ٥ذ، وزځٱط ٬ىص خڀخص ( وخنىخضؤن ز٭ وٸ ٤سٹط خعمدش ودص ڄه ب٬خي خڀسدلؽن، وؤ٨هض خڀىعدجؿ ، خنعى٥ص وخڀؽدوىص

خڀ٭وخن ٬ځ خڀڄء ټدن خټؽ ظٽخخ ځ خڀ٭وخن ٬ځ خنمعځٽدض خنص ٴدڀ٭وخن وؤ٨هض وعدجؿ خڀخص ؤن لفڃ خوعد نٿ خڀق زن خڀ٥ذ ٠٭ٳ ، ٬ځ خن٭ځمن

. ـخ

، وخڀيت ؤـط يف خين وٴط بذل خعٹدء خؼ (2001)ويف يخص ؤزى ٬ځد يف يـص ٭ى خڀ٥ځسص زدڀٹځٷ وخڀعٽٳ خڀىٵ، وظٽىوط ٬ىص خڀخص ڄه خڀ٭ىٳ خن

٠نمى٬ص : ٤دڀسد و٤دڀسص ڄه ٤ځسص خڀٵن خڀدز٫ وخڀؽدڄه ب ظٹمهڃ بذل ٠نمى٬عن( 250)ڄٹد : ظ٭٠ط ڀځ٭ىٳ و٠نمى٬ص دل ظع٭ ڀ و٤سٹط ٬ځ ٬ىص خڀخص ؼؼص ڄٹد

. خ خڀعٽٳ خنخڀ٭ىٳ خن وڄٹد خڀٹځٷ وڄٹ

وؤدض وعدجؿ خڀخص بذل وـىي ٴوٶ خض يڀص بلدجص زن خڀ٥ځسص خڀه ظ٭٠ىخ ڀ يف ڄعىي خڀٹځٷ وخڀعٽٳ خن، وڀٻ ڀدحل خجملمى٬ص خڀيت ظ٭٠ط ڀځ٭ىٳ

50

لػ ټدوط ؤټؽ ٭ىخ زدڀٹځٷ وخٸٿ ظٽٵد، وؤدض خڀىعدجؿ ؤ١د بذل وـىي ٴوٶ خض ص زن خڀټى وخودغ يف ڄعىي خڀٹځٷ وڀٻ ڀدحل خودغ، ټمد دل ظىـ يڀص بلدت

. ٴوٶ زن خنىن يف ڄعىي خڀعٽٳ خن

وٴط بذل ڄ٭ٴص ڄي خوعد خڀ٭ىٳ زه ٤ځسص ( 2005)يخص لىدن ٬ خڀ٭ذ ١د خنخ خزعخجص وخڀع٭ٲ ٬ځ ؤوىخ٪ خڀ٭ىٳ خنىعځٵص زن خڀ٥ذ ز٭١هڃ خڀس٭ وؤ

وب بـخء خڀسمػ ٬ځ ٬ىص ٬ىخجص ڄه .٬ىخڄٿ خن٥ىش خڀيت ظايي بذل ٬ىٳ خ٤ٵدپ٤ذ و٤دڀسدض خنلځص خزعخجص نعن ؤلخ٨ند ڄص لٽىڄص وخوي ودص ڀٱدض

وٸ ؤو٠مط . وټدوط خڀ٭ىص ٣نؽځص ڀځسىن وخڀسىدض يف ن٫ خڀٵىٲ خڀخص خزعخجصيف خنص خندص % 62وټدوط% 76سص خڀ٭ىٳ يف خنص خنٽىڄصخڀخص خظٵد٪ ن

وٸ ب ظٹڃ خڀ٥ځسص بذل ؼغ ٠نمى٬دض خوذل خڀيت ؤلؼط خڀ٭ىٳ خڀسشل وخڀؽدوص خڀيت ظ٭٠ط ڀځ٭ىٳ خڀسشل وخجملمى٬ص خڀؽدڀؽص خڀيت وٵط ظ٭٠هد ڀځ٭ىٳ خڀسشل ؤو وٸى٪ خڀ٭ىٳ

ؤڃ ٬ىخڄٿ خن٥ىش خڀيت ظىځط ند خڀخص زدڀىسص ڀځ٥ځسص ٬ځهڃ ڄه ٸسٿ ڄجهڃ، وڄهخحملؼن ڀځ٭ىٳ خڀسشل ٬ىخڄٿ ؤص، وؤ٨هض خڀخص زدنعن خنٽىڄص و خندص بن

خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩ ؤو خڀر ټ٭دڄٿ و٥ىش ايي بذل خڀ٭ىٳ خڀسشل زن خڀ٥ذ، وٸ ؤيي زىخ٥ص خڀىخڀه وڄ خڀٵٿ بذل ټمٹد ځىټ ڀ٤ٵدپ ٬ن SDQخعىخڂ ڄٹد

. خڀعىٿ بذل خظٵد٪ خندټٿ خڀځىټص زٽٿ ٬دڂ زن خ٤ٵدپ ١نؼ خڀ٭ىٳ

وٸ ٴط بذل ڄٹدوص ٨دش خڀ٭ىٳ خڀ٥يب يف ټٿ ( 2006)يخص ى ٶ ڄه خنخ خڀؽدوىص خڀ٭دڄص وخڀؽدوىص خڀىد٬ص ڄه لػ ؤسدز وڄ٩دي وڄي ظإؼ خ

٬ىٳ نعٱنخض ڄؽٿ خش وخنىدن خن وودجٿ خ٬ڂ وؤ١د ڄ٭ٴص ؤڃ خؼد خنعظسص خپ٬ځ خڀ٭ىٳ خڀ٥يب ىخء ٬ځ خڀ٥ذ وؤيخي خنص وخن٭ځمن ٬ځ ٬ىص ټسنش ڄه ٤دڀسدض

خڀؽدوىص خڀ٭دڄص وخڀؽدوىص خڀىد٬ص وؤوڀدء ؤڄىڃ وز٭ ڄه ـدپ خيخش خنص وز٭خن٭ځمن ، وب خعىخڂ خعسدن ڄىـ ڀځ٥ذ ڄه خنىن ڀع٭ٲ ٬ځ ؤخجهڃ ٴمد ع٭ځٷ

ز٩دش خڀ٭ىٳ خڀ٥يب وخعسدن آو ڄىـ بذل ؤوڀدء ؤڄى ڄٵيخض خڀ٭ىص وز٭ ڄ٭ځمن ڄه خڀؽدوىص خڀ٭دڄص وخڀؽدوىص خڀىد٬ص يف ١ندٴ٩ص خڀٸهځص ڀځع٭ٲ ٬ځ ؤخجهڃ ٴمد ع٭ځٷ ز٩دش

51

خڀ٭ىٳ خڀ٥يب وؤڃ وعدجؿ ي خڀخص نؽځط يف ظظر ى وڄ٩د خڀ٭ىٳ خڀ٥يب يف ٬ىٳ ڄىـ ٥نى خڀڄء ځ خڀ٭ىٳ خنىـ ٥نى خؼدغ خن ب ٥نى خن٭ځڃ وؤونخ ٥نى ؤيخش خنص ونؽځط ي خن٩د يف ظ٭ي خڀڄء ٬ځ ز٭١هڃ خڀس٭ ڀٵ٩د ؤو زدڀ١ذ يخوٿ

خنص وخنوذ ڄه خنص و٬ڂ خلعخڂ خڀځىخجك وخڀى٩دڂ خن ؤڄد ٬ه آخء وودؾ ؤوڀدء خڄى وخن٭ځمن ٴٹ ظ١مىط ڄدش خڀ٥ذ ڀځ٭ىٳ ٬ځ خڀٵ١دجدض وڄدلسص

ؤٸدء خڀىء وظٹځ خنخٹن ڀس٭١هڃ وودص ڀځىمدؾ خڀحص وديش ټؽدٴص خڀٵىپ ڄه . خڀ٥ذ ؤڃ ؤسدذ ٨هى خڀ٭ىٳ زن

خڀيت ٴط بذل ( (Blatchford et al, 2003وظن يخص زظٵىي وآوون ڄ٭ٴص ٬ٸص لفڃ خڀٵٿ زدڀځىټدض خـعمد٬ص ڄه ٠مىهد خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀي

٤دڀسد وٸ خعىڂ خڀسدلػ ( 500)خڀ٥ذ، لػ ؤـط خڀخص ٬ځ ٬ىص ظٽىوط ڄه زٹ ڄه وپ خن٭ځڃ، وزىط خڀىعدجؿ ؤن ىدٺ ٬ٸص خ٩ندزص ؤځىذ خنل٩ص، وخعسدن ب ظ٣. زن ځىٺ خڀ٭وخن ولفڃ خڀٵٿ

انذراسبد انزي رنبنذ انعاللخ ثين انعنف انمذرسي ثعط : ثبنيب

: انمزغيزاد األسزيخ االخزمبعيخ

ڄ٩د خڀ٭ىٳ : زإـخء يخص ز٭ىىخن( 1995) ويف وٵ خنى٠ى٪ ٸدڂ ؤن ٬ىص ڄه خنعإوه يخد ڄه خڀټى وخودغ، وخڀٵوٶ يف خڀځىٺ خڀ٭وخشل وخڀ٭وخن ڀي

ڀهڃ وٴٹد نعٱن خڀىى٪ وخنعىي خٸعدي خـعمد٬، وڄش ظإؼن خدي خڀىٵ يف ڄٹد خڀعٹ خڀخب : ظ٭ٿ خ خڀځىٺ، وخعىڂ خڀسدلػ يف يخع خيوخض خڀعدڀص

ڄٹد خنعىي خٸعدي وخـعمد٬، خوعسد خڀټدء خنى، خڀربودڄؿ ڀځځىٺ خڀ٭وخشل،خدي، وب خوعد ٬ىص خڀخص ڄه خڀ٥ذ خنعإوه يخد وظخولط ؤ٬مدڃ ڄد زن

ټمفمى٬ص نسص ( 18) ٤دڀسد ټمفمى٬ص ٠دز٥ص، و( 72)ىص و٬يڃ ( 12-14) ؤظ١ك ؤن خڀسىن ؤټؽ : ټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص ڄد ځ٤سٷ ٬ځهڃ خڀربودڄؿ خدي، و

٬وخوص ڄه خڀسىدض يف خڀ٭وخن ٬ځ خنمعځٽدض، وـىي ٴوٶ يخڀص بلدجد زن ٠نمى٬يت

52

خنعىي خٸعدي خـعمد٬ يف خڀ٭وخن ٥نى خنمعځٽدض، وخڀـص خڀٽځص ڀځ٭وخن ڀدحل وي ٴوٶ يخڀص بلدجد زن ٠نمى٬يت خنعىي ٠نمى٬ص خنعىي خٸعدي خنىىٵ، ٬ڂ وؾ

خٸعدي وخـعمد٬ يف ټٿ ڄ٩د خڀ٭ىٳ، ٬ڂ وـىي ٴوٶ زن خڀسىن وخڀسىدض يف خڀ٭وخن خڀسشل خنىـ ٥نى خڀخض وخڀـص خڀٽځص ڀځځىٺ خڀ٭وخشل، و٬ڂ وـىي ظإؼن

ځىٺ خڀ٭وخشل، وظسن ؤن ڀځعٵد٬ٿ زن وى٪ خڀ٭وخن وخنعىي خٸعدي خـعمد٬ يف خپىدٺ ٴوٸد خض يڀص بلدجص يف ڄعىي خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀځمفمى٬ص خڀعفزسص ٸسٿ وز٭ ظ٥سٷ خڀربودڄؿ خدي ڀدحل خڀٹد خڀس٭، وؤ١د ىدٺ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف

ڄؿ خدي ڄعىي خڀعمٿ خڀخ ڀ٥ذ خجملمى٬ص خڀعفسص ٸسٿ وز٭ ظ٥سٷ خڀربود. ڀدحل خڀٹد خڀس٭

خڀ٭ٸص زن ٧ن٣ ظزص خڀىخڀه يف خش : ز٭ىىخن( 1991)ظىدوڀط يخص ٬س خڀٱين خڀخص خنص ټمد ټهد خزىدء وخڀ٭ىٳ وخڀعٽٳ خڀى وخـعمد٬؛ وظٽىوط ٬ىص

. ڄه ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص -٤دڀسص ٤732دڀسد و 863ڄىهڃ 1595ڄه

خڀى خڀص ن خنىدسص ظظس٣ ب٩ندزد زديش وؤ٨هض خڀىعدجؿ ؤن ؤدڀر خڀعىحصؤن خدڀر خنىدسص ظظس٣ ځسد زدڀځىٺ خڀ٭وخشل، خڀځىٺ خڀ٭وخشل ٬ى خزىدء، يف لن

خځىذ خڀىخڀ يف خڀعىحص خڀ ٹىڂ ٬ځ خڀعٹسٿ ظس٣ ټمد ظىځط خڀخص بذل ؤنؤ ټځمد ٸٿ خڀعٹسٿ ڄه خڀىخڀه خي خڀ٭وخن ٬ى خزىدء، ټمد ظس٣ خڀسد زدڀ٭وخن،خظسد٤د

خڀعځ٣ وخڀعٵٸص يف خن٭دڄځص، خظسد٤د ڄىـسد زدڀ٭وخن، ؤ ټځمد خي خڀعځ٣ خڀىخڀ خي . ٬وخن خزىدء وټځمد خيض خڀعٵٸص يف ظ٭دڄٿ خزدء ڄ٫ خزىدء خي ٬وخهنڃ

ؤدڀر خن٭دڄځص : زةـخء يخص ز٭ىىخن( 1414)ي ٸدڂ خڀ٭ين ويف خنى٠ى٪ وٵخڀىخڀص ټمد ټهد خزىدء و٬ٸعهد زدڀځىٺ خڀ٭ىٳ نىص خڀد هبٲ خڀٽٳ ٬ه ٬ٸص ؤدڀر خن٭دڄځص خڀىخڀص خض خڀ٭ٸص زځىٺ خزىدء خڀ٭وخشل خنىـ ٥نى خوه

. و خڀخضوخنىـ ٥نى خنمعځٽدض، وخنىـ وكوـىي ٬ٸص ڄىـسص زن خعىخڂ خذ : وټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص ڄد ځ

ځىذ خڀعڀٿ وؤځىذ خ٭د زدڀور وزن خڀځىٺ خڀ٭وخشل خڀسشل ڀي خزىدء،

53

ووـىي ٬ٸص دڀسص زن خعىخڂ خذ ځىذ خڀعف٫ وخڀځىٺ خڀ٭وخشل خڀسشل ڀي ـسص زن خعىخڂ خذ ځىذ خنڄدن وخپ وخڀعڀٿ وزن خزىدء، وـىي ٬ٸص ڄى

خڀځىٺ خڀ٭وخشل خڀځٵ٩ ڀي خزىدء، وـىي ٬ٸص ڄىـسص زن خعىخڂ خڂ ؤځىذ خنمدص . خڀخجش وخ٭د زدڀور وزن خڀځىٺ خڀ٭وخشل خڀسشل ڀي خزىدء

ڀ٭ىٳ وز٭ خنعٱنخض ، خڀ٭ٸص زن خ(Beasley, 1998)وټٵط يخص زرل خٸعديص وخـعمد٬ص، و٤سٹط ٬ځهڃ خعسدو ټدوط خـدزدض ٬ىهد ٬ځ ىش ڄٹدپ

وظع٭ځٷ ن٭ځىڄدض ي٬نٱخٴص، وؤحځص ٸم وٸدجمص ن٩د خڀٹځٷ، وؤحځص لىپ ؤلخغ خڀ٭ىٳ صل خ خڀيت ظ٭٠ىخ ند، وظىځط خڀخص بذل ٬ڂ وـىي ٴوٶ يخڀص بلدجد زن ٶ

خ٤ٵدپ خڀه ظ٭٠ىخ ڀځ٭ىٳ وٸڃ خ٤ٵدپ خڀه دل ع٭٠ىخ ڀ، وڄه ـهص ؤوي، ټدوط . خڀ٭ٸص زن ظ٭ خ٤ٵدپ ڀځ٭ىٳ وڄعىدض خڀٹځٷ ڀهڃ خ٩ندزص وڀٽىهد ن يخڀص

، خڀ٭ٸص زن خڀع٭ ڀځ٭ىٳ Bluenthal, 1999))وٴمط يخص زځىوؽدپ ٸځٷ وخټعحدذ وخڀٱ١ر وخنٽض خڀسن ىص، خ خن وخڀځٵ٩، وټٿ ڄه خپ

ڄخٹد ڄه ( 184)وؤ٬خ خڀڄص خوٵ٭دڀص خڀىدنص ٬ه خڀ٭ىٳ وظإڀٵط ٬ىص خڀخص ڄه ڄخ ؼدوىص وؤدص و٤سٷ ٬ځهڃ ڄٹد خندج خڀ٬نٱخٴص، وب اخنڃ لىپ وربخهتڃ

خٴخي خوه، وټڀٻ ٬ه خڀدزٹص يف ٠ندپ خڀ٭ىٳ ىخء ڄه ٸسٿ خش ؤو ڄه ٸسٿوربخهتڃ يف ٠ندپ خڀٹځٷ وخڀٱ١ر وخنٽض خڀىص، وظىځط خڀخص بذل ؤن خڀع٭ ٽدپ خڀ٭ىٳ خن وخڀځٵ٩ ىخء ڄه خوٵ٭دڀص، وخنٽض خڀسىىص، وؤ٬خ

. خڀڄص خوٵ٭دڀص خڀىدنص ٬ه خڀ٭ىٳظ٭ ٤ځسص خڀٳ خڀؽدڀػ بذل ب٨هد يـص( 2004)وٴط يخص ٬دڀص

٤دڀسد و٤دڀسص ب 298خنعى٣ بذل ؤٽدپ خدءش خڀىخڀص، وظٽىوط ٬ىص خڀخص ڄه خوعدڃ زدڀ٥ٹص خڀ٭ىخجص خڀ٭ىٹىيص ڄه ٤ځسص خڀٳ خڀ٭د يف ٬ٽد، خعىڄط خڀخص

ٴد يف ڄٹد خدءش خڀىخڀص وڄٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل وؤ٨هض خڀىعدجؿ ؤن ىدٺ خوطؤٽدپ خدءش خڀىخڀص زن ٴحدض ٬ىص خڀخص، وظسن ؤن و خڀوٿ خنظٵ٫ عىڄىن

خدءش خڀىخڀص ؤټؽ ڄه ٴحدض خڀوٿ خنىىٵ، وخن ڄعىي خدءش خڀىخڀص ىىٵ زدظٵد٪ خنعىي خڀع٭ځم ڀذ وخڂ وخن ىدٺ ٬ٸص ٤يص ڄىـسص خظسد٤ص زن خدءش

. ڀص وخڀځىٺ خڀ٭وخشلخڀىخ

54

وڄى٠ى٬هد خڀ٭ىخڄٿ خـعمد٬ص و٬ٸعهد زځىٺ خڀ٭ىٳ ( 1426)يخص ؤزى ن وخـخڂ وٴط بذل خڀع٭ٲ ٬ځ ڄي خظسد٢ خڀى٫٠ خ زدظٽدذ خڀ٭ىٳ وخـخڂ

وټڀٻ خظسد٢ خڀى٫٠ خٸعدي وخڀع٭ځم وخٸدء زدڀ٭ىٳ وخـخڂ، وڄه وعدجؿ ڄه ؤٴخي خڀ٭ىص ىخـهىن يف خڀٱدڀر خڀعىزه ڄه خش، % ٨6.3ه ؤن وسص خڀخص

. و٨ه ووـىي ٬ٸص زن خنڄدن ڄه خش وخ٥نٲ خزىدء

بذل خڀع٭ٲ ٬ځ ؤٽدپ خڀځىٺ خڀ٭وخشل ( 2004)ټمد ٴط يخص ؤزى ٬ ( 717)ڀخص ڄه ڀي ٤ځسص خڀٳ خڀدي خد يف ١ندٴ٩ص ودزځ، وٸ ظٽىوط ٬ىص خ

٤دڀسد و٤دڀسص، وٸ خعىڂ ڄٹد ٬ن مش ڀٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل، وظىٿ يف يخع بذل ؤن ىدٺ ٴوٸد زن ؤٽدپ خڀځىٺ خڀ٭وخن خن وخڀ٭وخن خڀځٵ٩ وخڀځيب ٴٹ ټدوط

سص ڄه ؤٽدپ خڀ٭وخن، ځهد خڀ٭وخن خڀځٵ٩ زه%( 91)خڀٹمص خڀعٵنص ڀځ٭وخن خڀځيب %(. 51) ب خڀ٭وخن خن وٸ زځٯ %( 74)

، وخڀيت ز٥ط زن ((Tapper & Boulton, 2004ؤڄد يخص ظدسن وزىڀعىن ( 74)خنى وخڀ٭وخن ن خنسد وخڀ٭وخن خڀځٵ٩ وخن، وخڀيت ظٽىوط ٬ىعهد ڄه

يف ڄعن ڄه ىص( 12-7)٤دڀسد و٤دڀسص يف خنلځص خزعخجص، وټدن ڄعى٣ ؤ٬مدڃ ڄخ ز٥دود، وٸ خعىڂ خڀسدلؽن ؤځىذ خنل٩ص وڄٹد ظٹ خڀخض وڄٹد

ظٹ خڀٴدٶ ڀځځىٺ خڀ٭وخشل، وٸ ؤدض خڀىعدجؿ بذل ؤن خڀټى ؤټؽ نىء بذل خڀ٭وخن . خن ڄه خودغ، ودل ظ٩ه ظٵد٬ض دڄص زن خنى وخڀ٭م

، يخص خڀيت هبٲ ن٭ٴص ( (Owens, et al , 2005وؤـي خوى وآوونڄه خڀټى وخودغ، ( 590)خڀ٭ٸص زن خڀ٭م وخنى وخڀ٭وخن، ٬ځ ٬ىص ظٽىوط ڄه

ىص يف ڄص ؼدوىص يف خعخڀد، وؤ٨هض خڀىعدجؿ ؤن ( 15-13)وټدن ڄعى٣ ٬م خڀ٥ځسص خودغ، ب ؤهنڃ خٸٿ خڀټى ٬ندىن يـص ؤ٬ځ ڄه خڀ٭وخن خن وخڀځٵ٩ ڄه

خعىخڄد ڀځ٭وخوص ن خنسدش ڄٹدوص زدودغ، ټمد ٨ه ؤن خڀ٭وخن خن ٹٿ ڄ٫ . خڀ٭م، و٬ځ خڀ٭ٽ ڄه ڀٻ خڀ٭وخن خڀځٵ٩ وخڀ٭وخن ن خنسد ڄ٫ ظٹڂ خڀ٭م

55

ٴط بذل خڀع٭ٲ ٬ځ خڀوخٴ٫ خڀىٵص وخـعمد٬ص ( 2007)يخص ٵدء ٬سد ڀٽٿ ڄه خنىن ټى وبودغ ٬ځ 17-12ڀىٺ خڀ٭ىٳ خن زدنلځص خڀ٭مص ڄه ڀ

٤دڀر و٤دڀسص خعىڄط خڀسدلؽص ڄٹد خڀوخٴ٫ خڀىٵص وخـعمد٬ص ٬600ىص ٸىخڄهد ڀځىٺ خڀ٭ىٳ خن وڄٹد خڀ٭ىٳ خن وخؼىن ڄه ؤ٬خي خڀسدلؽص وخعمدش خڀسدودض

ص ڄه ؤ٬خي ٴدش ىٳ ٬س خجمل، وڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص وـىي خڀىص وخـعمد٪ٴوٶ يخڀص بلدجد زن ٠نمى٬يت خڀټى وخودغ ٬ځ خڀخٴ٫ خن يف خندي ٠نمى٬ص

، وـىي ٴوٶ يخڀص بلدجد زن ٠نمى٬دض خنعىدض ( 0.01)خودغ ٬ى ڄعىي ٬ىٳ خڀځٵ٩ خنىـ ٥نى خوه وخڀ٭ىٳ ىخء خپ)خـعمد٬ص خڀؽٹدٴص ٬ځ ځىٺ خڀ٭ىٳ

خندي خنىـ ٥نى خوه وخڀ٭ىٳ خنىـ ٥نى خنمعځٽدض يف خندي خنعىي خنظٵ٫ يف خنلځعن وؤ١د وـىي ٴوٶ يخڀص بلدجد زن ٠نمى٬يت خڀع٭ځڃ خنٽىڄ . خڀؽدوىص خڀ٭دڄص وخ٬خيص

٥نى خىد وخوه وخڀ٭ىٳ خڀځٵ٩ وخند ٬ځ ټٿ ڄه ځىٺ خڀ٭ىٳ خندي خنىـ (. 0.01)ندي خٴخي وخىد يف خندي خڀع٭ځڃ خند و يخڀص ٬ى ڄعىي

وٴط بذل خڀع٭ٲ ٬ځ خڀ٭ىخڄٿ خڀىٵص وخـعمد٬ص ( 2003)يخص ڄىى وخٸعديص خنايص ڀځىٺ خڀ٭ىٳ ڀي خنخٹن وټڀٻ خڀع٭ٲ ٬ځ يو خنڄص

٤دڀر ٣نه ٬ندىن خڀځىٺ 60ڄد٬ص يف ڄىخـهص ي خڀ٭ىخڄٿ، وٸ ظٽىوط خڀ٭ىص ڄه خـط٬دڂ، وٸ ؤعىڂ خڀسدلػ خيوخض خڀعدڀص 16-12خڀ٭وخشل وظخولط ؤ٬مد خڀ٭ىص ڄه

خعمدش خعسدن ڄه ؤ٬خي خڀسدلػ وخنٹدزځص، وظىځط بذل ؤڃ خڀىعدجؿ خظص ؤن ڄه ؤڃ ځىٺ خڀ٭ىٳ ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص خڀ٭ىخڄٿ خڀىٵص خنعمؽځص يف ٭ى خڀ٭ىخڄٿ خڀيت ظٴ٫ ڀٿ

خنخٹن زد٥٠هدي يخوٿ خنص ويخوٿ خش، وؤ١د خڀ٭ىخڄٿ خـعمد٬ص ټمدڀص خش خـعمد٬ص خنعوص وخنى٥ٹص خڀٽىص وو٨ٵص خذ، وخڀ٭ىخڄٿ خٸعديص وڄىهد ٠٭ٳ خنظر

. خنوٲ خڀىڄ ڀځ٥دڀر خڀه ڀذ و٬ڂ ټٵدص

، خڀ٭ٸص زن وربخض خ٤ٵدپ خنع٭ځٹص (Dawud, 1991)ظىدوڀط يخص يخوي ٤دڀسد وٸمعهڃ ( 128)خن وظٽٵهڃ خن، لػ ظىدوڀط خڀسدلؽص خزدڀ٭ىٳ

خن، وخڀؽدوص ٣نه خبذل ؤز٫ ٠نمى٬دض، خجملمى٬ص خوذل ټدوىخ ڄه ٠مدد خڀ٭ىٳ

56

وخ خڀ٭ىٳ وټدوىخ ٠مدد ڀ، وخجملمى٬ص خڀخز٭ص ټدوط ٠نمى٬ص ٠دز٥ص، وٸدڂ خن٭ځمىن دوخٸخن زعٹڃ ځىٺ خڀ٥ذ خڀ١مدد وؤدض خڀىعدجؿ بذل وـىي ٴوٶ خض يڀص

بلدجص زن خجملمى٬دض خز٫، ٴٹ ؤي خن٭ځمىن ؤن ٠نمى٬ص خڀ٥ذ خڀه دوخ خڀ٭ىٳ خنٽض خڀځىټص، وؤن ٠نمى٬ص خڀ٥ذ ڄه ٠مدد خڀ٭ىٳ ټدوىخ ټدوىخ خٸٿ ڄه لػ

ؤټؽ يف خنٽض خڀځىټص، وٴمد ع٭ځٷ نٽڃ خٸخن ٬ځ خجملمى٬دض خز٫ ٴٹ ٸڃ خڀ٥ذ خڀ١مدد ٬ځ ؤهنڃ ٬نعځٽىن ٬يخ خټرب ڄه خڀمدض خڀٹديص يف لػ ؤن خڀمدض

. ه دوخ خڀ٭ىٳخڀٹديص ټدوط ڄه ور ٠نمى٬ص خڀ٥ذ خڀ

( 1993) ويف خنى٠ى٪ وٵ ٸدڄط خنم٭ص خڄٽص ڀځمص خڀىٵص زىخى٥ه خڀ٭ىخڄٿ خـعمد٬ص وخڀٵيص خڀيت ظاي بذل ٬ىٳ خڀ٥ذ يف خڀىدض : زةـخء يخص ز٭ىىخن

خنعمش خڄٽص، هبٲ خڀع٭ٲ ٬ځ خڀ٭ىخڄٿ خڀسىڀىـص وخڀ٭دجځص وخنص وخڀ٭د٤ٵصوخن٭ٴص وخـعمد٬ص وخڀؽٹدٴص خڀيت ظهڃ يف وـىي ځىٺ ٬ىٳ ڀي خڀ٥ذ لىت عڃ

: ڄىخـهص ـخجڃ خڀ٭ىٳ، وټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خ خڀخص ڄد ځ

ؤن خڀعوٿ خنسٽ ؤؼىدء خڀ٥ٵىڀص وڄلځص خنص ٬ى وـىي ځىٺ ٬ىٳ وو٫٠ لٿ ڀعٹځٿ ڄه ي خڀ٩دش، ووـىي ٬ٸص ب٩ندزص نىخـهص خ خڀځىٺ اي بذل وعدجؿ ـش يف خ

زن ذ خڀٽمىپ وظ٭د٤ خنىخض وخڀ٭ىٳ، وؤن ودجٿ خ٬ڂ ڄه خڀ٭ىخڄٿ خڀيت ؤهمط يف وـىي خڀ٭ىٳ، وؤن ظٹصل زخڄؿ ظ٭ځمص وزخڄؿ ظد٬ يف ديش خڀى٬ خڀؽٹديف خنعىى٪

. ظهڃ يف ظٹځٿ خڀع٭ر وخڀ٭خء

: زإـخء يخص ز٭ىىخن Crump, 1993) ) ٸدڂ ټ٬نر وټڀٻ ويف خنى٠ى٪ وٳڄ٭ٴص خنددض ٤ذ خنخ خڀؽدوىص ٥نى خعىخڂ خڀ٭ىٳ وخظسد٤ زدنځٵص خص

وخـعمد٬ص؛ هبٲ خڀع٭ٲ ٬ځ خندي خڀ٭دڂ ڀځ٥ځسص ٥نى خڀ٭ىٳ لىت عڃ ڄىخـهع، وخعىڂ ( 380) خڀسدلػ ؤيخش ڄٹدزځص نعىي ٬ځ وٸدڂ خڀسدلػ زدوعد ٬ىص ڄع٭يش خڀ٥سٹدض اخ

ڀهڃ سدذ ظى٥سٷ ٬ځهڃ خڀو٢ خندص زدندټص، ( 2360) لػ ب خوعد ڄىؤن خنعىي خـعمد٬ وخٸعدي ڀش اي يوخ : وټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص ڄد ځ

ذ خڀه ىعمىن ڀش خض ڄهمد يف ظٽٿ خنددض ٥نى خعىخڂ خڀ٭ىٳ، وؤن خڀسد

57

خنعىي خـعمد٬ وخٸعدي خنعى٣ ؤٸٿ ظىـهد عىخڂ خڀ٭ىٳ ڄه خڀسدذ خڀه . ىعمىن ٴٹنش ؤو خض يوٿ ١نوي

٬ڂ وـىي يجٿ ظن بذل ؤن خڀسدذ خڀه ٽىىن يف خنىد٤ٷ خن١ص ؤټؽ خنىد٤ٷ خڀٵص، لػ وـ خڀسدلػ ٬ڂ ظىـهد ٥نى خڀ٭ىٳ ڄه خڀسدذ خڀه ٽىىن يف

خوعٲ يف خڀىر خنحىص زن خڀسدذ خڀه ٽىىن يف ڄىد٤ٷ ل١ص ؤو ڄىد٤ٷ ٵص ڄه لػ خڀعىـ ٥نى خڀ٭ىٳ، وـىي ٬ٸص بظسد٤ص خض يڀص بلدجص زن خڀ٭ى زدلسد٢

ض خنددهتڃ عىخڂ وخنددض ٥نى خڀ٭ىٳ، ٴٽځمد ټدن خڀسدذ ؤټؽ بلسد٤د ټځمد ټدن. خڀ٭ىٳ ب٩ندزص، وؤن خڀټى ؤټؽ ظىـهد عىخڂ خڀ٭ىٳ ڄه خودغ

زوڀص خڀٽىط خڀعزص وخش يف وخڀىٵص خـعمد٬ص خنڄدض وؤـض بيخش وخڀؽدوىص خنلځعن خنعى٥ص ٤ذ ڀي خڀ٭وخشل خڀځىٺ ڄ٩د: يخص ز٭ىىخن( ١٩٩٤)

خڀ٭ىخڄٿ خڀيت ون خڀ٥ذ ڀي خڀ٭وخشل خڀځىٺ ڄ٩د ووى٬ص ڂلؿ ٬ځ خڀع٭ٲ هبٲ.

وٸ خـعمد٬، وخودج خڀ٥ذ ز٭ خزه ٸدڂ خن٩د، وٸ ظځٻ بلخغ يف وظاؼ ظعٵد٬ٿ

نؽٿ وسص ن ٤سٹص ٬ىص خڀسدلؽىن وخعىڂ خنٹدزځص، ٤ٷ ڄه خڀخص زدودض ظځٻ خعىٴط ز٥ٹص خڀ٭ىص خڀدڄٿ، وب خوعد خن ز٥ٹص خنىدٴ، لدضو خڀځىټص خندض ٴهد

. ٬ىخجص يف خنٽض و خڀ٥ذ ڄه خڀٱدڀسص خڀىسص ؤن :خظص خڀىعدجؿ بذل خڀخص وظىځط نلځص ٬نون ٣نه ؤڂ ؤ ىص( ١٦) ٬ه ؤ٬مدڃ ظ ټدوىخ ٣نه وخڀؽدوىص خنعى٥ص خنلځعن

٬ه ٠ني ظ٭ځمهڃ ڄعىي ع٭ دل خنىمٴن خڀ٥ذ ؤڄى ؤوڀدء وٳ ڄه ؤټؽ خنخٹص، وؤن

وخڀعمي خڀٱر : خڀ٥ذ ڀي خڀجص خنٽض وخڀٽعدزص، وؤن خڀٹخءش نسديت خن٭ٴص

ه وندص يف زدلسد٢ خڀ٭ى بذل ظـ٫ وخڀځٵ٩، ون٭هد خڀسشل وخڀعىر، وخڀ٭وخن

. خنخٹصيخص ز٭ىىخن ٢ند٤ خڀ٭ىٳ يخوٿ خنص ( Richard, 1999)وؤـي عدي

وخٸعخلدض لىپ ـهىي خڀعوٿ نى٫ خڀ٭ىٳ، هبٲ خڀع٭ٲ ٬ځ خڀ٭ىخڄٿ خڀيت ظاؼ يف ديش خڀ٭ىٳ وڄىهد ٬ىخڄٿ ىص وٴيص، و٬ىخڄٿ ڄص وؤص و٬ىخڄٿ ودص، ووځط

: خڀخص بذل خڀعىدض خڀعدڀص

58

وخٸٳ وخڀى٩دض خڀيت ظث ڀځ٭ٸدض زن خنص وخڀسط وظٹصل ظٱن ٴځٵ يف خدلخڀ٬ڃ ڀځمص وخش وظ٥ى خڀربخڄؿ وخدڀر خڀع٭ځمص، وي٬ڃ خن٭ځمن وظ٥ى

خڀىدجٿ خڀيت ظمك زدڀٽٳ ٬ه خڀ٥ذ خڀه ڀهڃ ڄىپ خڀ٭ىٳ ونن خظدپ زن .ٲخنىپ وخنص وخجملعم٫ ڀځعوٿ نى٫ خڀ٭ه

خڀ٭ٸص زن خڀځىٺ خڀ٭وخشل وز٭ : يخص ز٭ىىخن( 1421)وؤـي خڀٵځٹ يف ١ندٴ٩ص " خنعٱنخض خص ڀي ٬ى ڄه ٤ذ خڀٵن خڀؽدڀػ خنعى٣ وخڀؽدڀػ خڀؽدوى

–خڀٱ١ر –خڀځٵ٩ –خڀسشل ) ١ندٿ خڀع٭ځمص، هبٲ خڀع٭ٲ ٬ځ ؤز٭دي خڀځىٺ خڀ٭وخشل ذل ڄ٭ٴص خڀ٭ٸص خظسد٤ص زن خڀځىٺ خڀ٭وخشل وز٭ خنعٱنخض خص ب٠دٴص ب( خڀ٭خوش

–لفڃ خش –ؤدڀر خن٭دڄځص خص –خٸعديص –خڀع٭ځمص –خندڀص خـعمد٬ص )وٸ ؤـط خڀخص ٬ځ ٬ىص زځٱط . ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص( ظوٿ خش يف حىن خزىدء

خڀٵن خڀؽدڀػ خنعى٣ وخڀؽدڀػ خڀؽدوى وټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ ي ٤دڀسد ڄه ٤ذ( 1009). ؤن لفڃ خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڄىىٵ ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص : خڀخص ڄد ځ

وظىـ ٬ٸص خظسد٤ خض يڀص بلدجص زن ٠نمٿ ؤز٭دي ڄٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل –خٸعديص –خڀع٭ځمص –خ٬ص خندڀص خـعڃ)ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص وز٭ خنعٱنخض خص

، ظىـ ٬ٸص ( ظوٿ خش يف حىن خزىدء –لفڃ خش –ؤدڀر خن٭دڄځص خص خظسد٤ص خض يڀص بلدجص زن ز٭ خڀ٭خون وڄعٱن خڀ٭م ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص، ظىـ ٴوٶ

وخڀؽدڀػ خڀؽدوى، يف ؤز٭دي خض يڀص بلدجص زن ٬ىص ڄه ٤ذ خڀٵن خڀؽدڀػ خنعى٣وخڀ٭وخن خڀٽځ، ظىـ ٴوٶ خض ( خڀٱ١ر –خڀځٵ٩ –خڀسشل )ڄٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل

. يڀص بلدجص يف ز٭ خڀ٭خوش ڀدحل ٤ذ خڀٳ خڀؽدڀػ خڀؽدوىٴٹ ټٵط ٬ه خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ ( 1424)ؤڄد خڀخص خڀيت ؤويد خڀه

خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀهڃ يف ڄخهڃ خڀؽدوىص، وټڀٻ خڀٽٳ ٬ه خزىدء و خ نديخنعٱخض خڀ٬نىخٴص وخڀ٭ىٳ خ ندي خزىدء، وبخ ڄد ټدوط ىدٺ ٴوٶ خڀ٭ٸص زن

.يڀص بلدجص زن خڀ٥ځسص خڀ٭وخون ون خڀ٭وخون ظس٭د نعىي خڀ٭ىٳ خ خض

٤دڀسد ٭ىيد ڄه ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص ( 1112)وٸ ظٽىوط ٬ىص خڀخص ڄه ( 851)خوپ، وخڀؽدشل، وخڀؽدڀػ، يف ڄىص خڀد، ڄىهڃ : خڀټى وڄه خنعىدض خڀؽؼص

59

٤دڀسد ( 261)٣نه ىٵهڃ خنون خڀ٥زىن وخن٭ځمىن ٬ځ ؤهنڃ ٬وخوىن، وخڀسدٸىن ٤دڀسد ·خڀ٥ځسص خڀ٭دين خوعنوخ ٬ىخجد ڄه

ڄىـسص خض يڀص بلدجص زن ټدن ڄه ؤڃ وعدجؿ خڀخص وـىي ٬ٸص خظسد٤وڄخهڃ، ټمد وـض ٴوٶ خض يڀص خڀ٭ىٳ خ وخڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀي خزىدء يف

يف خڀ٭ىٳ خ ڀدحل خزىدء خڀ٭وخون، بلدجص زن خزىدء خڀ٭وخون ون خڀ٭وخونز٭ خنعٱخض خڀ٬نىخٴص وخڀ٭ىٳ خ دڀسص زن وـىي ٬ٸص خظسد٤وزىط خڀخص

ؤن خڀخص دل ن ٬ٸص خظسد٤ زن ټٿ ڄه ڄعىي ظ٭ځڃ ظ٭ځڃ خذ ويوځ، ب: و ·وخڀ٭ىٳ خ ندي خزىدء( خذ وخڂ) خڂ ويوځهد، و٬مٿ خزىه

ؤدڀر : ٴط بذل خڀع٭ٲ ٬ځ ظإؼن ټٿ ڄهو( 2004)يخص وڄن ٬س خندي ( ټى وبودغ )خڀعىحص خـعمد٬ص و خنعىي خـعمد٬ خٸعدي ڀش وټڀٻ خڀىى٪

٤دڀر و٤دڀسص ٬200ځ ٣ندص خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀي خڀ٥ذ وٸ ظٽىوط خڀ٭ىص ڄه ڄٹد ڄخظر : ڀص٬دڂ وٸ خعىڄط خڀسدلؽص خيوخض خڀعد17-16وظخولط ؤ٬مدڃ زن

خڀځىٺ خڀ٭وخشل وڄٹد خنعىي خٸعدي خـعمد٬ وڄٹد خنىدن خي، وظىځط بذل خڀىعدجؿ خڀعدڀص ظىـ ٬ٸص خظسد٤ يخڀص زن خنعىي خـعمد٬ خٸعدي ڀش وخڀ٭وخن ڀي ټٿ ڄه خڀټى وخودغ، وظىـ ٬ٸص خض يڀص بلدجص زن خڀځىٺ

. خڀ٭وخشل وخڀىى٪ يف خندي خڀټى

وٴط بذل ڄ٭ٴص خڀٵوٶ زن خڀ٥ذ وي خڀځىٺ ( 2004)ؤڄد يخص ڄىوي –خڀ٭ىٳ ٬ه ؤٸخهنڃ ڄه خڀ٭دين يف ٬ي ڄه خنعٱنخض ټدنعىي خٸعدي خـعمد٬

٤6دڀسد ڄه خڀ٥ذ خڀ٭دين و 30خلسد٤دض خڀ٥ٵىڀص وٸ ؤـط خڀخص خڀ٭ى ذ –خڀٹڃ ٤ذ ڄه وي خڀځىٺ خڀ٭ىٳ ڄه ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص ، وٸ ؤو٠مط خڀىعدجؿ وـىي ٴوٶ خض يڀص بلدجص زن خڀ٥ذ و خڀځىٺ خڀ٭ىٳ وخڀ٥ذ خڀ٭دين يف خڀـص

ش وڀٻ ڀدحل خڀ٥ذ خڀ٭دين ، ؤ١د وـىي خڀٽځص ڀځمعى خٸعدي خـعمد٬ پٴوٶ خض يڀص بلدجص يف خڀ٭ى زدلسد٤دض خڀ٥ٵىڀص وخوعپ خڀٹڃ يف خندي خڀ٥ذ

. وي خڀځىٺ خڀ٭ىٳ

60

يخص ڀځځىٺ خڀ٭وخشل »زخص ز٭ىىخن ( ڂ2004)وٸدڄط ٴد٤مص خنم زإدڀر خن٭دڄځص ، وٸ ٴط ي خڀخص بذل خڀع٭ٲ ٴمد بخ ټدوط «خڀىخڀصو٬ٸع

ىدٺ ٬ٸص زن خڀځىٺ خڀ٭وخشل وؤدڀر خن٭دڄځص ڀي ٬ىص ڄه ٤ځسص خنلځص خ٬خيص . زوڀص ٸ٥

ڄٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڄه : وٸ خعىڄط خڀسدلؽص خيوخض خڀعدڀص يف يخعهدوٸ ظىځط ڄه وپ . خڄځص خڀىخڀص ڄه ب٬خي خڀسدلؽصب٬خي خڀسدلؽص وڄٹد ؤدڀر خن٫

خيدي خڀځىٺ خڀ٭وخشل زوڀص ٸ٥ ٣نه : ي خڀخص بذل ٠نمى٬ص ڄه خڀىعدجؿ ټدن ڄه ؤ٨نهد٫نربون ؤدڀر ڄ٭دڄځص وخڀص دڀسص ٬ه و٩خهتڃ ؤدڀر ڄ٭دڄځص وخڀص ڄىـسص وڀٻ يف ز٭

. ؤز٭دي ڄٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل

زخص ز٭ىىخن خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀي ؤ٤ٵدپ ڄد ٸسٿ ( ڂ1992)ش خڀٱىن ٸدڄط ڄىن زإدڀر خڀعىحص خڀىخڀص وخڀټدء نىص خڀد، وٸ ٴط ي خڀخص خنص و٬ٸعبذل خڀع٭ٲ ٬ځ خڀٵوٶ زن خنىن يف خڀځىٺ خڀ٭وخشل وخڀټدء وخڀعىحص خڀىخڀص خنعس٭ص،

ٲ ٬ه خڀ٭ٸص زن خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀي خ٤ٵدپ وؤدڀر خڀعىحص خڀيت ټمد ٴط بذل خڀٽظ٭ ند خ٤ٵدپ وٸ خعىڄط خڀسدلؽص ڄٹد خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڄه ب٬خي خڀسدلؽص،

وڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خڀىخڀص ڄه ب٬خي ١نم ٬مدي خڀه وڄٹد خوعسد ڃ خڀـٿ وځط خڀسدلؽص ڄه وپ ي خڀخص بذل ٠نمى٬ص وٸ ض. ڀځټدء ٴاخي ؤزى ل٥ر وآوون

: ڄه خڀىعدجؿ ټدن ڄه ؤ٨نهد

يڀط خڀىعدجؿ ٬ځ وـىي ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف خڀځىٺ خڀ٭وخشل زن خنىن ڀدحل خڀټى، ويڀط خڀىعدجؿ ٬ځ ؤن خڀ٭ٸص ن يخڀص زن خڀځىٺ خڀ٭وخشل وبؼدش خدل

زن 0.05ي ٬ٸص ڄىـسص خض يڀص بلدجص ٬ى ڄعىي خڀىٵ، ويڀط خڀىعدجؿ ٬ځ وـى. خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀي خ٤ٵدپ وخڀٹىش

زخص ز٭ىىخن خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩ وخدءش خڀځٵ٩ص ندي ( ڂ2004)ٸدڄط ڀىوص يودن ٸ ٴط ي خڀخص بذل . خ٤ٵدپ ڄه ٸسٿ خڀىخڀ و٬ٸع زس٭ خنعٱنخض خنع٭ځٹص زدش

وزدڀعدرل ١ندوڀص ، ذل ز٭ خنعٱنخض خڀيت ٭عٹ ؤهند ظظس٣ زددءش خڀځٵ٩ص ڀځ٥ٵٿخڀع٭ٲ ٪

61

، خڀ٥ش ٬ځهد وخن ڄه ؤؼد لىت ىإ خ٤ٵدپ يف زحص ؤٸذ ټمد ظٽىن بذل خڀخء. وٸ خعىڄط خڀسدلؽص خعسدن ڄه ب٬خيد.وزدڀعدرل لىت عمىخ زإټرب ڄه خڀمص خڀىٵص

خلؽص ڄه وپ ي خڀخص بذل ؤو ىدٺ ٴوٶ و يڀص بلدجص زن خ وظىځط خڀر. خڀټى وخودغ ڄه لػ خڀعإؼ زددءش خڀځٵ٩ص ڄه ٸسٿ خڀىخڀ وڀٻ ڀدحل خودغ

، زخص ٬ٸص خڀ١س٣ خ زدندي ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص (1425)ٸدڂ خن٥ن خڀٽٳ ٬ه يو خڀ١س٣ خ يف خندي خڀ٥ذ : ٥نى خڀ٭ىٳ، وٸ ٴط ي خڀخص بذل

٥نى خڀ٭ىٳ، وخڀٽٳ ٬ه خڀ٭ىخڄٿ خص خنايص ڀځىٺ خڀ٭ىٳ ڀي ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص، وخڀٽٳ ٬ه يو ؤځىذ خڀٹىش يف خندي خڀ٥ذ ٥نى خڀ٭ىٳ، وخڀٽٳ ٬ه يو ؤځىذ

ؤځىذ : ظىځط بڀهد خڀخصوټدن ڄه خڀىعدجؿ خڀيت . خڀعڀٿ يف خندي خڀ٥ذ ٥نى خڀ٭ىٳ ڀي ؤٴخي خڀ٭ىص، و ؤځىذ خڀ٭ىٳ ودظؿ ٬ه ي ٴ٭ٿ ځىٺ آو . خڀ٭ىٳ ڀ ڄعإ

: انزعهيك عه انذراسبد انسبثمخ

ز٭ ٬ خڀخدض خڀدزٹص ٬نٽه خڀع٭ځٷ ٬ځ ظځٻ خڀخدض زٱ خعٵديش وخض وخڀ٭ىص وخڀىعدجؿ ن٭ٴص ڄد ٬نٽه ڄىهد يف زدن ؤوـ خظٵدٶ وخوعٲ يف خخٲ وخي

. ؤن ظهڃ ز خڀخص خندڀص ٬ځمد وو٩د

: من نبحيخ األىذاف. أ

ل٧ ڄه ٬ خڀخدض خڀدزٹص ؤن ز٭ ڄىهد ٲ بذل خڀع٭ٲ ٬ځ خڀ٭ىخڄٿ ,Blatchford et alخڀيت ظاي بذل خڀ٭ىٳ خ ڄؽٿ يخص زظٵىي وآوون

( 1414)خڀ٭ين ويخص ( 1991)ويخص ٬س خڀٱين ( 1995) ي ويخص ؤلڃ( (2003ويخص ؤزى Bluenthal, 1999))ويخص زځىوؽدپ ( Beasley, 1998)ويخص زدرل

(. 1426)ن

: ثبننسجخ نهعينخ.ة

ز٭ خع٭خ خڀخدض خڀدزٹص ٤ن ؤن ي خڀخدض ظعٵٷ ڄ٫ ز٭ خڀخدض خڀ٭مص يف ٠نعم٫ خڀخص و ڄعٹدزص ؤ١د يف ٬ي ؤٴخي خڀ٭ىص ڄ٫ خڀدزٹص يف ن خڀٵحص

، ويخص (1987)ويخص خڀ٭ىخڄځص ( 1985) يخدض ؤوي ڄؽٿ يخص خڀسٽى

62

Owens, etويخص خوى وآوون( (Blatchford et al, 2003زظٵىي وآوون

al , 2005) )وټڀٻ يخص ( 1995)خص ؤن وظعٵٷ ؤ١د يف ٤ٹص خوعد خڀ٭ىص ڄؽٿ ي(. 2000)ويخص خڀ٭ځ ( 1419)خڀٹم٥دشل وخڀٱدڄ

: من نبحيخ األداد. ج

. ظعٵٷ ي خڀخص ڄ٫ خڀخدض خڀدزٹص يف خعىخڂ خعسدوص ټإيخش نم٫ خڀسدودض

: من نبحيخ مزغيزاد انذراسخ. د

٬ خنعٱنخض خنعٹځص و ظعٵٷ خڀخص خندڀص ڄ٫ ز٭ خڀخدض خڀدزٹص يف ذ ويخص خڀ٭ين ( 1995) خنعىي خڀع٭ځم ڀذ وڀڂ وخڀى٫٠ خٸعدي ټخص ؤن

، ويخص خنم٭ص خڄٽص ڀځمص خڀىٵص (Beasley, 1998)ويخص زرل ( 1414) ، ونعځٳ يف يخص خڀ٭ٸص زن ظځٻCrump, 1993))ويخص ټ٬نر ( 1993) زىخى٥ه

. خنعٱنخض خنعٹځص وخنعٱنخض خڀعدز٭ص

وٸ خعٵدي خڀسدلػ ڄه ي خڀخدض يف و٫٠ ظى ٬دڂ ڀخص خڀ٭ٸص زن . خڀ٭ىٳ خ وخڀ٭ىٳ خن ڀي ٬ىص ڄه ٤ذ خنلځص خنعى٥ص نمدٴ٩ص ـش

: من نبحيخ اننزبئح. ىـ

دص خڀود زٽٿ ؤټرب ڄه ع١ك ٣ند سٷ ؤن خوعد خڀ٭وخن زن ٤ذ خنلځص خټمد زىط ؤن خڀ٥س٭ص خڀعىدٴص ڀځ٥ذ وٸځص وربش خن٭ځمن ظ ڄه وـىي ، خنخلٿ خوي

ونط ، خڀ٭ىٳ يف خڀٵىپ خڀخص وؤټؽ ؤٽدپ خڀ٭ىٳ خوعدخ خڀ١ذ وخڀٴ٫ وخڀعڃب٠دٴص بذل ، خڀ٭ىٳخدش بذل خظسد٢ خنعىي خٸعدي وخـعمد٬ ٬ٽد ڄ٫ ڄ٩دي

خظسد٢ ڄدش خٴڂ خڀيت نى ڄد ٬ىٳ وخڀع٭ ڀ٬عخء زٽٿ ڄعٽ زٽٿ وؤدض ز٭ ي خڀخدض بذل ڄد٨نص خڀى٩دڂ خڀع٭ځم . ڄ٥١ي ڄ٫ ځىٺ خڀ٭ىٳ

وخنىهدؾ وخدڀر خنعس٭ص يف ظإير خڀ٥ذ ب٠دٴص نفڃ خڀٵٿ يف ب٩ندي وظه خڀځىٺ ( tom, 1981)و ( 1975، خڀسٽى)وسو خ ـځد يف يخص ټٿ ڄه ، خڀ٭وخشل

63

، خن٭ځ)و( moses, 1999)و ( 1420، ٬ىرب)و ( 1995، خن)و ( 1987، خڀ٭ىخڄځص)و(. Blatchford et al, 2003)و ( 2000

( Dawud, 1991)وول٧ ؤ١د ڄه خع٭خ خڀخدض خڀدزٹص ڄؽٿ يخص ظإټ ي خڀخدض ٬ځ ؤن ( 1993)ٽص ڀځمص خڀىٵص ويخص خنم٭ص خڄ

ټمد زىط ؤن ، خىد و خڀځىټدض خڀ٭وخوص ټدوىخ ؤدد ٠مدد نىخيغ ٬ىٳيف لن ؤدض بذل ؤن ىدٺ ؤؼخ ب٩ندزد ڀځعوٿ خنسٽ ، ودجٿ خ٬ڂ ظهڃ يف ديش خڀ٭ىٳ

بذل ؤن ( crump, 1993)ؤو٠مط وعدجؿ يخص و، يف خڀ٥ٵىڀص وخنص يف خن ڄه خڀ٭ىٳوزىط يخص ، خڀسدذ خڀه ىعمىن ڄعى٥ص خڀوٿ ټدوىخ خٸٿ ظىـهد ٥نى خڀ٭ىٳ

بيخش خنڄدض خـعمد٬ص وخڀىٵص يف وخش خڀعزص زوڀص خڀٽىط بذل خظسد٢ ظشل خنعىي . خڀ٭ځم وڀدء خڄى زد٥نخٲ ڀي خلخغ

وز٭ خنعٱنخض خص ي ؤن ىدٺ ٬ٸص دڄص زن ځىٺ خڀ٭ىٳ خن و وؿلػ ؤو٠مط خڀخدض ؤن خڀ٭ىٳ ى ودظؿ ٬ه ي ٴ٭ٿ آو عمؽٿ يف ٧ن٣ وخـعمد٬ص

. خص وخـعمد٬صخڀعىحص

ول٧ ڄه خع٭خ خڀخدض خڀدزٹص خظسد٢ ؤ٧ند٢ خڀعىحص خص خ٩ندزص ٬دڄځص خڀىخڀص خڀ٬نٹخ٤ص وخنعٹسځص وخنعد١نص زدڀځىټدض خڀعىخٴٹص خ٩ندزص ٬ځ وؤدڀر خدل

زىمد ظظس٣ ؤ٧ند٢ خڀعىحص خص خڀځسص زدڀځىټدض ، خڀ٭ خڀى وخـعمد٬ويخص خڀ٭ين ( 1991)خڀ٭وخوص وؤ٧ند٢ خڀىص ن خنعىخٴٹص وڀٻ ټخص ٬س خڀٱين

( 2004)ويخص ٬دڀص ( Bluenthal, 1999)و ( Beasley, 1998و( 1414)بذل خظسد٢ (Shipway, 2006)ټمد ؤدض يخص ر وخ ( 1426)ويخص ؤزى ن

وي خڀخدض ن٭هد ظعٵٷ ڄ٫ ، خ٦نٵد يف خڀخٴ٭ص خن٭ٴص و خڀعمٿ خڀخ زدڀ٭ىٳ. خٴعخ٠دض ووعدجؿ خڀخص خندڀص

64

:فزوض الدراسة : ثالجا

ابكة ميه لمباحح أ يشتل الفزوض يف ضوء اإلطار الظزي لمدراسات الس

:اآلتية

ظىـ ٬ٸص خظسد٤ خض يڀص بلدجص زن يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ .1. ويـدض ڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد ؤٴخي ٬ىص خڀخص

يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ وعفص نعٱن ؤٸدڄص ٿ ىدٺ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف .2. ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص( ڄ٫ ؤل خڀىخڀه ؤو ټځهمد ؤو ن٨ند)خڀ٥ذ

ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ .3 .خنعىي خڀع٭ځم ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

خض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يؾ .4 .خنعىي خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ لفڃ .5. خش ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

65

الفصلىالثالثى

إجراءاتىالدرادةى

ىىمنكجىالدرادةىى.

ىىمجتمعىالدرادةى. رادةرونةىالدى.

أدواتىالدرادةى.

إجراءاتىالتطبوقى.

األدالوبىاإلحصائوةى.

66

الفصلىالثالثى

إجراءاتىالدرادةى

ع٥ٶ خڀسدلػ يف خ خڀٵٿ بذل ڄىهؿ خڀخص، ٠نعم٫ خڀخص، خڀ٭ىص خنىعدش ڀع٥سٷ خڀخص خندڀص، ټمد وع٭ٲ ٴ ٬ځ خيوخض خنعىڄص يف خڀخص، وخدڀر

. دجص خنىدسص ڀٵ٠دض خڀسمػخق

:ڄىهؿ خڀخص: ؤوخعىڂ خڀسدلػ خنىهؿ خڀىٵ ڀځٽٳ ٬ه خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ خن وز٭

خنعٱنخض خص وخـعمد٬ص ڀي ٬ىص ڄه ٤ذ خڀٳ خڀؽدڀػ خنعى٥ص يف ڄىص ـش، يف ټٿ ڄعٱن ڄه ڄعٱنخض لػ ب خ٬عمدي ٬ځ خنىهؿ خڀىٵ خنٹدن ڀعم خڀٵوٶ .خڀخص خندڀص، وو ؤټؽ ڄجمص ڀٵ٠دض خڀخص خندڀص

:٠نعم٫ خڀخص: ؼدودند ؤن خڀخص خندڀص هتٲ بذل خڀٽٳ ٬ه خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ خن وز٭ خنعٱنخض

ـش، ٴةن ٠نعم٫ خص خـعمد٬ص ڀي ٬ىص ڄه ٤ذ خڀٳ خنلځص خنعى٥ص يف ڄىص ٤دڀسد ڄه ٤ذ خڀع٭ځڃ ( 64854)وخڀسدڀٯ ٬يڃ خڀخص ڃ ٤ذ خنلځص خنعى٥ص،

. خڀ٭دڂ وڄخ نٵ٧ خڀٹخن وخڀع٭ځڃ خځ

:٬ىص خڀخص: ؼدڀؽدخنىىذ –خڀمدپ )ٸدڂ خڀسدلػ زعٹڃ ١ندٴ٩ص ـش بذل ن ؤٸدڂ ظس٭د نخټ خخٲ

شڄخ ن٭پ ڄ ط، وب خوعد (خڀىڃ -خڀٵد –خڀى٣ -خڀٱذ –خڀٶ –ڄه ٴىپ ؼؼص ٴىپڀٽٿ ڄټ بخٲ وڀٻ ز٥ٹص ٬ىخجص، وز٭ ڀٻ ب خوعد

خڀٳ خڀؽدڀػ خنعى٣ ڄه ټٿ ڄص وز٥ٹص ٬ىخجص ؤ١د، وزځٱط خڀ٭ىص خڀىهدجص خنٽعمځص ؤو ٬ڂ بټمدپ خـدزص ٬ځ وز٭ خعس٭دي خعسدودض ن( ٤دڀر 530)ڀځخص

وزڀٻ ؤسمط خڀ٭ىص يف ىهتد خڀىهدجص . خعسدن( 12)ن٫ ٴٹخض خعسدن، و٬يد

67

وى ڄد ٽٿ وسص . ٤دڀسد ڄه ٤ذ خڀٳ خڀؽدڀػ خنعى٣، نىص ـش( 518)ظمٿ . ڄه ٠نعم٫ خڀخص)%(

: ظٱنخهتدوٴمد ځ وٳ دڄٿ ڀ٭ىص خڀخص ظس٭د دل

: ؤٸدڄص خڀ٥دڀر .1

( 1)ـوپ ٸڃ

( ؤٸدڄص خڀ٥دڀر)وٳ ٬ىص خڀخص ظس٭د نعٱن

خڀىسص خڀعٽخ بٸدڄص خڀ٥دڀر

%91.9 476 ٭ ڄ٫ خذ وخڂ

%8.1 42 ڄىٵٿ ٬ه خذ ؤو خڂ ؤوټ٨ند

%100 518 خجملمى٪

ؤو ٭ ڄ٫ )ش خٸدڄص ع١ك ڄه خنوپ خڀدزٷ ؤن ؤځر ؤٴخي ٬ىص خڀخص ټدن لدپڄىٵٿ ٬ه خذ ؤو خڂ )، زىمد خڀ٥ذ خڀه لدڀص ؤٸدڄعهڃ %(91.9)زىسص ( خذ وخڂ %(. 8.1)ټدوط وسعهڃ ( ؤو ټ٨ند

: خنعىي خڀع٭ځم ڀځىخڀه . 2

:خنعىي خڀع٭ځم ڀذ -ؤ

( 2)ـوپ ٸڃ

( ڄ ڀذخنعىي خڀع٭ځ)وٳ ٬ىص خڀخص ظس٭د نعٱن

68

خڀىسص خڀعٽخ خنعىي خڀع٭ځم ڀذ

%4.4 23 ٹؤ و ٽعر

%18.9 98 خزعخج

%8.3 43 ڄعى٣

%18.8 97 ؼدوى

%29.2 151 ـدڄ٭

%20.5 106 (يټعىخش –ڄدـعن )يخدض ٬ځد

%100 518 خجملمى٪

ڄعىي ظ٭ځڃ آزدجهڃ ع١ك ڄه خنوپ خڀدزٷ ؤن ؤځر ؤٴخي ٬ىص خڀخص ټدنزىسص ( يخدض ٬ځد)، ځ خنعىي خڀع٭ځم ڀذ %(29.2)زىسص ( ـدڄ٭)، ب خنعىي خڀع٭ځم %(18.9)زىسص ( خزعخج)، ب خنعىي خڀع٭ځم ڀذ %(20.5)

، %(8.3)زىسص ( ڄعى٣)، ب خنعىي خڀع٭ځم ڀذ %(18.7)زىسص ( ؼدوى)ڀذ %(. 4.4)زىسص ( ؤڄ)ظىي خڀع٭ځم ڀذ وؤونخ خن

: خنعىي خڀع٭ځم ڀڂ -ذ

( 3)ـوپ ٸڃ

( خنعىي خڀع٭ځم ڀڂ)وٳ ٬ىص خڀخص ظس٭د نعٱن

خڀىسص خڀعٽخ خنعىي خڀع٭ځم ڀڂ

%11.2 58 ظٹؤ و ظٽعر

%17.2 89 ظٹؤ وظٽعر

%7.8 130 خزعخج

69

%8.9 46 ڄعى٣

%19.3 100 ؼدوى

%26.1 135 ـدڄ٭

%9.5 49 (يټعىخي –ڄدـعن )يخدض ٬ځد

%100 518 خجملمى٪

( ـدڄ٭)ع١ك ڄه خنوپ خڀدزٷ ؤن ؤځر ؤٴخي ٬ىص خڀخص ټدن ڄعىي ظ٭ځڃ ؤڄهدهتڃ ځ خنعىي %(. 25.1)زىسص ( خزعخج)، وخنعىي خڀع٭ځم ڀڂ %(26.1)زىسص

زىسص ( ؤڄص)،ب خنعىي خڀع٭ځم ڀڂ %(19.3)زىسص ( ؼدوى)ڂ خڀع٭ځم پ، وؤونخ خنعىي %(9.5)زىسص ( يخدض ٬ځد)، ب خنعىي خڀع٭ځم ڀڂ %(11.2)

%(. 8.9)زىسص ( ڄعى٣)خڀع٭ځم ڀڂ

:يوٿ ڀش .3

( 4)ـوپ ٸڃ

( يوٿ خش)وٳ ٬ىص خڀخص ظس٭د نعٱن

خڀىسص خڀعٽخ ڀشيوٿ

%16.8 87 دپ ٴإٸٿ 4000

%13.5 70 دپ ٴإٸٿ 7000 -4000

70

%24.1 125 دپ ؤٸٿ 10000 -7000

%45.6 236 دپ ٴإټؽ 10000

%100 518 خجملمى٪

ع١ك ڄه خنوپ خڀدزٷ ؤن ؤځر ؤٴخي ٬ىص خڀخص ټدن خنعىي خٸعدي هتڃ ڄه ؤٴخي ٬ىص خڀخص، ځهڃ خنعىي %( 45.6)وڀٻ زىسص (دپ ٴإټؽ 10000)

، ب %(24.1)زىسص ( دپ 10000دپ بذل ؤٸٿ ڄه 7000ڄه )خٸعدي ڀش ، وؤونخ ټدوط ؤٸٿ %(16.8)زىسص ( دپ 4000ؤٸٿ ڄه )خنعىي خٸعدي ڀش

زىسص ( دپ 7000ڄه دپ بذل ؤٸٿ 4000ڄه )وسص ڀځمعىي خٸعدي ڀش (13.5 .)%

:لفڃ خش .4

( 5)ـوپ ٸڃ

( لفڃ خش)وٳ ٬ىص خڀخص ظس٭د نعٱن

خڀىسص خڀعٽخ لفڃ خش

%3.5 18 ؤٴخي ٴإٸٿ 3

%44.2 229 ؤٴخي 6 -4

%52.3 271 ؤٴخي ٴإټؽ 7

%100 518 خجملمى٪

71

ؤٴخي 7ڄه )ش خڀخص ټدن لفڃ ؤهتڃ ع١ك ڄه خنوپ خڀدزٷ ؤن ؤځر ؤٴخي ٬ن( ؤٴخي 7ؤٴخي بذل ؤٸٿ ڄه 4ڄه )، ځهد لفڃ خش %(52.3)وڀٻ زىسص ( ٴإټؽ

زىسص ( ؤٴخي 3)، وؤونخ ټدوط ؤٸٿ وسص نفڃ خش %(44.2)وڀٻ زىسص (3.5 .)%

: ؤيوخض خڀخص -خز٭د

: ظعٽىن ؤيخش خڀخص ڄه خيوخض خظص

(. 2008)ٸد خڀ٭ىٳ ب٬خي ب٬ندن ندپ خڀه ڂ. ؤ

( خڂ –خذ )ڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد خزىدء ندي ټٿ ڄه . ذ(. 1987) ب٬خي بندڄ ٬سخ ڀ٭

عٽىن خنٹد ڄه ( 2008)ڄه ب٬خي ب٬ندن ندپ خڀه : وٳ ڄٹد خڀ٭ىٳ. ؤ :نن و٨ندٴٹش ڄٹمص زدڀعدو بذل ٶ( 36)

:خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩ -1

، 5: ٬سدش ظمٿ خڀ٭سدخض خڀيت ظپ ٬ځ خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩ و خڀ٭سدخض( 18)وعٽىن ڄه 6 ،7 ،8 ،12 ،14 ،17 ،18 ،19 ،22 ،25 ،26 ،28 ،29 ،30 ،32 ،

35 ،36.

:خڀ٭ىٳ خڀسشل -2

، 1: زدخض٬سدش ظمٿ خڀ٭سدخض خڀيت ظپ ٬ځ خڀ٭ىٳ خڀسشل و خڀ٫( 18)وعٽىن ڄه 2 ،3 ،4 ،9 ،10 ،11 ،13 ،15 ،16 ،20 ،21 ،23 ،24 ،27 ،31 ،33 ،

34 . : ٶ ڄٹد خڀ٭ىٳ

:خظدٶ خڀخوځ -1

72

وى لدذ ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زن يـص خڀٵٹش زدڀـص خڀٽځص ڀوعسد لػ ب ظ٥سٷ نټ –٤دڀسد ڄه ٤ذ ڄعى٥ص خڄن ځ٥دن ( 50)ذل ٬ىص ٬ي ؤٴخيدڄٹد خڀ٭ىٳ ٪

: ظ٭ځڃ ـش–خڀٵد ( 6)ـوپ ٸڃ

خظدٶ خڀخوځ نٹد خڀ٭ىٳ ٸڃ

خڀٵٹش

ڄ٭دڄٿ خظسد٢

ٸڃ خڀٵٹش

ڄ٭دڄٿ خظسد٢

ٸڃ خڀٵٹش

ڄ٭دڄٿ خظسد٢

ٸڃ خڀٵٹش

ڄ٭دڄٿ خظسد٢

ٸڃ خڀٵٹش

ڄ٭دڄٿ خظسد٢

٬سدخض خڀ٭ىٳ خڀځٵ٩

5 0.28 6 0.49 7 0.25 8 0.27 12 0.31

14 0.46 17 0.57 18 0.29 19 0.69 22 0.54

25 0.62 26 0.39 28 0.42 29 0.27 30 0.33

32 0.64 35 0.59 36 0.40

٬سدخض خڀ٭ىٳ خڀسشل

1 0.33 2 0.44 3 0.32 4 0.44 9 0.54

10 0.48 11 0.48 13 0.52 15 0.27 16 0.30

20 0.31 21 0.48 23 0.52 24 0.34 27 0.30

31 0.30 33 0.44 34 0.54

وټمد ع١ك ڄه خنوپ خڀدزٷ ٴةن ٸڃ ڄ٭دڄض خظسد٢ زن يـص خڀٵٹش وخڀـص خڀٽځص ( 0.27)ڀځممى خڀ ظىعم بڀ خڀٵٹش ٸڃ ٬دڀص ؤو ڄعى٥ص، لػ ظعخوق ڄد زن

٣ند ٭ين وـىي يـص ٬دڀص ڄه خظدٶ 0.25ون٭هد ڄىـسص، وظ ٸمعهد ٬ه ( 0.64)و. خڀخوځ ند ٭ٽ يـص ٬دڀص ڄه خڀٶ ڀٵٹخض خنٹد

:ؼسدض خيخش -2، (Cronbach Alpha)ڀځعمٹٷ ڄه ؼسدض خنٹد خعىڂ خڀسدلػ ڄ٭ديڀص ؤڀٵد ټووسدن

وى ڄ٭دڄٿ ؼسدض ڄظٵ٫ ٣ند ٥محه خڀسدلػ بذل 0.80= وټدوط ٸمص ڄ٭دڄٿ ؤڀٵد ټووسدن . ظىخٴ يـص ؼسدض ٬دڀص ڀځمٹد

وٳ ڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد خزىدء ندي ټٿ ڄه ( ذ (: 1987) ڄه ب٬خي بندڄ ٬سخ ڀ٭ (: خڂ –خذ )

73

: ٴ٬ص و ٴٹش ڄٹمص زدڀعدو بذل ؤز٭ص ؤز٭دي ( 40)عٽىن خنٹد ڄه

: خعٹپ –خڀعس٭ص -1

ظن خڀـص خنظٵ٭ص بذل خعٹپ لػ مك خڀىخڀخن زىى٪ ڄه خعٹپ عمؽٿ يف لص خوعد خٸدء ؤو خڀ٭مٿ ولص خوعد خڀٽعر خڀيت ٹؤد خزه ولص بزخء خڀؤ وٸ١دء

، وؤٸدڂ ٬سدخض خنٹد (خڀعس٭ص)ٺ وٸط خڀٵخٮ، ؤڄد خڀـص خنىىٵ١ص ٴعن بذل ٬ٽ پ :1 ،5 ،9 ،13 ،17 ،21 ،25 ،29 ،33 ،37.

: خظدٶ -خڀعزذ -2

ظن خڀـص خنظٵ٭ص بذل خظدٶ ؤ خعٹخ خڀىخڀه يف خعىخڂ ؤدڀر خڀؽىخذ ڂ ٬سدخض ؤ ٬ڂ خعٹخ، وؤٸد( خڀعزذ)وخڀ٭ٹدذ، ؤڄد خڀـص خنىىٵ١ص ٴعن بذل

. 38، 34، 30، 26، 22، 18، 14، 10، 6، 2: خنٹد

: خڀعٹسٿ –خڀٴ -3

ظن خڀـص خنظٵ٭ص بذل خڀعٹسٿ وعمؽٿ يف ڄد٬ خنر وخنىدن وخڀٲء خڀ٭د٤ٵ ڀزىدء ڄه وپ ظٴدض خڀىخڀه ڄ٭هڃ يف ٢نعځٳ خنىخٸٳ خڀىڄص، ؤڄد خڀـص خنىىٵ١ص ٴعن بذل

و٬ڂ ظٹسٿ خزه وب٭دي زإن ؤٴٽدي وظٴدظ ىٵص، وؤٸدڂ ٬سدخض خنٹد ( خڀٴ) :3 ،7 ،11 ،15 ،19 ،23 ،27 ،31 ،35 ،39.

: خندوخش –خڀعٵٸص -4

( خڀعٵٸص)ظن خڀـص خنظٵ٭ص بذل خندوخش زن خزىدء ن٭د، ؤڄد خڀـص خنىىٵ١ص ٴعن بذل ڄټ ؤو ـى ؤو ه ؤو ؤ سر ٠٬ آو، وؤٸدڂ ٬سدخض خنٹد زن خزىدء زىدء ٬ځ

:4 ،8 ،12 ،16 ،20 ،24 ،28 ،32 ،36 ،40.

: خڀـص خڀٽځص -5

74

بذل خڀىخء خڀ٭دڂ يف ؤځىذ ( خڂ –خذ )ظن خڀـص خڀٽځص خنظٵ٭ص بذل ڄٿ خدڀر خڀس٭ش ٬ه بذل( خڂ –خذ )خڀعىحص، ؤڄد خڀـص خنىىٵ١ص ٴعن بذل ڄٿ

. خڀىخء يف خڀعىحص خـعمد٬ص

:ٶ وؼسدض خنٹد: خڀٶ نٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص -1

وظٹىڂ ٬ځ لدذ ڄ٭دڄٿ (Internal validity)ز٥ٹص ٶ خظدٶ خڀخوځ - .خظسد٢ زن ټٿ ولش ڄه ولخض خيخش، وخيخش ټٽٿ

: خظدٶ خڀخوځ -

٬ه ٤ٷ خڀعمٹٷ ڄه خظدٶ خڀخوځ ڀيخش ٬ځ لدذ ڄ٭دڄٿ خظسد٢ يـص خڀٵٹش –زدڀـص خڀٽځص ڀوعسد، وعڃ خعس٭دي خڀٵٹخض خض ڄ٭دڄض خظسد٢ خڀ١٭ٵص خڀيت ٸ ظٹٿ

(. 0.27)٬ه

وڄه ب ب لدذ ڄ٭دڄض خظسد٢ يـص ټٿ ٴٹش زدڀـص خڀٽځص ڀځس٭ خڀ ظىعم بڀ ٤دڀسد ڄه ڄعى٥ص ( 50)ڀٵٹش وخڀيت وعفط ٬ه ظ٥سٷ خنٹد ٬ځ ٬ىص زځٯ ٬ي ؤٴخيدخ

وى٠ك خنوپ خڀعدرل ڄ٭دڄض خظسد٢ زن يـص ټٿ ٴٹش .ڄټ خڀٵد، –خڄن ځ٥دن وخڀـدض خڀٽځص ڀځس٭ خڀ ظىعم بڀ خڀٵٹش زدڀىسص ڀٽٿ ز٭ ڄه خز٭دي خز٭ص

:ڀځمٹد

( 7)ٸڃ ـوپ

خظدٶ خڀخوځ نٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص

رقي

الفكزة

وعاون

االرتباط

رقي

الفكزة

وعاون

االرتباط

رقي

الفكزة

وعاون

االرتباط

رقي

الفكزة

وعاون

االرتباط

رقي

الفكزة

وعاون

االرتباط

عبارات بعد

-التبعية

االستكاله

1 0.43 5 0.40 9 0.31 13 0.58 17 0.43

21 0.27 25 0.29 29 0.28 33 0.46 37 0.38

75

عبارات بعد

-التذبذب

االتسام

2 0.63 6 0.32 10 0.66 14 0.56 18 0.62

22 0.58 26 0.30 30 0.64 34 0.42 38 0.58

عبارات بعد

-الزفض

التكبن

3 0.52 7 0.62 11 0.32 15 0.35 19 0.33

23 0.59 27 0.59 31 0.35 35 0.51 39 0.38

عبارات بعد

-التفزقة

املساواة

4 0.34 8 0.51 12 0.41 16 0.50 20 0.36

24 0.42 28 0.49 32 0.47 36 0.47 40 0.43

وټمد ع١ك ڄه خنوپ خڀدزٷ ٴةن ٸڃ ڄ٭دڄض خظسد٢ زن يـص خڀٵٹش وخڀـص خڀٽځص ( 0.27)ظعخوق ڄد زن ڀځممى خڀ ظىعم بڀ خڀٵٹش ٸڃ ٬دڀص ؤو ڄعى٥ص، لػ

٣ند ٭ين وـىي يـص ٬دڀص ڄه ( 0.27)ون٭هد ڄىـسص، وظ ٸمعهد ٬ه ( 0.63)و. خظدٶ خڀخوځ ند ٭ٽ يـص ٬دڀص ڄه خڀٶ ڀٵٹخض خنٹد

:ؼسدض خيخش -2، (Cronbach Alpha)ڀځعمٹٷ ڄه ؼسدض خنٹد خعىڂ خڀسدلػ ڄ٭ديڀص ؤڀٵد ټووسدن

وى ڄ٭دڄٿ ؼسدض ڄظٵ٫ ٣ند ٥محه خڀسدلػ بذل 0.77= ڄص ڄ٭دڄٿ ؤڀٵد ټووسدن وټدوط ٸ. ظىخٴ يـص ؼسدض ٬دڀص ڀځمٹد

:بـخءخض خڀع٥سٷ –ودڄد

( : خڂ –خذ )ؤ ـ ڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد خزىدء ندي ټٿ ڄه

،زدڀٳ خڀؽدڀػ خنعى٣ وعفر خڀ٥دڀر ٥سٷ خنٹد ٬ځ خڀ٥ذ يف خنلځص خنعى٥ص ڀٽٿ ٬سدش ڄظن ؤل٨ند ظ٭رب ٬ه بيخټ ځىذ خذ وخوي ظ٭رب ٬ه بيخټ ځىذ

.خڂ يف وٸص خـدزص خندص

: تصحيح املكياس

76

وعڃ ظمك خنٹد زىدء ٬ځ ڄٵعدق خڀعمك زة٥٬دء يـعن بخ يڀط خڀ٭سدش ڀعىحص، ويـص وخلش يف لدڀص خڀعيي، وٵ بخ ټدوط خڀ٭سدش ٬ځ ؤځىذ خڀىخء يف خ

. يف خندي ٬ڂ خڀىخءعڃ ن٫ يـدض ٬سدش ټٿ ڄٹد ٴ٬ ڀځمىپ ٬ځ خڀـص خڀٽځص ڀځمٹد -

. خڀٵ٬ . عڃ ن٫ يـدض خنٹد خڀٵ٬ص ڀعمٿ ٬ځ خڀـص خڀٽځص ڀځمٹد -

.ٳ بذل ٬هظعخوق يـص خنٹد خڀٵ٬ و٩د ڄه -

.ظعخوق يـص خنٹد خڀٽځ و٩د ڄه ٳ بذل ندون -

:خطوات إعداد الهقيبس

ن خنٲ خڀ٭دڂ ڄه خنٹد يف خڀع٭ٲ ٬ځ ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد .1خزىدء وټمد خد خزدء

.ن خدڀر خڀيت عىدوند خنٹد .2

.ـعمد٬ص بـخجدظ٭ٳ ؤدڀر خڀعىحص خ .3

. خ٤٪ ٬ځ ٬ي ڄه خنٹد خنعىڄص يف خڀسحص خحملځص .4

ظمڃ ٬ي ڄه خڀ٭سدخض خڀيت ظعىدر وخڀع٭ٳ خـخج ڀٽٿ ز٭ ڄه ؤدڀر خڀعىحص .5 . ڄ٫ خع٭دوص زس٭ خڀ٭سدخض ڄه خنٹد خڀدزٹص

خنعىڄص ١نځد ٬ځ ؤز٭ص ٬ خڀٵٹخض خڀيت ٸدڂ خڀسدلػ زة٬خيد ؤو وٹځهد ڄه خنٹد .6 .ڄه ؤدظش ٬ځڃ خڀىٵ زدندڄ٭دض خنص

.خ٬عرب خڀسدلػ ؤن خڀ٭سدش دنص ٬ى ڄد ىٵٷ ٬ځهد ؼؼص ڄه خحملٽمن ٬ځ خٸٿ .7

. ټمد ټ خزىدء( ؤ )ؤٸع خڀعمٽڃ خوپ ٬ځ ٬سدش خڀىش .8

ش ؤٴخي ڄه ڄعىدض ظ٭ځمص ٢نعځٵص ظ٥سٷ خڀ٭سدخض خڀيت وخٴٷ ٬ځهد خحملٽمىن ٬ځ ٬ .9 .ڀعم لص خ خڀ٭سدخض وو٠ىق خڀٵد٦

.خعس٭دي خڀ٭سدخض ن خڀممص .10

ٸدڂ خڀسدلػ زدوعد ٬ىخج ڀ٭ ٬سدخض ڄه ټٿ ز٭ لىت دو زن ټدٴص خنٹد .11ض خڀيت وخٴٷ ٬ځهد ؼؼص ١نٽىڄن وؼر) خڀٵ٬ص وڀٻ ڄه زن خڀ٭سدخض خڀدنص

.لعهد ڄه وپ نزص و٠ىق خڀٵد٦

خڀٹدڂ زعمك ىش ڄٽدٴحص ڀځىش خوذل ظځك ڀع٥سٷ خڀىخڀه .12

77

٬ خڀىش خنٽدٴحص ٬ځ ؼؼص ١نٽمن وخ٬عسد خڀٵٹش دنص ٬ىڄد عٵٷ ٬ځهد خحملٽمن .13 .ن٭د

خلػ بڀهڃ ز٭ خڀع٭ٿ ب ظ٭ٿ دص ؤز٫ ٬سدخض دل عٵٷ ٬ځهد خحملٽمىن وؤ٬ديد خڀر .14 .وب خظٵدٶ ٬ځهد ز٭ خڀع٭ٿ

خظٵدٶ ٬ځ ؤن ټدٴص خڀ٭سدخض خنى٠مص يف ڄځمٷ خڀخص ظعدوي ڄ٫ خنٹد خند .15 .زدزىدء

٬ځ ٬ ؤڄهدض ، ٬ش ؤزدء ڄه ڄعىدض ظ٭ځمص ٢نعځٵص ( ذ) ظ٥سٷ ٬سدخض خڀىش .16 .وٸ ب خڀع٥سٷ ٴيد _ خ وظإټ خڀسدلػ ڄه ٴهمهڃ ڀ٭سدخض خنٹ

: نزص خڀؽسدض

٬ځ ( ٴيد وـد ) ب بـخء ؼسدض خنٹد زىظ ؤ ، ذ ز٥ٹص خڀعفجص خڀىٵص ٬ىص ٸىخڄهد نىن ٴيخ خ٬ نؽځهڃ ڀ٭ىص خڀخص خڀجص وب لدذ خظسد٢

خڄض خڀؽسدض خنعىڄص ڄ٫ ( –8)ز٥ٹص زنىن ڄه خڀٹڃ خندڂ ڄسدش وزن ـوپ ( ڀځىش ؤ)ڄه خنٹد خڀٵ٬ص وخنٹد خڀٽځ وظ٭ٿ خڀـدض ن٭ديڀص سنڄدن زخون

ڄ٭دڄض خڀؽسدض خنعىـص ڄه خنٹد خڀٵ٬ص وخنٹد خڀٵ٬ص ( 9) ټمد سن خندص ( ذ) وخنٹد خڀٵ٬ص وخنٹد خڀٽځ وظ٭ٿ خڀـدض ن٭ديڀص سنڄدن زخون

. زدزىدء( 8)جدول

يوضح ثتبت هقيبس الثىشئة االجثهبعية كهب يدرهب األتىبء ألسموة األة وأسموة األن

أسهة االو أسهة األة انممبييس

انميمخ انميمخ انمحسثخ االسزمالل –انزجعيخ

انمعذنخ

انميمخ مسز انذالنخ

انمحسثخ

انميمخ

انمعذنخ

مسز

انذالنخ

،01 ،57 ،42 ،01 ،67 ،51 االرسبق –ة انزذثذ

،01 ،79 ،65 ،01 ،68 ،74 انزمجم –انزفك

78

،01 ،71 ،53 ،01 ،67 ،50 انمسباح –انزفزلخ

،01 ،52 ،35 ،01 ،57 ،40 انذرخخ انكهيخ

68، 79، 01، 92، 95، 01،

( 9)جدول

يوضح ثتبت هقيبس أسبلية الثىشئة االجثهبعية كهب يراهب اآلتبء

( أسموة األن ( ) أسموة األة )

أسهة االو أسهة األة انممبييس

انميمخ انميمخ انمحسثخ االسزمالل –انزجعيخ

انمعذنخ

انميمخ مسز انذالنخ

انمحسثخ

انميمخ

انمعذنخ

مسز

انذالنخ

،01 ،75 ،58 ،01 ،71 ،53 االرسبق –انزذثذة

،01 ،79 ،63 ،01 ،82 ،69 انزمجم –انزفك

،01 ،82 ،70 ،01 71 ،56 انمسباح –انزفزلخ

،01 ،46 ،28 ،01 ،62 ،47 انذرخخ انكهيخ

62، 75، 01، 83، 92، 01،

: ٶ خنٹد

: خڀٶ خڀىٵ .1ٴٹ ( خڀ٥م خنى٥ٹ ) ب ؤ٬خي خنٹد زىي خنىعځٵص زٽدٴص ؤوىخ٪ خڀٶ خڀىٵ

زٵم خڀٵٹخض ټمد ب ٬ خڀٵٹخض ٬ځ ٸدڂ خڀسمػ يف ٠ىء خڀع٭ٳ خـخجؤز٭ص ڄه خحملٽمن ، وب خزٹدء ٬ځ خڀٵٹخض خڀيت خظٵٷ ٬ځهد ؼؼص ڄه خحملٽمن ٬ځ

.خٸٿ

: خڀٶ خڀ٭دڄځ نٹد خڀعىحص

79

ٸدڂ خڀسدلػ زةـخء خڀعمځٿ خڀ٭دڄځ ٬ٿ ڄٹد خڀعىحص خـعمد٬ص ٬ځ ٬ىص ٸىخڄهد ٴي يف 50 خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد خزىدء و٬ىص ٸىخڄهد ؤٴخي يف ڄٹد 6 -3

ڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد خد خزدء وڀٻ نټ خندذ خڀ٭ځم . وٴمد ځ خڀٶ خڀ٭دڄځ خند هبي خنٹد.. ندڄ٭ص ٬ن مش

. ودء خڀٶ خڀ٭دڄځ ځىذ ظىحص خذ ټمد ټ خذ: ؤو

ڄٵىٴص ڄ٭دڄض خظسد٢ خندص نٹد ؤدڀر خڀعىحص ( 10) سن ـوپ ٸڃ . خـعمد٬ص ڀزدء ټمد ټ خزىدء

( 10)جدول رقن

يتيو هعبهالت االرثتبط لهقيبس أسبلية الثىشئة االجثهبعية

( أسموة األة ) كهب يدركهب األتىبء

5 4 3 2 1 انممبييس و

- - - - السزماللا –انزجعيخ

- - - ،326 االرسبق -انزذثذة

- - ،289 ،323 انزمجم –انزفك

- ،494 ،310 ،232 انمسباح -انزفزلخ

- ،351 ،362 ،736 ،679 انذرخخ انكهيخ

( 11)جدول رقن

هل العبن يتيو ثشتع الهقبييس الخبصة تأسموة الثىشئة االجثهبعية لآلتبء كهب يدركه األتىبء تبلعب

درخخ انزشجع انممبييس و

،724 االسزمالل –انزجعيخ 1

،757 االرسبق -انزذثذة 2

،644 انزمجم –انزفك 3

،611 انمسباح -انزفزلخ 4

،892 انذرخخ انكهيخ 5

80

: ن٫ خڀسدودض وخن٭دندض خلدجص: ديد

ش وخڀه ب خوعدڃ ٬ىخجد ڄه ٸدڂ خڀسدلػ زع٥سٷ ؤيخش خڀخص ٬ځ ٬ىص خڀخ٠نعم٫ خڀخص خنٽىن ڄه ن٫ ٤ذ خڀٳ خنلځص خنعى٥ص يف خڀع٭ځڃ خڀ٭دڂ وڄخ

لر ڄعٱخض خڀخص، ضخعسدودنٵ٧ خڀٹخن وخڀع٭ځڃ خځ، وٸدڂ خڀسدلػ زعىٳ . ونط ٬مځص خڀعٵٯ وٴٷ خن٭دن خحمليش يف ؤيخش خڀخص

: ، ونؽځط ٴمد ځ(spss)وٸدڂ خڀسدلػ زدعىخڂ خڀى٩ڃ خلدجص

ن٭ٴص خڀٵوٶ زن ( T-Test( )ض)ونؽٿ يف خعىخڂ خوعسد : خلدء خعرلڄ٫ ؤل خڀىخڀه ؤو ټځهمد ؤو )ؤٸدڄص خڀ٥ذ خنعى٥دض خندزص ٴمد ع٭ځٷ نعٱن

ن٭ٴص خڀٵوٶ زن ( ANOVA)لدي ، ټمد ب خعىخڂ نځٿ خڀعسده خ(ن٨ندخوعٲ خنعىي خڀع٭ځم ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي ٬ىص خنعى٥دض خندزص ٴمد ع٭ځٷ نعٱن

وب .خنعىي خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص وڄعٱن لفڃ خشوڄعٱن خڀخص (Spearman)خعىخڂ خوعسد ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زنىن ڄه ؤدڀر زن خڀ٭ىٳ وټ

وڀعم خندي خعفدزدض ؤٴخي .خڀعىحص ڀذ وؤدڀر خڀعىحص ڀڂ ټمد ټهد خزىدء٠نعم٫ خڀخص ظس٭د وعٲ خنعىي خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص ب لدذ وعدجؿ

(. scheffe)خنٹدودض خڀس٭ص زدعىخڂ خوعسد ٵ

81

ىلرابعالفصلىا

ررضىالنتائجىوتفدورهاىومناقذتكاى

ىنتائجىالفرضىاألولىوتفدورهاىومناقذتكاى

نتائجىالفرضىالثانيىوتفدورهاىومناقذتكاى نتائجىالفرضىالثالثىوتفدورهاىومناقذتكاى نتائجىالفرضىالرابعىوتفدورهاىومناقذتكاى نتائجىالفرضىالخامسىوتفدورهاى

ومناقذتكا

82

وعدجؿ خڀخص خنخوص، وڀٻ ڄه وپ ٬ وعدجؿ عىدوپ خ خڀٵٿ نځٿ بذل خڀىعدجؿ ونځځهد وظٵند يف ظدئض وٴو خڀسمػ، وڄ٭دنعهد بلدجد، وى

٠ىء خ٤ خڀى٩ص ڀځخص خنخوص خنع٭ځٹص يخص خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ خن وز٭ ظىحص خـعمد٬ص، خنعىي خڀع٭ځم ؤدڀر خپ: )خنعٱنخض خص وخـعمد٬ص و

ڀي ٬ىص ڄه ٤ذ خڀٳ خڀؽدڀػ ( ڀځىخڀه، ؤٸدڄص خڀ٥دڀر، لفڃ خش، ويوٿ خش. خنعى٥ص يف ڄىص ـش

: نزبئح انفزض األل رفسيزه منبلشزو. 1

ظىـ ٬ٸص خظسد٤ خض يڀص بلدجص زن يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ويـدض . ڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد ؤٴخي ٬ىص خڀخصڄٹد ؤد

ڄه ووعسد خ خڀٵ ب خعىخڂ خوعسد ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زنىن زن خڀ٭ىٳ وټؤدڀر خڀعىحص ڀذ وؤدڀر خڀعىحص ڀڂ ټمد ټهد خزىدء، وټدوط وعدجؿ خوعسد

: ټدڀعدرل

( 12)ـوپ

يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ويـدض ڄٹد ؤدڀر خڀعىحص ون زن خوعسد ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زن خـعمد٬ص ټمد ټهد ؤٴخي ٬ىص خڀخص

خڀس٭خنعى٣

خنديب

خ٥نخٲ خن٭د

ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زنىن

0.004- 3.635 10.26 خعٹپ-خڀعس٭ص

*0.144 - 4.176 11.89 خظدٶ -خڀعزذ

0.083 - 3.494 14.98 خڀعٹسٿ -خڀٴ

*0.157 - 3.751 9.77 خندوخش -خڀعٵٸص

*0.154 - 9.695 46.90 ؤدڀر خڀعىحص ڀذ

0.01دالنخ إحصبئيخ عنذ *

83

ؤن ٸمص ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زنىن زن يـدض خڀ٭ىٳ وؤدڀر ( 12)ع١ك ڄه ـوپ ٬ى وى خظسد٢ ٬ٽ ٸى وڀ يڀص بلدجص( 0.154 )-خڀعىحص ڀذ ظدو

، وټڀٻ ټدن ىدٺ يڀص بلدجص ڀظسد٢ زن يـدض خڀ٭ىٳ (0.01)ڄعىي يڀص ، (0.144)-خندوخش وټدوط ٸمص خظسد٢ –خظدٶ، وخڀعٵٸص –وټٿ ڄه ز٭ خڀعزذ

٬ځ خڀعظر زىمد دل ٽه خظسد٢ يخپ بلدجد زن يـدض خڀ٭ىٳ وټٿ ڄه (0.157)- (.خڀعٹسٿ –خڀٴ )، ( ٸپخط –خڀعس٭ص )ز٭

وځ٭ر خذ يوخ ټسنخ يف خڀعىحص خـعمد٬ص ٴهى خڀخ٬ خوپ ڀش وٹ٫ ٬ځ ٬دظٹ ظزص وظىـ خزىدء وخڀع٭دڄٿ ڄ٭هڃ زإدڀر ظزىص وخڀع٭دڄٿ ڄ٫ ڄٽهتڃ زٵه وخن

ؤزىدءي، وڄد ٨ه يف ٽىن ڀ خنربش وخ٤٪ ٬ځ ز٭ خدڀر خڀعزىص خنؽص يف ظزصخنوپ خڀدزٷ ټدن ىدٺ يڀص بلدجص زن خڀ٭ىٳ وز٭ خڀعزذ وخظدٶ ؤ دل ٽه ىدٺ خعٹخ يف ؤدڀر خڀؽىخذ وخڀ٭ٹدذ ڀع٭دڄٿ خذ ڄ٫ ؤزىدءي ٭ىن ڄش ٬نى٫ ځىټد ڄد

ٺ و٪ن ڄى ويف ڄش عدٿ يف ڄى٫ خ خڀځىٺ ڀ ىدٺ خعٹخ يف ٠س٣ خڀځىوظ٬ڃ خڀځىٺ خنٹسىپ خـعمد٬د ، ؤ ىإ خ خزه ڄعزذ ٿ عس٫ خ خڀځىٺ ؤو

عس٭، ؤ ىدٺ ٬ڂ خظدٶ وخظٵدٶ يف خڀعزص وخڀعىـ زإځىذ مك ظزى وڄ٫ خ خڀعزذ و٬ڂ خظٵدٶ ٬ځ ځىٺ ڄ٭ن وؤځىذ ظزى عس٭ خذ ٸ هتع ؼٹص خزه يف

خذ ڄ٭، خ خڀعزذ ڀي خزه يف ؤظسد٪ ځىٺ مك ٴني ؤن خڀمسص ؤځىذ ظ٭دڄٿ وخڀٴٹص خڀحص يف خڀد٪ وخنص ؤن ځىټدهتڃ خڀممص وڄه ب ٽعر خڀځىٺ

خڀث و ىـ ڀ ؤ٤د ڄـ٭ ڄه وخڀي ؤو ڄ٭د ؤو ١نٻ ٹ زىخ٥ص ځىٺ ٠هد وڄه ٠مىهد ځىٺ خڀ٭ىٳ خنمد ڄه ٸسٿ ؤٸخو، ٴعمه ځىټدهتڃ وٽعر ز٫

ټؽن ڄه خنخٹن ڄه خخء ڀوه وخڀعىر وخڀعڄن وخعهخء وخڀىص . وخن١دزدض ڄ٫ خڀٴدٶ وند ټؽن

وڄه ودلص ؤوي عسن ڀىد ڄه خنوپ خڀدزٷ ؤن ڄ٭دڄٿ خظسد٢ يخپ بلدجد ٬ى ٬ڂ خندوخش يف ڄ٭دڄځص خذ زىدج يف خحملسص وخنص زن خڀ٭ىٳ وخڀعٵٸص و 0.01ڄعىي

وخڀعٹ وظىٴن خلعدـدض خڀ١وص نڃ ، ىخء ڄ٫ خزه خڀٱن ٬ځ لدذ ؤوىظ

84

خوه ؤو خڀٽسن ٬ځ لدذ ؤوىظ خوه ؤو خڀټى ٬ځ لدذ خودغ ؤو خودغ زدڀ٭ىدص وخحملسص وخڀعٹ وىٴ ن٫ ٬ځ لدذ خڀټى ؤو ؤزىدء ڄه وـص ؼدوص ٴم٥هڃ

خلعدـدهتڃ وهبمٿ ؤزىدج ڄه خڀوـص خوذل وڄ٫ خڀٱنش زن خوىش ىإ زىهڃ خڀ٭ىٳ وظٽؽ ڄٽهتڃ ڄ٫ ز٭١هڃ وزو خش يف خ خځىذ خند٤ث يف ٬ڂ خندوخش يف خن٭دڄځص

خء ٬ىٵهڃ بذل خنص وخڀد٪، ڀخ ٩نر وخحملسص وظىٴن ڄد ٪نعدـ خزىدء ىٹځىن اء خزه٬ځ خزدء خن ڄه بظدن ڄؽٿ ڀٻ وخڀ٭مٿ زدڀعزص خنؽص وخدڀر خنش وخعٵديش ڄه خڀٽعر وخڀوخض ول١ى ١ند٠خض ڀعزىن و وربش و٣ندص و٬ځڃ يف ٠ندپ خڀعزص

. ىىد وٸمىد خڄصخڄص وخڀعزص خنؽص و٬ځڃ خڀىٵ ٴمد عىدر ڄ٫ ي

( 13)ـوپ

خوعسد ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زنىن زن خڀ٭ىٳ وؤدڀر خڀعىحص ڀڂ ټمد ټهد خزىدء وعاون ارتباط بريسو االحنزاف املعياري املتوسط احلسابي املتغري

0.012 - 3.532 11.97 االستكاله -التبعية

*0.215- 4.288 10.60 االتسام -التذبذب

*0.115- 3.661 16.38 التكبن -الزفض

*0.134- 4.277 8.71 املساواة -التفزقة

*0.203- 9.626 47.67 أساليب التشئة لأل

0.01دالنة إحصائة عذ *

ؤن ٸمص ڄ٭دڄٿ خظسد٢ زنىن زن يـدض خڀ٭ىٳ ( 13)ع١ك ڄه ـوپ وى خظسد٢ ٬ٽ ٸى وڀ يڀص بلدجص ( 0.203 ) -جص ڀڂ ظدو وؤدڀر خڀعى

، وټڀٻ ټدن ىدٺ يڀص بلدجص ڀظسد٢ زن يـدض خڀ٭ىٳ (0.01)٬ى ڄعىي يڀص خندوخش وټدوط ٸمص –خڀعٹسٿ، وخڀعٵٸص –خظدٶ، وخڀٴ –وټٿ ڄه خز٭دي خڀعزذ

85

٬ځ خڀعظر زىمد دل ٽه خظسد٢ ( 0.134)-، ( 0.115)-، ( 0.215 )-خظسد٢ (.خعٹپ –خڀعس٭ص )يخپ بلدجد زن يـدض خڀ٭ىٳ و ز٭

وع١ك ڄه خڀڀص خلدجص وخظسد٤هد زعىحص خڂ زىدجهد وخڀ٭ىٳ ٬ى خڀ٥ذ وؤظسد٪ خ يف ؤدڀر ظزىص ود٤حص وظزذ يف ظىحص وظزص ؤزىدئد و٬ڂ خظدٶ وخعٹ

ؤدڀر خڀؽىخذ وخڀ٭ٹدذ يف ظىـههڃ يف ز٭ خڀځىټدض وظدش ظي٬هڃ ٬ه ٬مٿ ځىٺ ڄد وظدش ؤوي ظعدٿ يف ي٬هڃ ٬ه ظځٻ خڀځىټدض ٴىإ خزىدء ڄعززن زن ٴ٭ٿ ڀٻ

خڀځىٺ ؤو ٬ڂ ٴ٭ځ و٬ڂ خظدٶ يف ظىحص وظزص خزىدء ٩ن٭ٿ ڄه ظييڃ و٬ڂ خڀى٠ىق ټدض ؤٸخهنڃ ٽعسىهند ڄه خڀد٪ ؤو خنص ټدڀ٭ىٳ وبخء خوه ، هنڃ دل بظدن ځى

٩نون خنـ٫ خڀىخ٠ك ڀځىٺ ٸىصل ځىٺ ٬ځم لػ وخ٠ك وؤ١د ؤځىذ آو وز٭ ڄه خڀٴ وخڀعٹسٿ دل ظعى خڂ –ؤز٭دي خڀعىحص ڀڂ ؤ٨ه يڀص وخ٠مص ظز٣ زى وزن خڀ٭ىٳ

ڀٴ وخڀعٹسٿ ـ وخڀعٵٸص وخندوخش يف خن٭دڄځص زن خوىش ون ز٭ ؤځىذ خڀى٣ يف خخزىدء ٬ځ خو ىخء خټرب ؤو خٱ ؤو خودغ ؤو خڀټى وخ ٪نغ خنځٿ يف خڀعزص

وخننش وخڀٱنش ڀي خزىدء وٸ ظسدڀٯ خڂ يف ظٹسٿ خزىدء وخعمدن ټٿ ظٴدهتڃ ؤو ځىټدهتڃ يون خڀعم يف خڀځىٺ خنه ڄه خڀث وؤن ظٴدظ خڀٴ خڀٹد٫٤ ڀٽٿ

وؤٴٽدي ىٵص، وڀٽه ؤظسد٪ ؤځىذ خڀى٣ وٸسىپ ڄد ى عىخٴٷ ڄ٫ خڀعزص خڀممص وخڀـى٪ بذل ڄد ٵ وڄد ټعس وٸدڀ خڀعزىىن و٬ځمدء خڀىٵ يف ٸىخ٬ خڀعزص خڀممص

. خنعىخٴٷ ڄ٫ ٸمىد ويىىد

ئؼ يف ځىٺ خزىدء ىخء ڄه ودلص خڀعزذ يف خڀعزص و٬ڂ خظدٶ وټٿ ڀٻ خڀى٣ يف ټٿ خڄى ن ظزذ بذلخڀعٵٸص خندوخش وون –وخڀٴ وخڀعٹسٿ -

ٴ ظٵٸص زٿ خظدٶ وظٹسٿ وڄدوخش زن خزىدء وخ٤٪ ٬ځ ؤدڀر خڀعزص خنؽص ٬ڂ وخحملد٠خض وخڀىخض ، وؤن ٹىڂ ټٿ زوي يف وخعٵديش ڄه ن٫ ودجٿ خ

ڄد٬ش خڀىخڀه زدڀىخض وخـعمد٪ زدزدء يف خنخ و٬ه ٤ٷ خڀددض وخڀٹىىخض خنديٴص وخڀعى٬ص زدعمخ لىت وٿ بذل خڀى٬ خڀ اځىد ڀعزص وڄد٬ش ؤزىدئود وظزعهڃ

. خٴهڃڀح وٽىن سر يف خ٥ن. خڀعزص خڀممص

86

وڀىل٧ ىدٺ يڀص بلدجص زن يـدض خڀ٭ىٳ وخظسد٤هد زإز٭دي ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ٬ځ ز٭ خڀٴ وخڀعٹسٿ ٴٹ٣ ټدوط ي خڀڀص ڀي خڂ ودل ظىـ ڀي خذ

ند ڀ٭ڂ خڀى٬ ڀي خڄهدض زإؼ ڀٻ خځىذ ٴ خزىدء و٬ڂ ظٹسځهڃ ند اي ن خڀعٹسٿ ڄه ودؾ خنىپ وڀٻ ڄ٫ ٴدٸهڃ خڀه ٸ ٽىوىن ڄىمٴن ڀٻ بذل خڀسمػ ٪

ځىټد وعإؼون هبڃ وٽعسىن ځىټدض حص ڄه ٠مىهد خڀ٭ىٳ وخخء ڀوه . وخن١دزدض وٽىن ڀش يو ؤو سر يف ڀٻ خڀ٭ىٳ

ڄٹد خض يڀص بلدجص زن يـدض( ٬ٽص)ظىـ ٬ٸص خظسد٤ "و ع١ك ؤو ٣ند " خڀ٭ىٳ ويـدض ڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد ؤٴخي ٬ىص خڀخص

. اټ ٬ڂ مص خڀٵ خوپ ڀځخص

وظعٵٷ وعدجؿ ي خڀٵ٠ص ڄ٫ وعدجؿ ز٭ خڀخدض خڀدزٹص ټخص ټٿ ڄه ٬س و ٬س ( 1426)و ؤزى ن ( ڂ2004)و ٬دڀص ( 1414)وخڀ٭ين ( ڂ1991)خڀٱين

(. ڂ1992)وخڀٱىن ( ڂ2004)وخنم ( 2004)خندي

: نزبئح انفزض انثبني رفسيزىب منبلشزيب ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ وعفص نعٱن ؤٸدڄص

. ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص( ڄ٫ ؤل خڀىخڀه ؤو ټځهمد ؤو ن٨ند)خڀ٥ذ

Independent"ڀ٭ىعن ڄعٹځعن " ض" خعىخڂ خوعسد ووعسد خ خڀٵ ب

Sample T test" وټدوط خڀىعدجؿ ټدڀعدرل

(14)جدول

ڀـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ "Independent Sample T test"ڀ٭ىعن ڄعٹځعن " ض"وعدجؿ خوعسد . ش خڀخصڀي ؤٴخي ٬ن( ڄ٫ ؤل خڀىخڀه ؤو ټځهمد ؤو ن٨ند)وعفص نعٱن ؤٸدڄص خڀ٥ذ

العدد أقاوة الطالبوتوسط درجات

العف

االحنزاف

املعياري ت

1.25 7.56 46.69 476 أعيش وع الوالدي

87

وفصن ع أي

وىا أو نالىا42 45.17 7.83

ن يخڀص بلدجص ٬ى ڄعى ( 1.25)ظدو " ض"ظن وعدجؿ خنوپ خڀدزٷ ؤن ٸمص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ وعفص ـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص ظى"ؤ ؤو ( 0.05)يڀص

". ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص( ڄ٫ ؤل خڀىخڀه ؤو ټځهمد ؤو ن٨ند)نعٱن ؤٸدڄص خڀ٥ذ

ڀ٭ڂ وـىي خڀڀص خلدجص زن ؤٸدڄص خڀ٥دڀر ڄ٫ خڀىخڀه ؤو خوٵدپ ٬ىهمد ؤ ؤن زط وخل ؤو ڄ٫ ؤٸدذ لىن ٬ځهڃ ـ خځسص ڄه خڀ٥ذ ٭ىن ڄ٫ وخڀهمد يف

ؤو ٬ڃ ؤو ودپ ؤو نڃ ، وڀٻ ڀى٬ خجملعم٫ ز١ ز٭ خزىدء ٬ه وخڀهمد وؤؼي ٬ځ ټؽن ڄه خ٥نخٴدض خڀځىټص وڄه ٠مىهد خڀ٭ىٳ خڀ ٬ند ڄه ٸسٿ ؤځسص خ٤ٵدپ

خڀ وخڀعىـ خنعم وخنخٹن ټمد ى ڄد يف خڀىخ٪ وخنخ، وؤ١د خن نؽٿ ڄه ى ز٭ ٬ه وخڀ وڄعدز٭ص وخوعد ٴدٶ خزه وخڀمسص خنىص و٩خ ؼ خڀٴدٶ

. ٬ځ بټدذ خڀځىټدض خنىمٴص ڀٴدٸهڃ وڄىهد خڀ٭ىٳ

ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ " ٣ند سٷ ؤو ع١ك". ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص( ڄ٫ ؤل خڀىخڀه ؤو ټځهمد ؤو ن٨ند) وعفص نعٱن ؤٸدڄص خڀ٥ذ

. ٣ند اټ ٬ڂ مص خڀٵ خڀؽدشل ڀځخص

: نزبئح انفزض انثبنث رفسيزىب منبلشزيب. 3 ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ خنعىي

. ڀخصخڀع٭ځم ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي ٬ىص خ One Way"ووعسد خ خڀٵ ب خعىخڂ خوعسد نځٿ خڀعسده ؤلدي خندور

ANOVA" وټدوط خڀىعدجؿ ټدڀعدرل:

88

: وستوى تعميي األب . أ

(15)جدول

ڀـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ خنعىي ANOVAوعدجؿ خوعسد نځٿ خڀعسده . خڀع٭ځم ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

جمىوع

املزبعات

درجات

احلزية

وتوسط

املزبعات

"ف"قيىة

84.305 6 505.832 بني اجملىوعات

57.247 511 29253.44 داخن اجملىوعات 1.437

517 29759.27 اجملىوع

لدجص ٬ى ڄعى ن يخڀص ب( 1.437)ظدو " ٲ"ظن وعدجؿ خنوپ خڀدزٷ ؤن ٸمص ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د " ؤ ؤو ( 0.05)يڀص

". وعٲ خنعىي خڀع٭ځم خذ ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

: وستوى تعميي األ . ب

( 16)جدوه

ـدض خڀ٭ىٳ ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص وخڀيت ظ٭ي ڀ ANOVAوعدجؿ خوعسد نځٿ خڀعسده بذل خنعىي خڀع٭ځم ڀڂ

89

جمىوع

املزبعات

درجات

احلزية

وتوسط

املزبعات

"ف"قيىة

33.997 6 203.981 بني اجملىوعات

57.838 511 29555.29 داخن اجملىوعات 0.740

517 29759.27 اجملىوع

ن يخڀص بلدجص ٬ى ڄعى ( 0.740)ظدو " ٲ"ش ظن وعدجؿ خنوپ خڀدزٷ ؤن ٸڃ ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د " ؤ ؤو ( 0.05)يڀص

". وعٲ خنعىي خڀع٭ځم ڀڂ ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخصجص يف ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلد"٤ن ؤو ( 20، 19)وڄه وعدجؿ خنوڀن خڀدزٹن

يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص ڄه ٤ذ خنلځص خنعى٥ص نىص ـش ظ٭ ". بذل خنعىي خڀع٭ځم ڀځىخڀه

ڄه ؤٴخي خڀ٭ىص ؤزدجهڃ %( 26.1) ىخء ټدن ڀٻ ٬ى خڂ ؤو خذ ن وسص 9.5)ىدٺ وسص وؤڄهدهتڃ لدځىن ٬ځ خڀهديش خندڄ٭ص و ظ٭ وسص ټسنش، وؤ١د

، وخڀسٹص ٣نه ڃ لدځىن ٬ځ (ويټعىخي–ڄدـعن )لدځن ٬ځ هديخض ٬ځد %( ڄعىي ظ٭ځڃ ؼدوى وڄعى٣ وخزعخج ولىت خڄن ڀهڃ و٬ ن٥ خڀعفم٭دض يف

خڀىخ٪ وڄد ٬ند ٴهد ڄه ٬ىٳ وبخء ڀوه، وؤ١د خوعدڃ ڄخ زىدجهڃ نځى ي، ټٿ ظځٻ خسدذ ټدن ند يو يف ٬ڂ وـىي يڀص بلدجص وخظسد٢ ڄه خڀ٭ىٳ خدل

. زن خنعىي خڀع٭ځم وخڀ٭ىٳ

ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د "ع١ك ٣ند سٷ ؤو ٣ند اټ مص خڀٵ خڀؽدڀػ ".وعٲ خنعىي خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

. شڀځخ

90

لػ ظىځط بذل ؤن ڄعىي ( 2004)وٸ خوعځٵط ي خڀىعفص ڄ٫ يخص ٬دڀص خدءش خڀىخڀص ىىٵ زدظٵد٪ خنعىي خڀع٭ځم ڀذ وخڂ، وخظٵٹط ڄ٫ يخص خڀٵځٹ

(. 1424)ويخص خڀه ( 1421)

: نزبئح انفزض انزاثع رفسيزىب منبلشزيب .4ش يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ خنعىي ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدج .خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

One Way"ووعسد خ خڀٵ ب خعىخڂ خوعسد نځٿ خڀعسده ؤلدي خندور

ANOVA" وټدوط خڀىعدجؿ ټدڀعدرل:

(17)جذول ڀخص وخڀيت ظ٭ي ڀـدض خڀ٭ىٳ ڀي ؤٴخي ٬ىص خ ANOVAوعدجؿ خوعسد نځٿ خڀعسده

بذل خنعىي خٸعدي ڀش

جمىوع

املزبعات

درجات

احلزية

وتوسط

املزبعات

"ف"قيىة

533.174 3 1599.522 بني اجملىوعات

54.785 514 28159.75 داخن اجملىوعات 9.732

517 29759.27 اجملىوع

(0.01)داه إحصائيا عد وستوى داللة

يخڀص بلدجص ٬ى ڄعى ( 9.732)ظدو " ٲ"ظن وعدجؿ خنوپ خڀدزٷ ؤن ٸمص ؤ ؤو ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص زن خڀ٭ىٳ ڀي ٤ذ خنلځص ( 0.01)يڀص

. خنعى٥ص ظس٭د نعٱن خنعىي خٸعدي نمدٴ٩ص ـش

91

ٴص خندي خڀٵوٶ زن ڄعى٥دض خعفدزدض ؤٴخي ٬ىص خڀخص ڀـدض خڀ٭ىٳ ڀي ون٭ ڄعىي ڄه ؤٴخي ٬ىص خڀخص وخڀيت ظ٭ي بذل خنعىي خٸعدي ڀش، وڀدحل ؤ

ڂ خوعسد ٵ عى ( scheffe) خنعىدض خز٭ص، ب بـخء خنٹدودض خڀس٭ص، لػ خ: ڀس٭ص، ټمد ى ڄسه يف خنوپ خڀعدرلڀځمٹدودض خ

( 18) جدول

عفدزدض ؤٴخي ٠نعم٫ خڀخص ظس٭د ( scheffeخوعسد ٵ )وعدجؿ خنٹدودض خڀس٭ص . وعٲ خنعىي خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

مستوى اخلربة دپ ٴإٸٿ 4000

4000-7000 دپ ٴإٸٿ

دپ 7000-10000 ٴإٸٿ

دپ 10000 ٴإټؽ

دپ ٴإٸٿ 4000- - -9.27 -8.41

دپ ٴإٸٿ 4000-7000- - -7.12 -6.25

دپ ٴإٸٿ 7000-100009.27* 7.12* - -

دپ ٴإټؽ 100008.41* 6.25* - -

يخڀص ٬ى ڄعىي ( =0.05 .)ٴخي ٬ىص خڀخص ظس٭د وعٲ وزدڀى٩ بذل وعدجؿ خنٹدودض خڀس٭ص نعى٥دض خعفدزدض ؤ

خنعىي خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص، ل٧ وـىي ٴوٶ خض يڀص بلدجص ٬ى 10000ڄه )، ووـ ؤن ي خڀٵوٶ ڀدحل ٴحص خڀوٿ ( =0.05) ڄعىي خڀڀص

خٸعدي ، ؤ ؤو ظيخي يـص خڀ٭ىٳ ڀي خڀ٥ذ ڄه خ خض خنعىي(دپ ٴإټؽ. خنظٵ٫ ٬ه ؤٸخهنڃ ڄه خ خض خنعىي خٸعدي خٸٿ

92

زن خڀ٭ىٳ ڀي ٤ذ ( 0.05)وع١ك ؤن ىدٺ ٴوٶ خض يڀص بلدجص ٬ى ڄعىي دپ ٴإټؽ ؤ ؤو ( 10.000)خنلځص خنعى٥ص نىص ـش وي خڀٵوٶ ڀدحل ٴحص خڀوٿ

خنظٵ٫ ٬ه ؤٸخهنڃ ڄه خ خض خنعىي يخي خڀ٭ىٳ ڀي خڀ٥ذ خض خڀوٿ. خٸعدي خٸٿ

و٬نٽه ظى٠ك ڀٻ بذل ؤن خڀسر ٭ىي بذل خڀعى خند٤ث ڀځمخٹن وخوعٲ ز٭ خنٵدڃ ڀهڃ ٣نه ڃ ڄه ؤ يوځهد ڄظٵ٫ زإن خڀؽخء وټؽش خندپ ن٭ٿ ڄىٻ ى

يون ڄخ٬دش ؤ ڄسديت ؤو ٸڃ ، ؤو ؤ ڀٻ خنٷ يف خڀىص وخعهخء زدوه وبخجهڃ. لٹىٶ ڀوه وخڀى٩ش خڀووص نه ڃ ؤٸٿ ڄىهڃ يف خنعىي خٸعدي

وٸ نعځٳ خڀخص خندڀص ٬ه يخدض دزٹص خڀيت ؤ٨هض وعدجفهد زدن خڀ٭ىٳ ظ يوٿ دلس وسع يف خجملعم٫ ټځمد ٸٿ يوٿ خڀٵي ، ؤڄد خڀخص خندڀص ٴعاټ ؤن خظٵد٪ خپ

ديش يف خڀ٭ىٳ و٬نٽه بـد٪ ڀٻ ڀسدذ خڀيت ټض دزٹد وظا خڀخص خندڀص ٬ځ خجملعم٫ خڀځسىدشل وخڀځيب خڀيت ؤ٨هض وعدجفهد زإو ټځمد ( ـ1418خڀعن ، )يخص

خظٵ٭ط وسص خڀوٿ خظٵ٭ط وسص خڀ٭ىٳ خڀ٭دجځ وٸ نعځٳ يف ؤهند ظټ ٬ځ خڀ٭ىٳ . ؤڄد خڀخص خندڀص ٴه ٬ه خڀ٭ىٳ خڀ٥يبخڀ٭دجځ

ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د " ع١ك ٣ند سٷ ؤو ٣ند ".وعٲ خنعىي خٸعدي ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص ڀدحل ؤمدذ خڀوٿ خنظٵ٫

. اټ ٬ڂ مص خڀٵ خڀخز٫ ڀځخصڄ٫ ټؽن ڄه خڀخدض زدن ڀځمعىي خٸعدي ؤؼ ظعٵٷ وعدجؿ ي خڀٵ٠ص

ويخص ( 2003)ويخص ڄىى ( 1995) وخ٠ك ٬ځ خڀ٭ىٳ ټخص ټٿ ڄه ؤن ، وڀٽىهد نعځٳ ڄ٭هد ( 2004)٬س خندي ( 1424)خڀه Crump, 1993) )ټ٬نر

خڀ٥ذ ڄه خ يف ؤن ي خؼ ڀدحل ٴحص خڀوٿ خنظٵ٫، ؤ ؤو ظيخي يـص خڀ٭ىٳ ڀي خض خنعىي خٸعدي خنظٵ٫ ٬ه ؤٸخهنڃ ڄه خ خض خنعىي خٸعدي خٸٿ ودل

(. 2004)ڄ٫ وعدجؿ يخص ٬دڀص بظعٵٷ يف ڀٻ

93

: نزبئح انفزض انخبمس رفسيزه منبلشزو. 5

ڂ خش خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ لؿ ظىـ ٴوٶ . ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

One"والخحبار هذا انفزض جى اسحخذاو اخحبار جحهم انحبا أحاد انجاب

Way ANOVA" وكاث انحائج كانحان :

(19)جذول ڀـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ لفڃ خش ANOVAوعدجؿ خوعسد نځٿ خڀعسده

. يي ؤٴخي ٬ىص خڀخصپجمىوع

املزبعات

درجات

احلزية

وتوسط

املزبعات

"ف"قيىة

0.154 8.910 2 17.821 بني اجملىوعات

57.750 515 29741.45 داخن اجملىوعات

517 29759.27 اجملىوع

ن يخڀص ( 0.154)ظدو " ٲ"ظن خڀىعدجؿ ټمد يف خنوپ خڀدزٷ ؤن ٸمص ؤ ؤو ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص زن خڀ٭ىٳ ( 0.05)عى يڀص بلدجص ٬ى ڂ

. ڀي ٤ذ خنلځص خنعى٥ص ظس٭د نعٱن لفڃ خش

وڄه ڀٻ ع١ك ٬ڂ وـىي يڀص بلدجص زن يـدض خڀ٭ىٳ ولفڃ خش ظدـدض وټؽش خزىدء وڄه ڀٻ ٬نٽه خڀٹىپ ؤو ڄ٫ وـىي خڄٽدودض وخنٽه وظىٴ خق

خندص زدش ، وظخز٣ خش وخڀ٬دص خڀعدڄص وخنعدز٭ص ڀزىدء وخڀى٬ ڀي خش زإؼ ٸځص خنعدز٭ص وخڀ٬دص وخنخٸسص ڀزىدء زإو اي بذل ز٭ خ٥نخٴدض خڀځىټص ټعدهبد ڄه

94

هتعڃ زإزىدجهد خٸخن وڄىهد خڀ٭ىٳ زن خنخٹن يف خڀد٪ ويف خنص ـ٭ٿ ظځٻ خشوخڀس٭ خو د ڀ خڀى٬ ڄه ؤن ټؽش خزىدء ٪نعدؾ ـه وڄعدز٭ص وڄخٸسص و٬دص

ڀزىدء ووعفص ڀځؽٹدٴص وؤ٨نص ظى٩ڃ ٬مځص خ٤ندذ وخعمدڂ زدزىدء وؤن خذ ڄحىپ ٬ه ش وخڀؽٹدٴص ؤزىدج ؤڄدڂ خهلل وخڀس٭ خو ڄه ڀهڃ ؤزىدء ټؽنون ؤټؽ ڄه س٭ص ڄ٫ خڀعى٬

خڀعزىص د ڀهڃ خعمدڂ نعدز٭ص ؤزىدجهڃ و٬ڂ ظټهڃ يف خڀىخ٪ وڄعدز٭عهڃ يف خنخ ولؽهڃ يف خڀس٭ ٬ه ؤځىذ خڀ٭ىٳ يف لدهتڃ وڄدلسص خود خڀه ڀىهنڃ ٬ځ خنن

ظ٭يش ڄه وظإؼن ودجٿ خ٬ڂ يف خڀعىـ خنعم ڀځمفعم٫ نىعځٳ خدڀر وخڀٹىىخض خدلبخ٬ص وظځٵىن ومٳ وند ولؽهڃ ٬ځ ؤظسد٪ خدڀر خڀعزىص خنؽص يف ٠ىء ظ٭دڀڃ

. ڄه ڄعىن يف خڀعزص خڄص و٬ځڃ خڀىٵ يىىد وٸمىد خڄص

ى

ى

ى

ى

ى

95

ى

ى

الفصلىالخامسىملخصىنتائجىالدرادةىوالتوصواتىوالمقترحاتى

ىنتائجىالدرادة ملخص.

ىالتوصواتى.

ىلمقترحاتاى.

96

الفصلىالخامسى

النتائجىوالتوصواتىوالمقترحات

عىدوپ خ خڀٵٿ ٬ ڄځى وعدجؿ خڀخص خنخوص، وؤ١د ظىدض وڄٹعلدض : خڀخص

ٴط خڀخص خندڀص بذل ظٹ خڀ٭ٸص زن خڀ٭ىٳ خن وز٭ خنعٱنخض خص ٬ىص خڀخص ضوظٽىن. نعى٥ص يف ڄىص ـشوخـعمد٬ص ڀي ٬ىص ڄه ٤ذ خڀٳ خڀؽدڀػ خ

ڄٹد خڀ٭ىٳ : ؤيخش خڀخص ڄه خيوخض خظص ټدوط٤دڀسد ب خوعدڃ ٬ىخجد، و( 518)ڄه وڄٹد ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد خزىدء ندي (. 2008)ب٬خي ب٬ندن ندپ خڀه

وب نځٿ زدودض خڀخص ڄه وپ (. 1987) ب٬خي بندڄ ٬سخ ڀ٫( خڂ –خذ )ټٿ ڄه : وظىځط خڀخص بذل خڀىعدجؿ خڀعدڀص. SPSSزودڄؿ خڀعمځٿ

: ڄځى خڀىعدجؿ

ظىـ ٬ٸص خظسد٤ خض يڀص بلدجص زن يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ويـدض ڄٹد .1. ؤدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص ټمد ټهد ؤٴخي ٬ىص خڀخص

وٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ وعفص نعٱن ؤٸدڄص خڀ٥ذ ظىـ ٲ .2 .ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص( ڄ٫ ؤل خڀىخڀه ؤو ټځهمد ؤو ن٨ند)

ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ خنعىي .3 .خڀع٭ځم ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ خنعىي ظىـ ٴوٶ .4 .ڀځىخڀه ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص خٸعدي

ظىـ ٴوٶ خض يڀص بلدجص يف يـدض ڄٹد خڀ٭ىٳ ظس٭د وعٲ لفڃ خش .5 . ڀي ؤٴخي ٬ىص خڀخص

97

:خڀعىدض

: ظدجؿ وع٫٥ خڀٹىپ ؤن يف ٠ىء ڄد ظىځط بڀ ي خڀخص ڄه ن

ديش خڀى٬ زإ٧ند٢ خڀ٭ىٳ وآؼدي خڀځسص ٬ځ خڀمص خڀىٵص وخڀعىخٴٷ خـعمد٬ وخڀىٵ . 1ڄه وپ ٸىىخض خ٬ڂ خنىعځٵص وڄادض خجملعم٫ خن٭ىص زدڀعزص وخڀؽٹدٴص، وڀٻ ند ظٹڄ

. ظځٻ خنادض ڄه خڀربخڄؿ وخڀعٹد وخڀىخض وخڀىوخض

. وځٷ ـى ڄه خڀٵص وخنىيش يخوٿ خ٤د خن. 2

٠وش ظف٫ خش ڀعٴدض خڀ٥دڀر خ٩ندزص زدڀعف٫ خن٭ىى وخندي ٨نعهد يف . 3. ٬مځدض خڀعىحص خـعمد٬ص وؤؼد ٬ځ ىص خزىدء وځىټهڃ

لىت اي ڀٻ بذل ظىـ خش نمدص ؤدڀر ظزىص ځمص نىخـهص ؤو٥دء خزىدء . 4 .خلسد٢ وخڀٽسط وخڀٽخص، ٣ند ٸ س٭ػ ٴهڃ خڀ٭ىٳ وخڀسص يف خوعٹدڂ

يف خو٥ص وخڀربخڄؿ خڀؽٹدٴص وخـعمد٬ص خعخٺظف٫ ٤ذ خنلځص خنعى٥ص ٬ځ .5 .وخڀد٠ص خنديٴص، وڄىمهڃ خڀٵص نمدص خو٥ص خڀ٥زص خنىعځٵص يخوٿ خنص

ىسٱ ڀش خڀس٭ ٬ه ځىٺ خڀ٭ىٳ يف ؤزىدئڃ وڀٻ نؽهڃ ٬ځ ؤو لٹهڃ . 6 . زإوٵهڃ و٬ڂ خڀمدق ل ؤن ٫ن٥ث ٬ځهڃ وڀى ن٥إ ز٣

ظٵ٭ٿ يو ندن ٬دص خڀځىٺ زدنخ خنعى٥ص وظٹصل خدڀر خڀعزىص وخڀىٵص ڀ٭ؾ . 7ودجن خڀىٵن وخڀعزىن يف خڀع٭دڄٿ ڄ٫ ڄٽض خڀ٥ذ وخع٭دوص زدنه وخ

. ڄٽض خڀ٥ذ

ؤٸدڄص يوخض ظسص ڀځم٭ځمن وخيخن وؤوڀدء خڄى يف ٴه خڀع٭دڄٿ ڄ٫ خنٽض . 8خڀځىټص ويف ودج خڀىمى يف ڄخلٿ خڀع٭ځڃ خنىعځٵص وىد ڄلځص خڀع٭ځڃ خنعى٥ص

.نىعهد

ولؽهڃ . ڀځ٥ذ يف ڄهدخض لٿ خنٽض خڀسىص وبيخش خڀخ٪ؤٸدڄص يوخض ظسص . 9. ٬ځ خعىخڂ ؤځىذ خنىخ وخنىدٸص

98

. خڀ٭مٿ ٬ځ ظٹسٿ خنخٷ ڀىٵ وظٹسٿ خوه ڀ ڀعىخٴٷ ڄ٫ وٵ وڄ٫ ٠نعم٭. 10

يف ه خزع٭دي ٬ه ؤځىذ خڀ٭ٹدذ خڀسشل وخڀعځ٣ يف ظزص خزىدء وظځسص لدـدهتڃ خڀىٵص . 11 . خنخٹص ىخء يف خڀسط ؤو خنص

.خڀعإټ ٬ځ خعمدڂ زدندور خوٸ وخڀعمٻ زدڀٹڃ خڀىص وخنسديت خوٸص.12

: خڀخدض خنٹعلص: زىدء ٬ځ ڄد ظىٿ بڀ خڀسدلػ ڄه وعدجؿ وڄد ٸڄ ڄه ظىدض ٴةو وٹعق ڄد ځ

٤ذ خنلځص خنعى٥ص وخڀؽدوىص يف ٢نعځٳ ڄىد٤ٷ ؤـخء يخدض ٣ندؼځص ٬ه خڀ٭ىٳ ڀي .1. و١ندٴ٩دض خنمځٽص ٥٬دء ىش خ٬ڃ وؤمشٿ ٬ه ي خڀ٩دش

. ؤـخء يخص ٣ندؼځص ٬ه خڀ٭ىٳ ڀي خڀ٥دڀسدض يف خنلځص خنعى٥ص نمدٴ٩ص ـش .2

. خڀ٭ىٳ و٬ٸع زس٭ خڀمدض خڀىص ڀي ٤ذ خنلځص خنعى٥ص .3

ودجٿ خ٬ڂ ٬ځ خڀ٭ىٳ ڀي ٤ذ خنلځص خنعى٥ص نمدٴ٩ص ـش خؼ خڀځيب ڀس٭ .4 .خڀع٭ځمص

ؤـخء خن ڄه خڀخدض خڀيت ظسمػ يف خنىخور خـعمد٬ص وخنٽض خوٵ٭دڀص ڀي .5 . خڀ٥ذ يف ڄلځص خنخٹص

.٢نعځٵصڄ٭ٴص ؤسدذ خڀ٭ىٳ ڀي خنخٹن يف خنخ خنعى٥ص ٬ه ٤ٷ يخص لدض .6

.يخص ٬ٸص خڀټدء زځىٺ خڀ٭ىٳ ڀي ٤ذ خنلځص خنعى٥ص .7

يخص ؤؼ خڀٵوٶ زن ٤ذ خنلځص خنعى٥ص و ځىٺ خڀ٭ىٳ خنظٵ٫ و٤ذ خنلځص .8 .خنعى٥ص و ځىٺ خڀ٭ىٳ خنىىٵ يف ز٭ خنعٱنخض خص

99

المصادرىوالمـــــــــــــــراجعىى

100

:املصادر. أوال

. خڀٹخن خڀٽصل. 1

يخ خزه ټؽن، : زنوض. ٢3. خندڄ٫ خڀمك خنىع: خڀسىد، ؤزى ٬س خهلل زه بند٬ٿ. 2. ڄ٥ٵ خڀسٱد: نٹٷ(. 1987-1407)خڀمدڄص،

، يخ خڀڂ (ڂ2000 -ـ 1421)ڄځڃ، زه لفدؾ خڀٹن، مك ڄځڃ، . 3 . 3، خڀد، ٢ ڀځى وخڀعى٫

:املزاجع العزبية. ثايا

خؼ خڀ٭ىٳ خن يف يـص ٭ى خڀ٥ځسص زدڀٹځٷ وظٽٵهڃ (. 2001)ؤزى ٬ځد، ١نم، .1 .1، خڀ٭ي28خن، يخدض خڀ٭ځىڂ خڀعزىص، خجملځ

، خوعمدء ڀش و٬ٸع زإدڀر خڀعىحص خـعمد٬ص، دڀص(ڂ1987)بندڄ ، ٬س خڀ٭ .2 .يټعىخي ن ڄىىش، ټځص خيخذ ـدڄ٭ص ٬ن مش

، ، سنة16 -15، العنف كوا يدركه الوراهق (م2008)إيواى، إبراهين، جوال الديي، .3

رسالة هاجستير غير هنشىرة ،جاهعة عيي شوس، هعهد الدراسات العليا للطفىلة،

.القاهرة

. وټ ندټٿ خش وخجملعم٫خڀ٭ؾ خڀٿ(. 2001) ؤزى نخن ، ىٳ ٬س خڀىدذ، .4 . خڄدخض ، يخ خڀٽعدذ خندڄ٭

(.هـ 1426 –1425)إدارة التربية والتعلين، دليل التعلين العام .5، هظاهر (م1994)إدارة اخلذهاث االجخواعيت والنفسيت بىزارة الخربيت بذولت الكىيج، -6

.دراست هيذانيت، الكىيج، وزارة الخربيت: نىيتالسلىك العذواين لذي طالب املرحلخني املخىسطت والثا

خڀدي خڀٳ ٤ځسص ڀي خڀ٭وخشل خڀځىٺ ؤٽدپ ). ٢٠٠٤ (له، ٠ند ؤزى٬، .6 خڀىفدق ـدڄ٭ص ڄىىش، ن ڄدـعن دڀص ٴځ٥ن،. ودزځ ١ندٴ٩ص خد يف

.خڀى٤ىص

خنلځص يف خڀٵ خڀ٭وخن ؤ٧ند٢ ؤٽدپ ن. (1٩٨٥) ١نمىي، ودجٿ خڀسٽى، .7

.خندڄ٭ص خيوص ٬مدن، ڄىىش، ن ڄدـعن دڀص .خزعخجص

101

خڀ٭ىخڄٿ خـعمد٬ص وخڀٵيص خڀيت ظاي بذل ( 1993)خنم٭ص خڄٽص ڀځمص خڀىٵص، .8٬ىٳ خڀ٥ذ يف خڀىدض خنعمش خڄٽص، www.ansani2.com/show37312.html.

ؤٽدپ خدءش خڀىخڀص ڀځ٥ٵٿ و٬ٸعهد نعىي ظ٭ځڃ (. 2004)٬دڀص، دحل ٸدڃ، .9دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ٬مدن، . خڀىخڀه يوٿ خش وخڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀزىدء

.خندڄ٭ص خيوص

ؤدڀر خن٭دڄځص خڀىخڀص ټمد ټهد خزىدء و٬ٸعهد زدڀځىٺ ( 1414)خڀ٭ين، دحل، .10

. خڀ٭وخشل، خڀد

٬مدن يف خزعخج ؤ٤ٵدپ ٬ى خڀ٭وخشل خڀځىٺ ؤٽدپ). ١٩٨٧ (لدز، ي،خڀ٭ىخڄٿ .11

دڀص ڄدـعن. خڀځىٺ خ ڄ٫ ظ٭دڄځهه يف خن٭ځمدض ظعس٭هد خڀيت خڀځىټص وخـخءخض

.خيوص خندڄ٭ص ٬مدن، ڄىىش، ن

خڀ٭ٸص زن ز٭ زخڄؿ خڀٹىىخض خڀعځٵىوص (.1420)٬ىرب، دڄ زه له، .12

.، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ڄٽص، ـدڄ٭ص ؤڂ خڀٹي(خڀسػ خنسد)جصخڀٵ١د

ٴد٬ځص زودڄؿ ؤدي وٵ يف وٵ يـص خڀځىٺ (. 2000)خڀ٭ځ، ٴه، .13

.دڀص ڄدـعن ن ڄىىي، خڀد، ـدڄ٭ص ودٳ خڀ٭زص ڀځ٭ځىڂ خڄىص. خڀ٭وخشل

(. 1419) ١نم ڄ٭، خڀٱدڄ، ټمدپ وڄد٬ خڀٱدڄ و٬ خڀخشل و .14

ڄىٸ٫ خڀعىـ ، خنٽض خڀځىټص يف خنلځعن خنعى٥ص وخڀؽدوىص نمدٴ٩ص ـش خڀع٭ځمص

.وخدي نش، خوعوط

خڀ٭ٸص زن خڀځىٺ خڀ٭وخشل وز٭ خنعٱنخض خص ڀي ٬ىص ڄه ( 1421) خڀٵځٹ، ٬س خڀ٭ڂ، .15

.ٿ، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ڄٽص، ـدڄ٭ص ؤڂ خڀٹي٤ذ خڀٵن خڀؽدڀػ خڀؽدوى يف ١ند

102

، خ٥نخٲ خلخغ يف خڀع٫ خڀ٭يب وخنٹدن، (ڂ1974)ؤزى خنن، ٤ وخڀ٭ش، ڄىن، . 16. ڄٽعسص سدذ خندڄ٭ص، خٽىص

. ، ١ن٣ خحمل٣ ، زنوض، دلص خڀځك ڀځى(ڂ1997)خڀسعدشل، ز٥ . 17

خنٵهىڂ خڀ٭دڂ وخڀعخزن، : ، خلخغ خند٥نىن(ڂ1998)ڀنه ١نم، ؤزى ظىظص، ٬سخ . 18. ، ٤خزځ1خيخش خڀ٭دڄص ڀځ٭ٸدض وخڀع٭دون، ٢

، خڀ٭ىٳ خڀ٭دجځ، ؤټدي٬نص ودٳ خڀ٭زص (ڂ1997ـ ـ1418)خڀعن، ڄ٥ٵ ٬م . 19 .1ڀځ٭ځىڂ خڄىص، خڀد، خنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص ،٢

، خڀىٸدص وخڀعإٿ وخنٽدٴمص ڀځفخجڃ خنعمؼص ، (ـ1420)٬سخنځٿ ـىه، ٤د . 20 3/ 16 –14خڀىوش خڀ٭دنص ، خڀ٩ىخ خـخڄص وسٿ ڄٽدٴمعهد، ظىو، خڀٵعش ڄه

. ـ 1420ڂ

خناوڀص خنخجص –٬ىخڄٿ خ٥نخٲ ) ، خلخغ خنىمٴىن (ڂ1984)ـ٭ٵ، ٬ځ ١نم . 21 .1يخص ڄٹدوص، خندڄ٭ص خڀځسىدوص ، خناص خندڄ٭ص ڀځخدض وخڀى ٢(: خڀعخزن –

٬ځڃ خـعمد٪ وخنٽض خـعمد٬ص ، خڀٹدش ، ،( 1998)خنى ،١نم وآوون . 22. يخ خڀٵٽ خڀ٭يب

. ، خڀ٭ىٳ خ ، خڀٹدش ، يخ ٸسدء ( ڂ 1424)لځم ، بـپ . 23

ٽىڀىـص خڀ٭ىٳ، خنٵهىڂ، خڀى٩ص، خڀ٭ؾ ، (: ـ 1426)ڂ لن، ٤ ٬سخ ڀ٭٩. 24 .1خڀد، ڄٽعسص خنځٻ ٴه خڀى٤ىص، ٢

، ځىٺ خڀ٭ىٳ و٬ٸع زإدڀر خن٭دڄځص خڀىخڀص ڀي ٬ىص ڄه (2003 (خنم، ٴد٤مص،. 25٬ن ٤ځسص خنلځص خدص زوڀص ٸ٥ دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ټځص خڀعزص، ـدڄ٭ص

. مش، خڀٹدش

، خڀعٵٽٻ خڀ٭دجځ، ټعدذ خڀى٬ خڄين، خڀٽعدذ خڀؽدشل، (ڂ1992)خنىخض، ٬ځ، وآوون . 26 0ځځص ٬ځمص ظد نىص ڄعىص ، ڀسد ، ٤خزځ ،ڄ٥دز٫ خڀ٭پ

103

، ـخجڃ خڀ٭ىٳ ٬ى خلخغ يف خنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص، (ڂ1993)خنٳ، ؤن ١نم . 27ڄدـعن ن ڄىىش، خنټ خڀ٭يب ڀځخدض خڄىص وخڀعر، خڀد، خنمځٽص دڀص

. خڀ٭زص خڀ٭ىيص

، خنٽض خڀىٵص وخڀع٭ځمص خڀدج٭ص ڀي ٤ذ (ـ 1413)خنخ، ځمدن ٬م . 28ص خنلځعن خڀؽدوىص وخنعى٥ص نىص خڀد ، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ټځص خڀعذ

. ،ـدڄ٭ص خنځٻ ٭ىي

، خع٥٪ ز٭ خڀ٭ىخڄٿ خڀخظص وخڀسحص ڀځ٭ىٳ نخ (ڂ1996)وځٵص، ٴد وآوون . 29. خنلځص خڀؽدوىص ، زدڀٽىط ، يخص ڄخوص وخش خڀحىن خـعمد٬ص، زدڀٽىط

، يخ 3، ؤسدذ خن٬نص و٤س٭ص خڀځىٺ خـخڄ، ٢ (ڂ1986)خڀو، ٬ودن . 30. خڀٿ ڀځى وخڀعى٫ ، خڀٽىط

، خن٬نص وخ٥نخٲ ڄه خنى٩ى خـعمد٬، (ـ1423)ڄ١دن، خڀ . 31

، خن٬نص، يخص يف ٬ځڃ خـعمد٪ خنىدج، خٽىص ، (ڂ1995)ىخن، لن . 32. خنٽعر خندڄ٭ خنػ

. خڀٹدش ،يخ ر ، ٬ځڃ خڀىٵ خنىدج،(ڂ1995)ز٫ ، له ١نم وآوون . 33

، خنددض ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص (ڂ2000 -ـ 1421)آپ ىي ،٭ ١نم ٭، .34نىص خڀد، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ؤټدي٬نص ودٳ خڀ٭زص ڀځ٭ځىڂ خڄىص ، خڀد،

. خنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص

، 3، 2خج ، خجملځص خنىدجص خڀٹىڄص، ٪ ، ٽىڀىـص خنڂ خڀ٫(ڂ1985)خـك ، ٬ودن، . 35. خڀٹدش

ڄٽعسص خ٤نځى : خڀ٭ٸدض خودوص يف لدش خڀٱن ، خڀٹدش ( : ڂ1982)خڀٱر، ڄص . 36. خنص

، ٨دش خڀ٭ىٳ يف خجملعم٭دض خن٭دش ، ٠نځص ٬ددل خڀٵٽ، خجملځ (ڂ1986)٠د ،١نم ـىخي . 37. ڂ1986خندڄ ، زنوض ،

104

. ، خڀٹدش 3، خڀعىـ وخدي خڀىٵ، ٬ددل خڀٽعر، ٢(ڂ1980) خن ، لدڄ. 38

، يخص خڀ٭ٸص زن ؤدڀر خن٭دڄځص خڀى خڀص وځىٺ (1420)خڀخشل، ودڀ زه ٬ځ .39ڀي ٤ذ و٤دڀسدض خنلځص خڀؽدوىص نىص ڄٽص خنٽڄص دڀص ڄدـعن ن ( ؤ)خڀىم٣

. ص خڀعزص، ـدڄ٭ص ؤڂ خڀٹيڄىىش، ټٿ

، ؤ٧ند٢ خڀځىٺ خڀ٭وخشل ڀي ٬ىص ڄه ظڄ (ـ 1425)خڀخشل، ٬سخ ڀ٭ زه ٭ . 40خنلځص خزعخجص نمدٴ٩ص ـش و٬ٸع زإدڀر خن٭دڄځص خڀى خڀص وز٭ خنعٱنخض خوي ،

. يدڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ټځص خڀعزص، ـدڄ٭ص ؤڂ خڀٹ

، ٬ىخڄٿ خوعد خڀ٭ىٳ يف خنخ، يخص (ڂ1998)٭، نديش ٬سخ ڀڂ ؤن . 41. ڄدـعن ن ڄىىش، ڄ٭ه خڀخدض وخڀسمىغ ڄ

.1، خڂ وخڀ١س٣ خـعمد٬، ڄٽعسص وسص، خڀٹدش، ٢(ـ1406)ځڃ، ځىي ٬ځ . 42

0خڀٹدش ، خ٤نځى خنص 0 خڀ٭وخنخ٤ٵدپ وخڀى٬ص بذل(: 1999) ٭ ٬س خڀنه . 43

، خؼ خڀ ىڀي خڀ٭ىٳ ٬ځ خ٤ٵدپ ويو خنم٭دض (ـ 1425) خڀىى ، ٤ندش . 44. خځص يف ڄىخـهع ، خڀٹدش ، خنم٭ص خنص خڀ٭دڄص نمدص خ٤ٵدپ زدٽىص

0ڄټ خڀى ندڄ٭ص خڀٹدش، ٬ځڃ خڀىٵ خـعمد٬ ، خڀٹدش، (ڂ1994)ىٸ، ٤ٳ . 45

، خڀ٭ىٳ يف خنخ خڀؽدوىص ڄه وـهص و٩ خن٭ځمن (ـ1424)خڀه، ٬ځ ٬سخ ڀنه . 46وخڀ٥ذ، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ـدڄ٭ص ودٳ خڀ٭زص ڀځ٭ځىڂ خڄىص، خڀد، خنمځٽص

. خڀ٭زص خڀ٭ىيص

.1، زنوض ، يخ خڀىسء ، ٢ ، يود خنخٹدض(1998)خڀيف، ١نم . 47

، ڄ٩د خڀ٭وخن ڀي خ٤ٵدپ خڀټى و٬ٸعهد ز٭مٿ (ڂ1990)خڀنيف، ب٬ندن ، ٭ . 48خڂ، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش ، ـدڄ٭ص ٬ن مش ، ڄ٭ه خڀخدض خڀ٭ځد ڀځ٥ٵىڀص،

. خڀٹدش

يخ خڀ٭ځىڂ : ودج، خڀد، يخدض يف ٬ځڃ خـعمد٪ خجل(ـ 1414)خڀ٥ى، بزخڃ . 49 .2ڀځ٥سد٬ص وخڀى، ٢

105

خدڀر خڀعزىص خنؽص يف خڀع٭دڄٿ ڄ٫ ٨دش خڀ٭ىٳ ( : ڂ1997)خڀ٥د ،لن ١نم . 50. خڀ٥يب، وخش خڀعزص ، بيخش خڀع٥ى وخڀعىمص، خڀٽىط

ڀي ٤ذ خنلځص خڀ٭ىخڄٿ خـعمد٬ص خنايص ڀځ٭ىٳ ( ـ1426)خڀ٥د ، ٴه زه ٬ځ . 51يخص ڄخوص نخ ٶ خڀد، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ټځص -خڀؽدوىص

. خڀخدض خڀ٭ځد ، ٸڃ خڀ٭ځىڂ خـعمد٬ص ـدڄ٭ص ودٳ خڀ٭زص

. ، ٬ځڃ خڀىٵ خڀٵىڀىـ، خ٤نځى خنص، خڀٹدش(1982) ٬ٽدص، ؤن . 52

. خنمد٬ ڄل٩دض ؤوڀص، خ٤نځى خنص، خڀٹدش، خڀ٭ىٳ (1986) ٬ش، لفد . 53

. ، ؤىپ ٬ځڃ خـخڂ وخڀ٭ٹدذ، يخ خڀٵٽ خڀ٭يب، خڀٹدش(ڂ1986)٬س ، ئوٲ . 54

، يىدڄص خڀ٭ٸص زن خڀٹڃ وڄعىي خڀ٥مىق يف ٠ىء خنعىي (1976) ٬س خڀ٭دپ، . 55يخص ڄخوص، دڀص يټعىخي ن خـعمد٬ خٸعدي ڀىمدؾ يف خجملعم٫ خن،

. ڄىىش، ـدڄ٭ص خڀٹدش

و٩دض ٬ځڃ خڀىٵ وخنخوٿ خڀجص ڀخص خڀځىٺ خودشل ، (1988)٬س خڀ٭دپ، .56. ، خڀٹدش3، ڄٽعسص ٭ ؤٴط، ٢

خڀ٭ىيش بذل خ٥نخٲ يف ٠ىء خڀ٭ىخڄٿ خـعمد٬ص، ( ـ1423)خڀ٭م ،دحل، ١نم ٴ٫ . 57 . دڀص ڄدـعن ن ڄىىش ، ؤټدي٬نص ودٳ ڀځ٭ځىڂ خڄىص، خڀد

ـخجڃ خڀ٭ىٳ وؤدڀر ڄىخـهعهد يف خڀوپ خڀ٭زص، ( ڂ1993)٬سخ حملمىي، ٬سد ؤزى دڄص .58. ـدڄ٭ص ودٳ خڀ٭زص ڀځ٭ځىڂ خڄىص ، خڀد ، خنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص

جڃ خڀ٭ىٳ وؤ٧ند٤هد وودجځهد وخن ڄه خوعدد، ظىو، ، ـخ(ڂ1993)٬سخ ڀ٭دپ، ٬ديپ . 59. خڄدوص خڀ٭دڄص جملځ وخء خڀخوځص خڀ٭ذ

، خنٽض خڀځىټص ڀي ٤ذ خڀٵىٲ (ڂ1997)٬ىخض، ٬سخهلل ، ون ، و .60خڀؽدڄه وخڀعد٫ وخڀ٭د خڀټى يف خين وخڀ٭ىخڄٿ خنظس٥ص هبد، ٠نځص يخدض خڀ٭ځىڂ

. 20، ٪24ڀعزىص، ٬مدن ، ؾ خ

106

يو ڄ خنص يف خن ڄه ٬ىٳ خڀ٥ذ يف ( : ـ1424) خڀ٭ين ، ١نم خڀدحل . 61خنخ زدنمځٽص خڀ٭زص خڀ٭ىيص ،يخص ظ٥سٹص ٬ځ ڄ خنخ نىص خڀد ،

. ىيخندڀص يټعىخي ن ڄىىش ، ـدڄ٭ص خڀىيخن ڀځ٭ځىڂ وخڀعٽىىڀىـد ،خپ

. ، ٬مدن 1، ٬ځڃ خنٽض خـعمد٬ص، يخ خڀوٶ ، ٢(ڂ1998)٬م، ڄ٭ه وځٿ . 62

. ، خن٬نص وخجملعم٫ ، ڄٽعسص خ٤نځى خنص،خڀٹدش( ڂ1981)٬دٲ، ١نم . 63

، ٽىڀىـص خڀ٭وخن وخڀ٭ىٳ يف خڀد٠ص، ڄټ خڀٽعدذ (ڂ1998)٬و، ١نم له .64. ، ڄ 1ڀځى، ٢

، ـخجڃ خڀ٭ىٳ وسٿ خنىخـهص، ڄٽعسص خنځٻ ٴه خڀى٤ىص (ـ1425)دزل، ٬سخ هلل . 65. ، خڀد1ـ ، 1425٢

، خ٥نخٲ خـعمد٬ و٬دص خنىمٴن، خنٽعر خندڄ٭ (ڂ1989) سد، ١نم ڄص . 66. خنػ خٽىص

. خڂ ، يخ خود، خڀٹدش ، ؤ٠ىخء ٬ځ خڀعزص يف(ڂ1955) خڀٹى، ٬سخ ڀ٭ . 67

. ، خڀ٭ىٳ يف ٬ددل ڄعٱن، ڄٽعسص خنځٻ ٴه خڀى٤ىص، خڀد(ـ 1427) پ ، ټد . 68

. خڀٵحدض خندص وؤدڀر ٬دعهد ، خڀٹدش( ڂ1967)خنٱيب ، ٭ . 69

خڄ ، ، خڀىص خودوص وخن(ڂ2004)ڄىى، ٬سخ جمل، وؤزى ٬سدءش دحل . 70. يخ ر ڀځى وخڀعى٫، خڀٹدش

، 2، و٩دڂ خڂ خڀ٭ٹش وخڀ٭سديش، يخ خڀٵٽ خڀ٭يب، ٢(ـ1401)خنسدٺ، ١نم . 71 .خڀٹدش

يف ٠نعم٫ خنمځٽص ( خڀ٭ىٳ) ٨دش خن١دزص 0(1995) ڄټ ؤندغ ڄٽدٴمص خن٬نص، . 72. ، خڀد، وخش خڀخوځصخڀ٭زص خڀ٭ىيص، ځځص خڀع٫ خنىدت

107

، خڀ٭ىٳ خ و٬ٸع زد٥نخٲ خلخغ ڀي (1425)خن٥ن، ٬س خحمله زه ٬مد . 73، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش، ـدڄ٭ص ودٳ «وء يخ خنل٩ص خـعمد٬ص نىص خڀد

. خڀ٭زص ڀځ٭ځىڂ خڄىص، خڀد

ش خڀ٭وخن، يخص و٩ص، خناص خندڄ٭ص ڀځخدض، ، ٽىڀىـ(ڂ1995)خڀىم، ؤ٭ . 74. زنوض

، ز٭ خنعٱنخض خص وخڀىٵص خنظس٥ص زدڀځىٺ (2004) وڄن، ٬س خنديي ١نم . 75خڀ٭وخشل ڀي ٤ذ خنلځص خڀؽدوىص، دڀص ڄدـعن ن ڄىىش ، ـدڄ٭ص خڀٹدش، ڄ٭ه

. خڀخدض وخڀسمىغ خڀعزىص

ڄي ڄدټص ؤوڀدء خڄى ڄ٫ خن خڀ٥يب ( :ـ1418)خندـ، ٴٿ ١نم ٭ىي .76( ن ڄىىش)يف خن ڄه خنٽض خـعمد٬ص وخڀځىټص زن خڀ٥ذ ، دڀص ڄدـعن

. ـدڄ٭ص خنځٻ ٭ىي ، خڀد

ڀځ٥سد٬ص وخڀى ، خ٥٠خزدض خڀځىټص وخوٵ٭دڀص، يخ خڀٵٻ(ڂ2000)٪نن، وىڀ ؤن . 78. ، ٬مدن1وخڀعى٫ ، ٢

. ٬مدن ، يخ خڀٵٽ. ٬ځڃ خڀىٵ خـعمد٬ ( ڂ 2000) خن٭د٥ص ، وځٿ ٬س خڀنه . 80

:املزاجع األجبية :رابعا

1. Tom, Yonke. (1981). how to cope with Violence in a Pub lie school Classroom .U.S.Oregon

2.American Psychological association Washington

D.C.(2001). Violence and Youth U.S.A

3. Crump .jr Alfonso Wadsworth (1993) high school

Students Attitudes toward The

4.Use of Violence .A Dissertation Submitted to Mississippi

State University .(1993).

5.Arnold, P.goldstien, et.al, )1984( :“ School Violence “,

Engle Wood Cliffs, New Gersey

108

6. Barrie Gunter, & Jackie Harrison, )1998:(”Violence on

Television “ , London.

7.Bennett, J). 2004( :“ The Root Of School Violence : Causes

and recommendations For A Plan of Action” , Earnestine

Collage , Student Journal, Jun, Vol.38 Issue 2.

8. Loranzo, ) 1999( : The Threat Of School Violence , The

Koch Crime Institute , (dissertation abstracts).

9.Center For The Study and Prevention of Violence, )1999( :

Ethnicity, Race ,Class and Adolescent Violence, (dissertation

abstracts

10. Ballard, M. E. (1999). Affiliation, flirting , and fun: Mock

aggressive behavior in college students. The Psychological

Record, 53, Pp33-49

11. Beaslley, k., Lie. (1998).Bully and victim problems in

elementary school and students beliefs about aggression.

Canadian Journal of School Psychology, 11, Pp 153-165.

12. Berkowitz, L. (1993).Aggression. New York: McGraw – Hill

Inc.

13. Blatchford, P., Edmonds, S., and Martin, C. (2003). Class size, pupil attentiveness

14.Mussen, P.H., Conger,J., and Kagan, J. (1981). Child

development and Personality. (5th ed). New York: Harper &

Row, Publishers', Inc.

15.Crump, sonjaj. (1993) Adolesnts perceptions of self- esteem;

American study , International Journal of Acquiescence and

volume 7, Pp 357-359.

16. Dawud, S. (1991). problems in elementary school and

students beliefs about aggression. Canadian Journal of

School Psychology, 11, Pp 170-185.

109

17. Bronfenbrenner, U. (1996). Ecology of the family as a

context for human development: Research perspectives.

Developmental Psychology, 22, 723-742.

18. Beaslley, k., Lie. (1998).Bully and victim problems in

elementary school and students beliefs about aggression.

Canadian Journal of School Psychology, 11, Pp 153-1650

19. Tapper, K., and Boulton, M. J. (2004). Sex differences in

levels of physical, verbal, and indirect aggression amongst

primary school children and their associations with beliefs

aggression. Aggression Behavior, 30, Pp 123–145 about

.

110

111

1ملحق رقم

أهام زد إلهاهي عبدا لعسي 0أ : أعداد

112

دي اشجغاد اشزفخ ألفغاص ف ذبي ف ظا اجؼء اذظي ػ اؼ٠ض اؼبد

أؿغ اطة ه ا٢ ، اإلجبثخ ػ األؿئخ امضخ ه ف اظفذبد ازب١خ الغ سجغره

ثؼبخ اض٠ه ه ظ ؽفزه دز ا٢ طه ف طفذخ اإلجبثخ اشبطخ ثظا ام١بؽ

ألغا و جخ ص دضص صعجخ اطجبلب ػ ؽغ٠مخ ؼبخ اضن ه ، ص صعجخ اطجبلب ػ ؽغ٠مخ ؼبخ

0اضره ه ، ظ ؽفزه دز ا٢

أ أه ؿف رؼغ ى ػجبعح إجبثخ رؼجغ ػ صعجخ اطجبلب ػ ؼبخ ااض ه إجبثخ أسغ رؼجغ ػ

اضح ه طه ثجبت اؼجبعح ف اؼص اشظض ألة ص ف اؼص صعجخ اطجبلب ػ ؼبخ اي

0اشظض ال

ؼجبعح دـت اطجبلب ػ١ه ثبـجخ ألة ، ص فؾ اؼجبعح اطجبلب ػ١ه ثبـجخ ( ) ػغ ػالخ

أل ، ظ أ وذ طغ١غا

األة األ

الرقن

العبارة

نعن

ال

ال أػغف

ؼ

ال

ال أػغف

٠ؼ ثطبػخ أاغ 1

( غح رشض غح رغس ) ٠ؼب ثبض امبئ 2

0ص ؿجت اػخ

٠0زذض س إ ػبصح ثىبد رؤب اذجخ 3

٠0ؼط١ دغ٠خ ال ثؼغ إسر أسار 4

٠ذضص ثضلخ ؽغ٠مخ أصائ ؼ 5

٠ؼبلج ػ ػ شء ب ف أدض األ٠ب 6

٠0زجب ف ا١ ازب

٠0ؼزمض أ أفىبع ؿش١فخ 7

0ػضب أشى فال ثض أ ٠ظف اىج١غ صائب 8

0اسزبع ؽغ٠مز اشبطخ ثبؼ ٠فؼ أ 9

٠ـخ أد١بب ثؼ أش١بء لبي أب سبؽئخ 10

٠ـزذـ رظغفبر ٠ظوغب أب ا٢سغ٠ 11

٠غ أ األر األوجغ ٠جغ أ ٠زبػي ػ دم 12

طغغ ب أسطأاألألس١

٠ـخ ثبسز١بع أطضلبئ اظ٠ أعغت ف 13

ثزطخ

٠زؼ ثئرجبع األاغ اماػض ػضب ربؿج فمؾ 14

٠0ـزط١غ ػ أش١بء وض١غح ؼ 15

٠0ؼط١ دغ٠خ أوضغ ثؼغ إسر أسار 16

٠ذضص ع اىزت اجالد از الغأب 17

وض١غا ب ٠غ١غ اماػض از ػ أ أرجؼب 18

ال ٠ز ثـبػضر ػضب أو ف دبجخ إ١ 19

٠0غ أ اض الثض أ ٠ى ـئال ػ أسز 20

113

اغل

اؼجبعح

ؼ

ال

ال أعرف

نعن

ال

ال أعرف

٠0جؼ أشؼغ أ دغ ػضب أو ؼ 21

٠مـ ػ أد١بب أسغ٠ض أد١بب 22

٠0مؼ لزب ؽ١جب ؼ ف اج١ذ 23

٠0شؼغ ثؼؼح سبطخ ألس اظغ١غ 24

٠جؼ أسظ عأ٠ مضب ف و طغ١غح وج١غح 25

أل ثب

٠زضح أفىبع أد١بب ٠ؼزمض أب ؿش١فخ أد١بب 26

0أسغ

0أو غ٠ؼب ٠مك ػ طذز ػضب 27

٠غ أ األوجغ طك اذغ٠خ ف ازظغف ف 28

0شئ اج١ذ ف غ١جز

٠ذضص ع األطضلبء اظ٠ اؿزط١غ اشغط 29

ؼ

٠ىغ اذض٠ش ؼ أد١بب ٠زذضس ؼ فزغاد 30

ؽ٠خ غاد أسغ

اشؼغ ا ٠ذج 31

ي اض ؼخ سبطخ ثبـجخ إلسر ٠ذت أ ٠ذذ 32

اجبد

٠غ أ دم رى٠ عأ سبص ث إ 33

رؼبعع غ عأ٠

٠ـ ؿغ٠ؼب أدض أاغ رؼ١بر از أطضعب 34

٠ـؼض ػضب أعافم ف ؼخ أ جخ 35

٠ذت أ رذز اجذ ؼخ سبطخ ثبـجخ ألسرب 36

ظوعا

٠ـأ ػ عأ٠ ف اطغ٠مخ از ٠جغ أ ؼ 37

ثب األش١بء

-٠ظغ ػ أ ارجغ أغا ؼ١ب ف أدض األ٠ب 38

ى ٠ـ ظا األغ ف ا١ ازب

٠0ىغ اذض٠ش ؼ اجؽ إ ضح ؽ٠خ 39

٠0ؼط دغ٠خ أوجغ ض ػ اجذ 40

114

2هلحق رقن

أيمان جمال الديه : أعداد

115

: أس اطبت

كانت العبارة تنطبق وإذاأمامك بعض العبارات والمطلوب منك أن تقرأ كل عبارة بعناية ،

تنطبق عليك ضع عالمة كنت ترى أنها التحت كلمة نعم ، وإذا ( )عليك ضع عالمة

( )0 تحت كلمة ال

٢ ؼ اؼجبعاد الرقن

ثبغؼت أل ثؼغة أ شء أب أطا شؼغد 1

ػ ٠اج أالثبج ألػ لف أصافغى 2

٠غ٠ض ػالئ ثبمح اطج١ؼ أ ٠ذظ افغص ػ ب 3

ـزؼضا ضفبع ػ فـ أوأ١ بعؿخ األؼبة اؼ١فخ دز 4

أفبظ اـشغ٠خ ػ ػالئ ألي 5

٠ـج أجغح شبػغ ثطغ٠مخ بصخ 6

الثض ػمبة ٠م ثبفزخ ػ ػالئ 7

غرفغ اظغار أؿب١ت شغػخ زؼب غ ا٢سغ٠ اظد اي 8

دم أ أصافغ ػ فـ ثى اطغق اشغػخ غ١غ اشغػخ 9

عص اج ثج بص ف اع اشضح أفؼ٠جض ال 10

أل ثؼغة ٠ؼبعع وال 11

ع٠ ا٢رال ػغع أ ٠مي افغص والب ٠جغح شؼع 12

از دضصذ ثؼغة ػالئ اإلبخ أعص 13

ال ػغع وزبثخ رؼ١مبد عؿ طع ازمبب ػ١ اظ ٠ؼب٠م 14

ػ طه ثبؼغة أعصأطا صاؽ ػ١ ػ لض أ صفؼ 15

ازشبجغ غ ال لح إأ١ 16

اغأ رف ؼ ف غ اظ٠ ٠ز دبصحأصس ف بلشبد 17

أ١ إ ؿت شز ػالئ ص ؿجت 18

د١ب أشؼغ ثبغؼت ألي أفبظ ثظ٠ئخ 19

أل ثئرالف رشغ٠ت الثؾ اؼالء ثؼف 20

ازؼب غ اؼالء ثؼف إأ١ 21

ػ١ ثئؿبءح أوجغ ب إؿبءحأعص 22

ط دم ام جـب١ب لبصع ػ آر 23

ازالوب عال ٠ـزطاألش١بء از رؼجت افغص رشغ٠تػغع ال 24

ط دم راؼف أل إ ٠جأ افغص أ اإلؽالق ػغع ػ ال 25

ال ػغع شز افغص ؼالئ أطا عفؼا رج١خ ؽج 26

و أفغاص شز أل٠ى افغص أ اطج١ؼ 27

ذ ػالئ افؼبالرفغص ازذى ف ٠ـزط١غ ا ال 28

ا٢سغ٠ ػغع اـشغ٠خ ال 29

اؿزفؼ ػالئ زشبجغ ؼ 30

٠جضأ افغص اشجبع غ أ ػ١ أػغع ال 31

اىبد ثمظض اـشغ٠خ ا٢سغ٠ ألي 32

إ٠ظاء اؼالء أصبء اؼت اإلؽالقػغع ػ ال 33

ثض١خ ثئؿبءحافظ١خ اإلؿبءحأعص 34

ألي أفبظ أمبة ثظ٠ئخ ؼالئ 35

شء ثـخ ال ألج اؼ٠خ ف أ 36

116

3رقن ملحق

117

: هعلىهاث أوليت

( اختياري ...................................... .................................) :...................االسن

: ) ( العور

: : ختيار الوناسة لكل عبارة هن العباراث اآلتيت ختيار الوناسة لكل عبارة هن العباراث اآلتيت لاللال ( ( ) )فضال ضع عالهت فضال ضع عالهت

( )اضبش ازؿؾ : اـخ اضعاؿ١خ -1

: البياناث األسريت -أ

: اإلقاهت -1

( )ال أػ١ش غ أ ااض٠ ( )رؼ١ش غ األة األ

:حجن األسرة -

( )أفغاص 7أفغاص إ أل 4 ( )أفغاص 3

( ) أفغاص فأوضغ7

: الوستىي االقتصادي لألسرة -ب

: دخل األسرة في الشهر

( )لاير 7000لاير إ أل 4000 ( )لاير 4000أل

( )لاير فأوضغ 10000 ( )لاير 10000لاير إ أل 7000

: الوستىي التعليوي -4

: األب

( )صب ( )زؿؾ ( )اثزضائ ( )٠مغأ ٠ىزت ( )أ

( )صوزعا –صعاؿبد ػ١ب بجـز١غ ( )جبؼ

: أألم

( ) صب( )زؿؾ ( )اثزضائ ( )رمغأ رىزت ( )أ١خ

( )صوزعا –صعاؿبد ػ١ب بجـز١غ ( )جبؼ

118

4 ملحق رقم

119

120

( 5 ) ملحق رقم

121

122

( 10 )ملحق رقم

123

124